Operación Mundo: Lingua Galega e Literatura 1º ESO (demo)

DEMO

INCLÚE

C

EN

S

LI

PROXECTO DIXITAL ZA 12 MES

E

1

ESO

LINGUA GALEGA E LITERATURA Celia Díaz Núñez Miriam González Iglesias

n

ió c a

r e p

O u

o d n

m

Índice Os saberes básicos do curso

DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA

DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA

Coñecerse para convivir mellor .............................................................................. 148

Coñecerse para convivir mellor .............................................................................. 148

1 Salvar os océanos

4 Pioneiras que abren camiño

............................................................. 12

1. Comunicación..................................................................................................................... 38 Lectura: Ardora, Beatriz Maceda Abeleira Comprensión do texto Léxico: Os animais. O dicionario Estudo dos textos: A comunicación. O texto Obradoiro de comunicación: A infografía 2. Estudo da lingua............................................................................................................. 38 Gramática: A palabra Ortografía: O alfabeto 3. Literatura: O texto literario............................................................................. 38 Aplica o que aprendiches........................................................................................... 78 Organiza as túas ideas.................................................................................................... 78

2 Os dereitos da infancia

. . ................................... 36

1. Comunicación Lectura: O neno can, Fina Casalderrey e Francisco Castro Comprensión do texto Léxico: O corpo. A polisemia Estudo dos textos: O texto narrativo Obradoiro de comunicación: O microrrelato 2. Estudo da lingua............................................................................................................. 38 Gramática: O substantivo Ortografía: A acentuación 3. Literatura: A literatura popular................................................................. 38 Aplica o que aprendiches........................................................................................... 78 Organiza as túas ideas.................................................................................................... 78

3 Auga, un ben escaso

................................................ 58

1. Comunicación..................................................................................................................... 38 Lectura: Palabras de auga, Marcos Calveiro Comprensión do texto Léxico: As formas de ser. A sinonimia Estudo dos textos: O texto descritivo Expresión oral e escrita: A descrición dunha persoa Obradoiro de comunicación: O autorretrato 2. Estudo da lingua............................................................................................................. 38 Gramática: O adxectivo Lingua e sociedade: As linguas do mundo e da península Ibérica 3. Literatura: O conto popular........................................................................... 38 Aplica o que aprendiches........................................................................................... 78 Organiza as túas ideas.................................................................................................... 78 Portafolio ................................................................................................................................................... 146

.................. 84

1. Comunicación..................................................................................................................... 38 Lectura: Denébola, a Roxa, Héctor Cajaraville Comprensión do texto Léxico: Os oficios e profesións. A antonimia Estudo dos textos: O texto dialogado Obradoiro de comunicación: O mapa conceptual 2. Estudo da lingua............................................................................................................. 38 Gramática: Os determinantes Ortografía: Palabras con h. A diérese 3. Literatura: A lenda....................................................................................................... 38 Aplica o que aprendiches........................................................................................... 78 Organiza as túas ideas.................................................................................................... 78

5 Amigos incondicionais

......................................

106

1. 1 Comunicación................................................................................................................. 38 Lectura: A reciclaxe Comprensión do texto Léxico: A ecoloxía. A homonimia e a paronimia Estudo dos textos: O texto expositivo Obradoiro de comunicación: A exposición oral 2. Estudo da lingua............................................................................................................. 38 Gramática: O pronome persoal Ortografía: Palabras con b e v, s e x 3. Literatura: A poesía.................................................................................................... 38 Aplica o que aprendiches........................................................................................... 78 Organiza as túas ideas.................................................................................................... 78

6 Igualdade de xénero

.............................................. 126

1. Comunicación..................................................................................................................... 38 Lectura: Baños de bosque Comprensión do texto Léxico: Natureza e saúde. A hiperonimia Estudo dos textos: O texto xornalístico e publicitario Obradoiro de comunicación: A noticia e a revista 2. Estudo da lingua............................................................................................................. 38 Gramática: O verbo (I) Lingua e sociedade: A maiúscula 3. Literatura: Recursos estilísticos............................................................... 38 Aplica o que aprendiches........................................................................................... 78 Organiza as túas ideas.................................................................................................... 78 Portafolio ................................................................................................................................................... 146

DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA

Coñecerse para convivir mellor .............................................................................. 148

7 Luces... Cámara... Acción!

............................. 150

1. 1 Comunicación................................................................................................................. 38 Lectura: As flores radioactivas, Agustín Fernández Paz Comprensión do texto Léxico: As actividades de lecer. Os préstamos Estudo dos textos: Textos da vida cotiá Obradoiro de comunicación: As emoticonas ou emojis 2. Estudo da lingua............................................................................................................. 38 Gramática: O verbo (II) Ortografía: O alfabeto 3. Literatura: O texto literario............................................................................. 38 Aplica o que aprendiches........................................................................................... 78 Organiza as túas ideas.................................................................................................... 78

8 Especies invasoras

...................................................

174

1. Comunicación..................................................................................................................... 38 Lectura: Escarlatina, a cociñeira defunta, Ledicia Costas Comprensión do texto Léxico: A cociña. Os estranxeirismos Estudo dos textos: Os textos prescritivos Obradoiro de comunicación: O libro de receitas 2. 2 Estudo da lingua....................................................................................................... 38 Gramática: As palabras invariábeis Ortografía: Os signos de puntuación 3. 3 Literatura: A obra dramática.................................................................. 38 Aplica o que aprendiches........................................................................................... 78 Organiza as túas ideas.................................................................................................... 78

9 Filtrando a publicidade

.................................. 196

1. Comunicación..................................................................................................................... 38 Lectura: Aleida, cidade sen alma, Víctor Boullón Comprensión do texto Léxico: O vestiario. Os campos semánticos Estudo dos textos: O cómic Obradoiro de comunicación: A banda deseñada 2. Estudo da lingua............................................................................................................. 38 Gramática: O enunciado Lingua e sociedade: O galego, lingua con futuro 3. Literatura: A representación teatral Aplica o que aprendiches........................................................................................... 78 Organiza as túas ideas.................................................................................................... 78 Porfolio ..........................................................................................................................................................218

Anexos ORTOGRAFÍA 1. Prefixos e sufixos 2. A acentuación 3. O uso de maiúsculas 4. Os determinantes 5. 5.Os pronomes 6. O verbo 7. Os signos de puntuación CONXUGACIÓNS VERBAIS

1 Salvar os océanos

E ti que opinas?

Bolsas de plástico, latas de refrescos, bastóns de algodón, cabichas, redes de pesca... e outros produtos similares aboian na superficie dos océanos ou amoréanse nos fondos mariños.

Os residuos plásticos convertéronse no principal elemento contaminante e teñen un grande impacto ambiental. Ademais, tardan moitos anos en degradarse. É hora de tomar conciencia e implicármonos na defensa do medio natural.

MARES EN PERIGO

Cales son os principais problemas que padecen os océanos?

Coñeces algunha asociación ecoloxista en defensa dos mares?

Todos podemos ser activistas!

Tes participado nalgunha iniciativa deste tipo?

4

Que podes facer ti para evitar o seu deterioro?

Que vas atopar nesta unidade?

1 Comunicación Nesta unidade vas ler o fragmento dunha novela protagonizada por Nereida, unha rapaza que se propón salvar os océanos e os seus animais.

Tamén ampliarás o vocabulario sobre os animais e crearás as túas infografías.

Despois, coñecerás os tipos de textos cos que nos comunicamos, orais ou escritos, en directo ou a distancia a través das redes sociais etc.

2

E studo da lingua

As palabras forman parte dos textos cos que nos comunicamos. Con elas designamos os conceptos que queremos transmitir.

Nesta unidade coñecerás a estrutura, os compoñentes e os tipos de palabras.

Sabes cantas letras ten o alfabeto galego? E cantos dígrafos?

Sabes explicar en que consiste unha sílaba? E os seus tipos?

3

L iteratura

As escritoras e os escritores tamén se valen das palabras para crear un texto literario que nos emocione, que nos divirta, que nos asuste…

Cal é o teu libro favorito? A que xénero pertence?

Gústache crear os teus propios textos literarios?

5

1

Comunicación

Unha visita inesperada

Lectura

A tía Lola foi a encargada de ler o manifesto. Todas as activistas gardaron silencio e escoitaban as súas palabras con absoluto respecto. Así foi o seu discurso:

5

10

Que vas ler?

A aparición dunha balea e a súa cría mortas na praia (a nai morreu porque o seu ventre estaba cheo de plástico; a cría, porque a nai non a puido aleitar) leva a Lola a organizar unha despedida fermosa para os dous cetáceos, mais tamén a denunciar a contaminación dos mares. Nereida, a súa sobriña, implicarase de maneira moi activa nese proxecto.

15

20

25

—«No século XX as baleas estiveron a piqu es de desaparecer por mor do desenvolvemento da industria baleeira . A persecución foi implacábel. Pero, por se isto non fose dabondo, temos que engadir os problemas que lles impón o cambio climático, que está a provocar que teñan que facer grandes e perigosos desprazamen tos na procura de alimento.

A contaminación das augas, que moita xente está a converter en colectores de lixo, amosando unha falta de respecto absoluta pola natureza, converteuse para as baleas nun peri go engadido. Así, en pleno século XXI, semella non haber reparo en verter calquera residuo nos areais, desde rodas de coches até compres as, bolsas, vasos, botellas e latas, sen pensar nas consecuencias que iso leva consigo.

Esta balea e este baleato que despedimos hoxe son dúas vítimas máis da nosa irresponsabilidade e falta de resp ecto polo noso planeta, mais tamén daqueles que gobernan e teñen a obr iga de facer políticas de apoio e axuda para mellorar o noso mar e todos os seres vivos que nel habitan.

Somos moitas as persoas e asociacións que estamos a loitar por cambiar esta situación, mais sen a vosa axu da non é posíbel.

Hoxe é un día triste, pero eu érgome tod as as mañás coa ilusión e esperanza de axudar a preservar o med io natural, de contribuír a construír un mundo mellor. Anímovos a todas e a todos a facer o mesmo e a non esquecer.

Moitas grazas por estardes na loita pola defensa das baleas. [...]

Déixovos coa voz e a música das miñas sobriñas.»

Escoitáronse consignas e aplausos.

Agora tocábame a min. Saquei as sandalias. Precisaba sentir a auga nas plantas dos pés.

30 O sol estaba cada vez máis baixo e máis laranxa. A música empezou a soar

e o silencio apoderouse da praia.

Vireime cara ao horizonte, respirei profundamente e deixeime levar. Cada son saía do meu corpo como unha bocalada de auga que se elevase no ar para formar figuras. Non sentía o abalo da plataforma, nin sequera escoi35 taba a música. Por un intre crin formar parte do mar, desas profundidades que existiron antes ca todas nós. Non me decatei de que parara a música até que notei os corpos de Lara e Helena ao meu carón.

6

U 1

—Mira, Nereida, escoitáronte —borboriñou Lara—. Isto si que é unha visita inesperada, pero marabillosa.

40 Unha morea de golfiños choutaban e mergullábanse no mar como nunha

danza. Con cada salto, a súa silueta recortábase no horizonte. Emitían os seus característicos sons, que eu coñecía ben, aínda que nesta ocasión pareceume escoitalos con máis claridade. Quero pensar que eles tamén estaban a facer a súa propia despedida; que dalgún xeito se estaban unindo 45 a nós, que escoitaran a mensaxe que lle estabamos lanzando ao mundo desde a nosa pequena praia galega, que entenderon o meu canto.

O sol desapareceu do horizonte, e con el os golfiños. Tiña unha mestura de sensacións estrañas: estaba triste, mais tamén estaba feliz de ter a oportunidade de participar nun compromiso que xa non ía abandonar xamais.

50 Ser consciente de que eu, aos meus doce anos, podía formar parte dese grupo de persoas que defenden aquilo en que cren e son quen de mellorar o mundo, facíame moi feliz.

Vocabulario Manifesto: escrito onde unha persoa ou un grupo dá a coñecer a súa ideoloxía, as súas intencións etc.

Consignas: palabras enunciadas de viva voz para expresar ideas.

Abalo: movemento dun lado a outro sen desprazarse.

Ardora: fosforescencia ou luminosidade das augas mariñas, producida polos movementos dos peixes ou doutros organismos.

Beatriz Maceda, Ardora

7

1

Comunicación Comprensión do texto Comprensión oral 1 Escoita o texto locutado da lectura e responde estas preguntas: • Cantos anos ten Nereida?

• Que circunstancia provoca a mobilización das activistas?

• Que sucede cando Nereida interpreta a súa canción?

Extrae información 2 En que momento do día transcorre a acción? Canto tempo transcorre desde o principio ao fin? Xustifica a resposta.

3 En que lugar?

4 Que tres problemas ameazan a supervivencia das baleas, segundo a tía Lola?

5 Quen son os responsábeis da contaminación dos mares?

Reflexiona sobre a lingua 6 Localiza no texto as palabras que corresponden a estas definicións: a) Cantidade de líquido que se toma ou bota dunha vez pola boca. b) Persoas que militan nun movemento social ou político e que interveñen activamente na defensa das súas ideas. c) Recipientes nos que se recolle algo, especialmente residuos.

O canto das baleas Sabías que os cetáceos teñen un sentido do oído moi desenvolvido? Ademais, para comunicárense producen sons semellantes a cancións. O canto da balea chepuda foi comparado coa música clásica, mentres o da balea boreal é similar ao jazz.

Busca en internet e escoita o canto das baleas.

d) Liña circular que limita o campo visual, onde parece que o ceo se xunta coa terra ou co mar.

7 Areais é unha palabra colectiva, pois designa en singular un conxunto de area. Equivale a praia. Define as seguintes palabras colectivas: arquipélago

dentadura

constelación

enxame

xente

manda

vaixela

cardume

Interpreta e analiza 8 Por que Nereida está triste e feliz ao mesmo tempo?

9 Cal é o obxectivo que perseguen estas activistas?

Valora e relaciona co teu mundo 10 A tía Lola alude a «moitas as persoas e asociacións que estamos a loitar por cambiar esta situación».

• Coñeces algunha asociación ecoloxista galega?

• Consulta a páxina de ADEGA e e de CEIDA e toma nota dos seus proxectos e iniciativas.

11

8

E nós, que podemos facer? Comentade cales son as accións negativas para o impacto ambiental que decote realizamos. Cales vos comprometedes a evitar?

U 1

12 Greta Thunberg é unha xove activista sueca que denuncia que os responsábeis políticos mundiais non están tomando medidas contra o cambio climático. «Non hai planeta B» é un dos seus lemas.

• Coñecedes as súas propostas? Que opinión tedes acerca delas?

• Coñecedes outros lemas, ademais do citado?

• Sabedes en que consisten os «Venres polo futuro» («Fridays for Future»)?

Escribe 13

Decálogo de intencións. Un decálogo é un conxunto de normas básicas —normalmente dez— que deben cumprir as persoas para realizar unha determinada actividade ou propósito. a) Elabora o teu propio decálogo de intencións para protexer o medio natural.

• Redacta de forma breve cada propósito. Comeza cun verbo en infinitivo.

• Escríbeo nunha cartolina. Á esquerda os números, e á súa dereita, o texto coas intencións ou propósitos.

• Decórao ao teu gusto (con pinturas, fotos, colaxe…). b) Poñede en común as vosas intencións particulares. Elaborade un decálogo colectivo con todas as propostas.

14

Liña de tempo. Unha liña de tempo é unha disposición secuenciada de feitos sobre un tema, organizada de maneira cronolóxica. Permite visualizar os momentos significativos dunha historia ao longo do tempo.

• Completa no caderno a liña de tempo do texto da lectura: A tía Lola le o maniAs activistan aplauden

...

ana tas escóit As activis ilenctuoso s en respe se a

Nereida dispon cantar ….

9

1

Comunicación Léxico

Os animais ACTIVIDADES

1 Localiza o nome de tres animais na lectura.

2

Anagrama. Un anagrama é unha palabra que resulta de cambiar a posición das letras doutra palabra. «Roma» → «amor»; «monxa» → «xamón» etc.

• Localiza cinco nomes de animais que se agochan nestes anagramas: barco

3

atar

cava

toga

barca

Oíches? Nereida imita coa súa voz o son das baleas. Sabes como se chama o son das vacas? E o dos porcos? E o dos paxaros?

• Busca na rede e escoita en #DígochoEu «Aprende en 1 minuto como fan os animais en galego» e anota os animais e o nome do seu berro.

4

Oíches? Busca na rede e escoita o #InstaGal - Xoaniña.

• Anota os sinónimos para designar este animal.

5 Completa no caderno a táboa cos nomes que faltan: boi

carneiro

becerro

cabrito

ovella

cadelo

poldro

egua

cadela

galo

castrón

galiña

Macho

Femia

Cría

Vaca Cabalo Año Can Pito Cabra

6 Fraseoloxía. Une cada expresión co seu significado Deitarse coas galiñas •

• Ser pouco de fiar

Chegar coma un pito •

• Deitarse moi cedo

Ser un raposo • Achegar a brasa á súa sardiña • Ser bo peixe •

7

• Estar mollado • Ser astuto • Aproveitarse ne beneficio propio

Oíches? Buscade en internet e escoitade a canción «Peixiños do mar» de Magín Blanco, do libro Peixes e outra fauna mariña.

• Tomade nota dos nomes e elaborade unha lámina ilustrada con todos estes peixes mais outros que vós coñezades.

10

U 1

O dicionario O dicionario é un texto que contén as palabras dunha lingua ou dunha ciencia, ordenadas alfabeticamente e acompañadas da súa definición.

Cada unha das palabras denomínase entrada. Cada unha das definicións de cada entrada denomínase acepción.

Clasificación dos dicionarios Papel

SEGUNDO A FORMA Dixital

Dicionarios normativos

Recollen por orde alfabética as palabras e acepcións dunha lingua.

Dicionarios de sinónimos

Recollen todos os termos equivalentes a unha entrada.

Dicionarios de contrarios

Recollen todos os termos opostos a unha entrada.

Dicionarios de dúbidas

Recollen os termos sobre os que adoita haber dúbidas sobre a súa forma correcta.

SEGUNDO O CONTIDO

Dicionarios bilingües

Traducen as palabras dunha lingua a outra.

ACTIVIDADES

8 Consulta en Internet o Dicionario da Real Academia Galega (RAG). a) Busca a palabra balea.

• Cantas entradas ten? Por que razón? Cantas acepcións teñen? b) Localiza o adxectivo afouto. Analiza a información que aparece. Que diferenza hai entre Sinónimos e Confróntese. c) Realiza unha busca por contido, palabras que conteñan na definición o termo mel. Cantas hai? Ves a relación temática entre elas?

9 Busca agora balea e afouto en Digalego.

11

1

Comunicación Estudo dos textos

A comunicación A comunicación é o proceso polo cal as persoas intercambian información, sentimentos, opinións etc.

Tipos de códigos

Para que haxa comunicación son imprescindíbeis os seguintes elementos: emisor, receptor, mensaxe, canle e código.

Para comunicármonos empregamos dous tipos de códigos:

Mensaxe: información que se transmite.

•C ódigos verbais: palabras.

•C ódigos non verbais: imaxes, xestos, iconas, sinais de tráfico...

O código verbal é exclusivo dos seres humanos e adoitamos empregalo en combinación cos códigos non verbais.

Emisor: persoa que transmite a información.

COMUNICACIÓN

Receptor: persoa que recibe e interpreta a información.

Código: conxunto de signos que coñecen emisor e receptor e permite que o primeiro elabore a mensaxe e o segundo a interprete.

Canle: medio material a través do cal se transmite a información ou mensaxe (sonora —sons—, visual —textos, imaxes— etc.)

ACTIVIDADES

1 Sabes que significan estas mensaxes non verbais?

3 Consulta o Código de circulación e debuxa no caderno sinais para os seguintes significados: – Perigo: pavimento esvaradío.

– Entrada prohibida a bicicletas.

1

2

3

– Uso obrigatorio do cinto de seguridade.

– Proximidade dun surtidor de carburante.

– Velocidade máxima aconsellada 70 km/h.

4 Inventade sinais para os seguintes contidos: 4

5

6

– Zona para colgar as mochilas.

2 Sabías que….?

Os sinais de tráfico teñen tres formas principais, con cadanseu significado:

– Perigo: pombas famentas.

– Espazo libre de monopatíns.

– Praia libre de medusas.

Redondos: prohibición ou obriga.

Triangulares: perigo.

Rectangulares/cadrados: información ou indicación.

• Completa esta táboa. Clasifica os sinais da dereita segundo a súa forma, descríbeos (cores do bordo e do fondo) e indica o seu significado.

12

– Prohibido comer no interior da aula.

Número

Forma

Cores

Significado

1

Circular

Bordo vermello

Velocidade máxima.

...

...

...

...

U 1

COMUNICACIÓN Establécese entre dúas ou máis persoas

Oral

Falar

Escrita

Escoitar

Ler

Escribir

A comunicación oral é aquela que se produce entre dúas ou máis persoas, facendo uso da voz e dun código compartido por emisor e receptor. O emisor válese da voz para reproducir os sons da lingua, formar palabras e elaborar mensaxes que transmite ao receptor.

A comunicación escrita, en cambio, prodúcese a través de signos gráficos cos que o emisor elabora unha mensaxe que, posteriormente, será recibida e descifrada polo receptor. Exemplos: mensaxes instantáneas, correos electrónicos, xornais e libros impresos e dixitais…

Sabías que...?

Hai textos que sempre son orais, por exemplo unha conversa entre dous veciños no ascensor. Outros, porén, sempre son escritos, por exemplo unha instancia presentada nunha oficina. Pero hai textos que poden ser orais ou escritos, por exemplo, un poema pódese recitar ou escribir.

Os primeiros textos escritos teñen uns 6000 anos de antigüidade.

Corresponden ás civilizacións mesopotámicas.

ACTIVIDADES

5 Indica que tipo de comunicación se establece e sinala os elementos de comunicación.

13

1

Comunicación Expresión oral e escrita

O texto Un texto é un conxunto de enunciados, orais ou escritos, que transmiten unha mensaxe completa.

A súa extensión é moi variábel. Pode constar dunha única palabra (Ola!), unha frase (Boa sorte!) ou ser tan extenso como unha novela.

Clasificación dos textos

SEGUNDO O ÁMBITO DE USO

Textos da vida cotiá

Ámbito persoal e das relacións laborais.

notas, avisos, cartas, correos electrónicos...

Textos dos medios de comunicación

Diríxense a un público amplo e heteroxéneo.

noticias dos xornais, informativos de radio e de televisión, xornais dixitais, vídeos…

Ámbito escolar.

libros de texto, exposicións orais, dicionarios, enciclopedias, resumos...

Narrativo

Relata feitos que lle suceden a alguén nun espazo e nun tempo.

un conto, unha lenda, unha carta...

Descritivo

Explica como é unha persoa, un obxecto, un lugar.

un folleto turístico, un manual de botánica

Dialogado

Reproduce unha conversa entre persoas.

un texto teatral, un guión de cine....

Expositivo

Transmite información obxectiva sobre un tema.

unha conferencia, unha enciclopedia

Textos da vida académica

SEGUNDO A FINALIDADE Argumentativo

un discurso político, unha campaña en defensa do planeta...

Pretende convencer.

unha campaña de doazón de sangue, un anuncio de perfume...

Dá indicacións ou normas sobre como actuar.

un manual de instrucións, unha receita de cociña

Xornalístico

Informa sobre unha noticia de actualidade

un artigo dun xornal, un informativo de televisión…

Literario

Usa a linguaxe con fin estético.

un poema, unha fábula, unha novela…

Publicitario

Prescritivo ou instrutivo

14

Achega razóns para defender unha idea.

U 1

ACTIVIDADES

6 Relaciona cada texto co ámbito ao que pertence.

8 Clasifica estes textos segundo a finalidade: narrativo, descritivo ou expositivo. Xustifica a resposta.

Vida académica

Literatura

A Vida cotiá

Medios de comunicación

anus cervus) A VACALOURA (Luc rote dos escaravellos eu A vacaloura é o xigan nce o oit os n da chos aca peos, pois os grandes ma e o fic ntí cie s me no Os seus tímetros de lonxitude. as es e desproporcionad galego aluden ás enorm rnos os, que lembran os co mandíbulas dos mach ífiror ter pesar do aspecto dalgúns ruminantes. A ran pe ino n inofensivas e co, esas mandíbulas so fei mo los adas por múscu tes, xa que son accion ban con pouca forza. tra o, bles e, xa que log urel o no Co Xurxo de Viveiro, Un an

B Xelís tivo vagar para reparar naqu ela curiosa cabana chea de luce s, sombras e esci ntileos. Ducias, centos, milleiros de escintileos. Er a extraordinario!

Os brillos cegába no dende todos os seus recunchos e o forno enchía de bolbor etas laranxas o aire. [...] Nas pare des, enormes an deis que gabeaban ata o teito ac umulaban centos de botellas de todas as formas e cores. Habíaas diminutas coma dedais e xigantes cas coma elefante s. treitiñas coma va ras de vimbio e an Habíaas eschas coma bocas de metro. Hab íaas longas coma o día do solsticio de verán e curtiñas coma as horas de luz no inverno.

Rosa Aneiros, Xe lís. o gu

ieiro das botellas

de mar

C

7 Escribe no caderno a que tipo de texto corresponden os seguintes: – Un artigo dun xornal dixital.

– Un slogan publicitario.

– Un titorial de youtube.

– Unha guía de viaxe.

– Unha fábula.

– Un programa de radio.

• Cal é a finalidade de cada un?

El coñeceuna de casualidade. Unha iso das seis, estaba tarde, a sentado nun banc o do xardín e advertiu qu e se achegaba un ha rapaciña loura, de melenas longas, vestida cu n pantalón «short». Con acento francés pr eguntoulle onde podería atop ar un médico. Ac ompañouna. Polo camiño ela díxolle que er a trapecista de circo e que se u pai, un antigo xendarme, atopábase malo [.. .] e que lle pedira que lle levaran un médico.

El apenas falou. Ao chegaren á clínica indicoul le «A e invitouno a pasa quí». Ela deulle as grazas r polo despacho de onde lle facilitar ía un par de entra billetes, das para a función das oito.

Carlos Casares, «A rapaza do circo», Vento ferido. Adap tación

15

Obradoiro de Comunicación INFOGRAFÍA Partes dunha infografía

Unha infografía é unha representación gráfica que presenta visualmente unha información. Combina textos escritos e imaxes, gráficos, pictogramas etc.

• Titular: resume a información que se presenta.

Como todo texto, podemos identificar estes elementos:

• Texto: proporciona toda a explicación necesa-

• Emisor: a entidade, organización ou persoa que a asina.

• Receptor: as persoas ás que vai dirixida.

• Mensaxe: a información que expón.

• Código: signos escritos (letras) e imaxes, cun predominio da imaxe sobre o texto escrito.

• Canle: visual.

Debe ser breve e directo. ria, complementa as imaxes.

• Corpo:

contén a información visual, mediante gráficos, imaxes, diagramas… Tamén contén números ou palabras para ordenar a información.

• Fonte: indica de onde procede a información.

• Créditos: sinala o nome do autor/a da infografía.

Titular

Texto

Corpo

Fonte

Creditos

16

U 1

CREAMOS

INFOGRAFÍA 1 Fíxate na infografía da páxina esquerda. Completa a información analizando estes aspectos: • Emisor, mensaxe, código, receptor, canle e estrutura do contido.

2

3

Ten en conta Lembra que non podes usar imaxes que teñan dereitos de autor.

En pequenos grupos, creade a vosa propia infografía sobre a protección dos océanos, a redución dos plásticos ou outro tema de carácter ambiental. Aquí tedes os pasos necesarios para o proceso.

E ti que dis? Expoñede ante a clase as vosas propostas.

17

2

A palabra

Estudo da Lingua

A palabra é a unidade máis pequena mediante a que se expresa unha idea. Na escrita vén delimitada por dous espazos en branco.

Gramática Substantivo

Variábeis Modifican a terminación para expresar xénero, número, persoa, tempo...

Pronome

el-ela, eles-elas

Adxectivo

fácil, fáciles

Determinante

Verbo

CLASES DE PALABRAS

Invariábeis Manteñen fixa a súa forma

uns-unhas, este-esta, seus-súas...

ando, andas, andades...

Conxunción

e, nin, mais...

Preposición

desde, entre, sobre...

Interxección

Adverbio

ACTIVIDADES

1 Conta as palabras do seguinte poema e clasifícaas en variábeis e invariábeis.

Se queres darme bos agasallos, dáme unha sombra baixo os carballos, dáme as papoulas que hai nos valados, dáme un mar grande e un alto faro (...).

Ana Mª Fernández Versos da tarde laranxa

18

rapaz, rapaza, rapaces

oh!, ai! ola!...

aí, hoxe, tamén

U 1

Lexemas e morfemas

Ten en conta

As palabras variábeis están formadas por dous tipos de elementos: o lexema (ou raíz) e un ou varios morfemas.

Unha familia léxica é o conxunto de palabras que teñen un mesmo lexema (pan, pan-adeiro/a, panadaría, pan-ificar, pan-ificadora).

• O lexema ou raíz é a parte invariábel da palabra e contén o seu significado léxico. Teñen lexema os substantivos, os adxectivos, os verbos e mais a maioría dos adverbios (herba, content-as, observ-aron).

• O morfema é a parte da palabra que se une ao lexema e engade unha determinada información (avo-a-s, salt-arás, montañ-ismo).

CLASES DE MORFEMAS FLEXIVOS ou GRAMATICAIS

DERIVATIVOS

Forman palabras derivadas e engaden ao lexema significados diversos

Van no final da palabra e achegan información gramatical

Xénero

Número

Desinencias verbais

Prefixos

Sufixos

masculino / feminino

singular / plural

tempo, modo, número, persoa

Van antes do lexema

Van despois do lexema

can-s, mar-es

cant-aban

nen-o, amig-a

des-contento

human-idade

ACTIVIDADES

2 Clasifica estas palabras segundo teñan un só elemento (lexema) ou varios (lexema e morfemas): mulleres

piñeiral

xardín

xardineira

pastelaría

útil

inútil

lonxe

agora

montes

feliz

supermercado

3 Identifica os lexemas destas palabras: bailabamos

doutoras

alumnado

ferreiro

casamento

libraría

difíciles

cantaban

ordenador

amigas

segundos

gatos

4 Completa a táboa no teu caderno. sobriños

mans

humana

amigas

contaron

moreno

asomabas

doutores

sobriños

Xénero

Número

-o-

-s

Desinencias verbais

5 Clasifica os morfemas en flexivos e derivativos: altos

peixes

preparación mirabas

soles

montes preacordo

lavábel

contábel froitería

6 Forma palabras derivadas con prefixo + lexema + sufixo e con lexema + sufixo Prefixo idespre-

Lexema

+

escollegalrealizorden-

Sufixo

+

-ado/a -idade -able / -ábel -ar

7 Descompón as palabras nos lexemas e morfemas: bisavoas

bidireccional

desconfiabas

antiácido

desinteresado

reconstruíu

interestelar

innavegable

bianual 19

2 Estudo da Lingua Gramática

Clases de palabras Segundo a súa morfoloxía, as palabras clasifícanse en: Só un lexema

sol, azul, calor

Un lexema + morfemas flexivos.

lúas, totais, pans

Dous lexemas.

parasol, ollomol

Dous lexemas + morfemas flexivos.

cartafoles, paraugas

Prefixo + lexema (+ morfemas flexivos).

descontrol, contraataques

Lexema + sufixo (+ morfemas flexivos).

cantante, ourensáns

Prefixo + lexema + sufixo (+ morfemas flexivos).

preescolar, internacional

Simples

Compostas

Derivadas

As palabras compostas As palabras compostas están formadas por dous ou máis lexemas. Segundo a categoría gramatical á que estes pertenzan, diferenciamos: Substantivo + substantivo

galegofalante, norteafricano, coche patrulla, sofá cama

Substantivo + de + substantivo

estrela de mar, pita do monte, arco da vella, coche de cabalos

Substantivo + adxectivo

ollomol, garda civil, chave inglesa

Adxectivo + adxectivo

agridoce, xordomudo

Verbo (ou palabra invariábel) + substantivo

chuchamel, vagalume, matarratos, parasol, limpaparabrisas

Á parte da derivación e da composición, as siglas e os acrónimos son tamén dous procedementos de formación de palabras:

• As siglas fórmanse coas letras iniciais de varias palabras: DOG (Diario Oficial de Galicia).

• Os acrónimos están formados por fragmentos doutras palabras: covid (COronaVIrus Disease).

20

U 1

ACTIVIDADES

8 Clasifica segundo a súa morfoloxía as palabras:

12 De que palabras simples veñen estas derivadas?

descontrol

admiración

luceiro

cabeleira

facial

camposanto

matogueira

cabezada

dentada

corporal

luz

moedeiro

contradicir

casamento

13 Forma palabras compostas unindo os lexemas das dúas columnas: cabaliño •

Simples

Compostas

Derivadas descontrol

9 Coa axuda do dicionario, escribe no teu caderno terra

auga

carta •

• novo

chave •

• mar

ano • beira • ollo •

catro palabras derivadas de: flor

• mol

• fol • do demo • inglesa

14 Analiza do seguinte xeito: Ex.: salvavidas (verbo + substantivo) balonmán

auganeve

ca estas palabras segundo o seu significado:

ruxerruxe

benestar

follaxe

zapateiro

arboredo

pianista

lavalouza

augardente

libraría

ferrolán

aparcadoiro

coruñesa

vacaloura

camposanto

areal

cantante

bergantiñá

carballeira

10 Consulta no Apéndice a listaxe dos sufixos e clasifi-

Sufixos colectivos follaxe

Sufixos profesionais

Sufixos locativos

Sufixos xentilicios

zapateiro

15 Elabora unha sopa de letras con estas palabras: cempés - afialapis - abrelatas - papaventos - paraugas - cortaunllas - tirarrollas • Fai unha cuadrícula de 10 por 10.

• Coloca as palabras en horizontal e vertical.

11 Indica que palabras simples, compostas ou derivadas che suxire a seguinte imaxe:

• Enche o resto de casas con outras letras. Lembra que no abecedario galego non temos j, k nin w.

(U. Lugrís, Paisaxe metafísica. Parlamento de Galicia)

21

2 Estudo da Lingua Ortografía

O alfabeto O alfabeto ou abecedario é o conxunto de todas as letras ordenadas dunha lingua.

Ten en conta As letras son a representación gráfica dos sons que emitimos na fala.

O alfabeto galego está formado por 23 letras (5 vogais e 18 consoantes).

Aa

a

Ii

i

Rr

erre

Bb

be

Ll

ele

Ss

ese

Cc

ce

Mm

eme

Tt

te

Dd

de

Nn

ene

Uu

u

Ee

e

Ññ

eñe

Vv

uve

i (pincho),

Ff

efe

Oo

o

Xx

xe

o (m[o]no, p[ɔ]rta),

Gg

gue

Pp

pe

Zz

zeta

u (fuso).

Hh

hache

Qq

que

As cinco vogais do noso alfabeto correspóndense con sete sons diferentes na fala: a (casa), e (c[e]do, m[ɛ]l),

Podes consultar na web do Instituto da Lingua Galega a pronuncia destas palabras no Dicionario de pronuncia da lingua galega.

As grafías j (iota), k (ca), w (uve dobre) e y (i grego) non pertencen ao noso alfabeto e só están presentes en palabras procedentes doutras linguas (judo, jazz, karate, kiwi, wifi, jóckey...) e en abreviaturas (kg, km).

Os dígrafos Un dígrafo é un conxunto de dúas letras que representa un único son na fala. Na nosa lingua hai seis. ch

ce hache

nh

ene hache

gu

gue u

qu

que u

ele dobre

rr

erre dobre

ll

Os nomes das letras e dos dígrafos teñen xénero masculino: o a , o gue u...

ACTIVIDADES

1 Escribe no teu caderno, co artigo diante, o nome

oco con diferentes letras:

queixo

...asa

cabalo

allo

unha

chave

2 Ordena alfabeticamente as seguintes palabras: cama equipo casa cumio cerimonia amizade conspiración cenoria canción equipaxe cifra

3 Ordena as letras e forma as palabras que corresponden ás imaxes: azma rvoaic axceier lmreo lomil

22

4 Forma todas as palabras posíbeis completando o

das letras ou dos dígrafos de cada palabra:

...esa

...ola

...ato

...ento

5 Completa no caderno a escaleira cambiando en cada chanzo unha letra por outra. Ten en conta que só podes variar unha letra —vogal ou consoante— e podes variar a orde das letras restantes.

C

A

S

O

P

A

S

0

P

O

T

A

...

...

...

...

U 1

A sílaba

Ten en conta Segundo o número de sílabas as palabras poden ser monosílabas, bisílabas, trisílabas ou polisílabas.

Unha sílaba é cada grupo de sons que emitimos nun golpe de voz ao pronunciar unha palabra (car-ta). Está formada necesariamente por unha vogal e pode presentar ademais unha ou varias consoantes (cor-po-ral).

Segundo a posición da sílaba tónica son agudas (correr), graves (casa), esdrúxulas (máscara) e sobreesdrúxulas (dixéronllelo).

Os encontros vocálicos

DITONGO Dúas vogais nunha mesma sílaba. Unha delas ten que ser i ou u.

Vogal aberta (a, e, o) + vogal pechada (i,u) ditongo decrecente

Vogal pechada (i, u) + vogal aberta (a,e,o) ditongo crecente

Duas vogais pechadas (iu, ui) ditongo homoxéneo

loita, caixa, pouco

linguaxe, suor

puido, triunfo

HIATO

TRITONGO Tres vogais na mesma sílaba. As dos extremos son i ou u.

Dúas vogais que pertencen a sílabas diferentes.

Dúas vogais abertas

Vogal aberta + vogal pechada tónica (i,u)

Dúas vogais pechadas, sendo tónica a segunda

lagoa, area, mágoa

río, frío, túa, saúdo

ruído, viúva, miúdo

actuou, averigüei, fieis

ACTIVIDADES

6 Divide en sílabas, subliña a sílaba tónica e clasifica

8 Divide en sílabas estas palabras e clasifícaas se-

as palabras en agudas, graves e esdrúxulas:

gundo conteñan ditongo, tritongo ou hiato:

atención

correa

vítima

maniotas

aguia

causa

minguou

areais

azuis

comunicar

código

cómic

animais

loita

conciencia

fieitos

puír

morea

7 Relaciona estas palabras cos correspondentes encontros vocálicos:

rior en ditongos crecentes e hiatos.

lúa

moa

causa

xeito

ruído

pausa

feito

súa

loa

rúa

muíño

mámoa

au

úa

9 Clasifica os encontros vocálicos do exercicio ante-

ui

oa

ei

Ditongos Diptongos crecentes crecentes Hiatos Hiatos

23

3

Literatura O texto literario

O texto literario O texto literario é unha forma de expresión artística que transmite sensacións, sentimentos e emocións a través das palabras.

Os escritores e escritoras empregan as palabras para crear un texto atractivo e estético, que entreteña e emocione os lectores.

Características do texto literario:

• Presenta un mundo de ficción no que se moven uns personaxes nacidos da imaxinación do autor.

• Emprega unha lingua coidada e especial, con recursos estilísticos como COMPARACIÓN: Establece unha semellanza entre dous elementos que teñen certo parecido. Ex.: cabelo negro coma a noite.

PERSONIFICACIÓN:

a metáfora, a comparación, a personificación etc. É dicir, céntrase nas formas estéticas, poéticas e lúdicas da linguaxe. O importante non é só o que se conta senón tamén como se conta.

Os xéneros literarios As obras literarias clasifícanse en tres xéneros principais:

• Narrativa. Textos literarios que contan unha historia que lles sucede a uns personaxes nun espazo e nun tempo. Adoitan estar escritos en prosa. Son obras narrativas a novela, o conto, a lenda, o mito, a fábula...

Outorga aos seres inanimados e animais calidades propias dos seres humanos. Ex.: O vento canta.

• Poesía. Textos que expresan emocións, sentimentos, estados de ánimo do

METÁFORA:

• Teatro.

Identifica un elemento con outro co que ten algo en común. Ex.: as perlas da túa boca (= os teus dentes.)

eu poético. Adoitan estar escritos en verso e teñen ritmo e musicalidade.

Son obras líricas o soneto, a copla, o romance...

Obras creadas para seren representadas diante dun público por uns actores e actrices mediante diálogos. Poden estar escritas en prosa ou en verso. Son obras dramáticas a comedia, a traxedia, o drama, o sainete...

Subxéneros narrativos Novela

Narración longa, con numerosos personaxes e diferentes espazos.

Hai varias clases de novelas: de aventuras, de misterio, históricas, fantásticas, realistas, de ciencia ficción, policiais...

Relato

Narración breve de temática moi variada. Pode ser conto popular de tradición oral ou conto literario.

Fábula

Narración breve, en prosa ou en verso, protagonizada por animais e que remata cunha sentenza.

Lenda

Narración que conta algún feito extraordinario que explica a orixe dalgún elemento natural: unha lagoa, un castro...

Mito

Narración de feitos marabillosos protagonizada por seres sobrenaturais: deuses, heroes...

Subxéneros teatrais Comedia

Texto dramático con tema alegre ou humorístico e final feliz.

Traxedia

Texto dramático no que os personaxes loitan contra un destino adverso e o desenlace é tráxico.

Drama

24

Texto dramático que presenta temas menos graves ca a traxedia e contén elementos cómicos.

U 1

ACTIVIDADES

1 Explica por que este é un texto literario.

Cruzou as fronteiras da cidade un mércores. O sol estaba a piques de desaparecer na liña do horizonte e a néboa era unha criatura ciclópea que por momentos semellaba aumentar de tamaño. Ágata inspirou ata encherse por completo das sensacións que lle provocaba aquela urbe.

—Xa estou aquí, Cornelia.

Sucou o ceo a toda velocidade, cunha única idea latexando con forza no seu cerebro: volver abrazar a León. Dicirlle quérote. Atreverse a vivir. Pasou a rentes das torres do palacio de Wendy.

—Canto vos botei de menos— bisbou, dirixíndose a aquela construción que formaba parte da súa paisaxe interior.

Ledicia Costas, A balada dos unicornios

2 Indica a que xénero pertencen estes textos. Escribe no caderno as características de cada un. a) Acorado e roibo durmíase o día, coa testa deitada no colo da ría.

Luís Amado Carballo

b) Fora raro comezar o curso sen aquela sensación de novidade típica dos primeiros días de clase de todos os anos. Xa sabedes: os nervios no estómago a noite antes, decidir que te vas poñer, a escolla do material escolar —acompañada sempre dos que caro vai todo da túa nai ao sacar a carteira para pagar na librería— e todas esas cousas. Nada diso me ilusionaba xa. Unha semana, quince días despois do primeiro timbre que sinalaba o comezo das clases, a rutina estaba xa de novo instalada na miña vida.

Iria Misa, Xa non estou aquí

c) CELIDONIA: (Berra) Médicoooo! Un médico.....! Hai algún médico na sala?

RAPAZ 4º: (Dende o patio de butacas) Como vai haber un médico, se o papou o xigante hai tres días?

MOZA 2ª: E de sobremesa papou tamén o boticario!

CELIDONIA: (Ao Morcego) Vaia! E agora, que vai facer vostede?

MORCEGO: (Preocupado) Non sei... Vou aviado. [...] (Bótalle unha ollada a Celidonia) E vostede..., non é por molestar, pero coa pinta que ten... Non será unha bruxa?

CELIDONIA: Si, señor. É vostede moi agudo. Pero, se pensa que podo ter un remedio para o seu xigante, vai dado.

Chus Pereiro, Mamasiña, que medo!

3 Identifica no texto a) as os recursos seguintes: • Personificacións.

• Metáforas.

4

Creación. Escolle un dos textos anteriores e continúao no teu caderno, mantendo as características propias do seu xénero.

25

Aplica o que aprendiches

Un océano de plástico no fondo do océano Arredor de oito millóns de toneladas de plástico acaban no océano anualmente. A comunidade científica calcula que en 20 anos nos mares do mundo haberá menos peixes que plástico. Mais o que abrolla á superficie tan só representa 1% do total: o restante xa é unha partícula de sedimento máis Fernando Arrizado Hai máis dunha década que a comunidade científica vén alertando do desafío ambiental que supón a contaminación con plástico dos océanos. Esta afecta á fauna e á flora mariñas, aos hábitats e aos ecosistemas. Mais non só isto: as nanopartículas de plástico acaban por chegar aos seres humanos a través da inxestión de peixe ou por outras vías. [...]

Un sedimento máis Segundo o Programa das Nacións Unidas para o Ambiente, arredor de oito millóns toneladas de plástico acaban nos océanos cada ano, en moitos casos a través dos ríos. De continuar a tendencia, a comunidade científica calcula que para 2050 superará a cantidade existente de peixes.

Series documentais como Blue Planet, con imaxes de golfiños xogando con bolsas de plástico, tiveron un efecto positivo entre a poboación, e as autoridades comezaron a tomar medidas para reducir ou eliminar o uso destas bolsas, o das pallas para sorber líquidos e o doutros elementos do mesmo material dun só uso.

5 de maio de 2020 Porén, o plástico máis visíbel que abrolla á superficie do mar representa menos de 1%. O 99% restante fica nas profundidades mariñas xunto coa área, o lodo e os nutrientes. […]

Dobre ameaza tóxica As pequenas partículas de plástico son especialmente perigosas xa que son facilmente inxeridas e absorbidas polo aparato dixestivo e, desta maneira, poden acabar penetrando en órganos e tecidos dos organismos a través dos fluídos corporais. A partir de aí, entran na cadea trófica —a cadea alimenticia— que ten o ser humano como último elo. Ademais, moitas destas nano ou micropartículas, minúsculas e case invisíbeis ao ollo humano, están contaminadas á súa vez por produtos químicos que as fan dobremente tóxicas.

As que non chegan aos 5 milímetros de lonxitude son denominadas microplásticos. As máis pequenas, cun tamaño igual ou menor a 100 nanómetros (1/10.000 mm), chámanse nanoplásticos, tan diminutos que son imposíbeis de ver sen o uso de instrumentos ópticos especiais.

https://www.nosdiario.gal/articulo/internacional/oceano-plastico-fondo-do-oceano/20200504145317096713.html

26

U 1

1 Le atentamente este texto e realiza as actividades.

g) Divide en sílabas as palabras deste fragmento do texto:

a) M icroplásticos, micropartículas, nanopartículas e nanómetros comezan por prefixos. Que significado teñen? Cal é máis pequeno?

Hai máis dunha década que a comunidade científica vén alertando do desafío ambiental que supón a contaminación con plástico.

b) Q uen é o autor? En que medio foi publicado?

Cando?

h) Localiza no texto anterior: 1. Dous dígrafos.

c) O texto divídese en tres partes: un titular, un breve resumo e a exposición do contido repartida en tres partes.

2. Catro ditongos.

3. Dous hiatos.

• Localízaas guiándote pola letra empregada.

4. Catro palabras esdrúxulas.

d) P or que son tan perigosas as pequenas partículas de plástico?

i) C lasifica as palabras subliñadas segundo sexan variábeis ou invariábeis:

e) Cal é o obxectivo do texto?

Segundo o Programa das Nacións Unidas para o Medio Ambiente, arredor de oito toneladas de plástico acaban nos océanos cada ano.

1. Concienciar dun problema ambiental.

2. Protestar pola contaminación dos océanos.

3. Explicar o proceso dos plásticos vertidos.

l) D ivide en lexemas e morfemas as palabras variábeis do exercicio anterior.

f) Resume o contido do texto.

Organiza as túas ideas Completa este mapa conceptual no teu caderno:

A PALABRA Está composta por

Segundo a súa formación

Morfemas

Lexema

Simples

Compostas

....

....

Poden ser

Morfemas ...

...

....

Morfemas ...

Desinencias verbais

Prefixos

....

27

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid.

Reservados todos os dereitos. O contido desta obra está protexido pola Lei, que establece penas de prisión e/ou multas, amais das correspondentes indemnizacións por perdas e danos, para quen reproduza, plaxie, distribúa ou comunique publicamente, en todo ou en parte, unha obra literaria, artística ou científica, ou a súa transformación, interpretación ou execución artística fixada en calquera tipo de soporte ou comunicada a través de calquera medio, sen a preceptiva autorización.