Vísindavøkublaðið 2016

VÍSINDAVØKAN verður 30. september Skrá Vísindavøkan letur upp kl. 8 og verður til á leið kl. 22.30 við einum steðgi millum 15.00-17.30

Kl. 8.00-15.00 og kl.17.30-19.30 Frumevnini: Luft, eldur, jørð og vatn Granskingarstovnarnir skipa fyri ymiskum samvirknum tiltøkum og fólk frá stovnunum greiða frá teirra virksemi.

Hetta verður i Perluni og í Perlutúni Kl. 8.00-12.15 Almennar framløgur um aktuella gransking Níggju framløgur.

Framløgurnar verða í Reinsarínum

Vísindavøkublaðið 2016

Kl. 9.00-15.00 og kl.17.30-19.30 Ymisk tiltøk, royndir og annað til børn Lærarar og næmingar úr Hoydølum skipa fyri Hetta verður í tjaldi á p-økinum yvirav Reinsarínum

Í 2016 var einki Vísindavøkublað gjørt. Í staðin var ein greinarøð í Dimmalætting og Sosialinum í sambandi við Vísindavøkuna. Eilin Anthoniussen skrivaði fyri Granskingarráðið.

Kl. 10.00-11.00 Morgunkaffi og røða Helena Dam á Neystabø, forkvinna í Mentamálanevnd Tórshavnar Býráðs heldur røðu.

Vit bjóða kaffi og ein køkubita.

Greinarnar vóru hesar:

Kl. 15.00-17.30 er steðgur Arkitekturardagarnir, sum Arkitektafelag Føroya skipa fyri, verða settir kl.

16. Setanin verður í Reinsarínum.

Hvørji orð læra vit fyrst?

Sosialurin 8.9.16

Leitanin eftir smakkinum av skerpikjøti Dimmalætting 15.9.16

Vit vita ov lítið um Alzheimers Sosialurin 20.9.16

Hvat kann skúgvaspýggj siga okkum um dálking?

Dimmalætting 22.9.16

Frá roykstovu til samrøðukøk Sosialurin 28.9.16

Færri seyðir - betri úrtøka

Kl. 17.30-19.30 Pokurnar fara at ganga - Tiltøk um og við íblástri frá Pokemon GO Í Perlutúni fer Pikachu at koma á vitjan millum 17.30 og 18.00. Har verða ymisk ting at royna, m.a. Pokémonskattaveiða og spurnarkapping, og framsýningar og kunning um Pokémon GO til børn og vaksin. Í Reinsarínum verða sjey framløgur í Pecha Kucha sniði. Hvør framløga er 6 minuttir og 40 sekund.

Kl. 20.00-22.30 Kvøldseta um Føroyar sæð úr ymsum sjónarhornum Kvøldseta verður í Reinsarínum við framløgum, tónleiki og kjaki.

Hans Pauli Strøm hevur framløgu: "Føroya demografi frá miðøld til nútíð.

Síðani fara fimm fólk at hugleiða um Føroyar úr fleiri ymsum vísindaligum sjónarhornum: Tónleikur og vísindaligar royndir eru á skranni og barrin er opin.

Dimmalæting 29.9.16 22.30 Vísindavøkan endar

20

GRANSKING

SOSIALURIN 103 FRÍGGJADAGUR 9. SEPTEMBER 2016

Greinin er partur av lýsingarherferð, sum Granskingarráðið stendur fyri

HVØRJI ORÐ LÆ VIT FYRST? Sigur barn títt »lulla«, »dada« og »nallin«? So líkist tað øðrum vøggustovubørnum, ið eru í ferð við at læra seg málið. Hóast hetta er smábarnamál og ikki røttu orðini, eru tað orð sum hesi, ið eru partur av orðfeinginum hjá føroyskum børnum. Sissal M. Rasmussen, ph.dlesandi, hevur í sambandi við ph.d-verkætlan sína granskað í, hvussu føroysk børn læra málið. Serliga hevur hon áhuga í týdninginum, sum máltøka hjá børnum hevur fyri børnini eisini seinni í lívinum orð barnið skilti, og um tey dugdu at siga orðið, og at enda vórðu tey spurd, um barnið dugdi at seta orð saman til setningar. Harumframt vóru aðrir spurningar um barnið, sum hava týdning fyri mál­tøkuna, til dømis um barnið hevði systkin, gekk á stovni og so fram­vegis. Øll svarini eru dulnevnd.

EILEN ANTHONIUSSEN

Sissal M. Rasmussen hevur sein­ astu trý árini arbeitt við um­fatandi gransking av føroyska málin­um.

Hon hevur sett sær fyri at kanna, hvussu føroysk børn læra sítt móðurmál.

– Mín áhugi fyri máli byrjaði her á Føroyamálsdeildini, og seinni havi eg tikið út­búgving í audio­logopedi á Københavns Uni­versitet. Síðani starvaðist eg hjá Ser­námi í 10 ár, har málið var ein grund­­leggjandi partur av arbeiðnum, og av tí at vit vita so lítið um málið hjá føroysk­ um børnum, fekk eg hug­skotið at fara undir at granska í mál­in­um og søkti Granskingar­grunnin um stuðul.

Fyri at fáa eina so fullfíggjaða mynd sum gjørligt, setti Sissal sær fyri at byrja við byrjanini og valdi at kanna orðfeingið hjá teimum allaryngstu.

– Eg fekk fatur í listanum frá Landsfólkayvirlitinum við børnum, sum vóru fødd í tíðar­ skeiðnum, ið svaraði til átta mánaðir til trý ár, og fann fram til for­eldur, sum eg so kundi seta meg í sam­band við. Síðani havi eg býtt børnini upp í tvey, tey smærru í aldurs­bólkin 8-16 mánaðir og tey eldru í 16 mánaðir til trý ár.

Tá foreldrini høvdu játtað at vera við, luttóku foreldrini um­ vegis netið í kanningini, har for­ eldrini skuldu krossað av, hvørji

Tað er púra normalt ikki at siga nakað, tá barnið er eitt ár ella hálvt­annað, men man skal sum for­eldur fylgja við. Tá tey eru millum hálv­tannað og tvey ár fara tey flestu inn í ein orða­spurt, sum setir ferð á orðfeingið Sissal M. Rasmussen

Hví er mál týdningarmikið?

– Eg havi valt at brúka eitt háttalag, sum er brúkt í sambandi við gransking í 60 øðrum londum, har eg havi hugt eftir orðfeingi og samanborið við, hvussu skjótt føroysk børn læra orð, og hvussu skjótt tey læra seg fleiri orð og so framvegis.

Sissal greiðir frá týdninginum av at menna málið.

– Tá barnið kennir fleiri orð, hevur tað nógvar fyrimunir við sær. Jú fleiri orð barnið kennir, jú skjótari gongur at læra enn fleiri orð. Samskifti er í hesum aldrinum av størsta týdningi, og jú meiri sam­skifti barnið hevur við onnur bæði børn og vaksin, jú skjótari læra tey mál og nýggj orð. Og tað er ikki minni týdningarmikið, tá barnið fer í skúla og skal læra at sam­skifta um evni, sum ligg ja uttan fyri heimið.

Men fyri at kunna siga nakað um hetta evnið, er umráðandi at finna út av, hvussu máltøkan hjá føroyskum børnum vanliga fer fram. Út frá svarunum, sum foreldrini hava latið henni aftur,

kann hon seta orð­ f eingið hjá børnunum inn í skipanir, sum geva eina mynd av mál­tøkuni hjá føroyskum børnum.

– Hetta er gransking, sum vísir týðilig úrslit. Her síggi eg ítøkiliga, hvørji orð tey læra fyrst, hvat eyð­kennir hesi orðini, og so kann eg út frá svarunum spyrja, um tað er okkurt í okkara umhvørvi, sum ger hetta? Av tí at sera nógv børn eru við í kanningini, kunnu kanningar sum hesar geva eina greiða ábending um íkastið tey fáa frá umhvørvinum rundan um børnini. Til dømis síggi eg, at børn duga líka væl orð sum »seyður« og »grísur«, hóast børnini í veruliga umhvørvinum her í Føroyum síggja fleiri seyðir enn grísar, og hetta kemst av, at tey síggja grísar í bókum, teknifilmum og aðra­ staðni. Sostatt kann íkast til børn vera so nógv, bæði tað sum vit tosa um, og tað sum tey hoyra, síggja og uppliva.

– Hyggja vit at djórum, sum liva her í Føroyum, eitt nú »lundi« og »hvalur«, so síggja vit, at hesi ikki eru serliga væl umboðað í barna­ b ókum og teknifilmum.

Havast skal í huga at hetta eru børn undir trý ár, sum kanska ikki síggja hesi djór í »veruleikanum« í Mykinesi ella í grindadrápi. Her kann ein orsøk vera, at íkastið bæði í gerandis­degnum og í bókum og tekni­f ilmum er minni, og tí fáa tey færri upplivingar við hesum orðum, tí tey duga onnur orð

betri sum til dømis pingvin ella krokodilla.

Babba kemur fyrst Hjá teimum heilt smáu kann hon greina seg fram til smálutir og ljóð. Eitt nú eru »m« og »b«-ljóðini tey fyrstu ljóðini, ið børn læra, og tað gera børnini eisini í londunum rundanum okkum. Sissal vísir á, at tað at brúka barnamál sum »lulla«, »dada« ella »nallin« eisini er partur av menningini hjá føroyskum børnum.

– Millum fyrstu veruligu orðini er »babba« eitt sum gongur aftur.

Men »mamma« er eisini væl við, skundar hon sær at siga.

Tað eru nógv viðurskifti, ið gera seg galdandi, tá tað snýr seg um máltøku hjá børnum. Um børnini hava haft millumoyrabruna, um tey hava eldri systkin, hvussu nógv tey eru á stovni, hvussu nógvar bøkur tey hava heima, hvussu nógv tey vaksnu lesa fyri teimum og so framvegis.

– Tað er í veruleikanum ótrúligt, hvussu skjótt børn læra mál.

Men tey skulu hava íkast, og tí er um­ráðandi at hyggja at viður­ skiftunum rundan um barnið.

Hvussu nógv mál tey tosa í heimin­ um til dømis. Har­afturat er tað munur á gentum og dreingjum, og tað hevur eisini týdning, tá ein skal hyggja eftir tølunum, sum vísa hvussu nógv tey duga, og um tey eru á hædd við hini børnini.

Børn skilja, áðrenn tey tosa, og

21

SOSIALURIN 100 103 FRÍGGJADAGUR 2.

9. SEPTEMBER 2016

ÆRA VÍSINDA­ VØKAN 2016 Greinin er skrivað í sambandi við ársins Vísinda­ vøku, sum verður í Perluni og Reinsarínum í Tórsgøtu í Tórshavn. Vísindavøkan verður fríggjadagin 30. september frá kl. 8.00 á morgni til á leið kl. 22.30 á kvøldi.

Ymsar fram­sýningar og samvirkin tiltøk vera í Perluni og á Torginum.

Hesi verða skipað kring frumevnini eld, luft, vatn og jørð. Her verður alt møguligt frá fiski til dronur at síggja, hoyra um, smakka og nerta við.

Fram­løgur, sum serliga eru ætlaðar miðnámsskúlanæmingum, verða í Reinsarínum fyrrapartin.

Lærarar og næmingar úr Hoydølum fara at hava ymiskt á skránni til børn í einum telti á p-økinum yvirav Reinsarínum.

fá børn siga nógv orð, tá tey eru 12 mánaðir. Tað er ymiskt, nær børn byrja at tosa, og tað er ymiskt, hvussu tey skilja. Tað er týðiligt, at tað er lættari hjá børnum at læra navn­orðini heldur enn at seta orð á handlingar og kenslur.

– Tað er púra normalt ikki at siga nakað, tá barnið er eitt ár ella hálvt­annað, men man skal sum for­ eldur fylgja við. Tá tey eru millum hálv­tannað og tvey ár fara tey flestu inn í ein orða­spurt, sum setir ferð á orðfeingið. Men so eru tað hesi, ið framvegis duga færri enn 25 orð ella so, sigur hon og vísir eina stabba­mynd, har ein lítil bólkur av børnum liggur.

Orð hava áhuga 1200 børn eru við í kanningini hjá Sissal, sum hevur fingið stóra undir­tøku millum for­eldrini, ið hava lut­tikið.

– Hetta er avgjørt eitt evni, ið for­eldur eru áhugað í. Fyri tey er tað sjálv­sagt grund­legg jandi at fáa sam­skift við børnini. Og tað er sjálvsagt gott, tá tað gongur børnunum væl, men vit skulu eisini finna út av nær og hvussu, vit skulu seta inn fyri at hjálpa, har sum tað ikki gongur væl.

Málið hevur nógv at siga í tí sosiala partinum, til dømis tá børn skulu spæla leikluta­spøl. Man sær ofta, at tey børnini, sum ikki tosa so væl, fáa leik­lutin sum hundurin í spælinum.

Sissal vísir á, at tað eru nógv ymisk viðurskifti í sambandi við

mál­tøku, ið gera seg galdandi. Eitt nú skulu børn læra, at orð hava ymsar týdningar, og at tey kunnu nýtast á ymiskar mátar.

– Til dømis orðið, sum børnini hoyra úttalað »vevur«. Hetta orðið merkir vegur at koyra á, vevur at veva við og veður til dømis regn, men orðið ljóðar fyri børn eins. Tey læra eisini, at eitt nú ein koppur ikki bara er ein ávísur grønur koppur, men at hann kann hava ymisk skap og vera reyður, bláur ella gulur.

– Eitt annað dømi eru bendingar.

Barnið skal læra, at »skógvur« og »skónum«, er sama orð, ið tey sum hugtak skulu kenna aftur, men tað eru ymsir bendingarformar av sama orðið. Og tað skal barnið læra. So tað er ein stór uppgáva hjá barninum. Eitt annað dømi eru fleiri orð, sum merkja tað sama, eitt nú »rutsjibani« og »skreiðibreyt«.

Tað er ein onnur diskussión, men í sambandi við tað havi eg spurt, um foreldrini siga »skreiðibreyt«, tá tey lesa fyri børnunum, ella um tey brúka »rutsjibani«, tí her læra børnini, at tað eru tvey ymisk orð fyri sama hugtak.

Føroyskt tilfar manglar Vit brúka okkara mál hvønn dag til at søkja og skapa samband, at miðla, at siga hvørji vit eru og so framvegis. Børn uttan væl ment mál kunnu fáa trupulleikar har.

Tí er umráðandi at tosa nógv við børnini, fyri at geva teimum bestu fyritreytir fyri at mennast.

– Eitt er, tá børnini eru heima, og vit tosa um heimlig ting, men tá ið tey koma í skúla, er tað sum ein annar heimur fyri tey. Og tað er hetta, sum hevur mín áhuga, sjálv máltøkan og lesiførleikin hjá hesum børnunum seinni.

– Tú skalt jú hava eina djúpari fatan av einum orði fyri eitt nú at kunna lesa lívfrøði, og til tað krevst, at tú hoyrir orðini ofta.

Tær nógv umrøddu pisakanningarnar eru ein mátistokkur, ið kann siga nakað um lesiførleikan hjá ungum, men Sissal vísir á, at tað kunnu vera fleiri frágreiðingar til úrslitini frá pisa.

– Mínar kanningar vísa ikki, at smærri føroysk børn sum heild hava trupulleikar. Men sjálvandi kann okkurt gerast betri. Vit hava til dømis lítið av upp­runa­ føroyskum tilfari til sjónvarp og útvarp og fáar appir, youtubekanalir og podcasts, sum eru ein partur av gerandisdegnum hjá børnum og ungum í dag.

Íkast til víðari gransking Tað verður ofta sagt, at vit før­ oy­ing­ar ikki siga so nógv. Men vit hava ofta nógvar tættar rela­ tiónir, sum ger at vit hava nógv samskifti við fólk í tí dagliga. Men av fleiri orsøkum er ilt at saman­ bera føroyskt við málini rundan um okkum. Til dømis er danskt trupult, tí ljóðið er so ymiskt frá tí føroyska.

Steðgur verður millum kl. 15.00 og 17.30, tá Arkitekturdagarnir, sum Arkitektafelag Føroya skipar fyri, verða settir.

Frá kl. 17.30 til 19.30 verða tiltøk um og við íblástri frá Pokemon GO. Stuttar framløgur, tiltøk og undirhald.

Frá kl. 20.00 verður hugnakvøld við framløgum og undirhaldi.

Vísindavøkan verður eisini á ferð kring alt landið við fyrilestrum í døgunum 19.-29. september. Fleiri enn 50 fyrilestrar eru á skránni.

Tað eru granskingarstovnarnir og Granskingarráðið, sum skipa fyri. Øll tiltøkini eru ókeypis. Sí skránna og les meira á gransking.fo og á Facebook-síðuni hjá Granskingarráðnum.

– Danskt er rættiliga ótýðiligt í sínum hjáljóðum, og tað er ikki so lætt at hoyra munin á ljóðun­um hjá lítla barninum, sum skal læra seg málið.

Harafturímóti er tað svenska heilt øðrvísi, og kanningar vísa eisini, at tey norsku og svensku børnini hava tað lættari enn donsku børnini við at læra sítt móður­mál fyrstu árini.

Máltøka hjá børnum er eitt evni, sum verður væl granskað úti í heimi. Aðrastaðni vera EEG-kanningar g jørdar av pinkubørnum, sum kunnu avdúka, um tey skilja munin á bamsu og bólti heilt tíðliga.

– Hyggur barnið eitt sindur longri eftir tí rætta, fer ein grøn pera at lýsa. Slíkar hættir hava vit ikki møguleika at nýta í Føroyum, og tí havi eg lagt meg at einum viðurkendum og nógv brúktum háttalagi, sum verður nógv brúkt aðrastaðni, og sum ger, at eg kann sammeta míni úrslit við úrslit í øðrum londum og málum.

Úrslitini av kanningini hjá Sissal skulu nýtast til tríggjar greinar, og ritgerðin skal verjast á Syddansk Universitet.

Eftir ætlan skal tilfarið savnast, so tað eisini kann brúkast á føroyskum.

– Hetta er eitt spennandi evni at sita við. Ikki einans gevur kanningin okkum ítøkilig úrslit, sum ikki hava verið tøk áður, men eg kann eisini lesa nógv áhugaverd rák í hesum úrslitunum. Eitt nú kann tilfarið vera íkast til áhugaverdar diskussiónir um kyn og málbrúk, sum kunnu peika á ávís rák í samfelagnum, og sum kunnu vera áhugaverd at granska víðari í, sigur hon at enda.

Um verkætlanina: Ph.d-verkætlanin hevur til enda­ máls at gera eina skipaða og empiriskt grundaða lýsing av, hvussu føroysk børn menna málið, og sum kann brúkast sum normur, til dømis tá metast skal um mál­ førleika.

14

Sosialurin

Hugskot og viðmerkingar – send sms til 225000

Mikudagur 21. september 2016 · Nr. 108

HEILSA

Gransking

VITA OV LÍTIÐ U Vit vita ov lítið um Alzheimers í Føroyum. Vit vita ikki, hvussu nógv hava sjúkuna, ella hví vit fáa hana. Vit vita, at heilin verður álopin, soleiðis at minnið viknar, og vit vita, at sjúkan oftari rakar kvinnur enn menn - vit vita bara ikki hví. Og inntil nú hevur ongin granskað í sjúkuni í Føroyum, men tað fer granskari Maria Skaalum Petersen at gera nakað við. Hon metir, at føroyska granskingin av sjúkuni eisini kann hava stóran áhuga úti í heimi Eilen Anthoniussen

Ú

tbreiðslan av Alz­ heimers í Føroyum er ókend, og í heila tikið vita vit lítið um sjúkuna.

Hetta er eitt øki, ið er trupult at fáa greiði á, tí tøl benda á, at øll, sum eru rakt av dem­ ens, ikki koma í samband við heilsuverkið. Hagtølini hjá Demensklinikkini á Lands­ sjúk­rahúsinum vísa, at á leið 300 fólk vóru til kanningar í tíðarskeiðinum 2007-2013, meðan framrokningar í mun til granna­lond okkara vísa, at hetta talið átti at ligið nærri 800 fólkum.

Og hetta er ein trupulleiki, sum man sær aðrastaðni eis­ ini. At tað eru mong, sum eru rakt av demens, men sum ikki koma til kanningar fyri at staðfesta, um tey hava demens, sigur Maria Skaalum Petersen, ið er gransk­ ari frá Deildini fyri Arb­eiðs- og Almannaheilsu og leiðari fyri verkætlanina.

Hon hevur sett hol á gransk­ing, ið hevur til enda­ máls at siga okkum meir um sjúk­ una í Føroyum, tað vil siga at finna ílegur, lívs­stíls- og/ella um­hvørv­ is­­ orsøkir til dem­ ens í Før­ oy­um. Gransk­ingin verður framd í tøtt­um sam­starvi við Demens­klinikk­ina á Lands­ sjúkrahúsinum og Ílegu­ savnið. Verk­ætlan­in byrj­aði í mai í 2015, tá ein ætlan varð løgd fyri, hvussu manna­ gongdir skuldu skip­ ast, so tey fingu flest møgu­ ligar lut­­tak­­arar við í gransk­ing­ar­ verk­ætlanina.

Vit fóru undir at bjóða

fólki at luttaka í hesari verk­ ætlani í september í fjør.

Allir persónar, sum hava fing­ ið staðfest okkurt slag av demens, sum eru undir út­ greinan fyri demens, ella har illgruni er um demens, kunnu luttaka í verkætlanini. Tey fáa eitt innbjóðingarbræv, og so taka tey støðu til, um tey ynskja at luttaka. Luttøkan umfatar eina blóðroynd, og so seti eg teimum nakrar spurningar um teirra lív, lívsstíl, familjulív, sosialt lív og onnur ting, sum kunnu vera góð ella skaðilig fyri tey í mun til tað, sum vit vita um Alzheimers sjúku. Eisini verða avvarðandi bjóðað at luttaka við einari blóðroynd og einari samrøðu við meg.

Torført at avgera Tað er ymiskt um tey, sum játta at luttaka, hava fingið Alzheimers-diagnosuna ella um ivi er um, júst hvat slag av demens tey hava. Men í hvussu so er eru tey und­ir illgruna fyri at hava sjúk­ una. Tey kunnu øll vera ein partur av kanningini hjá mær, men tá eg fari í holt við viðgerðina av data, verð­ ur tað gjørt í mun til enda­liga niðurstøðuna hjá psykiat­ aranum, ið setur diagnosuna.

Tá vit tosa um demens og Alzheimers-sjúku, er dem­ens tað yvir­skip­aða felags­heit­ ið fyri ymiskar heila­sjúkur.

Eyðkennini fyri dem­ ens kunnu vera ymisk, og funkt­ iónir­nar, ið svíkja, ym­iskar.

Eitt nú kann minnið halda fram við at vera í lagi, men persón­menskan og sinna­lag­ ið kunnu broytast.

Men tey flestu, ið fáa demens, fáa tað av Alz­heim­ ers-sjúkuni. Sjúk­ an ger, at boðini, sum heila­kykn­urnar vilja senda sína­mill­um, ikki koma vegin fram, og til endans doyggja heila­ kykn­ urnar. Og enn vita gransk­ arar ikki, hvat tað er sum ger, at heilakyknurnar doyggja, men orsøkin tykist millum ann­ að at hava nakað við protein-folding at gera.

Maria greiðir frá, at tá heilin verður raktur av Alz­ heimers, síggjast son­ evnd plakk á heilanum. Á skann­ ings­ myndum vísir hetta seg sum blettir, sum ikki eiga at vera har. Hesi plakk órógva, hvussu heilin virk­ar.

So líðandi tódnar heilin, og minn­ið hjá tí sjúka svinn­ur og svinn­ur.

Tað er ymiskt, hvussu sjúk­ an kemur til sjóndar.

Stutt­tíðarminnið versnar, tú kanst missa orð, orientering, gloyma hvussu kranin rigg­ ar ella hvussu tú sleppur í skógv­in. At lesa kann við tíð­ ini eisini gerast trupult. Tað er ymiskt, hvat fyri eyðkenni gerast sjónlig.

Ílegur og lívsstílur Blóðroyndin skal nýtast til umfatandi ílegukanning, sum vónandi kann siga nak­ að um orsøkir til Alzheimers í Føroyum. Maria greiðir frá, at Føroyar eru eitt upp­lagt stað til at gera slík­ar kann­ ingar, tí okkara fólka­ sam­ an­ seting er so eins­ háttað.

Før­oyar eru eitt homo­gent sam­ felag, sum merk­ ir, at vit 50.000 føroy­ing­ar stava

frá fáum ein­stak­ling­um í 1800-talinum. Tað merkir, at arbeiðið við at kanna ílegur og aðrar fakt­orar hjá okkum er lættari enn í størri og meir saman­sett­um samfeløgum.

So hava vit eisini Ættar­ bandsskránna, sum letur upp fyri møguleikanum at kanna, um og hvussu fólk, sum eru rakt av demens, eru skyld. So eg meti, at vit hava serliga góðar møguleikar fyri at eyðmerkja genetiskar og aðrar orsøkir, sum hava samband við demens. Her eru færri variantar í spæl, og tí kunnu vit lættari skilja tað frá, sum ikki er skaðiligt.

Tað eru bert nakrar heilt fáar broytingar í íleg­unum, sum kunnu hava við sær, at tú við vissu fært Alzh­eimers, og hesar koma rætti­ liga sjáldan fyri. Men tað finn­ ast ílegubroytingar, sum økja um vandan at fáa hesa sjúkuna. Síðani koma lívs­ stíls­vágarnir.

Alzheimers kem­ur und­ir tað, man kallar eina multi­fakt­orella sjúku.

Tað vil siga, at tað ikki bara er ein frá­greiðing uppá sjúk­ una, men allarhelst eru tað fleiri ymiskir vágar í spæl.

Ein ílegukanning kann altso ikki greina alla søguna.

Flestu tilburðir av dem­ ens tykjast ikki at vera arva­ ligir, men í summum førum hava ílegur mest sannlíkt ein leiklut, eisini hóast dem­ ens ikki kemur ofta fyri í familjuni.

Mín varhugi er, at dem­ ens er meir arvalig enn Park­ inson, sum eg eisini granski í, men møguliga er tann illgrunin grundaður á, at títt­

leikin av Alzheimers er størri enn Parkinson. Vit bjóða eisini avvarðandi við í hesa kann­ ing, serliga í teimum førum, har fleiri í familjuni eru rakt. Við tað at vit kanna nøkur fólk úr somu familju, har nøkur eru frísk og onnur sjúk, kunnu vit leita meir miðvíst eftir, hvar feilurin man goyma seg, tí fólk, sum eru í familju, deila stóran part av teirra ílegum.

Bingo og sunnan kost Umfatandi kanningar av Alzheimers vísa, at kvinn­ ur eru í størri vanda fyri at fáa Alzheimers enn menn.

70 prosent av øllum dem­ ens-tilburðum stava frá Alz­ heimers, og hagtøl vísa, at sum 65-ára gomul kunnu vit rokna við, at 13 prosent av okkum fáa sjúkuna, og tá vit gerast 85, er talið hækkað til 45 prosent.

Jú eldri tú ert, jú størri

er kjansurin er fyri at fáa Alzheimers. Soleiðis er við fleiri sjúkum, og aldur er størsti vágafaktorur fyri dem­ens. Aðrir vága­fakt­orar eru ávísar ílegu­broyt­ingar.

Men tað er ikki sikkurt, at tú fært sjúkuna, fyri tí um tú hevur eina ílegu­ sam­ an­ seting, sum bendir á tað. Vit vita snøgt sagt ov lítið um sjúk­una, og tí fáa lut­tak­ar­ ar­nir ikki aftur­melding um teirra genetisku úrslit í hesi kanningini. Um ein per­ sónur ynskir at kanna, um ílegur eru orsøk til dem­enstilburðir í hansara familju, má hann ráðføra seg við Dem­ens­klinikkina, um grund­ar­lag er fyri gen­et­isk­ ari út­greinan.

Fólk kunnu eisini vera bangin fyri at fáa ov nógv at vita. Alzheimers er jú ein sjúka, sum ikki kann lekjast.

Tað finst eingin lekjandi heili­vágur móti Alzheimers,

Sosialurin

Mikudagur 21.

2016 · Nr. 12. september februar 2014 · Nr. 18 108

15

HEILSA

UM ALZHEIMERS Maria Skaalum Petersen hevur sett hol á gransking, ið hevur til endamáls at siga okkum meir um Alzheimers-sjúku í Føroyum, við at leita eftir lívs­ stíls- og um­hvørv­is­orsøkum til sjúkuna. Higartil hava 115 persónar við illgruna um demens og 100 av­­varð­andi verið til kanningar á Demens­klinikkini, síð­ani verkætlanin fór í gongd fyri einum ári síðani

Vísindavøkan 2016

Og inntil nú hevur Maria møtt stórari vælvild frá lut­ takandi sjúklingum og av­ varð­andi.

Eg kann ikki siga annað enn, at fólk hava víst áhugað og verið sinnað at luttaka. Á leið 115 persónar við demens ella við illgruna um demens hava higartil lut­tikið saman við umleið 100 avvarðandi.

Og vit halda fram við at taka fólk inn.

Altjóða áhugi

men tað finst heilivágur, ið kann steðga gongdini í nøkur ár, áðrenn tað fer at ganga niðureftir.

Men tá er umráðandi, at tú kemur tíðliga í viðgerð fyri at steðga gongdini, með­ an tú enn ikki ert so hart rakt av sjúkuni. Tað ynskiliga er sjálvandi, um vit kundu funnið heilivág til at steðga gongdini ella fyribyrgt sjúkuni heilt. Tað mugu vit vóna, og tað verður granskað í at menna nýggjan og betri heilivág alla tíðina.

Maria vísir á, at man kann gera ávís ting sjálvur fyri at minka um vandan fyri at fáa Alzheimers. Eitt nú spælir eitt sosialt lív ein týðandi leiklut og at halda heilan í gongd, til dømis við at spæla bingo, loysa krossorðagávur, spæla kort og so framvegis.

Royking, ovurfiti og høgt blóðtrýst økir um vandan fyri at fáa sjúkuna, meðan

útbúgving og ein heilsugóður kostur eru millum vágarnar, ið minka um vandan fyri at fáa sjúkuna.

Mín meting er, at tað má vera ein blanding av genetikki og vágafaktorum.

Hví ávirkast annars summi og ikki onnur? Eg trúgvi, at vit hava nakrar ílegur, sum verja okkum, og nakrar, sum eru skaðiligar.

Mangla tilboð Tað verður nógv granskað í Alzheimers runt um í verðini. Tann globali trupul­ leikin við Alz­heimers er, at vit liva longri í dag, og at talið av fólki, ið ger­ast eldri, bara veksur. Títt­ leik­ in av Alz­ heim­ers er so­statt hækkandi, og tískil veks­ur hesin bólk­ ur­in av fólki alsamt, ið hava tørv á ser­lig­ari hjálp. Tað vil siga, at tørv­ur er á alsamt fleiri røkt­ar­heims­pláss­ um, vard­­um íbúðum og ikki

minst til­­boð­um til hendan málbólkin.

So skjótt tú kemur í sam­ band við eitt øki sum hetta, sært tú allar tørvirnar, sum eru. Sjúkan rakar ikki bert eldri fólk, men eisini yngri fólk heilt niður í 50 ár. Nógv góð tilhald eru runt um kring til minnisveik, men júst til hendan málbólkin er tað trupult, tí tey hava ein annan tørv enn tey, sum eru eldri. Stóri trupulleikin hjá hesum fólkunum er, at onki tilboð er til teirra. Tey hava ongastaðni at fara um dag­ arnar. Tíbetur tykist alm­ent fokus verða komið á hesa avbjóðing. Tí er tað mín vón, at tilboð verða ment ong­ antíð ov skjótt, sum kann røkka hesum bólki.

Og fyri at vísa á grund­ arlagið fyri hesum trupul­ leika, er eisini umráðandi at fáa so nógvar luttakarar sum møguligt við í kanningina.

Verkætlanin hjá Mariu verð­ur ikki framd sum ein solo-verkætlan. Hon hev­ ur drúgvar royndir frá und­an­ farnum granskingar-verk­ ætl­­anum um Parkinsonsjúku í Føroyum, har hon hev­ ur samstarvað við út­ lendsk­­ar granskarar, og onk­ ur av teimum eru eisini við í hesari verkætlanini.

Við at samstarva við út­ lendskar viðurkendar gransk­­ arar er lættari hjá mær at fáa stuðul til gransk­ ing. Sum er, havi eg ikki fast starv og skal tí søkja um fígging bæði til egna løn og til mínar verkætlanir. Tað ger tað tor­ førari at knýta til dømis ph.dlesandi til verk­ætlan­ina, sum eg annars kundi hugsað mær.

Men tað heldur henni ikki aftur við at granska, hó­ast hon saknar eitt størri gransk­ingarumhvørvi.

Gransking er so gevandi, tá tú sært, at tú kanst gera mun. At fremja nakrar broyt­­ ingar samstundis sum tú gert eitt týdningarmikið gransk­ ingararbeiði. Við at fáa meir vitan um sjúkuna, kunnu vit læra meir, og so kunnu vit eisini fara inn at viðgera

Greinin er skrivað í sambandi við ársins Vísindavøku, sum verður í Perluni og Reinsarínum í Tórsgøtu í Tórshavn. Vísindavøkan verður fríggjadagin 30. september frá kl. 8.00 á morgni til á leið kl. 22.30 á kvøldi.

Ymsar framsýningar og samvirkin tiltøk vera í Perluni og á Torginum. Hesi verða skipað kring frumevnini eld, luft, vatn og jørð. Her verður alt møguligt frá fiski til dronur at síggja, hoyra um, smakka og nerta við.

Framløgur, sum serliga eru ætlaðar miðnáms­skúla­ næmingum, verða í Reinsarínum fyrrapartin.

Lærarar og næmingar úr Hoydølum fara at hava ymiskt á skránni til børn í einum telti á p-økinum yvirav Reinsarínum.

Steðgur verður millum kl. 15.00 og 17.30, tá Arkitekt­ ur­dagarnir, sum Arkitektafelag Føroya skipa fyri, verða settir.

Frá kl. 17.30 til 19.30 verða tiltøk um og við íblástri frá Pokemon GO. Stuttar framløgur, tiltøk og undirhald.

Frá kl. 20.00 verður hugnakvøld við framløgum og und­irhaldi.

Vísindavøkan verður eisini á ferð kring alt landið við fyrilestrum í døgunum 19.-29. september. Fleiri enn 50 fyri­lestrar eru á skránni.

Tað eru granskingarstovnarnir og Granskingarráðið, sum skipa fyri. Øll tiltøkini eru ókeypis. Sí skránna og les meira á gransking.fo og á Facebook-síðuni hjá Gransk­ingarráðnum.

sjúkuna og við tíð­ini vónandi steðga ella kanska enntá fyribyrgja sjúkuni. So her er talan um gransking, sum í framtíðini verður til gagns fyri sjúklingin, fam­ilj­una og heilsuverkið sum heild.

Maria leggur afturat, at granskingin av Alzheimerssjúku í Føroyum ikki bert hev­­ur áhuga millum føroy­ ingar.

Føroyar verða nevndar og koma á heimskortið sum granskingarmið, tá eg í framtíðini skal leggja úrs­ lit fram á ráðstevnum utt­ an­ lands. Og tað vildi ver­ ið deiligt, vissi tað kundi verið við til at lagt lunn­ar undir eitt størri gransk­ing­ arumhvørvi í Føroyum, sum var áhugavert fyri onn­ur at koma til. Tí við so týd­ning­ ar­ miklari gransking sum hes­ ari, koma vit væntandi at hava úrslit at vísa á, sum kunnu vera áhugaverd fyri útlendskar granskarar.

Um verkætlanina: Verkætlanin er eitt samstarv

millum Deildina fyri Arb­eiðsog Almannaheilsu, Dem­ens­ klinikkina á Lands­sjúk­ra­hús­ inum, National Vid­ens­center for Demens á Ríkis­ sjúkra­ hús­ inum, Ílegusavnið og Centre of Applied Neuro­gen­ etics, University of British Col­umbia í Kanada.

Maria Skaalum Peter­sen, ph.d, er granskingarleið­ ari, og kliniski ábyrgdarhavari er Tórmóður Stórá, yvirlækni.

Aðrir luttakarar eru er Sofus Joensen, psykiatari, Marjun Restorff, Winnie Hansen, Eydna á Geilini og onnur frá Demensklinikkini, Gunhild Waldemar, yvirlækni á Nationalt Videncenter for Demens, og Matthew Farrer, professari úr Kanada.

Verkætlanin er fíggj­ að av Det Frie Forsk­nings­ råd Sundhed og Sygdom, sum í høvuðsheitum fíggj­ar tvey ára løn til gransk­ ing­ arleiðaran, meðan rakst­­urin er fíggjaður av Sjúk­ra­kassa­ grunn­inum og Brød­rene Hart­­manns Fond­en.

8

Sosialurin

Hugskot og viðmerkingar – send sms til 225000

Mikudagur 28. september 2016 · Nr. 111

VÍSUNDAVØKA

Greinin er partur av lýsingarherferð, sum Granskingarráðið stendur fyri

FRÁ ROYKS SAMRØÐUK

Køkurin er okkara mest sosiala rúm í húsinum. Tað er í smarta samrøðukøkinum, at vit brúka mest tíð, og tað er køkin, vit vilja sýna fram, tá fólk kemur á gátt. Køkurin var eisini tað rúmið, sum varð mest brúkt fyri 100 árum síðani, hóast fermetrarnir vóru teir somu ella færri, enn teir eru í dag. Jóan Pauli Joensen granskar í føroyska húsinum í fyrsta parti av 20. øld

ORÐ: EILEN ANTHONIUSSEN

verkstaður, høsnarhús, básar til neyt og seyð.

Undir heitinum »Í stovuni sofu, í køki komfýr« heldur Jóan Pauli Joensen fyrilestrar undir Vísinda­ vøkuni.

Fyrilestrarnir eru úr tilfari, sum hann hevur granskað í í sam­bandi við gomlu føroysku húsini, og sum eftir ætlan skal gevast út í bók, tá hann er liðugur við granskingararbeiðið.

Hóast hann er farin frá sum undir­ vísari og professari á Søgu- og Sam­ felags­deildini, er hann ikki givin við at arbeiða. Gransking er ein so stórur partur av hansara lívi, at hann heilt einfalt ikki kann lata vera við at granska.

– Hetta er eitt evnið, sum eg havi fingist við alt lívið. Gjøgnum tíðina havi eg arbeitt við ymiskum verk­ ætlanum innan mentan, og tað er ser­liga hetta evnið, sum snýr seg um, hvussu fólk liva og búgva, og hvussu tey innrætta seg, sum hevur mín áhuga. Tí havi eg kastað meg yvir hesa granskingina av føroyska húsinum, sum veksur fram stutt eftir ár 1900.

Húsið, ið granskingin hjá Jóan Paula Joensen snýr seg um, eru tey hús, sum vóru vanlig eftir ár 1900.

Grundsniðið er eitt hús í trimum hæddum við køki, lítlum spísi­kamari ella kova, tveimum stovum, gongd ella forstovu og lítlum gestakamari í miðhæddini. Á loftinum er gongd og trý kømur, oftast eitt stórt og tvey minni. Í kjallaranum var ofta

Roykstovan fær nýtt navn

At ganga upp í heimið og inn­rætting er trúgv hjá summum, líka sum onnur hava aðrar sann­føringar og ganga upp í ítrótt, kost ella okkurt triðja.

Innrættingin hjá fólki fyllir sera nógv í dag Jóan Pauli Joensen

– Miðhæddin var næstan altíð tann sama, men tey fínaru og størru húsini høvdu trimpil og kvist, sum gjørdi tað møguligt at hava fleiri rúmlig kømur á loftinum. Nógv av hesum húsunum síggjast enn í dag, eitt nú verður skipararekkjan í Porkeri ofta nevnd.

Jóan Pauli greiðir frá, at hetta húsið kemur til Føroya fyrst í 1900-talinum, møguliga úr Noregi ella Danmark. Tey líkjast nógvum av teimum húsunum, ið vit síggja í okkara grannalondum.

– Søguliga hava vit bara havt tvey húsa­sløg, áðrenn vit fara undir at byggja hesi húsini. Víkingahúsið frá mið­øld og so gomlu føroysku húsini við roykstovu og glas­stovu frá 16-1700-talinum. Hetta nýggja húsið kom um ár 1900, og tað nýggja við hesum húsinum var, at tað hevði bæði loft og kjallara. Íblásturin kom úr grannalondunum og í takt við, at tann borgarligi lívshátturin vann fram. Tað hevur onki við tað politiska at gera, men heldur meinast tað við, at tá fólkið flytir av bygd og inn í býin, broytist lívsstílurin eisini. Tá verður húsið karmur um familjulívið á ein annan hátt, enn man kendi tað frammanundan.

Við nýgg ja húsinum broytir roykstovan í teimum gomlu húsunum navn til køk, tá hon fær køk, loft og innlagt vatn. Hóast báðar

stovurnar, fína stovan og spísistovan, fylla helvtina av miðhæddini, brúkti man bert køkin sum uppihaldsrúm.

Tað kundi vera trongt, tí ofta búðu trý ættarlið undir somu lon.

– Men tá spældu børnini meir úti. Og tey spældu kanska uppi á loftinum ella í rúmi, sum enn ikki var innrættað, kjallarin kundi eisini nýtast, men í høvuðsheitum var køkurin einasta rúmið, sum var í brúk í tí dagliga. Tíðirnar vóru øðrvísi tá.

Maðurin var for­syrgjarin og arbeiddi antin úti ella í kjallaranum, so køkurin var arbeiðsplássið hjá konuni.

Húsið umboðar títt lív Samfelagsliga gongdin og sosialu broytingarnar avspegla sostatt týðiliga, hvussu vit hava innrættað okkum heima. Konan átti køkin og matgerðina, og maðurin átti kjallaran.

Loyvdu umstøðurnar tí, fekk maðurin sítt harraverilsi, um talan var um rík og múgvandi fólk. Í teimum gomlu húsunum við roykstovu og glasstovu var vanliga eisini eitt prestakamar í endanum. Har var eisini ein serlig inngongd, eisini rópt bakdyr.

Tað stuttliga við hesum nýggju húsunum, sum komu eftir 1900, er, at øll líkjast. Og hetta avspeglar ein lívshátt sum kemur uttanífrá, har húsið eisini umboðaði ein serligan lívshátt.

– Tú kemur inn í húsini gjøgnum forstovu, heldur fram haðani inn í fínu stovu og haðani inn í spísistovuna.

Fínir gestir nýttust ongantíð at koma

inn í køkin, har maturin varð gjørdur, og har húsfólkið og onnur kundu verða í frið.

Stovurnar vóru so at siga slett ikki í brúk, uttan til tær heilt serligu løturnar og til høgtíðirnar. Við tíðini fer man at brúka spísistovuna meir, serliga sunnudagar. Tá útvarpslurtini blivu vanlig, stóðu tey ofta í stovuni, og so fóru fólki aftaná, men við hurðini opnari inn í køkin, har tey eisini sótu. Upp aftur seinni kom sjónvarpið, og so við og við fór man at brúka stovurnar meira. Summi tóku veggin niður og fingu eina størri stovu í staðin fyri tvær smáar.

– Húsini vóru hitað við torvi og seinni koli, og mann oyslaði ikki við hitanum. Komfýrurin, sum kom í hesi húsini frá fyrsta degi, var í køkinum, og tí hevur tað verið heitt og fjálgt at sitið har.

Kumma í skotinum Frá 1950 árunum kemur ein nýggjur stílur, og tá vit koma upp í 1960 árini verður tað fínari og fínari, og tá byrjar fólkið eisini at bróta frá í innrættingini, sum vit eisini kunnu knýta upp í rákið, ið eyðmerkti nýggju fríu tíðina.

– Men so langt eri eg ikki komin enn. Tað, sum eg haldi vera serliga áhugavert við hesum tíðarskeiðinum, sum er fyrra helvt av farnu øld, er hvussu týðiligt tað er, at meginparturin av fólkinum ber seg at á sama hátt. Øll gera líka burtursæð frá onkrum lítlum fráviki

Hugskot og viðmerkingar – send sms til 225000

Mikudagur 28. september 2016 · Nr. 111

Sosialurin

9

VÍSUNDAVØKA

STOVU TIL KØK

Tað, sum er serliga áhugavert fyri meg, er, hvussu eins fólk bera seg at. Tann fólksliga mentanin er so sterk. Man innrættaði seg eftir tí, ein hevði brúk fyri, og tað skuldi vera líka, sum grannin hevði.

VÍSINDA­ VØKAN 2016

í innrættingini.

Hyg g u r man nærri at tekningunum er onki vesi at finna á miðhæddini ella loftinum. Men í lítlum skoti í kjallaranum stendur ein bukka.

–Vesið, sum vit kenna tað í dag, verður ikki partur av innrættingini fyrr enn fyrst í 1960 árunum, kanska fyrr hjá onkrum og seinni hjá øðrum.

Skuldi man vaska sær, mátti man hava eitt fat inni á kamarinum ella vaska sær í køkinum.

Soleiðis var vanligi føroyski bústaðurin fyrst í 20. øld, og soleiðis vóru flest hús í Føroyum innrættað, alt eftir status og førimuni.

– Fert tú út í smábygdirnar í dag, síggjast nógv av hesum húsum enn.

H. C. W. Tórgarð bygdi nøkur øðrvísi hús her í Havnini í 1930 árunum, men annars var tað hesin stílurin, sum var ráðandi.

Fólk elta, sum fyri er slóða Jóan Pauli greiðir frá, hvussu alt frá gardinum fyri vindeyguni til súltutoy ella gele aftur við tí stokta sunnudagskjøtinum hongur saman, tá man hyggur eftir inn­rættingini av húsum frá hesum tíðar­skeiðinum.

– Tað, sum er serliga áhugavert fyri meg, er, hvussu eins fólk bera seg at. Tann fólksliga mentanin er so sterk. Man innrættaði seg eftir tí, ein hevði brúk fyri, og tað skuldi vera líka, sum grannin hevði. Gamaní var tað stættarmunur, men tað sæst eisini týðiliga, hvussu trendurin hjá

fína fólkinum seyrar niður gjøgnum samfelagsløgini. Tú sært, hvussu borðið er dekkað, at gardinur, sósaskál og reyðkál hoyra saman. Tað er ikki av tilvild.

Føroyar vóru í broytingartíð hetta tíðarskeiðið, serliga í 1920-30 árunum. Gamla bygdarmentanin víkir spakuliga fyri tí borgarligu mentanini, sum kom inn í landið og vísti seg greiðast í teimum stóru bygdunum, serliga í Havn og á Tvøroyri, har nógv handilslív var. Og tað merkti, at fólk fóru at seta sær onnur krøv til heimið eisini.

– Eitt nú fóru gentur til tær stóru bygdirnar sum fiskagentur, har tær sóu so nógv, sum tær ikki vóru vanar við heimanífrá. Eitt var, at tær arbeiddu í fiski og komu saman við øðrum fiskagentum og fiski­ monnum, men tær hugsaðu eisini um framtíðina og spardu upp til eina kommodu, seymimaskinu og út­stýr til at klára eitt familjulív. Tað var ein dreymur um tað góða lívið, sum mann vildi hava sum karm um tilveruna, sum myndaði sam­felagið um hesa tíðina.

Pengar skuldu til, og møblar vóru dýrir at skaffa. Fína stovan skuldi hava sofu, kanska plysssofu, stólar og borð og spísistovan spísi­ borð við fínum stólum – í øllum førum pinnastólum.

– Idealið hjá øllum, eisini tí arbeiðandi fólkinum, var í »stovuni sofu, í køki komfýr«. Tá hevði tú alt tað, sum tú kundi ynskja tær.

Greinin er skrivað í sambandi við ársins Vísinda­vøku, sum verður í Perluni og Reinsarínum í Tórsgøtu í Tórshavn. Vísindavøkan verður fríggjadagin 30. september frá kl. 8.00 á morgni til á leið kl. 22.30 á kvøldi.

Ymsar fram­sýningar og samvirkin tiltøk vera í Perluni og á Torginum.

Hesi verða skipað kring frumevnini eld, luft, vatn og jørð. Her verður alt møguligt frá fiski til dronur at síggja, hoyra um, smakka og nerta við.

Fram­løgur, sum serliga eru ætlaðar miðnámsskúlanæmingum, verða í Reinsarínum fyrrapartin.

Lærarar og næmingar úr Hoydølum fara at hava ymiskt á skránni til børn í einum telti á p-økinum yvirav Reinsarínum.

Steðgur verður millum kl. 15.00 og 17.30, tá Arkitekturdagarnir, sum Arkitektafelag Føroya skipar fyri, verða settir.

Frá kl. 17.30 til 19.30 verða tiltøk um og við íblástri frá Pokemon GO. Lívið er ein pallur Stuttar framløgur, tiltøk og undirhald.

Nógv er broytt hesi 100 Frá kl. 20.00 verður hugnakvøld við framløgum og undirhaldi. árini – og tó. Børn og vaksin Vísindavøkan verður eisini á ferð kring alt landið við fyrilestrum vóru saman á ein annan í døgunum 19.-29. september. Fleiri enn 50 fyrilestrar eru á hátt. Tey búðu tættari saman skránni. og svóvu ofta fleiri í sama Tað eru granskingarstovnarnir og Granskingarráðið, sum kamari og í somu song. Í dag tíma skipa fyri. Øll tiltøkini eru ókeypis.

Sí skránna og les børnini ikki at sita so nógv saman meira á gransking.fo og á Facebook-síðuni við teimum vaksnu, men brúka hjá Granskingarráðnum. mest tíð í egnum kamari, serliga tá tey gerast eitt sindur eldri. Hóast nógvar barnafamiljur í dag búgva í húsum av hesum gamla slagnum, verða tey brúkt nógv øðrvísi enn fyrr. Tað eru neyvan nógvar stovur, ið standa til pynt í dag. Blaðar tú í einum nýmótans blaði um hús og innrætting, kanst tú síðu upp og síðu niður lesa og síggja myndir av, hvussu eitt nýmótans heim skal síggja út. Og hvat er mest umráðandi enn samrøðukøkurin, sum eisini í Føroyum er vorðið til eitt hugtak hjá mongum?

– Nú eru køkur og stova saman, og køkurin er fínur nú og er einki at goyma burtur. Køkurin er umboðandi fyri tín lívsstíl. Hús í heila tikið eru dreymar um familju­lív, sum fyri nógv er fyrst og fremst í høvdinum.

Vit droyma um fínar køkar, at gera góðan og sunnan mat har, men tey flestu arbeiða allan dagin, so løturnar eru ikki so nógvar, tá man stendur og hugnar sær í samrøðu­køkinum.

Taka vit fatur aftur í kyns­leik­lutir­ nar, hevur maðurin í summum førum eisini fingið eitt pláss í køkinum, tí nú sleppur maðurin eisini er at vísa, hvat

hann dugir, meðan gest­­­i r­n ir hugna sær runt um køks­oynna, sum ofta stendur har, ið skila­vegg­urin inn til stovuna fyrr var.

– At ganga upp í heimið og inn­ rætting er trúgv hjá summum, líka sum onnur hava aðrar sann­føringar og ganga upp í ítrótt, kost ella okkurt triðja. Innrættingin hjá fólki fyllir sera nógv í dag. Beint nú síggja vit, hvussu alt, ið fyrr hekk saman, upploysist aftur við at man setur blandað gamalt stell á borðið; ymiskar tallerkar og koppar, sum man eitt nú sær á matstovuni Barbaru. Tað er alt samalt eitt slag av nýggjari pallsetan.

Lívið er ein pallur og senan ella tað ’kulturella programmið’ skiftir eitt sindur, men menniskja broytist ikki - hon leitar altíð eftir onkrum.

Um verkætlanina: Eftir ætlan skal tilfarið um føroyska húsið samlast í bókaútgávu.

Jóan Pauli Joensen hevur starvast fyrst á Føroya Forn­minnis­ savni í meira enn fimtan ár og síðani á Søgu- og Samfelags­ deildini á Fróð­ skaparsetri Føroya í eini 30 ár. Tá hann fór frá fyrr í ár, hevði hann í samanlagt fimtan ár røkt starvið sum rektari á Fróð­ skaparsetri Føroya.