Grad Issue 4: Αθηναϊκός μοντερνισμός, η συνέχεια

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

GRAD review architects & designers in greece promoted by www.gradreview.gr gradreview@outlook.com ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΕΚΔΟΤΗΣ-ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ

Μανώλης Αναστασάκης anastasakis@tee.gr

ΣΥΝΤΑΚΤΕΣ ΤΕΥΧΟΥΣ

Όλγα Βενετσιάνου Δημήτρης Ρότσιος ΒΟΗΘΟΙ ΣΥΝΤΑΞΗΣ

Κωνσταντίνα Σέρφα Χαρά Χαρατσάρη

EDITORIAL

7 ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

12-16 Ζάφος Ξαγοράρης

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΕΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΥΛΗΣ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Άρτεμις Ποταμιάνου

18-33

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΤΕΥΧΟΥΣ

Δημήτρης Αντωνακάκης

Ελένη Αμερικάνου Μανώλης Αναστασάκης Σουζάνα Αντωνακάκη Δημήτρης Αντωνακάκης Κατερίνα Βαλσαμάκη Νίκος Βαλσαμάκης Στέλιος Γιαμαρέλος Πάνος Εξαρχόπουλος Δημήτρης Ησαΐας Γιάννης Λιακατάς Κώστας Μανουηλίδης Oppenheim Architecture Τάσης Παπαϊωάννου Αναστασία Πεχλιβανίδου-Λιακατά Potiropoulos+Partners Ρένα Σακελλαρίδου - RS SPARCH PC Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟ

Factory - creative & advertising services factory@factory-adv.gr

4

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

36-47

56-67 Η κρίση της δημόσιας αρχιτεκτονικής και η απαξίωση του δημόσιου χώρου Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ

68-71 Η είσοδος του Αθηναϊκού μοντερνισμού στη διεθνή ιστοριογραφία της αρχιτεκτονικής Στέλιος Γιαμαρέλος

ΕΡΓΑ & ΜΕΛΕΤΕΣ

74-79

«Γραφείο οδού Σουηδίας»

Κτίριο Διοίκησης Τράπεζας ‘ALPHA BANK’, οδός Σταδίου

Γιάννης Λιακατάς

Νίκος Βαλσαμάκης – Κώστας Μανουηλίδης

48-55

80-87

Παιδικά βιώματα του «μοντέρνου» στην Αθήνα του ’50

Κατοικία Ζάννα Κοντά στην Ακρόπολη

Αναστασία Πεχλιβανίδου-Λιακατά

Σουζάνα Αντωνακάκη - Δημήτρης Αντωνακάκης

Copyright © Manolis Anastasakis Αναγνωρίζετε ότι η Υπηρεσία περιέχει πληροφορίες, λογισμικό, γραφικά και άλλο υλικό που προστατεύεται από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, σήματα, εμπορικά μυστικά και άλλα δικαιώματα ιδιοκτησίας και ότι αυτά τα δικαιώματα είναι έγκυρα και προστατευμένα. Δεν μπορείτε να αλλοιώσετε, να εκδώσετε, να μεταφέρετε ή να συμμετέχετε στη μεταφορά ή πώληση, να δημιουργήσετε παράγωγη δουλειά ή να εκμεταλλευτείτε καθ’ οιονδήποτε τρόπο μερικό ή ολικό το Περιεχόμενο. Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναπαραγωγή του Περιεχομένου, είτε πρόκειται για έντυπη, ηλεκτρονική ή οποιαδήποτε άλλη μορφή χωρίς προηγούμενη άδεια από τον πνευματικό ιδιοκτήτη. Τα περιεχόμενα του GRAD review παρέχονται «όπως ακριβώς είναι» χωρίς καμία εγγύηση εκπεφρασμένη ή και συνεπαγόμενη με οποιοδήποτε τρόπο. Το GRAD review δε φέρει καμία ευθύνη για την ακρίβεια, το περιεχόμενο και τη διαθεσιμότητα της πληροφορίας που είναι προσβάσιμη μέσω της χρήσης των υπηρεσιών του. Οι υπηρεσίες του GRAD review παρέχονται χωρίς κανενός είδους εγγύηση. Συμφωνείτε ότι η χρήση της υπηρεσίας επαφίεται καθ’ ολοκλήρου σε δική σας ευθύνη.

88-95 Το σπίτι στον κήπο Μονοκατοικία στο Χαλάνδρι Ρένα Σακελλαρίδου - RS SPARCH PC

96-103 Κτίριο γραφείων στην Αθήνα Δημήτρης Ησαΐας - Τάσης Παπαϊωάννου

ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ

136-143 Ayla Golf Academy & Clubhouse Oppenheim Architecture

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

104-111

144-154

Αποσπάσματα του μοντέρνου

Διπλωματικές Εργασίες, Διακρίσεις 2018

Ελένη Αμερικάνου, Πάνος Εξαρχόπουλος

112-125 Νηπιαγωγείο Γερμανικής Σχολής Αθηνών

5 ισότιμα βραβεία, 5 ισότιμοι έπαινοι

BIBΛΙΟ-ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Potiropoulos+Partners

156-157

126-135 Κατοικία στη Δροσιά

Athens Modern Architecture Map

Κατερίνα Βαλσαμάκη

Μανώλης Αναστασάκης

Εικόνα εξωφύλλου Ωδείο Αθηνών (λεπτομέρεια) του Ιωάννη Δεσποτόπουλου

GRAD REVIEW #04 / 2019

5

Έντυπη έκδοση από το grad review του χάρτη “Athens Modern Architecture Map”.

6

EDITORIAL

Από το 1830, δύο μεγάλα αρχιτεκτονικά ρεύματα διαμόρφωσαν το αστικό τοπίο της σύγχρονης Αθήνας’ ο νεοκλασικισμός και ο μοντερνισμός. Μικρότερης διάρκειας κινήματα άφησαν αξιόλογο δείγματα στο σώμα της πόλης, δεν είχαν όμως την εμβέλεια των δύο κυρίαρχων ρευμάτων. Τον νεοκλασικισμό η Αθήνα τον γνωρίζει στην ωριμότητά του με αρχιτέκτονες Γερμανούς, Αυστριακούς, Γάλλους και Έλληνες με σπουδές στην Ευρώπη. Τον μοντερνισμό η πόλη τον γνωρίζει στην ανάδυσή του, κατά τον μεσοπόλεμο, με αρχιτέκτονες κυρίως Έλληνες οι οποίοι έχουν σπουδάσει είτε στο εξωτερικό είτε στο Πολυτεχνείο με καθηγητές σπουδασμένους στην Ευρώπη. Κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο της ανοικοδόμησης επικρατεί ένας ώριμος ήπιος μοντερνισμός, μικρής κλίμακας κτιρίων, σε αντιδιαστολή με τα μεγάλα συγκροτήματα κατοικιών των ευρωπαϊκών πόλεων. Το τεύχος αυτό επικεντρώνεται στη συνέχεια του αθηναϊκού μοντερνισμού από την μεταπολίτευση του 1974 και μετά, αν και ο θάνατος, κατά τον Charles Jenks, της μοντέρνας αρχιτεκτονικής έχει ήδη επέλθει στις 15 Ιουλίου του 1972 και ώρα 3:32μμ με την κατεδάφιση ενός συγκροτήματος κτιρίων στο St. Louis, Missouri. Ένας εμπλουτισμένος όμως με νέες τάσεις μοντερνισμός συνεχίζει να διαμορφώνει τις πόλεις σε παγκόσμια κλίμακα. Εμφανίζονται ρεύματα όπως ο μπρουταλισμός, ο κριτικός τοπικισμός, ο νέο-μοντερνισμός, ο μεταμοντερνισμός, η αποδόμηση, ο παραμετρικός σχεδιασμός κ.α. Δίπλα σε αυτά τα λιγότερο ή περισσότερο κριτικά ρεύματα προς τις αυστηρές αρχές του αναδυόμενου μοντερνισμού, δρουν και αρχιτέκτονες με ισχυρό προσωπικό στίγμα οι οποίοι εμπλουτίζουν ακόμα περισσότερο την αρχιτεκτονική παραγωγή αυτού του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα. Η έκφραση του μοντερνισμού η οποία κυριαρχεί κατά τα τελευταία 40 χρόνια στην Αθήνα παραμένει πιο κοντά στις αρχές του μοντέρνου κινήματος με αξιόλογα όμως δείγματα και άλλων τάσεων, κυρίως του νέο-μοντερνισμού. Το τεύχος αυτό δεν εξαντλεί το θέμα. Τα κείμενα και τα έργα που δημοσιεύονται εδώ ανακινούν το ερώτημα για τη διάρκεια του μοντερνισμού στην πόλη που κατά τον Kenneth Frampton του 1986 «Η Αθήνα είναι σίγουρα η κατεξοχήν μοντέρνα πόλη…». Η διάρκεια αυτή αποτυπώνεται πλέον σε μεγάλη κλίμακα στην περιφέρεια της πόλης καθώς και σε εμβληματικά κτίρια σε κεντρικότερες περιοχές. Όπως αναφέρεται στο κείμενό μου για τον έντυπο χάρτη του αθηναϊκού μοντερνισμού: «Η σύγχρονη Αθήνα είναι μία μοντέρνα πόλη με νεοκλασικές καταβολές. Οι δύο πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα συνεχίζουν την ισχυρή μοντέρνα της παράδοση με κορωνίδα το Stavros Niarchos Foundation Cultural Center (SNFCC) σχεδιασμένο από το Renzo Piano Building Workshop και σε γειτνίαση με αυτό τα κεντρικά γραφεία της Angelicoussis Group σχεδιασμένα από το γραφείο Rena Sakellaridou SPARCH PC». Πόσο κοντά, ή πόσο μακριά, μπορεί να θεωρηθεί ο μοντερνισμός των δύο αυτών τελευταίων έργων, συγκρινόμενος με τις καταβολές του μοντέρνου κινήματος; Ο Renzo Piano πιστεύει ότι δεν χρειάζεται να εγκαταλείψεις την παράδοση για να είσαι μοντέρνος αφού και τα δύο πάνε μαζί. Η Ρένα Σακελλαρίδου αγαπά τα σύνθετα κτίρια και αναφέρεται στη δυναμική των νέων επιδερμίδων στις όψεις οι οποίες εμπεριέχουν μία δυναμική συνεχούς εναλλαγής. Ο πλούτος της σύγχρονης πορείας του μοντερνισμού περνάει από τη μετάλλαξή του. .Μανώλης Αναστασάκης

GRAD REVIEW #04 / 2019

7

PETRIDIS WATER TECHNOLOGIES AETE | ΠΙΣΙΝΕΣ - ΚΟΛΥΜΒΗΤΗΡΙΑ - ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΝΕΡΟΥ Σπύρου ∆οντά 12, 11743 Αθήνα, Τηλ.: +30 210 9211600, Fax: +30 210 9233109 | Τεχνικό τµήµα: Λάδωνος 5, 12132 Αθήνα, Τηλ.: 210 +30 5780444, Fax: +30 210 5762570

ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Ερώτηση: Ποια η σχέση σου με τον δημόσιο χώρο και εάν μπορούσες να επιλέξεις οποιοδήποτε δημόσιο χώρο στην Αθήνα για παρουσίαση κάποιου έργου σου ποιος θα ήταν αυτός και γιατί;

ΖΑΦΟΣ ΞΑΓΟΡΑΡΗΣ Καθηγητής ΑΣΚΤ

Συνέντευξη: Άρτεμις Ποταμιάνου

Ερώτηση: Ποιοι θεωρείς ότι είναι οι βασικοί άξονες του εικαστικού σου έργου; Θα το χώριζες σε κάποιες σειρές - κεφάλαια; Πώς θα περιέγραφες την εικαστική σου πρακτική με δυο λόγια; Απ: Υπάρχουν έργα με συγκεκριμένη μορφή, δηλαδή συγκεκριμένο τρισδιάστατο σχήμα, κινούμενες εικόνες ή ηχητική λούπα, ενώ σε άλλα το τελικό αποτέλεσμα διαμορφώνεται με τη συμμετοχή του κοινού. Ένα σχετικό παράδειγμα είναι το έργο που παρουσιάστηκε στο Μουσείο του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν (“The Speaker: American Protests 1960s and Today”, UMMA, Ann Arbor, 2018). Στην εγκατάσταση αυτή οι επισκέπτες είχαν την δυνατότητα να απευθύνουν το μήνυμά τους με την χρήση συστήματος ενίσχυσης του ήχου, ενώ σε πολλαπλές οθόνες η εικόνα τους έμοιαζε να αιωρείται πάνω από

12

Απ: Θα αναφερθώ σε δύο από τους πολλούς στους οποίους έχω εγκαταστήσει έργα/ συμμετάσχει σε δράσεις/ οργανώσει παρουσιάσεις: το πάρκινγκ στη γωνία Ηπείρου και Τρίτης Σεπτεμβρίου και την Βαρβάκειο αγορά. Στα σημεία αυτά έχουν πραγματοποιηθεί αντίστοιχα: «Η Παράσταση» (ΝΕΟΝ, Έργο στη Πόλη 2016) και ένα από τα υπαίθρια «Περισκόπια» της ατομικής μου έκθεσης στο Επίκεντρο (1998). Υπάρχουν βέβαια πολλά ακόμα σημεία της Αθήνας που το παρελθόν τους είναι ακόμα παρόν, εναλλακτικοί τρόποι κατοίκησής τους είναι πιθανοί ή θα μπορούσαν να φιλοξενήσουν ζωντανούς/ ηχογραφημένους ήχους.

ένα αυτοκίνητο της δεκαετίας του ’60. Η τελική εικόνα θυμίζει το ιστορικό γεγονός του κινήματος αμφισβήτησής, που έγινε ιδιαίτερα αισθητό στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν και στο Μπέρκλεϋ, όταν η οροφή ενός οχήματος της αστυνομίας χρησιμοποιήθηκε από φοιτητές για βήμα. Με την πάροδο του χρόνου, τα στάδια ολοκλήρωσης των έργων μου μοιάζουν όλο και περισσότερο μεταξύ τους. Συνήθως πρώτα επισκέπτομαι έναν τόπο, διαβάζω ή προσπαθώ να καταλάβω τους τρόπους που οι άνθρωποι ζουν σε αυτόν, σχεδιάζω σε χαρτί πιθανές ιδέες και στη συνέχεια απαντώ υλοποιώντας μία από τις ιδέες αυτές.

Ζάφος Ξαγοράρης

Ερώτηση: Ποια είναι η σχέση της τέχνης σου με την αρχιτεκτονική; Πόσο και πώς την επηρεάζει; Απ: Σκέφτομαι επιγραμματικά τις εξής σχέσεις: αλλοιώσεις του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού όψεων κτιρίων, περιορισμένες αλλαγές κανονισμών που καθορίζουν το αστικό περιβάλλον διαφόρων πόλεων, συμμετοχή σε κοινές δράσεις που στοχεύ-

GRAD REVIEW #04 / 2019

Κάτω: «The Speaker: American Protests 1960s and Today”, UMMA, Ann Arbor, 2018

ουν στην επισήμανση ανενεργών διαστημάτων, ανακατασκευή ή μεταφορά μελών κτισμάτων από απομακρυσμένες περιοχές ή άλλη χρονική περίοδο, μετατροπές αντικειμένων, καθισμάτων, θρανίων, κλπ. Ένα συγκεκριμένο εγχείρημα στο οποίο

συμμετείχα, αφορούσε στο παρεκκλήσι του Νικόλαου Μητσάκη, στο όγδοο Γυμνάσιο στα Πατήσια. Μια ομαδική προσπάθεια επαναφοράς στην αρχική του μορφή βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη («Η Κόγχη», documenta14, 2017-).

13

ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Ερώτηση: Έχεις ασχοληθεί πάνω από 10 χρόνια με τον ήχο και έχεις παρουσιάσει σε μεγάλες διοργανώσεις ηχητικές εγκαταστάσεις. Πόσο εύκολη ή δύσκολη είναι η επικοινωνία με τον θεατή μέσω ενός τέτοιου μέσου;

«Η Κόγχη», δράσεις στο προαύλιο του 8ου Γυμνασίου στα Πατήσια, με στόχο την αποκατάσταση του ιστορικού κτίσματος του Ν. Μητσάκη, documenta14, 2017

14

Απ: Το πρώτο καθαρά ηχητικό έργο μου «Οι Τρεις Καμπάνες» παρουσιάστηκε το 2003, στον τότε χώρο του ΕΜΣΤ, στο μισοερηπωμένο ΦΙΞ, και σε 2 άλλους υπαίθριους χώρους της πόλης, σε επιμέλεια της Άννας Καφέτση. Ο ήχος έχει μια εφήμερη αλλά εκτεταμένη παρουσία

στον υπαίθριο χώρο, ενώ παράλληλα μπορεί να αναπαραστήσει ένα συμβάν ή να συμβάλλει στην ανακατασκευή μιας συνθήκης με σχετική ακρίβεια. Ο θεατής, κλείνοντας τα μάτια, μπορεί να μεταφερθεί νοητά σε ένα άλλο σημείο ή μια άλλη στιγμή.

Ζάφος Ξαγοράρης

Ερώτηση: Σε εσένα πως λειτουργεί η δημιουργική - παραγωγική διαδικασία; Υπάρχει κάποιο κομμάτι που είναι ποιο σημαντικό από το άλλο; Απ: Στην διαδικασία που ανέφερα και πιο πάνω, επίσκεψη - έρευνα - σχέδια - παραγωγή, το κομμάτι των πρώτων διαδρομών, καταγραφών και ιδεών είναι αυτό που επιθυμώ περισσότερο.

Ερώτηση: Έχεις παρουσιάσει εφήμερες εγκαταστάσεις στο αστικό τοπίο σε διάφορες χώρες. Πόσο σε επηρεάζει το δομημένο περιβάλλον του χώρου και πόσο η ιστορία του; Απ: Ο τρόπος που μπορούμε να περπατήσουμε μια πόλη, οι κρυφές και αντιπροσωπευτικές της γωνίες, αλλά και όσα οι δρόμοι ή οι πλατείες της μας θυμίζουν είναι παρόντα ταυτόχρονα. Την ίδια στιγμή, οι τρόποι κατοίκησης, τα όνειρα των ανθρώπων και τα νομικά πλαίσια διαμορφώνουν ένα σύνολο δεδομένων αλλά και μία επιθυμία προς το μέλλον για αλλαγή.

Επάνω: «Η Παραχώρηση», εγκατάσταση, 58η Μπιενάλε Βενετίας, 2019 Κάτω και επόμενη σελίδα: «Η Παραχώρηση», εγκατάσταση, 58η Μπιενάλε Βενετίας, 2019 (σχεδιασμός συστήματος σφιγκτήρων Ζάφος Ξαγοράρης, Κατερίνα Στεφανιδάκη) GRAD REVIEW #04 / 2019

15

ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Ερώτηση: Αποτέλεσες φέτος μαζί με τον Πάνο Χαραλάμπους και την Εύα Στεφανή σε επιμέλεια της Κατερίνας Τσέλου, την ελληνική εκπροσώπηση στην Μπιενάλε της Βενετίας κάνοντας μία επέμβαση στο κέλυφος του ελληνικού περιπτέρου. Περιέγραψέ μας το έργο σου. Πώς και γιατί έγινε αυτή η επέμβαση; Πώς ήταν η εμπειρία;

Απ: Προσπαθώντας να βρω έναν τρόπο να απαντήσω στα ερωτήματα που θέτει το πλαίσιο της Μπιενάλε, συνάντησα την έκθεση της Peggy Guggenheim και την εξαιρετική σχετική έρευνα της Grazina Subelyte. Το 1948, λόγω του εμφυλίου πολέμου, το ελληνικό περίπτερο στη Βενετία παραχωρήθηκε από την κυβέρνηση στην Αμερικανίδα συλλέκτρια. Η ιστορία

16

του θεσμού, η σταδιακή απομάκρυνση του μοντερνισμού από την πραγματικότητα και οι σχετικές αντιφάσεις ήταν κομμάτια του έργου μου. Μία ανακατασκευασμένη πύλη της Μακρονήσου έγινε σύμβολο του εμφυλίου και τοποθετήθηκε στην είσοδο του περιπτέρου. Η Κατερίνα Στεφανιδάκη σχεδίασε την προθήκη με το αρχειακό υλικό στο εσωτερικό του περιπτέρου, ενώ μαζί σχεδιάσαμε ένα σύστημα από σφιγκτήρες που συγκρατούσε την πύλη στο περίπτερο. Το σύστημα αυτό καθώς και ο ανάλογος σχεδιασμός της πύλης συμβάδιζαν με τους κανονισμούς της πόλης της Βενετίας οι οποίοι απαγορεύουν την διάτρηση των επιφανειών του κτιρίου. Το περίπτερο και η πύλη έγιναν ένα ενιαίο κτίσμα που μοιάζει να είναι το αποτέλεσμα της συμβολικής σύγκρουσης των δύο ταυτόχρονων, αντικρουόμενων γεγονότων.

Ερώτηση: Ποια είναι τα μελλοντικά σου σχέδια;

Απ: Σημειώνω σε μπλοκάκια ονόματα δρόμων, πόλεων, γεγονότων και διαδρομών μαζί με εκδοχές μελλοντικών γεγονότων, ήχων και εικόνων, ενώ παράλληλα συζητάω με φοιτητές, οργανώνω παρουσιάσεις και ανταλλαγές επισκέψεων στο πλαίσιο της διδασκαλίας μου στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Δημήτρης Αντωνακάκης Ημερομηνία απαντήσεων: Μάρτιος 2018 Επάγγελμα: Αρχιτέκτων Συνέντευξη στην Χαρά Χαρατσάρη

Η συνέντευξη βρίσκεται στο διαδίκτυο στο σύνδεσμο: http://www.gradreview.gr/ 2017/06/in00518.html

18

Ποιοι είναι οι παράγοντες που συνέβαλαν στη διαμόρφωση της οπτικής σας για την αρχιτεκτονική; Δύσκολη απάντηση… Είναι πολλοί οι παράγοντες που μας επηρέασαν και εκεi υπάρχει πρόβλημα. Όποια ονόματα ή όποια κατάσταση και να αναφέρω, θα ήθελα να μην αξιολογηθεί ιεραρχικά. Είναι ο τόπος, το ανθρώπινο περιβάλλον και η εποχή που μας επηρεάζουν και καθιστούν πολύ σύνθετο το ζήτημα της αναγνώρισης των επιρροών και των συνθηκών αφομοίωσής τους. Είναι ο τρόπος που μεγάλωσες, ο τρόπος που ανατράφηκες, η πειθαρχία που σου επέβαλαν οι γονείς σου ή που δεν σου επέβαλαν, η τρυφερότητα που σου έδειξαν ή που δεν σου έδειξαν. Πώς θα μπορούσα να αξιολογήσω την επιρροή που είχε ο μεγάλος μου αδερφός σε εμένα, σαν παράδειγμα, σε όλα όσα κατανόησα αργότερα μελετώντας και διαβάζοντας τα βιβλία που επέλεγε ή ακούγοντας τους δίσκους που έφερνε τότε στο σπίτι. Ή ακόμα, αν δεν είχα παίξει με τα χώματα στη Νάξο σχεδιάζοντας δρόμους στην άμμο, όπου έζησα τα παιδικά μου καλοκαίρια... Πώς θα μπορούσα να καταλάβω τον Πικιώνη, αν δεν είχαν προηγηθεί εκείνες οι εικόνες, αν δεν είχα περπατήσει ξυπόλητος στα βότσαλα... Είναι δύσκολο να απομονώσεις κάτι και να πεις: “αυτό” με επηρέασε, γιατί εκείνο που αφομοιώνεις, οφείλεται σε ότι έχει προηγηθεί, σε ότι έχεις ήδη ακούσει ή έχεις διαβάσει. Τώρα αν μιλήσουμε για τους δασκάλους αρχιτεκτονικής, εκεί ίσως μπορεί κανείς να αναφερθεί πιο συγκεκριμένα χωρίς να ξεχνάμε πάντα τις προηγούμενες επιρροές. Στο Πολυτεχνείο, φυσικά, ήταν σημαντική η αίσθηση της παρουσίας του Δημήτρη Πικιώνη, παρόλο που τον προλάβαμε ως διδάσκοντα μόνο στον τελευταίο χρόνο του στη σχολή. Είχα όμως την τύχη να δουλέψω μαζί του στην Ακρόπολη και τον είχα γνωρίσει και πιο παλιά, μια απλή γνωριμία. Ήταν μια απίστευτη συνάντηση. Κάθε συζήτηση μαζί του συσχετισμένη με τα σκίτσα του, που συχνά τη συνόδευαν, ήταν μια εμπειρία. Τα στοχαστικά του λόγια αποτυπώνονταν στη μνήμη, όπως και η συνολική του εικόνα. Βεβαίως ήταν και ο Παναγιώτης Μιχελής, ο οποίος θεμελίωσε τη συγκίνησή μας για τη βυζαντινή παράδοση και βοήθησε να αφομοιώσουμε στέρεα την απλότητα της λαϊκής παράδοσης… Ό,τι καταλαβαίναμε τότε. Ήταν και o Νικόλας Χατζηκυριάκος Γκίκας με την επίμονή του στη γεωμετρική ανάλυση των οπτικών φαινομένων στη ζωγραφική και στη γλυπτική.

Δ η μ ή τ ρ η ς Αν τ ω ν α κ ά κ η ς

Και έπειτα βέβαια ήταν ο James Speyer που έπαιξε καταλυτικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο συνέδεσε όλα όσα πριν από τον ερχομό του είχαμε μάθει. Συνέδεσε τη διδασκαλία του Πικιώνη με εκείνη του Χατζηκυριάκου και του Μιχελή. Όλα για εκείνον ήταν ένα και κατάφερνε να εξηγεί το όφελος που θα προέρχονταν από τον καθ’ ένα τους, βοηθώντας να ξεπεραστούν οι αντιθέσεις που διαισθανόμαστε εμείς ανάμεσα σ’ εκείνους τους δασκάλους, συσχέτιση γόνιμη πολύ σημαντική εκείνη την εποχή για εμάς. Ταυτόχρονα είχε μια σαφή μεθοδολογία εξαιρετικά συγκεκριμένη, με την οποία προσέγγιζε τα αρχιτεκτονικά προβλήματα. Παρόλο που ήταν μαθητής και συνεργάτης του Mies van der Rohe, ποτέ δεν μας ζήτησε να σχεδιάσουμε με τον τρόπο εκείνου. Μας μιλούσε για το έργο του Le Corbusier και του Mies, για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική, και ταυτόχρονα μας μιλούσε για ό,τι είχε γνωρίσει στην Άπω Ανατολή ή στην αρχαία Ρώμη ή ότι γινόταν σε όλο τον κόσμο εκείνη την εποχή. Διδασκαλία καλλιέργειας, η οποία οδηγούσε σε μια σειρά εξαιρετικά σημαντικών προσεγγίσεων. Αξέχαστες εμπειρίες. Τους δασκάλους τους καταλαβαίνουμε αφού τους αποχωριστούμε… Από εκεί και πέρα, η διδασκαλία δεν τελειώνει με το πτυχίο. Συνεχίζεται, γιατί μαθαίνεις απ’ τους φίλους. Δε λέω φυσικά για τη Σουζάνα και το τι έχω μάθει από εκείνη, που είναι ασύλληπτο. Αλλά νομίζω ότι ήταν εξαιρετικά σημαντική η φιλία μας με τον Δημήτρη τον Φατούρο, με τον οποίο συνεργαστήκαμε και στον επαγγελματικό τομέα. Από τα φοιτητικά μου χρόνια εργάστηκα στο γραφείο του για το κτήριο της Πινακοθήκης, μέχρι το 1968 που μας απομάκρυναν επί δικτατορίας από το γιαπί της. Διατηρήσαμε σε όλο αυτό το διάστημα μια συνεχή συνεργασία. Συζητούσαμε κάθε εβδομάδα στο γραφείο του όσα επιχειρούσε εκείνος στη Θεσσαλονίκη, ό,τι προσπαθούσε. Έτσι εισέπραττα όλη αυτήν την αναζήτηση και ταυτόχρονα προσπαθούσα να του μεταφέρω αντίστοιχα όσα επιχειρούσαμε στο ΕΜΠ, όπως τα ζούσα. Μετά, ήταν οι νέοι συνάδελφοι που συνεργαστήκαμε στο Εργαστήριο 66 που ιδρύσαμε με τη Σουζάνα, την Ελένη Δεσύλλα, τον Ντένη Ποτήρη και την Έφη Τσαρμακλή –όλοι μαθητές του Speyer-, οι οποίοι επίσης έπαιξαν πολύ μεγάλο ρόλο στις εξελίξεις. Ακολουθήσαμε τη μέθοδο δουλειάς ως μαθητές του James Speyer και την περάσαμε και στους νεότερους, αλλά συζητούσαμε προτάσεις για τις οποίες ο καθένας μπορούσε να έχει άποψη. Ενθαρρύναμε την άποψη, ενθαρρύναμε τις δυσκολίες. Προσπαθώντας να απαντήσουμε σε αυτές, εξελίξαμε έναν αρχιτεκτονικό λόγο, γιατί έπρεπε σε κάθε απόφαση που παίρναμε να έχουμε προηγουμένως τεκμηριώσει τη λογική της.

GRAD REVIEW #04 / 2019

19

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Ως ηλικιακά μεγαλύτεροι αργότερα είχαμε ίσως μια μεγαλύτερη επιρροή στις τελικές αποφάσεις του ’66, όμως ακούγαμε και ότι μαθαίναμε το μοιραζόμαστε μεταξύ μας, το συζητούσαμε και το αφομοιώναμε ο κάθε ένας με τον τρόπο του. Παρακολουθούσαμε τις διαφορετικές προσεγγίσεις στο ΑΠΘ για την αρχιτεκτονική τη θεωρία της και τη διαφορετική εκπαιδευτική τακτική, όπως μας τις μετέφερε εκτός από τον Φατούρο ο Κωστής Χατζημιχάλης φοιτητής στο ΑΠΘ, καθώς και τις πληροφορίες του από τα διεθνή σεμινάρια του Jacob Bakema στο Salzburg που παρακολούθησε εκείνα τα χρόνια. Πάντα όμως γινόταν συζήτηση και συχνά υπήρχαν αντιρρήσεις που επηρέαζαν τις τελικές αποφάσεις. Εδώ, σε αυτό το τραπέζι έγιναν φοβερές, πολύωρες συζητήσεις για να αποφασίσουμε αν πχ η οριζόντια περασιά του κανάβου στην τομή θα είναι στα πρέκια ή στις ποδιές, στο δάπεδο ή στην οροφή! Φοβερή εκπαίδευση ο ειλικρινής διάλογος, το να μάθεις ν’ ακούς. Πολλές φορές, μέσα από το έργο σας, έχετε αναφερθεί στον ρόλο του Αρχιτέκτονα ως δημόσιου λειτουργού. Ποια θεωρείτε ότι είναι τα εμπόδια, που καλείται να υπερβεί ένας αρχιτέκτονας, ώστε να εξυγιάνει τη σχέση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, δύο συγκρουόμενων ανέκαθεν πεδίων; Δεν νομίζω καταρχήν ότι ο δημόσιος και ο ιδιωτικός χώρος ήταν ανέκαθεν συγκρουόμενα πεδία. Ίσως, έχεις δίκιο να το παρουσιάζεις έτσι και πιθανόν για τη γενιά σας να καλλιεργείται αυτή η αντίληψη. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη από τον δημόσιο χώρο, όπως έχει ανάγκη και τον ιδιωτικό. Επιθυμεί τη συνεύρεση αλλά απαιτεί και τη μοναξιά. Και η μοναξιά μπορεί να μοιάζει δυσάρεστη, αλλά είναι πολύ συχνά γόνιμη για τον σκεπτόμενο άνθρωπο. Ο δημόσιος χώρος και η κοινή ζωή, έχει όλα αυτά που είπαμε πριν: επηρεάζεσαι και επηρεάζεις, συμμετέχεις... Πιστεύω ότι δεν υπήρχε σύγκρουση «πεδίων». Αντίθετα ανέκαθεν επιχειρούσαμε να συνυπάρξουν αυτοί οι χώροι χωρίς εμπόδια. Και παλιότερα υπήρχε η επιδίωξη της δημιουργίας των προϋποθέσεων που θα διευκόλυναν την αλληλοδιείσδυση δημόσιου και ιδιωτικού χώρου. Σε όλες τις κλίμακες: απ’ το σπίτι στον δρόμο, απ’ τον δρόμο στην πλατεία, απ’ την πλατεία στο δημόσιο κτίριο και αντίστροφα, από την πόρτα του σπιτιού σου στο εσωτερικό του, στον χώρο τον κοινόχρηστο και στον χώρο τον ιδιωτικό και ακόμα βαθύτερα στον πιο ιδιωτικό. Οφείλουμε να εξασφαλίσουμε στον κάτοικο το «δικαίωμα» στη μοναξιά. Όλη αυτή η πολυπλοκότητα των μεταβάσεων, αυτές οι αρθρώσεις από κατώφλι σε κατώφλι, ήτανε πάντα μια από τις βασικές επιδιώξεις της ανθρώπινης κοινότητας και εξακολουθεί να είναι ένα βασικό πρόβλημα των αρχιτεκτόνων και της αρχιτεκτονικής με επιλύσεις πολλές φορές πετυχημένες. Πλούσια παραδείγματα προσφέρει η παράδοση, όχι γιατί είναι τα καλύτερα, αλλά γιατί για όλους μας είναι πολύ κοντινά. Την εποχή που σπουδάζαμε δεν είχαμε την οικονομική δυνατότητα να ταξιδέψουμε, υπήρχαν άλλες προτεραιότητες. Όλα γύρω μας ήταν πολύ διαφορετικά. Τα βιβλία ήτανε λίγα και δεν υπήρχαν οι σημερινές δυνατότητες ενημέρωσης για το τι συμβαίνει στον κόσμο. Υπήρχαν όμως οι δυνατότητες να ταξιδέψουμε μέσα στην Ελλάδα. Αυτό ήταν σχετικά εύκολο. Με μια καλή παρέα -και είχαμε καλές παρέες– είχαμε γυρίσει σχεδόν όλη την Ελλάδα. Με ένα σακίδιο στην πλάτη και μια κουβέρτα, πρόθυμα φιλοξενούμενοι ως φοιτητές σε κοινοτικά καταλύματα ή σχολεία, τριγυρίσαμε τη βόρεια Ελλάδα, το Πήλιο και τα νησιά.

20

Δ η μ ή τ ρ η ς Αν τ ω ν α κ ά κ η ς

Εκείνη την εποχή, η Ελλάδα δεν ήταν καθόλου αυτή που είναι σήμερα. Η παράδοση τότε στην επαρχία ήτανε αποτυπωμένη στον δρόμο, στην πλατεία, στα σπίτια μέσα στα δωμάτια, στα έπιπλα, παντού. Έβρισκες παντού αυτήν την εξυπνάδα, την ευρηματικότητα, την προσπάθεια να ερμηνεύσεις και να αποδόσεις το καλύτερο μέσα στα δεδομένα πλαίσια που σου έβαζε ο τόπος και η παραδοσιακή τεχνολογία Εκεί έβλεπες πραγματικά ότι δεν υπήρχε ρωγμή ανάμεσα στο δημόσιο και στο ιδιωτικό. Υπήρχε η αυλή, η οποία ήταν ένας ημι-ιδιωτικός ή ημι-δημόσιος χώρος αν θέλεις, αλλά έβγαινες έξω από την πόρτα της αυλής και άσπριζες τον δρόμο και τον καθάριζες και σκούπιζε και ο γείτονας το δικό του μέρος και χτίζανε και ένα πεζούλι στο δρόμο, καθιστικό για τον περαστικό, όπως έκανε και η Τσιράκη στο σπίτι που σχεδίασε ή ο Νουκάκης στο δικό του. Αυτή είναι μια ιδιαίτερα προσωπική στάση απέναντι στο πρόβλημα που συζητάμε. Τώρα, αν θέλεις περισσότερες σκέψεις γύρω από αυτή την ερώτηση, θα σου έλεγα ότι ο καθένας μας μπορεί να κάνει μικρές προσπάθειες σε αυτήν την κατεύθυνση, τις οποίες οφείλει στην κοινότητα. Δυστυχώς όμως αυτές οι μικρές προσπάθειες, αν δεν υπάρχει η επιθυμία της κοινότητας και συστηματική συλλογική αντιμετώπιση, δεν μπορούν να αποδώσουν. Απλώς θα λένε πως κάποια ή κάποιος κατάφερε και έφτιαξε κάτι που έχει μια ανθρώπινη ζεστασιά, μια θετική αποδοχή από την κοινότητα. Παρόλα αυτά μ’ αυτό το «λιγουλάκι» κάποιους θα επηρεάσεις για τον τρόπο που αντιμετωπίζουν τον δημόσιο χώρο, και κάποτε ίσως η κοινότητα θα επιχειρήσει να τον αγκαλιάσει και να τον διαχειριστεί σωστά. Όμως αν δεν υπάρξει μια πολύ συστηματική προσπάθεια, από τα συλλογικά μας όργανα και τα Μ.Μ.Ε., δύσκολα θα μπορέσει να γίνει κάτι… Σε συνέχεια της προηγούμενης ερώτησης, Ποιον ρόλο καλείται να διαδραματίσει η όψη σε ένα κτίριο, εφόσον αποτελεί ένα στοιχείο διαχειρίσιμο από τον αρχιτέκτονα; Έχω τη γνώμη ότι σε αυτό το σημείο μπορεί να υπάρξουν παρεξηγήσεις, τις οποίες πρέπει να προλάβουμε. Πολλές φορές έχουν έρθει άνθρωποι εδώ στο γραφείο, με ένα περιοδικό και λένε ότι κάπως έτσι θα ήθελαν το σπίτι τους. Η βασική απάντηση είναι: - Μην σας απασχολεί η μορφή του κτηρίου. Αυτή θα προκύψει.

- Από πού θα προκύψει; - Από τον τρόπο που θα οργανωθεί και θα στηθεί ο συνολικός οργανισμός του κτηρίου.

- Ωραία, αλλά εγώ θα ‘θελα να έχει “αυτά” τα χαρακτηριστικά.

- Ναι, αλλά αυτά τα χαρακτηριστικά μπορεί να μην ταιριάζουν με τον οργανισμό του κτηρίου, γι’ αυτό μην βιάζεστε, θα το δούμε μαζί και ελπίζουμε ότι δεν θα υπάρξουν προβλήματα μεταξύ μας. Το ουσιαστικό πρόβλημα είναι να οργανωθεί σωστά ο χώρος, με σωστές προοπτικές προς τα έξω και αυτές θα δώσουν πληροφορίες για να σχεδιαστεί η όψη ώστε να παρουσιάζει αυτό που πρέπει: κάποιες νύξεις για την εσωτερική οργάνωση του κτηρίου. Άλλωστε, οι όψεις που σχεδιάζουμε εμείς, πιστεύω ότι δεν ήταν ποτέ προκλητικές. Προέκυπταν πάντα από την προσπάθεια επεξεργασίας των αναλογιών, από τα υλικά, τα κενά και τα πλήρη, τα οποία όμως δεν είναι πολύ μακριά από την τρέχουσα αρχιτεκτονική πραγματικότητα.

GRAD REVIEW #04 / 2019

21

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Αυτό και για λόγους οικονομικούς, διότι οι άνθρωποι που απευθύνθηκαν στο Εργαστήριο και σε εμάς για το σπίτι τους δεν ήταν συνήθως από εκείνους που είχανε ιδιαίτερα πλούσιες οικονομικές δυνατότητες. Έτσι έπρεπε και εμείς να προσπαθήσουμε σε αυτό το πλαίσιο να κινηθούμε. Οι οικονομικές δυνατότητες που μας προσφέρθηκαν από τους διάφορους ιδιοκτήτες στα πρώτα πολύ σημαντικά χρόνια μας, ήταν τις περισσότερες φορές ιδιαίτερα περιορισμένες. Κι αυτές οι δεσμεύσεις μας επηρέασαν και μας σημάδεψαν αποφασιστικά. Η όψη… Η όψη παρουσιάζεται ως ένα πρόβλημα: εικόνας. Και εγώ είμαι εναντίον της εικόνας. Δηλαδή, δεν πιστεύω ότι μία εικόνα είναι αρκετή, για να ερμηνεύσει την πολυπλοκότητα της αρχιτεκτονικής και των παραγόντων που την επηρεάζουν και την τροφοδοτούν. Επομένως η όψη, αυτό που θα έπρεπε να κάνει, θα ήταν να εξυπηρετεί το εσωτερικό και να προβάλλει, από το εσωτερικό προς τα έξω ό,τι πρέπει να προβληθεί. Το ελληνικό φως έχει απαιτήσεις. Προσφέρει όμως πολλές δυνατότητες, γιατί είναι πολύ έντονο, καθαρό, κρυστάλλινο. Αναδεικνύει την ποικιλία. Υπάρχουν αυτές οι απίστευτες φωτεινές και συννεφιασμένες μέρες,... Έχουμε μια δυνατότητα να σχεδιάσουμε μια όψη, η οποία να δουλεύει μέσα από τις σκιές και τις φωτοσκιάσεις. Υπάρχουν όμως και τα υλικά, τα οποία προσφέρονται για επεξεργασία. Το γυαλί, το μπετόν, ο σοβάς, το σίδερο το ξύλο…το χρώμα! Με τη χρησιμοποίηση όλων αυτών των στοιχείων ο ρόλος της όψης γίνεται ένα καλωσόρισμα προς τον περαστικό και προς τον κάτοικο φυσικά. Δεν θα ήθελα τίποτα παραπάνω από αυτές… Ένα καλωσόρισμα. Μερικές φορές οι όψεις γίνονται σημεία αναφοράς στην πόλη. Αυτό μπορεί να προκύψει γιατί έτυχε να είναι οι συνθήκες τέτοιες που να το επιτρέπουν. Τότε οι όψεις γίνονται χαρακτηριστικά στοιχεία του περιβάλλοντος, όπως η “Μπλε πολυκατοικία”, η οποία δεν είναι πια μπλε. Τη θυμάμαι μπλε. Τη θυμάμαι πολύ καλά, γιατί έμενα εδώ κοντά από πολύ μικρός και την έβλεπα από το πίσω παράθυρο του σπιτιού που μέναμε, όπου ανάμεσα σε όλα τα σπιτάκια ξεχώριζε από το χρώμα αλλά και από το μέγεθός της. Αυτά το τεράστιο κτήριο ήταν σημείο αναφοράς, από τότε που χτίστηκε, για πολλούς λόγους. Σε αυτό το σημείο θα μπορούσε κανείς να πει, ότι οι ίδιοι οι αρχιτέκτονες θα έπρεπε να μπορούν να ξεχωρίζουν και να προβάλουν τα κτήρια που είναι σημεία αναφοράς σε μία πόλη. Να τα προβάλουν, ανεξάρτητα αν είναι δικά τους... Και αυτό, δεν συμβαίνει συχνά… Μάλλον θα έλεγα ότι συμβαίνει σπάνια. Το έργο σας στο σύνολό του, πραγματεύεται την επαναδιατύπωση της έννοιας του “κατοικείν” και χαρακτηρίζεται από την έμφαση που δίνεται στην “αναπνοή” των επιμέρους χώρων της κατοικίας, όπως και των μεταβάσεων από τα ιδιωτικά στα πιο κοινόχρηστα δωμάτια. Πώς μεταφράζετε αυτή την αντίληψη στις διαφορετικές λειτουργίες της κατοικίας και πώς την επικοινωνείτε με τον εκάστοτε πελάτη-συνεργάτη; Πολλά μπορεί να σκεφτεί κανείς γύρω από αυτό το θέμα έτσι όπως πολύ ωραία το θέτεις. Καταρχήν οι “πελάτες”-συνεργάτες. Συνεργάτες ναι, πελάτες όχι. Δεν μου αρέσει η χρήση αυτής της λέξης για τον άνθρωπο που έρχεται έτοιμος να καταθέσει στον αρχιτέκτονα την εμπιστοσύνη του, ελπίζοντας να του σχεδιάσει ένα κτήριο, το οποίο ίσως και να είναι το μόνο που θα «χτίσει» στη ζωή του: ένα σπίτι.

22

Δ η μ ή τ ρ η ς Αν τ ω ν α κ ά κ η ς

Πώς είναι δυνατόν να λειτουργήσει κανείς σωστά με έναν άνθρωπο που τον αντιμετωπίζει ως πελάτη, που σημαίνει ότι τον αντιμετωπίζει ως να έρχεται για να σου παραγγείλει κάτι και να φύγει. Η σχέση πρέπει να είναι πολύ διαφορετική. Σου αναθέτουν ένα μοναδικό έργο ζωής. Η ευθύνη λοιπόν είναι πολύ μεγάλη. Και για να μπορέσεις να ανταποκριθείς σε αυτήν την ευθύνη, θα έλεγα ότι πρέπει να καλλιεργήσεις μια σχέση που να ξεπερνάει την έννοια “πελάτης”. Είναι κι αυτός ένας λόγος που καθιστά δύσκολο το επάγγελμά μας, γιατί είσαι αναγκασμένος να επιχειρήσεις αυτή την ανθρώπινη προσέγγιση καλλιεργώντας ταυτόχρονα μια οικονομική σχέση, όσο γίνεται λιγότερο οδυνηρή για εκείνον και για σένα. Και πώς να το πετύχεις αυτό με την υποχρεωτική φάση της «διαπραγμάτευσης», όπως μας την κατάντησε σήμερα η ευρωπαϊκή νομοθεσία, μη γνωρίζοντας πώς να χειριστείς το θέμα, που να βασιστείς, για να είσαι εντάξει με τον μελλοντικό κάτοικο και τις συνήθειές του και να μπορέσεις να “ζήσεις” την καθημερινότητά του και τη δική σου. Έχω ακούσει πάρα πολλά γύρω από αυτή τη δύσκολη πραγματικότητα… Νομίζω ότι αυτά που είπαμε προηγουμένως, εξηγούν σε ένα βαθμό τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε για να περάσουμε από τον «πελάτη» στον άνθρωπο. Αυτό όμως που θα μπορούσα να προσθέσω πιο συγκεκριμένα θα ήτανε η επισήμανση κάποιων χαρακτηριστικών, τα οποία θα βοηθούσαν τον κάτοικο στην αναζήτηση των ουσιαστικών –κατά τη γνώμη μου- χαρακτηριστικών που θα έκαναν ευχάριστα βιώσιμο το σπίτι του. Πολλές φορές οι άνθρωποι έρχονται χωρίς να ξέρουν τι ακριβώς θέλουν. Πρωταρχική απαίτηση του «κατοικείν» είναι να μη χάνει ο κάτοικος την επαφή του με το ύπαιθρο που τον περιβάλλει. Να μπορεί να παρακολουθήσει τον κύκλο της ημέρας: ότι ξημέρωσε, ότι μεσημέριασε, ότι νύχτωσε. Επιδίωξη που είναι πάντα δυνατή, όταν πραγματικά το θέλει ο αρχιτέκτων. Κι αυτό μπορεί να το πετύχει κανείς με τη σωστή χρήση των υπαίθριων και των ημιυπαίθριων χώρων. Ή η δυνατότητα να προσφέρεις στον κάτοικο οργανωμένη την καθημερινότητά του. Κι αυτό προκύπτει από την καλή συνεργασία του αρχιτέκτονα με τον μελλοντικό κάτοικο, από την κοινή εκατέρωθεν προσπάθεια κατανόησης. Αυτή η καθημερινότητα έχει άμεση σχέση με τον χρόνο, του οποίου τη διαχείριση οφείλει να προτείνει ο αρχιτέκτων. Ειδικότερα για το σχεδιασμό της κατοικίας, καθώς μέσα σ’ αυτήν περνούμε ώρες πολλές, διαφορετικές, μόνοι ή με άλλους. Ή ακόμα η αίσθηση της ευθύνης ότι χτίζοντας μια νέα κατοικία προσθέτεις μια ψηφίδα στο αστικό τοπίο, διαμορφώνεις την Πόλη! Γι αυτούς τους λόγους η κατοικία είναι ένα από τα πιο δύσκολα θέματα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε ως αρχιτέκτονες (αυτό το έλεγα πάντα και κανένας δεν με πίστευε και κανείς δεν με έχει πιστέψει ακόμα). Διαφωνούσα με την άποψη του αγαπητού καθηγητή μου Θουκυδίδη Βαλεντή -γιατί με εκείνον είχα ένα ειλικρινή διάλογο-, τον οποίο όμως δεν μπόρεσα να μεταπείσω, ότι η κατοικία δεν είναι εύκολα προσιτή στους φοιτητές επειδή την έχουν ζήσει. Δεν ήθελα οι φοιτητές να σχεδιάσουν την κατοικία που ήξεραν. Πιστεύω ότι η κατοικία είναι δυσκολότατο θέμα, καθώς σε ένα πολύ συγκεκριμένο μικρό χώρο έχεις ν’ αντιμετωπίσεις πολλές διαφορετικές και αλληλοσυγκρουόμενες δραστηριότητες.

GRAD REVIEW #04 / 2019

23

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Έχεις ιδιωτικούς και δημόσιους χώρους, αποθήκες, χώρους εργασίας και ανάπαυσης, χώρους σημαντικούς και χώρους βοηθητικούς. Και όλα αυτά συνυπάρχουν μέσα σε ένα σχετικά μικρό κτήριο δίπλα-δίπλα στην κάτοψη και στην ίδια όψη. Επομένως, η ιδέα να ζητήσουμε από τη φοιτήτρια ή τον φοιτητή, που μόλις μπήκε στη Σχολή, να σχεδιάσει ένα σπίτι, επειδή δήθεν ξέρει από σπίτια, είναι για μένα μεγάλο λάθος, καθώς δεν έχει ακόμα αντιμετωπίσει την πολυπλοκότητα των λειτουργιών, που δεν περιορίζονται στο να σχεδιάσεις σωστά ένα χώρο, αλλά να του δώσεις το σωστό βάρος στην καθημερινότητα του μελλοντικού κατοίκου. Ακόμα λοιπόν και αν έχει κάτι παρατηρήσει η καλή φοιτήτρια ή ο καλός φοιτητής, θα το αναγνωρίζει μόνο μέσα στο πλαίσιο ενός πολύ συγκεκριμένου κτηρίου, σωστά ή λάθος σχεδιασμένου για ανθρώπους που πιθανότατα αγνοεί τις ιδιαιτερότητές τους. Πιστεύω ότι πρέπει να ξεκινάς από κάτι πολύ πιο απλό, π. χ. έναν χώρο εργασίας, που είναι λιγότερο σύνθετος. Ένα συγκεκριμένο χώρο εργασίας με γραφεία και κάποιο χώρο βοηθητικών. Είναι κάτι σχετικά πιο απλό, οπότε μπορεί ο φοιτητής να κατανοήσει τη σημασία των κινήσεων, τις ανάγκες ενός μικρού χώρου, όπου έχει μια σχετικά γνωστή γι’ αυτόν αλλά συγκεκριμένη δραστηριότητα που επαναλαμβάνεται. Δηλαδή να αναζητήσει στις πρώτες προσεγγίσεις πολύ πιο απλές συνθήκες. Δεν έπεισα ούτε τότε τον αγαπημένο Θ. Βαλεντή, ούτε κατάφερα να πείσω τους συναδέλφους στο ΕΜΠ στη δύσκολη περίοδο που έζησα μεταξύ 1975 και 1991. Ας είναι… Γενικώς η αρχιτεκτονική σας χαρακτηρίζεται από την υλικότητα. Πώς η διαφοροποίηση των υλικών και των χρωμάτων, ενισχύουν κατά τη γνώμη σας τη ψυχοσωματική σχέση του ατόμου με τον χώρο του και πόσο μάλλον στην περίπτωση της κατοικίας που αναφερθήκατε προηγουμένως, έναν χώρο που μεταλλάσσεται τόσο από τη μέρα μέχρι τη νύχτα, όσο και μέσα στην ίδια τη ζωή; Δεν έχω σοβαρά ασχοληθεί με τα ψυχο – κλπ προβλήματα, αλλά νομίζω ότι επειδή έχω την πρόθεση να κατανοήσω τις δυσκολίες που προκαλεί η καθημερινότητα σε όλα τα επίπεδα, κάπως τα καταφέρνω… Καθώς η ζωή κυλάει, αφήνομαι πολλές φορές στα πράγματα. Κι αυτό βοηθάει. Υπάρχουν κάποια αντικείμενα -πάλι θα αναφερθώ στην παράδοση-, αλλά δεν είναι μόνο η παράδοση γιατί παρόμοια βρήκα και σε πολλούς σπουδαίους σημερινούς Αρχιτέκτονες, στην παράδοση όμως τα πρωτοσυνάντησα. Στην παράδοση, όπου εισερχόμενοι στα έρημα παραδοσιακά σπίτια στην ύπαιθρο της δεκαετίας του πενήντα, σπίτια ανοιχτά τότε, είτε γιατί ο εμφύλιος τα είχε ρημάξει, είτε γιατί οι σεισμοί τα είχανε ξεχαρβαλώσει, είχες την αίσθηση ότι αντιμετώπιζες φιλόξενους χώρους, ότι οι άνθρωποι μόλις πριν λίγο είχαν φύγει από εκεί. Ότι μπορούσες εύκολα να κατοικήσεις σ’ αυτούς τους χώρους. Υπήρχαν τα χτιστά πεζούλια, υπήρχανε οι σοφάδες, τα ράφια, υπήρχαν οι «μουσάντρες» -ντουλάπες εντοιχισμένες-, υπήρχαν όλα αυτά τα αντικείμενα που σε προκαλούν και σου προσφέρονται να τα χρησιμοποιήσεις δημιουργώντας ένα φιλικό περιβάλλον. Με αυτήν τη λογική επιχειρήσαμε κι εμείς να σχεδιάσουμε τα όρια των χώρων επιλέγοντας με ακρίβεια τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά τους. Σχεδιάζαμε και τα έπιπλα με την ίδια λογική. Τραπέζια, καθαρά ορθογώνια σε αναλογίες χρυσής τομής ή με αναλογίες ρίζας πέντε, με σκληρές ακμές, με τα τελειώματα αυστηρά ώστε να κλείνει το σχήμα γεω-

24

Δ η μ ή τ ρ η ς Αν τ ω ν α κ ά κ η ς

μετρικά. Στα πρώτα χρόνια του επαγγελματικού μας βίου η γεωμετρία μας «κυνηγούσε». Πολύ γρήγορα είδαμε ότι αυτή η επιμονή δεν μας ταίριαζε. Προσπαθήσαμε, και σε αυτό μας βοήθησαν πολύ οι μαστόροι (τους οποίους δεν ανέφερα πριν στην ερώτηση “ποιοι σε επηρέασαν”). Μάθαμε πολλά από τους μαστόρους. Στην προσπάθειά μας, λοιπόν, να τους εξηγήσουμε τι θέλουμε να κάνουμε οι πιο ικανοί από αυτούς είχαν άποψη πιο κοντά στις ανθρώπινες χειρονομίες. Άποψη την οποία συχνά υιοθετούσαμε. Άλλοτε πάλι, έπρεπε να επιμείνουμε για να τους πείσουμε να αλλάξουν εκείνο που ήξεραν, καθώς ήταν συνηθισμένοι σε κάτι πολλές φορές πιο δύσκολο από εκείνο που τους ζητούσαμε εμείς. Μεγάλη αλλαγή προέκυψε όταν αφήσαμε τα «δύσκολα» σιδερένια έπιπλα με τα οποία είχαμε αρχίσει να δουλεύουμε, καθώς το σίδερο ως μοντέρνο υλικό, πιο σύγχρονο, και πιο κοντά σε κάτι καινούργιο, μας προκαλούσε. Τότε για κάποιους λόγους, άσχετους με τις δικές μας προθέσεις, μας ζητήθηκε να σχεδιάσουμε ξύλινα έπιπλα. Το ξύλινο έπιπλο έχει μια άλλη λογική και μια άλλη συνδεσμολογία, το πλάθεις ευκολότερα απ’ ότι το σιδερένιο που αργήσαμε να καταλάβουμε τις δυνατότητές του. Οι προθέσεις μας φαίνονται σε όλα τα έπιπλα που έχουμε σχεδιάσει, και έχουμε σχεδιάσει πολλά. Προσπαθούσαμε, όπως και στα κτήρια, όταν σχεδιάζαμε ένα έπιπλο καρέκλα ή πολυθρόνα ή τραπέζι, να τα αντιμετωπίζουμε ως έναν οργανισμό, με τις αρθρώσεις του στα σημεία συνάντησης των υλικών, με τους τρόπους που μοντάρεται το ένα ξύλο με το άλλο, με το πώς συνδέονται μεταξύ τους. Παλιά στην παράδοση -γιατί και εκεί βρήκαμε πάρα πολλά και πολύ ενδιαφέροντα έπιπλα- δούλευαν με τις εντορμίες, στις ξύλινες κατασκευές. Όσο περνούσαν τα χρόνια η κόλλα σιγά σιγά έγινε ο πρωταγωνιστής, όπως μας έλεγε ένας σπουδαίος συνεργάτης μας ο κύριος Τζανακάκης μάστορας επιπλοποιός. Ο σχεδιασμός των επίπλων μας βοήθησε πολύ να κατανοήσουμε την κλίμακα και το μέτρο των υλικών στα μόνιμα στοιχεία του χώρου. Αυτή η ελκυστική υλικότητα προερχότανε και από τις εναλλαγές της αδρότητας των επιφανειών. Συνειδητοποιήσαμε, έτσι, τη διαφορά ανάμεσα σε υλικά όπως π.χ. το γυαλί και το ξύλο, η οποία συμπυκνώνεται στην απλοϊκή λογική ότι το ξύλο είναι «ζεστό», ενώ το γυαλί είναι «ψυχρό». Όμως το γυαλί δεν είναι μόνο ψυχρό. Είναι διαφανές και διαφώτιστο, και καθρέπτης και αδρό, και λείο κλπ. Ανάλογα πώς θα το επεξεργαστείς έχει μία λάμψη που δεν την έχει το ξύλο. Και το ξύλο, πάλι ανάλογα πώς θα το δουλέψεις, πώς θα επεξεργαστείς όλες αυτές τις λεπτομέρειες που σχεδιάσαμε π.χ. σε αυτό το τραπέζι που είναι μπροστά μας, αναδεικνύεις τις αναλογίες του, τα χαρακτηριστικά του και έτσι το έπιπλο γίνεται πιο ποικίλο, πιο ενδιαφέρον, διαβάζεται διαφορετικά, σου κρατάει συντροφιά. Το κάθε υλικό έχει τα δικά του χαρακτηριστικά που οφείλεις να επεξεργαστείς και να αναδείξεις. Όλα αυτά δεν είναι απλά, και αν μπορέσαμε να τα πραγματοποιήσουμε το οφείλουμε, σε κάποιους ανθρώπους που ένοιωθαν την ανάγκη να δουλέψουνε σοβαρά. Προσπαθώντας να προσεγγίσουμε τη λεπτομέρεια, βοηθηθήκαμε πολύ από τον σχεδιασμό των επίπλων. Είχαμε όμως και στην οικοδομή μαστόρους, που ενδιαφέρονταν για τον τρόπο που θα έπρεπε να σοβαντίσουν, ακόμα και για τον τρόπο που θα έπρεπε να χτίσουν. Αυτός ο προβληματισμός ήταν ένας πολύ καλός οδηγός για να μπορέσουμε να εντοπίσουμε τι θα ήταν τελικά οικείο και ενδιαφέρον για τον μελλοντικό κάτοικο.

GRAD REVIEW #04 / 2019

25

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Ίσως δεν αναφέρθηκα στην ιδιαίτερη σημασία που έχουν τα ανοίγματα στο θέμα της οικειότητας του χώρου που συζητούμε. Τον τρόπο δηλαδή που τα παράθυρα σε καθοδηγούν για το πώς να προσεγγίσεις έναν χώρο, για το που θα στρέψεις το βλέμμα. Από τη στιγμή που αντιμετωπίζουμε έναν χώρο, μπορούμε να προχωρήσουμε σε αυτόν, επειδή βλέπουμε τα όριά του. Αν δεν τα βλέπαμε, αν ήταν σκοτάδι, δεν θα μπορούσαμε να προχωρήσουμε, θα ψηλαφούσαμε τα όριά του με το χέρι για να τον «συλλάβουμε». Αν ανάψουμε όμως ξαφνικά το φως, ο χώρος γίνεται δικός μας. Είμαστε εκεί που μπήκαμε στο κατώφλι, αλλά είμαστε ταυτόχρονα σε όλα τα σημεία του χώρου που βλέπουμε. Αυτή η παρατήρηση του Heidegger, είναι πολύ σημαντική, αν τη συσχετίσει κανείς με τη σημασία που έχει το άνοιγμα μίας πόρτας καθώς αποκαλύπτεται διαδοχικά ο χώρος που κρύβει πίσω της. Όταν περνάς π.χ. από ένα δημόσιο χώρο σε έναν ιδιωτικό, αντιλαμβάνεσαι στο κατώφλι, τη διακριτική αίσθηση της μεταβολής του χαρακτήρα του χώρου από δημόσιο σε ιδιωτικό, ως να γυρίσει η πόρτα και να δεις ολόκληρο τον χώρο που υπάρχει πίσω της. Το παράθυρο, τα ανοίγματα γενικά, είναι τα στοιχεία που καλλιεργούν την οικειότητα του χώρου, επιτρέποντάς σου να χαίρεσαι αυτήν την αίσθηση ελευθερίας, την επιλεγείσα σχέση με το ύπαιθρο, και αυτή η αίσθηση της ελευθερίας – το είπαμε και πριν- είναι η θαλπωρή που μπορεί να σου προσφέρει ο χώρος. Ποιο κοινωνικό φαινόμενο πιστεύετε ότι καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε στην αρχιτεκτονική της δεκαετίας που διανύουμε; Θα μπορούσε να πει κανείς μια λέξη μόνο: την Αγορά. Δεν ξέρω εάν αυτό αρκεί. Όλα έχουν γίνει προβλήματα αγοράς. Αποκαρδιωτικό ακούγεται... Είναι δύσκολη απάντηση διότι παρασύρει συνέχεια σε παρεξηγήσεις. Και σε αυτό το φαινόμενο οι αρχιτέκτονες έχουν ένα μέρος της ευθύνης. Κυρίως οι αρχιτέκτονες που αναλαμβάνουν μεγάλα και πολλά έργα, αναγκαζόμενοι να δημιουργούν γιγαντιαία γραφεία, χάνοντας ουσιαστικά τον έλεγχο του παραγόμενου έργου. Αυτοί είναι που επηρεάζουν και προσδιορίζουν σε ένα μεγάλο βαθμό τις απόψεις της κοινότητας, η οποία σε απασχολεί αυτή τη στιγμή. Δεν ξέρω τι μπορούν να κάνουν οι αρχιτέκτονες στο σύνολό τους. Η αρχιτεκτονική έχει υποστεί πολύ μεγάλες τομές ήδη από τον μεσοπόλεμο. Το μοντέρνο κίνημα έχει κάνει τεράστια βήματα θετικά, ανατρέποντας κατεστημένες παραδοχές στηριγμένο σε κοινωνικά αιτήματα. Έχει κάνει όμως και τεράστια ζημιά καθώς έχασε την επαφή του με την κοινότητα που το γέννησε και εφαρμόστηκαν με λαθεμένο τρόπο οι αρχές του. Θα έλεγα ότι ακριβώς εκεί είναι το ενδιαφέρον της προσπάθειας κριτικής αναθεώρησης του μοντερνισμού, για την οποία οι αρχιτέκτονες έχουν επίσης σημαντική ευθύνη μένοντας πολλές φορές προσκολλημένοι σε ιδεοληψίες κι αφήνοντας να μετατραπούν οι αρχές του μοντέρνου κινήματος σε στερεότυπα για κάμποσα χρόνια. Ίσως έφταιξαν και άλλοι παράγοντες, αλλά είμαι πολύ χαρούμενος που σήμερα πολλά παιδιά, άλλοι μικροί σαν και σένα και άλλοι πιο μεγάλοι, που ασχολούνται με την κριτική της αρχιτεκτονικής και ελπίζω σιγά σιγά να βρούνε τους τρόπους να εξηγήσουν στην κοινότητα την αξία της αρχιτεκτονικής, η οποία είναι δυνατόν να φέρει “την ποίηση στην καθημερινή μας ζωή”,

26

Δ η μ ή τ ρ η ς Αν τ ω ν α κ ά κ η ς

όπως έλεγε ο Πικιώνης, ένας στόχος που πρέπει κάποτε να προσεγγίσουμε. Και αυτό δεν είναι εύκολο, γιατί έχουμε χάσει πολύ χρόνο χτίζοντας χωρίς να εξηγούμε και χάνοντας έτσι την επαφή μας με τους ανθρώπους, με την κοινότητα. Υποταχτήκαμε στη λογική της αγοράς χωρίς να διαμαρτυρηθούμε και να αντιδράσουμε έχοντας χάσει την κριτική αίσθηση του παρελθόντος. Δεν νομίζω ότι αυτή τη στιγμή θα μπορούσε κανείς να προτείνει λύσεις και δεν πιστεύω ότι είναι σωστό να κάνει καταγγελίες. Χρειάζεται αυτοσυγκέντρωση, ψυχραιμία και προσπάθεια καλλιέργειας της μεταξύ μας εμπιστοσύνης. Και η εμπιστοσύνη δεν μπορεί να καλλιεργηθεί όταν υπάρχουν φανατισμοί, όταν δεν σου δίνεται το περιθώριο να έχεις αντίρρηση, ή όταν δεν έχει νόημα να υποστηρίξεις κάτι γιατί ξέρεις ότι κάποιος θα σηκωθεί και χωρίς να μπει στη διαδικασία να σκεφτεί αυτά που ήδη έχεις διατυπώσει, θα σου πει ότι λες ανοησίες. Αυτός ο ισότιμος διάλογος που πρέπει να είναι αδιαπραγμάτευτος, ιδιαίτερα μέσα σε χώρους όπως το Πανεπιστήμιο, δεν καλλιεργείται εδώ και χρόνια. Ούτε καν εκεί… Υπάρχει λοιπόν σοβαρό πρόβλημα και χρειάζεται επίμονη προσοχή για το ξεπέρασμά του. Άκουσε ένα παράδειγμα: Σήμερα στην Αθήνα ακμάζει το θέατρο. Η άνθιση αυτή βέβαια προέρχεται κυρίως από τους εργάτες του θεάτρου, αλλά και από την προσπάθεια προβολής που γίνεται από τα ΜΜΕ. Πες μου μια εφημερίδα που παίρνεις το σαββατοκύριακο, αν παίρνεις, που να μην έχει μέσα οπωσδήποτε κάποιον θεατρικό παράγοντα, είτε ηθοποιό, είτε σκηνοθέτη, είτε σκηνογράφο... Συνήθως υπάρχουν και κάποιοι εικαστικοί, αλλά όχι πάντα. Αρχιτέκτονες κάθε πότε υπάρχουν; Τρεις φορές τον χρόνο; Τέσσερις; Δεν είναι δυνατόν να μην υπάρχει αντικείμενο σχετικό με τη διαχείριση του χώρου για να συζητηθεί και να παρουσιαστεί η ουσία του, οι επιπτώσεις του στην καθημερινότητα του πολίτη. Δεν υπάρχει όμως η απαιτούμενη καλλιέργεια, η αξιολόγηση, η επιμονή. Πηγαίνεις στη Βαρκελώνη, όποιον και να ρωτήσεις πού είναι το κτίριο του Gaudi, θα σε οδηγήσουν αμέσως σ’ αυτό. Εδώ αν ρωτήσεις πού είναι το κτίριο του Δεσποτόπουλου, θα σου πουν “ποιος είναι αυτός;”. Και αναφέρομαι σε ένα σημαντικό αρχιτέκτονα γενικά αποδεκτό και σε ένα δημόσιο κτήριο το Ωδείο Αθηνών, που θα έπρεπε να είναι γνωστό.

GRAD REVIEW #04 / 2019

27

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Ίσως θεσμοί όπως το Open House, που είναι πιο ανοιχτοί προς το ευρύ κοινό, βοηθούν στην ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής παιδείας του κοινού. Βοηθάει, ναι, βοηθάει το Open House, γιατί οργανώνεται χάρις σ’ αυτό κάτι σαν μια μέρα γιορτής της Αρχιτεκτονικής για την κοινότητα. Βοηθά γιατί μπαίνεις μέσα στα σπίτια και άρα δεν μένεις μόνο στις εξωτερικές εικόνες. Παρόλα αυτά, δεν φτάνει αυτή η επιπόλαιη σχέση με το χώρο. Μένεις, πάλι, σε κάποιο βαθμό με εντυπώσεις, διότι για να κατανοήσεις την αρχιτεκτονική πρέπει να ζήσεις στον χώρο, όχι απλώς να τον δεις σαν περαστικός επισκέπτης. Πρόκειται αφενός για μία σχέση σωματική αλλά ταυτόχρονα και για σχέσεις εξυπηρέτησης δραστηριοτήτων μέσα στη μέρα, μέσα στο χρόνο, τις οποίες δεν μπορείς να αντιληφθείς ικανοποιητικά με μία επίσκεψη. Ιδιαίτερα σε κτήρια πολύπλοκα και αρκετά «προσωπικά», όπως είναι μια κατοικία. Σε μια εκκλησία, σε ένα μουσείο, όπου ο χώρος γίνεται άμεσα αντιληπτός, θα αισθανθείς πολύ διαφορετικά αν αντί να τον διατρέξεις βρεθείς εκεί για να παρακολουθήσεις μία λειτουργία ή μια ξενάγηση, αν δηλαδή κατανοήσεις τους λόγους που οδήγησαν στην κατασκευή του. Έχουμε παραμελήσει τελείως αυτήν την προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού. Η προσωπική μου εμπειρία από διάφορες διαλέξεις, όπου έχω παρουσιάσει γενικά προβλήματα αρχιτεκτονικής και περιβάλλοντος, όχι σε αρχιτέκτονες αλλά στο ευρύ κοινό, πρέπει να πω ότι αντιμετωπίστηκαν με ιδιαίτερο ενδιαφέρον από τους ακροατές. Πιστεύω ότι τα προβλήματα του χώρου που παρουσίασα τους απασχολούν, χωρίς ίσως να ξέρουν ακριβώς γιατί, χωρίς να έχουν αποσαφηνίσει τι προσδοκούν από την αρχιτεκτονική και γιατί. Αυτό είναι που πρέπει να βρούμε τους τρόπους να εξηγήσουμε στο κοινό. Και δεν αρκεί βέβαια πασίγνωστη διαβεβαίωση ότι «η αρχιτεκτονική οφείλει να είναι «λειτουργική» και μη εξηγώντας, τι εννούμε με την πολλαπλότητα της λέξης «λειτουργία». Εκεί σε θέλω! Θα σου πω ένα λίγο γελοίο παράδειγμα... Ήρθε κάποτε ένας μηχανολόγος με τη σύζυγό του στο Εργαστήριο. Είχε δει δουλειά μας και συζητούσαμε τις οικονομικές μας σχέσεις. Και εκείνος ρώτησε: «Επειδή καταλαβαίνω ότι η φροντίδα σας για όλους τους χώρους του σπιτιού ανεβάζει το κόστος της μελέτης θα μπορούσατε να φροντίσετε μόνο το σαλόνι και να αφήσετε τα άλλα σ’ εμένα να τα διαχειριστώ, καθώς είμαι μηχανικός και ξέρω την οικοδομή, ώστε να κοστίσει λιγότερο η μελέτη σας»; -Γιατί, τον ρώτησα, δεν σας ενδιαφέρει η αρχιτεκτονική ποιότητα των άλλων χώρων; -Ε..., όχι, ας πούμε στο υπνοδωμάτιο δεν έχω λόγο ν’ ασχοληθώ, ένα κρεβάτι χρειάζεται και μια ντουλάπα.

-Κι όμως, τον διέκοψα, εκεί θα πρωτανοίξετε τα μάτια σας το πρωί καλωσορίζοντας τη μέρα, εκεί θα διαλέξετε τα ρούχα που θα φορέσετε, εκεί θα πείτε την πρώτη καλημέρα στη σύντροφό σας. Και δεν είναι σημαντικό το παράθυρο απ’ όπου θα βλέπετε τη μέρα, το φως, τη φύση γύρω, αν υπάρχει; Και το μεσημέρι, αν βρείτε χρόνο ν’ αναπαυθείτε, δεν είναι οι τοίχοι και τα ντουλάπια που σας συντροφεύουν με τα χρώματα και τις αναλογίες τους; Και το βράδυ όταν γυρίσετε μετά τις ταλαιπωρίες τις ημέρας κι αφού περάσετε τις λίγες ευχάριστες ώρες στο καθημερινό σας και γυρίσετε

28

Δ η μ ή τ ρ η ς Αν τ ω ν α κ ά κ η ς

στο υπνοδωμάτιό σας για να ξανασκεφτείτε τη μέρα με τη σύντροφό σας, ίσως να κάνετε έρωτα, δεν σκέφτεστε πώς θα είναι το περιβάλλον που θα σας συντροφεύει; Δεν ζείτε σ’ αυτό με όλες σας τις αισθήσεις; Είναι απλώς ένας χώρος μ’ ένα κρεβάτι και μια ντουλάπα; Με κοίταξε, πήγε κάτι να πει, τον διέκοψα.

-Και τα δωμάτια των παιδιών δεν τα σκέφτεστε; Τα «υπνοδωμάτια», λέτε, των παιδιών, που είναι όμως ο χώρος που θα παίξουν, θα διαβάσουν και θα κοιμηθούν, που είναι το σαλόνι και το γραφείο τους. Πώς τα υποβαθμίζετε με την ισοπεδωτική λέξη «υπνοδωμάτιο παιδιών»; Πώς θα καλλιεργήσετε τους νέους ανθρώπους, πώς θα ευαισθητοποιήσετε τη σχέση τους με τον χώρο, που αρχίζει από το δωμάτιο τους και φτάνει στον πόλη και στο περιβάλλον; Ακολούθησε σιωπή...

-Ίσως έχετε δίκιο, ψέλλισε κοιτάζοντας τη σύντροφό του που παρακολουθούσε αμίλητη. Θα το σκεφτούμε και θα μιλήσουμε. Δεν ξέρω αν το σκέφτηκαν. Πάντως, δεν ξαναμιλήσαμε. Υποθέτω ότι θα έχτισαν ένα σπίτι με φανταχτερή όψη, με πολυτελή είσοδο και φροντισμένο και ακριβό καθημερινό και μια κουζίνα με την τελευταία λέξη της μοδάτης τεχνολογίας. Ίσως να πληρώσουν γι’ αυτό κάποιον διακοσμητή. Το υπόλοιπό σπίτι; Υποθέτω θα οργανώθηκε γύρω από έναν σκοτεινό διάδρομο με πόρτες δεξιά κι αριστερά που θα οδηγούν στα υπνοδωμάτια και τα μπάνια με τα ωραία πλακάκια και όπου γονείς και παιδιά θα συνωστίζονται το πρωί με αναμμένα φώτα πριν φύγουν για τη δουλειά ή το γραφείο τους. Εκτός... Εκτός αν πήγαν σε κάποιον άλλον αρχιτέκτονα, από εκείνους που σήμερα πια είναι είδος υπό εξαφάνιση, και που θα κατέθεσε και σ’ αυτούς για το σπιτικό τους τον «θησαυρό της διανοίας του», όπως κάνουν όλοι οι συνειδητοί αρχιτέκτονες στο μικρό, στο ελάχιστο που τους επιτρέπει η περιρρέουσα αδιάφορη κοινωνική πραγματικότητα. Κατά τα άλλα, το να σχεδιάσεις ένα σπίτι είναι εύκολο: το χολ, ένα σαλόνι, η κουζίνα, τα λουτρά και κάποια υπνοδωμάτια, τόσα τετραγωνικά μέτρα. Αυτό είναι όλο! Και οι αρχιτέκτονες για τι σπουδάζουν; Για τις όψεις; Μήπως φταίμε κι εμείς, λοιπόν, που όλες οι παρουσιάσεις της αρχιτεκτονικής μένουν στις όψεις χωρίς επεξηγήσεις, χωρίς νύξεις για τη σημασία που έχει η οργάνωση και η διαχείριση του χώρου των υλικών και των χρωμάτων στη φτωχή και γκρίζα καθημερινότητά μας; Στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα οποία παρακολουθεί μεγάλος αριθμός ατόμων, μου κάνει εντύπωση το ενδιαφέρον του κόσμου γι’ αυτά τα ντοκιμαντέρ αρχιτεκτονικής που παρουσιάζει σπάνια η τηλεόραση. Επανειλημμένα συνέβη να μας σταματήσουν στο δρόμο, χωρίς να μας γνωρίζουν, για να μας πουν πόσο τους ενδιέφερε ένα ντοκιμαντέρ στο οποίο παρουσιάσαμε ένα έργο μας. Ο κόσμος, πιστεύω, ενδιαφέρεται. Εμείς δεν είμαστε αρκετά πειστικοί και επίμονοι, όπως θα έπρεπε σε αυτό το θέμα της ενημέρωσής του. Οι άνθρωποι καταλαβαίνουν πολύ περισσότερα απ’ ό,τι νομίζουμε, εμείς δεν έχουμε βρει τον τρόπο να συνεννοηθούμε μαζί τους.

GRAD REVIEW #04 / 2019

29

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Ποια σύγχρονη αρχιτεκτονική πρακτική κατά τη γνώμη σας, αποτελεί παράδειγμα καινοτομίας, για τις διαρκώς εξελισσόμενες ανάγκες των ανθρώπων; Αναφέρεσαι στο πρόβλημα της καινοτομίας, που σήμερα είναι της μόδας. Η καινοτομία σε συνδυασμό με το πώς μια σύγχρονη πρακτική μπορεί να απαντά στα ζητήματα που αναφερθήκατε προηγουμένως... Καινοτομία… Τι εννοούμε, άραγε, μ’ αυτήν τη λέξη στη δική μας δουλειά, στην τέχνη της διαχείρισης του χώρου, της προστασίας του περιβάλλοντος και της προσαρμογής της στις σημερινές ανάγκες της ανθρώπινης κοινότητας. Αν προκύψει κάποια απάντηση στην ερώτησή σου αυτή θα διατυπωθεί αφού πρώτα «ακούσουμε» προσεκτικά τα σημερινά προβλήματα και ασκηθεί σε αυτά μια ψύχραιμη κριτική. Από αυτόν τον τεκμηριωμένα με την κοινότητα ισότιμο διάλογο θα προκύψουν οι απαντήσεις στις ερωτήσεις σου. Προσωπικά αισθάνομαι ότι οι όποιες συγκεκριμένες συμβουλές για την αντιμετώπιση των σημερινών εξελίξεων δεν μπορεί παρά να είναι επιφανειακές αν δεν έχει προηγηθεί αυτός ο σοβαρός, ισότιμος διάλογος. Ο καθένας πρέπει να βρει τον δικό του δρόμο γνωρίζοντας ότι θα κάνει λάθη και ότι από αυτά τα λάθη θα μάθει. Δεν γίνεται αλλιώς. Διότι μέσα από τα συνειδητά λάθη που κάνουμε, μαθαίνουμε. Οπότε “ένας είναι ο δρόμος”, που λέει και ο Καζαντζάκης, “η ανηφόρα”. Πόσο σημαντική κρίνετε την αρχιτεκτονική έρευνα και πώς ακριβώς αυτή συσχετίζεται με τις αυθόρμητες κινήσεις του σκίτσου; Πέρασα όπως καταλάβατε στο κομμάτι της διαδικασίας και της σύνθεσης... Το πρώτο κομμάτι της ερώτησης είναι για εμένα εξαιρετικά σημαντικό. Θα λαχταρούσα να μπορούσα να κάνω έρευνα και θα έλεγα ότι σε ένα μεγάλο βαθμό, η δουλειά η δική μας έχει –πιστεύω- έναν ερευνητικό χαρακτήρα. Δεν έχουμε μείνει σε επαναλήψεις εκτός από ένα λεξιλόγιο που σιγά-σιγά εξελίσσεται χρόνια τώρα και κάνει αναγνωρίσιμη κατά κάποιο τρόπο τη δουλειά μας. Καθώς είχαμε σχεδόν πάντα τους ίδιους μαστόρους, έμαθαν να επαναλαμβάνουν κάτι που ήταν λογικό. Αυτό το γεγονός, μας οδήγησε στο να καταλήξουμε σε ορισμένα συμπεράσματα, τα οποία προωθήσαμε σε εφαρμογή. Μερικοί τα βρήκαν του γούστου τους και συνέχισαν αναζητώντας και αυτοί παρόμοια στοιχεία. Όλα αυτά προέκυψαν από μια διαρκή ερευνητική διάθεση. Να σκεφτείς ότι όταν βγήκαμε στο επάγγελμα το ‘58, ο οικοδομικός κανονισμός περιέγραφε ακόμα και το κάγκελο των εξωστών. Μπορούσες κάλλιστα να το επαναλάβεις χωρίς τύψεις, χωρίς να αναζητήσεις κάτι καλύτερο. Από κάπου εκεί αρχίζει «πραγματικά» η έρευνα. Από την προσπάθεια ανανέωσης των κανονισμών. Αυτό επιχείρησε ο Πικιώνης με το έργο του και ελάχιστοι το κατάλαβαν. Αυτήν την προσπάθεια απέναντι στα στερεότυπα. Να ξανασκεφτούμε τι είναι το δάπεδο, τι είναι το κάθισμα, τι είναι ο τοίχος, τι είναι η οροφή, η πόρτα, το παράθυρο. Η αναζήτηση της ουσίας αυτών των εννοιών τον απασχολούσε στα μαθήματά του, αλλά και στην πραγματικότητα, παλεύοντας με εκατό διαβόλους. Ελάχιστοι το κατάλαβαν και υπήρχανε άνθρωποι «σοβαροί», οι οποίοι κοροϊδεύανε. Και τους αφήσαμε να

30

Δ η μ ή τ ρ η ς Αν τ ω ν α κ ά κ η ς

κοροϊδεύουν χωρίς να αντιδράσουμε. Κακώς. Από αυτήν την έρευνα της εξέλιξης της τεχνολογίας, την επεξεργασία των νέων υλικών, μέσα από τη γνωριμία με τους μαστόρους και τη συνεργασία με τη βιομηχανία θα προκύψει η όποια καινοτομία που ρωτούσες προηγουμένως. Εμείς, δυστυχώς, πολύ λίγα πράγματα μπορέσαμε να κάνουμε σ’ αυτόν τον τομέα. Παρόλο που εφαρμόσαμε νεωτερικά στοιχεία όπως π.χ. στο Θέατρο Δάσους στη Θεσσαλονίκη, όπου εφαρμόσαμε την προκατασκευή και μάλιστα με σχετική επιτυχία, καθώς το θέατρο στη Θεσσαλονίκη στήθηκε μέσα σε ελάχιστο χρόνο αρκετά κακοποιημένο από «συναδέλφους». Ήτανε απίστευτο το πώς έγινε τόσο γρήγορα. Είχαν αποφασίσει στα εγκαίνιά του να παίξει ο Ροστροπόβιτς και έπρεπε το κτίριο να έχει τελειώσει μέσα σε ένα μήνα. Οι εργολάβοι σε συνεργασία με τους επιβλέποντες, τελείωσαν με αλλοιώσεις το θέατρο, την ορχήστρα και τα καμαρίνια –σχετικά κακοποιημένα-, αλλά δεν ολοκληρώθηκε ποτέ η συνολική πρόταση. Το θέατρο όμως «τέλειωσε» χάρις στην προκατασκευή. Θα μπορούσε να μην είχε αλλοιωθεί αν… Λέω αν… Χάρις στην προκατασκευή ολοκληρώθηκε στην ώρα της και η πλατεία Κολωνακίου. Ελάχιστοι το αντελήφθησαν. Κι όμως δεν θα είχε ολοκληρωθεί με την αντίδραση που δημιούργησαν εκείνοι που νομίζουν ότι τα ξέρουν όλα, αν δεν είχαμε χρησιμοποιήσει την προκατασκευή που διαμόρφωσε τα όρια της πλατείας. Μέσα σε ελάχιστες μέρες. Όλα την τελευταία στιγμή… Επομένως, έρευνα, ναι, όσο μπορείτε... Από το μικρό έργο, δηλαδή το επαναλαμβανόμενο στοιχείο της οικοδομής, μέχρι το μεγάλο. Ένας τομέας έρευνας είναι από τη μία πλευρά, η αναζήτηση καινούργιων υλικών και από την άλλη οι τρόποι με τους οποίους μπορείς να τα εφαρμόζεις και να τα κάνεις γνωστά στους άλλους. Να βοηθήσεις να γίνει κάτι πιο απλό ή πιο ενδιαφέρον. Πέρα από το γεγονός ότι κάθε αρχιτεκτονικό έργο είναι ένα ερευνητικό αντικείμενο αρκεί να απαιτείς τα δύσκολα, δηλαδή “να ζητάς το ανέφικτο”, που έλεγε κι ο Πικιώνης. Αυτά τα λίγα ως προς την έρευνα. Τώρα, για το θέμα του σκίτσου και της διαδικασίας, κι αυτό είναι ένα θέμα διάλεξης. Τι να σου πρωτοπώ γι’ αυτό! Ο Jean Cocteau γράφει κάπως έτσι: «Για να χαράξω μια ζωντανή γραμμή και να μην τρέμω, ξέροντας ότι κινδυνεύει να αστοχήσει, πρέπει να είμαι παρών, συγκεντρωμένος στο χέρι μου, να παρακολουθώ αυτό που κάνω, από εκεί που αρχίζω μέχρι εκεί που σταματώ». Αυτή είναι η μεγάλη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στο χειροποίητο σχέδιο και εκείνο του κομπιούτερ. Αυτή είναι η μεγάλη αξία του σκίτσου, κατά τη γνώμη μου. Από εκεί δηλαδή, αρχίζουν όλα τα προβλήματα. Δεν ξέρω εάν ποτέ θα ξεπεραστεί αυτή η αδυναμία του Η/Υ απέναντι στο σκίτσο και στο ελεύθερο σχέδιο, ούτε ξέρω πώς θα ξεπεραστεί, γιατί έχουν γίνει αντιληπτές οι δυσκολίες που δημιουργούνται με τη χρήση του. Αυτό που λέει ο Cocteau –σου τα είπα με δικά μου λόγια- είναι ακριβώς αυτή η περιγραφή: πόσο πρέπει να είναι συγκεντρωμένος κανείς, ώστε αυτή η γραμμή που χαράζει χιλιοστό το χιλιοστό, καθώς διαγράφει το περίγραμμα του σχεδίου, να είναι απόρροια μιας πνευματικής λειτουργίας. Να καταστεί δυνατή αυτή η πνευματική λειτουργία που συνδέει την κίνηση του χεριού με το πνεύμα του σχεδιαστή.

GRAD REVIEW #04 / 2019

31

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Είναι σημαντικός αυτός ο ρόλος του χειρωνακτικού σχεδιασμού, της καλλιέργειας του χεριού με το σχέδιο. Και μου έχει κάνει εντύπωση ότι τα παιδιά που δούλεψαν εδώ μαζί μας και τα οποία ξεκίνησαν με το μολύβι στο χέρι σχεδιάζοντας εξαιρετικά, έκαναν πολύ καλό σχέδιο αργότερα και στο κομπιούτερ. Αυτό σημαίνει ότι κάτι μπορεί να κάνει κανείς και μέσα από το μηχάνημα, αλλά είναι μια δύσκολη προσέγγιση. Είναι άλλος ο τρόπος με τον οποίο αποφασίζεις τον έλεγχο του πάχους της γραμμής ή το πώς θα αναδείξεις το σημαντικό από το ασήμαντο με το χέρι και άλλος με τον Η/Υ. Όλα αυτά μπορείς να τα βρεις και στο κομπιούτερ, αλλά θέλει πολλή δουλειά, και γι’ αυτό αυτά τα παιδιά σχεδιάζανε πιο αργά στο κομπιούτερ μέχρι να ολοκληρώσουν το κάθε σχέδιο, απ’ ό,τι σχεδιάζανε στο χέρι,. Και ίσως γι’ αυτό χάσαμε τον μπούσουλα στα οικονομικά μας, καθώς αυξήθηκε ξαφνικά ο χρόνος εργασίας απίστευτα, ενώ υποτίθεται ότι πρέπει να συμβαίνει το αντίθετο. Αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα σε εξέλιξη και έρευνα. Κυρίως όμως όχι φανατισμούς. Να ξέρουμε τι χάνουμε, για να το κερδίσουμε και να μην ξεχνάμε αυτό που είπε ο Mies: «Η υπάρχουσα ενότητα ανάμεσα στο κεφάλι και το χέρι είναι πρωταρχική». Ας μην ξεχάσω το θέμα του διαφορετικού που επιμένουμε να αναζητούμε. Θα σου πω γι’ αυτό μια αληθινή ιστορία από τότε που ήμουν στο MIT (1996) -τα πανεπιστήμια εκεί έχουν μία άμιλλα μεταξύ τους, μια λέξη η οποία έχει διαγραφεί από το λεξιλόγιό μας. Άμιλλα σημαίνει ότι ενδιαφέρομαι να γίνω καλύτερος από αυτόν που είναι καλός. Σε τελική ανάλυση, αυτό που πραγματικά ενδιαφέρει είναι να γίνω καλύτερος από τον εαυτό μου. Ας είναι… Τα πανεπιστήμια σε αυτήν την κατεύθυνση οφείλουν να εργάζονται, και συνήθως τα καλά πανεπιστήμια, όπως το Harvard και το MIT, τα οποία απέχουν όσο τα Εξάρχεια από το Σύνταγμα, όταν οργανώνουν εκδηλώσεις αλληλοενημερώνουν τους φοιτητές τους. Έτσι, οι φοιτητές πολλαπλασιάζουν τις εμπειρίες τους πηγαίνοντας από το MIT στο Harvard και το αντίθετο. Έτσι πήγα και εγώ για να ακούσω τον Gehry που θα μιλούσε στο Harvard. Ο Gehry, λοιπόν, μίλησε με έναν τρόπο που δεν μου άρεσε καθόλου. Πρέπει να πω ότι απ’ την αρχή δεν ήμουν θετικά διατεθειμένος. Είπε, λοιπόν: “Θα σας δείξω μόνο μια εικόνα από το Bilbao, οι υπόλοιπες θα είναι από τα υπόλοιπα έργα που έχω πραγματοποιήσει –είχε πολλά. Αλλά επειδή θα δείτε διαφορετικά πράγματα από το ένα στο άλλο, θέλω να σας πω μια ιστορία που έχει σχέση με το «διαφορετικό». Ήμουν μια μέρα στο γραφείο μου, εργαζόμενος και χτύπησε το κουδούνι. Ανοίγοντας την πόρτα είδα δύο νέους, οι οποίοι μου ζήτησαν να τους σχεδιάσω το κτήριο της εταιρείας τους. Και εγώ τους ρώτησα γιατί ήρθαν σε εμένα. Και απάντησαν ότι ο λόγος ήταν πως θέλανε κάτι διαφορετικό”. Και τι φαντάζεσαι ότι μπορούσε να απαντήσει ένας αρχιτέκτονας, όταν του ζητήσουν κάτι διαφορετικό; Τι θα έλεγες εσύ; Οτιδήποτε σχεδιάζουμε στην αρχιτεκτονική δεν είναι διαφορετικό; Είναι μία υπεκφυγή βέβαια, αυτό. Δεν απαντάς στο διαφορετικό. Εάν το διαφορετικό έχει την έννοια του εντυπωσιασμού, τότε αυτό θεωρώ ότι είναι ολόκληρη θέση ακόμα και πολιτική. Ναι, κάπως έτσι είναι.

32

Δ η μ ή τ ρ η ς Αν τ ω ν α κ ά κ η ς

Είναι ίσως μη “δημοκρατικό”, εστιάζοντας στη λογική της επιβολής και της κυριαρχίας, όχι για την κοινή εξέλιξη-εξυγίανση, αλλά κυρίως για τα οφέλη λίγων. Το πήγες μακριά, αλλά χαίρομαι που το σκέφτεσαι έτσι. Δυστυχώς, ο Gehry τους είπε: “Ναι, αλλά ξέρετε, το διαφορετικό κοστίζει”. Γι’ αυτό σου είπα “η Αγορά” όταν προηγουμένως με ρώτησες τι πρόκειται να αντιμετωπίσετε ως νέοι αρχιτέκτονες. Σε πανεπιστημιακό χώρο, αυτός ο διάσημος άνθρωπος ήρθε να πει στους φοιτητές ότι «το διαφορετικό κοστίζει». Προφανώς όχι μόνο σαν κατασκευή, αλλά κυρίως σαν μελέτη. Είναι αυτό συμπέρασμα ενός πνευματικού ανθρώπου, μπορείς να το καταλάβεις; Ίσως τον αδικώ, αλλά μου έκανε τόσο τραγική εντύπωση αυτή η παρατήρηση. Τα είπε όμως πολύ διασκεδαστικά και χαριτωμένα και ο κόσμος γέλασε, ενώ πραγματικά θα έπρεπε να είχε ανατριχιάσει. Και βέβαια, οι άνθρωποι, αυτό που είπες ήθελαν. Να πάρουν κάτι εντυπωσιακό. Όλοι φοράμε διαφορετικά ρούχα, αλλά κινούμαστε μέσα σε ένα γενικότερο πλαίσιο. Αν θες να σπάσεις αυτό πλαίσιο γιατί νομίζεις ότι πρέπει να το υπερβείς γιατί θα βελτιώσεις μια κατάσταση, το δέχομαι και νομίζω ότι έτσι, το διαφορετικό έχει νόημα. Όχι όμως απλώς για να διαφέρεις και να βγάζεις λεφτά. Κάποτε, σε μια από τις υποψηφιότητες που είχα βάλει στο Πολυτεχνείο, κάποιος καθηγητής με καταψήφισε γιατί θεωρούσε ότι είμαι επικίνδυνος, καθώς μαθαίνω στους φοιτητές να παρανομούν. Και δεν είχε άδικο ο καημένος, με την έννοια ότι στην Ελλάδα η αρχιτεκτονική προχωράει με παρανομίες –και όχι μόνο στην αρχιτεκτονική. Δυστυχώς έτσι, απ’ όσο γνωρίζω, καταργούνται οι συχνά ανόητες διατάξεις που παρεισφρύουν στους κανονισμούς. Πολλά πράγματα που δεν επιτρέπονταν έτσι άλλαξαν. Αυτά τα διαφορετικά, όμως, δεν αποσκοπούσαν σε οικονομικό κέρδος, αλλά κυρίως στη βελτίωση μιας κατάστασης. Εκεί υπάρχει μια πολύ λεπτή διαφορά, την οποία όμως θα πρέπει να γνωρίζουμε και να την υποστηρίζουμε. Διαφορά σαφής και ξεκάθαρη. Ας ολοκληρώσουμε αυτήν την κουβέντα, με μία φράση που θεωρείτε ότι συνοψίζει την πρακτική σας. Αν με μία φράση μπορούσα να σου πω όσα συζητούμε εδώ και μιάμιση ώρα θα σου την είχα πει… Αν προκύψει μία φράση, τότε ίσως μπορώ να σου τη γράψω. Κάποια στιγμή μπορεί να σκεφτώ ότι, να, κάπως έτσι θα μπορούσε να κλείσει μία συζήτηση, όμως η πολυπλοκότητα των προβλημάτων που έχουμε να αντιμετωπίσουμε δεν επιτρέπει απλοποιήσεις και είμαστε υποχρεωμένοι να είμαστε πολύ προσεκτικοί σε αυτό. Εξ ’άλλου μία φράση δεν μπορεί να αφήσει την αίσθηση μιας έστω και ελάχιστης αμφιβολίας που θα ήθελα να παραμείνει από την κουβέντα μας. Δεν έχω την αίσθηση μιας τέτοιας σιγουριάς που να επιτρέπει το κλείσιμο μιας παρόμοιας συζήτησης με μια φράση. Θεωρώ ότι έχω το δικαίωμα να μην απαντήσω. Δεν θα ήθελα να κλείσω ένα διάλογο που θεωρώ ότι πρέπει να μένει ανοιχτός. Μπορεί, άλλωστε, αυτό που θα πούμε σήμερα αύριο να είναι διαφορετικό... Έτσι δεν είναι;

GRAD REVIEW #04 / 2019

33

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

του Γιάννη Λιακατά Ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ

“

Γραφείο οδού Σουηδίας Eιρωνική σύμπτωση της ακμής και του τέλους –επίσης γόνιμου– της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής παρουσίας του Ιωάννη Δεσποτόπουλου Ομιλία που δόθηκε στο Ωδείο Αθηνών στις 20 Δεκεμβρίου 2014 σε ημερίδα αφιερωμένη στον Ιωάννη Δεσποτόπουλο. Είναι σημαντική η όποια αναφορά στον καθηγητή Γιάννη Δεσποτόπουλο, γιατί οι απόψεις του απηχούσαν διακεκριμένο προβληματισμό γύρω από τα «κοινά». Με ένα πνεύμα κριτικά «ελληνότροπο», ένα λόγο που πήγαζε από τη διαχρονική θεώρηση της κουλτούρας της «ελληνοτραφούς» ανατολής, επιζητούσε να αποκρυσταλλώσει πολιτιστικά την αστική κοινωνία της εποχής του, μέσα από ένα μείγμα ορθού λόγου και μεταφυσικής σκέψης. Είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς για το

36

Γιάννη Δεσποτόπουλο, τόσο το δάσκαλο, όσο και τον αρχιτέκτονα, γιατί και ο ίδιος μιλούσε λίγο και ήταν ιδιαίτερα φειδωλός όταν αναφερόταν στον εαυτό του και στο έργο του. Έτσι, όταν θέλει κάποιος να τον περιγράψει, ή να αναφερθεί στη δουλειά του, έχει την αίσθηση ότι περισσότερο μεταφέρει προσωπικές εντυπώσεις –ό,τι ο ίδιος έχει καταλάβει, ή έχει δεχθεί ως επίδραση–, πόσο μάλιστα όταν αυτό γίνεται μετά από μια μακρόχρονη, ανεξάρτητη προσωπική πορεία.

”

« Γρ α φ ε ί ο ο δ ο ύ Σ ο υ η δ ί α ς » : ε ι ρ ω ν ι κ ή σ ύ μ π τ ω σ η τ η ς α κ μ ή ς κ α ι τ ο υ τ έ λ ο υ ς – ε π ί σ η ς γ ό ν ι μ ο υ – της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής παρουσίας του Ιωάννη Δεσποτόπουλου

Εικόνα 1: Εξώφυλλο της γερμανικής έκδοσης του Die ideologische Struktur der Staedte, 1973

GRAD REVIEW #04 / 2019

37

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Εικόνα 2: Φωτογραφία από τους καταλόγους των φοιτητών από τα Αρχεία του Βauhaus στο Βερολίνο

38

Πολλά από αυτά τα είχα επισημάνει και το 1993, στην σχετική εκδήλωση του ΤΕΕ «Παρουσία ερήμην». Τότε, δε, ήμουν αγχωμένος για την ευθύνη συνολικής ουσιαστικής αναφοράς στο έργο του, μάλιστα κάποιοι μου παρατήρησαν ότι όφειλα να γράψω σχετικά. Τώρα θα μπορούσα να νοιώθω ανακουφισμένος βλέποντας τόσους πολλούς να ασχολούνται με αυτό. Ακόμη, μπορώ εν μέρει να απολογηθώ, επιβεβαιώνοντας και κάτι που εμμέσως, λίγο πιο πριν μόλις ξαναείπα: αυτός που αισθάνεται δημιουργός, παρά ιστορικός, περιμένει να δει το ξεκαθάρισμα στο δικό του έργο και τις αρχές πρώτα, βλέποντας τους δασκάλους του κατ’ αρχήν μέσα από τον εαυτό του. Ο ιστορικός προσπαθεί να αναλύσει, ο συνθέτης αρχιτέκτονας ζητά να αφουγκραστεί την εσωτερική ομιλία, τι πέρασε σε αυτόν και τι δέχεται ο ίδιος. Πριν αναφερθώ, λοιπόν, στον Δεσποτόπουλο μέσα από την προσωπική μου κατανόηση –τι απεκόμισα για την αρχιτεκτονική από εκείνον–, ας δούμε κάποια γεγονότα του «γραφείου της οδού Σουηδίας». Το γιατί στον τίτλο αναφέρω «ειρωνική σύμπτωση» είναι απόλυτα προφανές. Στην περίοδο της αρχιτεκτονικής δημιουργίας του Δεσποτόπουλου στη χώρα της Σουηδίας διαμορφώνεται ουσιαστικά (μέσα από μια σειρά επαγγελματικών ευκαιριών) το αρχιτεκτονικό και ιδεολογικό του προφίλ, που «αποστάζεται» και κατασταλάζει στη μελέτη για το Πνευματικό Κέντρο της Αθήνας (Π.Κ.Α.) και επιγραμματικά εξηγείται στην πραγματεία για την «Ιδεολογική Χάραξη των Πόλεων» και την έκδοση Η Ιδεολογική Δομή των Πόλεων, συνεισφορά στην «Εβδομάδα του Βερολίνου» το 1966

και αναθεωρημένη έκδοση της Ακαδημίας Τεχνών του Βερολίνου το 1973. [Εικ. 1] Στο αστικό αθηναϊκό περιβάλλον του γραφείου της οδού Μινέρμου εκπονούνται οι, πολεοδομικού κυρίως χαρακτήρα, μελέτες για το Π.Κ.Α., με εξαίρεση το Ωδείο Αθηνών που προχωρά και σε επόμενες φάσεις. Στο σκανδιναβικό –για την Αθήνα– τοπίο του γραφείου της οδού Σουηδίας, οι πολεοδομικοί οραματισμοί του Π.Κ.Α., αν και περισσότερο κατασταλαγμένοι, συμπαγείς και με αρχιτεκτονική υπόσταση, έρχονται αντιμέτωποι με την ελληνική πραγματικότητα (μεταξύ άλλων διαπραγματεύσεις με 19 κυβερνήσεις) και τελικά σε οριστική ρήξη (1976). Η μελέτη του Ωδείου Αθηνών συνεχίζει να χτίζεται, αλλά χωρίς προοπτική ολοκλήρωσης του έργου. Όμως μαζί με το κτήριο του Θεάτρου Λυρικής και Πειραματικής Σκηνής ή της Νέας Λυρικής Σκηνής, γίνονται γέφυρες για νέες πνευματικές συγγένειες και αρχιτεκτονικούς οραματισμούς. Μη στοχεύοντας, λοιπόν, σε συνολική αναφορά του έργου του, θα αναφερθώ σε γενικά χαρακτηριστικά και σε ιδιαίτερα στοιχεία που διευκολύνουν στην κατανόηση και της τελικής αυτής περιόδου. Αυτό που ο ίδιος, κυρώνοντας –τότε– τον όρο, αποκάλεσε «ιδεολογική προσέγγιση», ήταν το να βρεθεί κατ’ ουσία ένα περιεχόμενο –ηθικό και αρχιτεκτονικό–, ένα νέο «αστικό ήθος», που ζητούσε να παραγάγει μορφές. Μορφές κτηρίων, μορφές εικαστικές; Ίσως δεν έχει σημασία! Εδώ είναι που γίνεται μάλλον η κυριότερη σύνδεση με τη σπουδή στο Βauhaus [Εικ. 2]. Η ου-τοπική (ή α-τοπική, με την έννοια της τροπής προς

« Γρ α φ ε ί ο ο δ ο ύ Σ ο υ η δ ί α ς » : ε ι ρ ω ν ι κ ή σ ύ μ π τ ω σ η τ η ς α κ μ ή ς κ α ι τ ο υ τ έ λ ο υ ς – ε π ί σ η ς γ ό ν ι μ ο υ – της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής παρουσίας του Ιωάννη Δεσποτόπουλου

Εικόνα 3: Θέατρο Επιδαύρου και αίθουσα Φιλαρμονικής του Βερολίνου Κάτω: Εικόνες 4, 5, 6, 7, 8

μια φιλοσοφικο-ανθρωπολογική θεώρηση) ροπή που ζητά να θέσει την αφετηρία της σκέψης για την παραγωγή μορφών-πραγμάτων που θα «υλοποιούν το περιεχόμενό τους». Αυτό είναι το νόημα της ενότητας των τεχνών, όσο και το νόημα της νέας κοινωνίας, την οποία, όπως οι πρωτοπόροι ζητούσαν να εξυγιάνουν, έτσι το θετικής προδιάθεσης κίνημα του Βauhaus επιδίωξε να γίνει το εργαστήρι της, που θα την εφοδίαζε με νέα πρότυπα. Βλέπουμε δυο εικόνες (θέατρο Επιδαύρου και αίθουσα Φιλαρμονικής του Βερολίνου) [Εικ. 3] που υπήρξαν διαρκή σύμβολα για το Δεσποτόπουλο, ακολουθούμενα από την επαναλαμβανόμενη επισήμανση: «τι φέρνει τόσους ανθρώπους σε αυτούς τους χώρους που κυριαρχεί είτε ο λόγος είτε η μουσική; Πιθανόν το καλλιτεχνικό γεγονός δεν είναι πλέον μια “αισθητική” απόλαυση, αλλά στο υποσυνείδητο μια λατρευτική πράξη σε αυ-

GRAD REVIEW #04 / 2019

τούς τους απόλυτα λατρευτικούς χώρους». Οι εικαστικές, είτε ζωγραφικές είτε γλυπτικές, σπουδές-ασκήσεις του Δεσποτόπουλου για τα εκάστοτε αρχιτεκτονικά, και όχι μόνο, έργα [Εικ. 4-8], δεν αποσκοπούν τόσο σε μια εκφραστική πληρότητα των έργων στα οποία εντάσσονται, αλλά κυρίως διερευνούν, συμπληρώνουν και αποκαλύπτουν το βαθύτερο «λόγο» αυτών των έργων. Εξηγούν την εκκίνηση της δημιουργικής σκέψης, την πηγή έμπνευσης, όπως και τη λογική της υπόστασης των έργων, τόσο την αρχιτεκτονική όσο

και την κοινωνική, που είναι αλληλένδετες. Αυτό το αλληλένδετο, το οποίο θέλει να εκφραστεί (πέρα από το κατασταλαγμένο ή όχι της μορφής), είναι που δίνει στο έργο του Δεσποτόπουλου την υπαινικτική δύναμη της πολιτιστικής άποψης, η οποία υπονοείται. Χωρίς αυτήν, το έργο δεν μπορεί να είναι ολοκληρωμένο, να λειτουργεί σωστά, ακόμη και να υπάρχει. Συχνά, ο ίδιος διερωτάτο για το τι ήταν προτιμότερο: ένα υλοποιημένο έργο, παρά ή χωρίς τον εσωτερικό του λόγο, ή εκείνο που παραμένει μόνο σχεδιασμένο;

39

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Εικόνες 9, 10, 11 Κάτω: Εικόνα 12

40

Τα εικαστικά επεξεργασμένα μέρη του αρχιτεκτονήματος [Εικ. 9-10] έχουν θέση ανάλογη με εκείνη των γλυπτών των αρχαίων ναών, όπου συμπληρώνεται και εξηγείται ο λόγος ύπαρξης του όλου έργου. Μόνο που ο λόγος αυτός δεν προσεγγίζεται αφηγηματικά

(όπως στους αρχαίους ναούς), αλλά κυρίως υπαινικτικά. Οι χορευτικές μορφές μιας ζωφορικής διάταξης και οι λοξές χαράξεις ενός δαπέδου ή μιας μαρμαρεπένδυσης έχουν την ίδια αξία [Εικ. 11]. Το διαχρονικό σχεδιαστικό ιδίωμα που, ανακλώντας μια κονστρουκτιβιστική μορφολογία, ερευνά το νόημα που εκφράζει η δομή, ο τονισμός του οριζόντιου άξονα (προς τον οποίο εναρμονίζονται οι κατακόρυφες κτιριακές εξάρσεις), η ασυμμετρική ισορροπία των όγκων, μαζί με την επικράτηση των καθαρών σχημάτων (παραλληλογράμμου, τετραγώνου, κύκλου), αλλά και η συγκυριαρχία λιτότητας και συμβολισμού, μέσα από τη λειτουργική εξειδίκευση των μορφών και η επιδίωξη της πλαστικότητας μέσα από μια άμεση καταχώρηση των συμβολικά μορφοποιημένων λειτουργιών, μαζί με μια ασύμμετρη ιπποδάμεια καθαρότητα, οδηγούν σε μοναδικής ποιότητας σχεδιαστικές προτάσεις που καταλήγουν σ’ ένα αποτέλεσμα κλασικό, διαχρονικό και υπερτοπικό. [Εικ. 12] Ας ξαναδούμε [Εικ. 12] το Π.Κ.Α., αφού και τα υπόλοιπα έργα που θα αναφέρω έχουν αυτό ως κέντρο αναφοράς. Την τελευταία, πιο συμπαγή εκδοχή, με το κτήριο του Βυζαντινού & Χριστιανικού Μουσείου, ακόμη, καθώς και την ενδιάμεση εκδοχή του Θεάτρου Λυρικής

« Γρ α φ ε ί ο ο δ ο ύ Σ ο υ η δ ί α ς » : ε ι ρ ω ν ι κ ή σ ύ μ π τ ω σ η τ η ς α κ μ ή ς κ α ι τ ο υ τ έ λ ο υ ς – ε π ί σ η ς γ ό ν ι μ ο υ – της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής παρουσίας του Ιωάννη Δεσποτόπουλου

και Πειραματικής Σκηνής. Στην τελευταία αυτή πρόταση για το Π.Κ. γίνεται περισσότερο εμφανής ο ρόλος του Ωδείου Αθηνών για τον ορθογωνισμό της πλατείας και τον ιδεολογικό σχεδιασμό και ρόλο της. Χρειάζεται μια ανασκευή του όρου «κλασικό»: δεν είναι η (νοσταλγική ή όχι) στροφή προς κάποια δια-χρονικά πρότυπα και η δι’ αυτών υπέρβαση του χρόνου. Μπορεί να είναι και η (ανεξαρτήτως διάρκειας) κάθε φορά αναζήτηση του διαφορετικού, με βάση τη διερεύνηση των εσωτερικών δυνατοτήτων του ανθρώπου. Και εδώ οι λέξεις «εσωτερικών» και «ανθρώπου» –στον ενικό– σημαίνουν αντίστοιχα: όχι μόνο των πνευματικών ικανοτήτων, όπως και υπερ-τοπική θεώρηση. Πάντως αξίζει η παρατήρηση της διαφοράς στην αίσθηση: το πρόπλασμα μοιάζει περισσότερο «κλασικό», οι όψεις [Εικ. 13] –και δη οι πλάγιες– εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και δυναμικές, αναδεικνύουν όλη την αναζήτηση, όλο το «γίγνεσθαι». Πέρα από το ότι δεν βλέπουμε τελειωμένα κτίρια, θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς ότι η πόλη οφείλει να ηρεμεί, να εκπέμπει τις ιδεολογικές βάσεις της, έστω και αν τα κτίριά της αναζητούν την εκφραστική τους ταυτότητα. Η εκφραστική στροφή του Aalto με την ιδιόμορφη κλασικίζουσα μορφολογία των μεγάλων τελευταίων έργων του, στο πολιτιστικό

GRAD REVIEW #04 / 2019

κέντρο του Helsinki και ιδιαίτερα το Finlandia House, [Εικ. 14, 15] ενθαρρύνει και το Δεσποτόπουλο στις μορφολογικές του επιλογές για την επεξεργασία του Ωδείου Αθηνών [Εικ.16], αν και ο δικός του κλασικισμός δεν οφείλεται στη χρήση των υλικών, ή τη μορφολογία, αλλά στην –κατά την αρχική σύλληψη– τυπολογική επιλογή, που συνιστά μέρος του νοήματος του έργου. Η μορφή δεν ακολουθεί, αλλά συμβολίζει τη λειτουργία. Αυτή είναι, μαζί με όση μνημειακότητα η ροπή προς τον συμβολισμό μπορεί να επιφέρει, η κλασική εκδοχή του Δεσποτόπουλου. Κλασικότητα

που όμως διαρκώς παρακολουθείται από μια εξπρεσιονιστική διάθεση, η οποία είναι έτοιμη να την επαναπροσδιορίσει, ή να την αναιρέσει. Αυτή η δεύτερη είναι που κυρίως ανάγει το νόημα σε εικαστικό γεγονός. Το δισυπόστατο αυτό αποτελεί ψυχολογικό χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του και διαμεσολαβεί στην έκφραση όλων των επιρροών με τις οποίες συνδιαλέγεται. [Εικ. 17-22] Επάνω: Εικόνα 13 Κάτω: Εικόνες 14, 15, 16

41

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Επάνω: Εικόνες 17, 18, 19, 20 Κάτω: Εικόνες 21, 22, 23 Πηγή εικ. 23: Π. Τσακόπουλος, Αναγνώσεις της ελληνικής μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής, σελ. 414

42

Σ’ ένα ανάλογο πνεύμα, συγκρίνοντας με συνθέσεις του L. Kahn [Εικ. 23], παρατηρούμε ότι αυτές είναι τυπικότερα «στοιχειακές», ως προς την επανάληψη των ομοίων μερών. Στον Δεσποτόπουλο, όταν γίνεται αυτό, τα επί μέρους στοιχεία επιμελημένα διαφοροποιούνται. Υπάρχει τάξη στην ποικιλία και η λανθάνουσα έκπληξη της αναίρεσης. Έτσι, παρότι σε θέματα αρχιτεκτονικής ιδεολογίας και ανθρώπινης προσωπικότητας έχουν πολλά κοινά, οι συνθέσεις του Δεσποτόπουλου είναι πιο «ανάλαφρες» χωρίς να υπάρχει συμμετρία και τυπική επανάληψη ακόμη κι’ αν διαφαίνεται κάτι τέτοιο. Πριν προχωρήσουμε στην τελευταία μελέτη κτηρίου του Π.Κ.Α., τη Νέα Λυρική Σκηνή, είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικό να δούμε δύο προσεγγίσεις σε διεθνείς αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς που μεσολαβούν και εξηγούν

την αλλαγή της πρότασης για το έργο αυτό, αλλά και αποκαλύπτουν τη δυνατότητα του Δεσποτόπουλου για ανανέωση και δημιουργική αναπαραγωγή ιδεών και προτύπων. Πρώτα ο διαγωνισμός για το Κέντρο Πομπιντού, το γνωστό plateau Beaubourg: Βλέπουμε σκίτσα τεσσάρων παραλλαγών και σχεδιαστική επεξεργασία μιας από τις επικρατέστερες. [Εικ. 24-28 & 29-31] Ορισμένα σκίτσα είναι απόπειρες του ομιλούντος να δώσουν κτιριολογικό περιεχόμενο στις δικές του ιδέες και, ενέχοντας κάποια κατασκευαστική έκφραση, φαίνονται πιο μπρουταλιστικά, σε αντιδιαστολή με τα αφαιρετικότερα δικά του. Κάποια πράγματα είναι ενδιαφέροντα εδώ: τουλάχιστον οι δύο από τις προτάσεις (μέσα στις οποίες και αυτή που επεκράτησε) εμφανίζονται ως μεγα-κατασκευές με διακριτές τις επί

« Γρ α φ ε ί ο ο δ ο ύ Σ ο υ η δ ί α ς » : ε ι ρ ω ν ι κ ή σ ύ μ π τ ω σ η τ η ς α κ μ ή ς κ α ι τ ο υ τ έ λ ο υ ς – ε π ί σ η ς γ ό ν ι μ ο υ – της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής παρουσίας του Ιωάννη Δεσποτόπουλου

μέρους λειτουργικές ενότητες να αιωρούνται στο κενό, προβεβλημένες μέσα από μια φέρουσα μεταλλική κατασκευή [Εικ.

32]. Αν συγκρίνουμε τα σκίτσα αυτά με τις «μεταβολιστικές» μεγα-κατασκευές κατοικιών που αρνητικά σχολιάζει, κλίνοντας τις σκέψεις του στο Η Ιδεολογική Δομή των Πόλεων [Εικ. 33], μπορούμε να σκεφτούμε μια συνέχεια στον προηγούμενο σχολιασμό. Αυτό που, εν ονόματι της μεταβλητότητας και της ευελιξίας, ενσάρκωνε τον εγκλωβισμό του μοναχικού ανθρώπου στις κατοικίες-φωλιές έρχεται εδώ να το «εξορκίσει» αντικαθιστώντας τον οικισμό με δημόσιες λειτουργίες!! Οι συνειρμοί των εικόνων είναι χαρακτηριστικοί. Εικόνες 24-33

GRAD REVIEW #04 / 2019

43

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Επάνω: Εικόνες 34-38 Κάτω: Εικόνες 39 και 40

44

Ιδιαίτερο, επίσης, ενδιαφέρον έχει η στάση απέναντι στον ελεύθερο-δημόσιο χώρο, ένα καταλυτικό στοιχείο στη σκέψη του Δεσποτόπουλου, σύμφωνα με την οποία το με δημόσιο χαρακτήρα «κενό» οργανώνει γύρω του την πόλη, οριζόμενο και αναδεικνυόμενο από τις δημόσιες λειτουργίες. Ο ελεύθερος δημόσιος χώρος στο Beaubourg ήταν (κατά την κρίση του) ανεπαρκής και τα δεδομένα ωθούσαν σ’ ένα πολυώροφο κτήριο. Έπρεπε, επο-

μένως, να βρεθεί το υποκατάστατο και αυτό γίνεται στην τρίτη διάσταση, όπου ο δημόσιος χώρος διαχέεται μεταξύ των διακεκριμένων λειτουργιών, οι οποίες δεν εδράζονται πλέον όλες στην δημόσια πλατεία, αλλά την συν-παρασύρουν μαζί τους στο χώρο [Εικ. 32]. Κτήρια μέσα σε στερεό κάναβο είχε επιχειρήσει και πριν (Σουηδία: Ludvika και κυρίως Lulea, ακόμη και το Ωδείο Αθηνών), αλλά τότε ο κύριος όγκος είχε άμεση σχέση με το έδαφος και

« Γρ α φ ε ί ο ο δ ο ύ Σ ο υ η δ ί α ς » : ε ι ρ ω ν ι κ ή σ ύ μ π τ ω σ η τ η ς α κ μ ή ς κ α ι τ ο υ τ έ λ ο υ ς – ε π ί σ η ς γ ό ν ι μ ο υ – της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής παρουσίας του Ιωάννη Δεσποτόπουλου

η υπόνοια του κανάβου δεν τον ξεπερνούσε. Εδώ, υπάρχει επαλληλία κύριων λειτουργιών με το στερεό κάναβο –και δη τον καμπυλωμένο– να κυριαρχεί, προσδίδοντας τη μορφή στο όλο. Και στη συνέχεια η άλλη απόπειρα για την Όπερα της Σόφιας: Βλέπουμε μια σειρά εικόνων [Εικ. 34, 36, 38, 39] στις οποίες συνεχίζεται και εξελίσσεται η απελευθερωμένη πορεία της καμπύλης, καταλήγοντας στην «τρισδιάστατη» χρήση της, η οποία ολοκληρώνεται στο σχέδιο για τη Νέα Λυρική Σκηνή [Εικ. 35, 37, 40]. Ο προβληματισμός για την Όπερα της Σόφιας συμβαδίζει με μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το Π.Κ.Α., ως προς τη στέγαση της Λυρικής Σκηνής και οι προτάσεις νοητικά διασυνδέονται, μέχρι σημείου που στιγμιαία να μπερδεύονται και τα οικόπεδα! [Εικ. 36-38] Σημαντικό όμως είναι να σταθούμε σ’ αυτή την τρισδιάστατη παρουσία της καμπύλης που προανέφερα [Εικ. 39, 40] Εδώ, η διαφάνεια των λειτουργικών όγκων πάνω στο καμπύλο ικρίωμα της ιδέας για το Beaubourg λύνει τα λειτουργικά-μορφολογικά θέματα ενός μεγάλου θεατρικού χώρου: τη μετάβαση από το μεγάλο εξέχοντα όγκο της πάνω σκηνής στο υπόλοιπο κτήριο (κάτι που επινοήθηκε ήδη για την

GRAD REVIEW #04 / 2019

όπερα στη Σόφια [Eικ. 39, 41]. Αναδεικνύει επίσης τον ανεστραμμένο κώνο της πλατείας, μέσα από ένα κλειστό κτήριο με πολυεπίπεδα, συνεχόμενα καθ’ ύψος, φουαγιέ [Εικ. 40, 42, 43]. Η καμπύλη ξεπερνά την ιστορική-συμβολική, τυπολογική της προέλευση από το αρχαίο θέατρο και παίρνει οργανωτικό, για τη δομή του χώρου, ρόλο, καθώς αυτός ρέει συνεχόμενος σε περισσότερα επίπεδα, ενώ οι καμπύλες επιφάνειες αναλαμβάνουν και «δια-κοσμητικό»-συμβολικό ρόλο στις όψεις. Η τρισδιάστατη, δυναμική παρουσία της καμπύλης γίνεται ακόμη πιο κατανοητή αν, παράλληλα με τις στεγάσεις, συνυπολογίσουμε και τον εγκάρσιο κύκλο-κώνο της υπερυψωμένης κατασκευής της πλατείας. [Εικ. 43, 44, 45]

Εικόνες 41, 42, 43

Εικόνες 44 και 45

45

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Κάτω: Εικόνα 46

Πέρα από το δυναμισμό και την πολλαπλά αναδεικνυόμενη πλαστικότητα, στο έργο αυτό υπάρχουν και νέες χωρικές ποιότητες που συνειδητοποιούνται μετά την απόπειρα για το Beaubourg. Είναι κυρίως ο ρέων καθ’ ύψος κοινόχρηστος χώρος [Εικ. 42, 43], αυτή η «κλειστή πλατεία» που πρέπει να ενσωματωθεί στον κτηριακό οργανισμό, αφού έχουν περιοριστεί, έως και εκλείψει, οι πιθανότητες να αναπτυχθεί στο γύρω έδαφος. Μετά την κατασκευή και του Πολεμικού Μουσείου, δεν έχει νόημα η προς το εσωτερικό του οικοπέδου επέκταση –είναι το μόνο κτήριο από το συγκρότημα του Π.Κ. που δεν είναι χωρικά ισότροπο: κρατάει πια μόνο τη γωνία του οικοπέδου [Εικ. 45]. Παρόλα

46

αυτά οι περιορισμοί μετατράπηκαν σε πλεονεκτήματα και, αν υπήρχε συνέχεια, θα είχαμε μια νέα εκδοχή της αρχιτεκτονικής του Δεσποτόπουλου. Παραδοξολογώντας, κάπως, θα μπορούσε η τελευταία αυτή περίοδος να παραλληλιστεί με την αντίστροφη εκείνης κάποιων μεγάλων της εποχής (όπως π.χ. του J. Stirling), που περνούσαν τότε από την υψηλή τεχνολογία στον ιστορικισμό, ενώ ο Δεσποτόπουλος θα ανοιγόταν από τον ιστορικό συμβολισμό στην αναζήτηση μιας πλαστικά πιο ελεύθερης και τεχνολογικά αυθεντικότερης έκφρασης. Το μεγαλύτερο λάθος που θα μπορούσε να γίνει αναφορικά με το έργο του Δεσποτόπουλου θα ήταν να χρησιμοποιηθεί αυτό

–υπό το πρόσχημα ορισμένων δηλώσεών του– για να καλυφθούν οι ανασφάλειες κάποιων για την εξελικτική πορεία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Πέρα από τη διαίσθηση και τη διορατικότητά του, υπάρχει η κριτική στάση του απέναντι στις ιδιωματικές-τοπικιστικές αρχιτεκτονικές εκφράσεις, αλλά και τους εν γένει «συρμούς», όπως και η χρήση της ιστορίας, που τον κάνουν κλασικά επίκαιρο. Αξίζει να τονιστεί ο μη τοπικός χαρακτήρας του έργου του. Χαρακτηριστικές είναι οι σουηδικές μελέτες, όπου πράγματι ο με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τόπος –πλην της απέραντης επιπεδότητας– είναι απών. Έτσι, η πλαστική-εικαστική αναζήτηση κάνει το έργο σύγχρονο στην προσέγγισή του

« Γρ α φ ε ί ο ο δ ο ύ Σ ο υ η δ ί α ς » : ε ι ρ ω ν ι κ ή σ ύ μ π τ ω σ η τ η ς α κ μ ή ς κ α ι τ ο υ τ έ λ ο υ ς – ε π ί σ η ς γ ό ν ι μ ο υ – της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής παρουσίας του Ιωάννη Δεσποτόπουλου

Εικόνες 47 και 48

και μ’ αυτό τον τρόπο κατανοητό, μετά την παρέλευση των “regionalistic”-ων και “context”-ουαλιστικών εμμονών. Αυτή η κλασική-εικαστική θέση των έργων του τα κάνει συγγενέστερα με τις σημερινές α-τοπικές και εικαστικές τάσεις που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη, παγκοσμιοποιημένη αρχιτεκτονική. Ως τέλος, θα ήταν ενδιαφέρουσα μια κριτική ανάλυση του τι έγινε στον χώρο που προοριζόταν για το Πνευματικό Κέντρο, σε σχέση με τι ο Γιάννης Δεσποτόπουλος πρότεινε [Εικ. 46]. Θα γινόταν, έτσι, φανερό το τι εννοούσε όταν έλεγε ότι η Ελλάδα είναι ικανή μόνο για την παραγωγή «μικρών» έργων. Και, με τον χαρακτηρισμό «μικρό», δεν εννοούσε μόνο το μέγεθος και το «χαριτωμένο» του πράγματος –και αυτό, κατ’ εκείνον, με αρνητικό νόημα (συχνά ακολουθούσε με συγκατάβαση και ο χαρακτηρισμός «γραφικό»)– αλλά κυρίως το περιορισμένο και ασύνδετο, το

GRAD REVIEW #04 / 2019

χωρίς απόκριση σε μια γενικότερη κατευθυντήρια σκέψη για τα κοινά. Εννοούσε κυρίως το ασχεδίαστο ως προς κάτι το πιο συνολικό: το μέρος ως οντότητα ενός εν δυνάμει όλου. Που, όμως, μέσα στη δική του συν-ολικότητα δεν έβλεπε τη μορφολογική συνύπαρξη διιστάμενων χρονολογικά έργων. Το παλιό, ως μορφή, μπορούσε να υπάρξει μόνο ως γενεσιουργός παράγοντας –αποτέλεσμα ερμηνείας των πραγμάτων για τη δημιουργία του «νέου». Τελικά «του δικού του νέου», που όμως έφερε –αν όχι καθοριζόταν από– την έννοια της «ιστορικότητας», η οποία, πάλι, αποτελούσε ανάγκη εκφραστικής επιλογής για κάποιον που προερχόταν από το μεσογειακό-ελληνικό χώρο. Παράλληλα, το αίτημα της προσωπικής ερμηνείας –στάσης ευθύνης και (ηθικής) επιλογής–, φανερώνει τη νιτσεϊκή καταγωγή της γερμανόφωνης αρχιτεκτονικής παιδείας του, που συνιστά τη βάση της

ανάγκης συνέπειας απέναντι σε ένα νέο «επιλεγμένο» όλο –τη νέα σύμβαση– που καθορίζεται από την παραπάνω έννοια της ιστορικότητας και αποτελεί τη βάση της πολιτισμικής κριτικής. Της πολιτισμικής, τελικά, στάσης απέναντι στα πράγματα που, από εκείνον, έγινε παράδειγμα ζωής. Επιτρέψτε μου να κλείσω με το «μυστηριώδες» αυτό σχεδίασμα που προέρχεται από την εποχή του προβληματισμού για την όπερα της Σόφιας. Παρατηρώντας το ορθό [Εικ. 47], στη θέση του κεφαλιούπροσώπου διακρίνουμε ένα προοπτικά παραποιημένο γεωμετρικό σχέδιο: Το «ηδονικό σώμα» με τον εγκέφαλο των «ιδεών». Αν το δούμε πλάγια [Εικ. 48], θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε: η απορία του «ζώου» απέναντι στο γίγνεσθαι των «ιδεών». Σε σχετική ερώτηση για το πώς στέκονται, είχε απλά χαμογελάσει… Πηγή εικόνων: αρχείο Ι. Λιακατά

47

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

της Αναστασίας Πεχλιβανίδου - Λιακατά Ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ

Παιδικά βιώματα του «μοντέρνου» στην Αθήνα του ’50 Τη δεκαετία του πενήντα τα ίχνη από τον πόλεμο και τον εμφύλιο ήταν ορατά στην πόλη. Πολλά κτήρια είχαν τραύματα από σφαίρες. Η έλλειψη συντήρησης ήταν αισθητή στους μαυρισμένους τοίχους, στα πλακάκια που κουνιόνταν, το γκάζι που μύριζε, στα νεοκλασικά με τις σκάλες τους που έτριζαν και τις περίεργες μυρωδιές τους, τις σκιές και τους σκοτεινούς διαδρόμους τους. Όμως το κτίριο που στέγαζε τη Σχολή και κατοικία της Κούλας Πράτσικα, κτισμένο τη δεκαετία του 30, είχε περάσει θαρρείς αλώβητο. Λιτό, φωτεινό και καθαρό έστεκε εκεί, δηλωτικός εκπρόσωπος του καινούργιου. Επί οκτώ συνεχή χρόνια, τρείς φορές την

48

εβδομάδα, ανέβαινα τα σκαλάκια της οδού Ομήρου ως μαθήτρια της Σχολής. Στο πρώτο πλατύσκαλο αριστερά, ένα «άνοιγμα» στον αδρά λαξευμένο πέτρινο τοίχο, μια καγκελόπορτα. Πίσω από τη μικρή διεύρυνση ένας τοίχος ορθώνεται, από την ίδια πέτρα, που συγκρατεί την «πεζούλα» ενός μικρού κήπου, όπως αυτός αποκαλύπτεται καθώς ανεβαίνει κανείς τη σκάλα, που ξεκινά στα δεξιά και στρίβει κατά 90° αριστερά, για να συνεχίσει το ανέβασμα. Στην απόληξη της σκάλας, πάνω στην πέτρινη βάση του, το κάτασπρο διώροφο, κυβικό κτίριο με τα δύο μεγάλα οριζόντια ανοίγματα απλό και απέριττο! (εικ. 1, 1α)

Παιδικά βιώματα του «μοντέρνου» στην Αθήνα του ’50

Εικόνες 1 και 1α: Ομήρου 55

Γεώργιος Κοντολέων Aρχιτέκτων (1896-1952) Σχολή Ορχηστικής Τέχνης και κατοικία Κούλας Πράτσικα Σήμερα Kρατική Σχολή Oρχηστικής Tέχνης, Ομήρου 55, Αθήνα, 1932-34

GRAD REVIEW #04 / 2019

49

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Εικόνα 2: Η αίθουσα αναμονής Εικόνα 3: Το κλιμακοστάσιο

Η ανοδική πορεία ανάμεσα στα ψηλά, πέτρινα αναλήμματα σχετικά σκοτεινή, ιδίως για τις μικρές μαθήτριες της σχολής, είχε κάτι το τελετουργικό, σαν μια διαδικασία ανάδυσης από το σκοτάδι στο φως, από το γήινο στο αέρινο. Το κτίσμα λιτό «καθαρμένο» από στολίδια και τεχνάσματα ήταν(είναι) καθαρά αυτό που ήθελε να είναι: μία εστία πνευματικής καλλιέργειας. Στο δεξί κάτω άκρο η πόρτα εισόδου λευκή, για να μην παρεμβαίνει στην απόλυτη συμμετρία των οριζόντιων παραθύρων, τη διακρίνει το κυλινδρικό χερούλι από διάφανο γυαλί, μαγεία! Στο εσωτερικό, όλα λευκά. Η πρώτη αίθουσα που καταλαμβάνει όλο το μήκος της όψης ήταν η αίθουσα αναμονής, πλαισιωμένη από δύο σειρές πάγκων κατά μήκος, και το έπιπλο γραφείου της γραμματείας (εικ. 2). (Αρκετές μαμάδες και συνοδοί περίμεναν εκεί, να τελειώσουν τα μαθήματα, συζητώντας, διαβάζοντας κεντώντας, πλέκοντας...) Στη συνέχεια τα αποδυτήρια των μαθητριών. Ένας ενιαίος ευρύχωρος, σχεδόν τετράγωνος, χώρος με πάγκους γύρω

50

και ράφια. Φωτίζεται από μέσα από το γαλακτερό γυαλί που βλέπει στον ευρύχωρο φωταγωγό. Στη μέση τού πίσω τοίχου, η μπαταρία με δύο WC και ντους, πεντακάθαρα, ολόλευκα. Κατά μήκος του εσωτερικού τοίχου, στα αριστερά, επάλληλες σειρές από ντουλαπάκια με φύλλα που έχουν περφορέ μεταλλικά ταμπλαδάκια για τέλειο εξαερισμό και διαφάνεια. Όλα σχεδιασμένα από τον αρχιτέκτονα, απόλυτα ενσωματωμένα στην ατμόσφαιρα που αποπνέει το εσωτερικό: αυστηρό και λιτό, σχεδόν ασκητικό. Τα αποδυτήρια δεν είναι κάποιος βοηθητικός, δευτερεύουσας σημασίας, χώρος. Είναι κύριος χώρος: υποδέχεται τις μαθήτριες (Άννυ, Άλκηστις, Αρλέτα, ‘Εφη, Φανή...). Εκεί συναντιούνται, αλλάζουν και φορούν τις κοντές χλαμύδες τους από λευκό μεταξωτό ζέρσεϊ και τα παπούτσια από κρεμ μαλακό, εύκαμπτο δέρμα: μεταμορφώνονται σε μικρές ορχηστρίδες / αυλητρίδες.

H δίφυλλη πόρτα διαγωνίως στο βάθος, οδηγεί στο ευρύχωρο, φωτεινό κλιμακοστάσιο που εξασφαλίζει την κατακόρυφη κίνηση και άνετη οπτική επικοινωνία στο

Παιδικά βιώματα του «μοντέρνου» στην Αθήνα του ’50

εσωτερικό του κτηρίου (εικ. 3). Δεξιά, η πόρτα των αποδυτηρίων των διδασκαλισσών. (... η Μαρία Κυνηγού, χτενίζει τα μακριά ξανθά μαλλιά της κότσο, που στερεώνει με φουρκέτες από ταρταρούγα...) Τον όροφο καταλαμβάνει, σχεδόν εξολοκλήρου, η αίθουσα χορού λευκή, λαμπερή αλλά απέριττη (εικ. 4). Στον τοίχο της εισόδου κρέμεται το γκονγκ (εμβληματικό!). Αριστερά το πιάνο με ουρά μπροστά από έναν πράσινο πίνακα που καταλαμβάνει όλο το τμήμα του τοίχου. (...το χέρι, κρατώντας μια κιμωλία, μπορεί να γίνει διαβήτης... το σώμα σχεδιάζει...) Αριστερά μπαίνοντας είναι τα πολύζυγα και οι κινητοί δοκοί ισορροπίας. Η αίθουσα δεξιά και αριστερά έχει καθρέφτες και μπάρες χορού τριγύρω. Απέναντι η υπέροχη, συνεχής σειρά παραθύρων, σε αντιστοιχία με αυτά του ισογείου αλλά μεγαλύτερα (εικ. 4α). Στην αίθουσα αυτή γίνονται τα μαθήματα ρυθμικής-γυμναστικής και μπαλέτου. Στην επόμενη στάθμη, σε εσοχή, είναι μια μικρή αίθουσα που βλέπει στην ταράτσα με θέα το Λυκαβηττό. Εδώ και όταν ο καιρός το επιτρέπει στην ταράτσα, γίνονταν τα μαθήματα ελληνικών χορών, φλογέρας, μουσικής (πεντάγραμμα–μικροί πάπυροι ανοιγμένα στο πάτωμα, το κλειδί του σολ, νότες ανεβοκατεβαίνουν...). (εικ. 5). Δίπλα το υπνοδωμάτιο της ίδιας της «θείας» Κούλας.(... στο λιτό κρεβάτι με το λευκό υφαντό, ξαπλώνει η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού που φιλοξενεί η Πράτσικα, λίγο πριν πεθάνει.. Φορά χλαμύδα, τα κοκκινωπά, μακρυά μαλλιά κοτσίδα ... Η ίδια έχει ζητήσει να δεί τις μικρές μαθήτριες...). Η αίθουσα ήταν το καθιστικό του

GRAD REVIEW #04 / 2019

μικρού διαμερίσματος˙ ασκητικό, με ένα τζάκι και ελάχιστα αντικείμενα μεταξύ των οποίων ένα πιάνο και το σπινέτο. Εικόνες 4 και 4α: Η μεγάλη αίθουσα άλλοτε και τώρα Εικόνα 5: Μάθημα μουσικής στην ταράτσα

51

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Οι δημιουργοί

Εικόνα 6: Η Κούλα Πράτσικα κορυφαία του χορού Εικόνα 7: Ρεϋμοντ Ντάνκαν με τη γυναίκα του Πηνελόπη Σικελιανού

52

Η Κούλα Πράτσικα πρέπει να συναντήθηκε με τον Γεώργιο Κοντολέοντα στις Δελφικές Εορτές του ’30, όπου αυτός επιμελήθηκε τον σκηνικό χώρο. Η Κούλα Πράτσικα είχε επιλεγεί κορυφαία του χορού στις Ικέτιδες που δίδαξε η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού (εικ.

6). Ο Γιώργος Κοντολέων γνώριζε τον Άγγελο Σικελιανό. Εξάλλου σύζυγος του Ρέϋμοντ Ντάνκαν, στην Ακαδημία (καλλιτεχνική κοινότητα) τού οποίου είχε φοιτήσει ο Κοντολέων μετά την Ecole Speciale d’ Architecture στο Παρίσι, ήταν η Πηνελόπη Σικελιανού, αδελφή του ποιητή. Στο Παρίσι είχε γνωρίσει και ο Σικελιανός την Εύα Πάλμερ. Ο Ντάνκαν γιός πλούσιου Αμερικανού τραπεζίτη (αδελφός της γνωστής χορεύτριας Ισιδώρας Ντάνκαν) ήταν λάτρης της Ελλάδας και της αρχαιότητας. Είχε ζήσει στην Ελλάδα (μαζί με την αδελφή του Ισιδώρα στο σπίτι που έχτισαν στις υπώρειες του Υμηττού), πριν την ίδρυση της σχολής του στο Παρίσι. Η ακαδημία στο

Παρίσι (και η αντίστοιχή της στο Λονδίνο) είχε ως πρότυπο τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό και ήταν «ανοιχτή» σε κάθε νέα προσπάθεια στο θέατρο, τη λογοτεχνία τη μουσική και την τέχνη. Στόχος ένας ολοκληρωμένος (ολιστικός) τρόπος ζωής (θα έλεγες μυστικιστικής) ο οποίος συνθέτοντας τη χειροτεχνική εργασία, τις τέχνες και τη φυσική κίνηση, αποσκοπούσε στην ψυχοσωματική ενότητα και περαιτέρω εξέλιξη του ανθρώπου. Η εμφάνισή του ήταν αντισυμβατική και φορούσε σανδάλια και χλαμύδες που ύφαινε ο ίδιος και η γυναίκα του -τα υφαντά τους με θέματα από την αρχαιότητα είναι αριστουργηματικά (εικ.

7). O Κοντολέων πάλι, ήδη πριν πάει στην ακαδημία του Ντάνκαν, είχε ερευνήσει αρχαιολογικούς χώρους με τον αρχαιολόγο Χρήστο Τσούντα και έτρεφε αγάπη και θαυμασμό για την αρχαιότητα. Είχε μελετήσει τα αρχαία θέατρα και αργότερα (μετά τον πόλεμο) έκανε πρόταση για την αποκατάσταση του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου και του περιβάλλοντος χώρου της Ακροπόλεως. Αντίστοιχα η Κ. Πράτσικα είχε σπουδάσει στη σχολή ρυθμικής – γυμναστικής Χέλεραου στο Λάξενμπουργκ της Βιέννης με τον γνωστό Ελβετό δάσκαλο μουσικής και ιδρυτή της ρυθμικής γυμναστικής Αιμίλ Ζακ Νταλκρόζ. Ο Νταλκρόζ εκλήθη στην Αυστρία όταν έκλεισε η αντίστοιχη σχολή στο Χέλεραου της Δρέσδης με το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Το Χέλεραου της Δρέσδης θεωρείται η πρώτη κηπούπολη στη Γερμανία κατά το πρώτυπο του Εμπενέζερ Χάουαρντ.

Παιδικά βιώματα του «μοντέρνου» στην Αθήνα του ’50

Εικόνα 8: Το θέατρο στο Χέλλεραου της Δρέσδης Εικόνα 9: Χέλλεραου Λάξενμπουργκ

Ιδρυτής της ο επιχειρηματίας Καρλ Σμιτ – Χέλεραου, στα 1909. Η ιδέα ήταν, δημιουργία μιας «οργανικής» κοινότητας γύρω από τη βιοτεχνία επίπλου, το σχεδιασμό, τις τέχνες τη μουσική, το θέατρο. Αρκετοί γνωστοί αρχιτέκτονες πήραν μέρος στο πείραμα, όπως ο Χέρμαν Μουθέσιους (που είχε ζήσει στην Αγγλία ως εμπορικός ακόλουθος στη Γερμανική Πρεσβεία και είχε μελετήσει την Αγγλική αρχιτεκτονική της εποχής), ο Χάϊνριχ Τέσεναου που σχεδίασε το περίφημο θέατρο της κοινότητας σε συνεργασία με τον πρωτοπόρο σκηνοθέτη Άντολφ Άπια, (εικ. 8) ο Ρίτσαρντ Ρίμερσμιτ και άλλοι. Το Χέλεραου προσήλκυσε πολλούς οραματιστές και πρωτοπόρους των τεχνών απ’ όλη την Ευρώπη. Ήδη το όνομα παρέπεμπε σε κάτι φωτεινό…Ο Ελβετός Ζακ Νταλκρόζ, μουσικο-συνθέτης και δάσκαλος, προσκεκλημένος από τον επιχειρηματία Βολφ Ντορν ίδρυσε τη σχολή του και ανέπτυξε τη μέθοδο της ρυθμικής γυμναστικής, του αυτοσχεδιασμού και της μουσικής, βάζοντας τα θεμέλια του σύγχρονου χορού. Ο Σκώτος παιδαγωγός Α.Σ

GRAD REVIEW #04 / 2019

Νήλ πρωτοΐδρυσε εκεί το Σάμμερ χιλ, το πρωτοπόρο σχολείο για παιδιά. Η κοινότητα διαλύθηκε το 1933 από τους Ναζί. Η Σχολή στο Λάξενμπουργκ της Αυστρίας στεγάστηκε στον λεγόμενο Παλαιό Πύργο του ανακτορικού συγκροτήματος, τριγυρισμένο από 1700 εκτάρια πρασίνου (εικ. 9). Ήταν σχολή για γυναίκες καθώς, έχοντας διακρίνει τις ιδιαιτερότητες του γυναικείου

σώματος, η μέθοδος τόνιζε την αρμονία, την ακρίβεια και όχι την ακροβατική πλευρά του χορού. Απέκτησε σημαντικό όνομα κατά το μεσοπόλεμο και σχολιάστηκε ποικιλοτρόπως για την απελευθέρωση των μαθητριών του. (Ο Σ. Μπέκετ λ.χ. στο πρώτο του νεανικό, μυθιστόρημα κάνει αναφορά στη Σχολή ως Dunkelblau, αντιδιαστολή και υπαινικτικό σχόλιο στο όνομα Hellerau).

53

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Η συνεργασία της Κούλας Πράτσικα με τον Γεώργιο Κοντολέοντα αποδείχθηκε ιδιαίτερα γόνιμη. Η παιδεία, οι ευρωπαϊκές διαδρομές μέσα από κέντρα όπου ζυμωνόταν η κουλτούρα του μοντέρνου κόσμου, σε συνδυασμό με την αναβίωση ιδεωδών του αρχαίου κόσμου και της σύγχρονης φιλοσοφίας (Νίτσε-Μπέργκσον), γέννησε ένα κτίριο απόλυτα εναρμονισμένο με το όραμα της γυναίκας

Εικόνες 10, 11, 12: Κατόψεις, και απόψεις της σχολής

54

που έφερε τη ρυθμική στην Ελλάδα και την εδραίωσε ως παιδεία του σύγχρονου χορού και απελευθέρωσης της γυναίκας. Το κτίριο εκπροσωπεί μια μινιμαλιστική και ορθολογική εκδοχή του μοντέρνου κινήματος κοντά στο ιδίωμα του Adolf Loos (εικ. 10, 11, 12), μια ελληνική, πιο απλή, μεσογειακή εκδοχή των οικιών Τζαρά και Μόλλερ, μπορεί να πει κανείς (εικ. 13, 14).

Παιδικά βιώματα του «μοντέρνου» στην Αθήνα του ’50

Εικόνες 13, 14: Οικία Τζαρά, βίλλα Μόλερ

Το μοντέρνο κίνημα ενσωμάτωσε πολλά ρεύματα του μεσοπολέμου, ακόμη και διαφορετικές φιλοσοφίες, άλλες πιο ανθρωποκεντρικές άλλες περισσότερο κοινωνικού περιεχομένου. Όμως κοινή μοιάζει η σύγκλιση σε μια καθαρμένη αισθητική απόλυτης γεωμετρίας, ιδανικών στερεών. Ο Κοντολέων ακολουθεί την εποχή του με στοχασμό, συνεπής στο πνευματικό του ιδεώδες, δεν φανατίζεται. Πολλοί επαίνεσαν το έργο του που, αν και μάλλον περιορισμένο, χαρακτηρίζεται από υψηλή αισθητική, ιδιαίτερη καθαρότητα, ευμετρία, λιτότητα και προσαρμο-

GRAD REVIEW #04 / 2019

γή στο περιβάλλον. Ο Δ. Πικιώνης όταν το 1960 του ζητήθηκε να σχολιάσει τα τριάντα χρόνια της σχολής έγραψε: «… είν’ένα πνευματικό προνόμοιο από τα πιο ακριβά και τα πιο σπάνια - το οίκημα τούτο, μαζί με την ικανοποίηση των υλικών αναγκών, να έχει αρθή, χάρις εις την σύλληψη της μορφής του, εις το ύψος του πνευματικού περιεχομένου, της Ιδέας, που η Σχολή τούτη συμβολίζει…το οίκημα της Σχολής της Kούλας Πράτσικα είναι αντάξιο των υψηλών της ιδεωδών και γι’ αυτό η σημασία του είναι πνευματική».

ΠΗΓΕΣ Τα τριάντα Χρόνια της Σχολής Κούλας Πράτσικα 1930-1960 Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ & Ε. Μαρμαρά, «12 Έλληνες Αρχιτέκτονες του μεσοπολέμου» Χολέβας, Νικ. Θ., Ο αρχιτέκτων Γεώργιος Κοντολέων, μια προσφορά ήθους στη νέα ελληνική αρχιτεκτονική, «Ζυγός», αριθ. 7/1975. Αρχείο της Σχολής Κούλας Πράτσικα

ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ εικ. 1 main hall, 2, 10: Tα τριάντα Χρόνια της Σχολής Κούλας Πράτσικα 1930-1960 εικ. 1, 3, 4, 5, 6: Youtube Ντοκιμαντέρ Κούλα Πράτσικα Υπουργείο Πολιτισμού σειρά «ταξιδι στον Πολιτισμό» εικ. 7: en.wikipedia.org εικ. 8, 9: de.wikipedia.org εικ. 11, 12: GRADreview εικ. 13, 14: WikiArquitectura

55

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

της Ελένης Φεσσά-Εμμανουήλ Ιστορικός της αρχιτεκτονικής και ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών

Η κρίση της δημόσιας αρχιτεκτονικής και η απαξίωση του δημόσιου χώρου

“

Αντικείμενο του σύντομου αυτού κειμένου είναι η κρίση της δημόσιας αρχιτεκτονικής και η απαξίωση του δημόσιου χώρου στη σύγχρονη Ελλάδα. Αρχίζω υπενθυμίζοντας τη σημασία των δύο θεμάτων για την πόλη και τους κατοίκους της. Στη συνέχεια θα αναφερθώ σε χρόνια προβλήματα που παρουσιάζει ο σχεδιασμός και η εξέλιξή τους, όπως είναι λ.χ. η νεοελληνική μέθοδος του ράβε-ξήλωνε και ο περιθωριακός ρόλος των αρχιτεκτόνων.

Tα δημόσια κτήρια, τα μνημεία, τα πάρκα και οι πλατείες ανήκουν στα σημεία αναφοράς των πόλεων, τα οποία τους προσδίδουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τους. Ως χώροι συλλογικής ζωής και μνήμης αποτελούν κλειδί για την κατανόηση μιας κοινωνίας, ενός πολιτισμού ή μιας εποχής. Kαι όμως, όσοι ασχολούμαστε με αυτά τα θέματα διαπιστώνουμε ότι, από το 1950 τουλάχιστον, αποτελούν τον μεγάλο, πιθανόν και ανίατο, ασθενή της ελληνικής πόλης. Σε αντίθεση με ό,τι γίνεται αλλού, σε μάς υπάρχει η τάση να αντιμετωπίζονται τα αξιόλογα δημόσια κτίρια

56

και οι δημόσιοι χώροι ως μέσα ατομικής προβολής και μικροπολιτικής, αφού ο κάθε ισχυρός και η κάθε νέα γενιά επιδίδονται με πάθος στο σβήσιμο ή την αλλοίωση των έργων των προκατόχων τους. Tο χαρακτηριστικότερο, ίσως, παράδειγμα αυτής της ιδιαιτερότητας είναι τα πάθη των πλατειών της Αθήνας, οι οποίες έχουν καταντήσει χώροι συλλογικής αμνησίας. Oι φωτογραφίες της πλατείας Ομονοίας δίνουν μια γεύση αυτών των παθών, τα οποία θα ήταν αδιανόητα σε ιστορικές πόλεις της Ευρώπης όπως η Ρώμη, το Παρίσι, το Μόναχο ή το Λονδίνο.

”

Η κρίση της δημόσιας αρχιτεκτονικής και η απαξίωση του δημόσιου χώρου

Εικόνα 1: Η εξωραϊσμένη πλατεία Ομονοίας περί το 1910 με τους φοίνικες, τα ζαχαροπλαστεία, τα ζυθοπωλεία και τα ωδικά καφενεία, κέντρο διασκέδασης των κατοίκων της πρωτεύουσας και των επαρχιωτών επισκεπτών της. Διαμορφώθηκε επί δημαρχίας Σπύρου Μερκούρη από την τεχνική υπηρεσία του Δήμου

GRAD REVIEW #04 / 2019

57

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Εικόνα 1α: Φωτογραφία της πλατείας Ομονοίας που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Η Εικονογραφημένη τον Μάιο του 1907 (σ. 111)

58

Από τη δεκαετία του 1980, τα προβλήματα των δημοσίων κτιρίων και χώρων έρχονται όλο και περισσότερο στο προσκήνιο της επικαιρότητας. Tο φως της δημοσιότητας δεν πέφτει βέβαια στην ουσία αυτών των προβλημάτων, αλλά σε περιπτώσεις με ιδιαίτερο επικοινωνιακό, οικονομικό ή πολιτικό ενδιαφέρον. Θέματα όπως η ανέγερση του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης, η δημιουργία του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης του Ιδρύματος Γουλανδρή, η αρχιτεκτονι-

κή μετριότητα του νέου Αεροδρομίου των Σπάτων και οι αναπλάσεις των πλατειών του Μοναστηρακίου και της Ομονοίας θα αναδειχθούν σε μείζονες αντιπαραθέσεις, οι οποίες ξεφεύγουν από τα πλαίσια της αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας. H παρουσίαση της αρχιτεκτονικής από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας γίνεται, πλέον, με τέτοιο τρόπο ώστε να μην είναι σαφές αν το δημόσιο κτίριο και ο δημόσιος χώρος αποτελούν το θέμα της συζήτησης. Πολλές φορές είναι

Η κρίση της δημόσιας αρχιτεκτονικής και η απαξίωση του δημόσιου χώρου

Εικόνα 2: Η εκσυγχρονισμένη πλατεία Ομονοίας μετά την ολοκλήρωση των έργων για τον υπόγειο σταθμό του Ηλεκτρικού το 1930, με τις οκτώ τσιμεντένιες Μούσες που τοποθετήθηκαν για την κάλυψη των αεραγωγών και τα περίπτερα για τους ανθοπώλες. Η διαμόρφωση της επιφάνειας έγινε επί δημαρχίας Σπύρου Μερκούρη από τον τότε διευθυντή των τεχνικών υπηρεσιών του Δήμου Βασ. Τσαγρή. Η διαρρύθμιση και διακόσμηση του υπόγειου σταθμού σχεδιάστηκε από τον δημοτικό αρχιτέκτονα Μανώλη Λαζαρίδη.

μονάχα το πρόσχημα για να μιλήσει κανείς για άλλα θέματα. O Σαντιάγο Καλατράβα, ο Μάριο Μπότα και ο Ρέντσο Πιάνο είναι γνωστοί τοις πάσι ως οι star του αρχιτεκτονικού εκσυγχρονισμού της ελληνικής πρωτεύουσας, ασχέτως αν πολλοί λίγοι γνωρίζουν κάτι για τους δύο αρχιτέκτονες και το έργο τους. Αντίθετα, ελάχιστοι είναι οι Αθηναίοι, ακόμη και οι ειδικοί, που ξέρουν σε ποιούς οφείλονται τα σημαντικά δημόσια κτίρια, μνημεία και πάρκα αυτής της πόλης.

H πλειοψηφία τους δημιουργήθηκε κατά τον 19ο αιώνα και κατά τη δεκαπενταετία 1925-1940 από αξιόλογους αρχιτέκτονες, Έλληνες και ξένους. Tα καλύτερα δημόσια κτίρια της νεότερης Ελλάδας, καρπός της γενναιοδωρίας ομογενών, ανεγέρθηκαν με τους τότε κανόνες της τέχνης και της επιστήμης από σπουδαίους αρχιτέκτονες του 19ου αιώνα: τους Δανούς αδελφούς Χάνσεν, τον Λύσανδρο Καυταντζόγλου, τον Κερκυραίο Ιωάννη Χρόνη και άλλους. Σε ικανούς αρχιτέκτονες που ήσαν κρατικοί ή

GRAD REVIEW #04 / 2019

δημοτικοί υπάλληλοι χρωστούμε σημαντικές σελίδες της δημόσιας αρχιτεκτονικής μας πριν από τον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σ’ αυτές τις σελίδες ανήκουν, για παράδειγμα, το μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη και τα δημοτικά έργα του Σπύρου Πάτση (192529), που σχεδίασε ο τότε δημομηχανικός Μανώλης Λαζαρίδης, και κυρίως τα μοντέρνα σχολικά κτίρια της δεκαετίας του ’30, που μελέτησαν οι αρχιτέκτονες της τεχνικής υπηρεσίας του Υπουργείου Παιδείας, Νίκος Μητσάκης, Πάτροκλος Καραντινός, Κυριακούλης Παναγιωτάκος και άλλοι. Αντίθετα, στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, η δημόσια αρχιτεκτονική μας είναι κατά κανόνα μέτρια και απρόσωπη. Στις λαμπρές εξαιρέσεις αυτού του κανόνα ανήκουν το έργο των αρχιτεκτόνων του Eλληνικού Oργανισμού Tουρισμού και της Tεχνικής Yπηρεσίας της Eθνικής Tράπεζας υπό τον Kωνσταντίνο Δεκαβάλλα κατά τη δεκαετία του ’60. Tο δίκτυο των ξενοδοχείων, μοτέλ και άλλων μονάδων του E.O.T. που

κτίστηκαν επί διευθύνσεως Άρη Κωνσταντινίδη (1958-1967) αποτελούν συμβολή της ελληνικής αρχιτεκτονικής στο σχετικά νέο κεφάλαιο του παγκόσμιου τουρισμού και αναψυχής. Αρκετές από τις μονάδες αυτές έχουν ιδιαίτερη αρχιτεκτονική και συμβολική αξία, αναγνωρισμένη τόσο μέσα όσο και έξω από τα ελληνικά σύνορα. Υπήρξαν ένας δημιουργικός αντίλογος στον ισοπεδωτικό διεθνισμό των Χίλτον και άλλων ξενοδοχειακών αλυσίδων που επέβαλε τα χρόνια αυτά η ηγεμονία του δυτικού καπιταλισμού. Άλλα σημαντικά δημόσια έργα των δύο πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών είναι η διαμόρφωση των χώρων γύρω από την Ακρόπολη και το λόφο του Φιλοπάππου από τον Δημήτρη Πικιώνη και οι δημιουργίες δύο μεγάλων μορφών του διεθνούς μοντερνισμού. Πρόκειται για το κτίριο του Ανατολικού Αερολιμένα στο Ελληνικό, που σχεδίασε ο Eero Saarinen το 1960, και την Αμερικανική Πρεσβεία του Walter Gropius και των συνεργατών του (1958-63).

59

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Εικόνα 3: Η μετατροπή της πλατεία Ομονοίας σε σύγχρονο κυκλοφοριακό κόμβο με υπόγειες διαβάσεις, κυλιόμενες σκάλες, υπόγειες εξυπηρετήσεις (τουριστικό γραφείο ΕΟΤ, ταχυδρομείο κ.ά.) και διαρρύθμιση της βοτσαλωτής επιφάνειας σε τεχνητή λίμνη με συντριβάνια. Πρόκειται για έργο της τετραετίας 1955-1959 που μελέτησε και επέβλεψε η Υπηρεσία Οικισμού του Υπουργείου Συγκοινωνιών και Δημοσίων Έργων: αρχιτέκτονες Α. Σπανός, Π. Βασιλειάδης, Σ. Κοκκολιάδης, Γ. Μπόγδανος, γλύπτης Γ. Ζογγολόπουλος (βλ. https:// www.academia.edu/30704480/ Προκόπης_Βασιλειάδης_αρχιτέκτων_-_πολεοδόμος_Κίεβο_1912_-_Αθήνα_1977_ Prokopis_Vassiliadis_architect_-_urban_ planner_Kiev_1912_-_Athens_1977_)

Στη δεκαετία του ’60 πολλοί νέοι αρχιτέκτονες, αλλά και μοντερνιστές του Μεσοπολέμου, επηρέασαν αποφασιστικά την αρχιτεκτονική των δημοσίων κτιρίων και χώρων με την ομαδική εργασία, τις διακρίσεις τους σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς και τη συσπείρωση γύρω από το Σύλλογό τους. Σε αυτούς ανήκουν οι Ιωάννης Δεσποτόπουλος, Πάτροκλος Καραντινός, Δημήτρης Τριποδάκης, Γιάννης Λιάπης - Ηλίας Σκρουμπέλος, Κώστας Μπίτσιος, Κίμων Λάσκαρις, Κώστας Φινές – Kώστας Παπαϊωάννου, Νίκος Δεσύλλας - Δημήτρης Κονταργύρης - Αντώνης Λαμπάκις - Παύλος Λουκάκης, Δημήτρης Φατούρος, Βασίλης Γιαννάκης, Εργαστήρι 66 των Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη, Θύμιος Παπαγιάννης – Σθένης Μολφέσης, Λάζαρος Καλυβίτης – Γιώργος Λεονάρδος, κ.ά.

60

Oι πρωτοβουλίες όμως του E.O.T και των άλλων δημοσίων φορέων για τον αρχιτεκτονικό εκσυγχρονισμό των δεκαετιών του ’50 και ’60 είναι κάτι που χάθηκε δυστυχώς με την πάροδο του χρόνου. Από τη γραφειοκρατική παραγωγή της δημόσιας αρχιτεκτονικής μας μετά το 1967 απουσιάζουν συνήθως η έμπνευση, το μεράκι, η μαστοριά και η φροντίδα. Υπάρχει συχνά διάσταση απόψεων ανάμεσα στον αρχιτέκτονα, τον κύριο του έργου, τον κατασκευαστή και αυτούς που το χρησιμοποιούν. Έχουν γι’ αυτό ιδιαίτερη αξία τα αξιόλογα δημόσια έργα – κτιριακά και αστικού σχεδιασμού – που κατόρθωσαν να πραγματοποιήσουν προικισμένοι αρχιτέκτονες της Μεταπολίτευσης με πρωταγωνιστές: (α) τους συνθέτες – καθηγητές στις Αρχιτεκτονικές Σχολές της Αθήνας—Τάσο και Δημήτρη Μπίρη, Δημήτρη Ησαϊα – Τάση

Η κρίση της δημόσιας αρχιτεκτονικής και η απαξίωση του δημόσιου χώρου

Παπαϊωάννου, Μπούκη Μπαμπάλου-Νουκάκη, Γιάννη Κίζη, Γιάννη Λιακατά – Αναστασία Πεχλιβανίδου-Λιακατά κ.ά.— και της Θεσσαλονίκης —Πάνο Τζώνο, Ξανθίππη Σκαρτπιά-Χόιπελ, Αναστάσιο Μ. Κωτσιόπουλο, Ρένα Σακελλαρίδου, Νίκο Καλογήρου κ.ά.— με τους συνεργάτες τους• (β) τα Γραφεία Αλέξανδρου Ν. Τομπάζη, Κ. Κυριακίδη και Συνεργατών, Γιάννη Κανετάκη – Δημήτρη Κατζουράκη – Γρηγόρη Τσαμπέρη, BETAPLAN των Ιωάννη Βεντουράκη – Τάκη Ταβανιώτη, Δημήτρη και Λιάνας Ποτηροπούλου κ.ά.

H μετριότητα της δημόσιας αρχιτεκτονικής και οι προβληματικές σχέσεις εργοδοτών

GRAD REVIEW #04 / 2019

– μελετητών – κατασκευαστών - ενοίκων δεν αποτελούν ελληνικό μόνο φαινόμενο. Εμφανίζονται σε όλες τις σύγχρονες ατομοκεντρικές και καταναλωτικές κοινωνίες, με ιδιαίτερη μάλιστα οξύτητα στις αναπτυσσόμενες χώρες. Οφείλονται, μεταξύ άλλων, στην υποβάθμιση του κοινού γούστου που έφεραν η βιομηχανική και η ψηφιακή επανάσταση, η παρακμή της χειροτεχνικής μαστοριάς, η νεοαστική βιασύνη και απαιδευσία και η παραγωγή ευτελών υποπροϊόντων οικοδομικής. Αλλού, όμως, βρίσκεται η ελληνική ιδιαιτερότητα. H Ελλάδα είναι η μόνη ευρωπαϊκή χώρα στην οποία το επάγγελμα αρχιτέκτων ήταν και

παραμένει θεσμικά ακατοχύρωτο και κοινωνικά περιθωριακό. Mόνο το 2% των ελληνικών κτιρίων σχεδιάζεται από αρχιτέκτονες και επιπλέον σπάνια πραγματοποιείται με την επίβλεψή τους ή χωρίς αυθαίρετες παρεμβάσεις αναρμοδίων. Αυτό, μαζί με την ασχεδίαστη ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων και την κακή συντήρηση δημοσίων κτιρίων και χώρων, ανήκει στους βασικούς λόγους της χαμηλής τους ποιότητας.

Εικόνα 4: Η μεταγενέστερη αντικατάσταση της βοτσαλωτής επιφάνειας της πλατείας Ομονοίας από γκαζόν (χλοοτάπητα)

61

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Εικόνα 5: Η πλατεία Ομονοίας με τον Δρομέα του Κ. Βαρώτσου. Τοποθετήθηκε στο πλαίσιο της καλλιτεχνικής δράσης «Δρώμενα» που οργάνωνε ο δήμος Αθηναίων επί δημαρχίας Μιλτιάδη Έβερτ και αντιδημαρχίας πολιτισμού Σταύρου Ξαρχάκου (1986-1987)

62

Πολλές από τις κακοδαιμονίες της δημόσιας αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας μας δεν είναι σημερινές. Ορισμένες χρονολογούνται από τη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, και κάποιες έλκουν την καταγωγή τους από παλαιότερες ιστορικές περιόδους.

Oι σχέσεις ανάμεσα στην κρατική γραφειοκρατία και την Αρχιτεκτονική, οι οποίες ήtαν πάντα προβληματικές, έχουν χειροτερεύσει τα τελευταία χρόνια. Tό ίδιο ισχύει και με την αρχιτεκτονική γοήτρου του ιδιωτικού τομέα. Έτσι, ενώ η πολιτεία, το κεφάλαιο και η τέταρτη εξουσία – ο Τύπος, η τηλεόραση και

τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης – δείχνουν να ενδιαφέρονται ζωηρά για την πόλη, τον δημόσιο χώρο, την αρχιτεκτονική κληρονομιά και τα σύγχρονα κτίρια αξιώσεων, στην πράξη λειτουργούν μικροπολιτικά, ευκαιριακά και κοντόφθαλμα. Συχνά οι αρχιτέκτονες επιλέγονται και προβάλλονται αναξιοκρατικά, με αποτέλεσμα να ευτελίζονται οι επαγγελματικοί θεσμοί τους, δηλαδή οι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί – πανελλήνιοι και διεθνείς – και η νομοθεσία αναθέσεων μελετών του δημοσίου.

H γραφειοκρατική και πολιτική εξουδετέρωση του θεσμού των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών

Η κρίση της δημόσιας αρχιτεκτονικής και η απαξίωση του δημόσιου χώρου

Εικόνα 6: Σχέδιο της μελέτης για την ανάπλαση της πλατείας Ομονοίας που εκπονήθηκε το 1999-2001 από τους βραβευμένους αρχιτέκτονες στον πανευρωπαϊκό διαγωνισμό του 1998: Ε.-Μ. Κατσίκα, Α. Βοζάνη, Γρ. Δεσύλλα και Θ. Τσιατά

και η υποβάθμιση του μελετητικού τομέα στα δημόσια έργα έχουν σαφώς επιδεινώσει τα χρόνια προβλήματα. Oι διαγωνισμοί γίνονται ολοένα και περισσότερο για τα μάτια του κόσμου, καθώς δεν προετοιμάζονται σωστά και δεν έχουν σαφές πρόγραμμα και συγκεκριμένους στόχους. Έτσι τα βραβεία των διαγωνισμών μένουν στα χαρτιά ή υλοποιούνται με ουσιώδεις αλλαγές και εκπτώσεις. Επιπλέον, αντί να εκσυγχρονιστεί η νομοθεσία για τα κτίρια του δημοσίου, προτιμήθηκε η υιοθέτηση του διαβλητού και αντι-αρχιτεκτονικού συστήματος της μελετοκατασκευής, στο οποίο οι αρχιτέκτονες μελετητές είναι υπάλληλοι του κατασκευαστή και επενδυτή ή άμεσα εξαρτημένοι απ’ αυτούς. Με το σύστημα αυτό, εκτός από τον αθέμιτο ανταγωνισμό των πανεπιστημιακών συναδέλφων τους, οι αρχιτέκτονες-μελετητές δημόσιων χώρων και κτιρίων που είναι ελεύθεροι επαγγελματίες

GRAD REVIEW #04 / 2019

παραγκωνίζονται πλέον συστηματικά και από τους συμβούλους των εργοδοτών τους. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 υφίστανται και τις συνέπειες του ανταγωνισμού των αρχιτεκτονικών αστέρων του διεθνούς και εγχώριου μάρκετινγκ Kalatrava, Bota, Tshumi, Piano κ.ά. Θυμίζω την περιπέτεια του Μουσείου της Ακρόπολης διάρκειας 33 ετών (1976-2009) και κυρίως τις μελετοκατασκευαστικές μεθοδεύσεις στα Μέγαρα Μουσικής Αθηνών και Θεσσαλονίκης, στα κτίρια του νέου Αεροδρομίου των Σπάτων και στην ανάπλαση της Εθνικής Πινακοθήκης, που αποτελούν χαμένες ευκαιρίες για τη δημόσια αρχιτεκτονική του τόπου.

H ποιοτική και συμβολική υποβάθμιση των κτιρίων γοήτρου του Δημοσίου στην Ελλάδα, οφείλεται σε πολλούς λόγους. Ένας από αυτούς είναι ότι τα κρατικά και δημοτικά κτίρια αντιμετωπίζονται ως μέσα απλής στέγασης

των υπαλλήλων και ως ευκαιρία για τη μέγιστη δυνατή αξιοποίηση της δημόσιας γης. Ένας άλλος λόγος είναι η περιθωριακή θέση των καλών και εφαρμοσμένων τεχνών στο λογοκρατούμενο εκπαιδευτικό μας σύστημα. Από εκεί απορρέουν η έλλειψη αισθητικής καλλιέργειας και οπτικής ευαισθησίας, όχι μόνο των κατοίκων της σύγχρονης ελληνικής πόλης, αλλά και της πλειοψηφίας εκείνων που πρωταγωνιστούν στην οικοδόμησή της. Πρόκειται για τους κεφαλαιούχους, εργολάβους, μεσάζοντες, τεχνοκράτες, πολιτικούς και ανθρώπους των μέσων μαζικής επικοινωνίας, οι οποίοι διαμορφώνουν ή επηρεάζουν καθοριστικά τη δημόσια αρχιτεκτονική μας, χωρίς να έχουν συνήθως τα αναγκαία εφόδια. Γι’ αυτό και δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν την αρχιτεκτονική ποιότητας του καιρού τους, αλλά και να διευκολύνουν την παραγωγή και τη διεύρυνσή της.

63

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Εικόνα 7: Πρόσφατη φωτογραφία της αναπλασμένης πλατείας Ομονοίας

Kαι εδώ είναι σκόπιμο να θυμηθούμε τις πάντα επίκαιρες απόψεις μιας μεγάλης μορφής του 19ου αιώνα, του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου (1811-1885), ο οποίος έγραψε ιστορία στο χώρο της πρωτεύουσας με το Αρσάκειο Παρθεναγωγείο (σήμερα στέγη του Συμβουλίου της Επικρατείας), το Πολυτεχνείο και το αξιόλογο ναοδομικό έργο του. Υποστήριζε λοιπόν ο Καυταντζόγλου ότι κύρια αιτία για την παρακμή της αστικής αρχιτεκτονικής είναι η αμάθεια αυτών που την ασκούν, αλλά και εκείνων που τους επιτρέπουν να το κάμουν. Ο ουμανιστής αρχιτέκτων είναι ο πρώτος που θα μιλήσει για τις δύσκολες σχέσεις της πολιτικής εξουσίας και του πλούτου με την αρχιτεκτονική. Πίστευε ότι η αρχιτεκτονική δημιουργία δεν εξαρτάται τόσο από τα υλικά μέσα όσο από ουσιαστικότερες προϋποθέσεις, όπως είναι η αξιοκρατική στήριξη των αρχιτεκτόνων, πράγμα διόλου απλό αφού η αληθινή τέχνη είναι

64

«φιλέρημος» και δυσδιάκριτη, καθώς δεν κυκλοφορεί στους δρόμους ούτε περιφέρεται στους προθαλάμους των πλουσίων και των ισχυρών. Όμως και εμείς οι αρχιτέκτονες έχουμε μεγάλο μερίδιο της ευθύνης για την κοινωνική και επαγγελματική μας περιθωριοποίηση. Αποδεχτήκαμε τον, άνευ όρων, εγκλωβισμό της άσκησης του επαγγέλματός μας σε θεσμικά πλαίσια ηγεμονευόμενα από τους πολιτικούς μηχανικούς, όπως το TEE. Δεν είναι, λοιπόν, περίεργο που η κοινή γνώμη στην Ελλάδα μπέρδευε και συνεχίζει να μπερδεύει τον αρχιτέκτονα με τον πολιτικό μηχανικό, θεωρώντας τον πρώτο περιττή πολυτέλεια. Ακολούθησε η υπέρμετρη εξιδανίκευση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς —επώνυμης και ανώνυμης, αστικής και βιομηχανικής—,

Η κρίση της δημόσιας αρχιτεκτονικής και η απαξίωση του δημόσιου χώρου

τα κατάλοιπα της οποίας κακοποιούνται συχνά από τους συντηρητές και νεόπλουτους ιδιοκτήτες τους. H εξιδανίκευση όμως αυτή του αρχιτεκτονικού παρελθόντος αντιστρατεύτηκε τελικά την αρχιτεκτονική δημιουργία του παρόντος. Ύστερα ήρθαν οι μόδες του μεταμοντερνισμού και της αποδόμησης, οι οποίες εκφράστηκαν κυρίως με τον παρδαλό μετασχηματισμό του αστικού τοπίου και όξυναν τις χρόνιες αδυναμίες της δημόσιας αρχιτεκτονικής. Δεν είναι λίγοι σήμερα εκείνοι που μπερδεύουν τους αρχιτέκτονες

GRAD REVIEW #04 / 2019

με τους διακοσμητές, βλέπουν την αρχιτεκτονική σαν ένα είδος σκηνογραφίας ή θέλουν ν’ απαλλαγούν από δημιουργούς με άποψη και κύρος. Όλα αυτά εμποδίζουν την ουσιαστική παρουσία των αρχιτεκτόνων στη δημόσια αρχιτεκτονική και τη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου. Στη συνέχεια υπήρξαν και πρόσθετοι λόγοι για τη διολίσθηση της αρχιτεκτονικής ποιότητας του δημόσιου τομέα. Τέτοιοι λόγοι ήταν οι ουτοπικές εξειδικεύσεις και ενασχολήσεις των ραγδαία αυξανόμενων

αρχιτεκτόνων με αντικείμενα ή προσεγγίσεις άλλων περιοχών —ανθρωπολογίας, σημειολογίας / σημειωτικής, κοινωνιολογίας, φιλολογίας, φιλοσοφίας κ.ά.—που τους απογείωναν από το πολεοδομικό γίγνεσθαι και την αρχιτεκτονική πραγματικότητα.

Εικόνα 8: Σχέδιο της τελευταίας μελέτης για την ανάπλασης της πλατείας Ομονοίας, η οποία δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί

65

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Εικόνες 9-10-11-12: Πεζόδρομοι στην Πλάκα μετά την ανάπλαση τής ιστορικής αυτής συνοικίας και βραβεύτηκε με το μετάλλιο της Europa Nostra., η οποία βασίστηκε στις μελέτες «Παλαιάς Πόλεως Αθηνών» (1873-1875, αρχιτέκτων-καθηγητής Διονύσης Ζήβας, συνεργάτες αρχιτέκτονες Ι. Μιχαήλ, Κ. Ιωάννου, Μ. Γραφάκου. Ε. ΜαΐστρουΑ. Παρασκευοπούλου και Ε. Μεθενίτου, κυκλοφοριολόγοι Γ. Γιαννόπουλος και Κ. Ζέκος): απόψεις της οδού Κυδαθηναίων και της γραφικής οδού Θέσπιδος, στα τέλη του 1970

Υπάρχει όμως και μια άλλη ουσιώδης ιδιομορφία, η οποία δεν έχει συζητηθεί μέχρι ώρας· το γεγονός ότι χαρισματικοί αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι με διεθνές κύρος εξοστρακίστηκαν συστηματικά από τον σχεδιασμό των δημόσιων κτιρίων και χώρων της ελληνικής πόλης. O Κωνσταντίνος Δοξιάδης (1913-1975), ο Γιώργος Κανδύλης (1913-1995), ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος (1903-1992) και ο Αριστομένης Προβελέγγιος (1914-1999) αποκλείστηκαν, για διαφορετικούς λόγους, από το πολεοδομικό γίγνεσθαι της ελληνικής πρωτεύουσας, παρά το γεγονός ότι τις ιδέες, τους προβληματισμούς και τις μελέτες τους τις

66

χρησιμοποίησαν πολλοί συνάδελφοί τους. Κανένα δημόσιο κτίριο γοήτρου της Αθήνας δεν ανατέθηκε σε μια σημαντική μορφή της αρχιτεκτονικής μας του 20ού αιώνα· τον Άρη Κωνσταντινίδη. Επιπλέον, η γραφειοκρατία, τα είδωλα του αρχιτεκτονικού μάρκετινγκ και ο λαϊκισμός έφεραν τον μερικό ή ολικό αποκλεισμό χαρισματικών αρχιτεκτόνων , όπως ήταν λ.χ. οι πρωτοπόροι Νίκος Βαλσαμάκης και Τάκης Ζενέτος, από τα σπουδαιότερα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια της πρωτεύουσας. Κανείς τέλος από τους προαναφερθέντες πολεοδόμους και αρχιτέκτονες δεν δίδαξε σε ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα της χώρας του.

Η κρίση της δημόσιας αρχιτεκτονικής και η απαξίωση του δημόσιου χώρου

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ • Aesopos Y., Simeoforidis Y. (ed.), Landscapes of modernisation. Greek Architecture 1960s and 1990s, Athens: Metapolis Press, 1999.

• Αρχιτέκτονες, Τεύχος 73, Περίοδος Β’, Ιανουάριος/Φεβρουάριος 2009 | Αρχιτεκτονικοί Διαγωνισμοί Α΄ https://www. sadas-pea.gr/arxitektones-73/

• Aesopos, Yannis (ed.), Tourism Landscapes: Remaking Greece / Τοπία Τουρισμού: Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα, Κατάλογος Ελληνικής Συμμετοχής στην 14η Διεθνή Έκθεση Αρχιτεκτονικής στη Biennale di Venezia, Αθήνα 2014.

• Αρχιτέκτονες, Τεύχος 74, Περίοδος Β’, Μάρτιος/Απρίλιος 2009 | Αρχιτεκτονικοί Διαγωνισμοί Β΄ https://www.sadaspea.gr/arxitektones-74/

• Αντωνιάδης, Α., Σύγχρονη Ελληνική Αρχιτεκτονική, έκδοση περιοδικού «άνθρωπος + χώρος», Αθήνα, 1979.

• Αρχιτέκτονες, Τεύχος 75, Περίοδος Β’, Μάιος/Ιούνιος/Ιούλιος 2009 | Αρχιτεκτονικοί Διαγωνισμοί Γ΄ https://www.sadas-pea. gr/arxitektones-75/

• Γιακουμακάτος Α., Στοιχεία για τη νεότερη ελληνική αρχιτεκτονική. Πάτροκλος Καραντινός, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2003.

• 15νθήμερη εφημερίδα του TEE/TKM, τεύχος 428, 1.11.2011, σ. 3-7, «Δημόσιος χώρος … αναζητείται», σ. http://tkm.tee. gr/wp-content/uploads/2019/01/TEXNO428.pdf • Δελτίο ΣΑΔΑΣ, 10/1982 (ερωτηματολόγιο με θέμα τον θεσμό των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών).

• Δουμάνης Ο., Μεταπολεμική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα / Postwar Architecture in Greece, 1945-1983, Αθήνα: Έκδοση «Αρχιτεκτονικών Θεμάτων», 1984.

• Καραντινός Π. (επιμ.), Τα Νέα Σχολικά Κτίρια, Τεχνικόν Επιμελητήριον της Ελλάδος, Αθήνα, 1938.

• Κιτσίκης Κώστας, «Πολεοδομικά και αισθητικά προβλήματα της αναμορφούμενης πόλεως των Αθηνών», Αρχιτεκτονική, τεύχος 15-16/1959, Μάιος-Αύγ., σ. 12-17.

• Κονταράτος Σ. – Wang W. (επιμ.), Αρχιτεκτονική του 20ού αιώνα – Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής Αθήνα, Prestel Μόναχο Λονδίνο Νέα Υόρκη, 2000.

• Loyer F., Architecture de la Grèce contemporaine, Université de Paris / Faculté des Lettres et Sciences Humaines, 1966 (πολυγραφημένη διδακτορική διατριβή).

• Μπίρης, Κ., Αι Αθήναι από τον 19ο εις τον 20όν αιώνα, Καθίδρυμα Πολεοδομίας και Ιστορίας των Αθηνών, Αθήνα, 1966.

• Μπίρης, Κ., Αι Αθήναι από τον 19ο εις τον 20όν αιώνα, Εκδοτικός Οίκος «Μέλισσα», Αθήνα, 21995.

• Μπίρης, Μ., Μισός αιώνας αθηναϊκής αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 1987.

• Μπίρης, Μ., Αθηναϊκή Αρχιτεκτονική, 1875-1925, Εκδοτικός Οίκος «Μέλισσα», Αθήνα, 2003.

• TEE/TKM, Δημόσιος χώρος αναζητείται: Πρακτικά συνεδρίου (ΤΕΕ – Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, Τμήματα Αρχιτεκτόνων Πολυτεχνικών Σχολών ΑΠΘ, Παν/ μίου Πατρών, Παν/μίου Θεσσαλίας, ΔΠΘ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πολυτεχνείου Κρήτης, ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, 20-22 Οκτωβρίου 2011, Θεσσαλονίκη) http://library.tee.gr/digital/m2501_2600/ m2569/m2569_contents.htm • Τραυλός, Ι., Νεοκλασική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήναι: Εμπορική Τραπέζης της Ελλάδος, 1967.

• Τσακόπουλος Π., Αναγνώσεις της Ελληνικής Μεταπολεμικής Αρχιτεκτονικής / On Greek Postwar Architecture, Αθήνα: Καλειδοσκόπιο, 2014.

• Φεσσά-Εμμανουήλ Ε., «Αρχιτεκτονική επίσημη και ‘γοήτρου’ στη μεταπολεμική Ελλάδα 1945-1975 / Prestige Architecture in post-war Greece: 1945-1975», Θέματα Χώρου + Τεχνών, 15/1984, σ. 34-73.

• Φεσσά-Εμμανουήλ Ε., Κτίρια για δημόσια χρήση στη νεότερη Ελλάδα 1827-1992 / Public Architecture in modern Greece 1827-1992, Αθήνα: Παπασωτηρίου, 1993.

• Φιλιππίδης Δ., Νεοελληνική Αρχιτεκτονική. Αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη (1830-1980) σαν αντανάκλαση των ιδεολογικών επιλογών της νεοελληνικής κουλτούρας, Αθήνα: Μέλισσα, 1984.

GRAD REVIEW #04 / 2019

67

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

του Στέλιου Γιαμαρέλου The Bartlett School of Architecture UCL

Η είσοδος του Αθηναϊκού μοντερνισμού στη διεθνή ιστοριογραφία της αρχιτεκτονικής Για το μεγαλύτερο μέρος του εικοστού αιώνα, ο Αθηναϊκός μοντερνισμός είναι πρακτικά απών από τη διεθνή σκηνή της αρχιτεκτονικής. Εισέρχεται πιο δυναμικά σε αυτήν από την στιγμή που η πολυκατοικία στην οδό Εμμανουήλ Μπενάκη 118 (1973) της Σουζάνας και του Δημήτρη Αντωνακάκη συμπεριλαμβάνεται στη δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση της κριτικής ιστορίας της μοντέρνας αρχιτεκτονικής του Kenneth Frampton το 1985.1 Μέσα στις τελευταίες 4 δεκαετίες, το πιο επιτυχημένο αυτό βιβλίο του Βρετανού

68

ιστορικού έχει επανεκδοθεί και μεταφραστεί σε περισσότερες από δέκα γλώσσες, από τα Ισπανικά μέχρι τα Κινέζικα. Η μεγάλη διεθνής του επιτυχία μεγέθυνε και την σημασία του για τους έλληνες αρχιτέκτονες. Πριν την έκδοση του βιβλίου του Frampton, οι διεθνώς επιτυχημένοι έλληνες αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι, Κωνσταντίνος Δοξιάδης και Γιώργος Κανδύλης, ήταν κυρίως γνωστοί για τα μεταπολεμικά τους έργα εκτός Ελλάδας, από το Ισλαμαμπάντ ως την ToulouseLe-Mirail. Απεναντίας, οι αρχιτέκτονες που

Η είσοδος του Αθηναϊκού μοντερνισμού στη διεθνή ιστοριογραφία της αρχιτεκτονικής

πρόβαλλε ο Frampton, βασισμένος στο πρώτο κείμενο του Αλέξανδρου Τζώνη και της Liane Lefaivre για τον «κριτικό τοπικισμό»,2 δεν είχαν κτίσει ποτέ εκτός Ελλάδας. Αυτό από μόνο του ήταν σημαντικό. Ήταν η πρώτη φορά μέσα σε 50 χρόνια που η σύγχρονη αρχιτεκτονική στην Ελλάδα συμπεριλαμβανόταν σε μια ιστορία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Κανένας από τους καθιερωμένους ιστορικούς του μοντερνισμού, από τον Nikolaus Pevsner και τον Siegfried Giedion μέχρι τον Reyner Banham και τον

GRAD REVIEW #04 / 2019

Charles Jencks,3 δεν συμπεριλαμβάνει παραδείγματα από τη νεοελληνική αρχιτεκτονική στο έργο του. Η μοναδική άλλη φορά που είχε συμβεί αυτό ήταν στην «πανοραμική» ιστορία του Alberto Sartoris από τα μέσα της δεκαετίας του 1930. 4 Οι άλλες ιστορίες της ίδιας περιόδου αναφέρονται στην ελληνική αρχιτεκτονική μονάχα μέσα από την ιδιότητα του χρυσού κλασσικού κανόνα με τον οποίο ήθελε να συγκρίνεται ο μοντερνισμός και οι πρωταγωνιστές του. Κάθε φορά, όμως, που ένας ιστορικός όπως

ο William J.R. Curtis το 1982, για παράδειγμα, αντιπαραθέτει την Villa Savoye του Le Corbusier με τον Παρθενώνα, ακριβώς την ίδια στιγμή η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα περιθωριοποιείται για χάρη του κλασσικού της προγόνου.5 Μόνο αφού δημοσιεύσει την δική του ιστορία ο Frampton το 1985, προσθέτει και ο Curtis αναφορές σε μοντέρνους έλληνες αρχιτέκτονες, όπως ο Άρης Κωνσταντινίδης και ο Στάμος Παπαδάκης, στην τρίτη αναθεωρημένη έκδοση του βιβλίου του το 1996. 6

69

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

Το βιβλίο του Frampton αποδεικνύεται τόσο επιδραστικό, επειδή ακριβώς ο συγγραφέας του δεν στόχευε απλά να επικαιροποιήσει το έργο του Sartoris. Δεν έγραφε δηλαδή μια «ουδέτερη» ιστορία που ήθελε «εγκυκλοπαιδικά» να συμπεριλάβει όσο το δυνατόν περισσότερους εκπροσώπους από διαφορετικά εθνικά πλαίσια. Ειδικά με το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του που αφιερώνεται σε ζητήματα πολιτισμικής ταυτότητας στην μοντέρνα αρχιτεκτονική, ο Frampton θέλει να παρέμβει στις κρίσιμες αρχιτεκτονικές διαμάχες της εποχής του, της δεκαετίας του 1980. Τα έργα των ελλήνων αρχιτεκτόνων που κλείνουν την ιστορία της αρχιτεκτονικής του παρουσιάζονται ακριβώς ως μια εναλλακτική, «κριτικά τοπικιστική» και όχι «μεταμοντέρνα», οδός διαφυγής από την παρατεταμένη κρίση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής των δεκαετιών του 1960 και 1970. Και μάλιστα, τα έργα αυτά μπορούν να παίξουν αυτό τον σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της μοντέρνας αρχιτεκτονικής ακριβώς επειδή είναι ριζωμένα στον συγκεκριμένο τόπο τους. Η ιστορία του Frampton καταλήγει στην αθηναϊκή πολυκατοικία των Αντωνακάκη που ταυτόχρονα παρουσιάζεται και ως υπόσχεση για ένα καλύτερο μέλλον για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική διεθνώς. Η απάντηση στην κρίση του μοντερνισμού είναι λοιπόν ήδη διαθέσιμη και βρίσκεται ακριβώς σε τοπικά ευαίσθητες αναθεωρήσεις του, όπως η αθηναϊκή. Μετά την συμπερίληψή τους σε αυτό το βιβλίο το 1985, αρχιτέκτονες που απλά έκαναν τη δουλειά τους στη σχετική απομόνωση της Ελλάδας βρίσκονται, έτσι, ξαφνικά να ηγούνται των διεθνών εξελίξεων στην μοντέρνα αρχιτεκτονική.

70

Δεν αργεί λοιπόν να δρομολογηθεί και η μετάφραση του βιβλίου του Frampton στην Ελλάδα. Στον Πρόλογο που γράφει ειδικά για την ελληνική έκδοση ο Βρετανός ιστορικός υπερθεματίζει φωτίζοντας την Αθήνα θετικά ως την «κατεξοχήν μοντέρνα πόλη».7 Με τους όρους του βορειοαμερικάνικου και δυτικοευρωπαϊκού λόγου για την αρχιτεκτονική του καιρού του, o Frampton αναδεικνύει την Ελλάδα ως ένα ξεχωριστό τόπο του μοντερνισμού μέσα σε ένα μεταμοντέρνο κόσμο. Επειδή η πόλη αναπτύχθηκε ιστορικά με βάση τα οργανωτικά μοντέλα του νεοκλασσικισμού του 19ου αιώνα και του μοντερνισμού του 20ου αιώνα, υποστηρίζει ο Frampton, η Αθήνα είναι αδιαχώριστα συνδεδεμένη με το πρόταγμα της νεωτερικότητας. Ο Βρετανός ιστορικός αποδίδει σχηματικά την διευρυμένη αποδοχή του μοντερνισμού στην Ελλάδα στην σύμπτωση της πουριστικής μορφολογίας των λευκών όγκων κάτω από το φως με εκείνη της τοπικής ανώνυμης αρχιτεκτονικής των νησιώτικων οικισμών. Αλλά πιο σημαντικό ακόμα για τον Frampton είναι ότι η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα δεν παράγει ένα καθολικά βελτιστοποιημένο ομοιογενές κτισμένο περιβάλλον. Οι πολλαπλές διακυμάνσεις στην τοπογραφία της ελληνικής γεωγραφικής περιοχής σημαίνει ότι κάθε έργο πρέπει να προσαρμόζεται σε ένα συγκεκριμένο, και τις περισσότερες φορές ακανόνιστο, οικόπεδο. Με άλλα λόγια, ο μοντερνισμός μπορεί να εφαρμόζεται καθολικά στην Ελλάδα μονάχα όταν ταυτόχρονα

προσαρμόζεται στην εκάστοτε τοπική συνθήκη. Με αυτόν ακριβώς τον τρόπο φτάνουν αρκετές περιοχές της Αθήνας να διατηρούν την αίσθηση των νησιώτικων οικισμών, παρά τον γενικό κάναβο του ρυθμιστικού πολεοδομικού σχεδίου της πόλης. Σε συνδυασμό με αυτό το τοπίο, συνεχίζει ο Frampton, το ισχυρό φυσικό φως τονίζει και εμπλουτίζει την φαινομενολογική αντίληψη και τις υπαρξιακές ποιότητες των ανθρώπων, των τόπων και των πραγμάτων στην Ελλάδα.8 Είτε λοιπόν αναφέρεται στην Αθήνα είτε στην Ελλάδα συνολικά, το απλουστευτικό σχήμα του μοντέρνου κανάβου και της αποσπασματικής εμπειρίας της νησιώτικης πόλης κυριαρχεί στον τρόπο με τον οποίο κατανοεί ο Frampton την εντόπια αρχιτεκτονική παραγωγή. Παρά τις δεδηλωμένες προθέσεις του συγγραφέα τους, τα σχετικά κείμενα του Βρετανού ιστορικού δεν εμβαθύνουν και στα κοινωνικοπολιτικά πλαίσια της παραγωγής της αρχιτεκτονικής και του τρόπου με την οποία εκείνη συζητιέται στην Ελλάδα. Μόνο προς το τέλος της δεκαετίας του 1990, αντιλαμβάνεται πραγματικά ο Frampton την όλη διαδικασία που τελικά παράγει το μοντέρνο πρόσωπο της Αθήνας, μέσω της σχετικής έρευνας της διδακτορικής του φοιτήτριας, Ιωάννας Θεοχαροπούλου.9 Είναι ακριβώς αυτές οι ελληνικές πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, ο τρόπος που η ελληνική βιοτεχνία ή εργολαβία μικρής κλίμακας οργανώνει την παραγωγή του κτισμένου περιβάλλοντος, που έχουν ως αποτέλεσμα τους αυτό που σαγηνεύει τον Frampton ως «αυθόρμητο επίτευγμα» της «κατεξοχήν μοντέρνας πόλης». Αλλά αν η Σουζάνα και ο Δημήτρης Αντωνακάκης θεωρούνται «κριτικοί

Η είσοδος του Αθηναϊκού μοντερνισμού στη διεθνή ιστοριογραφία της αρχιτεκτονικής

τοπικιστές» στην Ελλάδα, αυτό γίνεται επειδή εκείνοι αντιστάθηκαν σε αυτόν τον ευρύτατα διαδεδομένο τρόπο παραγωγής, της μικρής κλίμακας αλλά πάντα ιδιωτικής και εμπορευματοποιημένης πρωτοβουλίας. Βασικός σκοπός αυτής της αρχιτεκτονικής τους ήταν ακριβώς να ξεφύγουν από την καθιερωμένη τυπολογία της Αθηναϊκής πολυκατοικίας που σχεδόν εκθειάζει ο Frampton όταν κοιτά την πόλη συνολικά.

Παρότι ουσιοκρατική και όχι ιστορικά ακριβής, η ανάγνωση της Αθήνας από τον Frampton ήταν η πρώτη ανενδοίαστα θετική αποτίμηση της «κατεξοχήν μοντέρνας πόλης» από έναν καταξιωμένο αρχιτέκτονα-ιστορικό. Εκτός από μεμονωμένα αρχιτεκτονικά έργα που συνήθως αγνοεί, η Ελλάδα έχει ξαφνικά να υπερηφανεύεται και για μια πόλη που δεν εκτιμά και πολύ μέχρι τότε. Είναι δύσκολο να εκτιμηθεί πόσο σημαντικό ήταν αυτό για την

ευρύτερη ανατροπή της αρνητικής προδιάθεσης και την επανεκτίμηση της Αθήνας στο πλαίσιο των δικών της προσίδιων όρων από το τέλος της δεκαετίας του 1980 κι έπειτα.10 Αν όμως η πολυκατοικία του Αθηναϊκού μοντερνισμού εξακολουθεί να προσελκύει το ενδιαφέρον μελετητών εκτός των ελληνικών συνόρων και σήμερα,11 σίγουρα το οφείλει εν μέρει και στο πρωτόγνωρο ουσιαστικά ιστοριογραφικό ενδιαφέρον του Frampton. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Kenneth Frampton, Modern Architecture: A Critical History (London: Thames & Hudson, 1985), 326.

2. Αλέξανδρος Τζώνης & Liane Lefaivre, «Ο κάναβος και η πορεία: Μια εισαγωγή στο έργο του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη, και μερικές προκαταρκτικές σκέψεις γύρω από την ιστορία της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής κουλτούρας», Αρχιτεκτονικά Θέματα 15 (1981), 164-178.

3. Βλ. Nikolaus Pevsner, Pioneers of Modern Design: From William Morris to Walter Gropius (1936), Sigfried Giedion, Space, Time and Architecture: The Growth of a New Tradition (1941), Reyner Banham, Theory and Design in the First Machine Age (London: Architectural Press, 1960), Charles Jencks, Modern Movements in Architecture (Middlesex: Pelican, 1973).

4. Alberto Sartoris, Gli Elementi dell’Architettura Funzionale: Sintesi Panoramica dell’Architettura Moderna (Milan: Hoepli, 1935), 289-299.

5. Βλ. W.R. Curtis, Modern Architecture Since 1900 (Oxford: Phaidon, 1982), 194-5.

6. W.R. Curtis, Modern Architecture Since 1900 (Oxford: Phaidon, γ’ αναθεωρημένη έκδοση, 1996), 380, 482.

7. Kenneth Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική: Ιστορία και Κριτική, ελλ. μτφρ. Θ. Ανδρουλάκης & M. Παγκάλου (Αθήνα: Θεμέλιο, 1987), 14.

8. Kenneth Frampton, «Μοντέρνο, πολύ μοντέρνο: Μια συνέντευξη του Kenneth Frampton στον Γιώργο Σημαιοφορίδη», Αρχιτεκτονικά Θέματα 20 (1986), 118-121: 121.

9. Βλ. Ioanna Theocharopoulou, Builders, Housewives and the Construction of Modern Athens (London: Black Dog, 2017).

10. Βλ. Ioanna Theocharopoulou, Builders, Housewives and the Construction of Modern Athens (London: Black Dog, 2017), 15-17.

11. Richard Woditsch (επιμ.), The Public Private House: Modern Athens and its Polykatoikia (Zürich: Park Books, 2018).

GRAD REVIEW #04 / 2019

71

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Ν. Βαλσαμάκης

Αρχιτέκτων: Χρόνος μελέτης: Χρόνος αποπεράτωσης: Κατασκευαστική Εταιρεία : Συνολική επιφάνεια: Φωτογραφίες:

Νίκος Βαλσαμάκης – Κώστας Μανουηλίδης 1981 1990 Ελληνική Τεχνοδομική 28.800 μ 2 1: Μαρία Βαλσαμάκη 2-4: Δημήτρης Καλαποδάς

Κτίριο Διοίκησης Τράπεζας ‘ALPHA BANK’ Οδός Σταδίου Αρχιτέκτων: Νίκος Βαλσαμάκης – Κώστας Μανουηλίδης Η ανάθεση της μελέτης έγινε ύστερα από βράβευση του Νίκου Βαλσαμάκη σε κλειστό αρχιτεκτονικό διαγωνισμό (Α΄ βραβείο). Η βασική επιδίωξη της αρχιτεκτονικής λύσης ήταν η δημιουργία ενός λιτού και επιβλητι-

74

κού κτιρίου που να εκφράζει το κύρος μιας δυναμικής Τράπεζας και να εναρμονίζεται με τα υπάρχοντα νεοκλασικά κτίρια του ιστορικού κέντρου των Αθηνών που το περιβάλλουν, ώστε να συνεχίζεται ο ιστός της πόλης. Παρόλο που διαθέτει

μεσοτοιχίες, δημιουργείται η εντύπωση ενός πανταχόθεν ελεύθερου, ενιαίου και ολοκληρωμένου κτιρίου. Διατηρείται η συνέχεια του μετώπου του οικοδομικού τετραγώνου όπου ανήκει, προτείνεται μια διώροφη κιονοστοιχία για το ισόγειο

και υποβαθμίζονται οπτικά οι τρεις τελευταίοι όροφοι που βρίσκονται σε εσοχή επενδυμένοι με γυαλί, ώστε να μην εμποδίζουν το κτίριο να δείχνει αυτοτελές, και να έχει αναφορά σε κλασικά πρότυπα. Έτσι διατηρείται η στέψη που ορίζουν τα

γειτονικά νεοκλασικά κτίσματα. Παράλληλα, με τη διάταξή του επιτυγχάνεται η συνένωση των πολυσύχναστων στοών Νικολούδη και Πεσματζόγλου, καθώς και η δημιουργία μικρής πλατείας στο σημείο σύγκλισης των στοών.

GRAD REVIEW #04 / 2019

75

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Ν. Βαλσαμάκης “ Οδημιουργεί ένα κτίριο ορόσημο της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής

”

76

Η όψη διαμορφώνεται με γυάλινες και κλειστές μαρμάρινες επιφάνειες. Αν και χρησιμοποιούνται μεγάλες επιφάνειες υαλοστασίων, αυτές βρίσκονται σε υποχώρηση και έτσι δημιουργείται ένα αυτοτελές κτίριο με αναφορά σε κλασικά πρότυπα, το οποίο έχει αρχή, μέση και στέψη. Η Τράπεζα περιλαμβάνει χώρους συναλλαγής με το κοινό

στο ημιυπόγειο, το ισόγειο και τον πρώτο όροφο, γραφεία διοίκησης και υπηρεσιών σε επτά ορόφους, καθώς και θησαυροφυλάκια, σταθμό αυτοκινήτων και βοηθητικούς χώρους στα τέσσερα υπόγεια. Η εσωτερική διαρρύθμιση έχει μελετηθεί ώστε να παρέχει ευελιξία στις μεταβαλλόμενες ανάγκες της Τράπεζας. Αυτό επιτυγχάνεται με τη χρήση καννάβου, κινητών

χωρισμάτων, υπερυψωμένων δαπέδων, τυπικού φωτισμού και κλιματισμού. Η εσωτερική διακόσμηση, η επιλογή υλικών και χρωματισμών, η επίπλωση, τα πρωτότυπα φωτιστικά σώματα στους εσωτερικούς χώρους καθώς και τα φανάρια της εξωτερικής στοάς μελετήθηκαν από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα. Το κτίριο κατασκευάστηκε σε δύο στάδια.

Κ τ ί ρ ι ο Δ ι ο ί κ η σ η ς Τρ ά π ε ζ α ς ‘ A L P H A B A N K ’ , ο δ ό ς Σ τ α δ ί ο υ

«Ο Ν. Βαλσαμάκης», αναφέρει η Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, «δημιουργεί ένα κτίριο ορόσημο της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής. Αρχιτεκτόνημα συμπαγές, επιβλητικό με αρμονικές αναλογίες, εκφράζει το αντιμοντέρνο πνεύμα της εποχής του, συμφιλιώνοντάς το με την αστική παράδοση του αθηναϊκού κλασικισμού. Εδώ το καλλιεργημένο ταλέντο, η πείρα και η ενημέρωση του ακάματου δημιουργού θα ανανεώσουν υποδειγματικά τους συνθετικούς και μορφολογικούς κανόνες της αρχιτεκτονικής γοήτρου στην καρδιά μιας πόλης με έντονες κλασικιστικές μνήμες. Σε αυτό ακριβώς οφείλεται η μεγάλη απήχηση που είχε, αλλά και η κριτική που δέχτηκε από τους οραματιστές εναλλακτικών αντιαστικών λύσεων» (Φεσσά-Εμμανουήλ Ε., 2001, σσ. 303-305).

GRAD REVIEW #04 / 2019

77

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

ΚΑΤΟΨΗ ΙΣΟΓΕΙΟΥ

ΚΑΤΟΨΗ ΤΥΠΙΚΟΥ ΟΡΟΦΟΥ

78

Κ τ ί ρ ι ο Δ ι ο ί κ η σ η ς Τρ ά π ε ζ α ς ‘ A L P H A B A N K ’ , ο δ ό ς Σ τ α δ ί ο υ

Νίκος Βαλσαμάκης

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Constantopoulos El., (ed.), Nicos Valsamakis 1950 - 1983, London, 9H Publications, 1984, p.

84-85∙ «Κεντρικό κτίριο διοικήσεως της Τραπέζης Πίστεως στην Αθήνα», Αρχιτεκτονικά Θέματα, τχ. 21, 1987, σσ. 176-181· Βαλσαμάκης N., «Η αρχιτεκτονική του Ν. Βαλσαμάκη», Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος - Κύκλος Ομιλιών - 9. 3. 1990, Αθήνα 1990, σσ. 11-17 (πολυγραφημένο)· «Το νέο κτίριο διοικήσεως της Τραπέζης Πίστεως», Αρχιτεκτονικά Θέματα, τχ. 25, 1991, σσ. 146-149· Greek Ministry of Culture, 5th International Exhibition of Architecture, New Public Buildings by D. & S. Antonakakis, A. Tombazis and N. Valsamakis, Biennale di Venezia, 1991, p.101-103· «Κεντρικό κτίριο διοικήσεως της Τραπέζης Πίστεως στην Αθήνα», Αρχιτεκτονικά Θέματα, τχ. 26, 1992, σσ.

131-133· Βατόπουλος Ν., «Νίκος Βαλσαμάκης», περ. Ακίνητα, τχ. 1, Ιούνιος 1998, σσ. 14-18· Φεσσά–Εμμανουήλ Ε., Δοκίμια για τη Νέα Ελληνική Αρχιτεκτονική, Αθήνα 2001, σσ. 303-305.

ΤΟΜΗ GRAD REVIEW #04 / 2019

79

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Κατοικία Ζάννα Κοντά στην Ακρόπολη

(1978) Εργαστήριο 66 Αρχιτέκτονες: Σουζάνα Αντωνακάκη - Δημήτρης Αντωνακάκης “ Μέσα σ’ ένα ορισμένο πλαίσιο, η ερμηνεία είναι μια απελευθερωτική πράξη.”

S. Sontag

80

Το σπίτι του Παύλου και της Μίνας Ζάννα χτίστηκε στους πρόποδες του λόφου του Φιλοπάππου, στην οδό Πινότση κάθετη στον περιφερειακό. Όταν το σχεδιάσαμε, η περιοχή κρατούσε ακόμα τη κλίμακα της γειτονιάς. Οι κάτοικοι: Ο Παύλος συγγραφέας, κριτικός του κινηματογράφου και η Μίνα σολίστ και δασκάλα του πιάνου, με τα δυο παιδιά τους φοιτητές. Στο ισόγειο και στον πρώτο όροφο οι δίδυμες ανεξάρτητες κατοικίες των παιδιών επεκτεί-

νονται στην δική τους αυλή. Στο ισόγειο ένας ξενώνας, στον πρώτο όροφο το δωμάτιο για το ζευγάρι με τα βοηθητικά του και στο δεύτερο όροφο η υποδοχή με το πιάνο, ο χώρος του φαγητού και η κουζίνα με τα βοηθητικά της. Στο πατάρι το γραφείο με την υπαίθρια σκάλα που οδηγεί στην ταράτσα με πεζούλια και κληματαριά-Χώρο ζωής. Δραστηριότητες που αναπτύσσονται στο χώρο από την δύση στην ανατολή και από το δρόμο στην ταράτσα.

Εικόνα 1: Η πρόσοψη

GRAD REVIEW #04 / 2019

81

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Εικόνες 2 και 3: Το πεζοδρόμιο

82

Επίπεδα μικρά ή μεγάλα αναπτύσσονται γύρω από τη σκάλα με την πανύψηλη βιβλιοθήκη, πλέκοντας την κίνηση με τη στάση, τις θέες με το φως. Υπομονετική αναζήτηση της διαφάνειας. Η αίσθηση της ελευθερίας. Χώροι που αλληλοδιεισδύουν, δραστηριότητες που διασταυρώνονται, υλικά που παρακολουθούν μια πορεία: μπετόν, ξύλο και σοβάς, αδρός ή λείος, μεταμορφωμένος με το λαμπερό, το αδρό ή το επεξεργασμένο διαφανές χρώμα. Για την εγκατάσταση στο σύνολο ενός ρυθμού και την ενσωμάτωση στη σύνθεση ενός κοινού μέτρου, επιλέξαμε τον κάναβο με τον οποίο οργανώνεται η κάτοψη και η τομή, η κίνηση και η στάση, η επίπλωση, τα πλήρη και τα κενά.

Κατοικία Ζάννα, κοντά στην Ακρόπολη

που αλληλοδιεισδύουν, “ Χώροι δραστηριότητες που διασταυρώνονται, υλικά που παρακολουθούν μια πορεία

”

Εικόνα 4: Η σάλα

GRAD REVIEW #04 / 2019

83

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Εικόνα 5: Το υπνοδωμάτιο – λουτρό του ζευγαριού

Πιστεύουμε ότι αυτή η αυτοδέσμευση προσδίδει στο κτήριο σοβαρότητα και καλλιεργεί τις προϋποθέσεις αποκάλυψης των παραβάσεων που ανακύπτουν στη διάρκεια της επεξεργασίας. Οι δυσκολίες που γεννιούνται από αυτή την απαιτούμενη πειθαρχία, στην κάτοψή μας

84

υποχρεώνουν και βοηθούν ώστε να συσχετίζονται τα ανοίγματα της πρόσοψης με την πίσω όψη καθώς και με τα ενδιάμεσα ανοίγματα διευκολύνοντας την απαραίτητη πάντα διαπερατότητα. Με την ίδια λογική, ο κάναβος στην τομή συσχετίζει τις στάθμες και τα επίπεδα, οργανώ-

νοντας το χώρο καθ’ ύψος με αλλεπάλληλους ορίζοντες που διατρέχουν και ηρεμούν το χώρο από κάτω προς τα πάνω. Αυτό το πλέγμα του κανάβου σε κάτοψη και τομή, επιτρέπει και κατευθύνει την πειθαρχημένη έρευνα των παραλλαγών προς ένα υπό διαμόρφωση στόχο.

Κατοικία Ζάννα, κοντά στην Ακρόπολη

Όλες αυτές οι εγκατεστημένες από εμάς τους ίδιους δυσκολίες, είναι τα εμπόδια που μας υποχρεώνουν σ’ ένα συνεχή μεταξύ μας στοχαστικό διάλογο. Η βιωμένη εμπειρία μας από τους παραδοσιακούς χώρους στους

οικισμούς της Ελλάδας, πέρα και μακριά από επιπόλαιες μιμήσεις, στοχεύει μέσα από μια στιβαρή και ελεγχόμενη κατασκευή, σ’ ένα αναδυόμενο μοντερνισμό. Πρόκειται για ένα ύφος που υπαγορεύεται από την καθη-

μερινότητα μιας σύγχρονης ζωής, που δεν είναι ακόμα ξεκάθαρη αλλά επιθυμητή, καθώς “δυναμώνει” εκείνους που βλέπουν το μέλλον μ’ εμπιστοσύνη και κατοικούν σε χώρους που επιχειρούν να την υποδεχθούν.

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ GRAD REVIEW #04 / 2019

85

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Τα στοιχεία που συγκροτούν τις μόνιμες επιδιώξεις μας, μερικές φορές, δύνανται να αποτελέσουν προτάσεις χρήσιμες για την αποκάλυψη όχι της καθαρής εικόνας, αλλά ενός διαυγούς αρχιτεκτονικού νοήματος των χώρων. Εκείνο που γράφεται στη μνήμη και συνδέει το χώρο με το πέρασμα του χρόνου, τις αλλαγές των εποχών και το γύρισμα της μέρας. Είναι ίσως όλα αυτά, λόγια απλά με τα οποία επιχειρούμε όπως γράφει ο Σαίξπηρ: “το φυσικό χρώμα της απόφασης” να μην “ξασπρίζει με το ωχρό φτιασίδωμα της σκέψης”.

ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ

86

Κατοικία Ζάννα, κοντά στην Ακρόπολη

Α΄ ΣΤΑΘΜΗ, Β΄ ΣΤΑΘΜΗ, Γ΄ΣΤΑΘΜΗ (από κάτω προς τα πάνω)

ΑΞΟΝΟΜΕΤΡΙΚΟ ΣΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΣΤΑΘΜΕΣ GRAD REVIEW #04 / 2019

87

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Αρχιτεκτονική Μελέτη: Ρένα Σακελλαρίδου

RS SPARCH PC Συνεργάτες: Ν.Τσομπίκου, Ν. Απέργης, Σ. Χερουβείμ, Ι. Κλωνή Στατική μελέτη: Γιώργος Καράμπελας Ηλεκτρομηχανολογική μελέτη: Παναγιώτης Χατζημπαήλος, Technoico Μελέτη φωτισμού: Ειρήνη Σκαφίδα, Gravani Κατασκευή: Αναστάσιος Μουστάκας, ΓΥΨΟΜΕΤΑΛ ΑΕ Επίβλεψη: Γιώργος Καράμπελας, RS SPARCH PC Φωτογράφηση: Γιώργης Γερόλυμπος

Το σπίτι στον κήπο Μονοκατοικία στο Χαλάνδρι Αρχιτεκτονική Μελέτη: Ρένα Σακελλαρίδου - RS SPARCH PC Το σπίτι ενσωματώνεται στον κήπο, ορίζει έναν δικό του μυστικό κόσμο εσωστρεφή και ταυτόχρονα ανοιχτό στην φύση. Μεσα σε ένα περιβάλλον αστικό, πυκνό, ίσως αδιάφορο, ποικίλλο, ένα σπίτι σε ένα μυστικό κήπο. Το σπίτι

88

στον κήπο πατάει γερά πάνω στο χώμα. Αφήνει τον κήπο να μπει μέσα από τα μεγάλα υαλοστάσια, να διασχίσει τον χώρο και να ενωθεί με αυτόν στο πίσω μέρος. Είναι όλο κιόλο ένα μπετονένιο στοιχείο ως βάση

διαμπερής, ένας κύβος και ένα γραμμικό στοιχείο, γέφυρα μεταλλική λευκή που αιωρείται, ισορροπεί επάνω τους. Η γέφυρα τσαλακώνεται στα άκρα για να στραφεί στην θέα. Το δημόσιο και το ιδιωτικό.

Το σ π ί τ ι σ τ ο ν κ ή π ο - Μ ο ν ο κ α τ ο ι κ ί α σ τ ο Χ α λ ά ν δ ρ ι

Στο ισόγειο καθιστικό και κουζίνα, υπόγειο με γυμναστήριο και ξενώνα, δύο υπνοδωμάτια στον όροφο που ανοίγονται στο φυτεμένο δώμα. Οπτική επαφή ανάμεσα στους δύο ορόφους μέσα από το γυάλινο

πάτωμα. Το skylight στην οροφή φέρνει φυσικό φως στο ισόγειο. Μαύρο, μεταλλικό το κλιμακοστάσιο. Γεωμετρική σπείρα που συνδέει το άνω με το κάτω, απλώς ξετυλίγεται χωρίς προστασία περιττή.

GRAD REVIEW #04 / 2019

89

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

“

Γίνεται μία γαλάζια διαφανής γραμμή που διαπερνά το εσωτερικό, πάντα ορατή, παρούσα.

”

90

Οπές στο συμπαγές... Τα υαλοστάσια αφήνουν τον κήπο να πλημμυρίσει το εσωτερικό. Γραμμική σχισμή στα όρια του δαπέδου, ώστε να εισχωρούν τα χρώματα των λουλουδιών και να αναιρούν το όριο στο καθιστικό. Τετράγωνο παράθυρο για να καδράρει την θέα στην γωνιά της μουσικής, άμεση και οικεία. Φως από ψηλά με το skylight για να ενώνει το ισόγειο με τον όροφο και

τον ουρανό. Τοίχος διάφανος από γυαλί για να φέρνει στο εσωτερικό το φυτεμένο δώμα στον όροφο. Σχισμή στον πάγκο της κουζίνας για να κάνει το μέσα και το έξω ένα. Οι τοίχοι λευκοί για να δεχθούν την συλλογή. Το πάτωμα ξύλινο, ζεστό. Το μόνο άλλο χρώμα το μαύρο. Εκτός από τους πίνακες. Η τέχνη υπερτερεί. Το σπίτι υποχωρεί.

Φως, σκιές, ανακλάσεις... Γυαλί γύρω από το κλιμακοστάσιο, καθρέφτης στην περιστρεφόμενη πόρτα που χωρίζει το καθιστικό από την κουζίνα για να αναιρεί το όριο με τις ανακλάσεις του.

H πισίνα επισημαίνει την γραμμικότητα του λευκού στοιχείου. Γίνεται μία γαλάζια διαφανής γραμμή που διαπερνά το εσωτερικό, πάντα ορατή, παρούσα.

Το σ π ί τ ι σ τ ο ν κ ή π ο - Μ ο ν ο κ α τ ο ι κ ί α σ τ ο Χ α λ ά ν δ ρ ι

GRAD REVIEW #04 / 2019

91

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

92

Το σ π ί τ ι σ τ ο ν κ ή π ο - Μ ο ν ο κ α τ ο ι κ ί α σ τ ο Χ α λ ά ν δ ρ ι

Γκρι εμφανές μπετόν με ορατά τα σημάδια του ξυλότυπου, λευκός θερμομονωτικός σοβάς για την μεταλλική γέφυραπου ορίζει τον όροφο, μαύρος σοβάς στον κύβο της κουζίνας. Φίλτρα αλουμινίου για την σκίαση, μεγάλα συρόμενα υαλοστάσια, γαλβανιζέ λαμαρίνα για το όριο της περίφραξης, ξύλινο deck.

Και μετά πράσινο και χώμα και δένδρα και λουλούδια. Το σπίτι στον κήπο υποδέχεται, ενσωματώνει την φύση, τα χρώματά της, τις σκιές της, τις εναλλαγές της στον χρόνο. Η φύση είναι κυρίαρχη. Το σπίτι χάνεται μέσα στα δένδρα. Ευλογημένα δένδρα.

0

GRAD REVIEW #04 / 2019

0.5

1

5

93

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

ΟΨΗ

ΚΑΤΟΨΗ ΙΣΟΓΕΙΟΥ

ΚΑΤΟΨΗ 1ου ΟΡΟΦΟΥ

94

Το σ π ί τ ι σ τ ο ν κ ή π ο - Μ ο ν ο κ α τ ο ι κ ί α σ τ ο Χ α λ ά ν δ ρ ι

ΤΟΜΗ Τ1

0

1

2

5

ΤΟΜΗ Τ1

ΤΟΜΗ Τ2 GRAD REVIEW #04 / 2019

95

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Δημήτρης Ησαΐας

Τάσης Παπαϊωάννου

Αρχιτέκτονες: Δημήτρης Ησαΐας- Τάσης Παπαϊωάννου Ομάδα Μελέτης: Κατερίνα Φιλίππα, Κατερίνα Φτάρα, αρχιτέκτονες Στατική Μελέτη: Νάσος Δεληβοριάς, Γιάννης Κουβόπουλος,

Γιάννης Ψιακής Η/Μ Μελέτη: Φάσμα Σύμβουλοι Μηχανικοί Ε.Π.Ε. Φωτογράφιση: Τάσος Αμπατζής, Σίλια Ράντου Τοποθεσία έργου: Σινώπης και Αυλίδος, Αθήνα Χρονολογία μελέτης: 1997 Χρονολογία ολοκλήρωσης κατασκευής: 1999

Κτίριο γραφείων στην Αθήνα Αρχιτέκτονες: Δημήτρης Ησαΐας - Τάσης Παπαϊωάννου Το εξαώροφο κτίριο βρίσκεται σε μικρό γωνιακό οικόπεδο σε κεντρική περιοχή της Αθήνας με ασφυκτική δόμηση και κατασκευάστηκε για να στεγάσει τα γραφεία και την έκθεση εταιρείας ιατρικών μηχανημάτων.

96

Ο κτιριακός όγκος τοποθετείται σε επαφή με τα γειτονικά κτίρια αφήνοντας ελεύθερους χώρους προς την πλευρά των δρόμων σε μια προσπάθεια να αποδοθούν οι ακάλυπτοι χώροι στην πόλη. Η κίνηση

αυτή εντείνεται με την ύπαρξη των προβόλων που απελευθερώνουν από κτιριακή μάζα σημαντικό τμήμα της στάθμης του υπογείου, διευρύνοντας ουσιαστικά τους δύο στενούς δρόμους.

Κτίριο γραφείων στην Αθήνα

GRAD REVIEW #04 / 2019

97

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Α’ Βραβείο 2000 Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής

98

Το κτίριο συντίθεται από ένα βασικό εξαώροφο όγκο κάτοψης 7μ. x 7μ. που ορίζεται από δύο παράλληλα επίπεδα από οπλισμένο σκυρόδεμα. Το βασικό αυτό πρίσμα αποτελεί τον πυρήνα της σύνθεσης και φέρει είτε ανηρτημένα είτε εν προβόλω τους μεταλλικούς όγκους που, ανάλογα με τις ανάγκες του προγράμματος,

επεκτείνουν τους γραφειακούς χώρους στις διάφορες στάθμες πάνω από το έδαφος. Το κτίριο συμπληρώνεται από τον διάφανο όγκο του πυρήνα της κατακόρυφης επικοινωνίας και από τους βοηθητικούς χώρους που αναπτύσσονται στο διάκενο μεταξύ του πρίσματος και των γειτονικών κτηρίων.

Κτίριο γραφείων στην Αθήνα

Οι δύο όψεις του κτιρίου ολοκληρώνονται με τις μεταλλικές σχάρες των προβόλων και τις ξύλινες περσίδες ηλιοπροστασίας. Οι κατασκευές αυτές ορίζουν δύο ζώνες που συμπληρώνουν τις μεταλλικές όψεις δημιουργώντας έναν υπαίθριο μεταβατικό χώρο προστασίας μεταξύ του εσωτερικού χώρου των γραφείων και της πόλης.

GRAD REVIEW #04 / 2019

99

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Η επιλογή των υλικών κατασκευής υπηρετεί τις βασικές επιλογές της σύνθεσης. Το μπετόν –ανεπίχρηστο και άβαφο- κυριαρχεί στον πυρήνα της σύνθεσης και είναι αυτό που «φέρει» το κτήριο, μεταφέροντας τα φορτία του στο έδαφος. Το μέταλλο χρησιμοποιείται στα ελαφρύτερα στοιχεία του φέροντα οργανισμού των προβόλων

100

αλλά και στις δευτερεύουσες κατασκευές πλήρωσης των όψεων και τα εξωτερικά κουφώματα. Η κατασκευή ολοκληρώνεται με τα ξύλινα στοιχεία που αφήνονται στο φυσικό τους χρώμα. Τα τρία υλικά του κτηρίου –το μπετόν, το μέταλλο και το ξύλο– χρησιμοποιούνται σύμφωνα με τα ιδιαίτερα φυσικά τους χαρακτηριστικά.

Κτίριο γραφείων στην Αθήνα

GRAD REVIEW #04 / 2019

101

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

ΟΨΕΙΣ

ΚΑΤΟΨΗ

102

Κτίριο γραφείων στην Αθήνα

ΚΑΤΟΨΗ

ΚΑΤΟΨΗ GRAD REVIEW #04 / 2019

103

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Αποσπάσματα του μοντέρνου Αρχιτέκτονες: Ελένη Αμερικάνου, Πάνος Εξαρχόπουλος Με αφορμή το αφιέρωμα στον Αθηναϊκό Μοντερνισμό στο παρόν τεύχος του περιοδικού GRAD REVIEW, θεωρήσαμε σκόπιμο και ενδιαφέρον να παρουσιάσουμε ορισμένα επιλεγμένα «αποσπάσματα» από το αρχιτεκτονικό μας έργο (αντί της ολοκληρωμένης δημοσίευσης ενός μεμονωμένου έργου), τα οποία έχουν άμεσες ή έμμεσες αναφορές στην πρώιμη περίοδο του αρχιτεκτονικού

104

μοντερνισμού. Και ειδικότερα, στην ελληνική εκδοχή του διεθνούς μοντέρνου κινήματος, εκδοχή που, χωρίς αμφιβολία, σηματοδότησε μιαν ιδιαίτερα εύφορη –ποσοτικά και ποιοτικά–, αλλά εξαιρετικά βραχύβια, περίοδο της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής, δηλαδή τη δεκαετία του ’30. Οι αναφορές στο μοντερνισμό δεν είναι τυχαίες ή ασυνείδητες. Αντίθετα, εκπηγάζουν από τη σταθερή πίστη μας στο

κίνημα αυτό, ως αποτέλεσμα τόσο της διδασκαλίας που δεχθήκαμε κατά τα χρόνια των σπουδών μας, όσο και της πολύχρονης προσωπικής μας αναζήτησης (σε επαγγελματικό, ερευνητικό και διδακτικό επίπεδο). Διαπερνούν το αρχιτεκτονικό μας έργο, με διαφορετική ένταση και βαρύτητα κάθε φορά, ανάλογα προσαρμοσμένες στις ειδικές συνθήκες, τους όρους και τις επιδιώξεις κάθε έργου.

Αποσπάσματα του μοντέρνου

GRAD REVIEW #04 / 2019

105

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Το δίχως άλλο, με μια πρώτη ανάγνωση, τα αποσπάσματα που παρουσιάζονται εδώ αφορούν σε διευθετήσεις μορφολογικής υφής. Δηλαδή, σε διευθετήσεις στοιχείων οργάνωσης/διαμόρφωσης του εξωτερικού κελύφους και των όψεων, που έλκουν την καταγωγή τους από το μοντερνιστικό λεξιλόγιο και συντακτικό. Έτσι, τη βασική στερεομετρική/ κυβιστική συγκρότηση του συνόλου και τον κυρίαρχο λιτό και αφαιρετικό χαρακτήρα του, έρχονται να εμπλουτίσουν: η αντιστικτική παρουσία καμπυλόσχημων απλών γεωμετρι-

κών όγκων/επιφανειών, οι κλειστές προεξοχές (έρκερ), οι ελεύθερες δοκοί στη στέψη, το οριζόντιο παράθυρο, οι κυκλικοί φεγγίτες κ.ά. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων τα στοιχεία αυτά εντάσσονται στη βασική δομή τού κάθε κτιρίου, αποτελώντας αναπόσπαστα μέλη της και χαρακτηρίζοντας εμφατικά το έργο. Άλλες φορές εισάγονται σε αυτή ως δευτερογενή «σημειακά επεισόδια», και πάντα στο πλαίσιο της οργανικής τους συλλειτουργίας με τη συνολική μορφολογική επεξεργασία.

ΣΤΕΡΕΟΜΕΤΡΙΚΗ – ΚΥΒΙΣΤΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ Εικόνα 1: Μονοκατοικία στο Μαρούσι, 2003 (μελέτη) Εικόνα 2: Δύο κατοικίες στο Ηράκλειο, 2002-2006 (διακοπή κατασκευής) Εικόνα 3: Μονοκατοικία στα Καλύβια Θορικού, 2002-2003 Εικόνα 4: Διπλοκατοικία στη Ροδόπολη, 2001-2005

106

2

1

Αποσπάσματα του μοντέρνου

3

ΛΙΤΟΤΗΤΑ / ΑΦΑΙΡΕΣΗ

5

4

6

Εικόνα 5: Μονοκατοικία και γραφείο στο Λόφο του Στρέφη, 1988-1990 Εικόνα 6: Κτίριο γραφείων στα Εξάρχεια, 1991-1992

GRAD REVIEW #04 / 2019

107

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

ΚΑΜΠΥΛΟΣΧΗΜΟΙ ΟΓΚΟΙ / ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ

7

Εικόνα 7: Πολυκατοικία στη Νεάπολη, 1996 (μελέτη) Εικόνα 8: Πολυκατοικία στη Νέα Φιλοθέη, 1989-1993 Εικόνα 9: Μονοκατοικία και γραφείο στο Λόφο του Στρέφη, 1988-1990

8

108

9

Αποσπάσματα του μοντέρνου

ΕΡΚΕΡ

10

Εικόνα 10: Δύο κατοικίες στο Διόνυσο, 2005 (μελέτη) Εικόνα 11: Πολυκατοικία στα Μελίσσια, 2007-2010 Εικόνα 12: Πολυκατοικία στο Χαλάνδρι, 2006-2008 Εικόνα 13: Δύο κατοικίες στο Ηράκλειο, 2002-2006 (διακοπή κατασκευής)

11

GRAD REVIEW #04 / 2019

12

13

109

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΔΟΚΟΙ ΣΤΕΨΗΣ

14

Εικόνα 14: Πολυκατοικία στα Μελίσσια, 2007-2010 Εικόνα 15: Πολυκατοικία στη Νέα Φιλοθέη, 1989-1993 Εικόνα 16: Μονοκατοικία στα Καλύβια Θορικού, 2002-2003

15

110

16

Αποσπάσματα του μοντέρνου

ΟΡΙΖΟΝΤΙΟ ΠΑΡΑΘΥΡΟ – ΣΤΡΟΓΓΥΛΟΣ ΦΕΓΓΙΤΗΣ

17

Ωστόσο, θα πρέπει να επισημάνουμε εδώ, ότι το κάθε έργο, ιδωμένο πλέον ως ολοκληρωμένη σύνθεση, ακολουθεί το μοντερνιστικό ίχνος σε πολλαπλά επίπεδα. Αναπτύσσεται πάνω στη ρίζα του μοντέρνου, προσπαθώντας, κάθε φορά, να το εμπλουτίσει ή να το μετασχη-

ματίσει γόνιμα, θεωρώντας το ως ένα «διαρκές», «ανοιχτό» και επιδεκτικό πολλαπλών παραλλαγών πεδίο πρόσφορης αρχιτεκτονικής αναζήτησης, με τη μέγιστη ευρύτητα εφαρμογής, χωρίς ιδιωματισμούς και επιτηδεύσεις. Έτσι, πέρα από τους όποιους αναγνωρίσιμους μορφολογικούς

GRAD REVIEW #04 / 2019

συσχετισμούς, επιχειρούμε να διατηρήσουμε στο έργο μας βασικά προτάγματα του μοντέρνου, όπως την «κατ’ οικονομίαν» γενικευμένη προσέγγιση, τη συναλήθευση κατασκευής και μορφής, τη λιτότητα των εκφραστικών μέσων, την εστίαση στη λειτουργία και τις ανθρώπινες

Εικόνα 17: Πολυκατοικία στο Χαλάνδρι, 2006-2008

ανάγκες. Και τούτο, καθώς ο μοντερνισμός, στις μέρες μας, έχει απολέσει την κοινωνική και ιδεολογική του βάση και τον αρχικό κινηματικό του χαρακτήρα, και «χρησιμοποιείται» –κατά κόρον, πλέον– σαν η «ταμπέλα» ενός άνευρου, εμμονικού, πανάκριβου μινιμαλισμού.

111

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Στατική μελέτη Ηλεκτρομηχανολογική μελέτη Φυτοτεχνική μελέτη Σύμβουλος ακουστικής μελέτης Σύμβουλος χρωματικής μελέτης Τοπογραφική αποτύπωση Μελέτη Κατασκευή Project manage Κατασκευαστής Φωτογράφιση

Ιωάννης Βάγιας, Δρ.Μηχ., Καθηγητής ΕΜΠ HM Engineering AE Εύα Παπαδημητρίου, Γεωπόνος-Αρχιτέκτων Τοπίου Dr. G. Schubert Βάσω Τρίγκα, Ζωγράφος Ιωάννης Γεωργαντέλης, Τοπογράφος Μηχανικός 2012-2013 2013-2014 Ιωάννης Μπουμπουράκης, Αρχιτέκτων Μηχανικός Πλέθρον Κατασκευαστική Χαράλαμπος Λουϊζίδης

Νηπιαγωγείο Γερμανικής Σχολής Αθηνών Αρχιτεκτονικός διαγωνισμός με πρόσκληση, α’ βραβείο «A+ Award Popular Choice Winner 2016», Kindergartens | 2015 Mies Van der Rohe Award Nomination-European Union Prize for Contemporary Architecture | Honorary Mention, 2015 Domes Awards, «Best built work 2010-14» | ‘German Design Award Special Mention 2018’

Αρχιτέκτονες: Potiropoulos+Partners Δημήτρης Ποτηρόπουλος, Λιάνα Νέλλα-Ποτηροπούλου Το Νηπιαγωγείο – της Γερμανικής Σχολής Αθηνών στην συγκεκριμένη περίπτωση – είναι το πρώτο δημόσιο κτίριο με το οποίο έρχεται σε επαφή το μικρό παιδί, γεγονός που του

112

προσδίδει διεσταλμένη σημασία. Το κτίριο αντιμετωπίστηκε κατά την συνθετική προσέγγιση όχι μόνον ως λειτουργία – όπως κατά σύμβαση τη γνωρίζουμε – αλλά ως συντελεστής των

δράσεων του μικρού μαθητή, ως υλικό σημειωτικό σύστημα που εμπλέκεται σε αυτές μέσα από ένα δίκτυο διαδραστικών σχέσεων. Προσέγγιση, η οποία βασίζεται στη θέση ότι ο αρχιτε-

Ν η π ι α γ ω γ ε ί ο Γε ρ μ α ν ι κ ή ς Σ χ ο λ ή ς Α θ η ν ώ ν

3D ‘‘ΙΔΕΑΣ’’

κτονικός χώρος δεν είναι αδρανής, που αρκεί να τον μετρήσει κανείς γεωμετρικά για να τον κατανοήσει. Αντίθετα, συναποτελεί ένα εσωτερικό, σύμφυτο και μετασχηματιζόμενο κομμάτι

της ανθρώπινης καθημερινής ζωής, στενά συνδεδεμένο με τις κοινωνικές και ατομικές “τελετουργίες” και δραστηριότητες. Υπό αυτή την οπτική γωνία, η επινόηση “χειρονομιών” που

GRAD REVIEW #04 / 2019

θα δώσουν νέο “εκτόπισμα” στην εκπαιδευτική προσπάθεια κινητοποιώντας τα νοητικά και συναισθηματικά αντανακλαστικά του παιδιού, περιγράφει τον εννοιολογικό άξονα της “ιδέας”.

113

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

προστατευμένο “ Ένα περιβάλλον, σαν αγκαλιά, που αναγνωρίζει τις ανάγκες των μικρών μαθητών προσαρμοζόμενο στην κλίμακά τους

114

”

Οι σύγχρονοι μέθοδοι εκπαίδευσης ευνοούν την ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της αλληλεπίδρασης – κοινοί παράγοντες των νέων πρακτικών είναι η συνεργασία, ως κυρίαρχο στοιχείο των δραστηριοτήτων, και ο διάλογος, ως κυρίαρχη μορφή επικοινωνίας. Οι παράγοντες αυτοί εφοδιάζουν τις εκπαιδευτικές πρακτικές με την απαραίτητη ευελιξία, που επιτρέπει στο εκπαιδευτικό process να προσαρμόζεται στα μεταβαλλόμενα χαρακτηριστικά και στη δυναμική του εκπαιδευτικού και του γενικότερου κοινωνικού περιβάλλοντος. Την εποχή της μετανεωτερικής κοινωνίας, όπου οι λεγόμενοι “διπλοί δεσμοί” αμφισβητείται ότι έχουν αμβλυνθεί, απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή στην σχεδιαστική αντιμετώπιση των χώρων νηπιακής μέριμνας προκειμένου να συχνωτιστούν με τις σύγχρονες εκπαιδευτικές τάσεις και να μην απαξιωθούν

σε τόπους μονολειτουργικούς ή στατικούς. Οι καθιερωμένες “ουδέτερες” προτάσεις εγκαταστάσεων προσχολικής αγωγής που γνωρίζουμε στη χώρα μας μοιάζουν κατά μία έννοια σωστές ως προς αυτό που λένε, όμως αυτό που δεν λένε, αυτό που παραλείπουν, είναι το πιο σημαντικό. Είναι προτάσεις της “λογικής”, της “τάξης”, της “ασφάλειας”, δεν είναι όμως προτάσεις για τρέξιμο, για ανέμελη περιπλάνηση, για φωνές, για γόνιμες “αντιθέσεις”, για “κρυμμένα γεγονότα”, για απλή ενατένιση, για καταστάσεις “εκτός ελέγχου”. Προκύπτει λοιπόν η ανάγκη “να σκεφτούμε το «αδιανόητο»”, όπως γράφει η E.Grosz, “να φανταστούμε μια αρχιτεκτονική «εκτός» του μέχρι τώρα”. Η ρητορική αυτή αποτέλεσε την κυρίαρχη αφήγηση της σύνθεσης. Η συντακτική οργάνωση του Νηπιαγωγείου ακολουθεί μια

επιμήκη τεθλασμένη ρυθμολογία πλαισιώνοντας την υπαίθρια περιοχή και παράγοντας ένα προστατευμένο περιβάλλον, σαν αγκαλιά, που αναγνωρίζει τις ανάγκες των μικρών μαθητών προσαρμοζόμενο στην κλίμακά τους. Η διηνεκής “κατάλυση” των “ορίων” του προτείνει ποικίλες δυνατότητες περιήγησης τόσο στην πραγματικότητα του κτίσματος όσο και στις δεύτερες αναγνώσεις του. Μια σειρά διαδοχικών κλειστών και ημιυπαίθριων χώρων, διαφορετικών σχημάτων και διαστάσεων, δίνει την εντύπωση ότι το κτίριο “συμπιέζεται” και “αποσυμπιέζεται”, σαν ένας ζωντανός οργανισμός που κινείται, που αναπνέει – ο συμβολισμός που κρύβεται πίσω από την συγκεκριμένη χειρονομία αναφέρεται στην ίδια τη ζωή, στη στιγμή που ο άνθρωπος συνειδητοποιεί για πρώτη φορά και για πάντα ποιός είναι. Η τυπική αίθουσα

Ν η π ι α γ ω γ ε ί ο Γε ρ μ α ν ι κ ή ς Σ χ ο λ ή ς Α θ η ν ώ ν

διδασκαλίας δηλώνει το κύτταρο της συνολικής δομής – κάθε τάξη μπορεί να αναδιαρρυθμιστεί εύκολα, ανάλογα με την ομαδική ή ατομική ποιότητα των δραστηριοτήτων, ώστε να κατοχυρώνεται η ενεργοποίηση και των τριών κύριων πόλων της εκπαιδευτικής διαδικασίας: του ατόμου, της μικρής ομάδας και της τάξης ως σύνολο. Με τον τρόπο αυτό εξυπηρετούνται οι διαφορετικές μορφές

διδασκαλίας και μάθησης. Οι κοινόχρηστες λειτουργίες – είσοδος, χώρος πολλαπλών χρήσεων, κυκλοφορία – συνενεργούν συνθέτοντας μία ρευστή ζώνη, μεταβλητού εμβαδού και γεωμετρίας, η οποία διαμορφώνεται έτσι ώστε να προσφέρει εστίες ενδιαφέροντος και δράσης στους μικρούς μαθητές. Το κατοψικό σχήμα της παρέχει ποικιλία σημείων αναφοράς διευκολύνοντας

GRAD REVIEW #04 / 2019

τον προσανατολισμό τους. Σημαντική είναι η συνεισφορά του τριγωνικού χώρου πολλαπλών χρήσεων, ο οποίος δίνει πολλές εναλλακτικές επιλογές λειτουργικής οργάνωσης και αντιληπτικού μετασχηματισμού. Ιδιαίτερη μέριμνα έχει ληφθεί για την διευθέτηση του φυσικού φωτός που εισχωρεί στο εσωτερικό του κτίσματος μέσα από ένα σύστημα κατακόρυφων (ανοίγματα)

και οριζόντιων (skylights) διατρήσεων του κελύφους. Τα διαφορετικά μεγέθη και θέσεις τους σε σχέση με τον προσανατολισμό επιτρέπουν στα μικρά παιδιά να αντιλαμβάνονται τις αλλαγές του φωτός ανάλογα με την ώρα της ημέρας και την εποχή, ενώ η μη κανονική διάταξή τους τα συμπαρασύρει σε ένα ασυνήθιστο παιχνίδι θέασης του άμεσου και μακρινού τοπίου.

115

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Ο σχεδιασμός ενσωματώνει αναφορές στη φύση, όπως είναι το ξύλο και το πράσινο χρώμα που κυριαρχούν εσωτερικά και εξωτερικά

116

του κτιρίου. Η συγκεκριμένη χρωματική επιλογή δεν είναι τυχαία, μελέτες σχετικές με την χρωματοθεραπεία έχουν δείξει ότι το πράσινο ενθαρ-

ρύνει την εκδήλωση των συναισθημάτων και ηρεμεί. Η σύνταξη της υπαίθριας περιοχής ανταποκρίνεται στην διάκριση των ρόλων των

διαφορετικών δράσεων που εκτυλίσσονται εδώ: διάλειμμα, γυμναστική, οργανωμένο παιχνίδι κ.ο.κ. Τμήματα πιο “εκτεθειμένα” για ομαδικές

Ν η π ι α γ ω γ ε ί ο Γε ρ μ α ν ι κ ή ς Σ χ ο λ ή ς Α θ η ν ώ ν

δραστηριότητες και άλλα περισσότερο “κρυφά”, ζώνες κίνησης, στάσης και συνεύρεσης, ταξινομούν τον περιβάλλοντα χώρο. Με σκοπό

να ενισχυθεί η ενασχόληση των παιδιών με τη γη, κάθε τάξη διαθέτει το δικό της περιβόλι που το καλλιεργούν οι ίδιοι οι μικροί μαθητές. Γενι-

GRAD REVIEW #04 / 2019

κά επιδιώχθηκε η δημιουργία ενός πυκνόφητου ευανάγνωστου κήπου, που αναφύεται σαν νησίδα πρασίνου μέσα στην πόλη.

117

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

“Το παιδί χρειάζεται περισσότερο πρότυπα παρά κριτική, το παράδειγμα είναι πιο αποτελεσματικό από το δίδαγμα”, αναφέρει σε κείμενό του ο

118

Βρετανός φιλόσοφος Herbert Spencer, και συνεχίζει: “ο κυριότερος στόχος της εκπαίδευσης δεν είναι η γνώση αλλά η δράση”.

Ν η π ι α γ ω γ ε ί ο Γε ρ μ α ν ι κ ή ς Σ χ ο λ ή ς Α θ η ν ώ ν

Θεματοποιώντας τις σχέσεις: “μάθηση/παιχνίδι/χώρος”, την σύνθεση απασχόλησε η εμπειρία που θα εισπράττουν τα νήπια μέσω της νοητικής και συναισθηματικής τους συσχέτισης με το κτίσμα. Συστήνει έτσι μια νέα μικρή “γεωγραφία του κόσμου”, έναν ανεξερεύνητο “τόπο θαυμάτων” παλλόμενο από εναλλασσόμενες “εναιωρήσεις” και “καταβυθίσεις”. Ο

σχεδιαστικός χειρισμός αντιμετώπισε το Νηπιαγωγείο σαν ένα “αντικείμενο/παιχνίδι” σε κλίμακα 1:1 – η ογκοπλαστική εκτύλιξη, σχηματοποιημένη από λευκά (κύριο σώμα κτιρίου) και ξύλινα μέρη (ημιυπαίθριοι χώροι), αναζήτησε την έμπνευσή της στα “modules” ενός συστήματος τύπου “lego” που αθροιζόμενα δημιουργούν την τελική φόρμα. Το “puzzle”

GRAD REVIEW #04 / 2019

συμπληρώνουν τα παραλληλεπίπεδα πλαίσια των ανοιγμάτων που μοιράζονται ακανόνιστα στο κέλυφος διεκδικώντας δυναμικά το χώρο τους. Οι μικρές αυτές “φωλιές”, σε συνδυασμό με τις διάτρητες επιφάνειες σχήματος “Γ” των ημιυπαίθριων χώρων που θυμίζουν θεατρικό σκηνικό, προσφέρουν ευκαιρίες για εξερεύνηση, οικοποίηση και παιχνίδι, ενόσω επιτρέπουν

στον μικρό μαθητή να κατανοήσει τη λογική των επιμέρους κατασκευών από τις οποίες συγκροτείται ένα οικοδόμημα. Παράλληλα αναγγέλλουν τις χωρικές ποιότητες, μορφές και αναλογίες που μπορεί να γεννήσει η αρχιτεκτονική ποιητική, καθώς τον “ταξιδεύουν” από τον οργανωτικό ρόλο της κάτοψης στην εμπειρία της προοπτικής αίσθησης.

119

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Όταν αρχίσαμε να δουλεύουμε το concept μας κέντρισε το ενδιαφέρον η πρόκληση να δημιουργήσουμε έναν ελκυστικό τόπο ο οποίος θα “εικονοποιεί” στο χώρο τις παιδικές μας φαντασιώσεις. Η διάσταση αυτή – ενός “ουτοπικού κόσμου” που καλεί το παιδί να τον ανακαλύψει, να πειραματι-

120

στεί μαζί του, διατηρώντας μια διαρκή υπόσχεση – είναι ωσεί παρούσα στον σχεδιασμό. Στον επινοημένο τούτο τόπο, το “φαντασιακό” πρόσημο – το οποίο αρνείται την a priori αντιστοίχηση του προσχολικού χώρου με τις στερεοτυπικές λογικές σύνθεσής του – εγκαλεί ταυτόχρονα σε ονειρόπο-

ληση και επιθυμία ερμηνείας, ενεργοποιώντας το πνεύμα, τις αισθήσεις και τη φαντασία του μικρού μαθητή. Μας ξεναγεί σε μία αρχιτεκτονική των νοητικών και συναισθηματικών “απολαύσεων”, όπου τα παιδιά θα παίζουν, θα σκέφτονται, θα βιώνουν εμπειρίες, θα θυμούνται, θα αμφισβητούν, θα

μαθαίνουν, θα γίνονται αυτό που είναι. Το κτίριο του Νηπιαγωγείου, με την ποικιλία των αναγνώσεων και την ιδιοτυπία των στοιχείων του, διεκδικεί καίριο ρόλο στη διαδικασία ανάπτυξης, κοινωνικοποίησης και αγωγής του μικρού παιδιού, το οποίο βρίσκεται στο επίκεντρο της προσοχής.

Ν η π ι α γ ω γ ε ί ο Γε ρ μ α ν ι κ ή ς Σ χ ο λ ή ς Α θ η ν ώ ν

GRAD REVIEW #04 / 2019

121

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

ΓΕΝΙΚΗ ∆ΙΑΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ

122

0 5 10

20

50

Ν η π ι α γ ω γ ε ί ο Γε ρ μ α ν ι κ ή ς Σ χ ο λ ή ς Α θ η ν ώ ν

ΚΑΤΟΨΗ ΙΣΟΓΕΙΟΥ

GRAD REVIEW #04 / 2019

123

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

ΚΑΤΟΨΗ ΔΩΜΑΤΟΣ

124

Ν η π ι α γ ω γ ε ί ο Γε ρ μ α ν ι κ ή ς Σ χ ο λ ή ς Α θ η ν ώ ν

ΔΙΑΜΗΚΗΣ ΤΟΜΗ

ΕΓΚΑΡΣΙΑ ΤΟΜΗ

ΒΟΡΕΙΑ ΟΨΗ

ΝΟΤΙΑ ΟΨΗ

A ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

ΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

GRAD REVIEW #04 / 2019

125

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Αρχιτεκτονική μελέτη επίβλεψη: Συνεργάτης αρχιτέκτων: Στατική μελέτη: Η/Μ μελέτη: Μελέτη: Κατασκευή:

Κατερίνα Βαλσαμάκη Μαρίτα Νικολούτσου Χρύσανθος Καλλίγερος Ανδρέας Δρούγας 1999 - 2000 2000 - 2002

Κατοικία στη Δροσιά Αρχιτεκτονική μελέτη - επίβλεψη: Κατερίνα Βαλσαμάκη Πρόκειται για μονοκατοικία στη Δροσιά, συνολικού εμβαδού 360 τμ, κτισμένη σε σχήμα Γ, εντός στενόμακρου πευκόφυτου οικοπέδου, η οποία στεγάζει τετραμελή οικογένεια. Η μελέτη έγινε με γνώμονα τη διαφύλαξη της ιδιωτικότητας

126

των ιδιοκτητών, καθώς και τη διάσωση των περισσότερων πεύκων και διατήρηση ενός όσο το δυνατόν μεγαλύτερου κήπου, ο οποίος αποτελεί εστιακό κέντρο, υποστηρίζοντας έτσι το χαρακτήρα της κατοικίας ως προαστιακής. Η εξασφάλιση όμως μεγάλων

υπαίθριων χώρων συνεπάγεται τη μικρότερη δυνατή κάλυψη του οικοπέδου και καθώς αυτό στην προκειμένη περίπτωση ερχόταν σε αντίθεση με το απαιτητικό ζητούμενο κτιριολογικό πρόγραμμα, η διάταξη των χώρων πραγματοποιείται σε τρεις ορόφους.

Κατοικία στη Δροσιά

Πολλές φορές συναντάμε συνθέσεις που αναπτύσσονται καθ’ ύψος, να ‘απειλούνται’ από το συνεπαγόμενο αυξημένο κτιριακό όγκο ο οποίος μειώνει την ανθρώπινη κλίμακα και αποδυναμώνει τον ελεύθερο περιβάλλοντα χώρο, προσδίδοντάς στο κτίριο την αίσθηση αστικής

πολυκατοικίας. Ο τρόπος διάρθρωσης των τριών όγκων του κτιρίου έγινε έτσι ώστε να αποφευχθεί κάτι τέτοιο: Ένας επιμήκης όγκος με μονόριχτη στέγη που αποτελεί τον κορμό της όλης σύνθεσης εμφανίζεται τριώροφος στην πρόσοψη καθότι περιέχει και

GRAD REVIEW #04 / 2019

το κλιμακοστάσιο. Το μέγεθός του όμως μειώνεται εφ’ όσον βρίσκεται σε υποχώρηση ως προς τον διώροφο όγκο της κυρίας εισόδου. Σ’ αυτή την οπτική μείωση του συνολικού κτιριακού όγκου συντελεί η φαινομενική ‘αιώρηση’ του προβαλλόμενου, προκείμενου

όγκου, ο οποίος αποκολλάται από το έδαφος και μέσω μιας σειράς βατών δωμάτων, που κλιμακώνονται σε ύψος, εμφανίζεται τελικά μονώροφος στον κήπο, ελαφραίνοντας το κτίριο και δημιουργώντας έτσι συνολικά την αίσθηση της μονοκατοικίας.

127

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

128

Κατοικία στη Δροσιά

“ Καταλύεται η αίσθηση της απομόνωσης, χωρίς όμως να αναιρείται η σημαντικότητα του προσωπικού χώρου

”

Η πρόθεση για ενοποίηση των εξωτερικών με τους εσωτερικούς χώρους, μια ρευστοποίηση δηλαδή των ορίων μεταξύ των χώρων διαβίωσης και των δημόσιων – υπαίθριων – χώρων, γίνεται αντιληπτή στην πρόσοψη του κτιρίου. Η ένταξη της κατοικίας σ’ ένα ημιαστικό περιβάλλον, αντιμετωπίζεται ως ένα σενάριο αποκάλυψης και απόκρυψης μεταξύ ιδιωτικού, δημόσιου και ημι-δημόσιου χώρου, μέσα από το οποίο καταλύεται η αίσθηση της απομόνωσης χωρίς όμως να αναιρείται η σημαντικότητα του προσωπικού χώρου.

GRAD REVIEW #04 / 2019

129

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Η πρόσβαση στο εσωτερικό πραγματοποιείται μέσω μιας αναδιπλούμενης ράμπας που εισδύει στον όγκο του κτιρίου και ‘παρακολουθεί’ μέσω διαμπερούς θέασης τον ιδιωτικό χώρο του καθιστικού και ένα πρώτο καδράρισμα του προστατευμένου πίσω κήπου. Η είσοδος στην κατοικία σηματοδοτείται με τη διαφοροποίηση της εξωτερικής επιφάνειας της όψης, που επενδύεται, σ’ εκείνο το σημείο, με χτυπητό μάρμαρο Μαρόκου που καλύπτει και την εσωτερική επιφάνεια του ίδιου τοίχου – στο κλιμακοστάσιο – δημιουργώντας έτσι ένα αρχιτεκτονικό στοιχείο το οποίο ‘κατοικεί’ ταυτόχρονα τον εσωτερικό και εξωτερικό χώρο. Αυτή η τακτική ακολουθείται και με τα δάπεδα, όπου το ίδιο υλικό – ξύλο Teak – επενδύει αδιάκοπτα μια επιφάνεια από τους εσωτερικούς προς τους εξωτερικούς χώρους της κατοικίας – ράμπα, κήπος, βατά δώματα - επιτυγχάνοντας έτσι μια οπτική ενοποίηση. Ταυτόχρονα ενισχύεται η φυσική ‘συνέχεια’ της διαδρομής του επισκέπτη και με την είσοδο στο ισόγειο της κατοικίας, τονίζεται η έλλειψη αμήχανων, κλειστοφοβικών μεταβατικών χώρων, οι οποίοι έχουν αντικατασταθεί από μία γραμμική αλληλουχία επιπέδων και περιοχών

130

Κατοικία στη Δροσιά

όπου οργανώνονται οι χώροι διημέρευσης: η τραπεζαρία, το καθιστικό, η κουζίνα και το καθημερινό. Σ’ αυτούς εμπεριέχονται στοιχεία που υλοποιούνται άλλοτε ως έπιπλα – η πεζούλα του τζακιού ή η απόληξη ενός σκαλοπατιού που γίνεται πάγκος – και άλλοτε ως διαχωριστικά – ο ελεύθερος όγκος στο καθιστικό, που οριοθετεί την κουζίνα και περικλείει τμήμα της – τα οποία οδηγούν το βλέμμα μέσα από τα μεγάλα συρόμενα υαλοστάσια στην ανοιχτή θέα του κήπου.

GRAD REVIEW #04 / 2019

131

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Η οπτική αυτή διαπερατότητα συμβάλλει στο παιχνίδι του εσωτερικού χώρου που διαβάζει ως εξωτερικός και αντίστροφα, και δημιουργεί την αίσθηση ότι ο χώρος είναι μεγαλύτερος. Στον πρώτο όροφο, όπου βρίσκονται οι χώροι ύπνου, συνεχίζεται η δημιουργία μιας οπτικής αλλά και πραγματικής

132

διεύρυνσης, την οποία εξακολουθούν να εντείνουν γραμμικά στοιχεία καθώς και μεγάλα ανοίγματα που δίνουν άμεση πρόσβαση σε μία ευρύχωρη βεράντα από το καθιστικό του ίδιου επιπέδου. Το καθιστικό το ‘εποπτεύει’ μια ράμπα με τη μορφή γέφυρας η οποία ενώνει το μικρό καθιστικό της σοφίτας

με το χώρο εργασίας στο ίδιο επίπεδο. Ο διώροφος χώρος που δημιουργείται προσδίδει σημαντικότητα στο διάλογο εξωτερικού και εσωτερικού, ο οποίος λειτουργεί στον κατακόρυφο πλέον άξονα, και κορυφώνεται με τη διαφάνεια της στέγης που επιτρέπει την απρόσκοπτη δίοδο του φωτός.

Κατοικία στη Δροσιά

ΚΑΤΟΨΗ ΙΣΟΓΕΙΟΥ

GRAD REVIEW #04 / 2019

133

Ε Ρ ΓΑ & Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

ΟΨΕΙΣ

ΤΟΜΗ

134

Κατοικία στη Δροσιά

ΚΑΤΟΨΗ ΠΡΩΤΟΥ ΟΡΟΦΟΥ

ΚΑΤΟΨΗ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΟΡΟΦΟΥ GRAD REVIEW #04 / 2019

135

ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ

Ayla Golf Academy & Clubhouse Oppenheim Architecture Επιμέλεια: Μαρία-Ελπίδα Καιρίδου

136

Ayla Golf Academy & Clubhouse

Εικόνες: Rory Gardiner

Ομάδα Υπεύθυνοι έργου: Chad Oppenheim, Beat Huesler Συνεισφορά στο πρότζεκτ: Aleksandra Melion, Anthony Cerasoli, Tom Mckeogh, Ana Guedes Lebre, Rasem Kamal

Δεδομένα Τοποθεσία: Aqaba, Ιορδανία Πελάτης: Ayla Oasis Development Company Αρμοδιότητα: Αρχιτεκτονική, Εσωτερικός σχεδιασμός Εμβαδόν περιοχής: 44km 2 Εμβαδόν ακαδημίας γκολφ: 1.200m 2

Σύμβουλοι Αρχιτέκτονες: Oppenheim Architecture Εσωτερικός σχεδιασμός: Oppenheim Architecture Σύμβουλος Γκολφ: Greg Norman Αρχιτεκτονική τοπίου: From Landscape Architects Σύμβουλοι κατασκευής: WMM EngineersAG Σύμβουλοι για εκτοξευμένο σκυρόδεμα: Greuter AG Τοπικός αρχιτέκτονας: Darb Architects and Engineers Εργολάβος: Modern Tech Construction Εργολάβος εκτοξευμένου σκυροδέματος: Nino Construction Engineers Σχεδιασμός νοοτροπίας/στυλ: Ilona Studio

GRAD REVIEW #04 / 2019

137

ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ

Η ακαδημία γκολφ και ο αθλητικός σύλλογος Ayla (Ayla Golf Academy & Clubhouse) αντλεί έμπνευση από το φυσικό τοπίο των αμμόλοφων και των βουνών που περιβάλλουν την έρημο, όπως επίσης και την αρχιτεκτονική κληρονομιά των αρχαίων Βεδουίνων. Ο πρωτότυπος και οργανικός σχεδιασμός των κτηρίων σχηματίζει τον εμ-

138

βληματικό πυρήνα του μικτής χρήσης εγκατάσταση στην όαση Ayla. Το 1.200m 2 κτήριο είναι μέρος της πρώτης φάσης της κατασκευής από τα 44km 2 του κέντρου αναψυχής που βρίσκεται υπό κατασκευή στην Aqaba της Ιορδανίας. Η εγκατάσταση αυτή περιλαμβάνει χώρο διαμονής, ξενοδοχείου και εμπορικής χρήσης, όλα

συγκεντρωμένα γύρω από ένα γήπεδο γκολφ με 18 τρύπες. Στον αθλητικό σύλλογο λειτουργούν καταστήματα, εστιατόριο, μπαρ, γυμναστήριο και σπα, ενώ η ακαδημία γκολφ περιλαμβάνει εξίσου καταστήματα και εστιατόριο, όπως και εσωτερικό/εξωτερικό χώρο που αναλύει τις κινήσεις και τα δεδομένα του παίκτη στο γκολφ.

Ayla Golf Academy & Clubhouse

GRAD REVIEW #04 / 2019

139

ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ

Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική μορφή του Ayla Golf Academy & Clubhouse καθιερώνει μια σύνδεση με τη φύση αιχμαλωτίζοντας την ατμοσφαιρική, ζωντανή ομορφιά του κυματιστού τοπίου. Ένα τεράστιο κέλυφος από σκυρόδεμα καλύπτει την περιοχή του προγράμματος περικλείοντας τους

140

εσωτερικούς και εξωτερικούς τοίχους κάθε όγκου. Το κυρτό εκτοξευμένο σκυρόδεμα του κελύφους αναμειγνύεται με την άμμο σαν αμμόλοφοι, αντί να υπάρχουν συμβατικοί τοίχοι και οροφές. Τα ανοίγματα προσφέρουν θέα προς τα βουνά της Aqaba. Ο διαβρωμένος χάλυβας στις διάτρητες

επιφάνειες φιλτράρει το φως, όπως το παραδοσιακό αραβικό “Mashrabiya”. Το ιορδανικό μοτίβο ενέπνευσε το τριγωνικό πάττερν των ανοιγμάτων, ενώ οι αποχρώσεις των γύρω βουνών αντηχούν στα χρώματα του εκτοξευμένου σκυροδέματος και των μετάλλων. Η κατασκευή του πρότζεκτ είναι

Ayla Golf Academy & Clubhouse

αποτέλεσμα ενός προγράμματος ανταλλαγής γνώσεων μεταξύ του ευρωπαϊκού γραφείου Oppenheim Architecture και των ντόπιων εργατών. Τεχνικές χρήσης του εκτοξευμένου σκυροδέματος διδάχθηκαν στους εργάτες στα πρώτα στάδια ώστε να αναλάβουν την ευθύνη διεκπεραίωσης του έργου και

να αποκτήσουν ειδικευμένες δεξιότητες. Ένας ντόπιος καλλιτέχνης βοήθησε, επίσης, στο σχήμα του κτηρίου εφαρμόζοντας μια παραδοσιακή τεχνική βαψίματος στις εσωτερικές επιφάνειες, δίνοντας μια ωμή, γυμνή/ χωρίς διακόσμηση όψη που παραμένει πιστή στο γενικό πλαίσιο και την έμπνευση.

GRAD REVIEW #04 / 2019

141

ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ

ΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

142

Ayla Golf Academy & Clubhouse

ΚΑΤΟΨΗ

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

GRAD REVIEW #04 / 2019

143

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

Ολοκληρώθηκε για 9η χρονιά η διαδικασία βράβευσης των διπλωματικών εργασιών ελλήνων και κύπριων φοιτητών, οι οποίες υποστηρίχτηκαν το 2018. Συμμετείχαν 79 εργασίες. Παρουσιάζονται εδώ τα 5 ισότιμα βραβεία και οι 5 ισότιμοι έπαινοι. Στόχος του θεσμού που δημιούργησε και οργανώνει ο Μανώλης Αναστασάκης (σε προηγούμενα έτη μέσα από το greekarchitects.gr), είναι η δημοσίευση και βράβευση των αξιολογότερων (κατά την εκάστοτε κριτική επιτροπή) εργασιών καθώς και η δημιουργία ενός ενεργού αρχείου. Τα κριτήρια αξιολόγησης ήταν: - Π ρωτοτυπία της εργασίας και ποιότητα του σχεδιασμού - Α νάδειξη πρωτότυπων ερωτημάτων για το σχεδιασμό και διερεύνηση νέων συνθετικών κατευθύνσεων - Ε ξερεύνηση καινοτόμων συνθετικών επιλογών και συνδυασμού υλικών - Αειφόρος σχεδιασμός - Κοινωνική υπευθυνότητα του σχεδιασμού - Ε υκρίνεια και ποιότητα της παρουσίασης Η αξιολόγηση για τις συμμετοχές του 2018 έγινε από μία 5μελή κριτική επιτροπή αποτελούμενη από τους αρχιτέκτονες: Αλέξανδρο Βαϊτσο, Δήμητρα Θεοχάρη, Δημήτρη Θωμόπουλο, Αλέξανδρο Κιτρινιάρη και Νεφέλη Χατζημηνά. Στον ακόλουθο σύνδεσμο βρίσκονται όλες οι συμμετοχές για τις Διπλωματικές του 2018: http://www.gradreview.gr/2017/ 06/2018_18.html Περισσότερες πληροφορίες για τις διακριθείσες συμμετοχές μπορούν να αναζητηθούν στους παρακάτω συνδέσμους:

144

Διπλωματικές Εργασίες, Διακρίσεις 2018 5 ισότιμα βραβεία Διπλωματική με κωδικό: Δ029.18 (Βραβείο) – HoloPark - Σχεδιασμός με Υπολογιστικά Συστήματα Ρευστών Σωμάτων – Στέλιος Ανδρέου http://www.gradreview.gr/2017/06/holoparkthesis2018.html Διπλωματική με κωδικό: Δ033.18 (Βραβείο) – Ψυχρά Δεδομένα | Ψηφιακό Κενοτάφιο και Αποτεφρωτήριο στη Νήσο Γυαλί – Ιωάννα Σωτηρίου http://www.gradreview.gr/2017/06/psixradedomenathesis2018.html Διπλωματική με κωδικό: Δ044.18 (Βραβείο) – Εγκάρσια δίκτυα και αστικές χωρικότητες – Μαρία Βογιατζάκη http://www.gradreview.gr/2017/06/breedingbetweenlines-thesis2018.html Διπλωματική με κωδικό: Δ045.18 (Βραβείο) – Floating Canopies | Μία ανθρωπιστική προσέγγιση στη λίμνη Βόλτα, Γκάνα – Ειρήνη Γιαννούδη http://www.gradreview.gr/2017/06/floatingcanopies-thesis2018.html Διπλωματική με κωδικό: Δ065.18 (Βραβείο) – Παραλιακό Μέτωπο Πάτρας | 2050, 2100, 2150 – Ελεάνα Γεωργούση http://www.gradreview.gr/2017/06/ paraliako.metopo.patras.2050.2100.2150-thesis2018.html

5 ισότιμοι έπαινοι Διπλωματική με κωδικό: Δ039.18 (Έπαινος) – Αλρεδεδόρ | Μία εφαρμογή χωρικής ανάλυσης και σχεδιασμού – Ζουμπουλάκη Τατιάνα, Κόκκαλης Γιώργος, Σιδηρουργού Νίκη http://www.gradreview.gr/2017/06/alrededor-thesis2018.html Διπλωματική με κωδικό: Δ053.18 (Έπαινος) – Κούριο. «Οδός άνω και κάτω μία» – Νικολακέας Σωτήρης, Πηλαβάκη Άντρεα http://www.gradreview.gr/2017/06/ kourio-odos.ano.kai.kato.mia-thesis2018.html Διπλωματική με κωδικό: Δ060.18 (Έπαινος) – Ιχνογραφήσεις ενός ερειπωμένου τοπίου | Ενεργοποίηση της περιοχής του όρμου Στομίου, Χανιά – Μαρία Παπαγεωργίου, Μαρίνα Σκουτέλα http://www.gradreview.gr/2017/02/ixnpgrafiseis.enos. ereipomenou.topiou.xania-2019.html Διπλωματική με κωδικό: Δ075.18 (Έπαινος) – ΑΚΑΡΝΑΝΩΝ ΚΟΙΝΟ: Αρχαιολογικό Μουσείο Στράτου – Άρης Ράπτης http://www.gradreview.gr/2017/06/akarnanon-koino-thesis.html Διπλωματική με κωδικό: Δ078.18 (Έπαινος) – ΣΧΟΛΗ ΞΥΛΟΝΑΥΠΗΓΙΚΗΣ στο Καστελλόριζο – Άννα Κόκα, Γεωργία Κολοκούδια http://www.gradreview. gr/2017/06/sxoli-ksilogliptikis-kastellorizo-thesis.html

Διπλωματικές Εργασίες, Διακρίσεις 2018

Διπλωματική με κωδικό: Δ029.18 (Βραβείο) HoloPark - Σχεδιασμός με Υπολογιστικά Συστήματα Ρευστών Σωμάτων - Στέλιος Ανδρέου Επιβλέπων καθηγ.: Παρμενίδης Γιώργος Σύμβουλος Καθηγ.: Βασιλάτος Παναγιώτης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ Ημερομηνία παρουσίασης: Μάρτιος 2018 Αντικείμενο της διπλωματικής εργασίας αποτελεί ο σχεδιασμός ως αποτέλεσμα χωρικών δυναμικών μετασχηματισμών. Πρόκειται για μια μορφογενετική διαδικασία η οποία μελετάται μέσα από τις γεωμετρικές προσομοιώσεις των μετασχηματισμών μέσω εξωγενών και ενδογενών δυνάμεων, κάνοντας χρήση ανυπόστατων σωματιδίων – σημείων [particles], αξιοποιώντας την δυνατότητα αφενός επίδοσης σε αυτά οποιασδήποτε ποιοτικής και ποσοτικής τιμής και αφετέρου

GRAD REVIEW #04 / 2019

προσδιορισμού των διαμοριακών τους σχέσεων. Παράγοντας ως εκ τούτου συστήματα αυτοοργάνωσης, εσωτερικής συνέχειας και τοπολογικών ποιοτήτων. Φυσικά εξελικτικά συστήματα χρησιμοποιούνται ως πεδίο πηγής για την ανάπτυξη

της μορφής τόσο με πρόθεση χωρο-οργανωτική, όσο και για την εύρεση δομικών στοιχείων, σε μια προσπάθεια χειραγώγησης των φυσικών δυνάμεων είτε μικρο- είτε μακροσκοπικά για την παραγωγή δομής και πάττερν.

145

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

Διπλωματική με κωδικό: 033.18 (Βραβείο) Ψυχρά Δεδομένα | Ψηφιακό Κενοτάφιο και Αποτεφρωτήριο στη Νήσο Γυαλί - Ιωάννα Σωτηρίου Επιβλέπων Καθηγητής: Κωστής Πανηγύρης Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Ημερομηνία παρουσίασης: Φεβρ. 2018

146

Στο μέλλον, το παρελθόν δεν θα ξεθάβεται – θα ανακτάται. Η διπλωματική εργασία “Ψυχρά Δεδομένα” ξεκινάει με την παραδοχή πως, καθώς μεγαλώνει ο όγκος προσωπικών δεδομένων του κάθε ατόμου στο Cloud, αρχίζει και αμφισβητείται το κατά πόσο η ψηφιακή του ύπαρξη είναι υποδεέστερη ή ακόμα και απλώς συμπληρωματική της φυσικής. Βάσει αυτής της σκέψης, εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους αυτή η νέα συνθήκη μπορεί να ενημερώσει τα τοπία θανάτου και να τα επανανοηματοδοτήσει ως κατεξοχήν τοπία μνήμης, διαχείρισης του σώματος και αρχειοθέτησης προσωπικών δεδομένων. Συγκεκριμένα, αποτελεί μία πρόταση ανάκτησης της πρακτικής του αρχείου ως τον πυρήνα μίας κοινής, απολύτως προσβάσιμης κουλτούρας του θανάτου και προτείνει μία νέα τυπολογία για την αρχιτεκτονική του θανάτου της ψηφιακής εποχής. Ο σχεδιασμός αντλεί πληροφορία από την αρχιτεκτονική υποδομών όπως server farms, data storage vaults και modular data

centers ενώ παράλληλα διατηρεί ως πυρήνα του τη σχέση αρχιτεκτονικής και τοπίου, ειδικά όπως αυτή έχει εξελιχθεί στους τόπους θανάτου από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται τόσο στην ιδέα της νήσου ως ένας αυθύπαρκτος και αυτοτελής κόσμος ορίων, ετεροτήτων και φαντασιώσεων όσο και στην ανάγνωση του εδάφους ως τον κατεξοχήν γεωφυσικό κόσμο μετάδοσης, αποθήκευσης και αρχειοθέτησης πληροφορίας. Τέλος, η αφήγηση της αρχιτεκτονικής πρότασης δομείται επάνω σε τρεις, βασικές και συμπληρωματικές σχέσεις: τη σχέση του ανθρώπου με το τοπίο (νησί), την πληροφορία (κενοτάφιο) και το σώμα (αποτεφρωτήριο). Η γενική κάτοψη του αρχείου επιτρέπει στο σχέδιο να αμφιταλαντεύεται συνεχώς μεταξύ των φυσικών και εικονικών του συστημάτων (physical / virtual). Το ίδιο το σχέδιο αποτελεί εργαλείο μέτρησης του βασικού χαρακτηριστικού της συνολικής δομής -της χωρητικότητας μνήμης- ενώ ταυτόχρονα προβλέπει, ορίζει και οργανώνει την ίδια του την επέκταση.

Διπλωματικές Εργασίες, Διακρίσεις 2018

Διπλωματική με κωδικό: 044.18 (Βραβείο) Εγκάρσια δίκτυα και αστικές χωρικότητες - Καρυτσίου Ιωάννα Σύμβουλος: Βογιατζάκη Μαρία Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ημερομηνία παρουσίασης: 2018 Η διπλωματική εργασία διερευνά σε έναν δυναμικό και πολύπλευρο αστικό οργανισμό τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να ενσωματωθεί ο σιδηροδρομικός σταθμός Λαρίσης στο αστικό περιβάλλον, λειτουργώντας όχι ως εμπόδιο αλλά ως σχεδιαστικό εργαλείο στην αρχιτεκτονική της πόλης. Εξετάζοντας το ρόλο που διαδραματίζει στον αστικό ιστό σήμερα, διαπιστώνουμε ότι ο σιδηροδρομικός σταθμός διέπεται από μία πολυπλοκότητα ως προς τις ανάγκες που έρχεται να εξυπηρετήσει, καθώς απο-

GRAD REVIEW #04 / 2019

τελεί ένα μικρόκοσμο της ζωής στην πόλη. Είναι ένας τόπος που έρχεται να δεχτεί τον ταξιδιώτη, τον εργαζόμενο, τον παρατηρητή, τον κάτοικο. Είναι ένας τόπος όπου η στάση και η κίνηση αλληλεπιδρούν. Είναι σημείο συνάντησης και αποχωρισμού, η πρώτη εικόνα του ταξιδιώτη για την πόλη, ένα τοπόσημο. Στην περίπτωση του σιδηροδρομικού σταθμού Λαρίσης, πέρα από τις αυξημένες και πολύπλοκες λειτουργικές ανάγκες που έρχεται να καλύψει, ενδιαφέρον παρουσιάζει η τοποθεσία του. Στο αρχικό σχέδιο της πόλης τοποθετείται στην περιφέρεια αυτής. Καθώς η πόλη επεκτείνεται, ο σταθμός καλείται να ενσωματωθεί με την πόλη και να εξυπηρετήσει επιπρόσθετες ανάγκες. Αντί αυτού, αυτό που ως πρόθεση συνέβαλε στην ανάπτυξη της πόλης λειτούργησε σταδιακά ως ένα εμπόδιο, ένας περιορισμός

για τον αστικό σχεδιασμό. Η υπάρχουσα χάραξη των σιδηροδρομικών γραμμών και η έλλειψη περασμάτων δημιουργούν ένα ισχυρό όριο ανάμεσα στις δύο πλευρές του σταθμού. Η ρήξη της συνέχειας του αστικού ιστού, έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία υποπεριοχών με δυσκολία επικοινωνίας μεταξύ τους, απομακρύνοντας έτσι και τους ίδιους τους χρήστες. Η κοινωνική και πολιτιστική αλληλεπίδραση μεταξύ των χρηστών μπορεί να παραχθεί μέσω ενός χώρου διεμπλοκής. Επιχειρείται, λοιπόν, η σύνδεση των δύο περιοχών μέσω του ίδιου του κτιρίου. Ύστερα από μελέτη και παρατήρηση της περιοχής, σημειώνονται τα σημεία που λειτουργούν ως κόμβοι διέλευσης και με βάση αυτά γίνεται προσπάθεια ενεργοποίησης του οικοπέδου με τη δημιουργία ενός δικτύου σχέσεων και διαδρομών.

147

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

Διπλωματική με κωδικό: 045.18 (Βραβείο) Floating Canopies | Μία ανθρωπιστική προσέγγιση στη λίμνη Βόλτα, Γκάνα Ραφαηλία Ειρήνη Γιαννούδη Επιβλέποντες Καθηγητές: Ειρήνη Σακελλαρίδου, Κωνσταντίνος Ιωαννίδης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ημερομηνία παρουσίασης: Σεπτ. 2018

148

Η παρούσα διπλωματική εργασία προέκυψε μέσα από μία λογική σειρά αποφάσεων, συσχετιζόμενες με την αρχιτεκτονική και την ανθρωπιστική κρίση. Ουσιαστικά, πρόκειται για πλωτά αρθρωτά συστήματα κελυφών, τα οποία λαμβάνουν πληθώρα από χρήσεις και εφαρμόζονται σε τόπους που πλήττονται από ανθρωπιστική κρίση. Αφορμή για το project ήταν η ερευνητική εργασία με όνομα “Hum[an/arch]itarian: Design in the Context of Crisis”. Σε αυτήν Aναζητήθηκε η σχέση της αρχιτεκτονικής με την ανθρωπιστική κρίση και το concept της σύγχρονης απάντησης σε

τέτοια ζητήματα. Ερευνήθηκε η σημερινή πραγματικότητα καθώς και case studies, τα οποία αποτελούν θετικά δείγματα. Η διπλωματική αυτή θεωρείται ως vol II – δηλαδή ως συνέχεια αυτής της διερεύνησης, προσθέτοντας αυτό το project σε αυτή τη λίστα. Από την έρευνα δημιουργήθηκε ένα θεωρητικό και πρακτικό μοντέλο πάνω στο οποίο αναλύθηκαν τα case studies: παρατηρήθηκε ότι υπήρχαν 2 φάσματα περιπτώσεων πάνω στα οποία κινούνταν όλα. Το εφήμερο και το μόνιμο καθώς και το τοπικό και υπερτοπικό.

Διπλωματικές Εργασίες, Διακρίσεις 2018

Διπλωματική με κωδικό: 065.18 (Βραβείο) Παραλιακό Μέτωπο Πάτρας | 2050, 2100, 2150 - Γεωργούση Ελεάνα Επιβλέπων Kαθηγητής: Δραγώνας Πάνος Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Πατρών Ημερομηνία παρουσίασης: Ιούνιος 2018 Η παρούσα διπλωματική βασίζεται σε ένα ακραίο σενάριο ανόδου της στάθμης της θάλασσας και θα μελετηθεί τι πρόκειται να συμβεί σε 3 διαφορετικές φάσεις και πως μπορεί να εξελιχθεί το λιμάνι της Πάτρας σε 3 διαφορετικές χρονολογίες. Η πρώτη φάση μέχρι το 2050, με άνοδο της στάθμης της θάλασσας κατά 1 μέτρο. Η δεύτερη φάση μέχρι το 2100, με άνοδο κατά 2

GRAD REVIEW #04 / 2019

μέτρα και η τρίτη φάση μέχρι το 2150, μια υπόθεση στο τι θα συμβεί αν δεν ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα για την αντιμετώπιση του προβλήματος, με άνοδο 4 μέτρων. Η πρώτη φάση, μέχρι το 2050 με άνοδο της στάθμης της θάλασσας κατά 1 μέτρο βασίζεται σε μια αμυντική στρατηγική, με ήπιες παρεμβάσεις και στρατηγικές πρόληψης. Κεντρική ιδέα είναι να επιτρέψουμε την είσοδο του θαλάσσιου νερού στην πόλη, επαναπροσδιορίζοντας την πόλη σε ένα νέο παραλιακό αστικό μέτωπο, το οποίο θα αποτελείται από διάφορες στρατηγικές οικολογικής αποκατάστασης και αναψυχής. Διαμορφώνεται ένας νέος δημόσιος χώρος, ένα παραθαλάσσιο πάρκο, με μια λογική μεν αμυντική απέναντι στο νερό, αλλά μέσα

από αυτήν την άμυνα προσφέρονται νέες ευκαιρίες ανασχεδιασμού του. Ένας δημόσιος χώρος με αύξηση των μαλακών επιφανειών και δημιουργία νέων οικοτόπων. Χρησιμοποιήθηκαν αμυντικές στρατηγικές, οι οποίες χωρίζονται σε σκληρά και φυσικά εμπόδια. Στα σκληρά εμπόδια περιλαμβάνονται οι αναβαθμοί, τα κεκλιμένα εμπόδια, τα αντιπλημμυρικά κανάλια και η διαπερατή πλακόστρωση. Στα φυσικά εμπόδια περιλαμβάνονται οι φυτεύσεις, οι τεχνητοί υγρότοποι, οι φυτεμένοι βάλτοι, το κανάλι με μαλακές όχθες, οι φυτεμένες κοιλάδες κατακράτησης νερού, οι υγρές κοιλάδες, οι ύφαλοι, οι αμμόλοφοι και η αποκατάσταση του κυματοθραύστη με φυσικούς οργανισμούς.

149

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

Διπλωματική με κωδικό: 039.18 (Έπαινος) Αλρεδεδόρ | Μία εφαρμογή χωρικής ανάλυσης και σχεδιασμού - Ζουμπουλάκη Τατιάνα, Κόκκαλης Γιώργος, Σιδηρουργού Νίκη Επιβλέπων Καθηγητής: Γιώργος Παρμενίδης Σύμβουλος: Παναγιώτης Βασιλάτος Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Ημερομηνία παρουσίασης: Οκτώβριος 2018

150

Ο κορμός της διπλωματικής μας εργασίας, συγκροτήθηκε σε ερωτήματα που αφορούν στη σχέση του χρήστη ενός χώρου με τον σχεδιασμό του. Μπορεί ο εκάστοτε χρήστης, ή η κοινωνική ομάδα που επιθυμεί την εγγραφή της σε ένα χώρο, να παρεμβαίνει στο σχεδιασμό ώστε να καθορίζει την μετατροπή του τελευταίου σε τόπο; Πως συγκροτείται το σύστημα που οργανώνει και συσχετίζει όλες εκείνες τις ποιότητες που συγκροτούν εν τέλει έναν τόπο; Είμαστε έτοιμοι ως αρχιτέκτονες να αποχωριστούμε την αυθεντία του σχεδιαστή και να ενστερνιστούμε το ρόλο ενός απλού οργανωτή κοινωνικών προθέσεων; Εκμεταλλευόμενοι έρευνα και βιβλιογραφία γύρω από τις ποιοτικές διαστάσεις του χώρου και μελετώντας μεθόδους συμμε-

τοχικού σχεδιασμού επιχειρούμε να συντάξουμε τον κορμό της μεθοδολογίας που θα επιτρέψει την πληρέστερη προσέγγιση των παραπάνω ερωτημάτων. Το Αλρεδεδόρ, συγκροτείται με σκοπό να ενσωματώσει και να ιεραρχήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα παραπάνω ερωτήματα, σε ένα ενιαίο ερευνητικό πλαίσιο. Η τελική πρόταση εμφανίζεται με τη μορφή αρθρωτής εφαρμογής. Βασικό στοιχείο της μεθοδολογικής μας συγκρότησης αποτέλεσε η αλγοριθμική λογική σύνταξη. Η έρευνα αρθρώνεται ως μια αλληλουχία κλειστών βημάτων καθένα από τα οποία δέχεται ως εισαγόμενα δεδομένα τα αποτελέσματα προηγούμενων βημάτων, ώστε να εξάγει με τη σειρά του τα εισαγόμενα δεδομένα επόμενων σταδίων.

Διπλωματικές Εργασίες, Διακρίσεις 2018

Διπλωματική με κωδικό: 053.18 (Έπαινος) Κούριο. «Οδός άνω και κάτω μία» Νικολακέας Σωτήρης, Πηλαβάκη Άντρεα Επιβλέποντες Καθηγητές: Βοζάνη Αριάδνη, Κούρκουλας Ανδρέας Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Ημερομηνία παρουσίασης: Μάρτιος 2018

GRAD REVIEW #04 / 2019

Η παρούσα διπλωματική εργασία διερευνά την εμπειρία της κίνησης στο χώρο, μέσα από τη δημιουργία μιας στοχαστικής διαδρομής, που βασικό στόχο έχει να συνδέσει δύο αρχαιολογικούς χώρους. Οι παρεμβάσεις που προτείνονται προέκυψαν μέσα από προσωπική ανάγνωση και ερμηνεία του τόπου. Ο τόπος. Περιοχή παρέμβασης αποτελεί το Κούριο, ένα αρχαίο βασίλειο της Κύπρου, που σήμερα δεν καταλαμβάνει παρά μια μικρή περιοχή στην επαρχία Λεμεσού. Το Κούριο βρίσκεται σε μικρό υψόμετρο, κοντά στη θάλασσα, και χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη αρχαιοτήτων. Πιο συγκεκριμένα, δύο αρχαιολογικοί χώροι, που απέχουν μεταξύ τους απόσταση τριών χιλιομέτρων, αποτελούν τα σημαντικότερα τοπόσημα του Κουρίου. Οι Αρχαιότητες. Οι δύο αρχαιολογικοί χώροι, που είναι σήμερα επισκέψιμοι, λειτουργούν ως δύο πόλοι. Από τη μία υπάρχει η Ακρόπολη, που περιλαμβάνει το αρχαίο ελληνικό θέατρο, και αποτελούσε το κέντρο της δημόσιας ζωής, και από την άλλη, το Ιερό του Απόλλωνα Υλάτη, που λειτουρ-

γούσε ως το κέντρο λατρείας τόσο για την περιοχή, όσο και για ολόκληρη την Κύπρο. Το πρόβλημα. Παρά την οργάνωση που υπάρχει στον κάθε αρχαιολογικό χώρο ξεχωριστά, εντοπίζεται μια προβληματική κατάσταση όσον αφορά την κίνηση στον ενδιάμεσο χώρο, καθώς και την μετάβαση από τον ένα στον άλλο. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τα αυστηρά όρια των αρχαιολογικών χώρων, έχει ως αποτέλεσμα την αντιμετώπιση των αρχαιοτήτων ως ‘αντικείμενα’, αποκομμένα από το τοπίο στο οποίο ανήκουν. Η πρόταση. Η παρούσα διπλωματική συνιστά μια προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος που αναφέρθηκε, χωρίς όμως να παρεμβαίνει στους αρχαιολογικούς χώρους, όπου υπάρχει οργανωμένο δίκτυο κίνησης. Ο πιο πάνω στόχος επιτυγχάνεται μέσα από την χάραξη μονοπατιών, ενώ ταυτόχρονα, τοποθετούνται μεταλλικές κατασκευές σε κομβικά σημεία της περιοχής, που σκοπό έχουν να ενισχύσουν την εμπειρία της μετάβασης και να φέρουν τον επισκέπτη σε επαφή με τον τόπο.

151

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

Διπλωματική με κωδικό: 060.18 (Έπαινος) Ιχνογραφήσεις ενός ερειπωμένου τοπίου | Ενεργοποίηση της περιοχής του όρμου Στομίου, Χανιά - Μαρία Παπαγεωργίου, Μαρίνα Σκουτέλα Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Πανίτα Καραμανέα Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πολυτεχνείου Κρήτης Ημερομηνία παρουσίασης: Δεκέμβριος 2018

152

Η παρούσα διπλωματική εργασία μελετά την περιοχή του όρμου Στομίου Κισσάμου, που βρίσκεται 74 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της πόλης των Χανίων και 7 χιλιόμετρα βόρεια του Ελαφονησίου. Πρόκειται για ένα τοπίο με χαρακτηριστικά μεσογειακού οικοσυστήματος και ιδιαίτερο γεωλογικό υπόβαθρο. Στην περιοχή αυτή βρίσκεται το δεύτερο μεγαλύτερο κοίτασμα γύψου της Κρήτης, το οποίο καθορίζει τους δυο βασικούς άξονες της έρευνας: α. το φυσικό περιβάλλον και β. τα αποτυπώματα της ανθρωπογενούς δραστηριότητας. Πιο συγκεκριμένα, διερευνάται το πώς το υπέδαφος της περιοχής επηρεάζει την χλωρίδα και την πανίδα του τοπίου, αλλά και πώς αποτελεί αφορμή για εκμετάλλευση των ορυκτών πόρων.

Με εργαλείο την αναπαρασταστική μέθοδο των collages δορυφορικών απεικονίσεων, φωτογραφιών και διαγραμμάτων διαπιστώνεται ο ιδιότυπος χαρακτήρας της περιοχής: ένα τοπίο αντιθέσεων όπου συνυπάρχει μία προστατευόμενη περιοχή Natura με ένα ερειπωμένο βιομηχανικό περιβάλλον. Τα αποτυπώματα της ανθρωπογενούς δραστηριότητας συνθέτουν μια “δυστοπική” ατμόσφαιρα και στον χώρο αναδύεται η αίσθηση του ανοίκειου. Έχοντας ως βασικό συνθετικό εργαλείο αυτήν την αίσθηση, η εργασία αποπειράται να αναδιατυπώσει τα ίχνη που βρίσκονται στο τοπίο και προτείνει ενεργοποίηση της περιοχής μέσω της φιλοξενίας εκπαιδευτικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων.

Διπλωματικές Εργασίες, Διακρίσεις 2018

Διπλωματική με κωδικό: 075.18 (Έπαινος) ΑΚΑΡΝΑΝΩΝ ΚΟΙΝΟ:Αρχαιολογικό Μουσείο Στράτου - Άρης Ράπτης Επίβλεψη: Σοφία Τσιράκη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια ΕΜΠ, Τομέας I Σύμβουλος: Κώστας Καραδήμας, Αναπληρωτής Καθηγητής ΕΜΠ, Τομέας IV Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ Ημερομηνία παρουσίασης: Οκτώβριος 2018

GRAD REVIEW #04 / 2019

“Αφορμή για την επιλογή του εν λόγω θέματος, αποτέλεσε η αγάπη για τον τόπο όπου μεγάλωσα και η βιωματική μου σχέση με αυτόν: λόγοι οι οποίοι με κάνουν να αισθάνομαι συν-υπεύθυνος εν όψει των προβλημάτων που εντοπίζονται στην περιοχή μελέτης... Η παρούσα Διπλωματική αποτελεί συνέχεια της Ερευνητικής μου εργασίας, και ως σύνολο έχει σκοπό να απαντήσει σε σύγχρονα προβλήματα ενός “αιώνιου τόπου”...” Το θέμα της παρούσας Διπλωματικής Εργασίας είναι ο σχεδιασμός Μουσείου για την αρχαία Στράτο - την μητρόπολη του αρχαίου Ομοσπονδιακού Κοινού των Ακαρνάνων - και η ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου σε επίπεδο στρατηγικού σχεδιασμού (masterplan). Η περιοχή μελέτης, εντός της οποίας προτείνεται και η τοποθέτηση του νέου Μουσείου, ορίζεται από τον εντός των τειχών αρχαιολογικό χώρο της Στράτου, τις αρχαίες νεκρο-

πόλεις (νότια και δυτικά εκτός των τειχών) και το σύγχρονο Δημοτικό Διαμέρισμα της Στράτου, νότια από την αρχαία οχύρωση. Πρόκειται για μια περιοχή με μεγάλη τοπογραφική, αρχιτεκτονική και μορφολογική εξέλιξη μέσα στον χρόνο, τα ίχνη της οποίας ανάγονται στην Υστεροελλαδική Περίοδο (1600 – 1100 π.Χ.) και φτάνουν ως τους Νεώτερους Χρόνους. Η Στράτος, χωροθετημένη από τα αρχαία χρόνια σε σημαντική γεω-στρατηγική θέση, υπήρξε πρωτεύουσα του Κοινού των Ακαρνάνων, γνωρίζοντας μεγάλη ακμή. Συνδυάζει τον πλούτο της ιστορικής πληροφόρησης με το φυσικό κάλλος, καθώς εποπτεύει την Ακαρνανική πεδιάδα και τον ρου του πλουσιότερου σε ύδατα ποταμού της Ελλάδος, τον Αχελώο. Η μακραίωνη χρήση της περιοχής μας παρέχει σημαντικά στοιχεία για την ιστορία της πόλης, του Ακαρνανικού Κοινού και εν γένει της Δυτικής Ελλάδος.

153

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

Διπλωματική με κωδικό: 078.18 (Έπαινος) ΣΧΟΛΗ ΞΥΛΟΝΑΥΠΗΓΙΚΗΣ στο Καστελλόριζο - Άννα Κόκα, Γεωργία Κολοκούδια Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Σοφία Τσιράκη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ημερομηνία παρουσίασης: Μάρτιος 2018 Η πρόταση για την δημιουργία μιας σχολής ξυλοναυπηγικής στο ακριτικό νησί του Καστελλόριζου πηγάζει από την προσωπική και ενδελεχή μελέτη του ίδιου του τόπου, της ιστορίας του και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του, όπως είναι η στενή σχέση των κατοίκων τού με το στοιχείο της θάλασσας.

154

Το Καστελλόριζο έχει 480 εγγεγραμμένους κατοίκους, με κύρια ασχολία τους τον τουρισμό. Η δημιουργία μιας σχολής και η σπουδή πάνω σε μια παραδοσιακή τέχνη όπως είναι η ξυλοναυπηγική μπορεί να έχει ένα διπλό όφελος. Αφενός την διατήρηση και την διάσωση μιας τέχνης που πάει να χαθεί με την πάροδο των χρόνων και αφετέρου την αναζωογόνηση του ίδιου του νησιού. Το σημείο που επιλέχθηκε για την τοποθέτηση της σχολής έχει μέτωπο προς τη θάλασσα, βρίσκεται δίπλα στο μικρό λιμάνι του νησιού και στο καρνάγιο που λειτουργεί σήμερα και είναι άμεσα προσβάσιμο από το περιορισμένο οδικό δίκτυο του οικισμού.

ΒΙΒΛΙΟ-ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Athens Modern Architecture Map Αθηναϊκός μοντερνισμός, μία εισαγωγή*

του Μανώλη Αναστασάκη Αρχιτέκτων

156

Η Αθήνα είναι μία νέα πόλη του 19ου αιώνα. Μετά από μία μακρά περίοδο σε αφάνεια, η πόλη αναδύεται το 1834 ως πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα η πόλη αναπτύσσεται σημαντικά σε ένα κατά βάση νέο και σχεδιασμένο γεωμετρικό υπόβαθρο οδών τυπικό της εποχής του. Είναι η περίοδος όπου κυριαρχεί, τόσο στον αρχιτεκτονικό όσο και στον πολεοδομικό σχεδιασμό, ο νεοκλασικισμός. Από τις αρχές του 20ου αιώνα και ειδικότερα κατά την περίοδο του μεσοπολέμου (1919-1939), το μοντέρνο κίνημα στην αρχιτεκτονική εμφανίζεται δυναμικά. Μετά τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο η πόλη γνωρίζει αλματώδη ανάπτυξη τόσο στον οικονομικό όσο και στον κατασκευαστικό τομέα και ο μοντερνισμός συνεχίζει να μορφοποιεί με μαζικό πλέον τρόπο τα νέα κτίρια της πόλης. Αυτή η μαζική παραγωγή κτιριακού δυναμικού στη βάση του μοντέρνου κινήματος χαρακτηρίζει πλέον την πόλη με τέτοιο τρόπο που ο κριτικός και αρχιτεκτονικής Kenneth Frampton γράφει το 1986 “… δεν υπάρχει ίσως άλλη πρωτεύουσα στον κόσμο στην οποία να μπορεί κανείς να βρει μια τόσο πλατιά αποδοχή της μοντέρνας αρχιτεκτονικής … Η Αθήνα είναι σίγουρα η κατεξοχήν μοντέρνα πόλη …”. Η Αθήνα εισέρχεται στην ιστορία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής δια μέσου της επονομαζόμενης Χάρτας των Αθηνών, ένα μανιφέστο το οποίο εκδίδει μεταπολεμικά ο Le Corbusier γραμμένο σύμφωνα με το 4ο CIAM (Congrès International d’Architecture Moderne). Πρόκειται για ένα συνέδριο το οποίο έλαβε χώρα εν πλω από τη Μασσαλία στην Αθήνα το 1933. Σε αυτήν την περίοδο του μεσοπολέμου ο αναδυόμενος μοντερνισμός – θα επιλέγαμε τον όρο κλασικός μοντερνισμός – εκφράζεται στην Αθήνα από έλληνες αρχιτέκτονες οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν σπουδάσει σε μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις, ορισμένοι δε και στην Αθήνα με καθηγητές σπουδασμένους στο εξωτερικό. Ορισμένοι από αυτούς τους νέους αρχιτέκτονες εργάσθηκαν στη δεκαετία του 1930 στο γραφείο του Le Corbusier στο Παρίσι. Η κύρια παραγωγή κτιρίων, κυρίως την δεκαετία του 1930, αφορά στο νέο κτιριακό τύπο αστικής κατοίκησης, την πολυκατοικία, καθώς και στην ανέγερση δημόσιων σχολείων. Επώνυμοι αρχιτέκτονες αναλαμβάνουν αυτά τα έργα όπως οι Δ. Πικιώνης, Θ. Βαλεντής, Ν. Νικολαΐδης,

Athens Modern Architecture Map Αθηναϊκός μοντερνισμός, μία εισαγωγή

Π. Καραντινός, Κ. Παναγιωτάκος και άλλοι. Για την «μπλε πολυκατοικία» του Κ. Παναγιωτάκου ο Le Corbusier είπε ότι “είναι πολύ όμορφη”, για δε το σχολείο στην οδό Λιοσίων του ίδιου αρχιτέκτονα έγραψε στον τοίχο του “Compliments de Le Corbusier”. Η μεταπολεμική περίοδος αρχίζει ουσιαστικά με το τέλος του εμφυλίου πολέμου το 1949. Για την Αθήνα ξεκινάει μία περίοδος εντατικής ανοικοδόμησης με την πολυκατοικία να αποτελεί τον κύριο οικοδομικό τύπο δίπλα σε κτίρια γραφείων, ξενοδοχεία και δημόσια κτίρια. Αυτός ο «ύστερος μοντερνισμός» όπως τον ονομάζουμε, έχει τα βασικά στοιχεία του μοντερνισμού σε μία μεσογειακή εκδοχή της κατοίκησης όπου το κτίριο κατοικίας μορφοποιείται με γραμμικούς εξώστες. Σε άλλους τύπους κτιρίων εμφανίζονται επιρροές από το International Style, τον μπρουταλισμό και το νέο- ιστορικισμό. Πολύ σημαντικοί αρχιτέκτονες εμφανίζονται αυτήν την περίοδο όπως οι A. Κωνσταντινίδης, N. Βαλσαμάκης, T. Ζενέτος, K. Δοξιάδης και άλλοι. Δίπλα στους έλληνες αρχιτέκτονες χτίζουν στην Αθήνα ο W. Gropius την Αμερικάνικη Πρεσβεία και ο Φινλανδός αρχιτέκτονας E. Saarinen το κτήριο επιβατών του ανατολικού αερολιμένα Αθηνών. Με το τέλος της δικτατορίας το 1974 αρχίζει μία νέα περίοδος για τον αθηναϊκό μοντερνισμό του 20ου αιώνα. Είναι η εποχή της εύκολης και μαζικής οικοδόμησης στα προάστια όπου τα διεθνή ρεύματα του μεταμοντερνισμού, της αποδόμησης και του νέο-μοντερνισμού εμφανίζονται ταχύτατα αλλά ανεπεξέργαστα στη σχέση τους με την πόλη και το αττικό τοπίο. Όσον αφορά τη μοντέρνα παράδοση των δύο αυτών τελευταίων δεκαετιών του 20ού αιώνα αυτή συνεχίζεται βασιζόμενη και σε μία ισχυρή ακαδημαϊκή παράδοση. Αυτός ο “απόηχος του Μοντερνισμού” όπως τον αποκαλούμε εδώ, αφορά κυρίως κτίρια κατοικιών και γραφείων, συνήθως εκτός κέντρου. Μία νέα γενιά σημαντικών αρχιτεκτόνων εμφανίζεται όπως οι T. Μπίρης, Δ. Μπίρης, A. Τομπάζης και άλλοι. Η σύγχρονη Αθήνα είναι μία μοντέρνα πόλη με νεοκλασικές καταβολές. Οι δύο πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα συνεχίζουν την ισχυρή μοντέρνα της παράδοση με κορωνίδα το Stavros Niarchos Foundation Cultural Center (SNFCC) σχεδιασμένο από το Renzo Piano Building Workshop και σε γειτνίαση με αυτό τα κεντρικά γραφεία της Angelicoussis Group σχεδιασμένα από το γραφείο Rena Sakellaridou SPARCH PC.

GRAD REVIEW #04 / 2019

* Το κείμενο αποτελεί την εισαγωγή, στην ελληνική, στην έντυπη έκδοση από το grad review του χάρτη “Athens Modern Architecture Map”. Περισσότερες πληροφορίες εδώ: http://www.gradreview.gr/2017/06/ athens-modern-architecture-map.html

157

ENGLISH REVIEW CONTENTS

GRAD review architects & designers in greece promoted by www.gradreview.gr gradreview@outlook.com PUBLICATION CONTRIBUTORS PUBLISHER-DIRECTOR

Manolis Anastasakis anastasakis@tee.gr

ISSUE’S EDITORS

Olga Venetsianou Dimitris Rotsios ASSISTANT EDITORS

Konstantina Serfa Hara Haratsari ART EDITOR

Artemis Potamianou ISSUE’S MAIN CONTRIBUTORS

Eleni Amerikanou Manolis Anastasakis Souzana Antonakaki Dimitris Antonakakis Panos Exarchopoulos Eleni Fessa-Emmanouil Stylianos Giamarelos Demetrios Issaias Yiannis Liakatas Kostas Manouilidis Oppenheim Architecture Tassis Papaioannou Anastasia Pechlivanidou-Liakata Potiropoulos+Partners Rena Sakellaridou - RS SPARCH PC Katerina Valsamaki Nikos Valsamakis

EDITORIAL

7 ART INTERVIEW

12-16

56-67 The crisis of public architecture and public space Eleni Fessa-Emmanouil

Zafos Xagoraris

68-71

INTERVIEWS

18-33

Athenian modernism enters international architectural historiography

Dimitris Antonakakis

Stylianos Giamarelos

INTERFERENCES

PROJECTS & STUDIES

36-47

74-79

“Souidia’s street Office”

Alpha Bank headquarters Stadiou St.

Yiannis Liakatas

48-55 Childhood experiences of the ‘modern’ in Athens during the ’50s Anastasia Pechlivanidou-Liakata

Nikos Valsamakis - Kostas Manouilidis

80-87 Zanna house Acropolis area, Athens Souzana Antonakaki - Dimitris Antonakakis

ADVERTISING

Factory - creative & advertising services factory@factory-adv.gr

158

Το ένθετο του περιοδικού στην αγγλική θα ολοκληρωθεί σύντομα.

The English version of the review will be coming soon.

88-95 House in a garden Chalandri area, Athens Rena Sakellaridou - RS SPARCH PC

96-103 Office building in Athens Demetrios Issaias - Tassis Papaioannou

PROJECTS WORLDWIDE

136-143 Ayla Golf Academy & Clubhouse Oppenheim Architecture

HIGHLIGHTS

104-111

144-154

Excerpts of modern

Students’ Final Projects, Awards 2018

Eleni Amerikanou, Panos Exarchopoulos

112-125 The Kindergarten of the German School of Athens

5 winners, 5 runners-up

BOOK PRESENTATION

Potiropoulos+Partners

156-157

126-135 Detached house in Drosia, Athens

Athens Modern Architecture Map

Katerina Valsamaki

Manolis Anastasakis

Cover image Athens Conservatoire (detail)

by Ioannis Despotopoulos

GRAD REVIEW #04 / 2019

159

ΕΠΟΜΕΝΟ ΤΕΥΧΟΣ - ΝEXT ISSUE

200 χρόνια νεοελληνικής αρχιτεκτονικής 200 years of modern Greek architecture

Acropole Palace επί των οδών Πατησίων, Αβέρωφ και Μάρνη