Μέδουσα: Αρχιτεκτονική ανάλυση και τεκμηρίωση ενός πομακοχωρίου της Ροδόπης

鰃괃 됃 뼃 씃쌃넃㨀

鄃섃 윃뤃 쐃딃 먃쐃뼃 봃뤃 먃긃 鄃봃갃묃씃쌃뜃 먃넃뤃

ꐃ딃 먃밃뜃섃 꼃 줃쌃뜃 딃 봃찃 숃

ꀃ뼃 밃넃먃뼃 윃줃섃 꼃 뼃 씃 쐃뜃숃

ꄃ뼃 됃 찃 쀃뜃숃

鈃넃묃쌃넃밃꼃 됃 뼃 씃 ꌃ뼃 옃꼃 넃

ⴀ

ꀃ넃쀃넃됃 갃먃뜃 鰃넃섃 꼃 넃 ⴀ

ꐃ똃 꼃 밃쀃넃숃

餃 줃갃봃봃뜃숃

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ — ΔΙΑΛΕΞΗ ΤΟΜΕΑΣ: ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ, ΕΠΑΝΑΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΟΛΩΝ ΤΙΤΛΟΣ: ΜΕΔΟΥΣΑ: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΕΝΟΣ ΠΟΜΑΚΟΧΩΡΙΟΥ ΤΗΣ ΡΟΔΟΠΗΣ

Η έρευνα αυτή αποτελεί πρωτογενές υλικό ως προς την αρχιτεκτονική της προσέγγιση, και πραγματοποιήθηκε με την συνεισφορά των κατοίκων της Μέδουσας, προς τους οποίους εκφράζουμε και από εδώ τις ευχαριστίες μας για την βοήθεια και συνεργασία τους, και της δικής μας επιτόπιας σχεδιαστικής και φωτογραφικής αποτύπωσης. Επίσης, ευχαριστούμε θερμά και τους υπεύθυνους καθηγητές μας κ. Αλκιβιάδη Πρέπη και κ. Γεώργιο Πατρίκιο για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση που μας προσέφεραν καθ’ όλη την διάρκεια της έρευνας μας.

Σεπτέμβριος 2019

Υπεύθυνοι καθηγητές: Πρέπης Αλκιβιάδης — Πατρίκιος Γεώργιος — Αμερικάνου Ελένη

Βαλσαμίδου Σοφία - Παπαδάκη Μαρία - Τζίμπας Ιωάννης (601632)

(601531)

(601549)

2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Η Μέδουσα είναι ένας ορεινός οικισμός στο βόρειο άκρο της ελληνικής Θράκης. Ανήκει στο σύμπλεγμα των πομακοχωρίων του νομού Ξάνθης. Ως οικιστικό σύνολο πιστεύεται ότι μετράει 700 χρόνια ύπαρξης. Ωστόσο, στις γραπτές πηγές εμφανίζεται μόλις το 1875. Κατοικείται από τους Πομάκους, οι οποίοι στον ιστορικό χάρτη εμφανίζονται ήδη από την αρχαιότητα ως Θρακοέλληνες. Σήμερα ξεχωρίζουν εξαιτίας της διατήρηση των εθίμων στην καθημερινότητά τους, της ιδιωματικής τους γλώσσας και της θρησκείας τους, αφού έχουν ασπαστεί τον μουσουλμανισμό. Η Μέδουσα ως οικισμός χαρακτηρίζεται από έντονες ιδιομορφίες στην αρχιτεκτονική του, τόσο σε πολεοδομικό όσο και σε κτιριακό επίπεδο. Αναπτύσσεται αντιδιαμετρικά των οχθών του Κομψάτου και ακολουθεί την ροή του ποταμού προς τον νότο. Στο εσωτερικό του δημιουργεί πολλά καλντερίμια και μικρούς χώρους συγκέντρωσης. Όμως, δύο είναι τα βασικά στοιχεία που τον κάνουν να ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους - το παλιό νεκροταφείο που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού και το

διατηρητέο πέτρινο γεφύρι στην άκρη του. Αρχιτεκτονικά, πλην των μορφών των κατοικιών, που αποτελούν ξεχωριστό αντικείμενο μελέτης, παρουσιάζει και μοναδικές κατασκευαστικές ιδιαιτερότητες. Η έρευνα, εν τέλει, κλείνει με την αξιολόγηση του οικιστικού αυτού συνόλου, διατυπώνοντας συγκεκριμένες προτάσεις για την αξιοποίηση και ανάδειξη του.

SYNOPSIS: The village of Medusa is a mountainous settlement at the northern end of Greek Thrace. It belongs to the complex of pomakochoria in the County of Xanthi. As a residential complex it is believed to exist 700 years. However, in written sources it first appears in 1875. It is inhabited by the Pomaks, who throughout history have been regarded as Thraco-Greeks since antiquity. Today they stand out for keeping their customs in their daily lives, their idiomatic language and their religion, after they have embraced Islam. Medusa as a settlement is characterized by its peculiarities in its architecture, both in urban and in building terms. It develops diametrically alongside the banks of Komsatos River and follows the flow of the river

to the south. In the center of it, it creates many cobbled streets and small gathering spaces. But two are the key elements that make it stand out from the rest of pomakochoria - the old cemetery in the center of the village and the preserved stone bridge at its edge. Architecturally, apart from the forms and styles of the houses, which are a separate subject of study, it also exhibits unique structural specific features. The research concludes with the evaluation of the residential complex, propounding specific suggestions for its restoration and architectural enhancement.

3

Η αρίθμηση των κτιρίων στις εικόνες, αντιστοιχεί σε αριθμημένο τοπογραφικό στην σελίδα 81.

4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Οι παραδοσιακοί οικισμοί αποτελούν ιστορικά αποτυπώματα, που αγωνίζονται να κρατήσουν αναλλοίωτη την εικόνα του παρελθόντος μέσα σε ένα μεταβαλλόμενο σύγχρονο κοινωνικο-οικονομικό και δομημένο περιβάλλον. Το δομημένο κομμάτι τους ορίζεται από ένα περιβάλλον κοινών μορφολογικά και τυπολογικά δομών, αλλά και κοινωνικών συνόλων με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Η Ελλάδα έχει να επιδείξει πληθώρα τέτοιων οικισμών. Ωστόσο το επίκεντρο ενδιαφέροντος μας βρίσκεται στην Θράκη. Ένα στοιχείο που τη χαρακτηρίζει από την αρχαιότητα έως σήμερα είναι η πολυπολιτισμικότητα της, η οποία αντανακλάται και στην αρχιτεκτονική της. Αποκορύφωμα αυτού αποτελούν τα πομακοχώρια που αναπτύσσονται στον ορεινό της όγκο. Οι παραδοσιακοί οικισμοί των πομακοχωρίων διαφοροποιούνται και ξεχωρίζουν τόσο σε επίπεδο αρχιτεκτονικής, όσο και κοινωνικής δομής. Δυο στοιχεία που παραμένουν αναλλοίωτα στο χρόνο. Βασική μας επιδίωξη είναι η ανάδειξη αυτών των μορφών μέσω της αρχιτεκτονικής ανάλυσης και τεκμηρίωσης ενός πομακοχωρίου. Κριτήρια για την επιλογή αποτέλεσαν, αρχικά σε κοινωνικό επίπεδο, η πληθυσμιακή ομοιογένεια, η πληθυσμιακή μείωση, η απομόνωση και σε αρχιτεκτονικό, οι μορφές των κτιρίων και το ποσοστό διατήρησης τους. Ως χαρακτηριστικός και αξιόλογος οικισμός επιλέχθηκε η Μέδουσα, συγκριτικά με τα υπόλοιπα πομακοχώρια του νομού Ξάνθης.

Εικόνα1. | Βορειοανατολική προοπτική του οικισμού της Μέδουσας.

5

Εικόνα 2. | Κτίριο 41-42.

6

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: Ιστορική Ανάλυση (Κεφάλαιο 1ο)………………………………………………………………………………………………………………..……….σελ. 8 1. Χρονική Αναδρομή………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….σελ. 11 2. Πολιτιστικά Χαρακτηριστικά των Πομάκων……………………………………………………………………………………………….σελ. 15 3. Μέδουσα, ένα πομακοχώρι της Ροδόπης………………………………………………………………………………………………………….σελ. 17 ***

Εξέλιξη Πολεοδομικής Οργάνωσης (Κεφάλαιο 2ο)…………………………………………………………………………………..σελ. 20 4. Θέση - Ένταξη στην Ευρύτερη Περιοχή………………………………………………………………………………………………………….σελ. 22 5. Πληθυσμιακά Στοιχεία………………………………………………………………………………………………………………………………………………σελ. 26 6. Επέκταση Οικισμού………………………………………………………………………………………………………………………………………………………σελ. 28 7. Υφιστάμενες Συνοικίες και Χώροι Συνάθροισης…………………………………………………………………………………….σελ. 31 8. Δομημένος και Αδόμητος Χώρος…………………………………………………………………………………………………………………………..σελ. 39 9. Χρήσεις Γης πριν και μετά το 2000…………………………………………………………………………………………………………..….…σελ. 45 10. Σχέσεις Εξάρτησης Οικισμού……………………………………………………………………………………………………………….…………....σελ. 55 11. Προσπέλαση και Κυκλοφορία Οικισμού…………………………………………………………………………………………………………σελ. 56 12. Τοπόσημα - Θεάσεις Οικισμού………………………………………………………………………………………………………………………..….σελ. 63 ***

Τυπολογία, Μορφολογία και Κατασκευαστική Δομή (Κεφάλαιο 3ο)……………………………………….σελ. 70 13. Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και στη Θράκη………………………………………………………………σελ. 72 14. Τυπολογική Ανάλυση της Θράκης……………………………………………………………………………………………………………….……σελ. 73 15. Τυπολογική Ανάλυση Μέδουσας…………………………………………………………………………………………………………………………σελ. 76 16. Κατασκευαστική Δομή………………………………………………………………………………………………………………………………………………σελ. 85 17. Μορφολογική Ανάλυση Μέδουσας………………………………………………………………………………………………………………………σελ. 86 ***

Αξιολόγηση Κτιριακού Δυναμικού Μέδουσας (Κεφάλαιο 4ο)……..………………………………………..….…..σελ. 92 Βιβλιογραφία………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………σελ. 105

7

Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Η

Α Ν Α Λ Υ Σ Η

8

9

Η Μέδουσα εντάσσεται σε ένα σύνολο οικισμών της Ροδό-

Συγκεκριμένα, οι Πομάκοι ονομάζονται Αγριάνες

πης, τα Πομακοχώρια του νομού Ξάνθης, στην γεωγραφική

ήδη από τα αρχαία χρόνια. Από τον 4ο αι. π.Χ.

επικράτεια της Θράκης, που φέρουν μια μοναδική πολιτι-

χαρακτηρίζονται ως Έλληνες με ελληνική θρη-

στική ταυτότητα. Οι κάτοικοί τους είναι οι Πομάκοι. Μάλι-

σκεία, γλώσσα και πολιτισμό, κάτι το οποίο συ-

στα σε πολλές περιπτώσεις χαρακτηρίζονται και ως ξεχω-

νεχίζεται και επί ρωμαϊκών χρόνων (146 π.Χ. –

ριστή φυλή, λόγω της ιδιωματικής γλώσσας και του θρη-

330 μ.Χ.). Μετά το 330 εκχριστιανίζονται και από

σκεύματός τους. Η κομβική τους γεωγραφική θέση ιδιαίτε-

το 642 έως και την κατάληψη της Κωνσταντι-

ρα, αποτέλεσε εστία γέννησης πολλών προβλημάτων και

νούπολης ονομάζονται Ροδοπαίοι ή Αχριάνες, κα-

στόχο διεκδίκησης από τις τρεις γείτονες χώρες (Ελλάδα,

θώς η Ροδόπη μετονομάζεται σε Αχριδώ. Κατά

Βουλγαρία, Τουρκία), με την καθεμιά από αυτές να προβάλ-

την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ε-

λουν τρία βασικά επιχειρήματα για να πείσουν, ως προς

ξισλαμίζονται σταδιακά. Στα τέλη του 19ου αι.

την καταγωγή αυτής της φυλής, αποσκοπώντας στην

πρωτοεμφανίζονται ισχυρισμοί από την πλευρά

«ιδιοποίησή» τους. Σε μια σύνοψη των επιχειρημάτων,

της Βουλγαρίας, με την εμφάνισή της ως νεοσύ-

έχουμε τη μεν Βουλγαρία να επικαλείται τη γλώσσα, η ο-

στατο κράτος (1870), σχετιζόμενοι με την κυριαρ-

ποία έχει σλαβόφωνα χαρακτηριστικά, τη δε Τουρκία να

χία αυτής της περιοχής.

επικαλείται

το

κριτήριο

του

θρησκεύματος

(μουσουλμανισμός) και την Ελλάδα να προβάλει ως κύρια

Ακολουθεί ο πρώτος και ο δεύτερος Βαλκανικός

κριτήρια την τοποθεσία και την ονομασία, που από πολλών

Πόλεμος, με τον Πρώτο Παγκόσμιο να τους δια-

αιώνων έφεραν οι Πομάκοι, δηλαδή Αγριάνες ή Αχριάνες, με

δέχεται, κατά τους οποίους η Βουλγαρία προ-

την δεύτερη να χρησιμοποιείται ακόμη και στην σύγχρονη

σπαθεί εκ νέου να προσαρτήσει τη Θράκη στην

εποχή.

επικράτειά της. Η διαμάχη αυτή κλείνει με την Συνθήκη του Νεϊγύ το 1919, με την επίσημη προσάρτηση της Δυτικής Θράκης στην Ελλάδα, αποκλείοντας έτσι την έξοδο της Βουλγαρίας στο Αιγαίο Πέλαγος. Το 1923, μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης, ξεκινούν οι διεκδικήσεις της Τουρκίας στην ευρύτερη περιοχή της Θράκης. Σήμερα, η Θράκη αποτελεί γεωγραφικό διαμέρισμα της Ελλάδας, και είναι μέρος της περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης.

Εικόνα 3. | Κάτοικοι στη Μέδουσα (πηγή : αρχείο Τάσου Τεφρωνίδη).

10

1. Χρονική Αναδρομή Ο χώρος της Θράκης από αρχαιοτάτων χρόνων αποτελεί σημείο ενδιαφέροντος και διεκδίκησης από τους εκάστοτε πληθυσμούς - κατακτητές, λόγω της καίριας θέσης της, μιας και καθορίζει το συνδετικό κρίκο πρόσβασης των ανατολικών Βαλκανίων στο Αιγαίο πέλαγος και τη σύνδεση των δύο ηπείρων, της Ευρώπης και της Ασίας. Η προνομιακή αυτή στρατηγική της θέση παρέμεινε ως συνεχές ενεργό πεδίο μάχης μεταξύ των τριών κρατών - Ελλάδα, Τουρκία, Βουλγαρία - και άλλων σε παλαιότερες εποχές. Η χρονική αναδρομή στη Θράκη λοιπόν - και κατ' επέκταση στους Πομάκους - παρ' όλο που πιστεύεται ότι κατοικείται από την 3η χιλιετία π.Χ., ξεκινά από το 1000 π.Χ. όπου ονομάζεται «Αρία» και οι κάτοικοί της Ινδοευρωπαίοι ή Αρίας καταγωγής Θρακοφρύγες. Όσον αφορά την γλώσσα τους, υπάρχουν γραπτές πηγές (Ιλιάδα), ότι έμοιαζε με την ελληνική των Αχαιών, ωστόσο με την πάροδο του

καιρού οι δύο γλώσσες εξελίχθηκαν, με αποτέλεσμα να διαφοροποιηθούν. Έπειτα ακολουθεί η Γεωμετρική περίοδος (1000 π.Χ. - 700 π.Χ.), κατά την οποία αναφέρεται ότι το έθνος των Θρακών παρουσιάζει σημαντική πληθυσμιακή αύξηση, πλησιάζοντας τον αριθμό των Ινδών. Στην περιοχή, επίσης, μένουν ποικίλα συγγενικά φύλα των Ελλήνων, ανάμεσα σε αυτά και οι Αγριάνες. Ακόμη, ο ουσιαστικός εποικισμός των Ελλήνων του Νότου στη Θράκη, κάνει την εμφάνισή του κατά τη διάρκεια της Αρχαϊκής εποχής (700 π.Χ. - 500 π.Χ.). Η κλασσική εποχή (500 π.Χ. - 323 π.Χ.) βρίσκει τις ελληνικές αποικίες στα Θρακικά παράλια σε εμπορική ακμή, με αυτήν να επηρεάζει ως ένα σημείο το σταδιακό εξελληνισμό των Θρακών, κατάσταση που εντείνεται μετά το τέλος των περσικών πολέμων. Το 341 π.Χ. έρχεται ο Φίλιππος Β' που ενώνει την Θράκη επίσημα στο Μακεδονικό κράτος, με τον διάδοχό του Μ. Αλέξανδρο μάλιστα, να στρατολογεί τα θρακικά φύλα τα οποία διακρίθηκαν στη μάχη, με πρωτεργάτες τους Αγριάνες. Το τέλος της κλασσικής εποχής και η αρχή της ελληνιστικής (323 π.Χ. - 46 μ.Χ.) γράφεται με το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου και η βασιλεία της Θράκης αποσταθεροποιείται και εναλλάσσεται ανά τακτά χρονικά διαστήματα έως ότου σταθεροποιηθεί το 46 με την υπόταξή της στους Ρωμαίους. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Θράκη ήταν η τελευταία περιοχή που έπεσε στην κυριαρχία τους, αφού η υπόλοιπη Ελλάδα είχε υποταχθεί ήδη από το 146 π.Χ. επισφραγίζοντας το τέλος της ελληνιστικής εποχής γι' αυτήν. Κατά τη Ρωμαϊκή και Βυζαντινή εποχή περίοδο (146 π.Χ.– 1453 μ.Χ.) οι Θράκες θεωρούνται Ρωμαίοι και μέχρι και τον 6ο αιώνα εξακολουθούν να μιλούν ελληνικά και να διατηρούν τη χριστιανική θρησκεία. Σε αυτό το διάστημα οι Ρωμαίοι έρχονται αντιμέτωποι με την κάθοδο βόρειων φυλών (Γότθοι, Αβάροι, Ούννοι), αλλά η Θράκη καταφέρνει να διατηρήσει τον ελληνικό της χαρακτήρα και την φυσιογνωμία της. Η κατάσταση αυτή αλλάζει με τις πρώτες αποικίες των Σλάβων στην περιοχή. Συγκεκριμένα, στις αρχές του 8ου αιώνα εγκαθίστανται στην οροσειρά της Ροδόπης οι χριστιανοί σλάβοι (Σλομένοι) πολύ πριν πρωτοεμφανιστεί το έθνος των Βουλγάρων. Παρά την έντονη παρουσία τους στον ελλαδικό χώρο κατά τον 8ο και 9ο αιώνα, τόσο στη Μακεδονία όσο και στη Θράκη, η σλαβική γλώσσα δεν κατάφερε να επικρατήσει. Μέχρι τον 10ο αιώνα επικρατεί ειρήνη, ώσπου οι Βούλγαροι ξεκινούν τις επιδρομές στη Θράκη. Έπειτα ακολουθούν οι σταυροφορίες, κατά τις οποίες η Θράκη μετατρέπεται ξανά σε πεδίο διαμάχης. Από τότε ξεκινούν οι πρώτες αλλοιώσεις της ελληνικής της φυσιογνωμίας.

11

Το 1230 η κατάσταση στη Θράκη μεταβάλλεται, , αυξανόμενων των βουλγαρικών πιέσεων και των προσπαθειών κατοχής από την πλευρά τους, κάτι που οδήγησε σε συνεχείς αναταραχές. Τα χρόνια που ακολούθησαν μέχρι το έτος 1344, με την κατάληψη της Φιλιππούπολης από τους Βουλγάρους, η περιοχή βρίσκεται υπό την κυριαρχία του Βυζαντίου έχοντας χάσει ως επί το πλείστον την ελληνική της ταυτότητα, οπότε και ξεκινά ο εκβουλγαρισμός των Θρακοελλήνων και Ροδοπαίων. Ωστόσο το 1353 κάνουν την εμφάνιση τους οι Οθωμανοί Τούρκοι. Οι λαοί των Βαλκανίων εν τέλει υποτάσσονται στους Οθωμανούς. Οι κάτοικοι της Θράκης, Έλληνες, Σλομένοι και Πομάκοι με τον καιρό ασπάζονται τον μωαμεθανισμό, περνώντας σε μια νέα εποχή θρησκευτικής επικράτησης. Ως προς τον εξισλαμισμό, κυριαρχεί ως βασικότερη αιτία η απαλλαγή από την φορολογία.* Επίσης, θεωρείται ότι η θρησκευτική αυτή μεταστροφή πραγματοποιήθηκε σταδιακά ξεκινώντας από τα μέσα του 16 ου αιώνα έως και τον 18ο αιώνα. Επιπροσθέτως, ως κύριοι λόγοι εξισλαμισμού, εκτός των κοινωνικών και οικονομικών συμφερόντων, αποτέλεσαν: οι θρησκευτικοί, με σκοπό την μείωση των κληρικών και την αντιπαλότητα μεταξύ των εκκλησιών, οι πολιτικοί, ώστε η Οθωμανική Αυτοκρατορία να πετύχει τον πλήρη έλεγχο για χάρη αποφυγής πιθανών εξεγέρσεων και οι συναισθηματικοί λόγοι, για παράδειγμα οι γάμοι μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων. Η αλλαξοπιστία αυτή των Ροδοπαίων πήρε μεγάλες διαστάσεις περίπου το 1660. Η στροφή αυτή των Πομάκων της Ροδόπης στο μουσουλμανισμό, πρόκειται να είναι και το ξεκίνημα της φυσιογνωμικής αλλοίωσης εν γένει της περιοχής.

Το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα αρχίσει να γράφεται ήδη στα τέλη 19ου αιώνα. Αφορμή θα σταθεί η επανάσταση των Σέρβων και Βουλγάρων κατά του σουλτάνου, τον Μάιο του 1876, με τους Πομάκους να στηρίζουν την προσπάθεια των πρώτων. Το 1878 με τον Ρωσο-τουρκικό πόλεμο επεμβαίνουν ρωσικά στρατεύματα και καταλαμβάνουν την περιοχή. Την ίδια χρονιά, προς το τέλος του πολέμου, αγανακτισμένοι από τις βουλγαρικές πιέσεις οι Πομάκοι αποφασίζουν να αντισταθούν θέλοντας να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους.

*Άποψη που συναντάται στη σχετική έρευνα του Ν. Κόκκα στο βιβλίο του, με τίτλο «Μετασχηματισμοί της συλλογικής ταυτότητας των Πομάκων».

Εικόνα 4. | Χάρτης των Βαλκανίων κατόπιν της Συνδιάσκεψης του Λονδίνου (1913) και μετά την Συνθήκη του Βουκουρεστίου (10 Αυγούστου 1913). Πηγή: https://legacy.lib.utexas.edu/maps/historical/ balkan_modifications_1914.jpg? fbclid=IwAR22fzO5z28m3l_p9GHng91pmupPxWoDEQC6YaIloAA-Z3KlgyoyO0coHeA

12

Ο Πρώτος και ο Δεύτερος Βαλκανικός Πόλεμος (1912-1913) λήγει με την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έχοντας χάσει πλέον την περιοχή των Βαλκανίων. Η Συνθήκη του Βουκουρεστίου, υπογράφεται από τους Συμμάχους (Ελλάδα, Ρουμανία, Σερβία, Μαυροβούνιο) και την Βουλγαρία, στις 10 Αυγούστου του 1913 και έρχεται να επισφραγίσει το τέλος των βαλκανικών πολέμων, παραχωρώντας την Δυτική Θράκη στους Βούλγαρους, στην οποία συμπεριλαμβανόταν και η πλειοψηφία των Πομάκων. Πριν όμως ακόμη επιτευχθεί μια σταθερότητα στην περιοχή, ξεσπά ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος. Κατά την διάρκειά του (1912-1918) οι κάτοικοι της Θράκης, ιδιαίτερα οι Πομάκοι, και οι εναπομείναντες μουσουλμάνοι υπέστησαν βάρβαρες πιέσεις εκβουλγαρισμού και εκχριστιανισμού, με τους Πομάκους να διατηρούν νωπές μέχρι και σήμερα τις μνήμες των βουλγαρικών βιαιοπραγιών.

«150.000 Πομάκοι εκχριστιανίστηκαν βίαια από Οι Πομάκοι, με το τέλος του πολέμου, μέσω οκτώ βουλευτών τους στη βουλγαρική βουλή, ζητούν από τον Γάλλο στρατηγό Fr. D’ Esperey την απαλλαγή τους από τις βουλγαρικές εκχωρήσεις και πιέσεις, καθώς και την πλήρη ένταξή τους στον ελλαδικό χώρο.

τους Βούλγαρους.» / πηγή: Τούρκικο φυλλάδιο, τίτλος : «Δυστυχείς Πομάκοι», δημοσίευση από Σύλλογο Μουσουλμάνων, 1913. Ταυτόχρονα, από την απέναντι πλευρά, σε μια

Στον επόμενο χρόνο που ακολούθησε, η περιοχή μετονομάστηκε

προσπάθεια παρενόχλησης των Ελλήνων κατά την

«Διασυμμαχική Θράκη», αφού με την Συνθήκη του Νεϊγύ (14 Νοεμβρίου

διάρκεια των διαπραγματεύσεων, οι Τούρκοι δη-

1919) η Βουλγαρία παραχωρεί τα εδάφη της Θράκης στους Συμμάχους.

μιουργούν το «τουρκοβουλγαρικό θρακικό κομιτά-

Στην ίδια χρονική στιγμή τοποθετείται και η τρίτη προσπάθεια για αυτονομία από την πλευρά των Πομάκων, μέσω της διεξαγωγής δημοψηφίσματος στον Εχίνο, το μεγαλύτερο έως και σήμερα σε πληθυσμό πομακοχώρι στο νομό Ξάνθης. Κύριο αίτημα, για μια ακόμη φορά, είναι

το» με σκοπό, να ταχθεί κατά των ελληνικών συμφερόντων. Οι Πομάκοι, όμως, καθώς θα ήταν οι βασικοί επηρεαζόμενοι από την συμφωνία, αρνούνται να πάρουν μέρος στις δολοπλόκες προσπάθειές τους, με αποτέλεσμα αυτές να πέσουν

η ένωσή τους με την Ελλάδα.

στο κενό. Το αίτημα αυτό εν μέρει διευθετείται και γίνεται αποδεκτό στις 14 Μαΐου 1920, ύστερα από τις κατάλληλες διεθνείς ενέργειες του Ελ. Βενιζέλου και του Χ. Βαμβακά, με την «Διασυμμαχική Θράκη» πλέον να προσαρτάται στην Ελλάδα. Σε όλη αυτή την προσπάθεια οι δύο άντρες αντιμετωπίζουν το ζήτημα των Πομάκων με προσοχή, χάριν αποφυγής

Η Συνθήκη της Λωζάνης, υπογράφεται επισήμως από την Ελλάδα και την Τουρκία στις 24 Ιουλίου

του 1923. Με αυτήν συμφωνούν στην ανταλλαγή πληθυσμών βάση του θρησκεύματος. Εξαιρούνται οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί της Δυτικής Θράκης

παρεξηγήσεως από τις εμπλεκόμενες πλευρές.

(Νομός Ξάνθης, Νομός Ροδόπης) και οι Έλληνες χριΤο καλό κλίμα θα χαλάσει με την Μικρασιατική καταστροφή του 1922,

στιανοί της Κωνσταντινούπολης. Η εξαίρεση αυτή

με τις σχέσεις Ελλάδας και Τουρκίας να εντείνονται. Το τραπέζι των

έχει εφαρμοστεί ξανά στο παρελθόν με τη Συνθή-

διαπραγματεύσεων τότε τοποθετείται στη Λωζάνη, όπου υπογράφεται

κη του Νεϊγύ, όπου η Βουλγαρία υποχρεώθηκε να

και η ομώνυμη συνθήκη.

προστατεύσει τις ξένες μειονότητες που ζούσαν σε αυτή, μεταξύ αυτών και την ελληνική. Με αυ-

τόν τον τρόπο επισημοποιείται η επικράτηση της Ελλάδας στην Θράκη.

13

Το πολεμικό ξέσπασμα του 20ου αιώνα δεν περιορίζεται μόνο στις αρχές του. Το 1939 ξεκινάει ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος (1939-1945). Η ναζιστική εισβολή στη Θράκη φτάνει στις 6 Απριλίου του 1941. Στην ιστορία της αντίστασης της Ροδόπης, το φυλάκιο του Εχίνου έχει παρόμοια θέση με αυτό του Ρούπελ. Σε όλο το διάστημα της γερμανικής κατοχής, οι Πομάκοι ήρθαν αντιμέτωποι με βίαιες καταστάσεις, παρόμοιες με αυτές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Όλη αυτή η συσσωρευμένη και στοχευμένη βιαιότητα, οδήγησε στη δημιουργία φραγμάτων ανάμεσα στους Πομάκους και σε οποιουσδήποτε άλλους αλλόθρησκους ανθρώπους ή εθνότητες. Η καθοριστική απομόνωση βέβαια επισφραγίζεται στο διάστημα του Εμφυλίου (1946-1949), αλλά και του Ψυχρού πολέμου, όπου η περιοχή τους χαρακτηρίζεται ως «ζώνη στρατιωτικής επιτήρησης». Οι ισχυρισμοί της Τουρκίας περί καταγωγής των Πομάκων ως ομοεθνείς τους, έχουν ως στόχο αφενός να παρουσιάσουν ως ομόθρησκους, άρα και τουρκικής προέλευσης όλους τους μουσουλμάνους της Θράκης και αφετέρου να προσδώσουν στην ελληνική μειονότητα χαρακτήρα πατρικής διεκδίκησης. Οι διεκδικήσεις και οι πιέσεις αυτές θα οδηγήσουν σε τρία σημεία – σταθμούς. Η πρώτη νίκη της Τουρκίας έρχεται τον Οκτώβριο του 1954, οπότε ψηφίζεται ο νόμος 3065/1954, που κάνει λόγω «περί τουρκικής μειονότητας της Θράκης». Δύο λόγοι που εξηγούν αυτό το ψήφισμα από τη μεριά της Αθήνας είναι, αρχικά, η προσπάθεια να γλιτώσει τον τότε κίνδυνο από τον Βορρά (κομουνιστική Βουλγαρία) και, στη συνέχεια, να αποδείξει τις φιλικές προθέσεις στους μουσουλμάνους της επικράτειάς της. Έτσι, παρά τις αναγνωρισμένες ονομαστικές αποδόσεις για τις μειονότητες των δύο χωρών στη Συνθήκη της Λωζάνης το 1923, η Ελλάδα αποδέχτηκε την μετονομασία της «μουσουλμανικής» σε «τουρκικής» ως μία επιπρόσθετη κίνηση καλής θελήσεως, παρόλο που η συνθήκη της εξασφάλιζε, και συνεχίζει, το δικαίωμα άρνησης για το συγκεκριμένο αυτό αίτημα της Τουρκίας. Μια κίνηση που έμελλε να αποδειχθεί ανώφελη, μιας και ένα χρόνο αργότερα (7 Σεπτεμβρίου 1955), η χώρα έρχεται αντιμέτωπη με τις αγριότητες, τις λεηλασίες και τις βιαιοπραγίες των Τούρκων εναντίον της ελληνικής μειονότητας στην χώρα τους. Μια μειονότητα, που βγήκε από αυτά τα γεγονότα με τεράστιες ανθρώπινες αριθμητικά απώλειες, ενώ η αντίστοιχη στην Ελλάδα συνέχιζε να αυξάνεται. Τα γεγονότα αυτά έμειναν γνωστά στην ιστορία ως «τα Σεπτεμβριανά». Έπειτα, όπως ήταν αναμενόμενο οι σχέσεις των δύο χωρών εντάθηκαν τόσο ώστε να φλερτάρουν με την σπίθα μιας ακόμη εμπόλεμης σύρραξης. Η Ελλάδα εν αντιθέσει, θέλοντας να κρατήσει «λευκό ποινικό μητρώο» στα μάτια της Ευρώπης, δεν ανταπέδωσε το χτύπημα, ούτε και πήρε εκδικητική στάση απέναντι στην μουσουλμανική της μειονότητα. Συμπερασματικά, στόχος εξ αρχής της Τουρκίας αποτελούσε η «τουρκοποίηση»

των μουσουλμάνων της Θράκης,

ώστε να αποκτήσει μελλοντικά «πατήματα» γεωγραφικής διεκδίκησης. Σε αυτή την επιθυμία ωστόσο, δεν βρήκε συμπαραστάτες τους Πομάκους, το βασικό πυλώνα της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη, που με ζήλο δηλώνουν την ελληνική εθνική τους καταγωγή και αποστρέφονται τις προσπάθειες της Τουρκίας να δημιουργήσουν

κλίμα έντασης, στην κατά τα άλλα αρμονική συμβίωση, με αιτία την διαφορετική θρησκεία ανάμεσα σε αυτούς και τους υπόλοιπους Έλληνες χριστιανούς. Μια συμβίωση που θα ξεκινήσει να ακμάζει και ταυτόχρονα χάριν αυτής να αναπτύσσεται η περιοχή της Ροδόπης, προς τα τέλη του 1995, όπου με απόφαση του τότε υπουργού Εθνικής Αμύνης, Γεράσιμου Αρσένη, καταργείται και επίσημα η «μπάρα». Το κράτος ξεκλειδώνει την πόρτα που κρατούσε σε απομόνωση τους Πομάκους, δίνοντας τέλος στον ορισμό της περιοχής ως «στρατιωτική επιτηρούμενη ζώνη», και τους καλωσορίζει πια, αξιοπρεπώς στο Ελληνικό κράτος.

*** 14

2. Πολιτιστικά χαρακτηριστικά των Πομάκων Η Θράκη έχει την ιδιαιτερότητα να φιλοξενεί διάφορες εθνοτικές ομάδες, μεταξύ αυτών οι Έλληνες, οι Βούλγαροι, οι Πομάκοι και οι Αθίγγανοι. Η αλληλεπίδρασή τους έπλασε τη σημερινή πολυπολιτισμική μορφή της. Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον στους Πομάκους αξίζει να σημειωθεί ότι στο πέρασμα των χρόνων υπήρξαν αποδέκτες ποικίλων πολιτιστικών επιδράσεων των γειτονικών πολιτισμών ερχόμενοι σε επαφή με διαφορετικές γλώσσες, θρησκείες, ήθη και έθιμα. Πολλά πλέον έχουν ξεχαστεί, εγκαταλειφθεί ή και παραλλαχθεί. Ιδιωματικό χαρακτηριστικό τους αποτελεί η γλώσσα τους, η οποία μέχρι και πρόσφατα δεν είχε γραπτή μορφή και αποτελεί ένα συνονθύλευμα σλαβόφωνων, αραβικών και ελληνικών στοιχείων. Ως μια ξεχωριστή γλωσσική οντότητα, φυσικό επόμενο ήταν να αλλοιωθεί. Γεγονός που εντάθηκε με την επιβολή της τριγλωσσίας στους Πομάκους, δηλαδή τα ελληνικά λόγω κράτους, τα τούρκικα λό-

γω της θρησκείας και της υποχρεωτικής μειονοτικής εκπαίδευσης, και τα πομακικά, λόγω καταγωγής. Παρά ταύτα, η πομάκικη διάλεκτος εξακολουθεί να υφίσταται ως προφορικός λόγος και να μεταδίδεται στους νεότερους.

ΓΙΟΡΤΕΣ Παρασκευή (Τζουμαγιά)

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

5 Καντήλια

1. Μελβλίτ Γκετζεσί (γέννηση Μωάμεθ) 2. Ρεγκαΐπ Γκετζεσί (σύλληψη Μωάμεθ) 3. Μιράτσ Γκετζεσί (θάνατος Μωάμεθ) 4. Μπεράτ Γκετζεσί (βραδία καθορισμένης τύχης του κόσμου) 5. Κάδιρ Γκετζεσί (ο εορτασμός του κορανίου στη γη) Η γιορτή της σωτηρίας του Νώε Ιερός μήνας νηστείας, το κοράνι κατέβηκε στη γη 3 μέρες γιορτής για το τέλος του Ραμαζάν, προσφέρονται γλυκά Γιορτή θυσίας του Αβραάμ, 70 μέρες μετά το Ρμαζάν, θυσιάζουν ένα ζώο (κουμπάνι)

Νουχ Ραμαζάν Σεκέρ Μπαΐράμι Κουρμπάν Μπαΐράμ Χαφουζλούκ Χατζιλίκι

Γιρτή για εκείνον που μαθαίνει εξ ολοκλήρου το καράνι Όταν οι μουσουλμάνοι επισκέπτονται τους ιερούς τόπους (Μέκκα, Μεδίνα)

Χάτεμ

Θρησκευτική/σχολική γιορτή (Μάιος) για το τέλος του σχολικού έτους

Μαρτιάτικα έθιμα Πριρίπ Κανιέ Εντρελές ΕΘΙΜΑ Μετζέ Νταμ

Εορτασμός π.χ. του Αγ. Ιωάννη 6 Μαΐου, Αγ. Γεώργιος ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Οικογενειακή , συγγενική γιορτή / συνεργασιακές καλλιέργιες Θερινή διαμονή στο ύπαιθρο ή Νταμ (το χωράφι) Μπορεί να διαρκέσει από 6 Μαΐου έως το Κασέμ (γιορτή Αγ.Δημητρίου)

15

Μελετώντας την καθημερινότητα των Πομάκων, αξιοσημείωτη είναι η αναφορά στις δραστηριότητες τους. Εξακολουθούν να ασχολούνται με παραδοσιακές μορφές εργασίας, όπως η γεωργία, η κτηνοτροφία και η οικοδομική. Σημαντικότερη ασχολία είναι αυτή της καλλιέργειας του καπνού, διότι αποτέλεσε διαχρονικά τη βασική τους πηγή εισοδήματος. Παρόλα αυτά ως δραστηριότητα δεν πήρε ποτέ διαστάσεις βιοτεχνίας, αλλά παρέμεινε σε οικοτεχνικό επίπεδο. Ασχολούμενοι ακολούθως με τα έθιμα, τις παραδόσεις και τις γιορτές που διατηρούνται βλέπουμε ότι αγκαλιάζονται και πραγματοποιούνται με ενθουσιασμό. Αντιμετωπίζονται ως σημαντικά γεγονότα κατά την διάρκεια του χρόνου. Άρα, οι εορτασμοί ανάμεσα στους Πομάκους κατέχουν σημαντική θέση και σημασία. Ακολουθούν τις μουσουλμανικές ιεροτελεστίες και δόγματα, ταυτόχρονα όμως διατηρούν γιορτές και έθιμα της ελληνικής χριστιανικής θρησκείας ως μνήμη της παλιότερης πίστης τους, που πέρασε από γενιά σε γενιά. Βασικό παρά-

δειγμα τέτοιας γιορτής, αλλά και μοναδικό γνώρισμα των Πομάκων, αποτελεί το «Εντρελές». Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα πανηγύρια των πομακοχωρίων, που πραγματοποιείται στις 6 Μαΐου σε διάφορα χωριά, με το μεγαλύτερο να γίνεται στις Θέρμες. Ο οικισμός αυτός βρίσκεται δίπλα από αυτόν της Μέδουσας. Γιορτάζουν την αρχή του καλοκαιριού και τον Αγ. Γεώργιο, του οποίου εξωκλήσι υπάρχει σε κάθε είσοδο, σε όλα τα Πομακοχώρια. Σε κάποιες περιπτώσεις, ο Αγ. Γεώργιος ταυτίζεται και με τον Προφήτη Ηλία και τότε η γιορτή ονομάζεται «Χεδερελέζ».

Εικόνα 5. | Μελβίτ Γκετζεσί

Πηγή: «Πομάκοι», Πέτρου Θεοχαρίδη,

σελ. 342

*** 16

3. Μέδουσα, ένα πομακοχώρι της Ροδόπης Εστιάζοντας στην ιστορία της Μέδουσας, ως ένα πομακοχώρι, επαναλαμβάνονται όλα τα προαναφερθέντα γεγονότα, καθώς ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρονολόγηση του ίδιου του οικισμού, η οποία κατά βάση στηρίζεται σε προφορικές μαρτυρίες. Στο παλιό νεκροταφείο που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού έχει βρεθεί πλάκα ταφής με χρονολόγηση έως και 750 χρόνια πριν (1200 – 1300). Ωστόσο από γραπτές πηγές, κυρίως από χάρτες, η Μέδουσα εμφανίζεται με το σλαβικό τοπωνύμιο Μέμκοβα. Πρώτη φορά εμφανίζεται σε έναν χάρτη του 1875, που απεικονίζει την ευρωπαϊκή Τουρκία και δημιουργός του ήταν ο Johannes Wilhelm Liebenow (εικ. 6). Μετέπειτα εμφανίζεται ξανά σε χάρτη του 1901 του Στρατιωτικού Γεωγραφικού Ινστιτούτου της Βιέννης, ο οποίος εστιάζει στην ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια την εποχή εκείνη (εικ. 8). Αργότερα, το 1920 χρησιμοποιήθηκε από τον ελληνικό στρατό για την ανακατάληψη της Θράκης (εικ. 7). Σημείο αναφοράς για το χωρίο επίσης, αποτελεί η ηλεκτροδότησή του στις αρχές του 1970. Σήμερα η Μέδουσα είναι ένα από τα χωριά της ορεινής Δυτικής Θράκης εντός των ελληνικών συνόρων και ανήκει στην Περιφερειακή Ενότητα της Ξάνθης.

Εικόνα 6. | Χάρτης 1875. Πηγή: https://gallica.bnf.fr/ ark:/12148/btv1b531025578/ f1.item.zoom? fbclid=IwAR30QWFPVNsLO5U1di4h zi6Rljo2j9dyOcTHq3_0_e97hM55R qX9VPfFx9M

Εικόνα 7. | Τούρκικη επικράτεια στη Θράκη και στην Ξάνθη. Πηγή: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/ btv1b53030035m?rk=21459% 3B2&fbclid=IwAR0LVGVy11coA7yRBunsQ8ct7qUdPEsWNI e3Xt04lyjhpGT7DhjEJU1-dbQ

17

Εικόνα 8. | Χάρτης Γεωγραφικού Ινστιτούτου της Βιέννης 1901. Πηγή: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b53030035m?rk=21459% 3B2&fbclid=IwAR0LVGVy11coA7yRBunsQ8ct7qUdPEsWNIe3Xt04lyjhpGT7Dh jEJU1-dbQ

18

*** 19

Ε Ξ Ε Λ Ι Ξ Η Π Ο Λ Ε Ο Δ Ο Μ Ι Κ Η Σ

Ο Ρ Α Ν Ω Σ Η Σ

20

21

4. Θέση - Ένταξη στην ευρύτερη περιοχή Τα πομακοχώρια είναι ένα σύμπλεγμα ορεινών οικισμών που βρίσκονται στη Θράκη, στην οροσειρά της Ροδόπης και πιο συγκεκριμένα στους Νομούς Ξάνθης και Ροδόπης. Ένα από αυτά είναι η Μέδουσα, η οποία βρίσκεται κοντά στα Ελληνο-βουλγαρικά σύνορα και συγκαταλέγεται στα χωριά του Νομού Ξάνθης. Απέχει 49 χιλιόμετρα από την ομώνυμη πόλη και διοικητικό κέντρο του νομού. Σε μικρότερη κλίμακα εντάσσεται στο δήμο Μύκης και αποτελεί χωριό της κοινότητας των Θερμών. Ο οικισμός βρίσκεται σε υψόμετρο 320 μέτρων και συνολικά καταλαμβάνει μια έκταση περίπου 138 στρεμμάτων (138.522 τ.μ.). Το κτιριακό δυναμικό του αποτελείται από 123 κτίσματα, το ένα εκ των οποίων είναι ο χώρος λατρείας, το τζαμί.

Εικόνα 9. | Χωροθέτηση Πομακοχωρίων Ν. Ξάνθης και Ν. Ροδόπης

22

Βασικό χαρακτηριστικό του χωριού είναι ότι διασχίζεται από τον ποταμό Κομψάτο και αναπτύσσεται εκατέρωθεν των δύο οχθών του και περιβάλλεται από πυκνή βλάστηση. Η σύνδεση μεταξύ των δύο περιοχών του χωριού, επιτυγχάνεται μέσω των 3 γεφυρών. Οι δύο εξ αυτών είναι μεταγενέστερες και τοποθετήθηκαν στη θέση που βρίσκονταν παλαιότερα δύο ξύλινες γέφυρες, οι οποίες κατέρρευσαν εξαιτίας των πλημμυρών, που έπληξαν τον οικισμό το 1996. Η τρίτη μάλιστα αποτελεί διατηρητέο τρίτοξο γεφύρι (εικ. 12, 13), με απόφαση του υπουργείου πολιτισμού.* Σε αυτήν χαρακτηρίζονται ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία δώδεκα λιθόκτιστα γεφύρια στην ορεινή περιοχή του Νομού Ξάνθης. Από τις ίδιες πλημμύρες του 1996, έπεσε και ένα από τα ακριανά τόξα του, το οποίο δεν αναστηλώθηκε ποτέ, και πλέον έχει μπαζωθεί και ο χώρος που καταλάμβανε έχει δοθεί στο δρόμο.

*Εφημερίδα της Κυβερνήσεως «Εφημερίς

της Κυβερνήσεως

της Ελληνικής Δημοκρατίας. Τεύχος Δεύτερο. Αριθμός φύλλου 799. 14 Σεπτεμβρίου 1995. Αριθ. ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/2120/42297, (13)»

Εικόνα 10. | Πομακοχώρια Νομού Ξάνθης

23

Εικόνα 11. | Αεροφωτογραφία Μέδουσας

24

Εικόνα 12. | Το πέτρινο γεφύρι του πομακοχωρίου της Μέδουσας. Πηγή: "Τα πέτρινα γεφύρια της ορεινής Ξάνθης", ερευνητική εργασία Βράνιας Μαρίας, Α.Π.Θ. 2009

Εικόνα 13. | Το πέτρινο γεφύρι του πομακοχωρίου της Μέδουσας, 2018

*** 25

5. Πληθυσμιακά στοιχεία Ο πληθυσμός των πομακοχωρίων του Νομού Ξάνθης με την τελευταία απογραφή του 2011 απαριθμείται σε 14631 κατοίκους. Οι περισσότεροι εξ αυτών βρίσκονται στο Δήμο Μύκης, με τον μεγαλύτερο αριθμό να συναντάται στα κεφαλοχώρια της Δημοτικών Ενοτήτων Μύκης και Εχίνου. Συγκεκριμένα, τα χωρία Εχίνου, Μύκης, Γλαύκης και Κένταυρου συγκεντρώνουν από 2197, 1295, 1316, 2376 κατοίκους αντίστοιχα. Τα υπόλοιπα ως πιο μικρά και απομακρυσμένα, σημειώνουν σημαντικές πληθυσμιακές μειώσεις από το 1951 μέχρι και σήμερα. Ένα από αυτά είναι και η Μέδουσα.

Πίνακας 1. | Πληθυσμιακή Μεταβολή του Δήμου Μύκης, βάση των δημοτικών Ενοτήτων του. Εμπεριέχει και τις Ενότητες πριν την ισχύ του νόμου "Καλλικράτη".

Πρώτο επίσημο έγγραφο πληθυσμιακής καταγραφής για τον οικισμό της Μέδουσας είναι εκείνο της ελληνικής απογραφής του 1928 κατά την οποία το χωριό ανήκει στην κοινότητα Θερμών, με 540 κατοίκους εκ των

Χρονολογία Απογραφής Πληθυσμός Πληθυσμιακή μεταβολή 1928 540 1940

689

1951

576

οποίων 19 δεν ήταν δημότες και ένας ήταν πρόσφυγας. Η καταγραφή αυτή χαρακτηρίζει τον οικισμό ως τον μεγαλύτερο της περιοχής για εκεί-

28% -16%

νη την χρονική περίοδο.

1961

678

1971

620

18%

Τον τίτλο του κεφαλοχωρίου θα τον κρατήσει έως και τον 1940 που έχουμε την δεύτερη επίσημη απογραφή. Παρατηρείται αύξηση του πληθυσμού σε 689 κατοίκους αυτή την φορά, αφήνοντας και πάλι τις Θέρ-

-9% 1981

508

1991

358

μες στη δεύτερη πληθυσμιακά θέση, παρά την ομώνυμη κοινότητα στην οποία ανήκουν.

-18% -30%

Πίνακας 2. | Ποσοστά Πληθυσμιακής Μεταβολής του οικισμού της Μέδουσας (πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία

2001

311

2011

195

-13% -37% 26

Από τις απογραφές του 1951 έως και του 1981 (πίν.1) παρατηρείται μια αυξομείωση. Ωστόσο είναι αμελητέα, με τον οικισμό να εξακολουθεί να βρίσκεται ψηλά στην πληθυσμιακή κατάταξη. Μάλιστα, οι κάτοικοι θυμούνται ότι στην δεκαετία του εβδομήντα ο οικισμός αριθμούσε περίπου 160 με 190 παιδιά. Οι μειώσεις, που δεν ξεπερνούν το 18%, οφείλονται κυρίως στη μεταπολεμική κατάσταση της Ελλάδας, με τη χώρα να βγαίνει από έναν εμφύλιο πόλεμο και λίγα χρόνια αργότερα να μπαίνει σε δικτατορικό καθεστώς, που συνέβαλε στην περαιτέρω απομόνωση και στοχοποίηση των Πομάκων, ως αλλόθρησκη κοινότητα. Η μεγάλη μείωση θα ξεκινήσει το 1991 και μέσα στα επόμενα χρόνια εντείνεται σημαντικά. Ειδικότερα από το 1996 που τίθεται σε ισχύ ο νόμος περί κατάργησης «της επιτηρούμενης ζώνης», ο οποίος τηρούνταν καθ’ όλη την διάρκεια του Ψυχρού πολέμου στην συνοριακή ζώνη με την Βουλγαρία. Κοινώς «η κατάργηση της μπάρας» άνοιξε τον δρόμο για την σταδιακή συνένωση της μουσουλμανικής μειονότητας των Πομάκων με τους Έλληνες. Η θέληση για ενσωμάτωση και ισοδύναμη πια αντιμετώπιση από το κράτος, σε συνδυασμό με την παγκοσμιοποίηση που θα εγκαινιάσει μια νέα εμπορική πραγματικότητα, έγινε αιτία για την αρχή της ερήμωσης του οικισμού. Ήδη από το ξεκίνημα της δεύτερης χιλιετίας η καθοδική πορεία είναι αισθητή τόσο στη Μέδουσα, όσο και στα υπόλοιπα πομακοχώρια του νομού Ξάνθης. Τα ποσοστά ανεργίας των νέων ολοένα αυξάνονταν. Με την ελληνική καπνοβιομηχανία να είναι απούσα, τη μείωση της τιμής των καπνών από μεριάς του κράτους και τέλος την εισαγωγή κρεάτων, που σήμαινε το τέλος της εμπορικής κτηνοτροφί-

ας για την περιοχή, η φυγή αποτέλεσε τη μόνη λύση επιβίωσης. Όλα τα παραπάνω συντέλεσαν στην αναγκαιότητα της μετανάστευσης όσο και της μετακόμισης σε κάποια πόλη ή εμπορικό κέντρο. Ακολούθησε, ως φυσικό επόμενο, το κλείσιμο του νηπιαγωγείου, του σχολείου και του αστυνομικού τμήματος του χωριού. Οι περισσότεροι εξ αυτών επέλεξαν για εγχώρια μετανάστευση την Ξάνθη και, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, την Γερμανία. Στην επιλογή της συγκεκριμένης χώρας, προφορικές πηγές αναφέρουν ότι συνέβαλε κάποιο γραφείο που αναλάμβανε την εύρεση εργασίας τους. Στα μέσα πια της δεκαετίας και με την οικονομική κρίση να χτυπά την πόρτα της χώρας ο οικισμός κοντεύει να εκλείψει, με το αριθμό των κατοίκων να υπολογίζονται γύρω στους 70, εκ των οποίων μονάχα πέντε είναι παιδιά. Πίνακας 3. | Πληθυσμός Μέδουσας από το 1951 έως το 2011 (πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος).

27

Πίνακας 4. | Πληθυσμιακή Μεταβολή Μέδουσας από το 1951 έως το 2011 (πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος).

6. Επέκταση οικισμού Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες και επιτόπιες παρατηρήσεις, ο οικισμός αναπτύχθηκε σταδιακά από τον βορρά προς τον νότο, ακολουθώντας την ροή του ποταμού Κομψάτου, εκατέρωθεν των οχθών. Η ανάπτυξη αυτή προκύπτει από την επιτόπια αξιολόγηση και χρονολόγηση του υφιστάμενου κτιριακού δυναμικού, αλλά και από την θέση που βρίσκονται χαρακτηριστικοί χώροι του οικισμού, όπως τα δύο νεκροταφεία και οι χώροι εμπορίου. Ειδικότερα, τα παλιότερα κτίσματα, καθώς και οι τότε κύριες εμπορικές λειτουργίες εμφανίζονται στο βόρειο τμήμα του οικισμού, όπου και παρατηρείται πυκνή δόμηση. Επίσης, οι χώροι δημόσιας διέλευσης στο συγκεκριμένο τμήμα είναι στενοί (σοκάκια), χαρακτηριστικό παλαιότερης εποχής, κάτι που διαφοροποιεί το βόρειο από το νότιο άκρο του οικισμού. Ακόμη, στο βόρειο άκρο του επικρατούν έντονες υψομετρικές διαφορές δημιουργώντας ένα στενό πέρασμα που εμποδίζει την ανάπτυ-

ξή του προς τα εκεί. Η γεωμορφολογία του εδάφους λοιπόν, σε συνδυασμό με τα παραπάνω, οδήγησαν στην βαθμιαία εξάπλωση προς τον νότο, όπου υπάρχουν και μεγαλύτερες επίπεδες εκτάσεις, με νότιο προσανατολισμό, χαρακτηριστικό που συναντάται σε πολλούς παλιούς οικισμούς. Ένα ακόμη στοιχείο του τρόπου επέκτασης αποτελεί η θέση του παλιού νεκροταφείου, το οποίο τώρα καταλαμβάνει το κέντρο του οικισμού. Γνωρίζουμε, όμως, ότι παραδοσιακά τέτοιοι χώροι βρίσκονται εκτός οικισμού ή στα όρια αυτού.

Εικόνα 14. | Χάρτης Επέκτασης οικισμού

28

Εικόνα 15. | Τοπογραφικός χάρτης Μέδουσας, 1971. Πηγή: Δήμος Μύκης (αεροφωτογραφία Στρατιωτικής υπηρεσίας)

29

Εικόνα 16. | Κάτοικοι Μέδουσας με φόντο το διατηρητέο γεφύρι (πηγή: Αρχείο Τάσου Τεφρωνίδη).

Εικόνα 17. | Οικογένεια Πομάκων στη Μέδουσα (πηγή: Αρχείο Τάσου Τεφρωνίδη).

*** 30

7. Υφιστάμενες συνοικίες και χώροι συνάθροισης Κάθε οικισμός αποτελεί ένα κτιριακό σύνολο από συνοικίες και γειτονιές συνάθροισης. Αυτές συνήθως προκύπτουν είτε από την επέκτασή του στη χρονική διάρκεια, είτε από τις καθημερινές δραστηριότητες και τις συνήθειες των κατοίκων του. Επίσης, ο διαχωρισμός αυτός διαμορφώνεται από τις θέσεις των κτιρίων και τις σχέσεις αλληλεπίδρασης μεταξύ τους, καθώς σημαντικός παράγοντας είναι και η γεωμορφολογική τους θέση. Στη Μέδουσα παρατηρούνται τέσσερις διαφορετικές συνοικίες. Από προφορικές πηγές οι συνοικίες που προκύπτουν είναι οι ακόλουθες: η «Κοτζέντερα», η οποία βρίσκεται στο βορεινό άκρο, θέση του αρχικού οικισμού και αποτελείται από τριάντα τρία (33) κτίρια, εκ των οποίων το ένα είναι το Τζαμί. Υποσύνολο αυτής αποτελεί η «Τσέρκοβα» με εφτά (7) κτίρια και κύριο χαρακτηριστικό της την γειτνίαση με ένα από τα δύο ρέματα που διασχίζουν τον οικισμό. Ακολούθως, είναι αυτή του «Κάτω Μαχαλά» με τριάντα ένα (31) κτί-

ρια, όρια του οποίου είναι το Τζαμί με το παλιό νεκροταφείο (κέντρο οικισμού), ο ποταμός Κομψάτος και η αρχή της επόμενης συνοικίας στο νότιο άκρο. Η ονομασία της - «Πάνω Μαχαλάς» - προέρχεται από την θέση της, αφού βρίσκεται σε ένα λόφο και έχει δεκαεννιά (19) κτίρια. Τέλος, τα τριάντα τρία (33) κτίρια που βρίσκονται στην απέναντι όχθη, διαμορφώνουν και τον «Απέναντι Μαχαλά». Σε αντίθεση με άλλους παραδοσιακούς οικισμούς στον ελλαδικό χώρο, στα πομακοχώρια παρατηρείται η έλλειψη ενός κεντρικού δημόσιου χώρου συνάθροισης, όπως είναι η πλατεία, η οποία απουσιάζει και στον οικισμό της Μέδουσας. Αυτή αντικαθίσταται από διακλαδώσεις δρόμων που δημιουργούν μικρούς ελεύθερους χώρους, που εναλλάσσονται σε ημερήσιους και σε βραδινούς, με κυρίαρχους τους πρώτους. Στους βραδινούς συγκαταλέγονται μόνο οι χώροι των καφενείων, ενώ στους ημερήσιους όλοι οι υπόλοιποι, συμπεριλαμβανομένου και του ενός εκ των δύο καφενείων, αυτού στο κέντρο του χωριού. Διαμορφώνονται κατά αυτόν τον

τρόπο από την θέση των συνοικιών, από τις θρησκευτικές συνήθειες και από τα μέρη που επιλέγουν οι κάτοικοι ως χώρους συνεύρεσης και συζήτησης. Μάλιστα, στους τελευταίους παρατηρείται μια διαμόρφωΕικόνα 18. | Το κεντρικό καφενείο της Μέδουσας, στο νότιο άκρο της Κοτζέντερα. Το καφενείο αποτελεί ζωτικό χώρο για τους κατοίκους του χωριού, καθώς εκεί περνούν τον περισσότερο χρόνο της μέρας. Στις ώρες της προσεχής μάλιστα, το κλείνουν για να ξαναβρεθούν λίγο παραπέρα, στο τζαμί.

ση, η οποία έγινε αυτοβούλως από τους κατοίκους ύστερα από την ανάγκη τους για άμεση επικοινωνία. Σημαντικό στοιχείο είναι ότι οι χώροι αυτοί είναι τρεις και συναντώνται στις απομακρυσμένες συνοικίες από το κέντρο του οικισμού (Κάτω Μαχαλάς, Πάνω Μαχαλάς, Απέναντι Μαχαλάς), σε σταυροδρόμια και πλατώματα μεταξύ των σπιτιών. Λόγω των θρησκευτικών πεποιθήσεων παρατηρείται ότι το τζαμί και τα καφενεία (κύριοι χώροι συνάθροισης) επισκέπτονται μόνο οι άντρες

του χωριού. Στους υπόλοιπους, υπάρχει μεικτή κατανομή του πληθυσμού, και σε μερικές περιπτώσεις, ο γυναικείος υπερτερεί.

31

Εικόνα 20. | Εσωτερική απεικόνιση του τζαμιού (β). Εικόνα 19. | Εσωτερική απεικόνιση του τζαμιού (α).

Εικόνα 21. | Χώρος συνάθροισης, στο βόρειο άκρο του Απέναντι μαχαλά.

32

Εικόνα 22. | Αυτοσχέδιος χώρος συνάθροισης, στο κέντρο του Κάτω μαχαλά.

Εικόνα 23. | Αυτοσχέδιος χώρος συνάθροισης, στον Απέναντι μαχαλά.

*** 33

34

36

38

8. Δομημένος - Αδόμητος χώρος

Εικόνα 24. | Όψη νοτίου συνόρου μεταξύ της Κοτζέντερα με τον Κάτω μαχαλά.

Η Μέδουσα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ορεινού οικισμού, με το στοιχείο της φύσης να την περιβάλλει και σε περιπτώσεις, να εισβάλει μέσα σε αυτή. Η δόμηση της δεν ακολούθησε κάποιο οργανωμένο προϋπάρχοντα ιστό, αλλά ακολούθησε παράλληλα το ποτάμι, σε γραμμική μορφή, καθώς και την κλιμακωτή κάθετη φυσική κλίση του εδάφους προς τον Κομψάτο. Ο δομημένος χώρος ορίζεται από το περίβλημα και το εσωτερικό των κτισμάτων που υπάρχουν, ενώ ο αδόμητος μορφοποιείται από τα κενά μεταξύ αυτών, από τα τοιχία και τις πεζούλες που καθορίζουν την ιδιοκτησία, δηλαδή τον αύλειο χώρο, καθώς και τα κτήματα εντός του οικισμού. Ωστόσο οι περισσότερες

ιδιοκτησίες χαρακτηρίζονται από ασαφή οριοθέτηση.

Αδόμητοι, επιπροσθέτως, θεωρούνται οι ελεύθεροι δημόσιοι χώροι και οι χώροι διέλευσης πεζών και οχημάτων (δρόμοι και σοκάκια), που εξαπλώνονται παράλληλα και κάθετα στη διεύθυνση του ποταμού. Αν εξαιρεθεί η πιο παλιά συνοικία, η «Κοτζέντερα» και ο «Πάνω μαχαλάς» που είναι πιο πυκνοκατοικημένες, στις υπόλοιπες συνοικίες παρατηρείται μια τάση για αραιοκατοίκηση. Στις πρώτες, λόγω των μεγάλων υψομετρικών διαφορών, ο αδόμητος χώρος περιορίζεται σε περιφραγμένες ιδιωτικές αυλές, στον κεντρικό οδικό άξονα και σε στενά σοκάκια. Στις υπόλοιπες συνοικίες παρατηρείται ότι υπάρχουν μεγάλοι ελεύθεροι χώροι, που διαμορφώνονται από μικρά συμπλέγματα κατοικιών, τα οποία διακόπτονται από ιδιωτικές γεωργικές εκτάσεις. Η ενότητα των κτημάτων αυτών διασπάται από δρομάκια, με σκοπό να διευκολύνουν την προσπέλαση ανάμεσα στις δύο πλευρές του κεντρικού άξονα κίνησης.

39

Εικόνα 25. | Προοπτική απεικόνιση του βορειοανατολικού άκρου του οικισμού.

Εικόνα 26. | Προοπτική απεικόνιση του νοτίου-δυτικού άκρου του Απέναντι μαχαλά, λήψη από τον Κάτω μαχαλά.

40

Εικόνα 27. Προοπτική απεικόνιση των τελευταίων κτιρίων το νότιο άκρο του οικισμού σε Κάτω και Απέναντι μαχαλά.

*** 41

42

44

9. Χρήσεις γης πριν και μετά το 2000 Κύριοι παράγοντες διαμόρφωσης των χρήσεων γης ενός οικισμού αποτελούν η γεωμορφολογία του εδάφους, η πυκνοκατοίκηση και ο ενεργός πληθυσμός του. Ειδικότερα, λόγω της ροής ανάπτυξης της Μέδουσας εκατέρωθεν και ταυτοχρόνως παρόχθια του ποταμού Κομψάτου, αλλά και κατά μήκος του κύριου οδικού άξονα, οι χώροι συγκέντρωσης, όπως καφενεία, παντοπωλεία, χώρος λατρείας (τζαμί), συναντώνται δίπλα στο ποτάμι. Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί πως ο χρόνος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην σταδιακή εγκατάλειψη ορισμένων δημόσιων και ιδιωτικών χώρων, το στίγμα των οποίων ακόμη υπάρχει στη Μέδουσα. Λόγω των προαναφερθέντων αιτιών εγκατάλειψης του οικισμού άρα και της έντονης πληθυσμιακής μείωσης, προέκυψε ως χρονικό κομβικό σημείο ανάλυσης των χρήσεων γης η αρχή της δεύτερης χιλιετίας (2000). Παλιότερα, πριν το 2000, η Μέδουσα, όντας ένας μεγάλος οικισμός, στέγαζε δημόσιες και ιδιωτικές λειτουργίες. Η τοποθέτηση αυτών ακολουθεί τον κύριο οδικό άξονα διέλευσης του οικισμού, καθώς και τη σταδιακή ανάπτυξή του από το βορρά προς το νότο. Το γεγονός αυτό εξηγεί και τη συσσώρευση των περισσότερων εξ αυτών στο βόρειο άκρο (αρχή του χωριού). Παραδοσιακές ιδιωτικές χρήσεις, όπως καφενεία, παντοπωλεία/γαλακτοπωλεία, φούρνος, ταβέρνες και μύλοι βρίσκονταν εκεί. Από προφορικές μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι υπήρχαν πέντε μύλοι στον οικισμό, οι οποίοι όμως κατά την δεκαετία

του 1970 κατέρρευσαν. Στο κέντρο του οικισμού εντοπίζεται, κατά παράδοση ο χώρος λατρείας, το τζαμί. Μεταγενέστερα και παρακείμενο του πέτρινου γεφυριού αναπτύσσεται και ένα κρεοπωλείο, το οποίο λειτουργεί περιοδικά μέχρι και σήμερα κατά την περίοδο του Μπαϊράμι (μουσουλμανική γιορτή).

Εικόνα 28. | Δημοτικό σχολείο Μέδουσας, (κτίριο 58).

Από αυτά προκύπτει ότι ο οικισμός διέθετε αυτονομία μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα. Στη συνέχεια συναντάμε τις δημόσιες υπηρεσίες, το δημοτικό σχολείο, το νηπιαγωγείο και το αστυνομικό τμήμα αντιδιαμετρικά (στην απέναντι όχθη), οι

οποίες εμφανίζονται στην περιοχή με την ένταξή της επίσημα στο Ελληνικό κράτος. Έτσι, εκείνη την περίοδο η Μέδουσα μπορεί να χαρακτηριστεί, άτυπα, πρωτεύουσα της κοινότητας Θερμών. Στο νηπιαγωγείο το 2017 ξεκίνησαν εργασίες ανακαίνισης και επανάχρησης του κτηρίου, που ολοκληρώθηκαν το 2018. Ο τίτλος του έργου είναι «Ανακαίνιση κατοικίας παιδιού Μέδουσας», και τελέσθηκε υπό την αιγίδα χρηματοδότησης της περιφέρειας Α.Μ.Θ. και της περιφερειακής ενότητας Ξάνθης, με προϋπολογισμό 45.000 ευρώ. Ανάδοχος του έργου ήταν ο Ιμπράμ Ρεμζή και η διεύθυνση τεχνικών έργων η επιβλέπουσα υπηρεσία.

Εικόνα 29. | Νηπιαγωγείο Μέδουσας, (κτίριο 113).

45

Η εικόνα αυτή ωστόσο θα αλλάξει ανεπιστρεπτί λίγο πριν την αλλαγή της δεύτερης χιλιετίας. Με την μείωση του πληθυσμού και την νέα γενιά απούσα, οι δημόσιές υπηρεσίες κλείνουν ή μεταφέρονται σε άλλα μεγαλύτερα χωριά, ώστε να βρίσκονται πιο κοντά στην πρωτεύουσα του νομού. Αναλυτικότερα το τελευταίο στοιχείο καταγραφής που βρέθηκε στο εγκαταλειμμένο κτίριο της Αστυνομίας είχε την χρονολογία 2003. Η μεταφορά αυτή θα επηρεάσει και τον τομέα της εκπαίδευσης, με το οριστικό κλείσιμο του νηπιαγωγείου και του δημοτικού σχολείου στη Μέδουσα το 2007, κάτι που προέκυψε κυρίως από τον μικρό αριθμό παιδιών στο χωριό. Αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος είναι η πρωτοβάθμια εκπαίδευση να μεταφερθεί σε άλλα μεγαλύτερα πομακοχώρια. Οι χρήσεις περιορίζονται σε αμιγείς κατοικίες μόνιμης ή περιοδικής κατοίκισης (από τα 120 σπίτια κατοικούνται πλέον μόνον τα 73), ένα καφενείο - σποραδικά λειτουργεί και το δεύτερο,

Εικόνα 30. | Ταμπέλα έξω από το παλιό νηπιαγωγείο της Μέδουσας, που τοποθετήθηκε με την έναρξη των εργασιών.

Οι εργασίες αφορούσαν την αντικατάσταση της στέγης και των κουφωμάτων, καθώς και την συντήρηση της εξωτερικής τοιχοποιίας.

με το ωράριο να είναι μεταβλητό, αφού καθορίζεται από τους εναπομείναντες κατοίκους – και, τέλος, το τζαμί, το οποίο διατηρεί ακόμα τον θρησκευτικό του χαρακτήρα. Το υπόλοιπο κτιριακό δυναμικό που υφίσταται, βρίσκεται είτε σε εγκατάλειψη, είτε σε πλήρη φθορά.

Εικόνα 31. | Αστυνομικό τμήμα Μέδουσας. Σταμάτησε να λειτουργεί στις αρχές της δεκαετίας του 2000, (κτίριο 31).

Τελευταίες καταγραφές στα δημόσια έγγραφα που βρέθηκαν σκόρπια στον εγκαταλειμμένο χώρο του τμήματος έχουν ημερομηνίες έως και το 2003.

46

Εικόνα 32. | Παλιό καφενείο/ουζερί. Σήμερα χρησιμοποιείται ως αποθηκευτικός χώρος, (κτίριο 46).

Εικόνα 33. | Καφενείο/ουζερί, στην είσοδο του οικισμού από το βορρά. Ημέρες λειτουργίας: Σάββατο-Κυριακή, (κτίριο 33).

Εικόνα 35. | Παλιό παντοπωλείο, εσωτερική απεικόνιση.

Εικόνα 34. | Παλιό παντοπωλείο, (κτίριο 89).

*** 47

48

50

52

54

10. Σχέσεις εξάρτησης οικισμού Η διοικητική και εμπορική αυτονομία του οικισμού, που έως και τις αρχές του 21 ου αιώνα είναι δεδομένη, πλέον έχει μετατραπεί σε εξάρτησή του από το αστικό κέντρο του νομού, την Ξάνθη, και από τα μεγαλύτερα πομακοχώρια που βρίσκονται στην περιοχή. Επίσης, εξαιτίας του εσωστρεφή χαρακτήρα τους, οι κοινότητες των Πομάκων δεν ακολουθούσαν ποτέ τους ταχείς ρυθμούς εξέλιξης των κοντινών πόλεων, επιμένοντας σε έναν λιτό τρόπο διαβίωσης. Ωστόσο, δεν στερούνταν επικοινωνίας με τον ευρύτερο χώρο της Θράκης, καθώς αποτελούσαν σημαντική εμπορική πηγή γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων, κάτι που τους έκανε ταυτοχρόνως αυτάρκεις. Η σχετική απομόνωση όμως έθεσε τα πομακοχώρια σε βραδείς ρυθμούς εκσυγχρονισμού, επηρεάζοντας τόσο την εξέλιξη της καθημερινότητας τους, όσο και του ίδιου του εμπορίου. Επιστρέφοντας στη σημερινή κατάσταση, αποτέλεσμα των παραπάνω στοιχείων ήταν η εμπορική αυτονομία να εκλείπει. Στον οικισμό

συναντάμε ένα μόνο κατάστημα που τροφοδοτείται, το καφενείο/ταβέρνα στην είσοδο του οικισμού, μια φορά την εβδομάδα, με τους υπόλοιπους κατοίκους να φροντίζουν μόνοι τους για τις βασικές καθημερινές τους ανάγκες (εμπορικές συναλλαγές, ιατρική περίθαλψη, εκπαίδευση). Οι περισσότεροι για να τις καλύψουν απαιτείται να μετακινηθούν είτε στον Εχίνο (33 χιλιόμετρα από τη Μέδουσα) είτε στην Ξάνθη (49 χιλιόμετρα από τη Μέδουσα). Ωστόσο, υπάρχουν μέρες όπου απ’ την Μέδουσα περνούν μικροπωλητές, οι οποίοι διευκολύνουν την ανατροφοδότηση τους. Σημαντικό επίσης ρόλο στην εξάρτηση του οικισμού από τους μεγαλύτερους οικισμούς και τα αστικά κέντρα παίζουν και οι μεταρρυθμίσεις που επέφερε για τις διοικητικές διαιρέσεις ο νόμος «Καλλικράτη» το 2010, με τις διοικητικές υπηρεσίες να μεταφέρονται κοντά στην πόλη της Ξάνθης, στη Σμίνθη (35 χιλιόμετρα από τη Μέδουσα). Το γεγονός αυτό αναγκάζει τους Πομάκους να μετακινούνται εκεί για την εκάστοτε εξυπηρέτηση τους. Εστιάζοντας στον οικισμό μελέτης, πρωτύτερα η διοικητική έδρα της κοινότητας βρίσκονταν στις Θέρμες (7 χιλιόμετρα από τη Μέδουσα), το γειτονικό χωριό, όπου η μετακίνηση ήταν ευκολότερη και η εξυπηρέτηση αμεσότερη. Συνεχίζοντας, στις δημόσιες εξαρτήσεις, ειδικά της Μέδουσας, συ-

μπεριλαμβάνεται και η μετακίνηση των σχολείων. Συγκεκριμένα, το δημοτικό σχολείο μεταφέρεται στις Άνω Θέρμες (9 χιλιόμετρα από τη Μέδουσα). Η δευτεροβάθμια εξακολουθεί να διαμοιράζεται σε Εχίνο και Γλαύκη (29 χιλιόμετρα από τη Μέδουσα), με το Γυμνάσιο να βρίσκεται στον πρώτο οικισμό και το Λύκειο στο δεύτερο. Λαμβάνοντας λοιπόν υπόψη τα παραπάνω δεδομένα, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το ποσοστό εξάρτησης του οικισμού από τους μεγαλύτερους οικισμούς και τα αστικά κέντρα έχει τάσεις αύξησης γε-

ωμετρικής προόδου. *** 55

Εικόνα 36. | χαρτογραφική απεικόνιση των σχέσεων εξάρτησης του οικισμού.

11. Προσπέλαση και κυκλοφορία Η μετάβαση στη Μέδουσα πραγματοποιείται μέσω της εθνικής οδού Εχίνου – Συνόρων. Η διακλάδωση που οδηγεί στον οικισμό και αποτελεί τον κύριο οδικό άξονα που τον διαπερνά τερματίζει στον αμέσως επόμενο, την Κοττάνη. Ο οδικός άξονας αυτός ακολουθεί τη ροή του ποταμού Κομψάτου από τη βόρεια όχθη και ασφαλτοστρώθηκε το 1996. Λόγω αυτού, καθώς και του ότι είναι ορεινός δρόμος έχει πολλές και συνεχείς στροφές. Επιπλέον σε πολλά σημεία στενεύει αρκετά. Η κατάστασή του ωστόσο, είναι καλή αφού έχει συντηρηθεί πρόσφατα. Το οδικό δίκτυο στη Μέδουσα χωρίζεται σε τρεις κατηγορίες, το πρωτεύον, το δευτερεύον και το τριτεύον, με βάση το πλάτος των οδών, τη δυνατότητα προσπέλασης οχημάτων και τη θέση τους στο χώρο. Στο κέντρο της, στο σημείο όπου βρίσκεται το τζαμί με το παλιό κοιμητήριο, ο πρωτεύων οδικός άξονας διακλαδώνεται σε δύο, με τον πρώτο να κινείται στη βάση του βουνού και τον δεύτερο παρόχθια, οι οποίοι ορίζουν τη συνοικία του «Κάτω Μαχαλά». Στο δευτερεύον δίκτυο εντάσσονται οι δρόμοι που διαχέουν την κυκλοφορία οχημάτων και πεζών στις επιμέρους συνοικίες, ενώ σε αυτό συγκαταλέγονται και οι τρεις γέφυρες που οδηγούν στον «Απέναντι Μαχαλά». Το

τριτεύον δίκτυο περιορίζεται στα στενά δρομάκια και Εικόνα 37. | Στιγμιότυπο διαδρομής από την Μέδουσα προς τον οικισμό των Θερμών.

τους χωματόδρομους, που οδηγούν είτε σε ιδιοκτησίες και αποτελούν συνέχεια του δευτερεύοντος, είτε εκτός του οικισμού.

Σημαντική παρατήρηση αποτελεί η έλλειψη ενός οργανωμένου χώρου στάθμευσης. Οι μοναδικοί προσφερόμενοι χώροι στάθμευσης οχημάτων των επισκεπτών βρίσκονται περιμετρικά του παλιού

νεκροταφείου και του τζαμιού, καθώς και παρόχθια του ποταμού. Οι κάτοικοι, πλην ελαχίστων που έχουν ιδιωτικό χώρο, αφήνουν τα οχήματα στην άκρη του δρόμου διέλευσης δίπλα στις κατοικίες τους. Αν δεν έχουν την δυνατότητα λόγω του ότι η θέση αυτών συνορεύει με στενά σοκάκια, σταθμεύουν στον κεντρικό δρόμο, παρόχθια, με αποτέλεσμα να δημιουργείται κάποιες φορές δυσκολία στην κυκλοφορία.

Εικόνα 38. | Στιγμιότυπο κατά την άφιξη στον οικισμό της Μέδουσας.

56

Όσον αφορά την υφιστάμενη κατάσταση των οδών, σε γενική εικόνα είναι καλή, μιας και το οδόστρωμα που καλύπτει την κεντρική κυκλοφορία, όπως και ορισμένες δευτερεύουσες οδούς, έχει συντηρηθεί πρόσφατα. Ωστόσο, οι μικρότερες οδοί, που έχουν έναν πιο εσωστρεφή χαρακτήρα, έχουν υποστεί σοβαρές φθορές, από την πάροδο του χρόνου και τη σταδιακή πληθυσμιακή εγκατάλειψη. Συγκεκριμένα, η κατάσταση στην πλειοψηφία του δευτερεύοντος δικτύου είναι μέτρια και σε δύο περιπτώσεις κακή. Σε κακή επίσης κατάσταση βρίσκεται, σχεδόν εξ’ ολοκλήρου, το τριτεύον δίκτυο.

Εικόνα 39. | Πρωτεύον οδικό δίκτυο στην Μέδουσα. Παρόχθιος άξονας κυκλοφορίας.

Εικόνα 40. | Τριτεύον δίκτυο. Σοκάκι στον Απέναντι μαχαλά.

Εικόνα 41. | Κέντρο οικισμού. Πρωτεύον δίκτυο και σημείο στάθμευσης, δίπλα από το τζαμί (αυλόθυρα του τζαμιού στα δεξιά).

57

Εικόνα 42. | Ιδιωτική θέση στάθμευσης. Ανήκει στον ιδιοκτήτη του κτιρίου 119.

*** 58

60

62

12. Τοπόσημα - Θεάσεις οικισμού Σε οποιοδήποτε μέρος κατοικεί ο άνθρωπος υπάρχουν αντικείμενα στο χώρο ή κατασκευές που το χαρακτηρίζουν και ορίζονται ως τοπόσημα. Αυτά διακρίνονται, με βάση το ρόλο που διαδραματίζουν στον οικισμό, σε σημεία έλξης και αναφοράς.

Στη Μέδουσα συναντώνται τα εξής τοπόσημα: 

Τζαμί



Παλιό Κοιμητήριο



Διατηρητέο Πέτρινο Γεφύρι

Στους χώρους έλξης εντάσσεται το τζαμί (εικ.22) στο οποίο υπάρχει καθημερινή συγκέντρωση κατοίκων, με σκοπό την διεξαγωγή των θρησκευτικών τους καθηκόντων. Στη συνέχεια ως σημεία αναφοράς προσδιορίζονται, σύμφωνα με τους κατοί-

κους, οι κατασκευές ή οι χώροι που χαρακτηρίζουν τον οικισμό χωρίς να έχουν απαραίτητα λειτουργικό σκοπό. Σε αυτά συγκαταλέγονται το παλιό κεντρικό κοιμητήριο και το διατηρητέο πέτρινο γεφύρι. Ο κεντρικός χώρος ταφής μάλιστα έχει μνημειακό χαρακτήρα, αφού χρονολογείται περίπου από το 14ο έως και στις αρχές του 20ου αιώνα. Η μορφή και η θέση της Μέδουσας, αναπτυσσόμενη αμφιθεατρικά σε δύο αντικριστές πλαγιές και χωρισμένη στις όχθες του

ποταμού Κομψάτου, προσφέρει στον περιπατητή πολλές αξιόλογες οπτικές φυγές και θέες, με τη φύση και την αρχιτεκτονική σε πρώτο πλάνο. Αυτές εντοπίζονται κυρίως από υψώματα εντός των ορίων του οικισμού, αλλά και πάνω στα υπέργεια περάσματα που ενώνουν τις δύο όχθες.

Εικόνα 43. | Ιερός χώρος / Τζαμί, (κτήριο 121).

63

Εικόνα 44. | Παλιό κοιμητήριο, στο κέντρο του οικισμού.

Εικόνα 45. | Διατηρητέο πέτρινο γεφύρι, στο νότιο άκρο της Μέδουσας.

64

66

ΘΕΑΣΕΙΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥ Ι

Γ. Οπτική φυγή από σοκάκι του Απέναντι μαχαλά, με θέα το κέντρο του οικισμού της Μέδουσας και το βόρειο κομμάτι του Κάτω μαχαλά.

Γ

Β Α

Α. Η Κοτζέντερα αναπτύσσεται στην βορειοανατολική όχθη του Κομψάτου ποταμού. Αποτελεί μια πυκνοκατοικημένη περιοχή και στον κάθετο άξονα ακολουθεί την ροή του λόφου. Το στιγμιότυπο έχει παρθεί από τον πεζόδρομο του Απέναντι μαχαλά, με προσανατολισμό από το βορρά προς τον νότο.

Β. Ο παλιός οικισμός (πρώτο οικιστικό σύνολο), θέα πάνω από την μεταλλική γέφυρα στο βόρειο άκρο της Μέδουσας.

67

ΘΕΑΣΕΙΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΙΙ

Δ. Η πανοραμική θέα της βορειοανατολικής πλευράς του οικισμού από τον Απέναντι μαχαλά.

Δ

Ο ποταμός Κομψάτος. Λήψη πάνω από το πέτρινο γεφύρι (πάνω, αριστερά) και με θέα το βόρειο τμήμα του οικισμού.

Ζ

Ε Ζ. Πανοραμική απεικόνιση. Το πέτρινο γεφύρι στα αριστερά, ο Κάτω και Πάνω μαχαλάς στο κέντρο και στα δεξιά. Λήψη από το νοτιότερο άκρο της Μέδουσας, από το αδιέξοδο χωμάτινο δρομάκι περιμετρικά του κτιρίου 1.

Ε. Η Θέα από το τελευταίο σπίτι του οικισμού (κτίριο 1), στο νοτιοδυτικό άκρο, με το διατηρητέο πέτρινο γεφύρι να κυριαρχεί στο πλάνο.

68

ΘΕΑΣΕΙΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΙΙΙ

Ι. Πανοραμική απεικόνιση από το βορειοανατολικό ύψωμα της Κοτζέντερα (συνοικία Α).

Ι Θ

Η

Θ. Περιβόλι ανάμεσα στις κατοικίες 105 και 108. Στο βάθος κυριαρχεί το πράσινο του δάσους που περιβάλει τον οικισμό. Επίσης, διακρίνονται κτίρια του Απέναντι μαχαλά και κάποιες στέγες του Κάτω μαχαλά.

Η. Νότια πλευρά του Κάτω μαχαλά και ο λόφος που αναπτύσσεται ο Πάνω μαχαλάς. Στο κέντρο βρίσκεται ο νεότερος χώρος του κοιμητηρίου. Λήψη από την Απέναντι όχθη του ποταμού

*** 69

Τ Υ Π Ο Λ Ο Γ Ι Α

Μ Ο Ρ Φ Ο Λ Ο Γ Ι Α

&

Κ Α Τ Α Σ Κ Ε Υ Α Σ Τ Ι Κ Η Δ Ο Μ Η

70

71

13. Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και στη Θράκη Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι ο επίσημος προσδιορισμός της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Αναφέρεται σε σύνολα οικισμών που έχουν πανομοιότυπα μεταξύ τους στοιχεία, όπως πολεοδομική διάταξη, δηλαδή στενούς γραφικούς δρόμους και μικρές κεντρικές πλατείες, μορφή κατοικίας και κοινή χρήση δομικών υλικών. Τα υλικά μάλιστα εναλλάσσονται αναλόγως με την τοποθεσία του εκάστοτε οικισμού. Κύρια υλικά κατασκευής αποτελούν το ξύλο, η πέτρα και η λάσπη.

Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική/ Δομικά υλικά

  

Ξύλο Πέτρα Λάσπη

Επεξηγηματικά, το τρίπτυχο αυτό συναντάται ως επί το πλείστον σε όλους τους παραδοσιακούς οικισμούς στον ελλαδικό χώρο. Η διαφοροποίηση σε αυτούς έγκειται από την θέση τους στο χώρο, τη γεωμορφολογία του εδάφους και από το περιβάλλον, από το οποίο προέρχονται οι πρώτες ύλες. Εξαιτίας αυτού παρατηρείται λιγότερη χρήση ξύλου στην νότια και νησιωτική Ελλάδα, όπου στα οικιστικά σύνολα κυριαρχούν οι λίθινες κατασκευές και τα δώματα. Στην ηπειρωτική Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένης και της Θράκης, η χρήση της πέτρας και του ξύλου διαμοιράζεται, ενώ σε

πολλές περιπτώσεις επικρατεί το ξύλο, αφού αυτές οι περιοχές χαρακτηρίζονται από τον δασικό τους πλούτο.

Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον στην Θράκη και στα πομακοχώρια της Ροδόπης, οι παραλλαγές στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική οφείλονται πρωτίστως στη διάρθρωση της κοινωνίας και τις επαγγελματικές ή οικοτεχνικές δραστηριότητες των κατοίκων, πράγμα στο οποίο οφείλεται η κοινωνική ισοτιμία τους, χωρίς την ύπαρξη έντονων οικονομικών διαφοροποιήσεων, αλλά και την διάθεση των υλικών, καθώς και στις κλιματολογικές συνθήκες. Εφόσον διαπιστώνεται η γεωργία

και η κτηνοτροφία ως κύριες απασχολήσεις των κατοίκων της ορεινής Θράκης, δημιουργείται ένα βασικό πρότυπο κατοικίας, συνήθως ορθογώνιου σχήματος, που παίρνει ένα ανοιχτό ημιυπαίθριο κομμάτι στο ισόγειο, μια εσωτερική αυλή και στον όροφο διαμορφώνεται ένας ενιαίος χώρος διημέρευσης, συνήθως νοτίου προσανατολισμού, το χαγιάτι, και μια ζώνη δωματίων στο βορρά.

72

14. Τυπολογική ανάλυση της κατοικίας στην Θράκη Εν συνεχεία, στη Θράκη διακρίνονται τρεις βασικοί τύποι κατοικίας, όπως αυτοί ορίζονται από τον Γιάννη Κίζη. Ο πρώτος (τύπος Α) είναι των πεδινών αγροτικών μονώροφων ή χαμηλών διώροφων σπιτιών. Χαρακτηριστικά αυτού είναι το τετραγωνικό ή ορθογώνιο σχήμα τους, το χαμηλό ύψος, η χρήση των εξωτερικών ημιυπαίθριων χώρων ως στάβλοι, καθώς και οι ασχολίες των κατοίκων με την γεωργία και λιγότερο με την κτηνοτροφία και την σηροτροφία. Επίσης, τέτοιου τύπου σπίτια συχνά ήταν ιδιοκτησίες πλούσιων γαιοκτημόνων. Ο δεύτερος εντοπίζεται στην ορεινή περιοχή και αναφέρεται στα ημιορεινά, ορεινά διώροφα νοικοκυρόσπιτα (τύπος Β). Αυτός χωρίζεται σε τρεις υποκατηγορίες, των απλών σπιτιών, των νοικοκυρόσπιτων και στη μετεξέλιξη των δύο προηγούμενων. Τα απλά σπίτια (Β1), έχουν συνήθως ορθογώνιο σχήμα, ενώ το ύψος τους δεν ξεπερνά τους δύο ορόφους. Το ισόγειο τους δεν είναι ιδιαίτερα ανοιχτό, με ένα κομμάτι του να αποτελεί κλειστό χώρο και χρησιμοποιείται ως στάβλος και ως αποθηκευτικός χώρος γεωρ-

γικών προϊόντων (καπνά κ.α.) και εργαλείων.

Εικόνα 46. | Παραδείγματα κατόψεων τύπου Β1. Πηγή: «Θράκη», του Ιωάννη Κίζη.

Φωτογραφική απεικόνιση, παράδειγμα Β1 τύπου, κτίριο 40. Πηγή: προσωπικό αρχείο μελέτης.

73

Εικόνα 47. | Παράδειγμα κατοικίας Β2 τύπου. Πηγή: «Θράκη», του Ιωάννη Κίζη.

Εικόνα 48. | Κατόψεις κατοικίας 41, και φωτογραφική απεικόνιση της νότιας όψης της κατοικίας 35, τυπολογίας Β2 στη Μέδουσα. Πηγή: προσωπικό αρχείο μελέτης.

Στον όροφο παρατηρείται διαμερισμός της κάτοψης σε χαγιάτι και δωμάτια. Τα νοικοκυρόσπιτα (Β2), έχουν μεγαλύτερο όγκο, συνήθως σχήματος γάμα (Γ) ή πι (Π), σε περιπτώσεις εμφανίζουν 3 ορόφους, με διπλό χαγιάτι. Το χαγιάτι είναι κλειστό περιστοιχισμένο από συνεχόμενα παράθυρα. Η κατοικία εκτονώνεται σε μία κλειστή περιφραγμένη αυλή, με το ισόγειό της να είναι ανοιχτό. Χαρακτηρίζεται ως καλύτερη κατασκευή, με προσεγμένες λεπτομέρειες και αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία στις όψεις του, τα οποία προκύπτουν από την οικονομική δυνατότητα των ιδιοκτητών, συνήθως καπνεμπόρων και καπνοπαραγωγών.

74

Εικόνα 49. | Κατόψεις και φωτογραφίες (πάνω, δεξιά και Κάτω, αριστερά), παραδειγμάτων τυπολογίας Β2 στον Εχίνο, πομακοχώρι του νομού Ξάνθης. Πηγή: «Θράκη», του Ιωάννη Κίζη.

*** 75

Εικόνα 50. Φωτογραφική απεικόνιση κατοικίας 84-85, παράδειγμα τυπολογίας Β2, σχήματος Π (κάτω, δεξιά), στη Μέδουσα. Πηγή: προσωπικό αρχείο μελέτης.

Ο τρίτος (τύπος Β3) αποτελεί μια εξελιγμένη μορφή των προηγούμενων δύο υποκατηγοριών, λόγω των αυξανόμενων αναγκών της οικογένειας, η οποία διευρύνεται και της ίδιας της εποχής, με την εισαγωγή νέων υλικών. Στα παραπάνω οφείλονται οι μορφολογικές αλλοιώσεις, οι αλλαγές στον διαχωρισμό των εσωτερικών χώρων ή οι νέες προσθήκες σε αυτούς, με την αντιμετώπιση των χώρων να παραμένει ίδια, εξαρτώμενη από την λειτουργία τους. Τέλος, ο τρίτος τύπος (τύπος Γ) εμφανίζεται στα εμπορικά κέντρα, με την μορφή αστικών κατοικιών, αρχοντόσπιτων και βιοτεχνικών κτηρίων, που συχνά εμπεριέχουν την κατοικία.

15. Τυπολογική ανάλυση της κατοικίας της Μέδουσας Οι παραδοσιακές κατοικίες των Πομάκων της Ροδόπης εμφανίζουν ομοιότητες με άλλες μικρών ορεινών αγροτικών κοινωνιών. Αρχιτεκτονικά αυτό αντανακλάται στην Μέδουσα στις μορφές των κατόψεων. Έπειτα από επιτόπια παρατήρηση προέκυψε το συμπέρασμα ότι οι κατόψεις των κατοικιών εμφανίζουν κοινά χαρακτηριστικά τόσο στην μορφή όσο και στην οργάνωση των χώρων με τον δεύτερο τύπο (τύπος Β), όπως αυτά προαναφέρθηκαν. Τα κτίρια εμφανίζονται με ορθογώνιο σχήμα και κλείνουν με δίριχτες, τρίριχτες ή και τετράριχτες κεραμοσκεπές.

Πιο συγκεκριμένα, από τα 121 κτίρια του οικισμού, εκ των οποίων τα τέσσερα είναι δημόσια (τζαμί, αστυ-

νομικό τμήμα, νηπιαγωγείο, δημοτικό σχολείο), στο τύπο Β1 ανήκουν 40 κατοικίες, στον τύπο Β2, 41 κατοικίες και στον τύπο Β3, 14 κατοικίες. Αρκετά ωστόσο παραδείγματα των τύπων Β1 και Β2 έχουν υποστεί αλλοιώσεις με την πάροδο του χρόνου, λόγων των αυξανόμενων αναγκών και απαιτήσεων που προέκυψαν.

ΤΥΠΟΣ Β1 1 18 30 36 40 44 50 53 55 57 65 76 82 90 96 98 100 102 105 111

ΤΥΠΟΣ Β2 17 25 33 38 43 49 52 34 56 63 71 79 83 94 97 99 101 104 108 117

7 10 12 14 20 23 27 29 34 37 41 45 47 51 64 69 77 81 85 109 120

ΤΥΠΟΣ Β3 8 11 13 19 22 24 28 32 35 39 42 46 48 59 67 74 80 84 93 118

2 4 16 73 88 106 114

3 5 21 75 103 107 116

Πίνακας 5. | Κατηγοριοποίηση των κτιρίων της Μέδουσας, σύμφωνα με την τυπολογία στην οποία ανήκουν.

Οι αλλοιώσεις αφορούν κυρίως τις παρεμβάσεις στην αρχική μορφή, είτε με την δημιουργία επιπλέον ανοιγμάτων, είτε με την προσθήκη νεότερων υλικών. Εμβαθύνοντας στην οργάνωση των χώρων της πομακικής κατοικίας στην Μέδουσα, παρατηρούμε ότι αντιστοιχεί με αυτήν που αναφέρεται στον τύπο Β. Η πρόσβαση στον όροφο επιτυγχάνεται από μία καταπακτή κάτω από το χαγιάτι ή από μία εξωτερική σκάλα. Ο όροφος, ο οποίος χρησιμοποιείται κυρίως για τη διημέρευση και τη διανυκτέρευση, αποτελείται από το χαγιάτι, και τα επιμέρους δωμάτια. Το ύψος των ορόφων και του κτηρίου συνολικά επηρεάζεται από τις ασχολίες και το τρόπο που κάθονται οι κάτοικοι (σταυροπόδι). Ως αποτέλεσμα αυτού είναι το χαμηλό ύψος ορόφου και της ποδιάς των παραθύρων. Στον τρόπο ζωής

τους ακόμη, οφείλεται η έλλειψη πολλών επίπλων και η λιτή γενικά αισθητική αντιμετώπιση των εσωτερικών χώρων.

76

Το χαγιάτι είναι χώρος νοτίου ή νοτιοανατολικού προσανατολισμού. Συνήθως, στον τύπο Β1 καταλαμβάνει το 1/3 της κάτοψης του ορόφου, ενώ στον τύπο Β2 ακριβώς το μισό χώρο του ορόφου. Ο ρόλος του ήταν και είναι απλός, αλλά και καθοριστικός, αφού αποτελούσε κόμβο επικοινωνίας μεταξύ των χώρων της κατοικίας σε οριζόντια και κάθετη διεύθυνση, αλλά και μεταξύ της οικογένειας. Επιπλέον, συγκεντρώνει όλες τις λειτουργείες και αποτελεί πνεύμονα ηλιασμού και αερισμού, διότι η στέγη αφήνει μικρά κενά ανάμεσα σε αυτήν και την περιμετρική τοιχοποιία και στο σημείο του χαγιατιού είναι εμφανής. Επιπροσθέτως, η ζωτική σημασία του, προκύπτει και από την καθημερινή χρήση του, αφού εκεί συνέχιζαν τις αγροτικές τους ασχολίες οι κάτοικοι, προφυλαγμένοι από τις καιρικές συνθήκες. Οι νοικοκυρές τον εκμεταλλεύονταν ως κουζίνα ή πλύστρα. Από την οροφή κρέμονται συνήθως ξύλινοι γάντζοι (εικ. 52), που χρησιμεύουν στη σταδιακή ξήρανση του καπνού καθώς και στο κρέμασμα άλλων πραγμάτων.

Εικόνα 51. | Εσωτερικός χώρος κτιρίου 41, χαγιάτι ισογείου.

Τα δωμάτια είναι μικρά, τετράγωνα, τοποθετημένα σε σειρά, χωρίς δυνατότητα επικοινωνίας μεταξύ τους, ώστε να διατηρείται ο χώρος ζεστός. Είναι χαμηλοτάβανα και έχουν μικρά βορεινά ανοίγματα, με έμμεσο φωτισμό από

Εικόνα 53. | Εσωτερικός χώρος (υπνοδωμάτιο), κτιρίου 41, στο ισόγειο. Αποθηκευτικός χώρος / ντουλάπα.

το χαγιάτι( εικ. 51, 54). Σε αυτά υπάρχουν εσοχές στους

τοίχους, ξύλινες ντουλάπες (εικ. 53) και ράφια. Επίσης, εκεί τοποθετούσαν τις σόμπες ή τα τζάκια, ώστε να θερμαίνονται κατά τους χειμερινούς μήνες. Εικόνα 54. | Εσωτερικός χώρος κτιρίου 41, χαγιάτι ορόφου. Στο βάθος διακρίνονται ξύλινοι γάντζοι.

77

Εικόνα 52. | Ξύλινοι γάντζοι, από το κτίριο 36, στον ημιυπαίθριο χώρο, κάτω από το χαγιάτι.

*** 78

80

82

16. Κατασκευαστική δομή των κτισμάτων του οικισμού Άλλο ένα στοιχείο παραδοσιακής αρχιτεκτονικής που διακρίνει τον οικισμό είναι ο τρόπος κατασκευής (μεικτός). Η κατασκευαστική δομή αποτελείται από τη λίθινη βάση (φέρων οργανισμός), που ενοποιείται με ξυλοδεσιές και σε επίπεδο ορόφου η κατασκευή είναι ξυλόπηκτη, δηλαδή οι τοίχοι αποτελούνται από ξύλινα πλαίσια και πληρώνονται με μικρούς λίθους, κεραμικά στοιχεία και λάσπη (τσατμάς), ή με ξύλινα πηχάκια ή κλαδιά λυγαριάς που ανάμεσά τους υπάρχει χώμα (μπαγδατί). Και στις δύο περιπτώσεις η τοιχοποιία επικαλύπτεται με ασβέστη και έντονα χρώματα (εικ. 55, 56). Σε ορισμένες περιπτώσεις ολόκληρη η βορεινή πλευρά, ακόμη και στον όροφο είναι από φέρουσα λιθοδομή. Το κλείσιμο της κατασκευής επιτυγχάνεται με ξύλινες κεκλιμένες στέγες, ώστε να γίνεται η απομάκρυνση των βρόχινων υδάτων, με το ξύλινο σύστημά τους να καλύπτεται από πυκνές στρώσεις τούρκικων κεραμιδιών, διαστάσεων 20 x 40 εκατοστών. Τα κεραμίδια τοποθετούνται ανάμεσα σε κάθετες τεγίδες από μεγάλα επιμήκη κλαδιά, χωρίς τη μεσολάβηση ξύλινων σανίδων (πέτσωμα). Ο συγκεκριμένος απλοποιητικός τρόπος επικάλυψης συναντάται κυρίως σε αγροτικούς, μη εύπορους οικισμούς, όπως αυτός που μελετάται. Σε γενικότερο πλαίσιο η επικάλυψη γίνεται με πέτσωμα πάνω στο οποίο τοποθετείται μια στρώση κεραμιδιών. Η στέγη – ακολουθώντας τοπική κατασκευαστική ιδιομορφία - υψώνεται παραπάνω από την φέρουσα περιμετρική τοιχοποιία, και τα κενά μεταξύ των δομικών στοιχείων αυτής μένουν ανοιχτά. Τα κενά αυτά εξυπηρετούν στον φυσικό αερισμό του χώρου, προκειμένου να εξυπηρετηθεί η επεξεργασία των αναρτημέ-

νων στο χαγιάτι φύλλων καπνού (εικ. 57, 58).

Εικόνα 55. | Κτίριο 42, με λίθινη βάση και ξυλόπηκτη κατασκευή στον όροφο.

Εικόνα 56. | Κτίριο 108.

83

Η σχέση της αυλής με το κτίσμα και ιδιαίτερα με τους ισόγειους χώρους – κλειστούς (αποθηκευτικούς) ή ανοικτούς, εξυπηρετεί τις οικιακές/παραγωγικές εργασίες και τη στήριξη του ορόφου με τα κατακόρυφα ξύλινα υποστυλώματα (ντερέκια). Στο εσωτερικό, τα πατώματα είναι ξύλινα και ειδικότερα στα δωμάτια για λόγους μόνωσης, το ξύλινο πάτωμα επιστρώνεται με κοκκινόχωμα (άλλοτε με σβουνιές από τα βόδια), στη συνέχεια ασβεστώνεται και σκεπάζεται με μουσαμά και χαλιά (εικ. 59, 60). Οι εσωτερικές τοιχοποιίες είναι από τσατμά ή μπαγδατί και επικαλύπτονται από ασβέστη. Οι οροφές των δωματίων, οι οποίες καλύπτονται από την στέγη, είναι κατασκευασμένες από μια στρώση ξύλινων σανίδων και ασβεστώνονται εσωτερικά. Συμπερασματικά, η πομακική κατοικία είναι ένας ζωντανός οργανισμός που αξιοποιεί και εκμεταλλεύεται όλους τους χώρους της και χαρακτηρίζεται από την απλοϊκότητα και τη λειτουργικότητά της.

Εικόνα 58. | Εσωτερικός χώρος (χαγιάτι), κτιρίου 36. Τα εμφανή δοκάρια συνέβαλαν στο κρέμασμα διαφόρων πραγμάτων, χρήσιμων για το νοικοκυριό και την παραγωγική διαδικασία.

84

Εικόνα 57. | Τα κεραμίδια της στέγης, διπλής στρώσης, στηρίζονται σε επιτεγίδες λαξευμένες ελαφρώς από κλαδιά δέντρων. Δείγμα από κομμάτι στέγης κτηρίου 67.

Εικόνα 59. | Πάτωμα δωματίων, τελική επίστρωση με μουσαμά. Δείγμα από κτίριο 41.

Εικόνα 60. | Κατασκευαστική λεπτομέρεια ξύλινου πατώματος ορόφου, με αρμοκάλυπτρα και χωμάτινη επίστρωση (τρόπος μόνωσης).

*** 85

17. Μορφολογική ανάλυση των κτισμάτων του οικισμού Η μορφολογία των κτισμάτων δεν εντάσσεται σε κάποια ειδικότερη ομάδα, με την παρατήρηση ότι επιμέρους στοιχεία ανήκουν σε γνωρίσματα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του βορειοελλαδικού χώρου, αλλά και γενικότερα των γειτονικών περιοχών της Βουλγαρίας, δεδομένου ότι ολόκληρος ο χώρος της Ροδόπης αποτελούσε ιστορικά έναν ενιαίο οικονομικά χώρο στα πλαίσια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν σε επίπεδο οικισμού οι κλίμακες που εδράζονται στις πεζούλες και οδηγούν σε μικρούς κήπους ή περιφραγμένα κτήματα (εικ. 61, 62). Η ύπαρξη αυτών οφείλεται στην γεωμορφολογία του εδάφους, αφού στο εσωτερικό του οικισμού υπάρχουν έντονες υψομετρικές διαφορές.

Εικόνα 62. | Φωτογραφική όψη, πέτρινης πεζούλας.

Εικόνα 61. | Πεζούλα στο βορειοδυτικό άκρο, σε σοκάκι του Απέναντι μαχαλά. Η κλίμακα, που δημιουργείται από τις προεξέχουσες πέτρες σε αυτήν, οδηγεί σε ένα υψωμένο κτήμα (περιβόλι), μιας πλέον εγκαταλειμμένης ιδιοκτησίας.

86

Σε επίπεδο κατοικίας, παρατηρούνται τα προεξέχοντα στοιχεία από την εξωτερική τοιχοποιία, τα σαχνισιά (εικ. 63, 64), τα τζάκια (εικ. 65, 66) και οι πλύστρες (εικ. 67). Το τζάκι, αποτελεί ξεχωριστό μορφολογικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής των πομακοχωρίων, λόγω της κατασκευαστικής δομής, αφού στον όροφο η τοιχοποιία αλλάζει από λίθινη σε ξυλόπηκτη (τσατμά ή μπαγδατί), κάτι που μειώνει το πάχος της, ενώ το ίδιο τοποθετείται στον όροφο, έχοντας λίθινη κατασκευή. Παρ’ ότι είναι κατασκευασμένο από πέτρα, το πάχος των τοιχωμάτων του παραμένει λεπτό, προκειμένου ο φέρων οργανισμός να αντέξει το βάρος του. Συγκεκριμένα συναντάται στις βόρειες πλευρές των ορόφων των κτιρίων, για λόγους θέρμανσης. Στηρίζεται σε προεξέχουσες, από το κτίριο, ξύλινες δοκούς, που με την σειρά του στηρίζονται στην λίθινη, περιμετρική, φέρουσα τοιχοποιία. Προεξέχει για να παραλάβει εσωτερικά τον θόλο, ο οποίος είναι φτιαγμένος από μέταλλο και επικαλύπτεται από ξύλινες σανίδες και σοβά, ως τελική επίστρωση. Όσον αφορά τις πλύστρες (κλειστές πίσω από ξύλινο περίβλημα), ο λόγος που εξέχουν είναι λειτουργικός, καθώς η ροή του νερού έπρεπε να καταλήγει άμεσα εκτός κτιρίου. Εικόνα 63. | Σαχνισί κτιρίου 37. Παρατηρείται διάκοσμος (σκαλισμένα στο χέρι, ακανόνιστα σχήματα) στα ξύλα που το στηρίζουν.

Εικόνα 64. | Σαχνισί κτιρίου 84.

87

Εικόνα 65. | Τζάκι κτιρίου 37. Διακρίνεται, ο μεταλλικός θόλος, καθώς και μερικά στοιχεία κατασκευαστικής δομής.

Εικόνα 66. | Τζάκι κτιρίου 75.

Εικόνα 67. | Πλύστρα κτιρίου 20.

88

Τα κουφώματα είναι ξύλινα, απλής μορφής, ενώ σε ορισμένα παράθυρα παρατηρείται μια διακοσμητική στέψη (εικ. 70). Τα περισσότερα από τα παράθυρα έχουν εξωτερικά κάγκελα. Στα παλιότερα παράθυρα τα κάγκελα παρουσιάζονται με τη μορφή ακατέργαστου ξύλου ή κλαδιού, ενώ στα νεότερα παρουσιάζονται φορμαρισμένα, λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης, ξύλινα ή μεταλλικά. Στην πρώτη κατηγορία μάλιστα παρατηρείται η διαφοροποίηση στη στερέωση του γυάλινου στοιχείου, για την οποία χρησιμοποιούνται καρφιά που καρφώνονται πάνω στην κορνίζα του κουφώματος. Στη δεύτερη περίπτωση, αυτή επιτυγχάνεται συρταρωτά ή με συμπληρωματικά πηχάκια. Κάποιες από τις κατοικίες, ακόμη, διαθέτουν ξύλινα παντζούρια, εξωτερικά (εικ, 74, 75, 76). Δεν λείπουν ορισμένα διακοσμητικά στοιχεία διαμόρφωσης της απόληξης των ξύλων της στέγης που διαμορφώνουν την «αστρέχα», δηλαδή το προεξέχον τμήμα της. Ακόμη, στη διαμόρφωση του μετώπου της οριζόντιας στήριξης των σαχνισιών (εικ. 63). Εικόνα 68. | Νότια όψη κτιρίου 104.

Το χαγιάτι είναι, ως επί το πλείστον, νοτίου προσανατολισμού. Εικόνα 69. | Νοτιοδυτική όψη, κτιρίου 82.

Επίσης, στις όψεις εμφανίζονται ενίοτε συμμετρίες ανοιγμάτων, κυρίως στο χαγιάτι, παρότι δεν στηρίζονται σε κάποιο συγκεκριμένο κανόνα, αλλά φαίνεται Εικόνα 70. | Κούφωμα με διακοσμητική στέψη και σκούρα. Δείγμα από το κτήριο 108.

89

να ακολουθούν συγκεκριμένες διαστάσεις (έναν τρόπον τινά πρωτόλειο «εμβάτη») που

προκύπτει από

τις κατασκευαστικές δυνατότητες των υλικών της

περιοχής .

Παρόμοια μορφολογικά/κατασκευαστικά στοιχεία – σε ποιο αναπτυγμένη μορφή - συναντάμε και σε χωρία και πόλεις της Βουλγαρίας, στα σύνορα με την Ελλάδα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο γειτονικός οικισμός Zlatograd. Σε πολλά κτίρια του εντοπίζονται κοινά στοιχεία με αυτά των ελληνικών πομακοχωρίων, καθώς και του οικισμού της Μέδουσας, όπως στα κουφώματα των ανοιγμάτων και στις προεξέχουσες κατασκευές (τζάκια, πλύστρες).

Εικόνα 71. | Κτίριο 20, πάνω, αριστερά, Μέδουσα. Εικόνα 72. | Κτίριο 35, πάνω, δεξιά, Μέδουσα. Εικόνα 73. | Κτίριο στο Zlatograd, κάτω, δεξιά. Πηγή: Αρχείο Πρέπη Αλκιβιάδη.

Γενικά, η κατασκευή χαρακτηρίζεται από λιτότητα στην μορφολογική της διάπλαση, που είναι απότοκος των περιορισμένων οικονομικών δυνατοτήτων των κατοίκων.

90

Εικόνα 74. | Εξωτερική όψη κουφώματος, με παντζούρια, δείγμα από κτίριο 67, πάνω, αριστερά, στη Μέδουσα. Εικόνα 75. | Εξωτερική όψη, παραδοσιακού κουφώματος, δείγμα από κτίριο 108, πάνω, δεξιά, στη Μέδουσα. Εικόνα 76. | Εξωτερική και εσωτερική όψη κουφώματος, με ξύλινα κάγκελα (συναντάται και με μεταλλικά), δείγμα από κτίριο 36, κάτω, αριστερά, στη Μέδουσα.

Πηγή: Μορφολογικές λεπτομέρειες από προσωπικό αρχείο μελέτης.

*** 91

Α Ξ Ι Ο Λ Ο Γ Η Σ Η

Κ Τ Ι Ρ Ι Α Κ Ο Υ Δ Υ Ν Α Μ Ι Κ Ο Υ

Μ Ε Δ Ο Υ Σ Α Σ

92

93

Ο οικισμός της Μέδουσας αριθμεί 121 κτίρια. Η αξιολόγηση του κτιριακού δυναμικού βασίστηκε σε δύο άξονες. Ο πρώτος (χάρτης αξιολόγησης κτιριακού δυναμικού Α) αντιστοιχεί στην σημερινή τους κατάσταση και τα κατηγοριοποιεί σε 4 ομάδες: «καλή», «μέτρια», «κακή» κατάσταση και «ερείπιο». Ο δεύτερος (χάρτης αξιολόγησης κτιριακού δυναμικού Β) στηρίζεται σε μια σειρά κριτηρίων που αφορούν τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, το βαθμό διατήρησης της δομής και την παλαιότητά τους. Σε κτίσματα όπου η πρόσβαση ήταν εφικτή, η αξιολόγηση είναι πιο ακριβής, ενώ, αντίθετα, για τα υπόλοιπα βασίστηκε στην κατάσταση του εξωτερικού περιβλήματος. Επεξηγηματικά, αναλύοντας τον πρώτο άξονα αξιολόγησης: 

Σε καλή κατάσταση θεωρούνται όσα έχουν συντηρηθεί, δεν εμφανίζουν στατικά προβλήματα, και όσων τα επιχρίσματα των τοίχων δεν παρουσιάζουν πολλές ρηγματώσεις. Ακόμη, βασικό κριτήριο αποτελεί η κατάσταση της στέγης.



Στη μέτρια κατάσταση περιλαμβάνονται εκείνα τα οποία έχουν υποστεί μερικές ζημίες, καθιστώντας τα υλικά κατασκευής και τον φέροντα οργανισμό εμφανή. Επίσης, συγκαταλέγονται σ’ αυτήν, και όσων η κατασκευαστική δομή της στέγης έχει επιβαρυνθεί με τα χρόνια, δημιουργώντας καμπύλες και βαθουλώματα, με το σύστημα των κεραμιδιών να απουσιάζει μερικώς, και σε ορισμένα από αυτά να έχουν σπάσει.



Στην κακή κατάσταση ανήκουν τα κτίσματα στα οποία παρατηρούνται υποχωρήσεις/ καταστροφές των δομικών στοιχείων των όψεων, της στέγης και του ίδιου του φέροντα οργανισμού.



Διαφοροποιείται το κτίσμα που βρίσκεται σε κακή κατάσταση από το ερείπιο ως προς την προσβασιμότητα, καθώς στο δεύτερο αυτή θεωρείται αδύνατη λόγω της υψηλής επικινδυνότητας, αφού έχουν καταρρεύσει μεγάλα τμήματα του κτιρίου.

ΚΤΙΡΙΑ ΣΕ ΚΑΛΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ: Τα αποτελέσματα της παραπάνω κατηγοριοποίησης έδειξαν ότι 73 κτίρια βρίσκονται σε καλή κατάσταση, εκ των οποίων ένα είναι το τζαμί, 22 σε μέτρια, 22 επίσης σε κακή, ενώ 4 είναι ερείπια. Σε αυτό το σημείο αξίζει να επισημανθεί το παράδοξο γεγονός ότι η κατάσταση των κτιρίων δεν αντικατοπτρίζει και την κατοίκιση των σπιτιών. Αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις κτιρίων που δεν κατοικούνται ενώ η κατάσταση τους χαρακτηρίζεται καλή είναι τα 39 (εικ. 78), 94 (εικ. 79) και 96 (εικ. 80). Τα αίτια αυτού του φαινομένου συνάδουν με εκείνα της πληθυσμιακής μείωσης όπως αυτή έχει μελετηθεί παραπάνω. Αντιστρόφως, υπάρχουν

κτίρια που ενώ είναι σε κακή κατάσταση κατοικούνται, όπως είναι τα 67β, 81, 100 και 101.

Εικόνα 77. | Κτίριο 27.

94

Εικόνα 78. | Κτίριο 39. Κατοικούνταν μέχρι και τις αρχές του 2018, με τους ιδιοκτήτες μάλιστα να κρατούν την παραδοσιακή χρήση του ημιυπαίθριου ισογείου, κάτω από στο χαγιάτι, για τις οικοτεχνικές τους εργασίες.

Εικόνα 79. | Κτίριο 94. Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες, ανακαινίστηκε πρόσφατα, ωστόσο οι ιδιοκτήτες μετακόμισαν στην Κωνσταντινούπολη και δεν επισκέπτονται την Μέδουσα.

Εικόνα 80. | Κτίριο 96.

95

ΚΤΙΡΙΑ ΣΕ ΜΕΤΡΙΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ:

Εικόνα 81. | Κτίριο 19.

Εικόνα 82. | Κτίριο 77.

ΚΤΙΡΙΑ ΣΕ ΚΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ:

Εικόνα 84. | Κτίριο 40.

Εικόνα 83. | Κτίριο 99.

Τα κτίρια έχουν εγκαταλειφθεί πλήρως, είτε λόγω μετακόμισης ή μετανάστευση, είτε λόγω του θανάτου των ιδιοκτητών τους.

96

Παρά το ότι τα κτήρια δεν βρίσκονται σε καλή κατάσταση, χρησιμοποιούνται ως μόνιμη κατοικία.

ΕΡΕΙΠΙΑ:

2 0 1 7

13/12/2017

Εικόνα 85. | Κτίριο 37.

2 0 1 9

2 0 1 8

13/12/2018

20/2/2019

Το κτίριο 37 είναι από τα μεγαλύτερα του οικισμού. Βρίσκεται δίπλα στο ρέμα, με την δυτική του όψη να έρχεται σε επαφή με το νερό. Αποτελεί αξιόλογο παράδειγμα, αρχικά, αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, διατηρώντας ακόμα πολλά μορφολογικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά παραδοσιακής αρχιτεκτονικής των πομακοχωρίων. Ωστόσο, αποτελεί και ιδιαίτερο πρότυπο κτίσματος που υφίσταται φυσική φθορά με το πέρασμα του χρόνου.

Εικόνα 86. | Κτίριο 109.

97

Αναλυτικότερα, συναντάμε ακόμη χαρακτηριστικά παραδείγματα κτισμάτων που παρουσιάζουν διπλή κατάσταση, δηλαδή ένα μέρος αυτών να έχει συντηρηθεί και ένα άλλο να έχει αφεθεί στην φυσική φθορά που επιφέρει η εγκατάλειψη. Ένα από αυτά είναι το κτίριο 7 (εικ. 87) που έχει συντηρηθεί και κατοικείται το μισό του, ενώ στο υπόλοιπο παρατηρούνται καταστροφές στα εξωτερικά επιχρίσματα. Ίδιο δείγμα αποτελεί και το κτίριο 35 (εικ. 88), που το μισό του κατοικείται και έχει συντηρηθεί τουλάχιστον εξωτερικά, ενώ το άλλο μισό έχει εγκαταλειφθεί και εξαιτίας αυτού κρίνεται μέτριας κατάστασης στο σύνολό του. Μια ακόμη διπλή περίπτωση είναι αυτή όπου ένα τμήμα του κτιρίου βρίσκεται σε μέτρια κατάσταση και έχει εγκαταλειφθεί, ενώ το υπόλοιπο ανήκει στην κακή κατάσταση. Τέτοια παραδείγματα είναι το 42 και το 84-85 (εικ. 89).

Εικόνα 87. | Κτίριο 7.

Εικόνα 88. | Κτίριο 35.

Εικόνα 89. | Κτίριο 84-85.

98

Στον δεύτερο άξονα αξιολόγησης των κτισμάτων διαμορφώθηκαν τέσσερις κατηγορίες: «αξιόλογο». «αλλοιωμένο», «μεταγενέστερο» και «ερείπιο». 

Στα αξιόλογα εντάσσονται όσα έχουν διατηρήσει την αρχική τους μορφή, με τις επεμβάσεις σε αυτήν, αν υπάρχουν, να περιορίζονται σε εξωτερικές κλίμακες και κουφώματα παραθύρων.



Στα αλλοιωμένα, συγκαταλέγονται εκείνα των οποίων η τυπολογία και η μορφολογία παρουσιάζει εμφανής αλλαγές.



Μεταγενέστερα, χαρακτηρίστηκαν όσα χρονολογούνται μετά την δεκαετία του ’60 (1960-1970).

Εικόνα 90. | Κτίριο 36. Ανήκει στα αξιόλογα του οικισμού, με μοναδική, εξωτερική προσθήκη μια μεταγενέστερη κλίμακα από σκυρόδεμα.



Τέλος, ερείπια ορίζονται τα κτίρια στα οποία παρατηρούνται υποχωρήσεις/ καταστροφές των δομικών στοιχείων των όψεων, της στέγης και του φέρονται οργανισμού. Η πρόσβαση σε αυτά θεωρείται επικίνδυνη και συνεπώς απαγορευτική.

Συμπερασματικά, το κτηριακό δυναμικό της Μέδουσας, παρόλο που σε αυτό υπερισχύουν τα κτίσματα καλής κατάστασης, σε ένα γενικότερο πλαίσιο θεωρούμε ότι χρίζει συντήρησης είτε εκτενώς και εξ ολοκλήρου ανά κτίριο, είτε μερικώς, με απλές επιδιορθώσεις των εξωτερικών περιβλημάτων, που αφορούν ή την τοιχοποιία ή την στέγη.

Εικόνα 91. | Κτιριακό σύμπλεγμα (κτίρια 10, 11, 12). Ανήκει στα αλλοιωμένα.

Εικόνα 92. | Κτίριο 22. Ανήκει στα αξιόλογα .

99

Εικόνα 93. | Κτίριο 98. Ανήκει στα αλλοιωμένα.

Εικόνα 94. | Κτίριο 66. Ανήκει στα μεταγενέστερα.

Εν κατακλείδι, ο οικισμός θεωρείται ως αξιόλογος αρχιτεκτονικά, με πολλά γνωρίσματα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής να προσδίδουν σε αυτόν την αισθητή διαφοροποίησή του από τα υπόλοιπα πομακοχώρια του Νομού Ξάνθης. Το κτιριακό δυναμικό του επιμένει να κρατηθεί στη ζωή παρά την εγκατάλειψη και τη φυσιολογική φθορά. Οι επιβλητικοί όγκοι στέκονται περιμένοντας να αναδειχθούν και να αξιοποιηθούν, μεταμορφώνοντας την Μέδουσα από έναν κρυμμένο ανάμεσα στα βουνά της Ροδόπης, σε έναν οικισμό του οποίου τα αυθεντικά στοιχεία υπερτερούν των νεοτέρων, αφήνοντας πεπρωμένο της παραίτησης στην άκρη, αναδεικνύοντας έτσι ακόμη ζωντανό ένα τμήμα της πολιτιστικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Θράκης. Η διάσωση των παραδοσιακών οικισμών δεν σημαίνει απλά και μόνο

διάσωση κάποιων αισθητικών

στοιχείων της παράδοσης που εξακολουθούν να θεωρούνται ωραία, αλλά ανάπλαση των διαδικασιών μέσα από τις οποίες ο άνθρωπος μπορεί να είναι περισσότερο συμφιλιωμένος με τον εαυτό του, το περιβάλλον και να μπορεί να ζήσει στον τόπο του.

*** 100

102

104

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ / ΠΗΓΕΣ:



«ΠΟΜΑΚΟΙ», Πέτρος Θεοχαρίδης, εκδόσεις Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης, 1995



«Θράκη», Ιωάννης Κίζης, εκδόσεις Μέλισσα, 1990, σελίδες 37-78



«Τα πομακοχώρια της Θράκης», Νικόλαος Κόκκας - Ν. Κωνσταντινίδης - Π. Μεχμεταλή , εκδόσεις Οδυσσέας, 2003, σελίδες 23-66



«Μετασχηματισμοί της συλλογικής ταυτότητας των Πομάκων», Νικόλαος Κόκκας, εκδόσεις Σπανίδη, Ξάνθη 2006



Θρακικά χρονικά :





«Πομακοχώρια: Διαμόρφωση ενός προτύπου κατοικίας», τεύχος 37, σελίδες 209-212



«Πομακοχώρια. Κατασκευή, υλικά και τεχνολογία», τεύχος 38, σελίδες 189-207



«Σχόλιο σε κάποιους ορεινούς οικισμούς», τεύχος 39, σελίδες 175-179



«Η αρχιτεκτονική φυσιογνωμία των οικισμών του Νομού Ξάνθης, μια πρώτη προσέγγιση», τεύχος 40, σελίδες 115-123



«Αναγνώριση της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας των οικισμών της Ξάνθης», τεύχος 41, σελίδες 150-156



«Κλίμα και βορειοελλαδίτικη παραδοσιακή κατοικία», τεύχος 43, σελίδες 129-138

«Κατασκευάζοντας ταυτότητες για τους μουσουλμάνους της Θράκης. Το παράδειγμα των Πομάκων και των Τσιγγάνων», Σεβαστή Τρουμπέτα, εκδόσεις Κριτική, 2001

 

«Βαλκανική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική», εκδόσεις Μέλισσα, 1993 «Θράκη. Ιστορική και λαογραφική προσέγγιση του λαϊκού πολιτισμού της», κεφ. «Η προφορική παράδοση των Πομάκων της Ροδόπης», Νικόλαος Κόκκας, εκδόσεις Αλήθεια, 2006



https://legacy.lib.utexas.edu/maps/historical/history_balkans.html?fbclid=IwAR3jdSGgccfQvMLaCnEIxZyZPAf2lZ_vq6w7GgJuVCZa13EjdmJP6UEGjh0

Το φωτογραφικό υλικό από τον οικισμό της Μέδουσας, στο σύνολο του, ανήκει στο προσωπικό αρχείο μελέτης της ομάδας (Βαλσαμίδου Σοφία, Παπαδάκη Μαρία, Τζίμπας Ιωάννης).

*** 105