Mundua helburu: Biologia eta Geologia 3 DBH (demoa)

DEMOA

H

IL

DAUKA

EKO

LIZEN

IA

12

PROIEKTU DIGITALA TZ

3

DBH

BIOLOGIA ETA GEOLOGIA S. Clemente, A. Domínguez, A. B. Ruiz

u

M lb

he

a

u r u

u nd

Aurkibidea Ikasturteko edukiak

Metodo zientifikoa ........................................................... 10 1.

2.

3.

4.

Metodo zientifikoa Ikerketa laborategian Ikerketa naturan Informazioa bilatzea

Superchefak ....................................................................................... 28

1 G izakien antonaleka • 1.

2.

3.

4.

5.

. . .......................................

30

Ada Jonath. Jakin-nahi handikoa, izatez Antolaketa-mailak Giza zelula Zelulen diferentziazioa Giza ehunak Organoak, aparatuak eta sistemak

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

2 Nutrizioa eta elikadura • 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

...............................

46

Louis Pasteur. Kimikari bat bakterioen artean Gizakien nutrizioa Mantenugaiak Energia-ekarpena Elikadura Gomendio dietetikoak Elikadura eta jasangarritasuna Dieta eta osasuna

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

3 N utrizio-Funtzioa egiteko aparatuak .................................................................................. 64 • 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Lucy Wills. Anemiaren aurkako gerlaria Digestio-aparatua Digestioa Arnas aparatua Zirkulazio-aparatua Odol-zirkulazioa Linfa-sistema Iraitz-aparatua Osasuna eta nutrizio-funtzioa

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

Portfolioa ........................................................................................... 86

Larrialdi bat da! ................................................................................ 88

Sumendi batean bizitzea ............................................................ 162

4 Erlazio-funtzioa

7 Lur planeta aldakorra

• 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

........................................................

90

Rita Levi-Montalcini. Neuronaren dama Erlazioa gizakiongan Pertzepzioa: zentzumenak Pertzepzioa eta osasuna Nerbio-koordinazioa Nerbio-sistemaren osasuna Koordinazio endokrinoa Sistema endokrinoaren osasuna Drogak eta droga-mendekotasuna Erantzunak ematea. Lokomozio-aparatua Erantzunak ematea eta osasuna

• 1.

2.

3.

4.

8 Erliebearen modelatua

5 U galtze-funtzioa egiteko aparatuak ................................................................................. 122 • Marie-Anne Victoire Gillain Boivin.

Ginekologo jakintsua 1. Giza ugalketa 2. Ugaltze-aparatuak 3. Giza gametoak 4. Obulutegiaren eta umetokiaren zikloak 5. Ernalketa, haurdunaldia eta erditzea 6. Osasuna eta ugaltze-planifikazioa

• 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

..................................

178

Marjorie Sweeting. Karstaren esploratzaile handia Erliebearen modelatua Prozesu geologiko exogenoak Uhaldi-uren modelatua: uharrak Ibaien modelatua Lurpeko uren modelatua Glaziarren modelatua Haizearen modelatua Itsasoaren modelatua Izaki bizidunek erliebea modelatzen dute

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

Gure ondare geologikoa aztertuko dugu .. ..................................................................

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

.. ...............................

Alfred Wegener. Esploratzaile bat noraezean Erliebearen eboluzioa. Ziklo geologikoa Lurraren barne-energia eta prozesu endogenoak Magmatismoa eta sumendiak Indar tektonikoak

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

6 Bizimodu osasungarria

164

...................................

200

Portfolioa. ....................................................................................... 204 140

• James McCune Smith.

Herri baten itxaropena 1. Osasuna eta gaixotasuna 2. Gaixotasun motak 3. Gaixotasun infekziosoen transmisioa 4. Immunitate-sistema 5. Gaixotasun infekziosoei aurrea hartzea eta horiek sendatzea 6. Organoak transplantatzea eta ematea Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

Portfolioa ......................................................................................... 160

2 Nutrizioa eta elikadura LOUIS PASTEUR. Kimikari bat bakterioen artean Louis Pasteur dut izena, 1822an jaio nintzen Frantziako Dôle hirian, eta, ikasle-garaian, penagarria izan nintzen zientzietan. Ironikoa bada ere, gaur egun historiako zientzialari ezagunenetako bat naiz. Bitxia da gero.

Haurra nintzela, margolaritzan nabarmendu nintzen, eta, beraz, nire irakasleek norabide horretan gidatu ninduten. Arte-irakasle izateko gogoz hazi nintzen, baina aitak, hori garbi ikusten ez zuenez, beste irakasgai batzuk ere ikastera behartu ninduen. 1842an, Matematika titulua lortu nuen Dijongo unibertsitatean, fisika eta kimikaren alorrean nahiko nota kaskarrak aterata.

Kostatu zitzaidan, baina 1847an lortu nuen doktoretza, Fisika eta Kimikan hain zuzen ere.

46

batzuk, hala nola salda edo lokatza, izaki bizidun sinple bihur zitezkeela, euliak edo zizare, adibidez. Niri zera bururatu zitzaidan: haragi-salda zuen matraze bat aire zabalean uztea, eta iragazkiak jartzea, izaki bizidunak saldara ezin iritsi ahal izateko. Espero nuen eran, baldintza horietan ez zen eulirik edo beste izakirik sortu.

Handik aurrera, Fisikako irakasle izan nintzen Dijongo Lizeoan, eta, gero, Kimikako irakasle Estrasburgoko Unibertsitatean. Azkenean, buruan nerabilzkien zenbait misterio ikertzeko aukera izan nuen, eta emaitza apartak lortu nituen gero!

Halaber, nire lan nekaezinaren emaitza izan zen gaixotasun infekziosoen teoria germinala. Teoriak honako hau zioen: parasito mikroskopikoek eragiten dituztela gaixotasun infekziosoak, eta germen horiek transmititzen direla izaki bizidunen artean, eta kutsatzeak eragiten dituztela. Horiei aurre egiteko, nire izenez ezagutzen den metodo bat proposatu nuen: pasteurizazioa.

Metodoa honetan zetzan: edariak berotu egin behar ziren kontsumitu aurretik, eduki zitzaketen mikroorganismoak hiltzeko. Orobat, bururatu zitzaidan germen ahulduak erabil zitezkeela, pertsona bat eritasun baten aurka immunizatu zedin; horri esker, koleraren eta amorruaren aurkako txertoak garatu ahal izan nituen.

1864an, behingoz frogatu nuen izaki bizidunak ezin direla berez eratu. Ordura arte uste zen material geldo

Ez nuke harroa izan nahi, baina ez dago batere gaizki ikasle kaskar batentzat, ezta?

Zer ezagutuko duzu?

Unitate honetan: • Louis Pasteur. Kimikari bat bakterioen artean 1. Gizakien nutrizioa 2. Mantenugaiak 3. Energia-ekarpena 4. Elikadura 5. Gomendio dietetikoak 6. Elikadura eta jasangarritasuna 7. Dieta eta osasuna • Landu ikasitakoa

anayaeducacion.es Motibatzeko • Bideoa: Hasi baino lehen

“NUTRISCORE” BAT EGINGO DUGU ELABORAMOS UN «NUTRISCORE» PROPIO 3.1 Fase honetan, eskolara ekartzen dituzuen elikagaiak aztertuko dituzue. Lehenik eta behin, jaso elikagai horien nutrizio-datuak.

3.2 Aztertu etiketak, eta idatzi zuen ustez janari osasungarria den ala ez.

3.3 Bildutako datuekin, egin “Nutriscore” bat.

Ikertu zer den tresna hori, eta zertarako balio duen.

3.4 Baloratu zuen elikagaiak “Nutriscore” horrekin, eta egin infografia bat, zuen ikastetxeko egungo egoera azaltzeko.

SUPERCHEFAK: DIETA OSASUNGARRI BAT DISEINATZEA

Aldez aurreko ideiak atzemateko

4.1 Jolas-orduetarako dieta osasungarriak diseinatuko dituzue. Lehenik eta behin, egin zerrenda bat dieta osasungarri batek bete beharreko irizpideekin.

• Aurkezpena: Zer jakin behar duzu?

4.2 Aukeratu ikastetxera eramateko moduko elikagai osasungarriak.

Aurkezteko

4.3 Diseinatu jolas-ordurako bost hamaiketako osasungarri, aukeratu dituzuen elikagaiak erabiliz.

• Ezagutu hobeki... Louis Pasteur

• Aurkezpena: Bitaminak; Non egon daitezke elikagaien kutsatzaileak?; Elikagaien etiketak.

• Infografia: Gurpilak, piramideak eta erronboak Lantzeko • Jarduera interaktiboak: Ikasi jolasean Zenbat dakizu?

4.4 Baloratu zuen jaki osasungarriak, eta aztertu ea betetzen dituzten zuen zerrendako irizpide guztiak. Egin beharreko aldaketak egin, irizpide guztiak bete ditzaten.

• Zientzia-tailerra: Aztertu dieta jakin bat orekatua den ala ez Eta, gainera, beharrezko dokumentazio guztia proiektuaren gakoak aplikatzeko

Orientabide + hemen: anayaeducacion.es

47

1

Gizakion nutrizioa

1.1 Nutrizio-funtzioa Gure organismoko zelulak ez dira mantenugaiak beren kabuz lortzeko gai, eta, horregatik, organoen, aparatuen eta sistemen bidez lortzen dituzte. Nutrizioan espezializatutako organoek honako prozesu hauek gauzatzen dituzte:

Nutrizioa gizakioi materia eta energia lortzea ahalbidetzen diguten prozesuen multzoa da; materia eta energia horiek beharrezkoak zaizkigu organismoko egiturak eraiki eta mantentzeko eta haren jarduerak egiteko.

- Mantenugaiak lortzea, elikagaietatik, eta oxigenoa lortzea, airetik.

- Mantenugaiak eta oxigenoa zeluletara garraiatzea.

- Arnasketa zelularra; zelulen mitokondrietan egiten da.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Zer da nutrizioa?

2 Zer aparatu behar dira mantenugaiak eta oxigenoa zeluletara heltzeko?

3 Zer aparatuk esku hartzen dute hondakin-produktuak eta karbono dioxidoa kanporatzeko? Nondik datoz substantzia horiek?

- Zelula-hondakinak eta karbono dioxidoa kanporatzea; zeluletatik garraiatu behar dira, hondakinak kanporatzeaz arduratzen diren organoetaraino.

1.2 Nutrizio egiten duten aparatuak Nutrizioa modu koordinatuan egiten dute honako hauek: digestio-aparatuak, arnas aparatuak, zirkulazio-aparatuak, iraitz-aparatuak eta linfa-sistemak.

Digestio-aparatua

Arnas aparatua

Digestio-aparatuak elikagaiak eraldatzen eta substantzia sinpleago bihurtzen ditu; hots, elikagaiak mantenugai bihurtzen ditu. Horrez gain, mantenugaiak odolera eramateaz arduratzen da. Digestio- eta xurgatze-prozesuen bidez egiten du.

Zirkulazio-aparatua Zirkulazio-aparatuak, odolaren bidez, mantenugaiak eta oxigenoa garraiatzen ditu zeluletara, eta hondakinak zeluletatik iraitz-organoetara eramaten ditu.

48

Arnas aparatuak gasak trukatzen ditu. Aireko oxigenoa hartzen du; ondoren, odolera eramaten du, eta odoleko karbono dioxidoa kanporatzen du.

Linfa-sistema

Iraitz-aparatua

Linfa-sistema zirkulazio aparatuarekin batera lankidetzan aritzen da, substantziak garraiatzen.

Zelulek sortutako hondakinak odoletik kentzen, eta kanpora botatzen ditu. Iraitz-organoek osatzen dute.

U2

2

Gizakiok nutrizio heterotrofoa daukagu; hau da, materia organikoa hartzen dugu (elikagaiak), eta bizirauteko behar ditugun mantenugaiak lortzen ditugu horietatik.

Mantenugaiak

Mantenugaiak elikagaietan dauden konposatuak dira, eta beharrezkoak dira gure organismoak ondo funtzionatu dezan. Organismoak digestio-prozesuaren bidez lortzen ditu.

Sailkatu mantenugaiak MANTENUGAIAK SAILKATZEKO MODUAK Funtzioaren arabera

Funtzio erregulatzailea duten mantenugaiak

Funtzio energetikoa duten mantenugaiak Funtzio plastikoa duten mantenugaiak

Mantenugaiak hainbat modutan sailkatu daitezke; adibidez: mantenugaien funtzioaren arabera, hartu behar den elikagai-kantitatearen arabera edo osaera kimikoaren arabera.

2.1 Funtzioaren araberako mantenugai motak

Hartu beharreko kantitatearen arabera

- Funtzio estrukturala edo plastikoa duten manteMikromantenugaiak

Makromantenugaiak Osaeraren arabera

Karbohidratoak

Ura Mineralak

Zuntza

Bitaminak

Proteinak

- Funtzio energetikoa duten mantenugaiak. Karbohidratoek eta lipidoek, nagusiki, bizi-funtzioak mantentzeko behar den energia ematen diote gure organismoari. Proteinek ere energia eman dezakete, baina haien funtzio nagusia estrukturala da.

- Funtzio erregulatzailea duten mantenugaiak.

Lipidoak

Aztertu antolatzaile bisuala, eta irakurri mantenugaiak sailkatzeko moduei buruzko testua. Ondoren, osatu taula hau zure koadernoan:

Proteinak

nugaiak. Proteinek, zenbait lipidok, kaltzioak edo urak organismoko egiturak eta ehunak eratzeko eta berritzeko behar diren materialak ematen dizkiote organismoari.

Funtzio estrukturala eta, Makromantenugaiak batzuetan, energetikoa

Gure organismoko prozesu metabolikoak erregulatzen dituzten mantenugaiek gauzatzen dute.

Funtzio hau, batez ere, bitaminek eta mineralek betetzen dute gure organismoan, baina urak eta zuntzek ere egin dezakete.

2.2 Hartu behar den kantitatearen

Lipidoak

?

?

araberako mantenugai motak

Ura

?

?

- Mikromantenugaiak. Organismoak kantitate oso

Bitaminak

?

?

txikian behar dituen mantenugaiak dira; hala nola, bitaminak eta mineralak.

Mineralak

?

?

- Makromantenugaiak. Organismoak kantitate han-

Karbohidratoak

?

?

diagoan behar dituen mantenugaiak dira; adibidez, proteinak, lipidoak, karbohidratoak eta ura.

Zuntza

?

?

49

2 Mantenugaiak

2.3 Osaeraren araberako mantenugai motak Mantenugai ez-organikoak Mantenugai esentzialak gure organismoak kantitate urriegian sintetizatzen dituenak dira; hala ere, ezinbestekoak dira pertsonak hazteko eta garatzeko. Horrexegatik, elikagaien bidez hartu behar ditugu.

- Ura. Gizakiaren osagai nagusia da; gorputzeko pisuaren % 55 eta % 70 artean hartzen du. Mantenugai esentziala da; beraz, zuzenean edo elikagaien bidez hartu behar da. Askotariko funtzioak ditu: mantenugaiak disolbatzen ditu, substantziak garraiatzeko eta zelulen erreakzio kimikoak errazteko; funtzio estrukturalak betetzen ditu; gorputzeko tenperatura mantentzen du; etab.

- Mineralak. Hauek dira garrantzitsuenak: kaltzioa, fosforoa, burdina, iodoa, fluorra, sodioa, kloroa, potasioa, sufrea, magnesioa, manganesoa, kobrea, kobaltoa, zinka, kromoa, molibdenoa eta selenioa.

Funtzio erregulatzailea dute; adibidez, kaltzioak muskuluen uzkurtzea erregulatzen du, eta burdinak, ostera, oxigenoaren garraioa zeluletara. Gainera, funtzio estrukturala dute; adibidez, fosforoak eta hezurretako kaltzioak.

Mantenugai organikoak

- Gluzidoak edo karbohidratoak. Energia ematea da haien funtzio nagusia. Azukreak dira gluzido edo karbohidrato bakunenak, hala nola glukosa, fruktosa eta sakarosa. Konplexuagoak ere badaude, polisakaridoak ere deituak; ehunka azukre bakunez daude osatuta, eta adarkatu daitezkeen kate luzeak osatzen dituzte. Polisakaridoak bi motatakoak izan daitezke: polisakarido digerigarriak (hala nola almidoi digerigarria eta glukogenoa) eta polisakarido ez-­digerigarriak (adibidez, almidoi ez-digerigarria, zelulosak, hemizelulosak eta pektinak). Polisakarido ez-digerigarrien kasuan, zati bat baino ezin da erabili, eta elikagai-zuntza eratzen dute.

- Elikagai-zuntza. Tradizioaren arabera, karbohidratoen taldean sartu ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Egin taula bat mantenugaiak eta horien funtzioak lotzeko.

2

Kontsultatu «Bitaminak» baliabidea zure baliabide-bankuan (anayaharitza.es), eta erantzun: a) Zer alde dago bitamina hidrodisolbagarrien eta lipodisolbagarrien artean? b) Azaldu zer funtzio betetzen duten C eta A bitaminek.

3

Orri birakaria. Egin zerrenda bat

organismoa osatzen duten biomolekulekin, eta beste bat, mantenugaiekin. Alderatu bi zerrendak, eta eztabaidatu, gelan, zerrendetan ikusten duzuenak loturarik al duen «Jaten duguna gara» esaldi ospetsuarekin.

50

izan da zuntza (zuntzaren konposatuen % 90 polisakaridoak dira).

Hala ere, zuntza diren beste konposatu batzuek (ligninak, esaterako) ez dute halako egitura kimikorik. Zuntza ezinbestekoa da digestiofuntzioak erregulatzeko; nagusiki, heste-igarotzea eta mantenugaixurgatzea erregulatzen ditu.

- Lipidoak. Askotariko osaera kimikoak dituzte, eta hainbat funtzio betetzen dituzte. Adibidez, gantzek energia ematen dute; kolesterolak edo fosfolipidoek mintz zelularra eratzen dute; beste lipido batzuek funtzio erregulatzailea dute, esaterako, sexu-hormonak osatzen dituzten lipidoek.

- Proteinak. Aminoazido izeneko molekula bakunez osatutako makromolekulak dira. Funtzio estrukturala dute, gorputzaren bigarren osagai ugariena dira-eta. Bestelako funtzioak ere badituzte: entzimek, adibidez, funtzio erregulatzailea dute eta erreakzio kimikoak azkartzen dituzte; antigorputzek, adibidez, babes-funtzioa dute; eta hemoglobinak funtzio garraiatzailea dauka.

- Bitaminak. Substantzia hauek askotariko osaerak dituzte. Nahiz eta kantitate txikian behar ditugun, ezinbestekoak dira organismoak ongi funtziona dezan. Bitamina hidrodisolbagarriak (C eta B taldeetako bitaminak) eta bitamina lipodisolbagarriak (A, D, E eta K) daude.

U2

2.4 Mantenugaien elikadura-iturriak

Beste elikagai batzuen aldean mantenugai jakin baten kantitate handiagoa duten elikagaiak mantenugaien elikadura-iturriak dira.

Adibidez, patatak karbohidrato ugariko iturria dira; oliba-olioa lipido ugariko iturria da; arraina eta haragia proteina ugariko iturriak dira; frutak eta barazkiak, bitamina ugarikoak (ikus beheko taula).

Mantenugaiez gain, elikagaiek substantzia ez-­ nutritiboak dituzte; substantzia horiei ez-mantenugai deitzen zaie. Aurrerago ikusiko dugun moduan, substantzia horietako batzuk, noiz edo noiz, kaltegarriak izan daitezke gure organismoarentzat.

Elikadura-iturriak Ura

Ura eta beste edari batzuk, baita zenbait elikagai ere (frutak, barazkiak, arrainak, etab.).

Mineralak

Elikagai gehienek dituzte, kantitate handiagoan ala txikiagoan. Adibidez, gibelak, haragiek, arrainek, lekaleek, fruitu lehor oleaginosoek eta barazkiek burdina dute; gatz iododunak, arrainek, itsaskiek, algek eta barazkiek iodoa dute; etab.

Gluzidoak

Lipidoak

Proteinak

Bitaminak

Zuntza

Frutak, eztia, zukuak eta kontserbak, mahai-azukrea, zerealak, lekaleak, patatak eta tuberkuluak.

Gantz aseak: gurina, margarina, gozogintza-produktuak, galletak, erraiak, haragi gorriak, arrautzak eta itsaskiak.

Gantz asegabeak: oliba-, ekilore-, artoeta soja-olioak eta mahats hazien olioak.

Animalia-jatorriko proteinak: haragia, arrainak, arrautzak, erraiak, esnea eta horren deribatuak.

Landare-jatorriko proteinak: lekaleak, soja eta fruitu lehorrak.

Hidrodisolbagarriak: haragiak, arrainak, gibela, arrautzak, esnea, fruitu lehorrak, zerealak, lekaleak eta legamia.

Lipodisolbagarriak: haragiak, gibela, esnea, arrautzaren gorringoa, kakahueteak, kokoa, landare-olioak, izokina, sardina, bakailaoa, zerbak eta kruziferoak (aza eta azalorea, kasurako).

Batez ere, landare-jatorriko elikagaiak: barazkiak eta ortuariak, frutak, lekaleak, zerealak eta horien deribatuak, eta fruitu lehorrak.

Aztertu elikagaiak Aztertu elikagaiek zer makromantenugai dituzten jangarriak diren 100 g bakoitzeko: Sagarra

Banana

Ura: 85,7 g Proteinak: 0,3 g Lipidoak: 0 g Gluzidoak: 12 g Zuntza: 2 g

Ura: 75,1 g Proteinak: 1,2 g Lipidoak: 0,3 g Gluzidoak: 20 g Zuntza: 3,4 g

Haragi erdigihartsua Ura: 62,3 g Proteinak: 21 g Lipidoak: 16,7 g Gluzidoak: 0 g Zuntza: 0 g

Fruitu lehorren nahasketa Ura: 4,6 g Proteinak: 22,9 g Lipidoak: 54,1 g Gluzidoak: 7,9 g Zuntza: 7,5 g

Jogurta Ura: 87,9 g Proteinak: 3,7 g Lipidoak: 2,7 g Gluzidoak: 4,4 g Zuntza: 0 g

Zerbak Ura: 87,5 g Proteinak: 2 g Lipidoak: 0,4 g Gluzidoak: 4,5 g Zuntza: 5,6 g

a) Odenatu ariketa honetako elikagaiak makromantenugai hauen zer ekarpen egiten duten kontuan hartuz: ura, proteinak, lipidoak, gluzidoak eta zuntza. Ordenatu ekarpen handiena egiten duenetik ekarpen txikiena egiten duenera arte. b)

Nire lehengo eta oraingo iritzia. Aplikatu pent-

samenduko teknika hori, eta esan ariketa honetako elikagaien osaerari buruzko daturen batek harritu zaituen edo daturen bat ezagutzen ez zenuen. Nola egin jakiteko, kontsultatu anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan eskuragarri dagoen informazioa. c) Bilatu informazioa gaurko gosarian eta hamarretakoan hartu dituzun elikagai batzuen osaeraren inguruan, eta ordenatu elikagaiok ariketa honetako a) atalean egin duzun bezala.

51

2

Energia-ekarpena

Dagoeneko aipatu den bezala, elikagaietatik lortzen ditugun mantenugaien zati bat energia-iturri bezala erabiltzen ditugu.

Zelulek energia erabiltzen dute hainbat zelula-jarduera egiteko; hala nola substantziak mintzaren alde batetik bestera garraiatzeko, zelulaosagaiak sortzeko, mugitzeko, eta abarretarako.

Elikagai baten energia-balioa proportzionala da elikagai horrek dituen mantenugaiek eman dezaketen energia-kantitatearekiko, horiek oxigenoarekin batera erretzen direnean; hau da, arnasketa zelularrean zehar.

3.1 Arnasketa zelularra Energia zelulen barruan lortzen da, arnasketa zelularraren bidez. Prozesua mitokondrietan egiten da, eta oxigenoa behar da.

Arnasketa zelularrak honako fase hauek ditu:

- Elikagaien digestiotik datozen mantenugai organikoak, glukosa batez ere, zeluletara iristen dira.

- Zelulan daudenean, glukosa mitokondrian sartzen da, biriken bidez airetik hartutako oxigenoarekin (O2) batera.

- Mitokondrian, O2-a glukosa molekularekin konbinatzen da. Glukosa molekula hautsi egiten da, eta lotura kimikoetan metatutako energia askatzen da.

- Glukosa molekula ur (H2O) eta karbono dioxido (CO2) bilakatzen da.

Ura zelularen barruan geratzen da, eta karbono dioxidoa, hondakina, zelulatik kanporatzen da.

Arnasketa zelularra eskema sinple honen bidez adieraz daiteke:

Arnasketa zelularra mitokondrian Elikagaien digestiotik datozen mantenugai organikoak (glukosa)

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Zelularen zer gunetan hartzen da

O2 (biriken arnasketatik dator)

energia?

2 Azaldu, urratsez urrats, arnasketa zelularra.

3 Zertarako erabiltzen du zelulak mantenugaietatik energia?

4

52

lortzen

duen

Bilatu informazioa kontzeptu hauek definitzeko: metabolismo, katabolismo eta anabolismo. Zer prozesu metaboliko mota da arnasketa zelularra?

H2O CO2

Energia

U2

3.2 Elikagaien energia-edukia Lortzen den energia gehiena gluzidoetatik dator. Hala ere, lipidoetatik eta proteinetatik ere energia lor dezakete zelulek. Zelulak, glukosarik ez dagoenean, lipidoak erabiltzen ditu energia lortzeko; gluzidorik eta lipidorik ez dagoenean, aldiz, proteinak erabiltzen ditu. Elikagaietatik lortzen diren mantenugai horiek zeluletara iristen direnean, gordetzen duten energia askatzen dute.

Elikagaiek askatzen duten energia-kantitatea kilokaloriatan edo kilojouletan neurtzen da. Kaloria bat 1 gramo uraren tenperatura 1 °C igotzeko behar den energia-kantitatea da.

Horrela, gluzido eta proteina gramo batek lau kilokaloria askatzen ditu, eta lipido gramo batek, bederatzi kilokaloria. Mantenugai guztiek ez dute energiarik ematen; adibidez, mikromantenugaiek (bitaminek eta mineralek), urak eta zuntzak ez dute energiarik ematen.

Eguneko kaloriabeharren kalkulua Eguneko metabolismo basala (MB) kalkulatzeko, Harris-Benedict-en ekuazioak erabiltzen dira: Gizonak MB = (10 × masa kg-tan) + + (6,25 × altuera cm-tan) – – (5 × adina urtetan) + 5 Emakumeak MB = (10 × masa kg-tan) + + (6,25 × altuera cm-tan) – – (5 × adina urtetan) – 161 Emaitzari zuzenketa-faktorea gehitzen zaio, egindako ariketa fisikoa kontuan hartzeko: — Bizimodu sedentarioa edukiz gero:

Kilokaloria eta kaloria

Kilojoule eta joule

1 kcal = 1 000 cal

1 kJ = 1 000 J Baliokidetasunak

1 cal = 4 ,186 J

1 J = 0,24 cal

3.3 Energia-beharrak

Egunean behar diren kaloriak = MB × 1,2 —K irola aldian-aldian eta neurriz eginez gero: Egunean behar diren kaloriak = MB × 1,5 —K irol oso biziak maiztasun handiz eginez gero: Egunean behar diren kaloriak = MB × 1,725

Egunean behar ditugun energia-beharrak gorpuzkeraren, sexuaren, adinaren eta jarduera fisikoaren araberakoak dira. Beharrak asetzeko adina energia hartu behar dugu, baina neurria gainditu gabe; bestela, gehiegizko pisua izan genezake. Gure energia-beharra, guztira, honako hauen batura da:

- Metabolismo basala (MB). Organismoaren funtzioak gauzatzeko behar den gutxieneko energia-kantitatea da, atsedenaldian dagoenean. Besteak beste, gorputz-tenperatura, garunaren jarduera, arnas erritmoa edo bihotz-taupadak mantentzen ditu. Metabolismo basalaren balioa adinaren, sexuaren, pisuaren eta altueraren araberakoa da. Haurdunaldian eta edoskitzaroan ere aldatu egiten da.

- Eguneroko jarduera fisikoa. Bizimodu sedentarioa duten pertsonek ariketa fisiko bizia garatzen dutenek baino energia gutxiago behar dute. Gainera, ariketa fisikoaren arabera, energia gehiago edo gutxiago kontsumitzen da; adibidez, pauso arinean ibiltzean 300 kcal/h inguru kontsumitzen dira, eta korrika egitean, 650 kcal/h.

- Digestioa egiteko eta mantenugaiak xurgatzeko ere energia behar da, baina ez da MBren barruan sartzen.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

5 Zergatik erabiltzen dituzte zelulek lipidoak energia-biltegi gluzidoak beharrean?

moduan,

6 Hona hemen 100 g azenarioren osaera: 90 g ur; 7,30 g karbohidrato; 0,90 g proteina; 0,20 g lipido eta 2,40 g zuntz. Zenbat energia emango du 400 g pisatzen duten 5 azenarioz egindako zukuak?

7 Kalkulatu eguneko zure kaloriabeharrak Harris-Benedict-en formula erabiliz.

53

3 Elikadura deritzon prozesuaren bidez, mantenugaiek ematen dituzten substantziak (elikagaiak) hartzen dira.

Elikadura

Elikadura nutrizioaren zati da; kasu honetan, ordea, prozesu kontzientea eta borondatezkoa da elikadura.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

4.1 Elikaduraren inguruko kontzeptuak

1 Azaldu zer alde dagoen elikadura-

- Dieta. Kantitate edo neurri jakin batean erregulartasunez hartzen ditugun elikagai eta edarien multzoa da. Ahotik hartzen direnean, ahorakin esaten zaie.

ren eta nutrizioaren artean.

- Errazioa. Elikagai jakin baten gutxi gorabeherako neurria, eta, batzuetan, ez oso zehatza; kontsumitu beharreko kantitatea adierazten du, gomendio dietetiko moduan, edota errezetak egiteko behar den kantitatea, janaria prestatzeko erabiltzen den neurria, hain zuzen.

Hainbat modutan adierazten da: bolumenaren bidez, masaren bidez, puskatan (xerra, alea...) edota «etxean» erabiltzen ditugun neurriekin (koilarakada, eskukada, etab.).

Errazioen zenbait adibide Antolatu, taula batean, jarraian adierazten den informazioa, eta lotu errazio bakoitzaren izena eta neurria (masa, bolumena, etab.).

Likidoak

Beste neurri batzuk

Terrina batek 125 mL Edalontzi batek inguru ditu.

200-250 mL inguru eduki ditzake (esnea, ura, etab.).

Koilarakada batek 20-30 mL inguru ditu.

Eskukada bat fruitu lehor 20 g inguru dira.

Gurin apur bat 10 g inguru dira.

Gazta zati bat 60 g inguru dira.

Katilukada bat zereal 60-80 g inguru izan ohi dira; katilukada bat barazki edo entsalada, 150 g inguru; eta edukia likidoren bat denean, 240 mL inguru.

Bi eskukada barazki (azenarioen, brokoliaren edo tomatearen kasuan, adibidez) 150 g inguru dira.

Solidoak

Lekale-platerkada honek 60 g-ko pisua du gordinik, eta eltzean prestatuta, aldiz, 10 koilarakada dira.

Pasta-platerkada honek 70 g-ko pisua du gordinik.

Arroz-platerkada honek 50 g-ko pisua du gordinik.

Beste kantitate batzuk Hona hemen adibide batzuk:

Ale bat.

54

Eskukada bat.

Zati bat.

2 edo 3 unitate (100 g inguru).

Xerra bat (110-120 g).

1 edo 2 arrautza, motaren arabera.

3 hatz zabal den xerra edo puska bat (30 g inguru).

U2

4.2 Elikadura osasuntsua Elikadura osasuntsuak behar besteko mantenugaiak eta energia ematen dizkio organismoari bizi-funtzioak egiteko, osasuna mantentzeko edo suspertzeko, gaixotasunak izateko arriskua murrizteko eta ugalketa, haurdunaldia eta edoskitzaroa bermatzeko. Halaber, hazkuntza eta garapen egokia bermatzen ditu.

Bizimodu osasuntsua eta dieta orekatua edo osasuntsua kontzeptuak elikadura osasuntsua kontzeptuaren baliokideak dira.

Elikadura osasuntsua edukitzeko, ez dago dieta mota bakarra. Izan ere, elikadura osasuntsua hainbat faktoreren araberakoa da: adina, sexua, jarduera fisikoa, haurdunaldia, gaixotasunak, urtaroa, eskualde geografikoa...

ELIKADURA OSASUNTSUAK EZAUGARRI HAUEK DITU: N ahikoa. Energia-beharrak ase behar ditu, bizietaparen edo -baldintzen arabera. soa. Organismoak behar dituen mantenugai guzO tiak eduki behar ditu, kantitate egokian. rekatua. Nutrizio-kalitate oneko elikagaiak naguO situ behar dira, hala nola produktu freskoak eta landareetatik datozenak; nutrizio-kalitate baxuko elikagaiak, aldiz, gutxi izan behar dira, edo bat ere ez. egurua. Kutsatzaile fisiko, kimiko edo biologikoak S edukitzekotan, ez dute kaltegarriak izan behar pertsona sentiberentzat, edo ez dituzte segurtasunmugak gainditu behar, agintari eskudunek ezarritako mugen gainetik. armonikoa. Makromantenugaien proportzio oreH katua edukibehar du.

Elikadura osasungarria a)

Mapa mentala. Jarraian, elikadura osasun-

tsua edukitzeko aholku batzuk azaltzen dira.

Egituratu informazio hori mapa mental batean, eta gehitu informazio gehiago. Gai nagusia «elikadura osasuntsua» izango da, eta, abiapuntu horretatik, hainbat gomendio adieraziko dira. Pentsamendu-antolatzaile mota hori nola egin jakiteko, kontsultatu anayaharitza.es webguneko baliabide-bankua. b) Prestatu aholku horietako bat ere betetzen ez duen menu bat, egun oso baterako. Arrazoitu, kasu bakoitzean, zergatik ez den betetzen. k a edukitzeko aholkua Elikadura osasuntsu Energiaren ia eman behar du.

• Behar beste energ idoetarri behar du; % 30, lip % 55 gluzidoetatik eto tatik. tik, eta % 15, proteine io egokian har du, eta proportz skotarikoa izan be •A nako hauek: eduki behar ditu ho gaiak. guztiak dituzten elika – Mantenugai mota aminak, ki- edo fruta-ale, bit gunean bost baraz –E re-zuntza lortzeko. mineralak eta landa hiegirik ugariko elikagai ge roteina eta gantz –P landaa dir ak , onuragarriago gabe; kasu horretan galu(he ak inetik datozen reetatik edo arrain urd izokina, etab.). zea, sardina, antxoa, rtu behar , litro eta erdi ur ha gunean, gutxienez •E hiegi hartu behar. da, eta ez da gatz ge ; gosariak rdu egitea komeni da • Egunean bost oto uki behar ed energia gehiago eta hamarretakoak iz, arinaald , askaria eta afaria dute, eta bazkaria, goak izan behar dira.

tsegingarria. Atsegina izan behar du zentzumeA nentzat. gokitua. Norberaren, gizartearen, kulturaren eta E inguruaren ezaugarrietara egokitu behar du. oziala eta arrazoizko prezioan eskuratzeko S modukoa. Elkarreragin soziala eta bizikidetza ahalbidetu behar ditu, eta ekonomikoki bideragarria izan behar du. asangarria. Klima-aldaketari ahalik eta mesede J gutxien egin behar dio, eta tokiko produktuak lehenetsi behar ditu.

55

4

Bizimodu osasuntsua edukitzeko gomendioak modu askotan adieraz daitezke; horien artean, elikagai-gurpila, elikadura osasuntsuaren piramidea eta elikadura-eredu osasuntsua dira nabarmenenak eta ezagunenak. Horiek guztiek, gainera, ariketa fisikoa egiteko eta hidratazio nahikoa eta egokia izateko gomendioak hartzen dituzte kontuan.

Gomendio dietetikoak

5.1 Elikagai-gurpila

Elikagai-gurpila Zergatik adierazten dira V. eta VI. elikagai-taldeak berde kolorez eta I. eta II. taldeak hori kolorez?

Zergatik da IV. taldeko sektorea I. taldeko sektorea baino txikiagoa?

Sektorearen kolorea

Elikagaitaldea

Funtzioa

I, II

Energetikoa

III, IV

Plastikoa

V, VI

Erregulatzailea

I. taldea. Zerealak, horien deribatuak (ogia edo pasta, esaterako), patatak eta azukrea sartzen dira. Gluzido ugariko elikagaiak dira, eta funtzio energetikoa dute.

VI. taldea. Fruta freskoak sartzen dira.

Gatz mineral eta bitamina ugariko elikagaiak dira, eta funtzio erregulatzailea dute.

56

Elikagai-gurpila irudikapen grafiko bat da, eta dietak orekatua izateko behar dituen elikagaien kantitatea eta mota irudikatzen ditu. Gainera, ariketa fisikoarekin eta hidratazioarekin loturiko aholkuak hartzen dira kontuan. Elikagaiak hainbat koloretako sei sektoretan banatzen dira (horia, gorria eta berdea); horien bidez, zera adierazten da: elikagaiak zer taldetakoak diren (sei talde daude), elikagaietan nagusitzen diren mantenugaiek zer funtzio betetzen duten (energetikoa, plastikoa edo erregulatzailea); eta elikagaiok zer maiztasunez eta zer kantitatetan kontsumitu behar diren (zenbat eta handiagoa izan sektorea, orduan eta handiagoa izan behar du kontsumoak).

Gomendio dietetikoak egiteko irudikapen ohikoenetako bat da; Dietetikaren eta Elikadura Zientzien Espainiako Erakundeak, adibidez, proposamen hori egiten du.

II. taldea. Olioak eta gantzak sartzen dira; adibidez, gurina. Lipido ugariko elikagaiak dira, eta funtzio energetikoa dute.

III. taldea. Haragiak, arrainak, arrautzak, lekaleak eta fruitu lehorrak sartzen dira.

Proteina ugariko elikagaiak dira, eta funtzio plastikoa dute.

IV. taldea. Esnea sartzen da, baita horren deribatuak ere (adibidez, gazta). Proteina ugariko elikagaiak dira, eta funtzio plastikoa dute.

V. taldea. Barazkiak eta ortuariak sartzen dira. Gatz mineral eta bitamina ugariko elikagaiak dira, eta funtzio erregulatzailea dute.

U2

5.2 Elikadura osasuntsuaren piramidea

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

Nutrizio Komunitarioaren Espainiako Erakundeak (SENC) elikadura osasuntsuaren piramidea erabiltzen du bere gomendioak islatzeko.

Piramidean, sei maila daude, eta bizimodua, elikadurarekin eta osasunarekin loturiko jokabideak eta elikagaiak kontsumitzeko maiztasuna adierazten dituzte:

1

Bestelako moduak ere badaude elikadura osasuntsurako gomendio dietetikoak adierazteko. Kontsultatu «Elikaduraren gurpilak, piramideak eta erronboak» baliabidea anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan, eta esan zertan oinarritzen den sailkapen eta gomendio bakoitza.

2

1-2-4. Zer jan behar den eta zenbat jan behar den jakinda, egin astebeterako menu osasuntsu bat.

- Oinarria: bizimodu osasuntsua. Horren barruan sartzen dira ariketa fisikoa, oreka emozionala, hidratazio egokia, etab.

- Hurrengo hiru mailak: egunero kontsumitu behar diren elikagaiak.

- Bosgarren mailak: astero kontsumitu behar diren elikagaiak.

- Seigarren maila: noizbehinka eta neurrian kontsumitu behar diren elikagaiak.

Elikadura-piramidea

Noizbehinka eta neurrian

Elikadura-piramidean, elikagaiak zer maiztasunez hartu behar diren adierazten da, baina, horrez gain, elikadurarekin loturiko jokabideak proposatzen dira; hala nola egunean bost otordu egitea, gertuko elikagaiak kontsumitzea, etab. Bururatzen zaizu elikadura osasuntsuari mesede egiten dion beste jokabideren bat? Proposatu, gutxienez, jokabide bat.

Astero

Esnekiak: 2-3 egunean Gainerakoak: < 3 egunean

Barazkiak: 2-3 egunean

Egunero

Frutak: 3-4 egunean

Según el grado de actividad física

Bizimodu osasuntsua eduki Hidratazio egokia

Oreka emozionala

Oreka energetikoa

Sukaldaritzateknika osasuntsuak

5.3 Elikadura-eredu osasuntsua

Ariketa fisikoa

Gomendio hauek jarraitu: egin egunean 3-5 otordu, saiatu gertuko produktuak kontsumitzen, jan beste pertsona batzuen konpainian, janaria zuk zeuk prestatu...

Elikadura-gomendioak zerrenda edo eredu moduan ere eman daitezke, bizimodu osasuntsua edukitzeko aholkuekin:

Hartu elikagai nutritiboak eta askotarikoak; kontsumitu, egunean: • 4-6 errazio lekari, tuberkulu edo fruitu lehor.

• Elikagai-talde hauetako 2-4 errazio: zerealak

eta horien deribatuak; frutak; eta haragiak, arrainak eta arrautzak.

• 2-3 esneki.

• 40-60 g koipe.

• Egon ondo hidratatuta; horretarako, kontsu-

mitu ura, infusioak, saldak, frutak, barazkiak...

• Saiatu landare-jatorria duten edo arrain ur-

dinetatik edo haragi zurietatik datozen proteinak eta gantzak kontsumitzen; edota oliba-olioa.

• Mugatu gantz ase ugariko elikagaien, azukre

erantsia duten edarien eta gatzaren kontsumoa.

57

6

Elikadura eta jasangarritasuna Dieta mediterraneoaren zenbait elikagai

Nazio Batuen Elikadura eta Nekazaritza Erakundearen (FAO) arabera. dieta jasangarriek, nutrizioarekin eta elikadura-segurtasunarekin loturiko baldintzez gain, ingurumena hartzen dute kontuan.

Dieta jasangarriek eragin txikiagoa dute ingurumenean.

Dieta jasangarriek biodibertsitatea eta ekosistemak babesten, eta elikadura osasuntsuaren baldintzak betetzen dituzte. Kulturaren alderdiari dagokionez, onargarriak eta irisgarriak dira; ekonomikoki bidezkoak eta arrazoizko prezioan eskuratzeko modukoak dira; nutrizioa dagokionez, egokiak dira, eta ez dute kalterik eragiten, eta baliabide naturalei eta giza baliabideei mesede egiten diete. Gure inguruan hainbat dieta jasangarri ditugu, hala nola dieta mediterraneoa eta dieta atlantikoa.

6.1 Dieta mediterraneoa Dieta mediterraneoa Mediterraneo eskualdeko dieta tradizionala da.

Elikadura osasuntsuaren adibide bat da.

Ikertu dieta mediterraneoko plater hauek, eta adierazi zer ezaugarri direlaeta sartzen diren dieta mota horretan.

Dieta mediterraneoa Egin zerrenda bat azken 7 egunetan jan duzun guztiarekin, eta erantzun galdera hauei:

Gaur egungo oztopoen gainetik (erosketak egiteko eta janaria prestatzeko denbora gutxi...), garrantzitsua da dieta mediterraneoa mantentzea; izan ere, nutrizio-gaixotasunak (obesitatea, etab.), gaixotasun kardiobaskularrak, diabetesa eta minbizi mota batzuk saihesten ditu. Honako hauek dira dieta mediterraneoaren ezaugarri nagusiak:

- Zerealetan, lekaleetan eta patatetan oinarritutako errezetak (pasta, arroza, dilistak, babarrunak, txitxirioak, gisatuak eta abar). Gainera, barazki ugari erabiltzen dira (indabak, azenarioak, tipulak, ziazerbak, etab.), eta proteina gutxi.

a) P later bakoitzaren ondoan, idatzi zein sartuko litzatekeen dieta mediterraneoan.

- Proteina-iturri nagusiak arrainak, etxeko hegaztiak, arrautzak

b) D ieta mediterraneokoak ez diren platerak jo al daitezke plater osasungarritzat? Arrazoitu zure erantzuna.

- Otordu nagusiak entsaladekin jaten dira; hau da, barazki eta

c) Z ure zerrendan ez-osasungarritzat jotzen den plateren bat badago, zer elikagai osasungarriz ordeztu ahal izango zenuke? d) P restatu dieta osasungarria izateko arauak betetzen dituen menu bat 3 egunetarako, eta adierazi ea dieta mediterraneoko elikagaitzat jo daitekeen plateren bat.

58

Dieta mediterraneoaren oinarria barazkiak, oliba-olioa, arraina, zerealak, lekaleak, patatak, frutak, jogurta eta esne hartzituak dira, baita ura ere.

eta esnekiak dira. Haragi gorrien kontsumoa, hala nola txerriarena eta txahalarena, askoz txikiagoa da. ortuariekin: uraza, tomatea, luzokerra, eta abar. Otordua bukatzeko, sasoiko fruta jaten da.

- Hainbeste gatzik ez erabiltzeko, oliba-olioa eta ongailuak erabiltzen dira, hala nola baratxuria, perrexila, limoia, oreganoa ta piperbeltza.

U2

6.2 Dieta atlantikoa

Dieta atlantikoa ozeano Atlantikoak ukitzen dituen herrialdeetatik dator; gehien kontsumitzen diren elikagaiak arraina, itsaskiak, patatak, zerealak, lekaleak, frutak eta ortuariak (aza, arbi-garak...) dira.

Dieta jasangarri eta osasuntsuen beste adibide bat da dieta atlantikoa. Antzekotasun asko ditu dieta mediterraneoarekin; adibidez: - Oliba-olioa da janariak prestatzeko gantz nagusia.

- Landare-jatorriko elikagaiak nagusitzen dira; ogia, patatak, lekaleak, frutak eta barazkiak.

- Arrautza eta esneki asko kontsumitzen dira; haragia, aldiz, neurrian kontsumitzen da, baina arrainak eta itsaskiak baino gutxiago.

6.3 Beste dieta jasangarri eta osasuntsu batzuk Aipatutako dietez gain, elikadura osasuntsua edukitzeko beste modu batzuk daude, eta jasangarritasun-irizpideak betetzen dituzte. Horiek guztiek ekoizpen-eredu jasangarriagoaren bidez lortutako elikagaiak lehenesten dituzte; horretarako, besteak beste, neurri hauek hartzen dira: - Elikagaiak kontsumitzeko orduan, horien jatorria eta sasoia kontuan hartzen da; hala, gertuko eremuan ekoizten direnak eta sasoian sasoikoak lehenesten dira. Adibidez, kuia, orburua eta lupia negukoak dira; angurria eta hegaluzea, aldiz, udakoak.

- Landare-jatorriko elikagaiak erabiltzen dira lipido- eta proteinaiturri gisa, hala nola oliba- edo ekilore-olioa, ahuakatea, oloa, fruitu lehorrak eta lekaleak (txitxirioak, dilistak...).

- Zenbait elikagairen kontsumoa mugatzen da, hala nola azukredun edariena, aperitibo gaziena edo plastikoan ontziratutakoena.

- Sukaldaritza-teknika osasuntsuagoak eta jasangarriagoak erabiltzen dira; teknika horiek energia-kontsumo txikiagoa behar dute, gaixotasunei aurrea hartzen laguntzen dute... Adibidez, elikagai gordinen kontsumoa lehenesten da. Halaber, gatz- edo azukre-­ kontsumoa murrizteko, gozagarri edo bizigarriak erabiltzen dira, hala nola belar usaintsuak, berakatza, limoia eta kanela…

Elikagai tradizionala eta osasuntsua

Ogia, nutrizioaren ikuspuntutik, elikagai garrantzitsuenen artean dago. Gure inguruko elikadura tradizionalaren oinarria izan da.

Bereziki gomendagarria da modu tradizionalean egiten den ogia, irin integral eta gutxi finduarekin, eta gatz gutxirekin.

Oliba-olioa, arrainak, frutak eta barazkiak (hala nola ? ), lekaleak (hala nola ? ) eta zerealak (hala nola ? ) nagusitzen dira.

Dieta mediterraneoa

?

Dieta atlantikoa

Elikadura osasuntsuaren adibide batzuk

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1

Dieta mediterraneoa Gizateriaren Kultur Ondare Materiagabetzat jo da. Ikertu eta esan zer esan nahi duen aitortza horrek eta noiz eta zergatik egin den.

2 Egin egutegi bat sasoi bakoitzeko elikagaiekin; gehitu, gutxienez, hilabete bakoitzerako fruta, barazki eta arrain bana.

3 Proposatu gatzaren eta azukrearen kontsumoa murrizteko hainbat

Elikadura osasuntsua eta jasangarria

Elikadura jasangarria edukitzeko jardunbide batzuk

modu.

4

Kontzeptu-mapa sistemikoa. Osatu, sakondu eta lotu eskuineko antolatzailearen ideiak; hots, elikadura jasangarria eta osasuntsua edukitzeko moduen ingurukoak. Antolatzaile grafiko hau nola egin jakiteko, kontsultatu anayaharitza.es webguneko baliabide-bankua.

Kontsumitu tokiko eta sasoiko produktuak.

?

59

7

Dieta eta osasuna

Bizimodu osasuntsua edukiz gero, osasunaren alderdi ugari hobetu daitezke. Adibidez, hainbat gaixotasun saihestu daitezke: minbizia, aterosklerosia, iktusa, etab.

Elikatzeko moduak (hau da, elikagai motak, aniztasunak, kantitateak, osagaiek...) eraginak ditu pertsonen osasunean. Eragin horiek direla-eta, dieta elikadura-segurtasunarekin loturik dago.

Elikadura-segurtasuna pertsona guztiek nutrizioaren ikuspegitik egokiak diren elikagai kaltegabeak uneoro lortzeko aukera izatea da, bizitza aktibo eta osasuntsua edukitzeko kantitate eta kalitate egokietan.

Eragin horiek onuragarriak izan daitezke, baldin eta osasuntsu egoten laguntzen badute (adibidez, gaixotasunak saihesten edo sendatzen lagundu dezakete). Bestalde, kaltegarriak ere izan daitezke, gaixotasunak eragin ditzakete-eta. Gaixotasun horiek mantenugai eta energia gehiegi edo gutxiegi izatearen ondorioz sor daitezke (hala nola malnutrizioa), edo kalteak eragin ditzaketen substantzien ondorioz.

Azken kasu horretan, elikagaiak kaltegabe izateari uzten dio; hala gertatzen da, adibidez, elikadura-intoxikazioetan.

7.1 Malnutrizioa Dieta desegokiak malnutrizioa eragiten du. Mantenugai edo energia gehiegi edo gutxiegi izatearen ondorioz, hainbat asaldura eragiten dira: desnutrizioa edo gain-nutrizioa, eskasia-eritasunak...

Desnutrizioa

Globulu gorrien eskasiak anemia mota bat eragiten du, baina, dieta osasuntsua eta askotarikoa jarraituz gero, hura saihestu daiteke. Gaixotasunak ahultasuna eta nekea eragiten ditu.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Zer arrisku sortzen dira sarri elikagai gehiegi hartzen baditugu eta bizimodu sedentarioa badugu?

2 Bereizi malnutrizioa eta desnutrizioa.

3

4

60

Bilatu malnutrizioarekin loturiko termino hauen esanahia: errakitismoa, marasmoa, kakexia eta emaziazioa.

Xeroftalmia haurrei eragiten dien itsutasun mota bat da, A bitaminaren eskasiaren ondoriozkoa.

Non daude, zure ustez, xeroftalmia kasu gehien? Proposatu, gutxienez, gaixotasuna saihesteko neurri bat.

Behar beste elikagai ez jateagatik gertatzen da. Gorputzak energia nahikorik ez duenez, gluzido- eta lipido-gordekinak erabiltzen ditu, eta, kasu larrienetan, baita proteinak ere. Horrek heriotza eragin dezake.

Desnutrizioak eragiten dituen asalduren artean, errakitismoa, anorexia nerbiosoa eta bulimia daude, besteak beste. Anorexia asaldura psikologiko bat da, eta ondorio larriak ditu osasunarentzat; izan ere, gaixoak, loditzeko beldur denez, jateari uzten dio. Bulimia beste gaixotasun mental bat da; gaixoak janaria irrikatzen du modu konpultsiboan, eta, bapo jan ondoren, dena kanporatzen du, eskuarki oka eginez, errudun sentitzen delako, loditzeko beldur delako, etab.

Gain-nutrizioa Elikagai, mantenugai eta energia gehiegi hartzegatik sortu ohi da; azkenenean, horiek guztiak pilatu egiten dira, eta, kasu gehienetan, pertsonen osasunari kalte egiten diote.

Obesitatea da malnutrizio mota honen ondorio nagusietako bat. Gaixotasun hori gorputz-gantz gehiegi pilatzen delako sortzen da; gainera, hainbat gaixotasun eragiten edo larriagotzen ditu, hala nola gaixotasun kardiobaskularrak (aterosklerosia), minbizia, diabetesa, etab.

Eskasia-gaixotasunak Aniztasunik gabeko dietak edo dieta urriak eragindako gaixotasunak dira, mantenugai jakin batzuk falta direlako. Ohikoenak abitaminosia (bitamina-eskasia) eta anemia (burdina-eskasia) dira.

U2

7.2 Alergiak eta janari-jasanezintasunak Pertsona batzuek zenbait elikagairen aurkako erreakzioak izaten dituzte; hots, kaltegabeak izan beharko luketen substantzien aurkako jasanezintasunak, erreakzio alergikoak edo babes-erreakzioak dituzte.

Laktosarekiko jasanezintasuna da kasurik ohikoenetako bat; laktosa esneak duen azukre bat da. Zeliakia ere oso arrunta da; hots, glutenarekiko jasanezintasuna (glutena gariak duen proteina bat da). Elikaduragatiko alergia ohikoenak fruitu lehorrek, arrautzak edo itsaskiek eragiten dituzte.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

5 Egin zerrenda bat laktosarekiko jasanezintasuna eta zeliakia duten pertsonek hartu ezin dituzten bost elikagairekin.

6 Zer dira elikagai-gehigarriak? Ikertu zer diren, eta jarri, gutxienez, adibide bat.

7

Iragarpena. Zer gertatu daiteke fruta garbitzen edo zuritzen ez baduzu, garbia dagoela iruditu arren?

8

Kontsultatu «Zer elikagaitan egon daitezke elikadura-kutsatzaileak?», anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan. Ondoren, aipatu gaixotasunak eragiten dituzten zer substantzia edo mikroorganismo aurkitu daitezkeen plater honetako elikagaietan.

7.3 Gaixotasunak eta elikadura-higienea Batzuetan, pertsonen osasunari kalteak eragiten dizkioten substantziak edo mikroorganismoak egon daitezke elikagaietan, eta, horiek kontsumituz gero, elikaduraren bidez transmititzen diren gaixotasunak edo elikadura-intoxikazioak sor daitezke.

Substantzia kutsagarri horiek egoera txarrean dauden elikagaietan egon ohi dira. Eskuarki, elikatze-katearen etaparen batean kutsatzen da elikagaia (ekoizpenaren eta kontsumoaren artean) edo, bestela, ingurumen-­kutsaduraren ondoriozkoa izan daiteke. Legeek substantzia horien gehienezko kantitateak zehazten dituzte.

Elikadura-higienearen neurri adierazgarrienak hauek dira: gordinik kontsumitzen diren elikagaiak garbitzea, jateko edo janaria prestatzeko erabiltzen diren objektuak garbitzea, hotz egon behar duten elikagaiak hotz mantentzea, etab.

Elikagaien kutsatzaileak hainbat motatakoak izan daitezke jatorriaren arabera: biologikoak, kimikoak edo fisikoak.

Elikadura-higienea elikagaiak egoera onean daudela bermatzeko neurriak dira; horretarako, gaixotasunak eragiten dituzten substantziak saihesten dira.

Kutsatzaile biologikoak

- Gaixotasunak eragiten dituzten organismoak. Hala nola Salmonella bakterioa (salmonellosiaren eragilea), Taenia solium harra (teniasiaren eragilea), Anisakis harraren larbak (anisakisaren eragileak), etab.

Kutsatzaile biologikoak

- Toxinak. Hala nola toxina botulinikoa (botulismoa eragiten du, eta toxina hori Clostridium botulinum bakterioak sortzen du) edo aflatoxina (Aspergillus familiako onddo batzuek sortzen dute).

Kutsatzaile kimikoak

- Elikagai-gehigarri batzuek kalteak eragin ditzakete.

- Beste substantzia batzuek ingurumena kutsatzen dute, hala nola

Salmonella

Anisakisa

Kutsatzaile kimikoak

Taenia solium

Aspergillus onddoaren toxina

Kutsatzaile fisikoak

pestizidek edo metal astunek (berunak eta merkurioak). Gainera, hainbat gaixotasunekin lotuta daude: minbiziarekin, zenbait asaldura neurologikorekin eta bestelakoekin.

Kutsatzaile fisikoak Batzuetan, elikagaietan hondarrak egon daitezke: beirarenak, metalenak, zurarenak... Kontsumituz gero, zauriak eragin ditzakete.

Merkurioa Pestizidak

Beirahondarrak

61

ULERTU

Interpretatu irudiak

Antolatu ideiak

3 Aztertu irudiak, eta erantzun galderei:

1

Ezaugarri-gurpila. Kopiatu eta osatu antolatzaile bisuala zure koadernoan. Ikasi ezaugarri--gurpilak nola egiten diren anayaharitza.es webgunean eskuragarri dagoen baliabidearekin.

Behar besteko energia eman behar du ? ?

bost ? egin behar dira.

B

D

Askotarikoa izan behar du, eta ?

?

energia gehiago eduki behar dute, eta ? arinagoak izan behar dira.

Edan

F E

– Gluzido ugariko elikagaiak; adibidez, ?

– Bost ale ?

– ? gehiegirik gabe

Elikadura osasuntsua

C

A

a) Zer mantenugai irudikatzen dira? b) Zer funtzio dute organismoan? c) Zer elikagaitatik har ditzakegu?

?

4 Hurrengo grafikoetan, lau elikagai motaren osaera

Laburbildu

adierazten da. Alderatu, eta saiatu grafiko bakoitza elikagai hauetako batekin lotzen: a) Gurina b) Marrubiak c) Oilasko-bularkia d) Pastelak. Arrazoitu zure erantzuna.

2 Egin unitatearen laburpena, gidoi honen arabera:

A

B

C

D

Ez hartu

?

• Definitu nutrizio kontzeptua, eta adierazi labur-labur nutrizioa egiteko prozesuak.

• Aipatu nutrizioa egiten duten aparatuak, eta zehaztu bakoitzaren funtzioa.

• Izendatu mantenugaien funtzioak.

• Azaldu zer mantenugai mota dauden osaera kimikoaren arabera.

• Azaldu zergatik ez diren energia-beharrak berdin-berdinak pertsona guztientzat.

• Esan zer den elikadura osasuntsua.

• Azaldu zer den elikagai-gurpila eta zertarako balio duen.

• Azaldu nolakoak diren elikadura-piramidea eta elikadura-eredua eta zertarako balio duten.

• Azaldu zer ezaugarri dituzten dieta jasangarriek, eta aipatu mota horretako bi adibide.

• Aipatu malnutrizio motak, eta azaldu labur-labur.

• Azaldu zer den janari-jasanezintasuna.

• Esan zer ondorio dituen elikadura-higiene desegokiak osasunarentzat.

Ura

Proteinak

Lipidoak

Karbohidratoak

Zuntza

5 Erreparatu elikagaien irudiei, eta erantzun: a) Zer mantenugairen elikadura-iturri dira? b) Zer funtzio betetzen dituzte organismoan mantenugai horiek? c) Zein elikagai jan behar dira egunero eta zein noizean behin?

D

C

B

A

E F

62

Gogoratu unitate honetako materiala zure portfoliorako aukeratu behar duzula.

U2

Aplikatu

Egin aurrera

6 Zehaztu hauen arteko desberdintasunak:

11

a) Elikadura eta nutrizioa. b) Mantenugai organikoak eta ez-organikoak.

Azaldu esaldi honen esanahia: «Elikadura mota ugari daude, baina nutrizioa modu bakarrean soilik egin daiteke».

12 Egin zure eguneroko elikaduran oinarritzen den

c) Makromantenugaiak eta mikromantenugaiak.

dieta bat. Hartzen duzun guztia idatzi behar duzu, baita elikagai bakoitzaren gutxi gorabeherako kantitatea ere. Ondoren, erantzun:

d) Eskukada eta errazio.

7 Kopiatu eta zuzendu mantenugaiei buruzko esaldi hauek:

a)

a) Energia ematen duelako da garrantzitsua ura. b) Bitaminak kantitate handian behar dira. c) Frutak lipido ugariko elikagaiak dira.

Esan zer mantenugai eta zer energia-eduki dituzten zuk egindako dietaren elikagaiek. Horretarako, gogoratu «Elikagaien nutrizio-taula» baliabideko informazioa; anayaharitza.es webguneko baliabide-bankuan dago.

d) Proteinak aminoazidoz osatuta daude, eta babes-funtzioa baino ez dute betetzen.

b) Kalkulatu zure eguneroko dietaren energiaedukia.

8 Sailkatu hurrengo elikagaiak, funtzio plastikoa,

c) Aztertu zure dieta, eta egiaztatu ea dieta orekatuaren baldintzak betetzen dituen.

energetikoa edo erregulatzailea duten kontuan hartuz: piperra, arrain-xerra, txokolatea, fruta, sagar-pastela eta arrautza.

13

9 Esan elikagai hauen zer-nolako errazioa hartu behar den egunean: a) Arroza edo patatak edo zerealak.

e) Ura.

b) Oliba-olioa.

f) Barazkiak.

c) Fruta.

g) Lekaleak.

Ikertu zer elikagai zeuden Erdi Aroan Espainian. Egin zerrenda bat horietako elikagai batzuekin, eta egin eguneko menu bat. Alderatu gaur egungo menu batekin, eta aipatu zer desberdintasun dauden elikadura osasuntsuaren eta jasangarriaren ikuspegitik. Zure erantzuna errazteko, izan kontuan alderdi hauek: – Elikagaien aniztuna.

d) Haragia edo arraina.

– Elikagaien jatorria.

10 Azaldu zer diren anorexia eta bulimia, eta adierazi

– Elikadura-higienea.

zer ondorio dituzten.

HAUSNARTU Identifikatu ditugu eskolara ekartzen dugun janarian dauden mantenugaiak. Gainera, sailkapen-sistema bat sortu dugu, eta aztertu dugu zer neurritan diren osasungarriak gure elikadura-ohiturak. Orobat, dieta osasungarriei buruz dakiguna baliatuz, proposamen osasungarriak eta nutritiboak egin ditugu. Hausnartu ikasi duzunari buruz, eta bete anayaeducacion.es webgunean dauden galdetegia eta errubrika.

Alderdiak

Erabat lortuta

Nahiko lortuta

Lortuta

Ia lortuta

Ulertzen dut zein den produktu baten energia-edukia, eta gai naiz hori pertsona baten energia-beharrekin lotzeko

…

…

…

…

…

…

…

…

…

EGIN ZURE GAITASUNEN PROBA Egin gaitasunei buruzko autoebaluazioa; anayaeducacion.es webgunean aurkituko duzu.

63

4 Erlazio-funtzioa RITA LEVI-MONTALCINI. Neuronaren dama

Zerbaitetan benetan sinetsiz gero, horren alde borrokatu behar duzula uste dut. Nire bizitzako 103 urteetan zehar, gauza ugariren alde borrokatu behar izan nuen.

Ikasteko eskubidearen alde, biziaren alde, nire ikerketaren alde… Ezin dut esan beti arrakasta izan nuenik; hala ere, nahikoa borroka irabazi nituela uste dut, medikuntzari eta gizarteari ekarpen handia egiteko adina.

Rita Levi-Montalcini dut izena. Italian jaio nintzen, Turin hirian, 1909an. Gazte nintzela, ezkontzeko eta seme-alabarik edukitzeko inolako interesik ez nuela ulertarazi behar izan nion aitari. Aitzitik, medikuntza ikastea eta gainerako pertsonei laguntzea zen nire benetako nahia.

Eta horixe egin nuen! Okindegietan lan egin nuen ikasketak ordaindu ahal izateko, eta 1936an, neurologia eta psikiatria espezialitatean graduatu nintzen.

1943an, ordea, egoerak txarrera egin zuen. Ihes egin behar izan genuen. Familia judua nuen, eta, beraz, Nazi erregimena segika geneukan, haren eragina Europa osoan hedatzen zen bitartean. Turinetik Belgikara ihes egin genuen lehenik. Ondoren, Italiara itzuli ginen, Piamontera, eta azkenik, Florentziara, II. Mundu Gerra 90

amaitu zen arte. Ezin nuen nire ikerketa eten, oso aurreratuta baitzegoen; horrenbestez, garai hartan, ezkutuan egin nuen lan laborategi klandestinoak eraikitzen.

Nerbio-sistema nola garatzen den interesatzen zitzaidan bereziki. Nola dakite neuronek noiz ugaldu behar duten? Gerra amaitzean, Washingtoneko Unibertsitatean hilabete batzuk lan egiteko gonbita egin zidaten.

Hortaz, maletak egin eta AEBra eraman nuen nire lana.

Azkenean, 30 urte igaro nituen bertan, eta, Stanley Cohen lankidearekin batera, neurona-hazkuntzaren faktorea (NFG) isolatzea lortu nuen. Proteina horrek, hain zuzen, ugaltzeko agindua ematen die neuronei, eta hura aurkitzeagatik eman ziguten Medikuntzako Nobel Saria 1986an.

Bizi osoan defendatu nuen emakumeek eta gizonek gaitasun intelektual berbera dugula eta, beraz, gizateriaren aurrerapenari modu berean lagundu diezaiokegula. Espero dut egunen batean nire lana nerbio-gaixotasunak sendatzeko erabili ahal izatea, Alzheimerra eta dementzia tarteko. Orduan, nire borroka guztiak zentzua hartuko du.

Zer ezagutuko duzu?

Unitate honetan: • Rita Levi-Montalcini. Neuronaren dama 1. Erlazioa gizakiongan 2. Pertzepzioa: zentzumenak 3. Pertzepzioa eta osasuna 4. Nerbio-koordinazioa 5. Nerbio-sistemaren osasuna 6. Koordinazio endokrinoa 7. Sistema endokrinoaren osasuna

IKASKUNTZA-SEGIDA ISTRIPUA 1.1

EAEko, AEBko eta Hego Sudaneko osasun-sistemek zirkulazio-istripu batean nola jokatuko luketen aztertuko dugu. Imajinatu gidari bat itsutu duela beste auto batek, errepidetik atera dela, eta horma baten kontra talka egin duela.

1.2 Azaldu zergatik gertatu zen istripua, eta lotu zentzumen-organoekin.

8. Drogak eta droga-mendekotasuna

ISTRIPUAREN ONDORIOAK

9. Erantzunak ematea. Lokomozio-aparatua

2.1 Aztertu nola jokatzen duten leku bakoitzeko larrialdi-zerbitzuek istripuari erantzuteko. Istripua izan duen pazienteak paraplegia izateko arriskua du. Zer esan nahi du horrek?

10. Erantzunak ematea eta osasuna • Landu ikasitakoa

anayaeducacion.es Motibatzeko • Bideoa: Hasi baino lehen

2.2 Azaldu nola funtzionatzen duen nerbio-sistemak, eta zer kalte eragin ditzakeen paraplegiak.

• Ezagutu hobeki... Rita Levi-Montalcini

OSPITALEAN

Aldez aurreko ideiak atzemateko

3.1 Aztertu zer desberdintasun dauden osasun-sistemen artean istripuko lesioen diagnostikorako eta tratamendurako gaitasunei dagokienez. Bilatu informazioa zenbait herrialdetako zirkulazio-istripuek eragindako heriotza-tasei buruz.

• Aurkezpena: Zer jakin behar duzu?

Aurkezteko • Aurkezpena: Malko motak • Bideoak: Eskeletoa, Muskulusistema, Jarrera ohiturak Lantzeko • Jarduera interaktiboak: Ikasi jolasean; Zenbat dakizu?

• Zientzia-tailerra: Bilatu pareidoliak Eta, gainera, beharrezko dokumentazio guztia proiektuaren gakoak aplikatzeko

3.2 Idatzi nerbio-sistemarekin eta istripuekin lotutako beste gaixotasun batzuen adibideak.

3.3 Kontuan izan osasun-sistema bakoitzeko irisgarritasuna, tratamendu-aukera publiko eta pribatuak eta kostuak.

Orientabide + hemen: anayaeducacion.es

91

1

Erlazioa gizakiongan

Erlazio-funtzioari esker, gizakiok gure inguruko aldaketak hautematen ditugu, eta horiei erantzuteko gai gara.

Hiru prozesuren bidez egiten dugu: estimulua hautematea, informazioa aztertzea eta erantzuna prestatzea, eta erantzuna ematea.

1.1 Estimulua hautematea Estimuluz betetako mundua Kontzentratu bi minutuz, eta saiatu tarte horretan jasotzen dituzun estimulu guztiez ohartzen, eta idatzi zerrenda batean. Gero, erantzun galdera hauei: a) O so zaila da gure garunak jasotzen dituen estimulu guztiez ohartzea. Saiatu bi minutu horiei buruz pentsatzen, eta aztertu ea estimuluren bat idaztea ahaztu zaizun. b) S ailkatu idatzi dituzun estimuluak, jaso dituen zentzumen-organoaren arabera. Zein dira ugarienak? Zein dira urrienak?

Zure ustez, zergatik daude alde horiek? c) A lderatu erantzunak ikaskideekin, eta aztertu desberdintasunak. Zergatik daude alde horiek?

Estimuluak errezeptoreek hautematen dituzte; hau da, zelula espezializatu batzuek. Errezeptoreek inguruaren aldaketa fisiko eta kimikoak hautematen dituzte, eta informazioa koordinazio-­ sistemetara bidaltzen dute.

Errezeptoreak zelula isolatuak izan daitezke, edo multzokatuta egon daitezke organoak eratzeko, hala nola begia eta belarria.

1.2 Informazioa aztertzea eta erantzuna prestatzea

Erantzunak prestatzeaz koordinazio-sistemak arduratzen dira; errezeptoreek bidaltzen duten informazioa aztertu, eta erantzuna prestatzen dute organo efektoreetara bidaltzeko.

Gure organismoko koordinazio-sistemak honako hauek dira:

- Nerbio-sistema organo multzo batek osatzen du; entzefaloak eta bizkarrezur-muinak, esaterako. Azken horiek organo efektoreetara erantzunak bidaltzen dituzte, nerbio-bulkada gisa. Nerbio-­bulkadei esker, erantzun azkar eta laburrak koordina daitezke, hala nola muskuluen uzkurdura eta erlaxazioa. Horiei esker, mugimenduak egiten ditugu.

- Sistema endokrinoa guruin endokrino deritzen organo multzoak osatzen du, hala nola pankreak eta tiroideak. Guruin endokrinoek odolaren bidez bidaltzen dituzte erantzunak organo efektoreetara, odolean doazen substantzia kimiko batzuk erabiliz: hormonak, hain zuzen. Hormona horiek guruin endokrinoek sintetizatzen dituzte.

1.3 Erantzuna ematea ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

Organo efektoreak erantzuna emateaz arduratzen dira. Honako hauek dira organo efektoreak:

1 Idatzi honako organo hauen bina

- Muskuluak. Nerbio-bulkaden bidez, uzkurtzeko edo erlaxatzeko

adibide: estimuluak hautematen dituztenak, erantzunak prestatzen dituztenak eta erantzunak ematen dituztenak.

agindua jasotzen dute. Horri esker, mugimendu batzuk nahita egin ditzakegu, hala nola besoa altxatu. Beste mugimendu batzuk, ordea, oharkabean edo nahi gabe egiten ditugu, hala nola hestearen mugimendu peristaltikoak.

2 Idatzi, labur-labur eta adibide ba-

- Guruinak. Substantziak sintetizatzen eta jariatzen dituzte. Adibidez,

ten bidez, nola gauzatzen den erlazio-funtzioa gizakiengan.

listu-guruinek eta urdail-guruinek, elikagaien edo horien usainaren aurrean, listua eta urinak jariatzen dituzte.

92

U4

Honela gauzatzen da erlazio-funtzioa ESTIMULUAK hauek hautematen dituzte Errezeptoreak

Adibidez, zentzumenorganoak seinaleak bidaltzen dizkiete hauei Koordinaziosistemak adibidez Nerbio-sistema

aginduak ematen ditu nerbio-bulkada moduan, eta hauei bidaltzen dizkie

Efektoreak

adibidez Muskuluak eta hezurrak hauek ematen dituzte

Erantzunak

93

2

2.1 Errezeptore motak

Pertzepzioa: Zentzumenak

Pertzepzioa errezeptoreen bidez egiten da, eta horiek bi motatakoak izan daitezke:

- Barne-errezeptoreak. Barne-inguruan gertatzen diren aldaketak hautematen dituzte. Organismo osoan zehar sakabanatuta daude, eta haren egoera orokorrari buruzko informazioa ematen digute.

Horiei esker, adibidez, gosea, egarria eta mina hautematen ditugu.

Ukimena Ukipenaren mekanorrezeptorea

- Kanpo-errezeptoreak edo zentzumen-errezepto-

Hotzaren termorrezeptorea

Presioaren mekanorrezeptorea

reak. Kanpo-inguruko estimuluak hautematen dituzte. Jasotzen duten estimuluaren arabera, errezeptore mota hauek daude: • Mekanorrezeptoreak: estimulu mekanikoak hau-

tematen dituzte, hala nola presioa, bibrazioak eta mugimendua.

• Termorrezeptoreak: tenperatura-aldaketak haute­

maten dituzte.

• Kimiorrezeptoreak: substantzia kimikoak haute-

maten dituzte.

• Fotorrezeptoreak:

argiaren intentsitatekolore-­aldaketak hautematen dituzte.

eta

• Nozizeptoreak: mina hautematen dute.

Zentzumen-errezeptoreak multzokatu egiten dira, eta, beste egitura batzuekin batera, zentzumen-organoak eratzen dituzte. Pertsonen zentzumenak usaimena, ukimena, dastamena, entzumena eta ikusmena dira.

2.2 Ukimena Ukimenaren errezeptoreak mekanorrezeptoreak dira (ukipena eta presioa hautematen dituzte); termorrezeptoreak dira (beroa eta hotza hautematen dituzte); eta nozizeptoreak dira (mina hautematen dute). Ez dira zelulak, nerbio-amaierak baizik, eta aske edo kapsulatan (korpuskulutan) sartuta daude.

Mina hautematen duten nerbioamaierak

Beroaren termorrezeptorea

94

Ukimenaren nerbio-amaierak larruazalaren azpian daude. Ukimen-errezeptoreak ez daude berdin sakabanatuta larruazal osoan, eta informazioa transmititzen dute nerbioen bidez; oro har, termorrezeptoreak, mekanorrezeptoreak eta nozizeptoreak dira.

Toki sentikorrenak hatz-puntak, oin-zolak, ahurrak, aurpegia eta mihi-punta dira.

U4

2.3 Dastamena Dastamenaren errezeptoreak edo dastamen-zelulak kimiorrezeptoreak dira; hau da, jaten edo edaten dugunean, listuan disolbatzen diren substantzia kimikoak hautematen dituzte.

Dastamen-zelulak dastabotoietan daude; dastabotoiak dastamen-papiletan dauden egitura biribilduak dira.

Dastamen-papilak konkor batzuk dira, eta ahosabaian, faringean eta, bereziki, mihian daude. Elikagaien zaporea hautemateko, lau errezeptore motaren seinaleak nahasten dira; hots, zapore hauek hautematen dituzten errezeptoreenak: gozoa, gazia, garratza eta mikatza. Zaporeen pertzepzioan usaimenaren pertzepzioak eragiten du; izan ere, murtxikatzean, zenbait substantzia lurrunkor askatu, eta sudurreko barrunbera iristen dira faringearen bidez.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Izendatu kanpo-errezeptoreak, eta zehaztu zer hautematen duen bakoitzak.

2 Azaldu zerez osatuta dauden eta non dauden dastamen-papilak.

3

2.4 Usaimena Usaimenaren errezeptoreak edo usaimen-zelulak kimiorrezeptoreak dira; hau da, airean dauden substantzia kimiko gaseosoak hautematen dituzte.

Usaimen-zelulak sudur-hobien goialdean kokatuta daude. Estimuluak jasotzen dituztenean, nerbio-bulkadak bidaltzen dituzte garunera, usaimen-nerbioaren bidez; garunak usainak interpretatzen eta identifikatzen ditu.

Zer gertatuko litzateke...? Ika-

si pentsamenduko giltza hori nola erabili anayaharitza.es webgunean dagoen baliabidearekin, eta erantzun galdera hauei: Nolakoa da, zure ustez, dastamenik ez duen pertsona baten bizitza? Zer gertatuko litzateke, eboluzio urriegiaren eraginez, gizakiok ezingo bagenitu zaporeak hauteman?

Dastamena eta usaimena Usaimennerbioaren zuntzak

Dastabotoia Dastamenzelulak

Usaimen-erraboila

Usaimenerraboila Garezurra

Oinzelula Sudurhobiak

Dastamen-papilaren xehetasuna

Mihia

Usaimen-zelulak

95

2 Pertzepzioa: Zentzumenak

2.5 Entzumena Entzumenaren errezeptoreak mekanorrezeptoreak dira. Alde batetik, entzumen-zelulak daude, eta bibrazioak hautematen dituzte. Beste aldetik, oreka-zelulak daude, eta blaitzen dituen likidoaren mugimendua hautematen dute.

Belarriak hiru atal ditu: kanpo-belarria, erdiko belarria eta barne-belarria.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

4 Izendatu belarriaren atalak, eta esan zer egitura dituen bakoitzak.

5 Azaldu, modu arrazoituan, zergatik ditugun bi belarri, buruaren alde banatan.

6

Argazkian kokleako inplante bat ikus dezakezu. Gailu horri esker, hipoakusia larria duten pertsonek entzumena berreskuratu dezakete.

Bilatu nola funtzionatzen duen, eta egin laburpen bat.

- Kanpo-belarria belarriak edo belarri-hegalak eta entzunbideak osatzen dute.

- Erdiko belarria tinpanoak (mintz fin eta tenkatu batek) eta hezurtxoen kateak osatzen dute; hezurtxoen katea mailuak, ingudeak eta estribuak osatzen dute. Eustakioren tronparen bidez, faringearekin komunikatzen da.

- Barne-belarria barakuiluak eta kanal erdizirkularrek osatzen dute.

Barakuilua likidoz beteriko kanala da eta, han, entzumen-zelulak daude; barakuilutik entzumen-nerbioa abiatzen da. Kanal erdizirkularretan oreka-zelulak daude eta, handik, nerbio bestibularra abiatzen da.

Nola funtzionatzen du belarriak?

- Audizioa. Soinu-uhinak belarrian eta entzunbidean barrena bideratzen dira, tinpanora. Mintz horren bibrazioa hezurtxoen katearen bidez igortzen da barakuiluaren barruko likidoraino. Entzumen-­zelulek zilioak dituzte; zilioek bibrazioak hautematen dituzte eta, entzumen-nerbioaren bidez, garunera igortzen dira. Garunean, soinu bihurtzen dira.

- Oreka. Burua mugitzean, kanal erdizirkularretako likidoa ere mugitu egiten da. Oreka-zelulek, beren zilioei esker, mugimendu hori hautematen dute eta, nerbio bestibularraren bidez, garunera igortzen dute. Garunak gorputzaren posizioaren berri ematen du.

Belarria

Kanal erdizirkularrak

Kanpo-belarria Hezurtxoen katea

Nerbio bestibularra

Ingudea Estribua

Entzumennerbioa

Mailua

Barakuilua Erdiko belarria Belarrihegala

Barnebelarria

Tinpanoa

Entzunbidea

Entzumen-zelulak

96

U4

2.6 Ikusmena Ikusmenaren errezeptoreak fotorrezeptoreak dira, eta argiaren intentsitatea eta haren koloreak hautematen dituzte. Zelula horiei kono eta makil deritze.

Begia bi ataletan banatzen da: begi-globoa eta organo erantsiak.

- Begi-globoa. Esfera bat da, likidoz beteta dago, eta hezur-­barrunbe batean kokatuta dago. Hiru geruza ditu: • Esklerotika. Kanpoko geruza zuria da. Aurrealdean, konkortuagoa

eta gardenagoa da, eta horri kornea esaten diogu. Kanpo-mintz batek kornea babesten du; mintz horri konjuntiba deitzen zaio.

Malkoak

• Koroidea. Erdiko geruza da. Koroidearen aurrealdeak irisa eratzen

du; irisa muskulu-eraztun koloredun bat da, eta erdian zulotxo bat dauka: begi-ninia. Horren atzean kristalinoa dago; kristalinoa leiar bat da, eta irudiak erretinan enfokatzen ditu.

• Erretina. Barneko geruza da, eta han daude zelula fotorrezepto-

reak: konoak eta makilak.

- Organo erantsiak. Bekainek, betazalek, betileek eta malko-­guruinek begi-globoa babesten dute lehortasunetik, izerditik eta gorputz arrotzetatik. Begi-muskuluei esker, begi-globoa mugi dezakegu.

Nola funtzionatzen du begiak?

Argiak kornea zeharkatzen du, eta koroidera iristen da begi-niniaren bidez; begi-ninia ireki egiten da argia ahula denean, eta itxi egiten da biziegia denean. Kristalinoak leiarra tenkatzen eta erlaxatzen duten muskulu batzuk ditu; horiei esker, kristalinoaren kurbadura aldatu egiten da, argia erretinan enfokatzeko. Makilek argiaren intentsitatea hautematen dute, eta konoek koloreak hautematen dituzte. Biek ere informazioa igortzen dute nerbioaren bidez.

Begia

Malkoak malko-guruinek jariatzen duten likidoa dira, eta begia heze mantentzeko, garbitzeko eta infekzioen aurka babesteko funtzioa dute.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

7 Idatzi

zelula fotorrezeptoreak begi-­ globoaren zer tokitan dauden eta nola deitzen diren.

Esklerotika Konjuntiba

Koroidea

Kristalinoa

8 Azaldu begian zer gertatzen den argia oso bizia denean eta zer gertatzen den argi gutxi dagoenean.

Erretina

Irisa

9 Definitu malko terminoa, eta aipatu zer funtzio dituen.

Kornea

10 Humore beirakara

Begi-ninia

Nerbio optikoa

Pentsatu eta binaka jarrita komentatu. Ikasi pentsamendu es-

trategia hori nola erabiltzen den anayaharitza.es webguneko baliabidearekin, eta azaldu ea begi argiak dituzten pertsonek argiarekiko sentikortasun handiagoa duten ala ez.

97

3

Gure eguneroko bizitzan funtsezkoak izateaz gain, zentzumen-organoei esker, zoriona eta ongizatea ematen diguten estimulu ugari hautematen ditugu.

Pertzepzioa eta osasuna

Horregatik, oso garrantzitsua da ohitura osasungarriak izatea eta gure pertzepzioa asalda dezaketen gaixotasunak saihestea.

Hortzak garbitzeko aholkuak Eskuilatu goiko hortzak hortzoitik behera, eta azpiko hortzak, hortzoitik gora.

Eskuilatu hortzen barrualdea eskuila 45° inguru okertuz.

3.1 Usaimenaren eta dastamenaren osasuna

Usaimenari eta dastamenari, oro har, arnasbideen infekzio-prozesuek eragiten diete, hala nola hotzeriak eta gripeak. Gaixotasun horiekin mukosa gehiago jariatzen da, eta horrek dastamen- eta usaimen-errezeptoreen funtzionamendua oztopatzen du.

Tabako-kontsumoak ere dastamen- eta usaimen-organoen hautemateko gaitasuna murriztu dezake, dastamen-papilen funtzioa asaldatu eta sudurreko mukosa narrita dezakeelako.

Ohitura osasungarriak Ahoaren eta arnasbideen eguneroko higieneak eta tabakoa ez kontsumitzeak bi zentzumen horien osasuna mantentzen laguntzen dute.

Eskuilatu gainalde murtxikatzaileak horien gainean eskuila ipiniz eta mugimendu biribilak eginez.

Mihia ere eskuilatu behar dugu, dastamen-papiletan bakterioak pilatu daitezkeelako.

Ez ahaztu hortzetako haria erabili behar dela.

3.2 Entzumenaren osasuna Belarriaren gaixotasun nagusiak barne-belarriaren infekzioak dira; zenbait bakteriok eta birusek eragiten dituzte, eta entzuteko gaitasunaren galera konponezina eragin dezakete.

Soinu bortitzen eraginpean luzaro egoteak ere entzumen-­ pertzepzioa asalda dezake; adibidez, ozenegi dagoen musikaren edo zarataren eraginpean luzaroegi egoteak. Soinu oso ozenek entzumen-errezeptoreen galera eragiten dute eta, beraz, entzumenaren galera konponezina edo gortasuna

Ohitura osasungarriak

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Arrazoitu zergatik oztopatzen duten arnasbideetako infekzioek dastamen- eta usaimen-errezeptoreen funtzionamendua.

2

98

Egin zerrenda bat hortzak ez garbitzearen ondorioekin.

Belarrien higienea oso garrantzitsua da; disoluzio fisiologiko batekin egin behar da, eta ez dira zotzak eta bestelako objektuak sartu behar, tinpanoa mindu dezaketelako.

Era berean, saihestu toki oso zaratatsuak eta ez ipini ozenegi telebistaren edo musika-aparatuen bolumena. Horrez gain, lehortu ondo belarriak dutxatu ondoren, onddoek eragindako infekzioak ekiditeko.

U4

3.3 Ikusmenaren osasuna Ikusmenaren gaixotasunak begi-infekzioek (bakterio, onddo edo birusen eraginezkoek) edo ikusmen-­ anomaliek eragin ditzakete; anomaliek akatsak eragiten dituzte erretinak jasotzen dituen irudien kalitatean.

Ikusmenaren anomaliak eta horiek nola zuzendu Begi miopea eta hori nola zuzendu

Ikusmenaren anomaliak Begi-globoaren eta kornearen tamaina eta forma asaldatzen direlako gertatzen dira.

- Miopia. Begi-globoa luzeegia delako sortzen da; ondorioz, irudia erretinaren aurrean eratzen da, eta ez erretinan bertan. Urrutiko irudiak ikusteko zailtasunak eragiten ditu. Akats hori leiar dibergenteekin zuzentzen da.

Begi miopeak erretinaren aurrean sortzen du irudia.

- Hipermetropia. Begi-globoa motzegia delako sortzen da; ondorioz, irudia erretinaren atzean eratzen da, eta ez erretinan bertan. Hurbileko irudiak ikusteko zailtasunak eragiten ditu. Akats hori leiar konbergenteekin zuzentzen da.

- Astigmatismoa. Kornearen kurbaduran irregulartasunak daudelako sortzen da; horren ondorioz, urrutiko nahiz hurbileko objektuak lausotuta edo distortsionatuta ikusten dira. Leiar zilindrikoekin zuzentzen da.

3.4 Ohitura osasungarriak

Leiar dibergenteak «atzeratu» egiten du irudia bere tokira.

Begi hipermetropea eta hori nola zuzendu

Hona hemen ikusmena hobetzen laguntzeko zenbait ohitura osasungarri: begien higienea, argiztatze onarekin irakurtzea eta ikastea, pantailen eta begien artean distantzia egokia mantentzea, begiak argi bizietatik babestea (adibidez, eguzkitako betaurrekoen bidez) eta aldian-aldian oftalmologia-­ azterketak egitea.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

Begi hipermetropeak erretinaren atzean sortzen du irudia.

3 Azaldu zer desberdintasun dauden begi miopeen eta hipermetropeen artean.

4 Arrazoitu ea posible den ikusmenaren anomalia bat baino gehiago edukitzea. Hau da, ea posible den aldi berean miopia eta astigmatismoa, hipermetropia eta astigmatismoa edo miopia eta hipermetropia edukitzea.

5 Egin zerrenda bat ikusmenarentzako osasungarriak diren ohiturekin, eta gehitu, gutxienez, dietarekin loturiko ohitura bat.

Leiar konbergenteak «aurreratu» egiten du irudia bere tokira.

99

4

Nerbiokoordinazioa

Nerbio-koordinazioa nerbio-sistemak egiten du. Sistema hori nerbio-ehunak eratzen du. Nerbio-ehuneko zelulek, neuronek, informazioa igor dezakete, nerbio-bulkaden bidez.

4.1 Nerbio-sistemaren zelulak Honelakoak dira nerbioak

Nerbioa

Nerbiozuntza

Nerbio-sistemak jasotzen eta eratzen duen informazioa bulkada elektrikoen bidez bidaltzen da, eta neuronek eta nerbio-zelulek igortzen dituzte bulkada horiek.

Neuronak nerbio-sistemaren egitura-­unitateak eta unitate funtzionalak dira. Oso zelula bereziak dira, eta morfologia oso konplexua dute.

Neuronek gorputz zelular bat edo soma dute; han, nukleoa eta organulu zitoplasmatikoak daude. Gorputz zelularretik dendritak abiatzen dira; dendritak luzakin labur eta adarkatuak dira. Gorputz zelularraren mutur batetik, askoz luzeagoa den luzakin bat ateratzen da; horri axoi esaten zaio. Axoia mutur zabalagoetan amaitzen da, eta horiei botoi terminal deritze.

Hainbat neuronaren axoiak balatan pilatzen dira eta, modu horretan, nerbio-zuntzak osatzen dituzte. Nerbio-zuntzak, era berean, pilatu egiten dira eta nerbioak eratzen dituzte.

Betetzen duten funtzioaren arabera, hainbat neurona mota daude:

- Zentzumen-neuronak. Dendritak errezeptore baten zelulei lotuta daude.

- Neurona motorrak. Axoia organo efektore bati lotuta dago.

- Interneuronak. Aurreko biak komunikatzen dituzte.

- Nerbio-ehunean, glia-zelulak daude neuronekin batera; zelula horiek neuronen nutrizioaz, babesaz eta sostenguaz arduratzen dira.

Nerbio-bulkada Neuronek seinale elektrokimikoen bidez igortzen dute informazioa; seinale horiei nerbio-bulkada esaten zaie. Horiei esker, neuronek beren funtzioak bete ditzakete.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Marraztu bi neurona koadernoan, eta adierazi zer atal dituzten.

2 Definitu nerbio-bulkada eta neurotransmisore terminoak.

3

100

Egiaztatu. Uste duzue neuronak ugaltzeko gai direla? Gaitasun hori berdin-berdina al da gizakien bizi-ziklo osoan?

Nerbio-bulkadak neurona-mintzean zehar joaten dira, dendritetatik edo gorputz zelularretik axoiaren muturreraino. Behin muturrean, neuronak beste neurona batekin edo efektore batekin konektatzen dira, bulkada igortzeko.

Hala ere, neuronek ez dute elkar ukitzen; izan ere, neurona baten axoiaren muturraren eta bestearen gorputzaren edo dendritaren artean komunikaziogune bat dago. Gune horri sinapsi deritzo. Han, nerbio-­bulkada igortzen duen neuronak substantzia batzuk bidaltzen ditu: neurotrasmisoreak. Neurotransmisoreak neurona hartzailearen mintzera iristen dira, eta horrek bulkada bera eragiten du neurona hartzailean.

U4

Així es transmet l’impuls nerviós

Landu irudia

Nerbio-bulkada

Neurona igorlea

Aztertu irudia, eta erantzun galderei. a) Azaldu zergatik esaten den nerbio-­ bulkada seinale elektrokimikoa dela.

euronak nerbio1 N bulkada jasotzen du.

b) Sinapsiaren zer atali deitu dakioke arrail sinaptiko?

Dendritak

Sinapsia

Neurona igorlea erbio-bulkadak 2 N neurona zeharkatzen du.

Nerbiobulkada

Axoia Axoiaren botoi terminala Axoiaren botoi terminala

Nerbiobulkada

euronak 3 N hurrengo neuronari igortzen dio nerbiobulkada.

Sinapsia Neurotransmisoreak Espazio sinaptikoa Neurona receptora hartzailea

Neurona hartzailea

erbio-bulkadak 4 N hurrengo neurona zeharkatzen du.

101

4 Nerbio-koordinazioa

4.2 Nerbio-sistema Nerbio-sistema neurona-sare bat da; zentzumen-organoek bidaltzen dituzten seinaleak edo estimuluak interpretatzen ditu, eta aginduak prestatzen ditu efektoreek bete ditzaten.

Nerbio-sistema honako hauek osatzen dute: nerbio-sistema zentralak (NSZ) eta nerbio-sistema periferikoak (NSP).

4.3 Nerbio-sistema zentrala (NSZ) NSZk organismoaren funtzio guztiak koordinatzen ditu. Entzefaloak eta bizkarrezur-muinak osatzen dute.

Entzefaloa Garezurrak eta hiru mintzek (meningeek) babesten dute entzefaloa.

Meningeen artean likido zefalorrakideoa dabil; likido horrek entzefaloa babesten eta kolpeak leuntzen ditu. Entzefaloak hiru atal ditu: garuna, zerebeloa eta garun-enborra

L’encèfal Gorputz kailukara

Garezurra Garuna. Elkarri lotuta dauden bi hemisferiotan banatzen da. Horren gainazalari garun-azal esaten zaio; zimurtsua da eta tolesdurak ditu: zirkunboluzioak. Garunean informazioa kontziente egiten da, eta han funtzio aurreratuak daude, hala nola oroimena, adimena eta nahia.

Talamoa eta hipotalamoa

Zerebeloa. Bi hemisferio eta azal zimurtsua dauzka. Oreka eta aurretiaz ikasitako mugimenduak (nahita egindakoak) kontrolatzeaz arduratzen da; adibidez, ibiltzeaz, idazteaz eta musika-­ tresnak jotzeaz.

Bizkarrezur-erraboila Garun-enborra.

Entzefaloa eta bizkarrezur-­ muina lotzen ditu, eta nahi gabeko hainbat funtzio kontrolatzen ditu. Adibidez, bizkarrezur-erraboil izeneko atalak arnasketa-mugimenduak eta bihotz-erritmoa kontrolatzen ditu.

102

U4

Bizkarrezur-muina Bizkarrezurrak babesten duen nerbio-katea da, eta entzefaloa eta gorputzaren gainerako atalak konektatzen ditu.

Bizkarrezur-muinean zehar nerbio-bulkadak mugitzen dira, errezeptoreetatik entzefalora eta entzefalotik efektoreetara. Erantzun bakunak koordinatzen ditu; ekintza erreflexuak, hain zuzen.

La medul·la espinal

Ornomuina

4.4 Nerbio-sistema periferikoa (NSP) NSZ gorputzaren organoekin konektatzen duten nerbioek osatzen dute NSPa. Hain zuzen, honako hauek osatzen dute: bizkarrezur-muinetik ateratzen diren 31 nerbio-bikotek (bizkarrezur-nerbioek), eta entzefalotik ateratzen diren beste 12 nerbio-bikotek (garun-nerbioek).

Nerbioak bi taldetan sailkatzen dira: zentzumen-nerbioak (errezeptoreetatik NSZra eramaten dute informazioa) eta nerbio motorrak (aginduak NSZtik efektoreetara transmititzen dituzte).

Nerbio-sistema periferikoa honako hauek osatzen dute: nerbio-sistema periferiko somatikoak eta nerbio-­sistema periferiko autonomoak.

- NSP somatikoak nahita egindako mugimenduak kontrolatzen ditu, hala nola lokomozioa.

- NSP autonomoak bizi-organoen nahi gabeko funtzionamendua kontrolatzen du; esaterako, bihotzarena. NS sinpatikoak eta NS parasinpatikoak osatzen dute; lehenengoak arrisku- edo ekintza-egoeren aurrean prestatzen du gorputza, eta bigarrenak, aldiz, gorputza erlaxatzen du. Antagonikoak dira; hau da, batek organo bat estimulatzen duenean, besteak erlaxatu egiten du.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

4 Adierazi, zeure koadernoan, entzefaloaren atalak, eta azaldu, kasu bakoitzean, zer funtzio duen bakoitzak.

5 Adierazi, adibide baten bidez, zer esan nahi duen nerbio-sistema sinpatikoa eta parasinpatikoa antagonikoak direla.

6

1-2-4. Garunak eta horren funtzionamenduak sekretu ugari gordetzen dituzte oraindik ere; horrenbestez, haren inguruko mito eta informazio faltsu ugari daude. Gezur ezagun eta erabilienen artean, honako hau dago: gizakiok garunaren % 10 soilik erabiltzen dugula. Zer argudio eman litezke ideia hori ezeztatzeko?

Bizkarrezurnerbioak Bizkarrezurra

Ornoarteko diskoa

Nerbio-sistema sinpatikoaren jarduera 1. Begi-ninia dilatatzen du.

2. Listu-jarioa emeki estimulatzen du.

3. Bihotz-taupadak bizkortzen ditu.

4. Bronkioak erlaxatzen ditu.

5. Urdailaren eta pankrearen jarduera inhibitzen du.

6. Glukosa-jariatzea estimulatzen du (gibelean).

7. Giltzurrun gaineko guruinak estimulatzen ditu (adrenalina).

8. Heste-esfinterrak kitzikatzen ditu.

9. Gernu-maskuria erlaxatzen du.

10. Ugaltze-organoak inhibitzen ditu.

Nerbio-sistema parasinpatikoaren jarduera 1. Begi-ninia uzkurtzen du.

2. Listu-jarioa asko estimulatzen du.

3. Bihotz-taupadak moteltzen ditu.

4. Bronkioak uzkurtzen ditu.

5. Urdailaren jarduera estimulatzen du.

6. Behazun-maskuriaren jarduera estimulatzen du.

7. Pankrearen jarduera estimulatzen du.

8. Heste-esfinterrak inhibitzen ditu.

9. Gernu-maskuria uzkurtzen du.

10. Ugaltze-organoak estimulatzen ditu.

103

4 Nerbio-koordinazioa

4.5 Nola funtzionatzen du nerbio-sistemak?

Estimuluen aurrean, errezeptoreek informazioa NSZra bidaltzen dute. Horrek prozesatu egiten du, eta efektoreetara agindu egokia bidaltzen du, inguruneko substantzia horri erantzuteko.

Nahita egindako ekintzak 3

1

Nerbio-sistemak azkarrago edo motelago funtzionatzen du, organismoaren beharra zein den kontuan hartuz. Horren arabera, nahita egindako ekintzak eta ekintza erreflexuak bereizten dira.

Nahita egindako ekintzak Nahita egindako ekintzak erantzun kontzienteak dira, «erabakitakoak», eta entzefaloak koordinatzen ditu.

Nahita egindako ekintzetan honako hauek esku hartzen dute:

- Errezeptore batek estimulua jasotzen du; adibidez, ikusmenaren eta ukimenaren errezeptoreek arkatz bat hautematen dute marrazteko.

2

- Zentzumen-nerbio batek bulkada bizkarrezur-­ muineraino igortzen azaleraino joaten da.

du,

eta,

hortik,

garun-­

- Garun-azalak informazioa sentsazio kontziente bihurtzen du (irudi bat, forma bat, beroa, eta abar), eta, jasotzen duen informazioarekin eta aurreko bizipenetatik duen informazioarekin, erantzun-­ agindu bat prestatzen du. Agindu hori bikarrezur-muinetik igortzen du nerbio motor bateraino.

- Nerbio motorrean zehar, agindua organo efektoreraino joaten da.

- Organo efektorea (muskulu bat, adibidez) nahita ahita egindako edozein ekintza egiteko, adibidez ar1 N katz bat hartzeko, errezeptore ugarik (ukimenaren eta ikusmenaren errezeptoreek, kasurako) informazioa igorri behar dute zentzumen-nerbioetako nerbio-zuntzen bidez entzefaloraino (gezi berdeak). an informazioa aztertu, eta seinaleak prestatzen dira 2 H (gezi gorriak); seinaleok orno-muineko nerbio motorretatik joaten dira muskuluetaraino, erantzuna burutu dezaten. Kasu honetan, eskua mugitu eta arkatza hartu. rantzuna emateko, hots, arkatza hartzeko, muskuluak 3 E uzkurtzen dira. Hala, mugimendu bat sortzen dute, ez oso azkarra, baina zehatza.

104

uzkurtzen edo erlaxatzen da erantzuna emateko: arkatza hartu eta marraztu.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

7 Deskribatu, adibide batekin, nola burutzen den nahita egindako ekintza bat nerbio-sistemaren ikuspegitik.

8

Zentzugabea. Ikasi nola erabiltzen den pentsamenduko giltza hori anayaharitza.es webgunean eskuragarri dagoen baliabidearekin, eta erantzun galderari. Zer gertatuko litzateke nahita egindako ekintza bakoitza hitzen bidez adierazi beharko bagenu?

U4

Ekintza erreflexuak Ekintza erreflexuak erantzun azkarrak, nahi gabekoak eta automatikoak dira; bizkarrezur-­ muinak kontrolatzen ditu, eta larrialdi-­ egoeretan egiten dira.

Informazioa bizkarrezur-muinera iristen da, eta muin horrek erantzuna prestatzen du, entzefaloak esku hartu gabe; horregatik, azkarragoa da.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

9 Izendatu nerbio-sistemaren zer atalek parte hartzen duten ekintza erreflexuan.

10

Ekintza erreflexuetan nerbio-elementuen multzo batek hartzen du parte, eta horri arku erreflexu esaten zaio. Hauek dira nerbio-elementuak:

Beheko argazkian medikuntzako aditu bat ikus dezakezu belaunezurreko erreflexuaren proba egiten. Bilatu zertarako egiten den proba hori. Antzekoak diren beste erreflexu-proba batzuk daude; bilatu horietako lau probaren izenak.

- Errezeptore batek estimulua jasotzen du; adibidez, larruazaleko bero-errezeptoreek oso bero dagoen zerbait hautematen dute.

- Zentzumen-nerbio batek bulkada bizkarrezur-muineraino igortzen du.

- Interneurona batek berehalako erantzuna prestatzen du.

- Nerbio motorrean zehar, agindua organo efektoreraino joaten da.

- Organo efektore batek erantzuna burutzen du; adibidez, muskulu bat uzkurtu egiten da eta eskua kentzen dugu.

Els actes reflexos rantzun azkarra behar 1 E duen informazioa errezeptoreetara heltzen da; adibidez, eskuak erretzen ari zarela.

2

izkarrezur-muinean 2 B erantzuna prestatzen da: eskua kentzea.

1

3 rantzuna (eskua kentzea) 3 E nahi gabekoa, oso azkarra eta zehaztasun gutxikoa da, entzefaloak ez baitu erantzunean parte hartzen.

105

5

Nerbio-sistemaren osasuna

Gure nerbio-sistema oso konplexua da, eta, horren ondorioz, bi motatako gaixotasunak jasan ditzake: batzuk kalte organikoek eragiten dituzte, eta besteak, funtzionamenduaren asaldurak dira, hots, gaixotasun mentalak.

5.1 Arrazoi organikoen eraginez

nerbio-sistemak dituen asaldurak Nerbio-sistemaren organoen asaldura fisikoak dira. Hona hemen asaldura batzuk: ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Deskribatu zer diren alzheimerra eta parkinsona.

2 Traumatismoak dira bizkarrezur-­ muineko lesioen eragile nagusiak.

Lesio horien artean, paraplejia eta tetraplejia daude, besteak beste. Egin zerrenda bat traumatismo mota horien bost arrazoi edo gehiagorekin, eta adierazi zer egin daitekeen horiek saihesteko.

Landu irudia Boccia kirol paralinpiko bat da, eta garuneko paralisia, garuneko lesioak edo desgaitasun fisiko larriak dituzten pertsonek jokatzen dute. a) Bilatu informazioa garun-paralisiaren inguruan. b) Argazkian, BC3 mailako boccia finala ikus dezakezu, Atenasko olinpiadetan. 2004. urtean jokatu zen, Hego Korearen eta Espainiaren artean.

Bilatu zer esan nahi duen kategoria horrek eta bestelako zer kategoria dauden kirol horretan. c) Nerbio-sistemaren osasuna zaintzeko, kirola egitea gomendatzen da. Egin zerrenda bat beste hiru ohitura osasungarrirekin.

106

Istripuek eragindako traumatismoak Kolpe bortitzek eremu kraneoentzefalikoan edo bizkarrezur-muinean eragindako lesioak dira. Paraplegia (gorputz erdiaren paralisia) edo tetraplegia (gorputz osoaren paralisia) eragin dezakete.

Garuneko hodietako istripuak Nerbio-ehunaren kalteak dira; garuneko arteriak buxatu, eta garunaren eremu bat oxigenorik gabe geratzen delako gertatzen dira. Nabarmentzekoak dira garuneko odoljarioak edo iskemiak; hau da, garunaren eremu bat hiltzea oxigenorik jasotzen ez duelako.

Droga-kontsumoa Alkoholak eta bestelako drogek kalte konponezinak eragiten dizkiote nerbio-sistemari, mendekotasun fisiko eta psikologiko handia sortzeaz gain.

Endekapenezko gaixotasunak Neuronak galtzearen ondorioz sortzen dira, oro har, adina dela-eta.

Alzheimerrak oroimenaren galera eta desorientazioa eragiten ditu; Parkinson-en gaixotasunak gorputzaren mugimenduen gaineko kontrola galtzea eragiten du.

Boccia

U2

5.2 Gaixotasun mentalak

Beste arazo bat

Izaeraren eta jarreraren asaldurak dira, eta ondoez emozionala eragiten dute. Jatorrian hainbat arrazoi daude: arazo organikoak, aurrejoera genetikoak, gizarte-­eragina eta inguruaren eragina. Honela sailka ditzakegu:

Antsietate-nahasmenduak Egoera jakin batzuek gehiegizko urduritasuna edo estresa eragin diezaiokete nerbio-sistemari, eta horrek kalte organikoak sor ditzake. Adibidez, larritasun- edo beldur-egoera bat sor dezake: antsietatea. Hauek dira antsietatearen ezaugarriak: muskulu-­tentsioa, loaren asaldurak, bihotz-erritmoaren bizkortzea, gehiegi izerditzea, digestio-arazoak...

Antsietate-nahasmenduak dira, besteak beste, fobiak, nahasmendu obsesibo-konpultsiboak edo antsietate-­nahasmendu orokortua.

Elikadura-nahasmenduak Anorexia nerbiosoa eta bulimia, adibidez, elikadura-nahasmenduak dira.

- Anorexia nerbiosoa. Pertsona anorexikoek oso gi-

Gaixotasun mentalak dituzten pertsonek, gainera, asaldura mota hauei loturiko gizarte-estigmari egin behar diote aurre.

zen ikusten dute beren burua, nahiz eta gizenak ez izan; horregatik, argaltzeko dieta gogorrak egiten dituzte. Kasu larrietan, pertsonak jateari uzten dio erabat; horrenbestez, hezur eta azal besterik ez den arte argaltzen da, eta hil egiten da. Izan ere, ez da gertatzen ari zaionaz jabetzen, eta hori ukatzen eta ezkutatzen du.

Estigma horrek hainbat arazo sortzen ditu. Gaixotasun mentalak ulertu ezina (horien ondorioak gutxiesten direlako), gaixotasuna jasaten duten pertsonenganako isekak edo beldurra, bakardadea eta bazterkeria dira arazo horietako batzuk baino ez.

- Bulimia. Bulimia duten pertsonek ere argaltzeko dieta oso zorrotzak egiten dituzte, baina hautsi egiten dituzte eta konpultsiboki jaten dute. Horrek erru-sentimendua eragiten die, eta, nahita, oka egiten dute ez gizentzeko. Bulimiak asaldura larriak eragiten ditu osasunean.

Lau pertsonetatik batek bizitzan zehar gaixotasun mentalen bat jasango duela estimatzen da.

Gogo-aldartearen nahasmenduak Depresioa da ohikoenetako bat. Depresioa oso tristura-­ sentimendu handia da, eta jasaten duen pertsonak ezin du kontrolatu. Nahasmendu bipolarra da gogo-aldartearen beste nahasmendu bat.

Gaixotasun hauek hainbat arrazoi izan ditzakete: bizipen traumatikoak, hormona-nahasmenduak (erditze osteko depresioa), aurrejoera genetikoa, eta abar.

Nahasmendu psikotikoak Nahasmendu hauen ondorioz, pertsonek kontaktua galtzen dute errealitatearekin, eta delirioak edo haluzinazioak jasan ditzakete. Eskizofrenia eta delirio-nahasmendua dira ohikoenak.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

3 4

Bilatu estigma hitzaren esanahia.

Hautatu orrialde honetan aipatzen den gaixotasun mental bat, eta egin ariketa hauek:

a) Egin fitxa labur bat datu hauekin: gaixotasunaren arrazoiak, eraginak eta balizko tratamenduak. b) Deskribatu gaixotasunari loturiko estigmak. c) Idatzi zerrenda bat gaixotasunaren inguruko kontzientzia pizteko eta estigmarik ez egoteko egin daitezkeen ekintzekin.

107

6

6.1 Sistema endokrinoa

Koordinazio endokrinoa

Koordinazio endokrinoa mekanismo bat da, eta gorputzaren organo askoren jarduerak erregulatzen ditu, modu motel baina etengabean.

Koordinazio endokrinoa sistema endokrinoak egiten du; hau da, guruin endokrino multzo batek. Guruin horiek espezializatuta daude hormonak sintetizatzen eta horiek odolera jariatzen. Odolak organismo osoan zehar garraiatzen ditu, hormonak; hormonek organo edo zelula jakin batzuei eragiten diete; itu-organo edo itu-zelulei, hain zuzen.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

Guruin endokrinoak

1 Deskribatu hipofisiaren funtzioa.

2 Definitu hormonak terminoa, eta azaldu nola banatzen diren organismoan.

3 Aipatu, eskeman agertzen diren guruinen artean, funtzio endokrinoa ez ezik beste funtzio batzuk dituzten bi guruinen izenak, eta azaldu zer funtzio duten.

- Hipofisia. Guruin pituitario izenez ere ezagutzen da, eta garunaren oinarrian dago. Guruinik garrantzitsuena da; izan ere, sintetizatzen dituen hormonetako batzuek gainerako guruinen jariatzea kontrolatzen dute.

- Beste guruin endokrino batzuk ere badaude: tiroidea, paratiroidea, giltzurrun gaineko guruinak, pankrea, obulutegiak eta barrabilak.

Gorputzaren beste organo batzuek, bestelako funtzioak betetzen dituzten arren, guruin endokrino moduan ere funtziona dezakete; adibidez, karenak. Karenak progesterona sintetizatzen eta askatzen du haurdunaldi osoan zehar.

Sistema endokrinoaren guruinak Gizonenak

Emakumeenak

Hipofisia Tiroidea Paratiroidea Timoa

Pankrea Giltzurrun gaineko guruinak

Barrabilak

108

Obulutegiak

U4

6.2 Nola egiten da koordinazio endokrinoa?

Gorputzeko organoen koordinazio endokrinoa hormonen bidez egiten da, eta oso prozesu konplexua da.

Hormonak behar direnean soilik sortzen dira, eta behar den kantitatean baino ez. Behar den hormona-kantitatea eratzeko eta askatzeko, sistema endokrinoak erregulazio-mekanismo bat dauka: atzeraelikadura. Atzeraelikadura garunaren atal batek kontrolatzen du: hipotalamoak, hain zuzen.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

4 Azaldu zer den hipotalamoa eta nola kontrolatzen duen horrek hipofisiaren funtzioa.

5 Azaldu zer-nolako garrantzia duen atzeraelikaduraren mekanismoak.

Prozesu horrek hainbat etapa ditu:

- Hipotalamoak hipofisia estimulatzen du. Hipotalamoak seinale bat jaso, eta faktoreak askatzen ditu; faktoreek hipofisia estimulatzen dute, hormonak sintetiza ditzan.

- Hipofisiak beste guruin batzuk estimulatzen ditu. Hipofisiak hormonak jariatzen ditu; horiek odolean zehar ibiltzen dira, eta beste guruin endokrino batzuk estimulatzen dituzte, hormonak sor ditzaten.

- Hormonek organoei eragiten diete. Guruinetan eratzen diren hormonak odolean askatzen dira, eta itu-organo edo itu-zeluletara iristen dira han jarduteko.

- Hormona-kantitateak gora egitean, jariatzea eteten da. Odolean dagoen hormona-kantitateak maila jakin batzuk gainditzen dituenean, hipotalamoak hipofisia estimulatzeari uzten dio, eta hormona-­ jariatzea eteten da. Hau da, hormona-pilaketaren bidez erregulatzen da hormona-jariatzea.

Hipotalamoa

Nola funtzionatzen du sistema endokrinoak?

Idatzi testu bat irudian agertzen den atzeraelikadura-mekanismoa azaltzeko.

Hipofisia

ERANTZUNA

ESTIMULUA Atzeraelikadura

Maila altuak odolean

Estimulazioa Inhibizioa

Hormona: adrenalina

Itu-organoa edo itu-zelula

109

6 Koordinazio endokrinoa

6.3 Hormonak Hormona bakoitzak itu-organo edo itu-zelula bati eragiten dio, eta horren jarduera kontrolatzen eta koordinatzen du.

Hormonak oso eraginkorrak dira; izan ere, hormona-kantitate oso txikia behar da haien funtzioa betetzeko. Haien jarduera nerbio-bulkadena baino motelagoa da, baina iraunkorragoa.

Guruina Hipofisia

Hormona

Funtzioa

Hazkuntza-hormona (SHT)

Muskuluen eta hezurren hazkuntza estimulatzen du.

Hormona antidiuretikoa (ADH)

Gernuko ur-kantitatea erregulatzen du.

Gonadotropinak (FSH, LH)

Gonaden jarduera estimulatzen dute.

Tiroidearen hormona estimulatzailea (TSH) Tiroidearen jarduera estimulatzen du.

Oxitozina

Umetokiaren uzkurdurak eragiten ditu, erditzeko.

Prolaktina

Ugatzen esne-jariatzea estimulatzen du.

Tiroidea

Tiroxina

Zelula-metabolismoa aktibatu, eta hazkuntzan eta garapenean eragiten du.

Paratiroidea

Hormona paratiroideoa

Odoleko kaltzio- eta fosforo-maila erregulatzen du.

Giltzurrun gaineko guruinak

Adrenalina

Organismoa prestatzen du arrisku- edo ekintza-egoeren aurrean.

Kortisona

Gluzidoen metabolismoa erregulatzen du.

Intsulina

Odoleko glukosa-kantitatea murrizten du.

Glukagoia

Odoleko glukosa-kantitatea handitzen du.

Pankrea

Obulutegiak

Estrogenoak eta progesterona

Bigarren mailako sexu-karaktereen garapena kontrolatzen dute.

Ziklo menstruala eta obulazioa erregulatzen dute.

Gorputza prestatzen dute haurdunaldi posible baterako.

Barrabilak

Testosterona

Bigarren mailako sexu-karaktereen garapena kontrolatzen du.

Espermatozoideen ekoizpena erregulatzen du.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

6 Adierazi zer guruin estimulatzen eta zer hormona jariatzen duen organismoak odolean glukosa gutxi dagoenean.

110

7 Zer hormonari deitzen zaio hizkuntza arruntean erditze-hormona?

U4

7

7.1 Sistema endokrinoaren asaldurak

Sistema endokrinoaren osasuna

Guruin baten hormona-ekoizpenean asaldurak daudelako gertatzen dira gaixotasun endokrino gehienak.

Guruinak hiperfuntzioa edo hipofuntzioa jasan ditzake, behar baino hormona gehiago sortzen dituenean, edo behar baino gutxiago, hurrenez hurren.

Hona hemen asaldura endokrinoen ondoriozko gaixotasun batzuk:

- Erraldoitasuna eta garaiera txikia. Hazkuntza-hormona (SHT) gehiegi edo gutxiegi sortzen delako eragiten dira, hurrenez hurren; ondorioz, pertsonak oso altuak edo oso baxuak dira.

- Hipertiroidismoa. Tiroidea handitzen da, eta tiroxina gehiegi sortzen du. Pisu-galera edo urduritasuna izan daitezke ondorioak.

- Hipotiroidismoa. Dietako iodo-eskasiak eragin dezake; metabolismo ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Idatzi sistema endokrinoaren lau asaldura: hormona-eskasiarekin lotura duten bi eta hormonen gehiegizko ekoizpenarekin zerikusia duten beste bi.

2

Susmatu eta ondorioztatu. Ika-

si pentsamenduko teknika hori nola erabiltzen den anayaharitza.es webgunean, eta azaldu nola eragin diezaiokeen giltzurrun gaineko guruinen asaldura batek organismoari.

motela eragiten du, eta, ondorioz, pertsonak gizendu egin daitezke, eta gogogabetuta eta nekatuta egon.

- Diabetesa. Pankrearen funtzionamendu okerrak eragin ohi du, intsulina gutxiegi jariatzen duelako. Ondorioz, hipergluzemia eragiten da; hau da, odoleko glukosa-kantitateak gora egiten du. Horrek kalte larriak eragiten dizkio organismoari, hala nola itsutasuna eta giltzurrun-gutxiegitasuna.

Sistema endokrinoa osasuntsu mantentzeko, hainbat ohitura hartu behar dira; adibidez, dieta osasungarria izatea eta jarduera fisikoa egitea, eta alkoholik eta bestelako drogarik ez hartzea.

Honako ohitura hauek sistema endokrinoaren osasuna hobetzen dute: dieta osasungarria jarraitzea, edari alkoholdunik ez hartzea eta jarduera fisikoa egitea.

Zinemako gaixotasunak Irudian ikusten duzun gizona Richard Kiel da, eta akromegalia zeukan. Ipar Amerikako aktore hori oso ospetsu bilakatu zen hainbat filmetan eta bideo-jokotan Jaws pertsonaia antzezteagatik, hots, James Bond-en etsai garrantzitsuenetako bat. a) Irudian ikusi dezakezunaren arabera, zein dira, zure ustez, akromegaliaren sintomak? Zer hormonarekin dago loturik? b) Bilatu informazioa Richard Kielek sistema endokrinoan zeukan asalduraren inguruan. c) Bilatu beste erraldoitasun mota batzuk dauden eta sistema endokrinoaren asalduren ondoriozkoak diren.

111

8

Drogak eta droga-mendekotasuna

Drogak nerbio-sistema zentrala asaldatzen duten substantziak dira; mendekotasun fisiko eta psikikoa, tolerantzia eta osasun-nahasmendu larriak eragiten dituzte.

Droga-mendekotasuna gizarte-arazo larria da; izan ere, drogak hartzen dituenaren borondatea ezeztatu dezake, eta, beraz, osasunari, ikasketei, lanari eta gizarte- eta familia-harremanei eragin diezaieke.

Joko-mendekotasuna

8.1 Mendekotasuna - Mendekotasun fisikoa. Organismoak modu normalean funtzionatzeko droga hartu behar izatea da. Abstinentzia-sindromea asaldura fisiologiko larrien multzoa da, eta drogara ohitutako gorputzari droga ematen ez zaionean agertzen da. Arnasketa urduria, izerdia, hiperaktibitatea eta konbultsioak dira, besteak beste, sintomak; heriotza ere eragin dezakete.

- Mendekotasun psikikoa. Euforia- edo atsegin-egoeran egoteko edo drogaren gabeziak eragiten duen ondoeza saihesteko droga hartu behar izatea da. Adibidez, kokainarekiko mendekotasunak muturreko nekea, antsietatea eta depresioa eragiten ditu.

Landu irudia

8.2 Tolerantzia

Joko-mendekotasuna substantziarik gabeko mendekotasunen barruan sailkatzen da. Azken ikerketa-­ datuen arabera, gero eta pertsona gehiagok hartzen du parte diru-jokoetan, bai modu fisikoan bai sarean. Gazteen artean bereziki garrantzitsua da gorakada hori; jokoari loturiko patologiak ere gero eta gehiago dira haien artean. Erantzun joko-mendekotasunarekin loturiko galderei:

Zenbat eta droga gehiago hartu, drogak orduan eta efektu gutxiago eragiten du. Horixe da tolerantzia.

Ondorioz, dosia handitu beharra dago efektu berberak lortzeko. Gorputzak asimilatu ezin duen kantitatea hartzen denean, gaindosia gertatzen da, eta horrek heriotza eragin dezake.

a)

Orri birakaria. Bilatu zein diren joko-mendekotasunaren ondoriozko osasun-arazoak.

b) Egin zerrenda bat mendekotasuna sor dezaketen substantziarik gabeko jarduerekin. Nola garatu dezake pertsona batek substantzia edo jarduera batekiko mendekotasuna? c)

112

Diseinatu joko-mendekotasunaren arriskuei buruzko informazio-kanpaina bat, gazteengan kontzientzia pizteko helburuarekin.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Definitu droga eta droga-mendekotasun kontzeptuak.

2 Azaldu zer den abstinentzia-sindromea eta zer alde dituen horrek mendekotasun psikologikoarekin.

3 Adierazi zer den drogekiko tolerantzia, eta arrazoitu zer lotura duen gaindosiarekin.

U4

8.3 Droga motak

eta osasunaren nahasmenduak Drogak, eragiteko duten moduaren arabera, hainbat taldetan sailkatu daitezke:

- Depresoreak. Alkohola eta lasaigarriak, adibidez.

Alkohola: droga arriskutsuena Mendekotasuna Memoria galtzea

Zailtasun kognitiboak

Nerbio-transmisioa oztopatzen dute, eta erlaxazioa, logura eta pertzepzioaren asaldura eragin ditzakete, baita koma ere.

Psikologikoak

- Estimulatzaileak. Kokaina, nikotina, anfetaminak

ALKOHOLAREN ARRISKUAK

Delirium tremens

Fisikoak

Trafikoistripuak

eta kafeina, esaterako. Nerbio-transmisioa aktibatzen dute; euforia-sentsazioa ematen dute, eta neke- eta logura-sentsazioak murrizten dituzte.

Gaindosiak eragindako heriotza

- Narkotizatzaileak. Adibidez, opioa, morfina eta heroina. Mina baretzeko erabiltzen dira, eta logura eta txundidura eragiten dituzte. Mendekotasun handia sortzen dute, gainditzen zaila dena.

- Haluzinogenoak. Adibidez, kanabisa edo LSDa. Nerbio-transmisioa asaldatzen dute; errealitatearen pertzepzioa aldatzen dute, eta ilusio optikoak eta akustikoak (haluzinazioak) eragiten dituzte.

Osasunaren nahasmenduak Osasunari kalte egiten diote drogek, garunari eta nerbio-bulkadaren transmisioari erasaten dietelako.

Hona hemen drogek eragiten dituzten kalte nagusiak:

- Kalteak nerbio-sisteman. Nahasmendu psikologiko larriak eragiten dituzte, hala nola oroimena galtzea, depresioa, antsietatea eta eskizofrenia.

- Kalteak beste aparatu eta sistema batzuetan.

Adibidez, alkoholak eragiten duen hepatitisa, tabakoak eragiten duen birika-minbizia eta kanabisak eragiten dituen arritmiak.

- Jarreraren nahasmenduak. Lan- eta familia-­arazoak, delituak eta jokabide oldarkorrak eragiten dituzte.

- Asaldurak errealitatearen pertzepzioan eta erantzun motorrean. Trafiko- eta lan-istripuak eragiten dituzte.

- Drogen efektu kaltegarriez gain, drogak aizuntzeko erabiltzen diren substantzienak ere izan behar dira kontuan; asko oso toxikoak dira, eta ez dute inolako kontrol sanitariorik.

Kalte larrienak drogak maiz hartzen dituzten pertsonek jasaten dituzten arren, garrantzitsua da drogak noizean behin hartzen dituztenek ere kalte konponezinak jasan ditzaketela kontuan hartzea.

Dementzia alkoholikoa

Gastritisa Urdail eta duodenoko ultzera

Bihotzeko gaixotasunak

Minbizia Zirrosia Alkohola droga arriskutsua da, eta mendekotasuna sortzen du. Gehiegizko kontsumoak kalte konponezinak eragin ditzake nerbio-sisteman, bereziki gazteen kasuan. The Lancet medikuntza-aldizkariak egindako ikerlan baten arabera, alkohola da drogarik arriskutsuena kontsumitzaileei eta haien ingurukoei eragiten dizkien kalteen ikuspegitik.

Kontuan hartu beharreko zerbait da hori; izan ere, taldearen gizarte-presioak edari alkoholdunak neurrigabe edatera bultza dezake zenbait egoeratan.

Ezagutu drogen efektuak Aukeratu legezko droga bat eta legez kanpoko droga bat, eta bildu haiei buruzko informazio hau: •S ubstantziaren erabileraren, jatorriaren eta kontsumitzeko moduaren laburpen historiko txiki bat.

•O sasunean dituen efektuak, epe luzeko kontsumoa eta erreakzio akutuak bereiziz.

•S

ubstantziarekiko psikosozialak.

mendekotasunaren

ondorio

•E AEko kontsumoari eta horrekin lotutako heriotzei buruzko datu estatistikoak.

Datuak bildu ondoren, egin ikus-entzunezko produktu bat, bildutako informazio guztia jasotzeko.

113

9

Erantzunak ematea.

Lokomozio-aparatua

9.1 Hezur-sistema Hezur-sistema eskeletoaren hezurrek eta giltzadurek eratzen dute. Funtzio hauek ditu:

- Gorputzari eustea.

- Bizi-organoak babestea.

- Muskuluen euskarri izatea.

- Odol-zelulak sortzea.

Erradiografiak

- Kaltzio- eta fosforo-biltegi izatea.

Hezurrak Hezurrak egitura zurrunak dira; kanpotik hezur-ehun trinkoa dute, eta barrutik, hezur-ehun harroa. Hezurrak zurrunak dira kaltzio-gatzak dituztelako.

Itxura kontuan hartuta, hezurrak hiru motatakoak izan daitezke: luzeak, femurra esaterako; laburrak, ornoak edo eskumuturreko hezurrak kasurako; eta lauak, garezurra osatzen duten hezurrak adibidez.

Hezur luzeek bi eremu dituzte: muturra edo epifisia eta erdiko zatia edo diafisia. Epifisiko ehun harroa hezur-muin gorriz beteta dago; hezur-muin gorriaren funtzioa odol-zelulak eratzea da. Diafisiak ehun trinkoa eta barneko kanal bat ditu; kanal hori hezur-muin horiz dago beteta, eta muin hori ehun adiposoz eratuta dago.

Erradiografiak egiteko, X izpiak aplikatzen zaizkio aztertu beharreko gorputz-atalari. X izpiak erradiazio mota bat dira, eta zenbaki atomiko baxuak dituzten zenbait material solido zeharkatu ditzakete.

Erradiografietan hezurrak ikus ditzakegu; izan ere, kaltzioz eratuta daude, zenbaki atomiko altua duen elementu batez, alegia. Beraz, hezurrek X izpiak xurgatzen dituzte. Erradiografietan, hain zuzen, X izpiek zeharkatzen dutenaren eta zeharkatu ezin dutenaren arteko kontrastea ikusten dugu.

Giltzadurak Hezurren arteko elkarguneak dira. Honako hauek izan daitezke:

- Finkoak. Mugimendurik gabeko giltzadurak dira; esaterako, garezurraren hezurren arteko giltzadurak.

- Erdimugikorrak. Hezurren arteko mugimendu mugatua dute, hala nola ornoen artekoa. Ornoen artean, ehun kartilaginosozko diskoak daude, elastikoagoak eta bigunagoak.

- Mugikorrak. Hezurrei norabide guztietan mugitzen

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Adierazi nola sailkatu daitezkeen hezurrak itxuraren arabera, eta jarri kasu bakoitzeko bi adibide.

2 Marraztu hezur luze baten eskema, eta adierazi zer den epifisia eta zer diafisia.

3 Aipatu zer giltzadura mota dauden, eta azaldu, labur-­ labur, zer egitura duten.

114

uzten diete. Belauneko eta eskumuturreko giltzadurak, adibidez, mugikorrak dira. Hezurrek elkar ukitzen duten guneak hezur kartilaginosoz eta likido sinobialaz estalita daude, marruskadura saihesteko. Giltzadura horietan, hezurrak lotailuen bidez lotzen dira.

Jaioberrien hezurrak Haur jaioberrien hezur guztiak ez daude kaltzifikaturik; garezurreko hezurrak, adibidez, kartilagoz eratuta daude, malguagoak izan daitezen eta, hala, erditzea errazagoa izan dadin. Hezurrak apurka-apurka kaltzifikatuz doaz, helduak garen arte.

U4

L’esquelet humà

Les articulacions Finkoak: garezurreko hezurrak

Masailezurra Lepauztaia

Omoplatoa Bularrezurra Artikulazio finkoa Besahezurra

Saihetsak

Erdimugikorrak: ornoak

Bizkarrezurra

Iliona

Disko kartilaginosoa

Kubitua Erradioa

Karpoa

Pubisa Metakarpoa

Hatz-hezurrak

Iskiona

Izterrezurra Ornoak Belaunezurra

Tibia

Mugikorrak: ukondoak

Peronea

Behatz-hezurrak

Besahezurra

Tartsoa Metatartsoa Lotailuak

Kubitua

115

9 Erantzunak ematea.

Lokomozio-aparatua

9.2 Muskulu-sistema Muskulu-sistema muskuluek eta tendoiek osatzen dute. Hiru muskulu mota daude: eskeletikoak, bihotz-muskuluak eta lisoak. Horietatik guztietatik, muskulu eskeletikoak baino ez dira lokomozio-aparatuaren barruan sartzen.

Besoaren mugimendua Besoa luzatzea

Gorputzean, 400 muskulu inguru ditugu, eta horiek organismoaren pisuaren % 40 inguru dira. Muskulu-sistemak funtzio hauek ditu:

- Mugimendua eragitea, muskuluak uzkurtu eta hezurrei tira egiten dietenean.

2 Trizepsa hezurrarekin lotuta

dago tendoi baten bidez, eta hezurrari tira egiten dio. Besoa luzatu egiten da.

- Gorputzaren

jarrera mantentzea, muskulu-­ tonuaren bidez. Muskulu-tonua uzkurdura txikiak dira, eta, horiei esker, gorputzak jarrerari eusten dio.

- Beroa

sortzea. Muskulu-uzkurdurak gorputz-­ tenperatura mantentzeko behar dugun bero gehiena sortzen du.

Muskuluak eta tendoiak

1 Trizepsera agindu

bat iristen da nerbio baten bidez, eta uzkurtu egiten da

Muskulu eskeletikoak muskulu-zuntzen balaz osatuta daude; bala horiek, era berean, faszikulutan elkartzen dira. Muskulu-ehunak edo muskulu-zelulak zilindrikoak eta luzangak dira.

Besoa tolestea 1 Bizepsera agindu bat iristen da nerbio baten bidez, eta uzkurtu egiten da.

Muskulu bakoitza ehun konektiboko geruza batez inguratuta dago; ehun hori luzatu egiten da, eta egitura oso gogorrak eratzen ditu. Egitura horiek tendoiak dira. Tendoiek muskuluak tinko lotzen dituzte hezurretara, larruazalera edo beste muskulu batera. Formaren arabera, muskuluak honelakoak izan daitezke:

- Fusiformeak. Forma luzanga dute, eta muturretan estuagoak dira; adibidez, bizepsa.

- Lauak. Luze bezain zabalak dira; esaterako, bulaBizepsa

rrekoak.

- Zirkularrak. Adibidez, ezpainak irekitzen eta ixten dituzten muskulu orbikularrak.

Muskuluen uzkurdura

- Gorputzaren mugimenduak muskuluen uzkurdu2 Bizepsa hezurrarekin lotuta dago tendoi baten bidez, eta hezurrari tira egiten dio. Besoa tolestu egiten da.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

4 Izendatu muskulu-sistemaren funtzioak.

5 Azaldu nola uzkurtzen diren muskuluak.

116

raren ondorio dira, horrek hezurrei eta giltzadurei eragiten baitie.

- Muskuluak, nerbio-bulkada jasotzean, bere zuntzak laburtzen ditu eta uzkurtu egiten da. Muskuluak zenbait hezurri lotuta daude, eta uzkurdura horrek hezur horiek mugiarazten ditu; hurbilarazi, aldenarazi edo birarazi egiten ditu. Oro har, muskulu eskeletikoek funtzio antagonikoa duten bikoteak eratzen dituzte; hau da, kontrakoak dira, eta, bat uzkurtzen denean, bestea erlaxatzen da. Adibidez, bizepsa uzkurtzen denean, trizepsa erlaxatu egiten da, eta, hala, besoa tolesten da.

U4

Giza muskulatura

Tenporala

Orbikularra

Maseteroa Bizkarrekoa

Esternokleidomastoideoa

Trapezioa

Bularrekoa Deltoidea

Trizepsa

Bizepsa

Zerraduna Abdominalak

Saihetsekoa

Zeiharra

Sartorioa

Koadrizepsa

Aduktorea

Ipurmasaila Semitendinosoa

Izterreko bizepsa

Erdimintzezkoa

Aurreko tibiamuskulua

Bikiak

Akilesen tendoia

117

10

Erantzunak ematea eta osasuna

10.1 Lokomozio-aparatuaren osasuna Lokomozio-aparatuari eragiten dioten gaixotasunak oso ohikoak dira, eta nabarmen murrizten dute pertsona askoren bizi-kalitatea.

Hezurren eta giltzaduren osasuna Hezur-sistemaren gaixotasun ohikoenak honako hauek dira:

- Osteoporosia. Hezur-ehunaren dentsitateak behera egitea da; horren ondorioz, hezurrak hauskorragoak dira.

Aldaka-haustura

- Artritisa. Giltzadurak osatzen dituen ehun kartilaginosoaren hantura da. Mina ematen du eta, epe luzean, ehunaren deformazioak eragiten ditu.

- Hausturak. Hezurrak guztiz edo partzialki haustea da. Oro har, traumatismoek eragiten dituzte, kolpeak eta istripuak direla medio. Zenbaitetan, beste gaixotasun batzuen ondorioz, hezurrak hauskorragoak dira, eta horrek eragiten ditu hausturak.

- Lokadurak. Hezurrak giltzaduretatik ateratzea da; min handia eman, eta mugikortasuna oztopatzen dute.

- Giltzaduretako kartilagoen haustura. Oro har, traumatismoak direla-­ eta gertatzen dira.

Muskuluen osasuna Muskulu-sistemaren gaixotasun ohikoenak hauek dira: Aldaka-hausturak dira adineko pertsonek hezurretan izan ditzaketen lesio larrieneta­ koak, bizi-kalitatea asko murrizten dute-­eta.

Besteak beste, irudiko protesi-­inplantearekin tratatu daitezke.

- Muskulu-kontrakturak. Muskuluak gehiegi eta nahi gabe uzkurtzea da; oro har, esfortzuen ondorioz.

- Bihurrituak. Lotailuen tenkatzeak edo bihurritzeak dira; mina eta hantura eragiten dute.

- Tendinitisa. Tendoien hantura da.

- Zuntz-haustura. Oro har, traumatismoek eragiten dituzte.

Osteoporosia Hezur osasuntsua

Landu 1. irudia Deskribatu zer den irudian ikus dezakezun hezurreko asaldura, eta ikertu zein diren kausak eta zer arrisku-faktore dauden hura garatzeko.

118

Osteoporosia duen hezurra

U4

10.2 Lokomozio-aparaturako ohitura osasungarriak Lokomozio-aparatuaren gaixotasun gehienak ohitura osasungarriekin saihestu daitezke. Hona hemen ohitura batzuk:

- Izan elikadura osasungarri eta orekatua. Dietak behar adina mineral eman behar dizkigu, muskuluek ongi funtzionatzeko eta hezurrak sendo egoteko. Dieta osasungarriak gehiegizko pisua ekiditen du, horrek eskeletoa gainkargatu dezake-eta.

- Eman organismoari behar adina atseden; egin luzatze- eta erlaxatze-­ ariketak jarduera fisikoaren ondoren, eta egin lo behar beste ordu.

- Hartu gorputzeko jarrera egokiak; hezurrei eta muskuluei atseden ematen diete, eta gainkargak saihesten dituzte.

- Egin ariketa fisikoa maiz; muskuluen garapena sustatu, eta hezurren erresistentzia handiagotzen du.

Esertzean

Ez eseri eserleku-bazterrean

Laneko arriskuen prebentzioa Lan guztiek dakartzate osasunerako arriskuak, horietako asko lokomozio-aparatuarekin lotutakoak eta, zehazki, jarrera- eta mugimendu-ohiturekin lotutakoak.

Proposatzen dizugu aukeratzeko lanbide bat, eta aztertzeko zein diren lanbide horrekin lotutako lan-arriskuak, eta zein diren horiek saihesteko nahitaezko eta gomendatutako neurriak.

Al caminar

Mantendu bizkarra tente, eserlekuaren bizkarraldearen kontra.

Saihestu bizkarrezurraren jarrera erlaxatua.

Mantendu tente burua eta toraxa.

Al coger peso

Gorputzeko jarrera egokiak hartzeko aholkuak

Ez makurtu bizkarrezurra hankak luzatuta dituzula.

Makurtu belaunak, ez bizkarra.

Egiaztatu. Hautatu zuk zeuk izan ohi duzun gorputzeko jarrera desegoki bat. Gelan edo etxean, geldirik edo mugimenduan zaudenean izan ohi duzun jarrera bat izan daiteke.

Pentsatu, jarraian, zein litzatekeen jarrera egokia. Azaldu gainerako ikaskideei zuek hautatutako gorputzeko jarrera zein den eta nola zuzendu behar den, eta alderatu zuen iritziak.

119

Ikerketa-proiektua ULERTU

Interpretatu irudiak

Antolatu ideiak

3 Erreparatu irudiari eta erantzun:

1

Armiarma motako kontzeptu-mapa. Osatu, zure koadernoan, kontzeptu-maparen hutsuneak. Ikasi kontzeptu-mapak nola egiten diren, anayaharitza. es webgunean dagoen baliabidearekin.

3

1

Erlaziofuntzioa Barne-errezeptoreak: ?

Hezur-sistema ?

– – Giltzadurak Kanpo-errezeptoreak Nerbio-sistema Muskulu-sistema ?

N. S. zentrala ?

– ?

Sistema endokrinoa – – Tendoiak ? ?

Zentzumen-organoak: – – ?

– Hormonak N. S. periferikoa Guruinak ?

– ?

– Errezeptoreak Efektoreak

Koordinaziozentroak

Laburbildu

2

4

a) Zer errezeptore mota irudikatzen dira eskeman? b) Zer zentzumenetan eragiten dute? c) Zer estimulu mota hautematen du errezeptore bakoitzak?

4 Aztertu irudiko prozesua, eta erantzun: 2 1

2 Egin unitatearen laburpena, gidoi honen arabera • Definitu erlazio-funtzio terminoa, eta aipatu zer prozesuren bidez egiten den.

• Azaldu nola hautematen diren estimuluak.

• Deskribatu zentzumen-organoak eta horien fun-

3

tzioak.

• Definitu neurona terminoa, eta azaldu nola igor-tzen den nerbio-bulkada.

• Egin nerbio-sistema zentralaren eta periferikoaren eskema bat, eta adierazi haien atal eta funtzio nagusiak.

b) Zer koordinazio-organok hartzen du parte prozesuan?

• Alderatu nerbio-sistemak nola funtzionatzen

c) Idatzi azalpen-testu labur bat irudian adierazten den prozesuaren etapa bakoitzerako.

duen nahita egiten diren ekintzen eta ekintza erreflexuen kasuan.

• Izendatu guruin endokrinoak, eta azaldu nola egiten duten koordinazioa.

• Izendatu hezur-sistemaren eta muskulu-sistemaren funtzioak.

• Sailkatu hezurrak eta muskuluak, eta izendatu giza gorputzaren hezur eta muskulu nagusiak.

• Definitu giltzadura terminoa, eta azaldu nola uzkurtzen diren muskuluak.

• Aipatu zentzumen-organoetarako, lokomozio-aparaturako, nerbio-sistemarako eta sistema endokrinorako ohitura osasungarriak.

120

a) Zer ekintza mota da?

5 Zein da irudiko ikusmen-anomalia? Azaldu zergatik gertatzen den eta nola zuzendu daitekeen.

U4

Aplikatu

Egin aurrera

6 Adierazi begiaren zer atali dagozkion funtzio

13 Odoleko glukosa-maila, hots, gluzemia, pankreak

hauek:

sortzen dituen bi hormonek erregulatzen dute: intsulinak eta glukagoiak.

a) Irudia enfokatzen du. b) Konoak eta makilak ditu.

Glukosamaila baxua.

c) Kornea babesten du.

Glukosamaila altua.

d) Argiaren igarotzea erregulatzen du.

7 Zergatik eragin dezake hotzeriak infekzio bat belarrian?

Pankrea

8 Zapore txarreko sendagai bat hartzean, sudurra estali ohi dugu. Zergatik?

9 Zehaztu hauen arteko desberdintasunak: a) Miopia eta astigmatismoa.

Pankrearen zelulek jariatzen duten intsulina.

Pankrearen zelulek jariatzen duten glukagoia.

b) Hezurraren epifisia eta diafisia. c) Tendoia eta lotailua. d) Bihurritua eta lokadura.

Odoleko glukosaren maila normalak berreskuratzen dira.

e) Dendrita eta axoia.

10 Sailkatu eta izendatu honako hauek: a) Errezeptoreak, hautematen duten estimuluaren arabera. b) Artikulazioak, mugitzeko gaitasunaren arabera. c) Neuronak, funtzioaren arabera.

Gibelak glukosa askatzen du odolean.

d) Drogak, eraginen arabera.

Zelulek glukosa hartzen dute odoletik.

a) Erreparatu eskemari, eta idatzi testu bat gluzemia odolean nola erregulatzen den azaltzeko.

11 Arrazoitu zergatik hil daitezkeen pertsonak garondoan kolpe bat hartuz gero.

b) Zer gaixotasun sortzen da organismoak intsulina sortzeko gaitasuna galtzen duenean?

12 Azaldu zer nerbio-sistema autonomok hartzen duen parte arrisku egoera baten aurrean eta zergatik egiten duen.

HAUSNARTU Lehenengo unitate honetan, ondorio iraunkorrak izan ditzakeen zirkulazio-istripu bat izan duen pertsona baten azalean jarri gara. Ulertu dugu zentzumen-organoek lan garrantzitsua egiten dutela, eta oso garrantzitsua dela gure nerbio-sistemari egoera onean eustea. Hausnartu zure ikaskuntzari buruz, eta bete anayaeducacion.es webgunean dauden galdetegia eta errubrika.

Alderdiak

Erabat lortuta

Gai naiz nire hitzekin azaltzeko erlazio-funtzioa zer den eta bizitzarako zer garrantzi duen. …

Nahiko lortuta

Lortuta

Ia lortuta

…

…

…

…

…

…

…

…

EGIN ZURE GAITASUNEN PROBA Egin gaitasunei buruzko autoebaluazioa; anayaeducacion.es webgunean aurkituko duzu.

121

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid.

Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalteordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.