Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη [...]

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ - ΔΙΑΛΕΞΗ:

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΛΙΑΝΟΣ Α. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ, Α.Μ.: 601757

ΞΑΝΘΗ, 2019-2020

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

DEMOCRITUS UNIVERSITY OF THRACE POLYTECHNIC SCHOOL ARCHITECTURE ENGINEERING DEPARTMENT

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Recording and critical presentation of the modern interventions in the Upper Town compared to the existing traditional building stock.

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΛΙΑΝΟΣ Α. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ, Α.Μ.: 601757

ΞΑΝΘΗ, 2019-2020

Περιεχόμενα

Ι. Περίληψη ..…………….………………………………………………………………………….…………………..….σελ. 2

ΙΙ. Εισαγωγή ………………………………………..…………………………………………………..……….…...…….σελ. 4 ΙΙ.i Θέμα και ερευνητικά ερωτήματα ...........................................................................σελ. 4 ΙΙ.ii Μεθοδολογία .........................................................................................................σελ. 5 ΙΙ.iii Διάρθρωση εργασίας ............................................................................................σελ. 6

ΙΙΙ. Κεφάλαιο πρώτο: Στοιχεία του όρου «Παραδοσιακός οικισμός» ……………….….…..σελ. 7 ΙII.i Ορισμός, νομοθεσία και κηρύξεις οικισμών ως «αξιόλογων» …..…….……..…...…..σελ. 8 ΙΙΙ.ii Αρχιτεκτονικά - πολεοδομικά χαρακτηριστικά και φορείς προστασίας ….…….…σελ. 13

ΙV. Κεφάλαιο δεύτερο: Ο παραδοσιακός οικισμός της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης ...σελ. 18 ΙV.i Ιστορικό πλαίσιο ………….……………………………………………………….……..…..…...………..σελ. 19 ΙV.ii Νομοθετικό πλαίσιο προστασίας - μορφολογικοί κανόνες δόμησης ….…...……σελ. 23 ΙV.iii Πολεοδομικά χαρακτηριστικά της Άνω Πόλης και η αρχιτεκτονική των ιστορικών κτιρίων του οικισμού της Θεσσαλονίκης .……………..…………...........…...……………..σελ. 29

V. Κεφάλαιο τρίτο: Ανάλυση και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων σε σχέση με το προϋπάρχον ιστορικό περιβάλλον…………………………...............................σελ. 37 V.i Αναφορά σε κατοικίες της Άνω Πόλης που αποτέλεσαν σύγχρονη εκδοχή της παράδοσης για την εποχή τους ………...…………………….…………………………………….σελ. 38 V.ii Παρουσίαση των κτιρίων που αποτελούν «μη αξιόλογα» παραδείγματα σύγχρονης επέμβασης στην Άνω Πόλη - Καρτέλες καταγραφής ......................................σελ. 46 V.iii Παρουσίαση των κτιρίων που αποτελούν «αξιόλογα» παραδείγματα σύγχρονης επέμβασης στην Άνω Πόλη - Καρτέλες καταγραφής ......................................σελ. 61

VI. Συμπεράσματα ..............................................................................................….......σελ. 81 VII. Βιβλιογραφία - Συντομεύσεις ……………………….………….………………………………………...σελ. 84 VIII. Πηγές εικόνων .......................................................................................................σελ. 87

Ι. Περίληψη

Η παρούσα ερευνητική εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος «Εισαγωγή στην Αρχιτεκτονική Έρευνα - Διάλεξη» του τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης υπό την επίβλεψη του καθηγητή κ. Νικόλαου Α. Λιανού. Το θέμα που διερευνάται αφορά στις σύγχρονες επεμβάσεις κτιρίων που εντοπίζονται στον οικισμό της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης σήμερα. Η εργασία κάνει μία πρώτη εισαγωγή στο θέμα με χρήσιμες πληροφορίες ευρύτερου περιεχομένου για τους παραδοσιακούς οικισμούς, καθώς και την Άνω Πόλη συγκεκριμένα, ενώ στη συνέχεια εστιάζει στην καταγραφή και ανάλυση των σύγχρονων επεμβάσεων σε αυτήν την περιοχή με φωτογραφικό υλικό. Παρατηρούνται οι εφαρμογές ένταξης αυτών των επεμβάσεων ανάμεσα στα κτίρια του ευρύτερου παραδοσιακού ιστού του οικισμού της Άνω Πόλης και διερευνούνται οι λόγοι για τους οποίους η ένταξη αυτή έχει (ή δεν έχει) καταφέρει να πραγματοποιηθεί ομαλά. Εξετάζονται επιλεγμένα παραδείγματα στη συγκεκριμένη περιοχή και έπειτα από την κριτική παρουσίαση αυτών με δελτία καταγραφής, σκοπός είναι η διαδικασία εξαγωγής συμπερασμάτων για τον τρόπο με τον οποίο το υφιστάμενο ιστορικό περιβάλλον και το νέο έρχονται ή όχι σε ισορροπία.

2

Ι. Abstract

The present diploma research thesis has been carried out for the course: “Introduction in Architectural research - Thesis” of Architectural Engineering Department in Democritus University of Thrace, supervised by Professor Mr. Nikolaos A. Lianos.

The subject that is being investigated concerns the modern interventions of buildings that are found in the Upper Town of Thessaloniki today. The diploma research thesis makes a first introduction to the topic with useful information of broader content for the traditional settlements, as well as the Upper Town in particular, and then focuses on the recording and analysis of modern interventions in this area with photographs.

The ways of integration of these interventions between the buildings of the broader traditional tissue of the Upper Town are observed and the reasons for which this integration has been (or not) managed to take place smoothly are explored. Selected examples in this area are considered and after the critical presentation of these with registration slips, the aim is to make a conclusion on how the existing historical environment and the new are coming or not in balance.

3

ΙΙ. Εισαγωγή

ΙΙ.i Θέμα και ερευνητικά ερωτήματα Οι παραδοσιακοί οικισμοί αποτελούν μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου όπου βρίσκονται, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Για να γίνει, όμως, πιο κατανοητός ο λόγος για τον οποίο σχετίζονται αυτά τα δύο στοιχεία (οικισμός και μνημείο), αξίζει να αναλύσουμε την έννοια του μνημείου και πώς αυτή απέκτησε ευρύτερο νόημα με το πέρασμα των χρόνων. Αρχικά, με την ονομασία «μνημείο», χαρακτηριζόταν οποιοδήποτε οικοδόμημα το οποίο ανεγειρόταν πάνω από το μνήμα νεκρού ή νεκρών προς τιμή και ανάμνησή τους. Σήμερα, με τον όρο αυτό, αποδίδεται γενικότερα το κάθε διασωθέν οικοδόμημα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, καθώς επίσης και πάσης φύσεως έργο τέχνης και λόγου που θεωρείται υψίστης σημασίας1. Αφορμή στην εξέλιξη της έννοιας αυτής αποτέλεσαν οι εκτεταμένες καταστροφές κτιρίωνμνημείων που σημειώθηκαν στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και η εκρηκτική αστική ανάπτυξη που ακολούθησε. Έτσι, δημιουργήθηκε η ανάγκη ίδρυσης και δραστηριοποίησης διεθνών οργανισμών ώστε να επέλθει ένας διακρατικός συντονισμός και συνεργασία στην προστασία των μνημείων2 και, ως συνέπεια, προέκυψε ο λεγόμενος «Χάρτης της Βενετίας» του 1964 με τον οποίον ορίστηκε ως μνημείο όχι μόνο ένα μεμονωμένο αρχιτεκτονικό έργο, αλλά και μία αστική ή αγροτική περιοχή που μαρτυρά έναν ιδιαίτερο πολιτισμό, μία εξέλιξη ή ένα ιστορικό γεγονός. Δηλαδή, διευρύνθηκε η έννοια του μνημείου από το επιμέρους κτίσμα στο σύνολο και στο πλαίσιο που το περιβάλει και, επιπλέον, περιέλαβε από τα μεγαλύτερα έργα έως τα πιο ταπεινά3. Να σημειωθεί, βέβαια, πως δεν είναι απαραίτητο χαρακτηριστικό ενός οικισμού να απαρτίζεται από κτίρια που όλα τους φέρουν τα γνωρίσματα του μνημείου, αλλά αυτό που του δίνει αξία είναι το γεγονός ότι αποτελούν ένα σύνολο. Έτσι, λοιπόν, μέσα από την πολιτιστική σημασία των παραπάνω, αναδεικνύεται ειδικότερα και η αρχιτεκτονική κληρονομιά με τον οποίο όρο «εννοούμε την αναντικατάστατη εκείνη κληρονομιά που μεταδόθηκε μέσα από τις προηγούμενες γενιές και που έχει αποτυπώσει τους τρόπους ζωής και οικειοποίησης του χώρου»4. Για αυτούς τους λόγους οι οικισμοί αυτοί βρίσκονται υπό την προστασία φορέων προκειμένου να παραμείνει αναλλοίωτος ο χαρακτήρας τους στη διάρκεια του χρόνου.

1,2

Εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος Larousse Britannica», τομ.42ος, σελ.269. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: https://el.wikipedia.org/wiki/Μνημείο 3 https://mensolibre.wordpress.com/2019/02/28/η-εννοια-μνημειο/ 4 Αποκατάσταση-Επανάχρηση Ιστορικών Κτιρίων και Συνόλων, Μεθοδολογία-Εφαρμογές, σελ. 3. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/238.15.11.pdf

4

Βέβαια, καθώς είναι ανέφικτο να μην υπάρξουν φθορές και αλλοιώσεις στα κτίρια των παραδοσιακών οικισμών από τη μέρα που οικοδομούνται και έπειτα, είναι αναγκαίο να πραγματοποιούνται εργασίες αποκατάστασης, αναστήλωσης και επανάχρησης όπου κρίνεται απαραίτητο. Οι εργασίες αυτές μπορεί να είναι απολύτως συμβατές με το υπόλοιπο κτιριακό απόθεμα, ωστόσο υπάρχει ο κίνδυνος να εμφανίζουν χαρακτηριστικά τα οποία να μιμούνται την «γνήσια» αρχιτεκτονική του τόπου. Η παρούσα εργασία επιχειρεί να παρουσιάσει και να αξιολογήσει επιλεγμένα παραδείγματα σύγχρονων επεμβάσεων που πραγματοποιήθηκαν σε αδόμητα οικόπεδα του αστικού ιστού της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης και τα οποία χρονολογούνται την τελευταία δεκαετία με εικοσαετία, δίνοντας μία πιο σύγχρονη πνοή στον ιστορικό οικισμό που μέχρι τότε ακολουθούσε πιστά τον παραδοσιακό μακεδονίτικο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα των κτιρίων του τόπου. Πιο συγκεκριμένα, επιχειρεί την κριτική αξιολόγηση των νέων επεμβάσεων, με στόχο την καταγραφή καίριων συμπερασμάτων για την ομαλή ή μη ένταξή τους στο ευρύτερο υφιστάμενο κτιριακό περιβάλλον. Το βασικό ζήτημα που τίθεται, είναι σε ποιο βαθμό οι επεμβάσεις των σύγχρονων κτιρίων ανάμεσα στα προϋπάρχοντα συμβάλλουν στην ανάδειξη της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της περιοχής, με σεβασμό στα ιδιαίτερα μορφολογικά της χαρακτηριστικά και στη διατήρηση της ιστορικής σημασίας της, καθώς και αν μπορεί να συνυπάρξει το παλιό με το σύγχρονο.

ΙΙ.ii Μεθοδολογία Για την καλύτερη οργάνωση της εργασίας ακολουθήθηκε συγκεκριμένη μεθοδολογία ανάλυσης των παραδειγμάτων σύγχρονων επεμβάσεων που εντοπίστηκαν. Τα κτίρια επιλέχθηκαν με βάση την εξωτερική τους ιδιομορφία και παρουσιάστηκαν με τη μορφή καρτελών. Πιο συγκεκριμένα, η καρτέλα κάθε παραδείγματος περιλαμβάνει δύο στάδια ανάλυσης - αξιολόγησης: α) σύντομη περιγραφή των βασικών στοιχείων του κτιρίου (χρονολογία, χρήση, μορφολογικά, τυπολογικά χαρακτηριστικά κ.ά.) που συλλέχτηκαν μέσω επιτόπιας έρευνας και μέσω της παροχής αρχιτεκτονικών σχεδίων από τη Διεύθυνση Δόμησης και Πολεοδομικών Εφαρμογών του Δήμου Θεσσαλονίκης, β) κριτική αξιολόγηση των σύγχρονων επεμβάσεων, με βάση τα ακόλουθα (α, β). Όσον αφορά στην αξιολόγηση, τα ερωτήματα-ζητήματα που τέθηκαν είναι τα εξής: α) Ο σχεδιασμός των επεμβάσεων σέβεται ή μιμείται την παραδοσιακή αρχιτεκτονική; β) Τηρούνται οι κανονισμοί που έχουν τεθεί από την Πολιτεία (π.χ. Υπουργείο Πολιτισμού); Θα ήθελα, βέβαια, να σημειώσω το μεγάλο πρόβλημα που αντιμετώπισα κατά τη διάρκεια εύρεσης των απαραίτητων σχεδίων των επιλεχθέντων κτιρίων της εργασίας μου. Η έλλειψη καταχώρησης των στοιχείων της κάθε κατοικίας (διεύθυνση, χρονολογία κατασκευής κ.ά.) στο ηλεκτρονικό σύστημα της Διεύθυνσης Δόμησης και Πολεοδομικών Εφαρμογών, είναι εξαιρετικά μεγάλη και τα λεγόμενα των υπευθύνων αναφέρουν πως είτε τα κτίρια είναι 5

καταχωρημένα με διαφορετικά στοιχεία, είτε δεν έχουν καταχωρηθεί ποτέ. Ως αποτέλεσμα, ο εκάστοτε ενδιαφερόμενος δεν μπορεί να προσκομίσει έγκυρες πληροφορίες των κτιρίων από τον συγκεκριμένο φορέα, δυσκολεύοντας το έργο του, και έτσι θέλω να ευχαριστήσω όσους κατοίκους της Άνω Πόλης ήταν πρόθυμοι να με βοηθήσουν και να μοιραστούν στοιχεία μαζί μου.

ΙΙ.iii Διάρθρωση εργασίας Η παρούσα εργασία είναι οργανωμένη σε 3 κεφάλαια: Στο πρώτο κεφάλαιο «Στοιχεία του όρου «Παραδοσιακός οικισμός»» γίνεται συνοπτική αναφορά στη σημασία αυτής της έννοιας, την ισχύουσα νομοθεσία και τον τρόπο κήρυξης των οικισμών αυτών ως μνημεία, καθώς και στα αρχιτεκτονικά - πολεοδομικά χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν και τους φορείς προστασίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο «Ο παραδοσιακός οικισμός της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης» αναλύονται η ιστορία του οικισμού, η νομοθεσία προστασίας και οι μορφολογικοί κανόνες δόμησης. Επίσης, καταγράφονται τα αρχιτεκτονικά (μορφολογικά και τυπολογικά) χαρακτηριστικά των ιστορικών κτιρίων του οικισμού. Στο τρίτο κεφάλαιο «Ανάλυση και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων σε σχέση με το προϋπάρχον ιστορικό περιβάλλον» εξετάζονται τα επιλεγμένα παραδείγματα και γίνεται κριτική ανάλυση κάθε αρχιτεκτονικής μελέτης/σύνθεσης. Η εργασία ολοκληρώνεται με τα «Συμπεράσματα», όπου παρουσιάζονται τεκμηριωμένα οι θέσεις μου ως προς το ζήτημα της ένταξης των σύγχρονων επεμβάσεων και διατυπώνονται οι απόψεις μου για το εάν μπορεί να σχηματιστεί μια συνολικά θετική, αρνητική ή ανάμικτη κριτική αξιολόγηση. Τέλος, παρατίθενται η βιβλιογραφία (ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση) και οι πηγές των εικόνων.

6

Κεφάλαιο πρώτο

Στοιχεία του όρου «Παραδοσιακός οικισμός»

7

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

ΙII.i Ορισμός, νομοθεσία και κηρύξεις οικισμών ως «αξιόλογων»

Η αρχιτεκτονική κληρονομιά αποτελεί μία αναντικατάστατη έκφραση πλούτου της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς και ανεκτίμητη μαρτυρία του παρελθόντος μας. Στην έννοια της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς περιλαμβάνονται παραδοσιακά κτίρια, οικιστικά σύνολα, παραδοσιακοί οικισμοί, ιστορικά κέντρα πόλεων και γενικότερα τα στοιχεία του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος με ιδιαίτερη ιστορική, πολεοδομική, αρχιτεκτονική, λαογραφική, κοινωνική και αισθητική φυσιογνωμία και αξία5. Εστιάζοντας στους παραδοσιακούς οικισμούς, θα λέγαμε πως αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της νεώτερης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ορισμοί που έχουν δοθεί κατά καιρούς από ειδικούς, όπως οι εξής: - Ως όρος, αναφέρεται στους οικισμούς οι οποίοι «εδράζονται επί της παραδόσεως»6.

- Προβλέπεται ως «καρπός συνεργασίας πολλών ανθρώπων στη διάρκεια πολλών γενεών»7. Ένας γενικότερος ορισμός που έχει επίσης αποδοθεί, αναφέρει πως παραδοσιακοί οικισμοί χαρακτηρίζονται τα μικρά οικιστικά σύνολα με ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και πολεοδομική δομή, καθώς και μοναδικά κοινωνικά και ιστορικά χαρακτηριστικά, τα οποία ποικίλουν ανάλογα με τις τοπικές, γεωγραφικές και περιβαλλοντικές συνθήκες, καθώς και τις εκάστοτε οικοδομικές - κατασκευαστικές παραδόσεις8. Αν και η αναγκαιότητα προστασίας των αξιόλογων οικιστικών συνόλων της χώρας μας αναγνωρίστηκε από την ελληνική πολιτεία αρκετά νωρίς (ΓΟΚ 1973), ο όρος «παραδοσιακός οικισμός» εμφανίστηκε τέσσερα χρόνια αργότερα στο Ν.622/1977 και συγκεκριμένα στο άρθρο 4, που τροποποιούσε ρυθμίσεις του τότε ισχύοντος ΓΟΚ9. Ακόμη και τότε όμως, ο όρος «παραδοσιακός οικισμός» δεν συνοδεύτηκε από κάποιον ειδικότερο ορισμό. Αυτό βέβαια σε τίποτα δεν εμπόδισε τις πολυάριθμες κηρύξεις «παραδοσιακών οικισμών» που έγιναν μόλις ένα χρόνο αργότερα (1978) με το Προεδρικό Διάταγμα 594.

5

Υπουργείο Περιβάλλοντος & Ενέργειας » Χωροταξία & Αστικό Περιβάλλον » Σύγχρονη & Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική » Παραδοσιακά Κτίρια & Σύνολα. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://www.ypeka.gr/?tabid=382 6 Λαγόπουλος Α-Φ., «Η επιρροή των κοσμικών αντιλήψεων επί της παραδοσιακής Μεσογειακής και Ινδοευρωπαϊκής πολεοδομίας». Διδακτορική Διατριβή ΕΜΠ, Αθήνα 1970, σελ. 5. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: https://ikee.lib.auth.gr/record/267426/files/GRI-2015-14408.pdf 7 Rapoport A., «Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες», Έκδοση Αρχιτεκτονικών Θεμάτων ΑΘΗΝΑ, 1976, σελ.

22. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: https://ikee.lib.auth.gr/record/267426/files/GRI-2015-14408.pdf 8 Ποζουκίδου Γ., Παπαγεωργίου Μ., «Οι παραδοσιακοί οικισμοί της Ελλάδας: Ζητήματα χωροταξίας και προστασίας», ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, σελ. 107-125. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://geographies.gr/old/?p=1919 9 Παπαπετρόπουλος Α., «Παραδοσιακοί οικισμοί και πολιτιστικό περιβάλλον. Διοικητική πρακτική και νομολογία», Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2004. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: https://www.researchgate.net/publication/317290962_Oi_paradoskiakoi_oikismoi_tes_Elladas_zete mata_chorotaxias_kai_prostasias

8

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Σαφής ορισμός τελικά δόθηκε, όταν για τις ανάγκες της νομολογίας, το Συμβούλιο της Επικρατείας προσδιόρισε και αποδέχτηκε ότι ως «παραδοσιακός οικισμός» νοείται «κάθε οικιστικό σύνολο που διατηρεί, κατά το μάλλον ή ήττον, τον παραδοσιακό πολεοδομικό του ιστό και παραδοσιακά οικοδομήματα και στοιχεία»10. Βέβαια, αξίζει να αναφερθεί ότι πριν από αυτό, ορισμός επιχειρήθηκε να δοθεί και το 1992, όταν με την ενσωμάτωση στο ελληνικό δίκαιο της Σύμβασης της Γρανάδας (Ν.2039/1992), οι παραδοσιακοί οικισμοί αντιμετωπίστηκαν ως «ομοιογενή σύνολα αστικών ή αγροτικών κατασκευών, σημαντικών λόγω ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού ενδιαφέροντος, συναφή μεταξύ τους ώστε να σχηματίζουν ενότητες, που να μπορούν να οριοθετηθούν τοπογραφικά»11. Συμπερασματικά, λαμβάνοντας υπ’ όψιν όλα τα παραπάνω στοιχεία, καταλήγουμε σε έναν τελικό προσωπικά αποδεκτό ορισμό ο οποίος χαρακτηρίζει τους παραδοσιακούς οικισμούς ως μικρά οικιστικά σύνολα οικοδομημάτων με ομοιογενή αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά χαρακτηριστικά βασισμένα στην παράδοση και τα οποία χρήζουν προστασίας προκειμένου να παραμένουν αναλλοίωτα στο χρόνο και να διατηρούν τον τοπικό τους χαρακτήρα ιστορικής, κοινωνικής, ακόμα και γεωγραφικής σημασίας.

Εικόνα 1: Οι 924 παραδοσιακοί οικισμοί της Ελλάδας (2012).

10

ΣτΕ 2526/2003, 3244/2004. Ποζουκίδου Γ., Παπαγεωργίου Μ., «Οι παραδοσιακοί οικισμοί της Ελλάδας: Ζητήματα χωροταξίας και προστασίας», ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, σελ. 107-125. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://geographies.gr/old/?p=1919 11

9

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Οι παραδοσιακοί οικισμοί στον ελλαδικό χώρο: Οι χαρακτηρισμένοι με νομοθετική ρύθμιση παραδοσιακοί οικισμοί στην Ελλάδα ξεπερνούν τους 900 (Εικόνα 1). Περίπου 830 είναι οι παραδοσιακοί οικισμοί που έχουν χαρακτηριστεί με ευθύνη του ΥΠΕΧΩΔΕ, ενώ τα Υπουργεία Μακεδονίας - Θράκης και Αιγαίου έχουν και αυτά αρμοδιότητα κήρυξης παραδοσιακών οικισμών. Κρίνεται σκόπιμο να εισχωρήσουμε αναλυτικότερα στις προσπάθειες εντοπισμού και απογραφής των αξιόλογων οικισμών στην Ελλάδα. Όπως έχει αναφερθεί, το πρώτο Προεδρικό Διάταγμα που θεσπίστηκε το 1978, αφορούσε στην ταυτόχρονη κήρυξη ενός μεγάλου αριθμού παραδοσιακών οικισμών και μάλιστα από όλη την επικράτεια της χώρας, ηπειρωτική και νησιωτική. Παρακάτω, παρουσιάζονται οι δύο βασικότεροι σταθμοί στην προσπάθεια της πολιτείας να καταγράψει τους οικισμούς της και ανάμεσα σε αυτούς να εντοπίσει τους πιο αξιόλογους, με απώτερο σκοπό να τους χαρακτηρίσει «παραδοσιακούς» και να τους εντάξει σε ειδικό καθεστώς προστασίας.

Α) Η απογραφή του Υπουργείου Εσωτερικών τη δεκαετία του 1970. Η πρώτη ολοκληρωμένη προσπάθεια απογραφής των οικισμών της χώρας υλοποιήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1970, από το τότε αρμόδιο Υπουργείο Εσωτερικών. Ειδικότερα, το υπουργείο προχώρησε στη σύνταξη ειδικής μελέτης, με θέμα «Εντοπισμός και απογραφή αξιόλογων οικισμών της Χώρας ή τμημάτων αυτών»12. Απώτερος σκοπός ήταν ο εντοπισμός των πιο αξιόλογων οικισμών της χώρας, προκειμένου αργότερα να υπάρξει ειδικός σχεδιασμός και προγραμματισμός για την προστασίας τους. Η χρονική στιγμή που υλοποιήθηκε η μελέτη συνέπεσε με μια περίοδο σημαντικών ιδεολογικών αλλαγών στα θέματα προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Μάλιστα, το εγχείρημα της Ελλάδας να καταγράψει τους οικισμούς της και να εντοπίσει τους πιο αξιόλογους εξ αυτών, σχεδόν υπαγορεύτηκε και από το Συμβούλιο της Ευρώπης, που εκείνη την εποχή υιοθετούσε πολιτικές για την αποτελεσματική προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της γηραιάς ηπείρου. Στο πλαίσιο αυτό, ένας από τους στόχους που έθετε το Συμβούλιο ήταν και η κατάρτιση από τις χώρες-μέλη του (άρα και από την Ελλάδα) εθνικών καταλόγων (Μητρώων) που θα περιλάμβαναν όλα τα μνημεία, τοπία και οικιστικά σύνολα, ώστε τα σημαντικότερα εξ αυτών να υπαχθούν σε καθεστώς προστασίας13.

12

Μπούρας Χ., «Η διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς: Η μελέτη εντοπισμού, καταγραφής και αξιολογήσεως παραδοσιακών οικισμών», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1975, τ. 9, σελ. 113-157. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: https://www.researchgate.net/publication/317290962_Oi_paradoskiakoi_oikismoi_tes_Elladas_zete mata_chorotaxias_kai_prostasias 13 Συμβούλιο της Ευρώπης, First Conference of European Ministers responsible for the Preservation and Rehabilitation of the Cultural Heritage of Monuments and Sites, Brussels: 27-29 November 1969. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: https://www.researchgate.net/publication/317290962_Oi_paradoskiakoi_oikismoi_tes_Elladas_zete mata_chorotaxias_kai_prostasias

10

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Όσον αφορά στη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε από το Υπουργείο Εσωτερικών, λόγω του όγκου του εγχειρήματος, ο ελληνικός χώρος διαιρέθηκε σε δέκα «περιφέρειες»14, κάθε μία από τις οποίες ανέλαβε διαφορετικό μελετητικό γραφείο. Το αντικείμενο μελέτης για κάθε «περιφέρεια» περιλάμβανε τα ακόλουθα τρία στάδια: α) βιβλιογραφική και επιτόπια έρευνα - καταγραφή ιδιαίτερων στοιχείων οικισμών, β) συμπλήρωση ειδικού δελτίου απογραφής, γ) αξιολόγηση και ταξινόμηση των οικισμών (για την ανάδειξη των πιο «αξιόλογων»). Με την ολοκλήρωση των παραπάνω σταδίων, το Μητρώο που προέκυψε τελικά περιλάμβανε 11.660 εγγραφές-οικισμούς, εκ των οποίων οι 2.238 κρίθηκαν ως «αξιόλογοι». Έτσι, ανάλογα με την ιδιαιτερότητα και τη σημασία που παρουσίαζαν οι κριθέντες ως αξιόλογοι οικισμοί, αντιστοιχήθηκαν σε έναν από τους ακόλουθους διεθνώς διαδεδομένους βαθμούς προστασίας: α) Βαθμός Προστασίας 1: Απόλυτη προστασία, β)Βαθμός Προστασίας 2: Σημαντική προστασία, γ) Βαθμός Προστασίας 3: Περιορισμένη προστασία. Τελικά, το τότε Υπουργείο Δημοσίων Έργων θέλοντας να διαφυλάξει την αρχιτεκτονική κληρονομιά, χαρακτήρισε με το από 19-10-78 Π.Δ. (ΦΕΚ 594Δ/78), 400 οικισμούς ως παραδοσιακούς σε όλη τη χώρα, με τον αριθμό αυτό βέβαια σήμερα να έχει μεταβληθεί όπως αναγράφηκε παραπάνω στο κείμενο.

Β) Οι μελέτες του ΥΧΟΠ (1982-1984). Μια δεύτερη προσπάθεια που αξίζει αναφοράς είναι οι μελέτες που προκηρύχτηκαν και ανατέθηκαν την περίοδο 1982-1984 από το τότε Υπουργείο Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλλοντος και αφορούσαν στην αναγνώριση, καταγραφή και αποτύπωση της πολεοδομικής και αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας των οικισμών της χώρας. Οι μελέτες αυτές εκπονήθηκαν παράλληλα με το πρόγραμμα της Επιχείρησης Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης (Ε.Π.Α.) και ανατέθηκαν ανά Νομό, σε τοπικά μελετητικά γραφεία. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα να προκύψει μια σειρά από μελέτες με σημαντικές ποιοτικές διαφορές ως προς το τελικό τους αποτέλεσμα. Όσον αφορά το μεθοδολογικό πλαίσιο εκπόνησης των μελετών, αυτό περιλάμβανε τη διαίρεση των Νομών σε υποπεριοχές, βάσει ομοιογενών χωρικών χαρακτηριστικών ή/και συσχετίσεων (π.χ. ανάγλυφο, εξαρτήσεις, διασυνδέσεις), με σκοπό τη διευκόλυνση τόσο της καταγραφής των οικισμών όσο και της συλλογής των στοιχείων της υπάρχουσας κατάστασης.

14

Οι δέκα περιφέρειες της προέκυψαν βάσει πολιτιστικών, γεωγραφικών και διοικητικών κριτηρίων και ήταν οι εξής: Στερεά Ελλάδα και Εύβοια, Πελοπόννησος και Νότια Επτάνησα, Ήπειρος και Βόρεια Επτάνησα, Θεσσαλία, Κεντρική και Δυτική Μακεδονία, Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, Δωδεκάνησα, Κυκλάδες, Νομοί Λέσβου, Χίου και Σάμου και Κρήτη.

11

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Όπως και στην περίπτωση της μελέτης του Υπουργείου Εσωτερικών, έτσι και εδώ, την καταγραφή των χαρακτηριστικών των οικισμών διαδέχτηκε το στάδιο της αξιολόγησης. Και σε αυτές τις μελέτες απώτερος σκοπός ήταν η ταξινόμησή των οικισμών, λαμβάνοντας υπόψη την αρχιτεκτονική και πολεοδομική τους αξία, καθώς και την αναγκαιότητα προστασίας τους. Ωστόσο, για ιστορικούς λόγους, αξίζει να αναφερθεί ότι παρά την τεράστια προσπάθεια που καταβλήθηκε εκείνη την εποχή για τη δημιουργία μιας βάσης δεδομένων με τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά όλων των οικισμών της χώρας, το εγχείρημα δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Αυτό συνέβη, καθώς στην περίπτωση των μελετών αυτών, οι αξιολογήσεις των οικισμών ανά Νομό δεν έγιναν με κοινά κριτήρια και προδιαγραφές για όλες τις ομάδες εργασίας. Επομένως, η αξιολόγηση των οικισμών που προέκυψε δεν ήταν συγκρίσιμη μεταξύ Νομών και ως εκ τούτου η κατάταξη κάποιων οικισμών στους «αξιόλογους» -άρα στους υποψήφιους για κήρυξη και προστασία- να τίθεται υπό αμφισβήτηση.

Συνοψίζοντας, θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρά τις όποιες αστοχίες παρουσιάστηκαν, οι μελέτες των ΥΠΕΣ και ΥΧΟΠ εξακολουθούν να αποτελούν σημείο αναφοράς, καθώς: α) παρουσιάζουν ένα σαφές μεθοδολογικό πλαίσιο καταγραφής και διερεύνησης της φυσιογνωμίας των οικισμών της χώρας, β) περιλαμβάνουν σειρά κριτηρίων που ενδείκνυνται διεθνώς για την αξιολόγηση οικιστικών συνόλων, γ) παραθέτουν μια σειρά κανόνων πολεοδομικής φύσεως που θα πρέπει να επιβάλλονται σε οικισμούς που χρήζουν προστασίας. Παράλληλα, είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι παρά τα ανεπίκαιρα -και ιστορικής μόνον αξίας- στοιχεία που περιλαμβάνουν για τους οικισμούς της χώρας, οι μελέτες αυτές αποτέλεσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα τη βασικότερη πηγή από την οποία επιλέχθηκαν οι οικισμοί που σήμερα είναι κηρυγμένοι ως «παραδοσιακοί».

12

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

ΙΙΙ.ii Αρχιτεκτονικά - πολεοδομικά χαρακτηριστικά και φορείς προστασίας

Οι παραδοσιακοί οικισμοί αποτελούν οικιστικά σύνολα ιδιαίτερης ιστορικής, πολεοδομικής, αρχιτεκτονικής, λαογραφικής, κοινωνικής και αισθητικής φυσιογνωμίας, που αναπτύχθηκαν από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα. Αν και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στα οποία οφείλεται κάθε φορά ο χαρακτηρισμός κάποιου οικισμού ως «παραδοσιακού» διαφοροποιούνται σημαντικά ανά περιοχή της Ελλάδας, οι παράγοντες που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση της εκάστοτε ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής φυσιογνωμίας των οικισμών αυτών μπορούν να διακριθούν σε δύο κύριες κατηγορίες: στους φυσικούς - υλικούς παράγοντες και στους πολιτιστικούς - άυλους παράγοντες15. Οι φυσικοί και υλικοί παράγοντες που επηρέασαν τη δομή των παραδοσιακών οικισμών αφορούν κυρίως στη γεωγραφική θέση και στην τοπογραφία - ανάγλυφο της περιοχής. Συγκεκριμένα, στην περίπτωση της νησιωτικής Ελλάδας και για λόγους ασφάλειας από πειρατικές επιδρομές, οι οικισμοί παρουσιάζουν ιδιαίτερα οχυρωματικά χαρακτηριστικά (Εικόνα 2). Πέραν όμως της πολεοδομικής μορφής, οι παραπάνω φυσικοί και υλικοί παράγοντες επηρέασαν και τη μορφή των κτισμάτων των παραδοσιακών οικισμών. Έτσι, σε περιοχές με έντονο ανάγλυφο και δριμείες κλιματολογικές συνθήκες, οι κατοικίες είναι κατασκευασμένες με προσανατολισμό τέτοιο, ώστε τα δωμάτια να προσλαμβάνουν όσο το δυνατόν περισσότερη ηλιακή ακτινοβολία κυρίως κατά τους χειμερινούς μήνες. Αντίθετα, στο νησιωτικό χώρο όπου το κλίμα είναι ιδιόμορφο με ισχυρούς ανέμους, τα έχουν μικρά παράθυρα και προσανατολισμό που να ελαχιστοποιεί την έκθεση στον ήλιο και τους ανέμους. Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει στις διαφορές που παρουσιάζει η στέψη του οικοδομικού κελύφους λόγω ακριβώς των ιδιαίτερων κλιματολογικών συνθηκών της κάθε περιοχής. Έτσι, σε περιοχές που απουσιάζουν οι βροχές και επικρατούν ισχυροί άνεμοι, η κεκλιμένη στέγη δίνει τη θέση της στο δώμα16. Εικόνα 2: Συνεκτικός παραδοσιακός οικισμός με σπίτια οχυρωματική δόμηση (Κάστρο Σίφνου).

15

Μπούρας Χ., «Η αντιμετώπιση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής», στο Δ. Φιλιππίδης. Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Τόμος Α, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1982, σελ. 21-32. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: https://www.researchgate.net/publication/317290962_Oi_paradoskiakoi_oikismoi_tes_Elladas_zete mata_chorotaxias_kai_prostasias 16 Μουτσόπουλος Ν., «Οι ρίζες της παραδοσιακής μας αρχιτεκτονικής», Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, 1982. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο:

13

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Τέλος, όσον αφορά στα υλικά κατασκευής των κτισμάτων, αυτά ποικίλουν μεταξύ παραδοσιακών οικισμών και εξαρτώνται από τους φυσικούς πόρους της εκάστοτε περιοχής. Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά στους πολιτιστικούς - άυλους παράγοντες που διαμόρφωσαν τη μορφή και δομή των παραδοσιακών οικισμών, αυτοί μπορούν να διακριθούν σε οικονομικούς και κοινωνικούς, ενώ επίσης σημαντικό ρόλο έπαιξαν και οι ιστορικές συνθήκες κάτω από τις οποίες αναπτύχθηκαν οι οικισμοί. Οι οθωμανικές και ενετικές κατακτήσεις από το 15ο αιώνα και μετά, δημιούργησαν νέες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες για τον ελληνικό πληθυσμό και επηρέασαν σημαντικά την αρχιτεκτονική και πολεοδομική φυσιογνωμία των οικισμών. Την περίοδο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, η ηπειρωτική Ελλάδα ήταν ως επί τω πλείστον αγροτική χώρα, με τον οθωμανικό πληθυσμό να κατοικεί κυρίως στα πεδινά και τον χριστιανικό στις ημιορεινές και ορεινές περιοχές17. Οι παραγωγικές δραστηριότητες διαφοροποιούνταν χωρικά και ήταν αγροτικές, βιοτεχνικές και εμπορικές. Η επιρροή του νέου τρόπου οργάνωσης της κοινωνικής και οικονομικής ζωής γίνεται ορατή και στην πολεοδομική οργάνωση των οικισμών, οι οποίοι κατά βάση παρουσιάζουν ελεύθερη οικιστική διάταξη που ακολουθεί τη μορφολογία του εδάφους, με ακανόνιστους δρόμους, γειτονιές και πλατώματα (Εικόνα 3). Οι οικισμοί αυτοί είναι κυρίως μονοκεντρικοί, με τα πλατώματα να αποτελούν τους τόπους συνάθροισης των κατοίκων, όπου σχεδόν πάντα συναντά κανείς την εκκλησία, την αγορά και την κρήνη, ενώ γύρω από το πλάτωμα διαρθρώνεται ο υπόλοιπος οικισμός. Σε μεγαλύτερους πληθυσμιακά οικισμούς μπορεί κανείς να συναντήσει και περισσότερα «κέντρα» με την αντίστοιχη διαμόρφωση των οικισμών σε γειτονιές18. Εικόνα 3: Παραδοσιακός τύπος μονοκεντρικού τύπου (Μεγάλο Πάπιγκο Ιωαννίνων).

Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, που το εμπόριο αναπτύχθηκε σημαντικά, μια νέα κοινωνική τάξη κάνει την εμφάνιση της χαρακτηριζόμενη από ιδιαίτερη οικονομική ευρωστία. https://www.researchgate.net/publication/317290962_Oi_paradoskiakoi_oikismoi_tes_Elladas_zete mata_chorotaxias_kai_prostasias 17 Φιλιππίδης Δ., Attali E., Γερόλυμπος Γ., «Νεοκλασικές πόλεις στην Ελλάδα», Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2007. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: https://www.researchgate.net/publication/317290962_Oi_paradoskiakoi_oikismoi_tes_Elladas_zete mata_chorotaxias_kai_prostasias 18 Ομοίως με την υποσημείωση 12.

14

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Αυτή την περίοδο εισάγονται αρχιτεκτονικά στοιχεία που παραπέμπουν σε αντίστοιχα στοιχεία Οθωμανικών και Ενετικών κατοικιών των ανωτέρων εισοδηματικών τάξεων όπως π.χ. το τούρκικο κονάκι ή αλλιώς αρχοντόσπιτο. Ταυτόχρονα, στις περιοχές που βρίσκονταν κάτω από την κυριαρχία των Ενετών, υιοθετήθηκε ο δυτικός τρόπος ζωής, με αποτέλεσμα τα δυτικά αρχιτεκτονικά ρεύματα να καθορίσουν σημαντικά τόσο τη μορφή των οικισμών όσο και την αρχιτεκτονική των επιμέρους κτιρίων19. Μετά την Επανάσταση και την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, οι συνθήκες διαμόρφωσης των οικισμών αλλάζουν. Υιοθετούνται στοιχεία δυτικού νεοκλασικισμού τα οποία ενσωματώνονται τόσο στην πολεοδομική οργάνωση των οικισμών όσο και στα επιμέρους κτίσματα. Ως εκ τούτου οι «παραδοσιακοί», μέχρι πρότινος, τρόποι οικοδόμησης περιορίζονται στην περιφέρεια, ενώ στις πόλεις επικράτησε το «νέο δυτικό ρεύμα». Ταυτοχρόνως, στη Μακεδονία, την Ήπειρο και τα νησιά, η παραδοσιακή αρχιτεκτονική συνέχισε να ακμάζει ως τα μέσα του 19ου αιώνα, μέχρις ότου η «μορφολογική ασυνέπεια» λόγω της επικράτησης τους νεοκλασικισμού, να την οδηγήσει στην παρακμή20. Από τα μέσα του 20ου αιώνα οι παραδοσιακοί οικισμοί, όπως και οι υπόλοιποι οικισμοί της περιφέρειας, εμφάνισαν σημεία εγκατάλειψης λόγω του πολέμου και του φαινομένου της αστυφιλίας, δηλαδή της γενικότερης μετανάστευσης του αγροτικού πληθυσμού σε μεγάλα αστικά κέντρα εντός και εκτός Ελλάδας. Από την άλλη πλευρά, τα τελευταία χρόνια πολλοί παραδοσιακοί οικισμοί δέχονται σημαντικές πιέσεις (οικιστικές, περιβαλλοντικές κλπ.) με αποτέλεσμα να έχουν υποστεί, πολλές φορές μη αναστρέψιμες αλλοιώσεις. Συνεπώς, οι σημερινοί παραδοσιακοί οικισμοί αντιμετωπίζουν προβλήματα διατήρησης της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομικής τους φυσιογνωμίας μέσα από δύο διαφορετικές διαδικασίες: αυτή της εγκατάλειψης και αυτής των έντονων οικιστικών και περιβαλλοντικών πιέσεων. Για αυτό και σήμερα είναι επιτακτική η ανάγκη για εφαρμογή μιας συντονισμένης πολιτικής προστασίας των παραδοσιακών οικισμών, που αποτελούν σημαντικό μέρος της κτισμένης κληρονομιάς της νεώτερης Ελλάδας.

Διεθνείς Χάρτες και Συμβάσεις σχετικά με την προστασία των ιστορικών οικιστικών συνόλων στον ευρωπαϊκό χώρο: - Συμφωνία της Χάγης (1899): καταγράφονται οι πρώτες διεθνείς θέσεις σχετικά με το θέμα της προστασίας των εθνικών μνημείων. Η ανθρωπότητα αισθάνεται υπεύθυνη για τη διάσωση των ανθρωπίνων αξιών απέναντι στις μελλοντικές γενιές και έτσι διατυπώνονται αυτές οι αρχές για πρώτη φορά στη «Χάρτα των Αθηνών» το 1931.

- UNESCO21 (1945): στοχεύει στη διατήρηση της κληρονομιάς, στην ενθάρρυνση της δημιουργικότητας των λαών, ενώ η βιώσιμη ανάπτυξη μπορεί να επιτευχθεί μόνο με πολιτιστική συνιστώσα και ανθρωποκεντρική προσέγγιση.

19, 20 21

Ομοίως με την υποσημείωση 15 United Nations Educational Scientific and Cultural Organization

15

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

- Χάρτης της Βενετίας (1964): καταρτίστηκε στο 2ο διεθνές συνέδριο αρχιτεκτόνων και τεχνικών των Ιστορικών Μνημείων και αναγνωρίζεται διεθνώς ένα χρονικό πλαίσιο κατευθυντήριων αρχών που διέπουν τη θεωρία και κυρίως την πράξη της αποκατάστασης και συντήρησης κάθε είδους Μνημείων. Για πρώτη φορά παρουσιάζεται ο ορισμός του ιστορικού μνημείου που αφορά όχι μόνο το μεμονωμένο αρχιτεκτονικό έργο, αλλά και όλη την αστική ή αγροτική τοποθεσία που μαρτυρεί έναν ιδιαίτερο πολιτισμό.

- Το 1972 παρουσιάζεται στην 3η Γενική Σύνοδο του ICOMOS22 η άποψη ότι τα ιστορικά σύνολα αποτελούν ένα θεμελιώδες στοιχείο του ανθρώπινου περιβάλλοντος. Η χθεσινή και η σημερινή έκφραση πρέπει να διαφυλάσσονται ως ενιαίο σύνολο του οποίου η αρμονία πρέπει να προστατεύεται.

- Σύμβαση για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς (Παρίσι 1972): επικυρώθηκε και από την Ελλάδα με το Νόμο 1126/1981 και ορίζονται μεταξύ των άλλων ως πολιτιστική κληρονομιά, ομάδες κτιρίων μεμονωμένων ή ενοτήτων (οικισμών), οι οποίες λόγω της αρχιτεκτονικής, της ομοιογένειας ή της θέσης τους, έχουν παγκόσμια αξία.

- Συνέδριο του Άμστερνταμ (1975): διακηρύσσει ότι η Ευρωπαϊκή Αρχιτεκτονική Κληρονομιά είναι αναπόσπαστο μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς όλου του κόσμου.

- Διάσκεψη της Γρανάδας (1985): ορίζονται μεταξύ άλλων ότι η Αρχιτεκτονική κληρονομιά συμπεριλαμβάνει αγαθά και ομοιογενή αρχιτεκτονικά σύνολα αστικών ή αγροτικών κατασκευών, τα οποία είναι σημαντικά λόγω του ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού ενδιαφέροντος, συναφή μεταξύ τους, ώστε να σχηματίζουν ενότητες που να μπορούν να οριοθετηθούν τοπογραφικά23.

Το πλαίσιο προστασίας στην Ελλάδα για την πολιτιστική κληρονομιά και τους παραδοσιακούς οικισμούς: Όσον αφορά τον ελλαδικό χώρο, ο πρώτος κρατικός φορέας που ασχολήθηκε με την πολιτιστική μας κληρονομιά είναι το Υπουργείο Πολιτισμού. Πιο συγκεκριμένα, το Υπουργείο Πολιτισμού είναι ο βασικός φορέας προστασίας και προβολής της πολιτιστικής κληρονομιάς, με δραστηριότητες όπως ανασκαφές, αναστηλώσεις, συντηρήσεις, έργα υποδομής, επιχειρησιακά και εκπαιδευτικά προγράμματα, εκδόσεις, εκθέσεις και σχετικές εκδηλώσεις. Μέσα από τις αποκεντρωμένες υπηρεσίες του (εφορείες αρχαιοτήτων, εφορείες νεοτέρων μνημείων και μουσεία), σχηματίζει ένα ευρύ δίκτυο που ασχολείται με τη διατήρηση, προστασία, ανάδειξη, οργάνωση, διαμόρφωση και διαχείριση των αρχαιολογικών χώρων, των μνημείων και των ιστορικών τόπων24.

22

International Council on Monuments and Sites ΝΟΚ 2012, άρθρο 6.

24, 25 Σαχσαμάνογλου Μ., «Ξυπνώντας το παρελθόν, αναβίωση ιστορικών οικισμών στη μεσόγειο», ερευνητική εργασία Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2016, σελ. 28-29. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/238.15.11.pdf 23

16

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Με τους παραδοσιακούς οικισμούς ασχολήθηκαν τα Υπουργεία Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Μακεδονίας - Θράκης και Αιγαίου. Το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας έχει ως βασική του αποστολή τη διατήρηση και βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος, των ανανεώσιμων φυσικών πόρων, της βιοποικιλότητας και των υδατικών πόρων. Η «πράσινη ανάπτυξη» που είναι ο κύριος άξονας της δραστηριότητάς του, αφορά γενικά το περιβάλλον, τόσο το φυσικό όσο και το δομημένο. Συνεπώς, στο πεδίο του εντάσσεται και η αρχιτεκτονική κληρονομιά (παραδοσιακά κτίρια, οικιστικά σύνολα, παραδοσιακοί οικισμοί, ιστορικά κέντρα πόλεων και γενικά στοιχεία του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος με ιδιαίτερη αξία). Η συνεισφορά αυτού του φορέα έγκειται στην εξειδικευμένη νομοθετική κάλυψη σε πολεοδομικό και κτιριακό επίπεδο και στην αποκατάσταση ελεύθερων χώρων, παραδοσιακών οικισμών και περιοχών ιδιαίτερου πολεοδομικού ενδιαφέροντος25. Στον τομέα της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς υπήρξε μεγάλη και η συνεισφορά του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού (Ε.Ο.Τ.), ο οποίος εμφανίζεται μέσω των επιστημονικών αρχών αντιμετώπισης των παραδοσιακών οικισμών χωρίς τη δυνατότητα νομοθετικής θεσμοθέτησης. Αξίζει, ωστόσο, να αναφερθούμε στο πρόγραμμα του Ε.Ο.Τ. για την αξιοποίηση των παραδοσιακών οικισμών που ξεκίνησε το 1975 με πρωταγωνιστή τον Άρη Κωνσταντινίδη, σε μια προσπάθεια αναζήτησης της αυθεντικότητας του ελληνικού πνεύματος μέσα από την τουριστική ανάπτυξη. Στόχος του προγράμματος ήταν η συντήρηση, η αναστήλωση και η διατήρηση κτιρίων και συνόλων, ενώ η επιλογή τους γινόταν με βάση συγκεκριμένα κριτήρια26 και προτεραιότητα τον σεβασμό του μοναδικού τους χαρακτήρα. Τέλος, παρουσιάζεται η συντονισμένη προσπάθεια του Υπουργείου Εσωτερικών (1977) με το Υπουργείο Δημοσίων Έργων ως αρμόδιο φορέα εφαρμογής της πολεοδομικής νομοθεσίας για την επιλογή και το χαρακτηρισμό οικισμών ως παραδοσιακών. Σε όλες αυτές τις πράξεις διαφύλαξης της πολιτιστικής κληρονομιάς επισημαίνεται η σπουδαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης ως δημιουργού και υπεύθυνου για τη διαφύλαξη και την προσφορά στις επόμενες γενιές.

26

Διατήρηση και Ανάπτυξη παραδοσιακών οικισμών. Το πρόγραμμα του Ε.Ο.Τ. (1975-1992), σελ. 8-9.

17

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κεφάλαιο δεύτερο

Ο παραδοσιακός οικισμός της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης

18

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

ΙV.i Ιστορικό πλαίσιο

Η πόλη της Θεσσαλονίκης διαθέτει πλούσια ιστορία, αρχιτεκτονική κληρονομιά και πολιτισμό, καθώς και κτίρια και ομάδες κτιρίων που μαρτυρούν την αδιάκοπη μακρόχρονη παρουσία της και τονίζουν τον χαρακτήρα της από τους πολύ παλιούς ακόμα χρόνους. Όλα τα παραπάνω στοιχεία της πόλης καθρεφτίζονται χωρίς αμφισβήτηση στον έναν από τους δύο παραδοσιακούς οικισμούς που η ίδια διαθέτει27 και που αποτελεί την περιοχή μελέτης αυτής της ερευνητικής εργασίας, την Άνω Πόλη.

Εικόνα 4

Εικόνα 5

Εικόνες 4, 5: Απόψεις της πόλης της Θεσσαλονίκης, 1916.

Πιο συγκεκριμένα, η Άνω Πόλη αποτελεί ένα τμήμα του ευρύτερου αστικού κέντρου (Εικόνα 6), με έντονη ιστορικότητα και σημαντικό παραδοσιακό χαρακτήρα. Συγκεντρώνει στοιχεία αρχιτεκτονικά, μορφολογικά, ρυμοτομικά, καθώς και κοινωνικά, δημογραφικά και ευρύτερης πολεοδομικής διάρθρωσης28. Είναι το βορειότερο και υψηλότερο τμήμα του παλιού οικιστικού πυρήνα της Θεσσαλονίκης, από τις τρεις πλευρές οριοθετείται από τα βυζαντινά τείχη (Εικόνες 7, 8) και νότια από την οδό Ολυμπιάδος29. Είναι χτισμένη σε έναν λόφο (Μπαΐρ) με βραχώδες έδαφος και μεγάλες κλίσεις (12%-40%).

Εικόνα 6: Η θέση της Άνω Πόλης στο ευρύτερο αστικό τοπίο της Θεσσαλονίκης.

27

Ο δεύτερος παραδοσιακός οικισμός της Θεσσαλονίκης είναι οι Συκιές. Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989.

29 Υπουργείο Δημοσίων Έργων, Ομάδα Εργασίας Άνω Πόλεως Θεσσαλονίκης – Υπεύθυνος Καθηγητής Ν. Κ. Μουτσόπουλος, «Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης – Μορφολογικές και κατασκευαστικές λεπτομέρειες, Προτάσεις νέων κτισμάτων, Ειδικές μελέτες», Θεσσαλονίκη 1979.

28

19

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Στο τμήμα αυτό της πόλης σώζονται αξιόλογα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία, όπως ο όσιος Δαυίδ, η Αγία Αικατερίνη, οι Ταξιάρχες, ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός, ένας βυζαντινός λουτρώνας στο υψηλότερο σημείο που δεσπόζει όλης της πόλης, καθώς και η ιστορική μονή Βλατάδων. Σώζονται, επίσης, ενδιαφέροντα μνημεία της εποχής της τουρκοκρατίας30.

Εικόνα 7: Τα ανατολικά τείχη της Ακροπόλεως. Εικόνα 8 (αριστερά): Τμήμα των βορείων βυζαντινών τειχών με το ανατολικό τμήμα της Άνω Πόλης (αεροφωτογραφία, 1996).

Στη διάρκεια της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής περιόδου, η Άνω Πόλη δεν κατοικήθηκε. Επίσης, σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου όλο το βόρειο και βορειοανατολικό τμήμα της ήταν ακατοίκητο, ώστε να υπάρχει ευχέρεια σε περίπτωση μάχης γύρω από τα τείχη. Πολύ αραιά κατοικημένο ήταν μόνο το τμήμα μεταξύ των οδών Αγ. Δημητρίου (Εικόνα 9) στο νότο και σε μεγάλη απόσταση από τα τείχη στο βορρά31. Πιο πυκνοκατοικημένες ήταν οι περιοχές που αποτελούσαν συνοικίες γύρω από τα βυζαντινά μνημεία της περιοχής. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας άρχισαν να χτίζονται ορισμένα κτίσματα που τελικά πύκνωσαν και διαμορφώθηκαν σε γειτονιές. Συγκεκριμένα, κατά την τελευταία βυζαντινή περίοδο και μετά την κατάληψη της πόλης από τα τουρκικά στρατεύματα, μειώνεται σημαντικά ο πληθυσμός της. Για να αντιμετωπίσει ο Μουράτ Β’ την κατάσταση αυτή, αποφάσισε να ενθαρρύνει την επάνοδο του Ελληνικού πληθυσμού και διέταξε να εγκατασταθούν σε αυτήν και Τουρκικές οικογένειες από τις γύρω περιοχές32. Εικόνα 9: Η περιοχή βορείως της οδού Αγ. Δημητρίου στις αρχές του αιώνα.

30

Ομοίως με την υποσημείωση 29.

Vacalopoulos A., «A History of Thessaloniki» (μετάφρ. T. F. Carney), Thessaloniki 1963, p. 63.

32 Μάντσιου Α., Περιβέντα Μ., Χαλιάζη Π., «Παραδοσιακός οικισμός Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης. Προτάσεις αναβάθμισης», ΤΕΕ/Τμ. Κ. Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2010, σελ. 11. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://tkm.tee.gr/wp-content/uploads/2018/02/HydrogenTechnology_Final-1.pdf 31

20

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Έτσι, επεκτείνεται πιο συστηματικά η Θεσσαλονίκη προς τα βόρεια, ενώ από τον 16ο αιώνα διαμορφώνεται ουσιαστικά η περιοχή σε Τουρκική συνοικία. Η εσωτερική οργάνωση της πόλης ήταν κατά εθνότητες και αυτό έπαιξε ρόλο στην εξέλιξή της καθώς και στη μορφή της. Όλη η διάρθρωση της κατοικίας καθοριζόταν από την προνομιακή χωροθέτηση των κατοικιών ως προς τα διάφορα κοινωνικά κέντρα που ήταν διάσπαρτα στην πόλη. Η διάρθρωση αυτή εξαρτιόταν από το φυλετικό και κοινωνικό στρώμα όπου ανήκαν οι κάτοικοι. Μέχρι τον 16ο αιώνα οι Έλληνες και οι Τούρκοι κατοικούσαν σε κοινές συνοικίες33. Στα τέλη του 17ου αιώνα, ο πληθυσμός της Άνω Πόλης αυξάνεται ιδιαίτερα εξ αιτίας της ομαδικής μετοίκησης εκεί των Ντονμέδων Τούρκων. Επίσης, μετά το 1878, εγκαθίστανται στην περιοχή Τούρκοι πρόσφυγες από τη Βοσνία. Ένα μικρό ποσοστό από Έλληνες κατοικεί επίσης εδώ, κυρίως γύρω από την Μονή Βλατάδων και τη Λαγουδιανή. Οι συνοικίες της Άνω Πόλης ήταν καθαρά περιοχές κατοικίας, χωρίς σημαντικά εμπορικά κέντρα. Το στοιχείο αυτό, που διατηρείται ακόμη και σήμερα, ήταν φυσικό να υπάρχει επειδή η περιοχή ήταν δυσπρόσιτη και σε αρκετή απόσταση από το λιμάνι, κοντά στο οποίο αναπτύχθηκε το εμπόριο που αποτελούσε την κύρια δραστηριότητα των Ευρωπαίων, των Ισραηλιτών και των Ελλήνων34.

Εικόνα 10: Χάρτης οικιστικής ζωνοποίησης της Άνω Πόλης στις αρχές του 20ου αιώνα .

Τη χαρακτηριστική μορφολογία στην Άνω Πόλη έδωσε η εγκατάσταση προσφύγων από τη Μικρά Ασία σε αυτήν, μετά το 1923, άλλοι σε προϋφιστάμενα κτίσματα και άλλοι σε πρόχειρα παραπήγματα. Έπειτα, στις δεκαετίες του ’60 και του ’70, άρχισε μία περίοδος υποβάθμισης της Άνω Πόλης που ανάγκασε τις αρμόδιες πολεοδομικές υπηρεσίες να καθιερώσουν, με ειδικά διατάγματα, χαμηλά όρια αρτιότητας επιτρέποντας την ανοικοδόμηση ακόμα και σε οικόπεδα μικρού εμβαδού.

33

Δημητριάδης Β., «Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-1912», εκδ. Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1983, σελ. 81-90.

34 Μάντσιου Α., Περιβέντα Μ., Χαλιάζη Π., «Παραδοσιακός οικισμός Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης. Προτάσεις αναβάθμισης», ΤΕΕ/Τμ. Κ. Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2010, σελ. 11. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://tkm.tee.gr/wp-content/uploads/2018/02/HydrogenTechnology_Final-1.pdf

21

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Αυτό το γεγονός δημιούργησε έντονο οικιστικό πρόβλημα, πολλά αξιόλογα κτίσματα κατεδαφίστηκαν και οι παραδοσιακές γειτονιές άρχισαν να εξαφανίζονται. Όταν η Θεσσαλονίκη υπέστη σοβαρό πλήγμα από τον σεισμό το 1978, το συμβάν είχε πολλαπλά δυσμενείς επιπτώσεις για την Άνω Πόλη, καθώς μεγάλος αριθμός κτισμάτων κατέστησαν ετοιμόρροπα και κατεδαφίστηκαν. Μέσα σε αυτό το κλίμα ακολούθησε τα επόμενα χρόνια μία συντονισμένη προσπάθεια όλων των φορέων της πόλης να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα και να σωθεί ο παραδοσιακός οικισμός35. Συγκεκριμένα, πραγματοποιήθηκε μια σειρά διοικητικών ενεργειών (1979-1985), με πρόταση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Οι ενέργειες αυτές αφορούσαν τον χαρακτηρισμό του ως παραδοσιακού οικισμού36, τον καθορισμό ειδικών όρων κατασκευής και περιορισμού των εκτάσεων του αστικού σχεδίου37 και την τροποποίηση και αναθεώρηση του πολεοδομικού σχεδίου της Θεσσαλονίκης (1980 και 1985). Από την εφαρμογή του προαναφερθέντος νομοθετικού πλαισίου του διακανονισμού και για παραπάνω από 20 χρόνια, ορισμένα σημαντικά αρνητικά στοιχεία αναφέρθηκαν ακόμη για τη διάσωση του αστικού ιστού, όπως ο υψηλός συντελεστής δόμησης και οι όροι κατασκευής, η διεύρυνση της οδού σύμφωνα με ένα νέο χωροταξικό σχέδιο που αλλοίωσε τον παράνομο αστικό ιστό, την εκμετάλλευση του συντελεστή δόμησης, κλπ. Παράλληλα, όμως, η έλλειψη γενικότερου σχεδιασμού, ο οποίος θα καθόριζε τεχνικές κατευθυντήριες γραμμές, όπως ο πολεοδομικός σχεδιασμός, η προστασία κ.λπ., ήταν φανερός.

Εικόνα 11: Τα σπίτια της Άνω πόλης, 1916.

Εικόνα 12: Άποψη από τα τείχη, 1932.

Εικόνα 13: Άποψη της Άνω Πόλης, όπως ήταν στις αρχές του αιώνα.

Εικόνα 14: Η οπτική του Γεντί Κουλέ από χαμηλά.

35

Μουτσόπουλος Ν. Κ., «Η Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης (1978-1997) Η αναβίωση ενός υποβαθμισμένου οικισμού», Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 73.

36 Ο οικισμός της Άνω Πόλης χαρακτηρίστηκε παραδοσιακός με Προεδρικό Διάταγμα (Φ.Ε.Κ. 197Δ/24-1979).

37 G.G.I. Definition of Special Terms of Construction and Restrictions on the Land Areas of the Urban Plan of Ano Poli of Thessaloniki, 313/D/31-5-1979, 1979, pp. 3489-3495.

22

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

ΙV.ii Νομοθετικό πλαίσιο προστασίας - μορφολογικοί κανόνες δόμησης

Χαρακτηριστικά δείγματα της κολοσσιαίας μεταμορφώσεως της Θεσσαλονίκης «δυνάμει και δραστηριότητι» της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, είναι οι «βαθμοί του οικοδομικού πυρετού που ανεβαίνει συνεχώς και κατ’ έκτασιν και κατ’ έντασιν. Κυριολεκτείται δε το «ανεβαίνει» και υπό την έννοιαν, ότι η καλπάζουσα...κτίσις, ο οικοδομικός οργασμός αναρριχάται και εγκαθιστά προγεφυρώματα ολοένα και ψηλότερα προς την Άνω Πόλι38».Η αντιπαράθεση των δύο κόσμων, της νοσταλγίας και του εκσυγχρονισμού, των μνημείων και των πολυκατοικιών, της συντήρησης και του μοντέρνου, ενισχύει την σύγχρονη όψη της Άνω Πόλης. Ωστόσο, ο κίνδυνος για την απώλεια της συλλογικής μνήμης αποτελεί κοινό αίσθημα.

Πέρα από τα ειδικά θεσμικά εργαλεία, που θα αναλύσουμε στη συνέχεια, ισχύουν ακόμη και τα νομικά κείμενα που αναφέρονται παρακάτω ως γενική νομοθεσία, δηλαδή: 1. Το Σύνταγμα της χώρας, άρθρο 24.

2. Οι διεθνείς συμβάσεις.

3. Π.Δ. 13.11.1978 (ΦΕΚ 5840): Χαρακτηρισμός Οικισμών της Χώρας ως Παραδοσιακών.

4. Π.Δ. 244/3.5.1985 Αξιόλογοι Οικισμοί, ΠΔ 358/86 αρμοδιότητες ΥΜΑΘ, Οργανισμός ΥΜΑΘ, ΠΔ 15.4.1988 “αποκατάσταση διατηρητέων”.

5. Εγκύκλιος 4939/2005 ΥΜΑΘ που είναι το βασικό κείμενο της διαδικασίας και των ενεργειών κατά περίπτωση39.

Επίσης, απαραίτητη είναι η ανάγκη ύπαρξης και λειτουργίας μιας Διοίκησης, η οποία πρέπει να εφαρμόσει τη νομοθεσία και να πετύχει το στόχο της προστασίας του οικισμού. Στο ανώτερο επίπεδο προστασίας βρίσκεται το Υφυπουργείο Μακεδονίας - Θράκης (ΥΜΑΘ), στο οποίο μεταφέρθηκαν οι αρμοδιότητες προστασίας των παραδοσιακών οικισμών στη Μακεδονία και τη Θράκη. Το τμήμα, ωστόσο, δεν εξειδικεύεται περαιτέρω για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα των παραδοσιακών οικισμών, όπως είναι π.χ. η οριοθέτηση οικισμών, ρυμοτομικά, πολεοδομικά, τροποποιήσεις, όροι δόμησης, ζώνες προστασίας, τμήματα οικισμών, κλπ. Η δημιουργία γραφείου Άνω Πόλης και παραδοσιακών οικισμών προτάθηκε με το πρώτο σχέδιο Π.Δ., αλλά δεν προχώρησε. Στο επίπεδο των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης, για την περίπτωση της Άνω Πόλης, τον έλεγχο και την εφαρμογή της προστασίας του οικισμού ασκεί η Πολεοδομία Θεσσαλονίκης.

38

Ελληνικός Βορράς, 6.11.1958. Από το βιβλίο: Κολώνας Β., «Θεσσαλονίκη 1912-2012, Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας», Β’ ‘Έκδοση, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2016, σελ. 295.

39 Μάντσιου Α., Περιβέντα Μ., Χαλιάζη Π., «Παραδοσιακός οικισμός Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης. Προτάσεις αναβάθμισης», ΤΕΕ/Τμ. Κ. Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2010, σελ. 34-35. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://tkm.tee.gr/wp-content/uploads/2018/02/HydrogenTechnology_Final-1.pdf

23

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Αρμοδιότητα επίσης εκ του νόμου, έχει για τον οικισμό και η Επιτροπή Πολεοδομικού και Αρχιτεκτονικού Ελέγχου (Πρωτοβάθμια), καθώς και το Συμβούλιο Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλλοντος. Η πρώτη προσπάθεια διάσωσης της Άνω Πόλης έγινε με το Διάταγμα της 12.3.1979, με το οποίο χαρακτηρίζεται η περιοχή ως Παραδοσιακός Οικισμός (ΦΕΚ 197 Δ’/2.4.1979). Το Διάταγμα αυτό είναι το αποτέλεσμα της κατάστασης, που ίσχυσε και είχε δημιουργηθεί ύστερα από το Διάταγμα της 29.11.1968, που έσωσε την περιοχή από τον επιπλέον όροφο, που δόθηκε με τον αναγκαστικό νόμο “περί ύψους οικοδομών και συστήματος ελεύθερης δόμησης” και αύξησε σε όλη τη χώρα τα ύψη των οικοδομών και ως εκ τούτου αύξησε τους ισχύοντες συντελεστές δόμησης.

Εικόνα 15: Παλιός τοπογραφικός χάρτης της Άνω Πόλης.

Ο αποκλεισμός από τον επιπλέον όροφο μπορεί να δυσαρέστησε τους τότε κατοίκους της Άνω Πόλης, όμως απομάκρυνε την αντιπαροχή και αποθάρρυνε προς στιγμή τους εργολάβους. Παρόλα αυτά, στο διάστημα που μεσολάβησε, δόθηκαν πολλές άδειες με τον πρόσθετο όροφο και έτσι έχουμε στην Άνω Πόλη τις ψηλές πολυκατοικίες της εποχής εκείνης, όσες πρόλαβαν τότε να χτιστούν. Το 1978 ανατέθηκε σε μια ομάδα υπαλλήλων των Υπουργείων Πολιτισμού και Επιστημών και Δημοσίων Έργων, η πολεοδομική μελέτη της Άνω Πόλης, η οποία προοριζόταν να οδηγήσει στην έκδοση του αναγκαίου Νόμου ή Διατάγματος.

Εικόνα 16: Σύγχρονος τοπογραφικός χάρτης της Άνω Πόλης.

Από αυτή τη μελέτη προέκυψαν αποφάσεις του Υπουργείου Δημοσίων Έργων, οι οποίες συγκροτούσαν την Ομάδα εργασίας υπό τον Καθηγητή Ν. Μουτσόπουλο για να μελετήσει το όλο θέμα της Άνω Πόλης, ιδιαίτερα μετά τη μεσολάβηση και των σεισμών του 1978. Στόχος της μελέτης ήταν να γίνει το ρυμοτομικό σχέδιο (Ρ.Σ.), να θεσπιστούν όροι δόμησης και μορφολογικά στοιχεία, να γίνει μελέτη αποκατάστασης ζημιών στα κτίρια του οικισμού, να δοθούν οδηγίες σε μελετητές για τις υποβαλλόμενες μελέτες μέχρι την έκδοση του Διατάγματος του Ρ.Σ. και του ειδικού Κανονισμού Δόμησης40.

40

Μάντσιου Α., Περιβέντα Μ., Χαλιάζη Π., «Παραδοσιακός οικισμός Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης. Προτάσεις αναβάθμισης», ΤΕΕ/Τμ. Κ. Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2010, σελ. 30-31. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://tkm.tee.gr/wp-content/uploads/2018/02/HydrogenTechnology_Final-1.pdf

24

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Τα αποτελέσματα της μελέτης συμπεριλήφθηκαν στο Διάταγμα της 17.5.1979 (ΦΕΚ 313 Δ’/31.5.1979) “Περί καθορισμού ειδικών όρων και περιορισμών δομήσεως των οικοπέδων του Ρ.Σ. Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης κλπ.”, όπου καθορίστηκαν οι τομείς και οι όροι δόμησης, προσδιορίστηκαν οι επιτρεπόμενες χρήσεις και περιορισμοί για κάθε τομέα της Άνω Πόλης. Ενώ το Διάταγμα αυτό καθόριζε όρους και περιορισμούς δόμησης και χρήσης, δεν έθιξε καθόλου τη ρυμοτομία της Άνω Πόλης, η οποία ίσχυε από το 1931, όταν είχε εγκριθεί με το από 29.11.1931 Διάταγμα, το ρυμοτομικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης. Τη Ρυμοτομία αυτή έρχεται να τροποποιήσει και να αναθεωρήσει το Διάταγμα της 7.10.1980 “Περί τροποποιήσεων και αναθεωρήσεων του Ρ.Σ. Άνω Πόλεως Θεσσαλονίκης και καθορισμού ειδικών όρων και περιορισμών δομήσεως τινών οικοπέδου αυτού” (ΦΕΚ 611Δ’/6.11.1980). Το Διάταγμα αυτό εγκρίνει τους 11 χάρτες ρυμοτομίας που το συνοδεύουν, δηλαδή, τις ρυμοτομικές και οικοδομικές γραμμές και επιβάλλει προκήπια σε ορισμένες περιοχές της Άνω Πόλης. Παράλληλα, τροποποιεί ορισμένους όρους δόμησης του προηγουμένου Διατάγματος επικυρώνοντας τις διορθώσεις, που έγιναν πάνω σε αυτό. Με το Διάταγμα της 28.11.1985 (ΦΕΚ 27Δ’ /13.2.1986) “Αναθεώρηση του ρυμοτομικού σχεδίου του δήμου Θεσσαλονίκης στην περιοχή Άνω Πόλης”, επέρχεται νέα αναθεώρηση του Ρ.Σ. της Άνω Πόλης. Η πρώτη επέμβαση στο καθεστώς δόμησης της Άνω Πόλης από το ΥΜΑΘ γίνεται με το Διάταγμα 7.12.1999 “Τροποποίηση και συμπλήρωση των διατάξεων του από 17.5.1979 Διατάγματος … του Ρ.Σ. της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης” (ΦΕΚ 904Δ’/21.12.1999)41. Τα θέματα που προσπάθησε να αντιμετωπίσει η τροποποίηση του διατάγματος ήταν η προστασία του περιβάλλοντα χώρου των μνημείων, η προστασία της μικρής ιδιοκτησίας, η διατήρηση των αύλειων χώρων, η αποφυγή συμπαγών ενιαίων όγκων κτιρίων με την επιβολή κλιμάκωσης ή διάσπασης, η διατήρηση της παραδοσιακής κλίμακας της Άνω Πόλης με χαμηλό συντελεστή δόμησης (έως 2). Επίσης, η προστασία της αμφιθεατρικής διάταξης, η προστασία του οικισμού από αυθαίρετη δόμηση, η αποφυγή ηχορύπανσης και η μείωση του κυκλοφοριακού φόρτου. Σε περίπτωση ανέγερσης νέου κτιρίου σε όμορο προς διατηρητέα κτήρια οικόπεδο, λαμβάνεται υπ’ όψιν η σχέση του νέου κτιρίου ως προς το παλιό, σύμφωνα με τους κανόνες ομαλής ένταξης κτιρίων σε παραδοσιακούς οικισμούς 42. Τέλος, κρίθηκε απαραίτητο να αλλάξει το ισχύον ρυμοτομικό σχέδιο (τροποποίηση του Π.Δ. του 1980) με κύριους άξονες την κατάργηση των εκτεταμένων - διαμπερών διανοίξεων που αλλοίωναν τον πολεοδομικό ιστό, την κατάργηση των διανοίξεων στην περικάστρια ζώνη και επέκταση της ζώνης πρασίνου - προστασίας των τειχών. Παράλληλα χαρακτηρίστηκαν 330 κτίρια και πολεοδομικά στοιχεία ως διατηρητέα43.

41

Μάντσιου Α., Περιβέντα Μ., Χαλιάζη Π., «Παραδοσιακός οικισμός Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης. Προτάσεις αναβάθμισης», ΤΕΕ/Τμ. Κ. Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2010, σελ. 31-33. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://tkm.tee.gr/wp-content/uploads/2018/02/HydrogenTechnology_Final-1.pdf 42 Βυζαντιάδου, Μαργαρίτα Μαρία, Δρ. και Δήμητρα Τσιγκάνου. "Ο ρόλος της Γενικής Γραμματείας Μακεδονίας- Θράκης στην προστασία διατηρητέων κτηρίων και παραδοσιακών οικισμών. Το παράδειγμα της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης. "Παραδοσιακοί Οικισμοί της Κεντρικής Μακεδονίας Άνω Πόλη 33 Χρόνια Μετά (2011): 8-28. Web. 8 Oct. 2016.

43 Μαυρομάτης Μ., «Άνω Πόλη 1978-2009. Εξέλιξη των παρεμβάσεων στον παραδοσιακό οικισμό του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης», Τεχνογράφημα, 373/ 2009, σ.12-13.

25

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Το τελευταίο Διάταγμα, που ισχύει μέχρι σήμερα, δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 396 στις 03.09.2007 με τον τίτλο “Αναθεώρηση του Ρ.Σ. του Παραδοσιακού Οικισμού Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης και καθορισμός ειδικών πρόσθετων όρων και περιορισμών δόμησης και χρήσης σε ορισμένο οικόπεδα και Ο.Τ. αυτού ”. Ορισμένες από τις σημαντικές θέσεις του είναι οι εξής: - Εγκρίνεται η αναθεώρηση του ρυμοτομικού σχεδίου, όπως αυτό εμφανίζεται στα 11 φύλλα ρυμοτομίας του διατάγματος.

- Εξακολουθούν να ισχύουν, εφόσον δεν έρχονται σε αντιπαράθεση με το παρόν Π.Δ., οι όροι δόμησης που έχουν καθοριστεί με τις προηγούμενες διατάξεις.

- Εγκρίνεται η κυκλοφοριακή μελέτη της Άνω Πόλης, που αφορά τις κυκλοφοριακές ρυθμίσεις ανατολικά και δυτικά περιοχών του οικισμού.

- Επιτρέπεται η χρήση των πεζοδρόμων του ρυμοτομικού σχεδίου, καθώς και η δημιουργία χώρου στάθμευσης στον ακάλυπτο χώρο των κατά παρέκκλιση αρτίων και οικοδομήσιμων οικοπέδων του παραδοσιακού οικισμού.

- Διατηρούνται τα πολεοδομικά στοιχεία (σκαλοπάτια, πλατώματα κλπ.) της απόφασης του ΦΕΚ 900/Δ/15.12.199944. Η αλληλοσυμπλήρωση των διατάξεων προσπαθεί σε κάθε περίπτωση να δώσει τη δυνατότητα να δημιουργηθούν συνθέσεις με σύγχρονο πνεύμα έχοντας σαν βάση τα παραδοσιακά πρότυπα.

Ύψη κελυφών: Η περιοχή στο σύνολο της αποτελούνταν από μονώροφα και διώροφα κελύφη σε ίσο περίπου αριθμό. Παράλληλα, υπήρχε και ένας μικρός αριθμός τριώροφων και τετραώροφων που περιέβαλλαν τις χαμηλότερες ως προς το υψόμετρο περιοχές της Ακροπόλεως. Βέβαια, για κάθε οικοδομικό τετράγωνο η γενική κατάσταση διαφοροποιούνταν. Τα ύψη των κτιρίων καθορίζονταν μέσα στο χρόνο από σειρά διαταγμάτων: - Β.Δ. (Βασιλικό Διάταγμα) 8 Μαΐου / 31-7-1920: ανώτερο όριο ύψους 9 μέτρων για πλάτος δρόμου < 10 μέτρων και 13,5 μέτρων για πλάτος δρόμου 10-15 μέτρων.

- Β.Δ. 3/18-9-1956: μέγιστος αριθμός ορόφων 2-7,5 μέτρα ύψος.

- Το παραπάνω αναστέλλεται με το νόμο 395 30-4-1968: αυξάνεται ο συντελεστής δόμησης κατά 40% και δίνεται η δυνατότητα για ανοικοδόμηση 10 τετραώροφων.

44

Εφημερίς της Κυβερνήσεως, «Αναθεώρηση του ρυμοτομικού σχεδίου του Παραδοσιακού Οικισμού Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης και καθορισμού ειδικών πρόσθετων όρων και περιορισμών δόμησης και χρήσης σε ορισμένα οικόπεδα και Ο.Τ. αυτού», αριθ. φυλ. 396, Αθήνα 3.9.2007, σελ.

3700.

26

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

- 1977: το επιτρεπόμενο ύψος επανακαθορίστηκε σε δύο ορόφους μέχρι 7,5 μέτρα. Διαπιστώνεται, επίσης, ότι οι κλίσεις του εδάφους δίνουν τη δυνατότητα σε κελύφη που περιβάλλονται από δύο παράλληλους δρόμους να είναι συγχρόνως μονώροφα και διώροφα ως προς τον έναν ή τον άλλον. Ταυτόχρονα, περιορίζεται η δυνατότητα ύπαρξης υπογείων45.

Ποσοστό κάλυψης: Το ποσοστό κάλυψης κυμαίνεται από 0-100%. Το μέσο ποσοστό για την περιοχή είναι 66,8%, χωρίς έντονες διαφοροποιήσεις στα οικοδομικά τετράγωνα. Ειδικότερα, εκτός από 10 ανοικοδόμητα οικόπεδα, υπάρχει ένα σημαντικό ποσοστό με κάλυψη 100%. Το βασικό επιτρεπόμενο όριο που ισχύει από την εφαρμογή του συνεχούς συστήματος δόμησης, είναι 70% και το ποσοστό αυτό αυξάνεται ανάλογα με την ειδική θέση του οικοπέδου46.

Σύστημα δόμησης: Η περιοχή δεν παρουσίαζε ομοιογένεια ως προς ένα σύστημα δόμησης. Η ανοικοδόμηση μέσα στο χρόνο γινόταν ‘’αυθαίρετα’’ και μόνο με την επιβολή του τότε ρυμοτομικού σχεδίου της Θεσσαλονίκης. Ωστόσο, μετά την πυρκαγιά καθορίστηκε το συνεχές σύστημα δόμησης, όπου η ρυμοτομική γραμμή ταυτίζεται με την οικοδομική.

Εικόνα 17: Οικοδομικά συστήματα, όπως διαμορφώνονται με τον ΓΟΚ του 1955.

45

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - Πολυτεχνική Σχολή - Έδρα Πολεοδομίας, «Πολεοδομική διερεύνηση στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης», Σειρά σπουδαστικών εργασιών, Θεσσαλονίκη 1977, σελ.47.

46 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - Πολυτεχνική Σχολή - Έδρα Πολεοδομίας, «Πολεοδομική διερεύνηση στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης», Σειρά σπουδαστικών εργασιών, Θεσσαλονίκη 1977, σελ.53.

27

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Διαμόρφωση και ιεράρχηση δικτύων: Α) δύο κεντρικές αρτηρίες (Ακροπόλεως - Επταπυργίου). Β) δευτερεύοντες δρόμοι (χωματόδρομοι, με καλντερίμι και με σκαλάκια). Το βασικό οδικό δίκτυο περιορίζεται στην οδό Ακροπόλεως και την Επταπυργίου, που δέχονται σαν συλλεκτήριες όλο τον κυκλοφοριακό φόρτο. Η ελικοειδής χάραξη της Ακροπόλεως υπαγορεύεται από τις κλίσεις του εδάφους και χωρίζει την περιοχή σε τρεις σφηνοειδείς τομείς, ενώ η Επταπυργίου ακολουθεί τα τείχη με ευθύγραμμη χάραξη. Από τους δευτερεύοντες δρόμους, ένας μικρός αριθμός είναι προσπελάσιμος με αυτοκίνητο, ενώ οι υπόλοιποι είναι αδιέξοδοι ή ακατάλληλοι προς χρήση (χωματόδρομοι, καλντερίμια, σκαλάκια). Αυτοί, χρησιμοποιούνται σαν πεζόδρομοι και δεν ακολουθούν σαφή γεωμετρική χάραξη47.

Εικόνα 18: Η κλίση των δρόμων (έρευνα 1975).

Εικόνα 19: Άλλα στοιχεία των δρόμων (1975).

47

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - Πολυτεχνική Σχολή - Έδρα Πολεοδομίας, «Πολεοδομική διερεύνηση στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης», Σειρά σπουδαστικών εργασιών, Θεσσαλονίκη 1977, σελ.111.

28

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

ΙV.iii Πολεοδομικά χαρακτηριστικά της Άνω Πόλης και η αρχιτεκτονική των ιστορικών κτιρίων του οικισμού της Θεσσαλονίκης

Πριν μερικά χρόνια, ο καθηγητής Ν.Κ. Μουτσόπουλος είχε καταγράψει τις εξής σκέψεις και φόβους του για την Άνω Πόλη: «Η Επάνω πόλη ζει στο δικό της χρόνο και βρίσκεται σε αμηχανία με την άλωση του ερμητικά κλειστού της κόσμου, που συντελείται καθημερινά. Μετρά τις δραματικές στερνές της ώρες ώσπου να παραδώσει το πνεύμα στο άμορφο και ανώνυμο μπετόν, που σηκώνεται στα χνάρια των άμορφων ερειπίων. Τα σπίτια εδώ μέχρι την πιο μικρή λεπτομέρεια εκφράζουν με συνέπεια ένα κόσμο περασμένο. Αξιοπρόσεχτη είναι η ποικιλία και η εναλλαγή των φαινομενικά ομοιόμορφων κτισμάτων ενός κόσμου που ζούσε κάτω από την καταθλιπτική παρουσία ενός αλλόπιστου δυνάστη. Η απλοϊκότητα των μορφών κρύβει τη σοφία των λύσεων χώρων, φωτισμού, λειτουργίας. Τα κατάλοιπα των πριονωτών προεξοχών, των «σαχνισιών» της τουρκοκρατίας, διδάσκουν την ανάγκη της στροφής των χώρων στο σωστό προσανατολισμό. Ο σεβασμός της ανθρώπινης κλίμακας και η αυτοτέλεια των επιμέρους λεπτομερειών μέσα σε ένα διαρθρωμένο σύνολο είναι τα βασικά χαρακτηριστικά συνθέσεως των όψεων. Τα στενά δρομάκια, τα χαγιάτια (οι βυζαντινοί ηλιακοί, τα σολάρια) εμφανίζουν την συντηρητική συνέχιση μεσαιωνικών προτύπων και λύσεων στα οδυνηρά προβλήματα μιας καστρογυρισμένης πολιτείας»48. Κρίνεται σκόπιμο να δούμε, λοιπόν, πως εξελίχθηκε αυτός ο ιδιαίτερος κόσμος της Άνω Πόλης μέσα από τα χαρακτηριστικά της. Την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία της Άνω Πόλης επηρέασαν πολλοί παράγοντες, όπως η θέση του οικισμού, το ανάγλυφο του εδάφους, η κοινωνική συγκρότηση των πρώτων κατοίκων της, η παράδοση και άλλοι49. Είναι αναμφισβήτητο, όμως, ότι η πλαγιά της Άνω Πόλης μέσα από τα τείχη, η θέα προς τη θάλασσα, η ύπαρξη του τείχους ως φυσικού εμποδίου στην εξάπλωση αλλά και ως βασικού στοιχείου άμυνας, το κλίμα και το έδαφος έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη μορφή των κατοικιών της αλλά και του οικισμού γενικότερα.

Εικόνα 20: Τμήμα της Άνω Πόλης και των τειχών, σήμερα.

Η Άνω Πόλη διατηρεί σε μεγάλο τμήμα της τον παραδοσιακό πολεοδομικό χαρακτήρα που απαντάται σε όλες τις παλιές μακεδονικές πόλεις. Τα λιθόστρωτα και οι αυλές, οι ανηφοριές και τα ξέφωτα, η βυζαντινή γενικά παράδοση διαμόρφωσαν την πολεοδομία του οικισμού.

48

Μουτσόπουλος Ν. Κ., περιοδικό «Αρχιτεκτονική», έτος ΣΤ’, αριθμ. 35, 1962, σ. 39. Παρθενόπουλος Κ., «Πολιτισμός και Αστικό Περιβάλλον», Θεσσαλονίκη 2004. Από: Μάντσιου Α., Περιβέντα Μ., Χαλιάζη Π., «Παραδοσιακός οικισμός Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης. Προτάσεις αναβάθμισης», ΤΕΕ/Τμ. Κ. Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2010. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://tkm.tee.gr/wp-content/uploads/2018/02/HydrogenTechnology_Final-1.pdf 49

29

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Τα ίχνη της αρχικής πολεοδομίας, παρά τις επεμβάσεις των νεότερων ρυμοτομικών σχεδίων (δεν εφαρμόστηκαν οι Ρυμοτομίες του 1931 και του 1979), διατηρήθηκαν σχεδόν άθικτα στην αυθεντική τους μορφή. Ο αστικός ιστός της παραδοσιακής γειτονιάς με τη χαρακτηριστική τυπολογία και μορφολογία του έχει επιβιώσει μέχρι σήμερα, καθώς η επιβίωση του παραδοσιακού στοιχείου οφείλεται κυρίως στη δυσκολία εφαρμογής των όρων δόμησης και της Ρυμοτομίας, που καθιερώθηκαν τα πρώτα χρόνια μετά την κατοχή. Η σημερινή μορφή του οικισμού είναι αποτέλεσμα της μετεξέλιξης των μουσουλμανικών συνοικιών, της χριστιανικής συνοικίας των Βλατάδων και της συσσώρευσης κατοικιών γύρω από τις υπόλοιπες βυζαντινές εκκλησιές και τα τζαμιά50. Το οδικό δίκτυο στην Άνω Πόλη ήταν πολύπλοκο. Στενοί δρόμοι που δεν τέμνονταν σε ορθή γωνία, αδιέξοδα, διακοπή του οπτικού πεδίου από χτιστά εμπόδια. Η διάταξη αυτή, χαρακτηριστική των βυζαντινών πόλεων, έχει διατηρηθεί σε μεγάλο βαθμό και σήμερα, καθώς η Άνω Πόλη αποτελεί το μόνο τμήμα της Εικόνα 21: Η διάρθρωση του οδικού δικτύου στην Θεσσαλονίκης που το οδικό δίκτυο δεν Άνω Πόλη. έχει μεταβληθεί εδώ και τόσα χρόνια51. Με την σημερινή εικόνα του οικισμού, οι αστικές νησίδες έχουν πολύμορφο και ακανόνιστο σχήμα, ενώ το μέγεθος τους είναι αστικού μεγέθους και όχι αγροτικού. Είναι, επίσης, φανερή η έλλειψη προγενέστερου πολεοδομικού σχεδιασμού, η ακολουθία του ανάγλυφου της περιοχής και η εφαρμογή λύσεων ανάλογων των εκάστοτε αναγκών των κατοίκων. Η κατανομή δομημένου - αδόμητου χώρου δεν εμφανίζει ιδιαίτερες διακυμάνσεις μεταξύ των οικοδομικών νησίδων πλέον, αλλά εμφανίζει ιδιαίτερη διαχρονική πύκνωση. Οι νεότερες κατασκευές χτίζονται στο όριο της ρυμοτομικής γραμμής και ακολουθούν το σύστημα πανταχόθεν ελεύθερο με είσοδο από το πλάι. Ως προς το αδόμητο, στις παλαιότερες ιδιοκτησίες καταλάμβανε ένα σημαντικό ποσοστό της ιδιοκτησίας, ενώ στις νεότερες αποτελεί πολύ μικρό ποσοστό. Σε επαφή με το τείχος εμφανίζονται μεγάλες αδόμητες ζώνες που έχουν προκύψει από την κατεδάφιση καστρόπληκτων κτισμάτων για την ανάδειξη του τείχους, ενώ εμφανίζονται ως αδόμητοι χώροι πολλά οικόπεδα που έχουν προκύψει από την κατεδάφιση ετοιμόρροπων κατασκευών. Εικόνα 22: Κατεδάφιση ετοιμόρροπου κτίσματος δίπλα στα βυζαντινά τείχη.

50

Μάντσιου Α., Περιβέντα Μ., Χαλιάζη Π., «Παραδοσιακός οικισμός Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης. Προτάσεις αναβάθμισης», ΤΕΕ/Τμ. Κ. Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2010, σελ. 50. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://tkm.tee.gr/wp-content/uploads/2018/02/HydrogenTechnology_Final-1.pdf 51 Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989.

30

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Ως προς τις χρήσεις, κυριαρχεί η κατοικία, καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό ισογείων και ορόφων φιλοξενεί κατοικίες, ενώ το εμπόριο είναι περιορισμένο. Η αναψυχή παρουσιάζει μηδαμινή διασπορά στο εσωτερικό των οικοδομικών νησίδων και περιλαμβάνει κυρίως εστιατόρια, καφετέριες και παραδοσιακά καφενεία. Σε λίγες περιπτώσεις η αναψυχή εντάσσεται και στον όροφο κτιρίων με αντίστοιχη χρήση στο ισόγειο. Αρκετοί ισόγειοι χώροι λειτουργούν ως αποθήκες ή παραμένουν κενοί χρήσης, ενώ αντίστοιχα και οι όροφοι των κτιρίων αυτών συνήθως παραμένουν εκτός χρήσης. Επίσης, κενά παρουσιάζονται σε πολλά παραδοσιακά κτίσματα, καθώς η κακή κατάσταση διατήρησής τους και η αδυναμία συντήρησης αποτρέπει την, έστω περιστασιακή, χρήση τους52. Ως προς τα ύψη και την επικάλυψη των κτιρίων, η πλειοψηφία τους είναι διώροφα ή τριώροφα με κεραμοσκεπή. Στα κτίσματα που στεγάζουν καταστήματα, το ύψος στο ισόγειο είναι μεγαλύτερο από αυτό της κατοικίας στον όροφο. Ο χτιστός όγκος της περιοχής, λόγω γεωμορφίας, εμφανίζει ομαλή κλιμάκωση, καθώς τα ύψη ακολουθούν τον κανόνα σεβασμού θέας και ηλιασμού όσον αφορά στα παλαιά κτίσματα. Εικόνα 23: Τριώροφα κτίσματα με Υπάρχουν και εξαιρέσεις όπου οι οικοδομές, κυρίως κεραμοσκεπή στην Άνω Πόλη. της τελευταίας 30ετίας, εξαντλούν τον συντελεστή δόμησης χωρίς να λαμβάνουν υπ’ όψιν άλλες παραμέτρους53. Ως προς τον τρόπο στέγασης, η συντριπτική πλειοψηφία των κτιρίων της περιοχής ακολουθούν την νομοθεσία που διάγει την Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης περί στέγασης του κτιρίου με κεραμοσκεπή. Όσα στεγάζονται με δώμα έχουν κτιστεί κατά τον μεσοπόλεμο ή μεταπολεμικά πριν Εικόνα 24: Νεόκτιστη οικοδομή στην οδό την εφαρμογή της ισχύουσας νομοθεσίας. Τέλος, υπάρχουν ερείπια καστρόπληκτα των οποίων η Χαβρίου 10. στέγη έχει καταπέσει στο εσωτερικό του κτιρίου και αποτελεί μαρτυρία για την κατασκευή των ξύλινων στεγών της περιόδου ανεγέρσεως τους54. Ως προς την χρονολόγηση, είναι αξιοσημείωτος ο αριθμός των κτιρίων που έχουν ανεγερθεί τα τελευταία 30 χρόνια, μετά δηλαδή τον σεισμό και το Προεδρικό Διάταγμα του 1979. Τα κτίρια αυτά κυριαρχούν με τον όγκο τους στον χώρο και στα μέτωπα των δρόμων. Τα μεταπολεμικά κτίρια είναι λίγα και είναι διακριτά, καθώς δεν ακολουθούν τους κανόνες του νεοπαραδοσιακού στυλ, αλλά είναι απλές πολυκατοικίες. Μεσοπολεμικά κτίρια είναι κυρίως τα καστρόπληκτα.

52, 53, 54

Αλεξιάδου Σ., «Κατοικία Νικολαΐδη, Ακρίτα 3, Τσινάρι, Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης», Δ.Π.Μ.Σ. Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού, Α.Π.Θ., 2014-2016, σελ. 23-24. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: https://ikee.lib.auth.gr/record/286498/files/GRI-2016-18060.pdf

31

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Η αρχιτεκτονική των κτισμάτων της Άνω Πόλης διατηρεί τα παραδοσιακά μορφολογικά στοιχεία της ελληνικής ηπειρωτικής αρχιτεκτονικής και σαφώς δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε και τη δυναμική προσαρμοστικότητα της Μακεδονικής αρχιτεκτονικής στις απαιτήσεις της στενότητας του χώρου, στις κλίσεις του εδάφους, στην ύπαρξη μικρών οικοπέδων στην αναζήτηση θέας κλπ. Στη διάρκεια της τουρκικής περιόδου, τα σπίτια στην Άνω Πόλη ήταν όμοια με αυτά που συναντούσε κανείς στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο και στην Ανατολή. Είχαν τυπολογικά στοιχεία λαϊκής μακεδονικής και τουρκικής αρχιτεκτονικής. Επρόκειτο για δύο είδη αρχιτεκτονικής με πολλές ομοιότητες στη μορφή ή τη διάταξη και στις χρήσεις των χώρων. Συναντάμε, επίσης, και εβραϊκές κατοικίες που εκτός από τον τουρκικό χαρακτήρα, είχαν εμφανή επίδραση του νεοκλασικισμού της δυτικής Ευρώπης στις διακοσμήσεις τους και σε άλλα επιμέρους στοιχεία τους. Αυτό οφείλεται στη καταγωγή και την προέλευση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, κυρίως από την Ισπανία55.

Εικόνα 25: Διατηρητέο σπίτι παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στον οδό Θεοφίλου.

Εικόνα 26: Διατηρητέο σπίτι μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής στην οδό Ακροπόλεως, με μικρό οξυκόρυφο αέτωμα.

Εικόνα 28: Διατηρητέο σπίτι στην οδό Θεοφίλου, δείγμα μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής με νεοκλασικές επιδράσεις. Εικόνα 27: Διατηρητέο σπίτι στην οδό Δημ. Πολιορκητή, που συνδυάζει τη μακεδονίτικη με τη νεοκλασική μορφολογία.

55

Εικόνα 29: Ενδιαφέρον δείγμα μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής με αετωματική απόληξη, στην οδό Αθηνάς.

Βακαλόπουλος Α., «Ιστορία της Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονίκη 1963, σελ. 215-219.

32

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Τα σπίτια ήταν διώροφα ή τριώροφα κτίσματα, με συμμετρικά οργανωμένες προσόψεις, όπου μερικές φορές συναντάμε τη χρήση ψευδοπαραστάδων, στοιχείο που προέρχεται από τη κλασική αρχιτεκτονική. Τα ανοίγματα ήταν πολλά με αυστηρή συμμετρία, η στέγη προεξείχε από το υπόλοιπο σπίτι και τα κεραμίδια της ήταν βυζαντινού τύπου. Τα υλικά δομής ήταν συνήθως ξύλα και ορισμένες φορές πέτρες. Όταν δομικό υλικό ήταν το ξύλο, το σκελετό του σπιτιού αποτελούσε ένα πλέγμα από διαγώνια και κάθετα στοιχεία, οι «παγιάντες». Ο ξύλινος αυτός σκελετός ονομαζόταν κορεστές. Στους τοίχους ο φέρων σκελετός γέμιζε με ωμά πλιθάρια και επιχριζόταν. Το είδος αυτό του χτισίματος ονομάζεται τσατμάς. Σε περιπτώσεις ελαφρύτερων κατασκευών, οι τοίχοι χτίζονταν με Εικόνα 30: Πλέγμα ξύλινων κάθετων και οριζόντιες πηχούλες και επιχρίζονταν με διαγώνιων στοιχείων στον εξωτερικό ασβεστοκονίαμα εμπλουτισμένο, για περισσότερη τοίχο σπιτιού στην Άνω Πόλη. συνοχή, με φλοιούς δημητριακών ή ψιλοκομμένο άχυρο ή γιδότριχες (μπαγδατί). Όταν δομικό υλικό ήταν η πέτρα, οι τοίχοι συχνά διακόπτονταν με ξυλόδεσμους, που ονομάζονται χατίλια, ενώ οι πέτρινοι τοίχοι αποτελούσαν το φέρον στοιχείο, δηλαδή τον κορμό όλου του σπιτιού56.

Εικόνα 31: Κατασκευή εσωτερικού τοίχου σπιτιού στην Άνω Πόλη με «μπαγδατί».

Εικόνα 32: Πέτρινος εξωτερικός τοίχος σε σπίτι στην Άνω Πόλη με επίχρισμα σοβά.

Όσον αφορά τα μορφολογικά στοιχεία των σπιτιών, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά, ήταν τα σαχνισί, κλειστές προεξοχές των όγκων του ορόφου από το επίπεδο των τοίχων του ισογείου (Εικόνες 33, 34). Βρίσκονταν συνήθως στην όψη του σπιτιού ή σε δύο πλευρές του. Ο λόγος που δημιουργούνταν τα σαχνισί ήταν η ανάγκη προέκτασης ορισμένου χώρου και γινόταν συνήθως στο καλύτερο χώρο του σπιτιού, στον επίσημο οντά. Η διάστασή τους δεν ήταν σταθερή. Συχνά, σε πολλά κτίσματα, η όψη του ορόφου εκφράζει και την κάτοψη. Αξιόλογη κατασκευή αποτελούσε η στήριξη του σαχνισί, που γινόταν συνήθως με αντηρίδες ή με σειρές επάλληλων μικρών δοκαριών που προεξείχαν κατά το εκφορικό σύστημα. Τα ανοίγματα στα σαχνισί ήταν συνήθως δύο και κάποτε τρία στη σειρά. Πολλές φορές υπήρχε από ένα παράθυρο σε κάθε πλάγια όψη του. Συχνή ήταν η ρυθμική παράταξη των παραθύρων και ο τονισμός της συμμετρίας με μία αετωματική απόληξη στο κέντρο της όψης (Εικόνες 35, 36).

56

Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989, σελ. 18-20.

33

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Εικόνα 33: Λεπτομέρεια των σαχνισί στην οδό Σαχτούρη.

Εικόνα 34: Σπίτι επί των οδών Τσαμάδου – Αλ. Παπαδοπούλου.

Εικόνα 35: Αέτωμα Ολυμπιάδος.

Εικόνα 36: Αέτωμα σπιτιού στην οδό Κ. Παλαιολόγου.

σπιτιού

στην

οδό

Ένας άλλος χαρακτηριστικός χώρος στη λαϊκή μακεδονική αρχιτεκτονική, ήταν το χαγιάτι. Πρόκειται για ένα σκεπαστό υπαίθριο χώρο στον όροφο, προέκταση του εσωτερικού του σπιτιού, που είτε προεξείχε από την παρειά του τοίχου, είτε όχι. Το χαγιάτι όταν υπήρχε, αποτελούσε τον πυρήνα του σπιτιού, καθώς ήταν ο πνεύμονας ηλιασμού και αερισμού. Συνήθως βρισκόταν στον όροφο, άλλοτε Εικόνα 37: Χαρακτηριστικό χαγιάτι σε σπίτι όμως και στο ισόγειο, στο πίσω μέρος του στην οδό Κάστορος Άνω Πόλης. σπιτιού «βλέποντας» σε εσωτερική αυλή57.

57

Μουτσόπουλος Ν. Κ., «Σπίτια της Χαλκιδικής», Θεσσαλονίκη 1979, σελ. 17-48.

34

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Σε ορισμένα σπίτια της τουρκικής συνοικίας υπήρχε εξώστης. Ήταν ξύλινη κατασκευή προσκολλημένη στον όγκο των τοίχων. Άλλοτε πάλι υπήρχαν δίοδοι, οι διαβατικοί, που οδηγούσαν σε κοινόχρηστη αυλή. Να σημειώσουμε ότι μορφολογικά, τα σπίτια στην Άνω Πόλη, διακρίνονται σε πέντε κατηγορίες: 1) α’ μορφολογική κατηγορία: κτίσματα ξεχωριστού αρχιτεκτονικού και ιστορικού ενδιαφέροντος, με ξεκάθαρα τυπολογικά στοιχεία λαϊκής μακεδονικής, βαλκανικής ή νεοκλασικής αρχιτεκτονικής και με σημαντικό αριθμό διακοσμήσεων.

2) β’ μορφολογική κατηγορία: κτίσματα με λιγότερο σημαντικά μορφολογικά στοιχεία που δεν προσδιορίζουν απόλυτα την εποχή κατασκευής τους. Έχουν υποστεί κάποιες αλλοιώσεις και έχουν χάσει την αυθεντικότητα που κάποτε ίσως τα διέκρινε. Οι διακοσμήσεις τους είναι περιορισμένες.

3) γ’ μορφολογική κατηγορία: σπίτια χωρίς ουσιώδη αρχιτεκτονικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά. Πρόκειται για προσφυγικές κατοικίες που, από την εποχή της κατασκευής τους, έχουν υποστεί αλλοιώσεις και τροποποιήσεις. Πολλά από αυτά βρίσκονται σε κακή κατάσταση. Οι δύο άλλες κατηγορίες περιλαμβάνουν τα «νεόχτιστα» και τις πολυκατοικίες. Πρόκειται για νέες κατασκευές με τα γνωστά χαρακτηριστικά της πολυκατοικίας των μέσων και λαϊκών στρωμάτων χωρίς κανένα αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Συχνά κάνουν χρήση των κλίσεων του εδάφους για μεγαλύτερη εκμετάλλευση58.

Στην τυπολογία τους, τα σπίτια στο εσωτερικό τους είχαν έναν βασικό χώρο στον όροφο, το καθημερινό ή αλλιώς οντά, γύρω από τον οποίο βρίσκονταν τα υπόλοιπα δωμάτια του σπιτιού. Η κουζίνα βρισκόταν συνήθως στο ισόγειο και ήταν χώρος που χρησίμευε μόνο για το μαγείρεμα. Το αποχωρητήριο ήταν ένα μικρό δωμάτιο με ένα τρυπημένο λιθάρι, άλλες φορές μέσα, αλλά συνήθως έξω από το σπίτι, στον κήπο.

Εικόνα 38: Χαρακτηριστική όψη σπιτιού της Άνω Πόλης, στην οδό Θεοφίλου.

Εικόνα 39: Η κάτοψη του σπιτιού στην οδό Θεοφίλου, με τη διάταξη των χώρων.

58

Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989, σελ. 35.

35

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Τα σπίτια ήταν χαμηλοτάβανα με ξύλινα πατώματα, ξύλινα ταβάνια, συχνά με ξυλόγλυπτες διακοσμήσεις ή απλές κορνίζες, με ξύλινη εσωτερική σκάλα και ξύλινα κουφώματα. Η ζωή μέσα σε αυτά ήταν συγκεντρωμένη πιο πολύ στον όροφο, στον οντά και στο χαγιάτι, όταν υπήρχε. Στο ισόγειο, τα δωμάτια χρησίμευαν κυρίως σαν χώροι αποθήκευσης. Τα σπίτια των Τούρκων ήταν συχνά διακοσμημένα με ξύλινες παραστάδες στις γωνίες των εσωτερικών τοίχων και στις πλευρές των ανοιγμάτων, και με ξύλινες κορνίζες μεταξύ των ορόφων. Στο μέσο της μπροστινής όψης υπήρχε, ιδιαίτερα στα σπίτια της τουρκικής αρχιτεκτονικής, ένα τριγωνικό αέτωμα με γλυπτές διακοσμήσεις. Στα σπίτια μακεδονικής αρχιτεκτονικής δεν υπήρχαν γλυπτές διακοσμήσεις. Το σχήμα των σπιτιών αυτών ήταν πιο απλό και πιο γεωμετρικό, είχαν πολλά και μικρά ανοίγματα στις όψεις του ορόφου, αντίθετα με τα σπίτια τουρκικής αρχιτεκτονικής που είχαν μεγάλα ανοίγματα. Στο ισόγειο, βέβαια, δεν είχαν καθόλου. Στα σπίτια των Εβραίων, όπου είναι έντονες οι νεοκλασικές επιδράσεις στη τυπολογία τους και στις διακοσμήσεις τους, υπήρχε συμμετρία στα σαχνισί, στους εξώστες, στις πόρτες και στα παράθυρα. Στα ακραία δοκάρια και στα στηρίγματα της σκεπής είχαν ραβδώσεις. Στο τμήμα του τοίχου κάτω από τη σκεπή, όπως επίσης και πάνω από τα παράθυρα, υπήρχαν ανάγλυφες γύψινες διακοσμήσεις πάνω στο εξωτερικό επίχρισμα. Η αυλή στο πίσω μέρος του σπιτιού χρησίμευε ως κήπος και καθιστικό. Συναντάμε μεγάλο ελεύθερο ύψος, στέγη που δεν προεξέχει και καλύπτεται περιμετρικά από ένα στηθαίο, ταβάνια επιχρισμένα και όχι από ξύλο, τοίχους από τούβλο και όχι από μπαγδατί, τσατμά ή πέτρινο, ανάγλυφες διακοσμήσεις στο επίχρισμα με γύψο και όχι ξύλινες59. Σήμερα, στην Άνω Πόλη, σώζονται ορισμένα σπίτια που η γενική τους κατάσταση και τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά φανερώνουν πως έχουν χτιστεί στην περίοδο μετά της απελευθέρωσης της πόλης και ιδιαίτερα μετά το 1922. Τα σπίτια αυτά έχουν είτε στοιχεία μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής, σε απλοποιημένη όμως μορφή, είτε καθαρά νεοκλασικά.

Εικόνα 41: Κατοικίες, σύμφωνα με τους νέους όρους δόμησης του Δ. 1980. Εικόνα 40: Νεοπαραδοσιακές κατοικίες, οδός Αγίου Παύλου.

Εικόνα 42: Σημερινή κατοικία στην οδό Τσαμαδού.

59

Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989, σελ. 21.

36

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κεφάλαιο τρίτο

Ανάλυση και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων σε σχέση με το προϋπάρχον ιστορικό περιβάλλον

37

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

V.i Αναφορά σε κατοικίες της Άνω Πόλης που αποτέλεσαν σύγχρονη εκδοχή της παράδοσης για την εποχή τους

Οι πραγματικές επιλογές της πολεοδομικής πολιτικής που υιοθετήθηκε στην Άνω Πόλη μετά το 1979, συνίσταται σε γενικές γραμμές στην εφαρμογή ενός ειδικού πολεοδομικού κανονισμού με αυξημένους συντελεστές δόμησης ώστε να ενθαρρύνεται η εκμετάλλευση των κατακερματισμένων οικοπέδων, στην ελαχιστοποίηση των ρυμοτομήσεων και στην ανέγερση οικοδομών με «νεοπαραδοσιακά» στοιχεία στην πρόσοψη. Η συνολική αποτίμηση της δεκάχρονης εφαρμογής του προγράμματος φανερώνει ότι πραγματικός στόχος δεν ήταν η προστασία του οικιστικού συνόλου, αλλά η ανοικοδόμηση της περιοχής60. Είναι γεγονός ότι η επιβολή νεοπαραδοσιακών προσόψεων σε κτίσματα που δεν υιοθετούν την αντίστοιχη τυπολογία στη συνολική τους οργάνωση, οδηγεί σε μία αλλοτριωμένη και επίπλαστη αναπαραγωγή παραδοσιακών μορφών. Όμως, η θέσπιση ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης ήταν επιβεβλημένη για την προστασία του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα της περιοχής. Το πρόβλημα εντοπίζεται κυρίως στη χαμηλή ποιότητα των μελετών και στους περιορισμούς που επιβάλλει ο τρόπος παραγωγής της καθημερινής αρχιτεκτονικής στην υπόλοιπη πόλη. Λίγες είναι οι κατασκευές που είχαν υπερβεί συνειδητά τη στενή ερμηνεία του πολεοδομικού κανονισμού και είχαν επιχειρήσει μία σύγχρονη εκδοχή της παράδοσης, μία σημερινή «εντός των τειχών» αρχιτεκτονική. Παρακάτω ακολουθούν ορισμένα τέτοιου είδους παραδείγματα:

- Η κατοικία Κιντάπογλου στην οδό Δημητρίου Πολιορκητού, των αρχιτεκτόνων Δ. Δακή, Α. Κωτσιόπουλου, Δ. Νικολάου, και Ε. Σπάρτση (1987), επιτυγχάνει μία ισορροπία μεταξύ «λόγιων» και «παραδοσιακών» στοιχείων. Η πλαστική επεξεργασία της κύριας όψης του «εν σειρά» κτίσματος με τις αετωματικές προεξοχές, τις καφασωτές ξύλινες κατασκευές στον πρόβολο του ισογείου και στα υαλοστάσια των ορόφων, καθώς και την προβολή του κυλινδρικού κίονα, δημιουργεί μία πρωτότυπη σύνθεση αναβιώνοντας τα εκλεκτικά στοιχεία της νεώτερης φάσης της Άνω Πόλης. Η απλοποίηση ορισμένων μορφολογικών επεξεργασιών κατά την κατασκευή βοήθησε την ένταξη της κατοικίας Εικόνα 43: Η σημερινή εικόνα της στον αστικό περίγυρο61. κατοικίας.

60

Καλογήρου Ν., «Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία στη μεταπολεμική Θεσσαλονίκη», Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 78.

61 Καλογήρου Ν., «Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία στη μεταπολεμική Θεσσαλονίκη», Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 80.

38

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Εικόνα 44: Διαφορετική οπτική γωνία της κατοικίας.

Εικόνα 45: Άποψη της κατοικίας κατά την άνοδο του δρόμου.

Εικόνα 46: Προοπτικό σκίτσο με ξυλομπογιά.

Εικόνα 47: Άποψη της κατοικίας ερχόμενη από την οδό Ιάσωνος.

Εικόνα 48: Κοντινότερη λήψη των προεξοχών των όγκων στους ορόφους της κατοικίας.

Εικόνα 49: Η είσοδος της κατοικίας επιτυγχάνεται κάτω από ηµιυπαίθριο χώρο.

Εικόνα 50: Λεπτομέρεια των υαλοστασίων με την καφασωτή κατασκευή στο πάνω μέρος. τους.

Καθένα από τα παραπάνω επιμέρους στοιχεία της κατοικίας που απεικονίζονται στις φωτογραφίες, μαρτυρούν τον σύγχρονο χαρακτήρα της παράδοσης ο οποίος μπορεί να αποδοθεί με συνέπεια, αρμονία και αξιόλογο χειρισμό σε ένα κτίριο κατοικίας που επιδιώκει να ενταχθεί ομαλά στο υπάρχον κτιριακό περιβάλλον του παραδοσιακού οικισμού της Άνω Πόλης.

39

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Όσον αφορά τη διαμόρφωση των χώρων, στην κάτοψη ισογείου δημιουργείται εσωτερικός εξώστης µε θέση στάθμευσης κάτω από αυτόν, µία μικρή ομάδα από σαλοκουζίνα, WC και υπνοδωμάτιο, το οποίο λειτουργεί ανεξάρτητα. Στην κάτοψη του πρώτου ορόφου βρίσκονται οι κύριοι χώροι διημέρευσης, ενώ στην κάτοψη του δευτέρου ορόφου αναπτύσσονται οι χώροι υπνοδωματίων62.

Εικόνα 51: Κάτοψη ισογείου.

Εικόνα 52: Κάτοψη πρώτου ορόφου.

Εικόνα 53: Κάτοψη δευτέρου ορόφου.

- Η κατοικία στην οδό Κόδρου, του αρχιτέκτονα Δ.Α. Φατούρου (1989), αντιμετωπίζει με ευαισθησία και ενότητα τη σύζευξη τοπικών και μοντέρνων στοιχείων. Η γωνιακή οικοδομή αναπτύσσεται σε πολλά επίπεδα, στο άμεσο περιβάλλον του αξιόλογου παραδοσιακού κτίσματος που στεγάζει την 4η Εφορία Νεωτέρων Μνημείων και του βυζαντινού ναού του Aγίου Νικολάου Ορφανού. Η επεξεργασία των όγκων και των ανοιγμάτων προς τη θέα, η διακριτική προβολή μοντέρνων στοιχείων, όπως οι κίονες που διατρέχουν τις όψεις και η χρήση σημερινών υλικών (μπετόν, αλουμίνιο), επιτυγχάνουν την ένταξη στο περιβάλλον, ενώ παράλληλα υποδηλώνουν τον σύγχρονο χαρακτήρα του κτίσματος63.

Εικόνα 54: Η κατοικία του Δ.Α. Φατούρου, 1989.

Εικόνα 55: Εξωτερική άποψη της κατοικίας σήμερα, ενταγμένη στο άμεσο περιβάλλον.

62

http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf Καλογήρου Ν., «Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία στη μεταπολεμική Θεσσαλονίκη», Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 80.

63

40

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Εικόνα 56: Προοπτική λήψη πλάγιας - μπροστινής όψης.

Εικόνα 57: Η νοτιοανατολική όψη της κατοικίας.

Εικόνα 58: Η βορειοανατολική όψη της κατοικίας.

Εικόνα 59: Λεπτομέρεια του σαχνισί σε άνοψη.

Εικόνα 60: Η είσοδος σύγχρονου χαρακτήρα της κατοικίας.

Εικόνα 61: Γωνιακό τμήμα των υαλοστασίων με μπλε κουφώματα.

Εικόνα 62: Λεπτομέρεια μικρής προεξοχής μπαλκονιού.

Εικόνα 63: Εσωτερική άποψη του καθιστικού σε διπλό ύψος.

Εικόνα 64: Εσωτερική άποψη του κλιμακοστασίου.

41

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Εικόνα 65: Κάτοψη ισογείου.

Εικόνα 68: Κάτοψη ημιωρόφου.

Εικόνα 66: Επιμήκης τομή Α.

Εικόνα 67: Επιμήκης τομή Β.

Εικόνα 69: Κάτοψη πρώτου ορόφου.

Το ενδιαφέρον της συγκεκριμένης κατοικίας συνεχίζει και στο εσωτερικό της, πέρα από τις όψεις του. Τα πολλά επίπεδα διασπούν τις καθημερινές χρήσεις των χώρων ανά όροφο με συνδετικό κρίκο την εσωτερική σκάλα και έτσι προκύπτει και η εκμετάλλευση του διπλού ύψους μεταξύ δυο ορόφων όπου αναπτύσσεται ο κύριος χώρος της κατοικίας, το καθιστικό. Εικόνα 70: Κάτοψη δευτέρου ορόφου.

- Στην ίδια περιοχή, σε ένα ιδιαίτερα δυσμενές οικόπεδο, οι αρχιτέκτονες Γ. Αθανασόπουλος και Σ. Τσιτιρίδου (1989), δημιουργούν μία εκλεκτική σύνθεση με πλαστικές αναζητήσεις που προκύπτουν από τις διαδοχικές προβολές των ορόφων, τη χρήση διαφορετικών συστοιχιών ανοιγμάτων και τη μεταλλική πλεγματική κατασκευή των εξωστών64. Η κατανοµή των ανοιγμάτων στην όψη διαφοροποιείται από όροφο σε όροφο. Είναι συµπαγής στο ισόγειο, διάτρητος στον δεύτερο όροφο, ενώ ο ηµιυπαίθριος χώρος του κλειστού εξώστη είναι το μοναδικό μεγάλο άνοιγµα του κτιρίου.

64

Καλογήρου Ν., «Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία στη μεταπολεμική Θεσσαλονίκη», Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 80.

42

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Εικόνα 71: Άποψη των εξωστών του κτιρίου με τα ανοίγματα.

Εικόνα 72: Λεπτομέρεια μεταλλικής κατασκευής.

Εικόνα 73 (αριστερά): Μακρινή άποψη της μονοκατοικίας, 1989.

Εικόνα 74: Κάτοψη υπογείου και ισογείου.

Εικόνα 76: Ανατολική όψη.

Εικόνα 75: Κάτοψη 1ου και 2ου ορόφου.

Εικόνα 77: Τομή Α-Α’.

Εικόνα 78: Πρόπλασμα.

Η πολύπλοκη επεξεργασία της όψης έχει την κορύφωσή της στη μεταλλική κατασκευή που συνδέει και ταυτόχρονα στηρίζει τα δοµικά μεταλλικά στοιχεία των εξωστών µε το διάφανο στέγαστρο της σκεπής65. Τόσο από τις όψεις όσο και από τις κατόψεις της κατοικίας αυτής, το χαρακτηριστικό που τροποποιείται μορφολογικά συγκριτικά με τα προηγούμενα παραδείγματα, είναι οι έντονες γωνίες και σπασίματα των επιφανειών των τοίχων και της μεταλλικής κατασκευής με άρρυθμο τρόπο, κάτι που δεν συναντάται στα κτίρια της «γνήσιας» μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής που μελετήσαμε στο δεύτερο κεφάλαιο. Ωστόσο στο συγκεκριμένο παράδειγμα ενσωματώνονται απόλυτα αρμονικά με την υπόλοιπη συνθετική ιδέα των σαχνισί και των λιτών γραμμών των ανοιγμάτων.

65

http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf

43

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

- Ενδιαφέρουσα είναι η μονοκατοικία των αρχιτεκτόνων Μ. Παπανικολάου, Θ. Παππά και Ε. Σακελλαρίδου (1987), (όπου και διαμένει η πρώτη εκ των τριών), στην οδό Μουσών, η οποία επιχειρεί την προσαρμογή στον ιστό με μετωπική συμμετρική επίλυση της όψης προς την πόλη, τονισμένη από τον κατακόρυφο κεντρικό άξονα που διασχίζει το κτίριο και καταλήγει σε υαλοσκέπαστο «θερμοκήπιο»66. Η μορφολογική δομή του με τη χρήση αρχιτεκτονικών προεξοχών, παραπέμπει στην αρχιτεκτονική των κατοικιών της Άνω Πόλης των παλαιότερων χρόνων, παρόλα αυτά, στοιχεία όπως τα μεγάλα υαλοστάσια, ο κατακόρυφος άξονας και η λιτότητα της κατασκευής της κατοικίας αυτής, προσδίδουν μία πιο σύγχρονη εικόνα που αντιπροσωπεύει τη σημερινή εποχή.

Εικόνα 79: Η κατοικία στην οδό Μουσών, 1989.

Εικόνα 80: Η κατοικία στη σημερινή κατάσταση.

Εικόνα 81: Η πλάγια όψη της κατοικίας.

Το εσωτερικό της κατοικίας, βασισμένο σε ένα παιχνίδι εναλλαγής ύψους - φωτός, αναπτύσσεται ως εξής. Στον πρώτο όροφο διατάσσονται τα υπνοδωμάτια, ενώ οι χώροι καθημερινής ζωής στον δεύτερο. Ο δεύτερος όροφος αξιοποιεί το μέγιστο ύψος και οργανώνεται σε δύο επίπεδα με την προσθήκη εξώστη ελαφριάς κατασκευής. Το φως εκεί διαχέεται μέσα από υαλότοιχους και γυάλινα στέγαστρα, που προσφέρουν παράλληλα απεριόριστη θέα. Αντίθετα, στον πρώτο όροφο, τα υαλοστάσια αντικαθίστανται με παράθυρα μέσα από τα οποία η θέα προσφέρεται αποσπασματικά67.

Εικόνα 82: Σημερινή λήψη του καθιστικού στο εσωτερικό του δευτέρου ορόφου.

Εικόνα 83: Ο χώρος της τραπεζαρίας δίπλα από το καθιστικό.

66

Καλογήρου Ν., «Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία στη μεταπολεμική Θεσσαλονίκη», Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 80.

67 «Αρχιτεκτονικά θέματα, architecture in Greece 1993», Μονογραφίες ΙΙΙ: Δημήτρης και Τάσος Μπίρης, Τεύχος 27, σελ. 105.

44

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Εικόνα 84: Άποψη του εξώστη ελαφριάς κατασκευής πάνω από το καθιστικό.

Εικόνα 85: βιβλιοθήκης όροφο.

Εικόνα 87: Κάτοψη πρώτου ορόφου.

Εικόνα 89: Νότια όψη.

Η γωνιά της στον δεύτερο

Εικόνα 86: Αξονομετρικό σχέδιο με ξυλομπογιά.

Εικόνα 88: Κάτοψη δευτέρου ορόφου.

Εικόνα 90: Δυτική όψη.

Εικόνα 91: Διαμήκης τομή.

Εικόνα 92: Φωτογραφίες από την περίοδο κατασκευής της κατοικίας το 1987.

45

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

V.ii Παρουσίαση των κτιρίων που αποτελούν «μη αξιόλογα» παραδείγματα σύγχρονης επέμβασης στην Άνω Πόλη - Καρτέλες καταγραφής

Ένας «παραδοσιακός οικισμός», όπως αυτός της Άνω Πόλης, που είναι τοποθετημένος στην καρδιά ενός μεγάλου και δυναμικού αστικού κέντρου με έντονους δείκτες ανάπτυξης, έχει να ξεπεράσει πολλά προβλήματα για να επιβιώσει μακριά από φολκλορικά σχήματα και ουτοπιστικές προθέσεις και επιθυμίες. Πρώτο και κύριο είναι βέβαια να προστατευθούν οι αξίες και εκείνες οι παρουσίες που αποτέλεσαν τους βασικούς λόγους εξαιτίας των οποίων η Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης κατέστη υπόδειγμα παραδοσιακού οικισμού εν ζωή στον ελλαδικό χώρο. Οι παράμετροι αυτοί είναι η κλίμακα των κατασκευών, η πολεοδομική διάρθρωση του οικισμού, η εναλλαγή των χώρων στο δομημένο περιβάλλον, η προστασία και η ανάδειξη του περιβάλλοντος, η ενδιαφέρουσα μορφολογία της λαϊκής αρχιτεκτονικής, η χάρη της απλής κατασκευής κ.ά.68 Ωστόσο, αν κανείς πραγματοποιήσει έναν περίπατο στα δρομάκια της Άνω Πόλης, θα παρατηρήσει σίγουρα κτίρια κατοικιών τα οποία δεν έλαβαν υπ’ όψιν τους τις παραπάνω παραμέτρους. Ορισμένα από αυτά τα παραδείγματα παρουσιάζονται παρακάτω με αναλυτικές καρτέλες καταγραφής και κριτική αξιολόγηση όπου υπογραμμίζονται τα αρνητικά στοιχεία αυτών που τα καθιστούν έτσι «μη αξιόλογα».

68

Μουτσόπουλος Ν. Κ., «Η Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης (1978-1997) Η αναβίωση ενός υποβαθμισμένου οικισμού», Θεσσαλονίκη 1997.

46

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Αμφιτρύωνος 7: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ

Μονοκατοικία ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Δέλλας Οδός Αμφιτρύωνος 7, Άνω Πόλη 1990-1991 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΝΟΜΙΚΟ Μη διατηρητέο ΚΑΘΕΣΤΩΣ 3 Τριώροφη κατοικία με δώμα, με έντονα στοιχεία νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Οι χώροι αναπτύσσονται εσωτερικά σε τρεις στάθμες στο σύνολο, με την είσοδο του κτιρίου να δεσπόζει στο ισόγειο κάτω από το διπλού ύψους προεξέχον τμήμα των παραπάνω ορόφων. Δεν γνωρίζουμε τη διάταξη των χώρων εντός της κατοικίας. Στο κτίριο γίνονται αναφορές στοιχείων της παραδοσιακής μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής των σπιτιών της Άνω Πόλης, όπως είναι οι προεξέχοντες όγκοι στον όροφο και η αετωματική απόληξη. Η κατασκευή του φέροντος οργανισμού φαίνεται να είναι από ωπλισμένο σκυρόδεμα και τούβλο ως στοιχείο πλήρωσης.

Γίνεται χρήση διακοσμητικών κορνιζών εξωτερικά των ανοιγμάτων και σκαλιστών κουφωμάτων στην είσοδο, όπως και υαλότουβλου καθ’ ύψος της κατοικίας από όπου εισέρχεται το φυσικό φως. ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΕΙΣΟΔΩΝ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΔΙΑΚΟΣΜΟΥ ΠΑΡΑΘΥΡΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Επιτόπια προσωπική έρευνα.

47

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Η παραπάνω κατοικία αποτελεί δείγμα αρχιτεκτονικής, η οποία «μιμείται» την εικόνα που παρουσίαζαν παλαιότερα τα σπίτια του οικισμού, αντιγράφοντας στοιχεία τους με όχι τόσο συμβατό τρόπο. Συγκεκριμένα, η κατοικία εμφανίζει διακοσμητικές κορνίζες στο πάνω τμήμα των παραθύρων του ισογείου και του πρώτου ορόφου, καθώς και η είσοδος περιμετρικά διατρέχεται από σκαλιστή κάσα. Επίσης, η εξωτερική είσοδος της αυλής στερεώνεται ανάμεσα από δύο στήλες που θυμίζουν κίονες, ενώ αν κοιτάξει κανείς ψηλά στο τελείωμα του κτιρίου θα διακρίνει ένα προεξέχον διακοσμητικό περίγραμμα. Εικόνα 93: Όψη της κατοικίας, οδού Αμφιτρύωνος 7.

Τα παραπάνω στοιχεία παραπέμπουν σε εκείνα που διέκριναν τις κατοικίες των Εβραίων με τις νεοκλασικές επιδράσεις, ωστόσο δεν εναρμονίζονται με τη σημερινή μορφολογία των κτιρίων της Άνω Πόλης ούτε με το ευρύτερο περιβάλλον. Ακόμα, οι πλαστικές μορφές της κατοικίας αυτής με τις προεξοχές που παραπέμπουν σε παλιό σαχνισί, καθώς και η αετωματική απόληξη, «αντιγράφουν» τη μακεδονίτικη αρχιτεκτονική, χωρίς όμως αυτή να ενσωματώνεται ομαλά στη γενική μορφολογία του κτιρίου. Επομένως, συμπεραίνουμε ότι πρόκειται για ένα παράδειγμα σύγχρονης επέμβασης στον αστικό ιστό της Άνω Πόλης το οποίο δεν ανταποκρίνεται στις σημερινές απαιτήσεις του οικισμού που θέλει να προβάλλει τις παραδοσιακές αρχές αρχιτεκτονικής με έναν εξελιγμένο αλλά αυθεντικό τρόπο.

Εικόνα 94: Ο περιβάλλοντας χώρος της κατοικίας περπατώντας την οδό.

Εικόνα 95: Μακρινή λήψη του κτιρίου από την αντίθετη κατεύθυνση της οδού.

48

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Επαμεινώνδα 17: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Μονοκατοικία ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Οδός Επαμεινώνδα 17, Άνω Πόλη ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΝΟΜΙΚΟ Μη διατηρητέο ΚΑΘΕΣΤΩΣ 2 Δώροφη κατοικία χτισμένη σε κεκλιμένο ανηφορικό δρόμο, που τη χαρακτηρίζει η έντονη χρήση ξύλινου πλέγματος στον όροφο. Οι χώροι αναπτύσσονται εσωτερικά στις δύο στάθμες που διακρίνουμε. Η μεγάλη είσοδος του κτιρίου σηματοδοτεί ίσως την ύπαρξη και μεγάλου μεταβατικού χώρου εντός του ισογείου, ωστόσο δεν γνωρίζουμε την ακριβή διάταξη των χώρων. Παρουσιάζει μία απλοποιημένη μορφή της μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής όσον αφορά τους όγκους, με «καθαρή» τη βάση της κατοικίας και προεξέχων όγκο (σαχνισί) στον όροφο, καθώς και μικρά ορθογώνια ανοίγματα για την εισροή φυσικού φωτός. Κατασκευαστικά, ο φέροντας οργανισμός φαίνεται να είναι από ωπλισμένο σκυρόδεμα και τούβλο ως στοιχείο πλήρωσης, παρόλο που οι ξύλινες ράβδοι που διακρίνονται στον όροφο παραπέμπουν σε ένα από τα δομικά συστήματα των πρώτων κτισμάτων του οικισμού. ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ Στον διάκοσμο συμβάλλουν το ξύλινο πλέγμα με τα κάθετα, οριζόντια και διαγώνια στοιχεία εξωτερικά της όψης του ορόφου, καθώς και οι ξύλινες αντηρίδες που «στηρίζουν» το προβολικό τμήμα. Το ξύλινο στοιχείο επαναλαμβάνεται και περιμετρικά των παραθύρων του ισογείου. ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΠΛΑΓΙΑ ΟΨΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΕΙΣΟΔΟΥ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΔΙΑΚΟΣΜΟΥ ΠΑΡΑΘΥΡΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Επιτόπια προσωπική έρευνα.

49

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Η κατοικία παρουσιάζει μία απλοποιημένη μορφή της μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής όσον αφορά τους όγκους, ωστόσο εμφανίζει υπερβολικά διακοσμητικά στοιχεία. Αυτά είναι το ξύλινο πλέγμα με τα κάθετα, οριζόντια και διαγώνια στοιχεία εξωτερικά της όψης του ορόφου που παραπέμπει σε παλιό σαχνισί, καθώς και οι ξύλινες αντηρίδες που όμως δεν στηρίζουν διότι η μπετονένια πλάκα στηρίζεται εν προβόλω. Μάλιστα, το πλέγμα θυμίζει τον φέρων σκελετό δομής των παλιών κατασκευών της Άνω Πόλης, ο οποίος έχει προαναφερθεί στο δεύτερο κεφάλαιο, ενώ οι αντηρίδες αποτελούν μη λειτουργικό χαρακτηριστικό και «αντιγράφουν» την παλιά αρχιτεκτονική. Τα ξύλινα στοιχεία του ορόφου όπως και τα καφασωτά, εμφανίζονται και στο ισόγειο επίσης σαν διακοσμητικά στοιχεία γύρω από τα ανοίγματα, σχηματίζοντας ένα προεξέχον πλαίσιο. Παρατηρούμε, δηλαδή, ότι η κλίμακα των κατασκευών αυτής της κατοικίας και ο μη λειτουργικός τους χαρακτήρας δεν αναδεικνύουν ούτε το ίδιο το κτίριο, ούτε εξελίσσουν τη λαϊκή αρχιτεκτονική σε μία πιο σύγχρονη εκδοχή της.

Εικόνα 96: Προοπτική εικόνα του δρόμου με την κατοικία στο βάθος.

Εικόνα 97: Γίνεται αντιληπτή η διαφορά ύψους της κατοικίας με το όμορο κτίσμα της.

Εικόνα 98: Οι ξύλινες αντηρίδες κάτω από τον προεξέχων όγκο του ορόφου.

Εικόνα 99: Το ξύλινο πλέγμα που περικλείει τον όροφο και λειτουργεί διακοσμητικά.

50

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Παλαμίδου 2: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ

Μονοκατοικία ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Γιάννης Επαμεινώνδας Οδός Παλαμίδου 2, Άνω Πόλη 2009 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΝΟΜΙΚΟ Μη διατηρητέο ΚΑΘΕΣΤΩΣ 2 Κτίριο βαθμιδωτής διάταξης ανάλογης της κλίσης του εδάφους, που επιχειρεί να αποκαταστήσει το περίτεχνο των των μεγάλων οθωμανικών σπιτιών που κυριαρχούσαν άλλοτε στην Άνω Πόλη. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ Το κτίριο αποτελείται από δύο βασικούς διώροφους όγκους σε σχήμα Γ, όπου στην ένωσή τους βρίσκεται η είσοδος της κατοικίας. Στο ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ισόγειο αναπτύσσονται οι χώροι διημέρευσης, ενώ στον όροφο τα υπνοδωμάτια το καθένα από τα οποία επεκτείνεται με ένα σαχνισί. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ Τα σαχνισιά στον όροφο επεκτείνουν τους βασικούς χώρους, με το ύψος τους να είναι χαμηλότερο του αντίστοιχου χώρου από τον ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ οποίο εξέχουν. Οι στέγες είναι ανυψωμένες από τον κορμό, ενώ οι πέργκολες ενισχύουν μορφολογικά την εικόνα της κατοικίας. ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ Εφαρμόζεται ο συνδυασμός ξύλου και μετάλλου. Τα σαχνισιά αποτελούν ξεχωριστό κατασκευαστικό στοιχείο με σκελετό από ΣΥΣΤΗΜΑ μεταλλικούς κοιλοδοκούς και γέμισμα από συμπαγή τούβλα. Επίσης, ο ένας βασικός κτιριακός όγκος είναι από εμφανή λιθοδομή. ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ Κυριαρχούν οι έντονοι χρωματισμοί, ενώ ακόμα συμβάλλουν και οι μεταλλικές ηλεκτροκίνητες περσίδες που είναι προσαρμοσμένες πάνω στο σκελετό των σαχνισιών, οι οποίες δημιουργούν ένα δεύτερο περίβλημα στο κτίριο. ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΠΛΑΓΙΑ ΟΨΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΣΟΔΟΥ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΣΑΧΝΙΣΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Επιτόπια προσωπική έρευνα, http://giannisepaminondas.blogspot.com/.

51

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Η παραπάνω κατοικία παρουσιάζει μία ιδιαίτερη πολυπλοκότητα, τόσο στη μορφολογία της, όσο και στα υλικά κατασκευής και τους χρωματισμούς της και για αυτό το λόγο γίνεται έντονα διακριτή ανάμεσα στα υπόλοιπα κτίσματα του οικισμού. Όγκοι που ξεπροβάλλουν συνεχώς από τις επιφάνειες των τοίχων, στεγάσεις είτε σε τριγωνική αετωματική μορφή είτε σε επίπεδη, μεγάλα και μικρά ανοίγματα ηλιασμού και αερισμού, είναι μερικά από τα Εικόνα 100: Συνολική άποψη της κατοικίας χαρακτηριστικά που φαίνεται να μην έχουν επί τη συμβολή των οδών Παλαμίδου και επιδράσει σωστά στη διαμόρφωση μίας Δημητρίου Πολιορκητού. σύγχρονης επέμβασης πάνω στο κτίριο μη έχοντας επηρεαστεί με σύνεση από τη λαϊκή αρχιτεκτονική της Άνω Πόλης. Ακόμα, οι μεταλλικές πλαισιωτές κατασκευές γύρω από τους όγκους και τα στέγαστρα, τα ξύλινα και πέτρινα στοιχεία επένδυσης, καθώς και ο συνδυασμός πολλών χρωμάτων στις όψεις, καθιστούν την πολυπλοκότητα μεγαλύτερη και υπερκαλύπτουν την ίδια τη κατασκευή της κατοικίας προσδίδοντάς της ένα άσκοπο «βάρος» και μία ασάφεια. Η αίγλη της απλής κατασκευής χάνεται και η κλίμακα των στοιχείων της δεν αναδεικνύουν το σύνολο.

Εικόνα 101: Η μεταλλική πλαισιωτή κατασκευή της πέργκολας στον τελευταίο όροφο.

Εικόνα 103: Οικοδομική λεπτομέρεια σκοτίας που διαχωρίζει τη στέγη από τον κορμό.

Εικόνα 102: 3D μοντέλο της κατοικίας, όπου διακρίνεται ο σχηματισμός Γ των κύριων όγκων.

Εικόνα 104: Οικοδομική φάση της κατοικίας, όπου διακρίνονται τα υλικά.

Εικόνα 105: Εσωτερική λήψη φεγγίτη με ξύλινο σκελετό.

52

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Νικομάχου 8: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ

Μονοκατοικία ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Οδός Νικομάχου 8, Άνω Πόλη ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΝΟΜΙΚΟ Μη διατηρητέο ΚΑΘΕΣΤΩΣ 3 Τριώροφη μονοκατοικία που τη χαρακτηρίζει η έντονη χρήση ξύλινου καφασωτού πλέγματος στον όροφο, καθώς και η εξ ολοκλήρου εξωτερική επένδυση των τοίχων με τούβλο. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ Καθώς παρατηρούμε πως στο μεγαλύτερο τμήμα του ισογείου υπάρχει ο ιδιωτικός χώρος στάθμευσης της κατοικίας, διαπιστώνουμε ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ότι οι κύριοι χώροι της, δηλαδή χώροι διημέρευσης και υπνοδωμάτια, θα αναπτύσσονται στους δύο παραπάνω ορόφους. Η είσοδος επιτυγχάνεται από μία ενδιάμεση στάθμη μεταξύ του ισογείου και του πρώτου ορόφου. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ Βασικό μορφολογικό χαρακτηριστικό αποτελούν οι δύο γωνιακοί προεξέχοντες όγκοι των ορόφων με τα υαλοστάσια, οι οποίοι ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ καλύπτονται με ελαφρώς κεκλιμένη κεραμοσκεπή, καθώς και το «σπάσιμο» του τοίχου που δημιουργείται κάτω από το σαχνισί για να προστατεύεται η είσοδος της κατοικίας. ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ Κατασκευαστικά, ο φέροντας οργανισμός φαίνεται να είναι από ωπλισμένο σκυρόδεμα και τούβλο ως στοιχείο πλήρωσης, ενώ η ΣΥΣΤΗΜΑ στέγη από ξύλινο σκελετό και αντίστοιχου υλικού φορούσια. ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ Στον διάκοσμο συμβάλλουν οι ξύλινες καφασωτές κατασκευές οι οποίες στηρίζονται πάνω σε μεταλλικά στοιχεία των σαχνισί, όπως επίσης και η επένδυση του τούβλου με το ιδιαίτερο κεραμιδί χρώμα του. ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΚΟΝΤΙΝΗ ΛΗΨΗ ΣΑΧΝΙΣΙΩΝ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΣΟΔΟΥ ΚΟΝΤΙΝΗ ΛΗΨΗ ΤΩΝ ΞΥΛΙΝΩΝ ΚΑΦΑΣΩΤΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Επιτόπια προσωπική έρευνα.

53

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Πρόκειται για μία κατοικία στην οποία διακρίνει κανείς έντονα δύο όγκους διαφορετικού μεγέθους οι οποίοι προεξέχουν στους ορόφους και εκμεταλλεύονται τον προσανατολισμό. Για αυτό το λόγο, εμφανίζουν συνεχή ανοίγματα τα οποία περιβάλλονται από επιμέρους ξύλινες καφασωτές κατασκευές, οι οποίες μπορούν να λειτουργούν είτε ως διακοσμητικό στοιχείο είτε για προστασία από το φυσικό φως. Η γεωμετρία των κατασκευών της κατοικίας, ωστόσο, δεν «δένει» αρμονικά μεταξύ τους, όπως και η εναλλαγή των διαφόρων υλικών που διακρίνονται σε αυτήν (τούβλο, ξύλο, μέταλλο, κεραμίδι), τα οποία «βαραίνουν» Εικόνα 106: Προοπτική λήψη το κτίριο. Τα παραπάνω έχουν σαν αποτέλεσμα να μην της κατοικίας, οδός Νικομάχου εναρμονίζεται η κατοικία με το υπόλοιπο δομημένο 8. κτιριακό απόθεμα του περιβάλλοντος χώρου από το οποίο περιτριγυρίζεται, ενώ, τέλος, δεν μας παρακινεί στο γεγονός να μιλήσουμε για μία κατοικία που ξεχωρίζει για τον εκσυγχρονισμένο τρόπο απόδοσης της λαϊκής αρχιτεκτονικής της Άνω Πόλης με γοητεία και έμπνευση.

Εικόνα 107: Ο περιβάλλοντας χώρος της κατοικίας καθώς εισέρχεσαι στην οδό.

Εικόνα 109: Λήψη των δύο σαχνισιών στους ορόφους.

Εικόνα 108: Η προοπτική του κτιρίου από την αντίθετη κατεύθυνση της οδού.

Εικόνα 110: Η είσοδος της κατοικίας υπό κλίση του τοίχου κάτω από το σαχνισί.

Εικόνα 111: Λεπτομέρεια της επένδυσης με τούβλο.

54

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Συρακουσών 11: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ

Μονοκατοικία ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Οδός Συρακουσών 11, Άνω Πόλη 2000 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΝΟΜΙΚΟ Μη διατηρητέο ΚΑΘΕΣΤΩΣ 3 Τριώροφη μονοκατοικία η οποία φέρει χαρακτηριστικά νεοκλασικής αρχιτεκτονικής των παλιών κατοικιών της Άνω Πόλης . Με βάση τα τυπολογικά πρότυπα των παλαιότερων αντίστοιχων κατοικιών σαν τη συγκεκριμένη, υποθέτουμε πως οι κύριοι χώροι της αναπτύσσονται στα τελευταία επίπεδα εκατέρωθεν ίσως μίας σάλας, ενώ οι δευτερεύοντες χώροι στο ισόγειο. Τα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά που διακρίνουμε είναι η σχεδόν απόλυτη συμμετρία στους όγκους (ύπαρξη σαχνισί και «εσωτερικού» εξώστη στη μέση) και τα ανοίγματα. Επίσης, στη στέψη του κτιρίου ξεχωρίζουν το τριγωνικό αέτωμα και οι ανάγλυφες γύψινες διακοσμήσεις. Κατασκευαστικά, ο φέροντας οργανισμός φαίνεται να είναι από ωπλισμένο σκυρόδεμα και τούβλο ως στοιχείο πλήρωσης.

Στον διάκοσμο συμβάλλουν οι ανάγλυφες γύψινες διακοσμήσεις, όπως προαναφέραμε, στη στέψη της κατοικίας, καθώς επίσης και οι κίονες στο μεσαίο επίπεδο οι οποίοι δεν έχουν στηρικτικό ρόλο στη κατασκευή. ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΛΗΨΗ ΚΤΙΡΙΟΥ ΛΗΨΗ ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΩΝ ΚΙΟΝΩΝ ΚΟΝΤΙΝΗ ΛΗΨΗ ΤΟΥ ΤΡΙΓΩΝΙΚΟΥ ΑΕΤΩΜΑΤΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Επιτόπια προσωπική έρευνα.

55

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Η συγκεκριμένη κατοικία στην οδό Συρακουσών 11 διαφέρει στην εικόνα της από όλες τις προηγούμενες που αναλύσαμε. Είναι εμφανές ότι έχει δεχτεί επιρροές από την αρχιτεκτονική των σπιτιών των Εβραίων στην Άνω Πόλη, τα οποία συναντούσε κανείς τα πολύ παλιά χρόνια. Τα νεοκλασικά στοιχεία έχουν επιδράσει πάνω στο κτίριο, γεγονός που μαρτυρείται από την έντονη συμμετρία της όψης στα ανοίγματα και τον όγκο του ορόφου, καθώς και από τα ανάγλυφα διακοσμητικά στοιχεία των κιόνων στον πρόβολο του ισογείου, αλλά και κάτω από τη στέγη και γύρω από το αέτωμα. Εικόνα 112: Η όψη της κατοικίας στην οδό Συρακουσών 11.

Τα παραπάνω, όμως, στοιχεία δεν έχουν αποδοθεί στη σημερινή εποχή με μία διαφορετική, πιο σύγχρονη προσέγγιση η οποία θα έκανε το κτίριο να «αφουγκράζεται» τις σημερινές απαιτήσεις του οικισμού. Ο οικισμός της Άνω Πόλης δεν αποζητά κτίρια της εποχής των προσφύγων, όπου τότε ήταν και διαφορετικές οι ανάγκες των κατοικιών, αλλά είναι ωφέλιμο να δημιουργούνται κατασκευές με ρίζες το παρελθόν αλλά συνδιαλεγόμενες με το παρόν.

Εικόνα 113: Το όμορο κτίριο της κατοικίας. Αντίθεση ύπαρξης παλιού-νέου.

Εικόνα 114: Η τυφλή πλάγια όψη της κατοικίας και η αυλόπορτα του διπλανού κτίσματος που προδίδει ακόμα μία πολύ παλιά κατασκευή.

56

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Χαβρίου 9: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ

Μονοκατοικία ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Οδός Χαβρίου 9, Άνω Πόλη Γύρω στο 2010 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΝΟΜΙΚΟ Μη διατηρητέο ΚΑΘΕΣΤΩΣ 3 Τριώροφη μονοκατοικία σε αραιοδομημένο σημείο του οικισμού της Άνω Πόλης, δίπλα σε πολυκατοικίες. Από το ισόγειο τμήμα της κατοικίας επιτυγχάνεται η είσοδος στο εσωτερικό του. Το γεγονός, όμως, ότι βρίσκεται σε υπερυψωμένο επίπεδο από αυτό του δρόμου μας προϊδεάζει την ύπαρξη υπογείου. Οι κύριοι χώροι αναπτύσσονται στους παραπάνω ορόφους. Τα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά που διακρίνουμε είναι το σαχνισί στον πρώτο όροφο με τις αντηρίδες από κάτω του, η ημιυπαίθρια κατασκευή του δευτέρου ορόφου που θυμίζει χαγιάτι και, τέλος, η αετωματική απόληξη ως στέψη. Κατασκευαστικά, ο φέροντας οργανισμός φαίνεται να είναι από ωπλισμένο σκυρόδεμα και τούβλο ως στοιχείο πλήρωσης.

Στον διάκοσμο θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τα σκαλιστά σημεία πάνω στο αέτωμα και πάνω από τα τρία ανοίγματα του πρώτου ορόφου, καθώς επίσης και τις αντηρίδες διότι δεν αποσκοπούν στη στήριξη του προεξέχοντα όγκου, αλλά απλά στην εμφάνιση. ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΜΠΡΟΣΤΙΝΗ ΟΨΗ ΚΟΝΤΙΝΗ ΛΗΨΗ ΣΑΧΝΙΣΙΟΥ ΚΟΝΤΙΝΗ ΛΗΨΗ ΤΟΥ ΤΡΙΓΩΝΙΚΟΥ ΑΕΤΩΜΑΤΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Επιτόπια προσωπική έρευνα.

57

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Το συγκεκριμένο κτίριο, με την πρώτη ματιά, δείχνει να έχει υποστεί σύγχρονες επεμβάσεις, ωστόσο ας δούμε προσεχτικά ότι πρόκειται εξίσου για άλλη μία περίπτωση μη αρμονικής συνθετικής διαδικασίας. Στον πρώτο όροφο παρατηρείται κλειστή επέκταση του εσωτερικού χώρου, όπως συνηθιζόταν και στα παλαιότερα ιστορικά κτίρια της Άνω Πόλης με το λεγόμενο σαχνισί, με τρία εν σειρά ανοίγματα και αντηρίδες στο κάτω μέρος. Όμως, παλιά οι αντηρίδες αποτελούσαν απαραίτητο λειτουργικό στοιχείο για την προεξέχουσα κατασκευή, διότι τα πατώματα ήταν ξύλινα και έτσι απαιτούνταν στήριξη. Έτσι, στη περίπτωση καταλαβαίνουμε πως Εικόνα 115: Γενική άποψη της συγκεκριμένη αποτελούν απλά διακοσμητικά στοιχεία από μπετόν, τα κατοικίας της οδού Χαβρίου 9. οποία τείνουν να μιμηθούν τις παλιές κατασκευές. Επίσης, εν συνεχεία του πρώτου ορόφου, στο πάνω μέρος, αναπτύσσεται μία διαφορετική ημιυπαίθρια κατασκευή του δευτέρου ορόφου που θυμίζει το χαγιάτι, έχοντας για στέγαστρο μία τριγωνική αετωματική απόληξη με σκαλιστά στοιχεία. Όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν είναι αυθεντικά ως προς τη σύγχρονη αρχιτεκτονική με βάσεις από το παρελθόν και αλλοιώνουν τη σημερινή εικόνα που επιχειρούν να δώσουν ορισμένοι αρχιτέκτονες στα κτίρια του οικισμού, όπως Εικόνα 116: Η εν λόγω κατοικία και η αντίθεσή θα αναλύσουμε στην επόμενη ενότητα. της δίπλα σε μία μεγάλη πολυκατοικία.

58

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Χαβρίου 10: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ

Πολυκατοικία ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Οδός Χαβρίου 10, Άνω Πόλη 2015-2016 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΝΟΜΙΚΟ Μη διατηρητέο ΚΑΘΕΣΤΩΣ 3 Τριώροφη πολυκατοικία σε αραιοδομημένο σημείο του οικισμού της Άνω Πόλης, απέναντι ακριβώς από το προηγούμενο παράδειγμα κατοικίας. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ Στο συγκεκριμένο παράδειγμα όπου πρόκειται πλέον για πολυκατοικία και όχι μονοκατοικία, είναι σαφές ότι στον κάθε όροφο θα ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ διαμοιράζονται τα διαμερίσματα με τους δικούς τους χώρους. Επομένως, δεν μιλάμε πλέον για καθ’ ύψος ανάπτυξη χώρων. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ Και αυτό το κτίριο κατοικίας διαθέτει σαχνισί με τρεις προεξοχές στον δεύτερο όροφο. Επιπλέον, διακρίνονται διάφορες εσοχές στο ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ογκοπλαστικό κομμάτι το οποίο σχηματίζει ημιυπαίθριους προβόλους. ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ Κατασκευαστικά, ο φέροντας οργανισμός φαίνεται να είναι από ωπλισμένο σκυρόδεμα και τούβλο ως στοιχείο πλήρωσης. Η στέγη ΣΥΣΤΗΜΑ είναι κεραμοσκεπή με ξύλινη βάση. ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ Στον διάκοσμο του κτιρίου συμμετέχει το χαραγμένο μπετό στην επιφάνεια του κορμού του, δηλαδή στο ισόγειο και τον πρώτο όροφο. ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΚΥΡΙΑ ΟΨΗ ΜΕ ΤΗΝ ΕΙΣΟΔΟ Η «ΕΛΕΥΘΕΡΗ» ΓΩΝΙΑ ΛΗΨΗ ΕΣΟΧΗΣ ΜΕ ΠΡΟΒΟΛΟ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Επιτόπια προσωπική έρευνα.

59

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Στην προκειμένη περίπτωση αντιμετωπίζουμε μία από τις νεόχτιστες οικοδομές που έχουν υψωθεί τα τελευταία χρόνια στην Άνω Πόλη. Παρατηρούμε πως η κλίμακά της είναι αυτό το στοιχείο το οποίο υπερκαλύπτει όλα τα υπόλοιπα. Μεγάλη έκταση, βαριά χαρακτηριστικά, έντονη ογκοπλασία, κυριαρχούν πάνω στο κτίριο και δεν αξιοποιούν με αρμονικό τρόπο τα στοιχεία της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Το μόνο αξιοπρόσεχτο, Εικόνα 117: Ο περιβάλλοντας χώρος της αλλά χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αποτελεί πολυκατοικίας στην οδό Χαβρίου 10. το σαχνισί με τρεις προεξοχές στον δεύτερο όροφο, το οποίο συνοδεύεται και από εσοχές (ξετρυπήματα) στον όγκο. Αυτό συναντάται και στους δύο κατώτερους ορόφους σχηματίζοντας ημιυπαίθριους προβόλους, ενώ το συμπαγές κατακόρυφο στοιχείο μπετού στην ελεύθερη γωνία του κτίσματος παραπέμπει σε γυμνό υποστύλωμα, που όμως προσδίδει επιπλέον «βάρος» στη κλίμακα της κατασκευής. Εκτιμούμε, δηλαδή, πως στη συγκεκριμένη περίπτωση χάνεται κυρίως η Εικόνα 118: Προοπτική λήψη των σαχνισιών στον ανθρώπινη κλίμακα που διέκρινε τα παλιά σπίτια του οικισμού. τελευταίο όροφο της πολυκατοικίας.

60

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

V.iii Παρουσίαση των κτιρίων που αποτελούν «αξιόλογα» παραδείγματα σύγχρονης επέμβασης στην Άνω Πόλη - Καρτέλες καταγραφής

Οι παραδοσιακοί οικισμοί, όπως η Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης, δεν αποτελούν μουσειακά συγκροτήματα ώστε να διατηρούνται αναλλοίωτα στο χρόνο. Αντιθέτως, είναι ζωντανοί οργανισμοί οι οποίοι πρέπει να υπηρετούν τις σύγχρονες ανάγκες των κατοίκων τους για να μπορέσουν άλλωστε να επιβιώσουν.

Οι ιδιαίτερες δεσμεύσεις νέων κτισμάτων που απαιτούνται σε προστατευόμενες περιοχές, όπως και στην Άνω Πόλη, αφορούν: 1) Την υποχρέωσή τους να ακολουθήσουν τον αρκετά δεσμευτικό οικοδομικό κανονισμό που ισχύει στην περιοχή, 2) Την ανάγκη για συνύρπαξή τους µε κατασκευές των τελών του 19 ου αιώνα - αρχών του 20ου αιώνα και μορφολογική ένταξη σε περιοχές µε ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα, 3) Την ενδεχόμενη σχέση τους µε μνημεία ή αξιόλογα κτίρια από την άλλη, που γειτνιάζουν ή βρίσκονται σε μικρή απόσταση από αυτά69.

Για να υπάρξει μία σημερινή αρχιτεκτονική "εντός των τειχών" απαιτείται η ταυτόχρονη εγκατάλειψη των στερεοτύπων της παράδοσης, αλλά και του συρμού. Σεβασμός στην παράδοση δεν είναι τα παράταιρα σαχνισιά, οι στέγες πάνω στο μπετόν, οι ψεύτικες επενδύσεις με ξύλα και πέτρες, η περιφορά των μορφών έξω από τον τόπο που τις γέννησε. Η διακριτική εμφάνιση του δομικού σκελετού είναι τιμιότερη από τις διακοσμητικές ξύλινες επενδύσεις, οι ταπεινοί τσιμεντόλιθοι και τα τούβλα είναι συγγενέστερα στη λογική της παραδοσιακής εμφανούς τοιχοποιίας από τις τρέχουσες επικαλύψεις. H ταπεινότητα, η άνεση, η έλλειψη δογματισμού, η τιμιότητα της κατασκευής, η κλιματική προσαρμογή, η αποφασιστικότητα των γεωμετρικών χειρισμών, η σαφήνεια της τυπολογίας είναι αρετές που πρέπει να χαρακτηρίζουν τη νέα αρχιτεκτονική σε ένα φορτισμένο με μνήμες ιστορικό περιβάλλον. H παρουσία του παρελθόντος στην αρχιτεκτονική του παρόντος δεν συνεπάγεται την υποχρεωτική αντιγραφή70. Έπειτα από τη μελέτη μου στην περιοχή αυτή, εντοπίστηκαν ορισμένα κτίρια κατοικιών τα οποία ακολουθούν την παραπάνω άποψη και αξίζει να τα δούμε το κάθε ένα ξεχωριστά παρακάτω με την αντίστοιχη καρτέλα καταγραφής του και μία μικρή αξιολόγηση.

69 70

http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf http://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles/print.php?article=1897&language=gr

61

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Ακροπόλεως 33: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ Μονοκατοικία ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Δήμητρα Φύγκα ΘΕΣΗ Οδός Ακροπόλεως 33, Άνω Πόλη ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ.

2005 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΝΟΜΙΚΟ Μη διατηρητέο ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ Γωνιακή μονοκατοικία, τριώροφη με κεραμοσκεπή, απλής αλλά σύγχρονης μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής σύνθεσης. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ Οι χώροι αναπτύσσονται εσωτερικά σε τρεις στάθμες, με την είσοδο του κτιρίου να μην βρίσκεται σε εμφανές σημείο του ισόγειου ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ τμήματός του αλλά να επιτυγχάνεται από τη διπλανή κατοικία. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ Κτίσμα με ορθογώνια ορθολογικά ανοίγματα και έντονη προεξοχή τμήματος από τον ενιαίο πρισματικό όγκο του στους δύο ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ τελευταίους ορόφους δημιουργώντας σαχνισί διαφορετικής διεύθυνσης από την επιφάνεια της πρόσοψης του κτιρίου. ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ Η κατασκευή του φέροντος οργανισμού φαίνεται να είναι από ωπλισμένο σκυρόδεμα, το οποίο είναι επιχρισμένο με χρωματισμένο ΣΥΣΤΗΜΑ κονίαμα. ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ Γίνεται σημειακή χρήση πέτρας ως επένδυση σε τμήμα του ισογείου στην κύρια όψη. ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΑ ΟΜΟΡΑ ΚΤΙΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΑ ΠΛΕΥΡΑ ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΝΕΟΥ-ΠΑΛΙΟΥ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΑΝΟΙΓΜΑΤΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Επιτόπια προσωπική έρευνα.

62

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Πρόκειται, λοιπόν, για μία μονοκατοικία σύγχρονης σχετικά κατασκευής, μη διατηρητέα. Βρίσκεται σε γωνιακό σημείο στη συμβολή των οδών Ακροπόλεως και Δημοκρίτου και γειτνιάζει με παλιές κατασκευές ιδιαίτερα από την πλάγια όψη του. Ωστόσο, έχει καταφέρει να αναδειχθεί με σωστό τρόπο χωρίς να μοιάζει «ξένο» απόκτημα του οικοδομικού τετραγώνου. Εικόνα 119: Μακρινή λήψη της κατοικίας με τον περιβάλλοντα χώρο.

Διαθέτει τρεις ορόφους και κεραμοσκεπή, από τους οποίους οι δύο τελευταίοι αναδεικνύονται με έναν προβαλλόμενο όγκο που θυμίζει σαχνισί, έντονα σπασίματα στην επιφάνεια του τοίχου της πρόσοψης, μεγάλα ανοίγματα και τη μη ύπαρξη ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων. Η κατασκευή του φέροντος οργανισμού φαίνεται να είναι από ωπλισμένο σκυρόδεμα, το οποίο είναι επιχρισμένο με χρωματισμένο κονίαμα, ενώ γίνεται σημειακή Εικόνα 120: Προοπτική άποψη της χρήση πέτρας ως επένδυση σε τμήμα του ισογείου κατοικίας. στην κύρια όψη. Είναι εμφανής ο σύγχρονος χαρακτήρας του κτιρίου εκφράζοντας σεβασμό στα παραδοσιακά στοιχεία. Η πρωτότυπη ογκοπλασία σε συνδυασμό με τις αρχιτεκτονικές βάσεις της μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής, τις οποίες δεν αντιγράφει, μαρτυρούν τον συγκερασμό παλιών με νέων στοιχείων με απόλυτη αρμονία.

Εικόνα 121: Η επένδυση με πέτρα σε τμήμα του ισογείου.

Εικόνα 122: Τα ανοίγματα στον προεξέχοντα όγκο του ορόφου.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, ως δείγμα των δυνατοτήτων καταγραφής και μελέτης της αρχιτεκτονικής μορφολογίας του συγκεκριμένου κτιρίου καθώς δεν υπήρχαν και παραπάνω πληροφορίες για αυτό, προχώρησα στη διαδικασία εφαρμογής του προγράμματος Photoscan.

63

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Εικόνα 123: Άποψη της κατοικίας με τα όμορα μέσω του πυκνού νέφους των μοναδικών σημείων “dense cloud”.

Εικόνα 126: Κοντινή άποψη της κατοικίας, έχοντας σχηματιστεί πλήρης επιφάνεια “mesh”.

Εικόνα 124: Λήψη της κατοικίας, και με τις δύο όψεις με τον ίδιο τρόπο.

Εικόνα 127: Η μπροστινή όψη της κατοικίας μαζί με το όμορο, με την ίδια μέθοδο.

Εικόνα 125: Η πλάγια όψη της κατοικίας με την ίδια μέθοδο.

Εικόνα 128: Η πλάγια όψη της κατοικίας με τη μέθοδο “mesh”.

Πρόκειται για 3D μοντελοποίηση του κτιρίου μελέτης, εισάγοντας στο πρόγραμμα φωτογραφίες, αλληλοκαλυπτόμενες κατά 80% η επόμενη με την προγούμενη, τις οποίες έχω τραβήξει όντας απέναντι και παράλληλα με το κτίριο από κάθε όψη συμπεριλαμβάνοντας κάθε σημείο του και κατά ύψος και κατά μήκος. Όλα αυτά τα σημεία εντοπίζονται από το πρόγραμμα και σχηματίζουν στην αρχή ένα πυκνό νέφος και στη συνέχεια μία πλήρη επιφάνεια, αποτυπώνοντας με ρεαλιστικό τρόπο τη μορφή του κτιρίου όπως φαίνεται στις εικόνες παρακάτω. Όπως μπορεί να διακρίνει κανείς από τις εικόνες, η αποτύπωση των χαρακτηριστικών και της μορφής του κτιρίου πλησιάζει κατά πολύ την πραγματική του εικόνα και αυτό οφείλεται στις φωτογραφίες που εισάγονται στο πρόγραμμα Photoscan. Έτσι, διευκολύνεται η μελέτη του ακόμα και χωρίς να είσαι παρών στην πραγματική τοποθεσία και κατανοείς εσύ ο ίδιος με καλύτερο τρόπο την μορφολογία του αντικειμένου μελέτης. Μάλιστα, επιτυγχάνεται και η λήψη ορθοφωτογραφιών, οι οποίες μπορούν να αντικαταστήσουν επαρκώς τα αρχιτεκτονικά σχέδια των όψεων.

64

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Ακροπόλεως 121: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ

Διπλοκατοικία Οδός Ακροπόλεως 121, Άνω Πόλη 1999-2001 Υπόγειο και 2 όροφοι.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Γωνιακό στο υψηλότερο σημείο της οδού, διατηρεί με ελευθερία τον όγκο ενός παλαιότερου μεσοπολεμικού προσφυγικού κτίσματος. Τα διαμερίσματα αναπτύσσονται σε δύο στάθμες με ένα σύνθετο τρόπο έχοντας ανεξάρτητες εισόδους και αποφεύγοντας την τυπική διάταξη των χώρων. Συμπαγής βάση με τετράγωνα ορθολογικά ανοίγματα, αφαιρέσεις και ελαφρές προεξοχές τμημάτων από τον ενιαίο πρισματικό όγκο του προϋπάρχοντος κτίσματος, η γωνία υπογραμμίζεται με εσοχή στη βάση και προεξέχοντα κλειστό υαλόφρακτο εξώστη στον όροφο που κλείνει με ελαφρές κατασκευές που δημιουργούν διαφανή ή αδιαφανή διαφράγματα. Τα συμπαγή τμήματα κατασκευάζονται από έγχρωμους τσιμεντόλιθους, ενώ στα ελαφρά τμήματα είναι εμφανείς οι πλάκες από σκυρόδεμα. Μεταλλικά κουφώματα, υαλότουβλα και ξύλινα πλέγματα με περσίδες που εξασφαλίζουν ηλιοπροστασία. ΚΑΤΟΨΗ Α’ ΣΤΑΘΜΗΣ ΚΑΤΟΨΗ Β’ ΣΤΑΘΜΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ / ΚΑΤΑ ΜΗΚΟΣ ΤΟΜΗ

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ

Κατοικία

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ

ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ

Κατοικία

ΝΟΜΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ

Ν. Καλογήρου Φ. Μαυρογορδάτος Μη διατηρητέο

http://www.greekarchitects.gr, http://morfologia.arch.duth.gr, αρχείο Πολεοδομίας Θεσσαλονίκης.

65

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Η διπλοκατοικία αυτή στην οδό Ακροπόλεως 121 αποτελεί υπόδειγμα σύγχρονης επέμβασης μεταξύ των υπόλοιπων κτισμάτων του παραδοσιακού οικισμού της Άνω Πόλης. Χρησιμοποιώντας στοιχεία της παλιάς μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής, όπως είναι η προεξοχή στον όροφο, οι ελαφριές κατασκευές και τα αδρά υλικά στις επιφάνειες των τοίχων, οι αρχιτέκτονες του κτιρίου Ν. Καλογήρου και Φ. Μαυρογορδάτος έχουν καταφέρει με Εικόνα 129: Προοπτική άποψη της απόλυτη επιτυχία να δώσουν νέα πνοή στα κατοικίας. χαρακτηριστικά αυτά χωρίς να μιμούνται σε σημείο αντιγραφής το παρελθόν. Η κατασκευή, εκτός από τον σεβασμό που επιδεικνύει στον ίδιο του τον εαυτό και στις ιστορικές βάσεις του, σέβεται και το περιβάλλον στο οποίο καλείται να ενταχθεί. Οι χρωματισμοί των υλικών, η ανθρώπινη κλίμακα, οι καθαρές μορφές, δεν έρχονται σε αντιπαράθεση με τον χαρακτήρα της Άνω Πόλης, αντιθέτως, τον ενισχύουν με πιο σύγχρονο τρόπο.

Εικόνα 130: Η πλάγια όψη με τη δεύτερη είσοδο της κατοικίας.

Εικόνα 132: Ο υαλόφρακτος εξώστης του ορόφου με τα ελαφρά διαφράγματα.

Εικόνα 131: Η ημιυπαίθρια είσοδος της πρώτης κατοικίας.

Εικόνα 133: Εσωτερική εικόνα του υαλόφρακτου εξώστη, με τοποθέτηση εστίας θέρμανσης.

66

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Όπως πραγματοποίησα την περαιτέρω μελέτη του προηγούμενου κτιρίου (Ακροπόλεως 33) μέσω του προγράμματος μοντελοποίησης Photoscan, το ίδιο συνέβη και στο συγκεκριμένο, με τις εξής λήψεις ως αποτελέσματα.

Εικόνα 134: Λήψη του κτιρίου ως “dense cloud”.

Εικόνα 135: Λήψη του κτιρίου ως “mesh”.

Εικόνα 136: Ορθοφωτογραφία της πλάγιας όψης.

67

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Κάστορος 14: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Διπλοκατοικία ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Μιχαήλ Νομικός Οδός Κάστορος 14, Άνω Πόλη 1993-1998 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΝΟΜΙΚΟ Μη διατηρητέο ΚΑΘΕΣΤΩΣ 4 από τη χαμηλότερη στάθμη (άνιση υψομετρική διαφορά στις όψεις του). Σύγχρονη διπλοκατοικία με αρχιτεκτονική που εστιάζει στην αναγνώριση του τόπου. Οι όγκοι του, το πέτρινο κάτω τμήμα και οι υπερκείμενοι επιχρισμένοι όγκοι, εντάσσονται στη μορφολογία του βράχου και των γειτονικών κτισμάτων. Οι δύο κατοικίες οργανώθηκαν σε επάλληλα κλιμακούμενα επίπεδα προσαρμοσμένα στην έντονη κλίση του εδάφους (6,00 µ.). Οι κύριοι χώροι διαβίωσης στρέφονται προς το νότο και τη θέα, ενώ ο μεταβατικός χώρος μεταξύ δηµόσιου και ιδιωτικού οργανώθηκε µε τη δημιουργία ενός ηµιυπαίθριου χώρου και µε υποχώρηση από την οικοδομική γραµµή. Η πρώτη κατοικία εντάσσεται στο διώροφο τµήµα εµφανούς λιθοδομής, ενώ η δεύτερη οργανώνεται στο υπερκείμενο τµήµα που αποτελείται από διασπαρμένους, κλιμακούμενους όγκους. Συνδετικό στοιχείο αποτελεί η διώροφη αρχιτεκτονική προεξοχή. Αποτελείται από εμφανή λιθοδομή στους δύο πρώτους ορόφους και οπλισμένο σκυρόδεμα στους υπόλοιπους όγκους επιχρισμένο από κονίαμα ειδικής συνθέσεως. Ξύλινα στοιχεία στο νότο και στους προβόλους, εμφανής πέτρα και χρωματιστό κονίαμα. ΚΑΤΟΨΗ Α’ ΣΤΑΘΜΗΣ ΚΑΤΟΨΗ Β’ ΣΤΑΘΜΗΣ ΚΑΤΑ ΜΗΚΟΣ ΤΟΜΗ

http://morfologia.arch.duth.gr, https://parallaximag.gr, http://www.openhousethessaloniki.gr.

68

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Πρόκειται για μία διπλοκατοικία ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής σημασίας για το ευρύτερο κτιριακό περιβάλλον της Άνω Πόλης, διότι συγκεντρώνει ποιότητες και στοιχεία αντάξια του παρελθόντος αποτυπωμένα με πιο σύγχρονο και δημιουργικό τρόπο. Όσον αφορά το οικόπεδο, είναι πλατυμέτωπο προς το κάτω νότιο τμήμα, στενομέτωπο προς το άνω βόρειο και με υψομετρική διαφορά μεταξύ των άνισων πλευρών του. Βασικές αρχές για τον σχεδιασµό του κτιρίου ήταν η λιτότητα των μορφών, η επιλογή των υλικών συναφών µε τα υλικά και τις κατασκευές του τόπου. Έτσι, το κτίριο εναρμονίζεται µε το περιβάλλον χωρίς να το μιµείται παθητικά. Ένα κτίριο που φέρει μία σύγχρονη αρχιτεκτονική αύρα, αλλά εναρμονίζεται και με το ιστορικό περιβάλλον της Άνω πόλης. Η επιλογή των υλικών έγινε με βάση τον βιοκλιματικό σχεδιασμό και πιο συγκεκριμένα με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Δηλαδή, με ξύλο στον νότο και φεγγίτες προς τον βορρά. Το στοιχείο που προκαλεί εντύπωση αφορά την τοποθέτηση του ξύλινου πατώματος στον κάτω όροφο επάνω σε έναν βράχο για να μην αλλοιωθεί η γεωμορφολογία του εδάφους και για να διατηρεί μία σταθερή θερμοκρασία στον όροφο.

Εικόνα 137: Άποψη του κτιρίου από τον δρόμο.

Εικόνα 138: Η διώροφη αρχιτεκτονική προεξοχή με τα ανοίγματα.

Εικόνα 140: Η άποψη της κατοικίας από την οδό Κάστορος.

Εικόνα 141: Προοπτική λήψη της εισόδου.

Εικόνα 143: Εσωτερική άποψη της προεξοχής.

Εικόνα 139: Λήψη της λιθοδομής.

Εικόνα 142: Οι είσοδοι στις δύο κατώτερες στάθμες.

Εικόνα 144: Εσωτερική άποψη καθιστικού-κουζίνας.

69

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία που γειτνιάζει με τον Όσιο Δαυίδ: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μονοκατοικία ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Α. Κωτσιόπουλος Ε. Χαλκιοπούλου Κοντά στον Όσιο Δαυίδ, Άνω Πόλη 1997-1999 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΝΟΜΙΚΟ Μη διατηρητέο ΚΑΘΕΣΤΩΣ Υπόγειο και 3 όροφοι. Κατασκευάστηκε επί ενός ιδιαίτερα επικλινούς οικοπέδου επιφάνειας 130m², αναπτύσσεται σε τρία κύρια επίπεδα και τρεις ευδιάκριτες ενότητες, η κάθε μια από τις οποίες παίζει και έναν ιδιαίτερο ρόλο. Υπόγειο: αρχείο, αποθήκη και λεβητοστάσιο, Ισόγειο: δύο μικρές αυλές, βιβλιοθήκη και γραφείο, Ανωδομή της νότιας πλευράς: το μεγαλύτερο μέρος των κυρίων χώρων της κατοικίας, Βόρειο τμήμα: υπόλοιποι κύριοι χώροι καθώς και χώροι κίνησης, λουτρά και συμπληρωματικοί χώροι. Τρεις ευδιάκριτες ενότητες: η «βάση» που χαρακτηρίζεται από την εξωτερική επένδυση με πέτρα και εμφανές τούβλο και από τα μικρά ανοίγματα, η ανωδομή της νότιας πλευράς με το καφασωτό περίβληµα από χαλύβδινα κουφώµατα που είναι το κυρίαρχο στοιχείο της κατοικίας και το βορινό τµήµα που λειτουργεί σαν φόντο και πλησιάζει μορφολογικά τα γειτονικά κτίσματα. Φέρων οργανισμός από οπλισμένο σκυρόδεμα. Εξωτερική επένδυση με πέτρα και εμφανές τούβλο, καφασωτό περίβλημα που επιτρέπει την οπτική φυγή. ΚΑΤΟΨΗ Α’ ΚΑΙ Β’ ΣΤΑΘΜΗΣ ΚΑΤΟΨΗ Γ’ ΚΑΙ Δ’ ΣΤΑΘΜΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΟΨΗ

http://www.ktirio.gr, https://www.designhome.gr, http://morfologia.arch.duth.gr, https://parallaximag.gr.

70

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Η μονοκατοικία αυτή χρήζει ιδιαίτερης προσοχής. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την καινοτόμα αρχιτεκτονική του σύνθεση συγκριτικά των υπόλοιπων κτισμάτων της περιοχής, χωρίς όμως να επιβάλλεται εις βάρος τους. Η κλίμακά του ίσως να σηματοδοτεί το αντίθετο καθώς πρόκειται για μεγάλο κτίριο κατοικίας, ωστόσο οι αρχιτέκτονες δούλεψαν έξυπνα με τη χρήση των συγκεκριμένων υλικών που διακρίνουμε μέσα από τις φωτογραφίες. Η εξωτερική επένδυση με πέτρα και εμφανές τούβλο στη βάση της κατασκευής αποσκοπεί στην αρμονική της ένταξη στο περιβάλλον και καταφέρνει να αποτελέσει συνέχεια του φυσικού βράχου της περιοχής. Το βόρειο τμήμα της κατοικίας παρουσιάζει μία διαφορετική εικόνα από αυτή του νότου με το καφασωτό περίβλημα που κυριαρχεί. Στον βορρά, η μορφολογία πλησιάζει εκείνη που συναντάμε στα περισσότερα κτίσματα της Άνω Πόλης και έτσι παρατηρούμε τον πολυσύνθετο χαρακτήρα αυτής της μονοκατοικίας που σέβεται την ιστορικότητα του τόπου και παράλληλα την εξελίσσει με σύγχρονο και δημιουργικό τρόπο. Δεν είναι τυχαίο ότι η κατοικία επελέγη μεταξύ των 1000 καλύτερων κτιρίων ανά τον κόσμο την περίοδο 1999-2004 και περιελήφθη στον άτλαντα «The Phaidon Atlas of Contemporary World Architecture» (2004), Phaidon Press, p. 614.

Εικόνα 145: Η επένδυση τούβλου στο νότο.

Εικόνα 146: Η κατασκευή με κουφώματα 0.80*0.80 και ανοιγόμενα φύλλα.

Εικόνα 148: Άποψη της κατοικίας από τον Όσιο Δαυίδ.

Εικόνα 150: Εσωτερική άποψη του καθιστικού.

Εικόνα 147: Η βόρεια όψη της κατοικίας.

Εικόνα 149: Άποψη της κατοικίας ανεβαίνοντας τον δρόμο.

Εικόνα 151: Η οπτική φυγή μέσα από την καφασωτή προεξοχή.

Εικόνα 152: Εσωτερική άποψη του χώρου της βιβλιοθήκης.

71

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Δόμνας Βισβίζη 13: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ

Μονοκατοικία Οδός Δόμνας Βισβίζη 13, Επταπύργιο

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ

1997-2001 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΝΟΜΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ 3 H κατοικία βρίσκεται σε μικρό οικόπεδο στην οδό Βυσβίζη, ένα στενό δρόμο, κάθετο προς το βόρειο τείχος του Επταπυργίου. Προς την πλευρά του δρόμου το κτίσμα αποτελείται από δύο ανισοβαρείς όγκους που αρθρώνονται με μικρή απόκλιση μεταξύ τους. Στο εσωτερικό επιδιώκεται η συνέχεια των χώρων στις τρείς κύριες στάθμες γύρω από το περίκλειστο «αίθριο» - πυρήνα κατακόρυφης επικοινωνίας. H κλίση του οικοπέδου εκμεταλλεύεται τη θέα προς την πόλη από την οπίσθια όψη με την εσοχή που δημιουργείται και την υπερυψωμένη αυλή - δώμα του δευτέρου ορόφου, όπου βρίσκονται οι κύριοι χώροι διημέρευσης. Ο κύριος όγκος είναι συμπαγής με μικρά ανοίγματα και υποχωρεί βαθμιαία από την οικοδομική γραμμή, έτσι ώστε ο μικρότερος και ελαφρύτερος όγκος να δίνει την εντύπωση της προεξοχής, παραπέμποντας αφαιρετικά στην παράδοση της περιοχής και εξασφαλίζοντας παράλληλα μία πλάγια οπτική φυγή προς το δρόμο και το τείχος. Το συμπαγές τμήμα της πρόσοψης αποτελείται από εμφανείς τσιμεντόλιθους. Στην υπερυψωμένη υαλόφρακτη προεξοχή οι εμφανείς πλάκες από σκυρόδεμα συνδέονται με κουφώματα αλουμινίου και εξωτερικό πλέγμα από μέταλλο και κινητές ξύλινες περσίδες. Κινητές ξύλινες περσίδες από κόντρα πλακέ θαλάσσης που εξασφαλίζουν ιδιωτικότητα και ηλιοπροστασία. ΓΕΝΙΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ

Κατοικία

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ

Ν. Καλογήρου Κ. Μανωλίδης Φ. Μαυρογορδάτος Μη διατηρητέο

http://www.greekarchitects.gr, http://morfologia.arch.duth.gr.

72

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: H μελέτη συγχρόνων κατοικιών στην Άνω Πόλη, κοντά στα βυζαντινά τείχη, απαιτεί ιδιαίτερη συνθετική επεξεργασία, για την προσαρμογή στον ιστορικό τόπο, χωρίς την "εύκολη" σκηνογραφική προσέγγιση που κυριαρχεί. Αν και οι αναφορές στην παράδοση είναι εμφανείς, στο πλαίσιο βέβαια μίας σύγχρονης αρχιτεκτονικής έκφρασης, η πρόταση που παρουσιάζεται συνάντησε σημαντικές δυσκολίες για την έγκρισή της, καθώς οι αρμόδιοι φορείς τείνουν προς την τυπική αναπαραγωγή των στερεοτύπων που κυριαρχούν στη δόμηση της περιοχής. Η συγκεκριμένη κατοικία μπορεί να διαφέρει από την μορφή ενός παραδοσιακού σπιτιού μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής της Άνω Πόλης, ωστόσο προσπάθησε να τη συμπεριλάβει με πιο ελεύθερο και αφαιρετικό τρόπο. Αυτό φανερώνεται από τα μικρά ανοίγματα, όπως και από την κατασκευή της προεξοχής η οποία τονίζεται από την υποχώρηση του κύριου όγκου. Ακόμα και τα υλικά τα οποία χρησιμοποιήθηκαν (τσιμεντόλιθος και ξύλο) δεν επιλέχθηκαν τυχαία, διότι εντάσσουν με ομαλό τρόπο το κτίριο στο ευρύτερο περιβάλλον, καθώς παραπέμπουν στα τείχη της περιοχής.

Εικόνα 153: Η κύρια όψη της κλασσική κατοικίας.

Εικόνα 154: Άποψη της προεξοχής στην όψη της κατοικίας.

Εικόνα 155: Λεπτομέρεια κινητών ξύλινων περσίδων.

των

73

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Μύρωνος 5: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μονοκατοικία ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Μαρία Δούση Μιχαήλ Νομικός Οδός Μύρωνος 5, Άνω Πόλη 2004 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΝΟΜΙΚΟ Μη διατηρητέο ΚΑΘΕΣΤΩΣ 3 Η κεντρική ιδέα της σύνθεσης είναι η υιοθέτηση ενός κορµού από τον οποίο εξέχουν ολόγυρα αρχιτεκτονικές προεξοχές, οι οποίες δίνουν τη δυνατότητα ογκοπλαστικής οργάνωσης στον όροφο. Το κτίριο αναπτύσσεται σε σχήµα Γ, έτσι ώστε να μπορεί να προσαρμοστεί στο έντονα επικλινές έδαφος. Η είσοδος γίνεται από τη βόρεια πλευρά κεντροβαρικά στην όψη, η οποία οδηγεί στο χώρο της εισόδου στον οποίο είναι χωροθετηµένο και το κλιμακοστάσιο ανόδου στον όροφο. Στο ισόγειο βρίσκονται τα υπνοδωμάτια, ενώ στον όροφο οι χώροι διημέρευσης. Οι ογκοπλαστικές προεξοχές στον όροφο είναι το κυρίαρχο μορφολογικό στοιχείο και αναφέρονται άµεσα στα γνωστά σαχνισί της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Ο κορμός παραμένει «καθαρός». Φέρων οργανισμός από οπλισμένο σκυρόδεμα και οι προεξοχές στον όροφο είναι ξύλινες κατασκευές µε φέροντα στοιχεία και επενδύσεις από κόντρα πλακέ θαλάσσης µε εσωτερική ηχομόνωση και θερμομόνωση. Ξύλινες επενδύσεις και επίχρισμα σε χρωματισμένο τόνο. ΚΑΤΟΨΗ Α’ ΚΑΙ Β’ ΣΤΑΘΜΗΣ ΚΑΤΑ ΜΗΚΟΣ ΤΟΜΕΣ ΕΓΚΑΡΣΙΕΣ ΤΟΜΕΣ

http://morfologia.arch.duth.gr.

74

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Πρόκειται για μία μονοκατοικία κοντά στη Μονή Βλατάδων στην Άνω Πόλη, η οποία συνθετικά και μορφολογικά δεν θυμίζει την πολυπλοκότητα που συναντήσαμε στα προηγούμενα παραδείγματα σύγχρονων επεμβάσεων. Αυτό, όμως, δεν την αποκλείει από εκείνες τις περιπτώσεις όπου θα λέγαμε πως η πρώιμη αρχιτεκτονική του τόπου έχει αποδοθεί με μία πιο σύγχρονη έκφραση. Το Εικόνα 156: Ο περιβάλλοντας χώρος της βασικό χαρακτηριστικό αυτού του κτιρίου αποτελεί η καθαρότητα των όγκων και της μορφής κατοικίας. του. Το γεγονός αυτό κάνει πιο ξεκάθαρη την αντίληψή μας ώστε να «διαβάσουμε» το κτίριο και να πούμε με σιγουριά ότι πρόκειται για μία έμπνευση με ρίζες από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, αλλά ταυτόχρονα αποπνέει και έναν εκσυγχρονισμό λόγω του αφαιρετικού μορφολογικού του ύφους και της απλότητάς του. Οι προεξοχές στον όροφο κάνουν άμεση αναφορά στο χαρακτηριστικό στοιχείο του σαχνισί που δέσποζε σε όλες τις κατοικίες παλιότερα, αλλά εδώ παρουσιάζονται ως ξύλινες ελαφριές κατασκευές χωρίς στήριξη από κάτω τους και με τζαμαρίες σε όλη τους την επιφάνεια από ένα ύψος και πάνω, δείχνοντας ακόμα πιο ελαφριά την κατασκευή. Επίσης, όπως παρατηρούμε από τις εικόνες, και η συμμετρία στην όψη είναι ένα ακόμα στοιχείο που συμφωνεί με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του οικισμού. Το ισόγειο μένει «καθαρό» και έτσι δίνεται έμφαση στο ογκοπλαστικό τμήμα του ορόφου, ενώ ο χρωματισμός του επιχρίσματος είναι ίδιος με αυτόν που συναντήσαμε και σε προηγούμενα παραδείγματα και, φυσικά, εναρμονίζεται με το ευρύτερο κτιριακό απόθεμα της περιοχής.

Εικόνα 157: Η πρόσοψη της μονοκατοικίας.

Εικόνα 159: Η μακρινή οπτική του περιπατητή.

Εικόνα 158: Κοντινή λήψη του σαχνισί.

Εικόνα 160: Εξωτερική άποψη της κατοικίας ανεβαίνοντας τον κάτω δρόμο.

Εικόνα 161: Η είσοδος του κτιρίου.

75

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου 69: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Διπλοκατοικία ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Οδός Αλ. Παπαδοπούλου 69, Άνω Πόλη Μετά το 2011 ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ Κατοικία ΝΟΜΙΚΟ Μη διατηρητέο ΚΑΘΕΣΤΩΣ 3 Πρόκειται για την κατασκευή τριών κατοικιών σε δύο όμορα οικόπεδα. Στο οικόπεδο Α η επιτρεπόμενη δόμηση διασπάται σε δύο ομάδες, συνολικού σχήματος Γ, ώστε να μπορέσει η κάθε μία από αυτές να λειτουργήσει ως αυτόνομη κατοικία. Τα κτίσματα έχουν απλή μορφολογική οργάνωση και προσπαθούν να αποδώσουν τις μορφολογικές αρχές της παράδοσης της περιοχής, αποφεύγοντας άστοχες μιμήσεις και αναπαραστάσεις. Φέρων οργανισμός από οπλισμένο σκυρόδεμα. Εξωτερική επένδυση πέτρας στην πρόσοψη. ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΚΑΤΟΨΗ Α’ ΚΑΙ Β’ ΣΤΑΘΜΗΣ

ΚΑΤΑ ΜΗΚΟΣ ΤΟΜΕΣ (ΟΙΚΟΠΕΔΑ Α ΚΑΙ Β)

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, «Εν Χώρω Τεχνήεσσα», Θεσσαλονίκη 2011. Γεν. φωτογραφίες προσωπικό αρχείο.

76

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Τα παραπάνω στοιχεία που αναγράφονται στην καρτέλα καταγραφής του κτιρίου στην οδό Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου 69, αφορούν σε μία πρόταση που κατατέθηκε από τις Παρασκευή Κερτεμελίδου και Στυλιανή Λεφάκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Έγινε στο πλαίσιο της ενότητας «Νέες κατοικίες στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης. Προσπάθεια «επαναφοράς» χαρακτηριστικών στοιχείων του παραδοσιακού αστικού ιστού» του βιβλίου «Εν Χώρω Τεχνήεσσα», αφιέρωμα στην καθηγήτρια Ξανθίππη Σκαρπιά – Χόιπελ, Θεσσαλονίκη 2011. Ωστόσο, να σημειωθεί πως οι γενικές φωτογραφίες αντιπροσωπεύουν την υφιστάμενη κατάσταση που θα συναντήσει κανείς στο συγκεκριμένο οικόπεδο της Άνω Πόλης. Η πρόταση αφορά την κατασκευή τριών κατοικιών, αντί των δύο που επέτρεπε το νομοθετικό πλαίσιο, σε δύο όμορα οικόπεδα Α και Β του οικοδομικού τετραγώνου 15 της Άνω Πόλης, σε μία περιοχή που τελεί υπό ειδική προστασία. Η επιτρεπόμενη δόμηση του οικοπέδου Α δεν συγκεντρώνεται σε ένα κτίσμα, γεγονός που θα προξενούσε όχι μόνο μορφολογικά αλλά και λειτουργικά προβλήματα σύμφωνα με την άποψη των υπευθύνων της πρότασης, αλλά διασπάται σε δύο μέρη ώστε κάθε ένα από αυτά να έχει την αυτονομία του. Το συνολικό αποτέλεσμα, όπως φαίνεται από τις εικόνες, προσπαθεί να αποδώσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τη «φιλοσοφία» και τις μορφολογικές αρχές της παράδοσης του οικισμού και όχι την εργολαβική. Χρησιμοποιήθηκαν εκφραστικά και κατασκευαστικά μέσα, τα οποία ανέδειξαν την «ανθρώπινη» κλίμακα των κτιρίων, δεν μιμήθηκαν τους όλο και μεγαλύτερους όγκους που τείνουν να αλλοιώσουν τον χαρακτήρα της Άνω Πόλης και για αυτούς τους λόγους παρατηρούμε πως στην προτεινόμενη σύνθεση κυριαρχεί η απλή μορφολογική οργάνωση και η αρμονική «ενσωμάτωσή» της στο σύνολο.

Εικόνα 162: Η υφιστάμενη κατάσταση κατατέθηκε η πρόταση, πριν το 2011.

όταν

Εικόνα 164: Προτεινόμενη κάτοψη της γ’ στάθμης. Εικόνα 163: Η πρόταση για την οικοδόμηση των δύο οικοπέδων στην Αλ. Παπαδοπούλου.

Εικόνα 165: Πλάγια όψη της πρότασης.

Εικόνα 166: Μέτωπο της υφιστάμενης κατάστασης σήμερα.

77

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κατοικία στην οδό Ακροπόλεως 93: ΤΥΠΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ ΘΕΣΗ

Μονοκατοικία Οδός Ακροπόλεως 93, Άνω Πόλη

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚ. ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΡΟΦΩΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΟΥ

Μελέτη 2018 (δεν έχει κατασκευαστεί ακόμα) ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΝΟΜΙΚΟ ΧΡΗΣΗ ΚΑΘΕΣΤΩΣ Υπόγειο και δύο όροφοι. Η κατοικία πρόκειται να κατασκευαστεί σε οικόπεδο που βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά της οδού Ακροπόλεως. Το οικόπεδο, επιφανείας 101,39 μ², έχει εξαιρετική θέα προς τα νοτιοδυτικά, δηλαδή προς το ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης. Το σχήμα του οικοπέδου και των ομόρων κτισμάτων προσδιορίζει την οργάνωση της κάτοψης, με την τοποθέτηση του ακαλύπτου χώρου προς την πλευρά της θέας και την αποκατάσταση της συνέχειας του οικοδομικού μετώπου επί της οδού Ακροπόλεως. Η θέα και η θέση των όμορων κτισμάτων οδηγεί στη βασική επιλογή της τοποθέτησης των χώρων διημέρευσης, υποδοχής και της κουζίνας στο ανώτερο επίπεδο και των υπνοδωματίων και βοηθητικών χώρων στα υπόλοιπα. Η όλη δομή του κτιρίου προβλέπει τριμερή οργάνωση και, συγκεκριμένα, εκτεταμένη βάση από εμφανές σκυρόδεμα με μικρότερα ανοίγματα, κύριο προεξέχοντα όγκο με κάλυψη από συρόμενα και πτυσσόμενα ξύλινα περσιδωτά φύλλα και ξύλινη στέγη. Ο φέρων οργανισμός αποτελείται από τοιχώματα και πλάκες εμφανούς οπλισμένου σκυροδέματος, με εσωτερική μόνωση. Ο ξυλότυπος θα αποτελείται κυρίως από οριζόντια τοποθετημένες πλανισμένες σανίδες και οι στέγες από ξύλινο σκελετό. Εμφανές οπλισμένο σκυρόδεμα και ξύλινα περσιδωτά με περιμετρική ενίσχυση αλουμινίου ή χάλυβα στις κύριες όψεις. ΚΑΤΟΨΗ Α’ ΚΑΙ Β’ ΣΤΑΘΜΗΣ ΕΓΚΑΡΣΙΑ ΤΟΜΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΡΧΙΚΗ ΧΡΗΣΗ

-

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ

Έμυ Ζουμπουλίδου Αλίνα Πάνου Α. Κωτσιόπουλος -

https://www.archetype.gr 78

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Κριτική αξιολόγηση: Η συγκεκριμένη πρόταση, αρχιτεκτονική μελέτη του 2018 από τους Κ - Αρχιτέκτονες Ε.Ε., ακολουθεί υποχρεωτικά το Διάταγμα ΠΔ 17-5-1979 για την Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης, όπως τροποποιήθηκε το 1980, το 1999 και το 2007, το οποίο επιβάλλει ποσοτικούς και μορφολογικούς περιορισμούς στα νέα κτίρια. Κατά τους μελετητές, ο ευρύτερος στόχος αυτού του θεσμικού πλαισίου δεν είναι να οδηγήσει σε μια ισοπεδωτική γενική εικόνα πανομοιότυπων κτηρίων, αλλά να αναδείξει τις επί μέρους ιδιαιτερότητες του κάθε κτιρίου, την προσωπικότητα του αρχιτέκτονα και την εποχή που σχεδιάστηκε, στο πλαίσιο μιας κοινής ογκοπλαστικής οργάνωσης, η οποία χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένα και αναγνωρίσιμα δομικά χαρακτηριστικά, όπως η ύπαρξη στεγών, οι προεξοχές, τα ύψη και άλλα. Αυτά τα στοιχεία είναι ορατά και στην παραπάνω συνθετική πρόταση της μονοκατοικίας στην οδό Ακροπόλεως, η οποία χαρακτηρίζεται από την τριμερή οργάνωση. Πρόκειται για μία δομή που ανταποκρίνεται στο πνεύμα του Κανονισμού της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης και αφορά σε εκτεταμένη βάση, κύριο προεξέχοντα και ξύλινη στέγη. Αναδεικνύονται όλες οι ιδιαιτερότητες, εκφράζονται με δημιουργικό και σύγχρονο τρόπο οι ρίζες της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του τόπου και αποτελεί θετικό παράδειγμα σύγχρονης επέμβασης για το μέλλον. Εκτός των άλλων, το κτίριο ξεχωρίζει και για τις κατασκευαστικές καινοτομίες του και για τα υλικά που ορίστηκαν να χρησιμοποιηθούν. Ακόμα, σύμφωνα και με την μοντελοποίηση της κατασκευής που φαίνεται στις εικόνες, η ένταξη της κατοικίας δείχνει να είναι απόλυτα επιτυχημένη ανάμεσα στα υπάρχοντα κτίρια της οδού με τη συνεχή δόμηση, αλλά παράλληλα προδίδεται η εποχή στην οποία έχει σχεδιαστεί και την αφουγκράζεται πλήρως.

Εικόνα 167: Το υφιστάμενο κενό οικόπεδο αριστερά της οδού Ακροπόλεως.

Εικόνα 168: Η ένταξη της μονοκατοικίας στο υπάρχον περιβάλλον.

Εικόνα 169: Άποψη της κατοικίας από τα νοτιοδυτικά.

Εικόνα 170: Το καθιστικό από νοτιοδυτικά μέσα από τον προεξέχοντα όγκο.

79

Καταγραφή και κριτική παρουσίαση των σύγχρονων επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, σε σχέση με το προϋπάρχον παραδοσιακό κτιριακό απόθεμα.

Συμπεράσματα

80

VI. Συμπεράσματα

Έχει πολύ μεγάλη σημασία για τον ίδιο το λαό η διάσωση της δικής του αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, των ίδιων των οικισμών του. Εάν πληροφορηθούν υπεύθυνα οι αρμόδιοι φορείς για τη σημασία και την αξία που έχουν οι οικισμοί τους για τις δυνατότητες που προσφέρει η επιστημονική μέθοδος αναβίωσης, όπου μπορεί να εκσυγχρονιστούν απόλυτα τα νέα κτίσματα διατηρώντας με κάθε σεβασμό και πίστη τις μορφολογικές, και όχι μόνο, αξίες του ιστορικού παρελθόντος, θα βοηθήσουν στη διάσωσή τους που αποτελεί χρέος στις επόμενες γενιές. Η διάδοση της «νεοπαραδοσιακής» αρχιτεκτονικής στις μονοκατοικίες και τα οικιστικά συγκροτήματα της περιοχής οδήγησε βαθμιαία σε μία αμιγή μορφολογική χρήση της παράδοσης χωρίς αντίστοιχη επεξεργασία της τυπολογίας των κτισμάτων. Το παράδειγμα της Άνω Πόλης φανερώνει ότι η αρχιτεκτονική «αναβίωση» της παράδοσης δεν έχει φτάσει σε ικανοποιητικά επίπεδα. Παρ’ όλη την «προστασία», η περιοχή υποφέρει από επεμβάσεις, που στα πλαίσια μίας αρχιτεκτονικής η οποία επιθυμεί να συνεχίσει την παράδοση, στην πραγματικότητα την παραποιεί και της επιφέρει ανεπανόρθωτα ρήγματα. Ως αποτέλεσμα, τα κύρια χαρακτηριστικά του αστικού τοπίου καταστρατηγούνται μέσα από απαίδευτους όγκους και δείγματα αντιγραφής. Η επιθετική μορφολογία και η πολυπλοκότητα συνοδεύουν τις κατασκευές χαμηλής ποιότητας μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον και υπερτερούν των περιπτώσεων που το κτίριο έχει δικό του χαρακτήρα και δεν υποκύπτει στην παγίδα της μίμησης και της αντιπαράθεσης του παλιού με το νέο. Ωστόσο, τα λιγοστά προς το παρόν ενθαρρυντικά δείγματα σύγχρονων επεμβάσεων που αναλύθηκαν και στην εργασία, αξίζουν την προσοχή όλων και μακάρι η ανοικοδόμηση αυτού του τόσου σπουδαίου οικισμού να κινηθεί σε αυτά τα μονοπάτια της αρχιτεκτονικής. Ολοκληρώνοντας αυτή τη διάλεξη, παραθέτω τα λόγια του καθηγητή Ν. Κ. Μουτσόπουλου και ας ταυτιστούμε με αυτά καθώς αντιπροσωπεύουν τη στάση την οποία οφείλουμε να διατηρούμε απέναντι σε τέτοια ζητήματα: «Η αυστηρή κριτική που επιχειρούμε δεν στρέφεται εναντίον της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, αλλά μόνο προς τις κατασκευές εκείνες που προδίνουν τις αρχές της «μοντέρνας», της σωστής αρχιτεκτονικής. Κάθε ορθή αρχιτεκτονική έχει πάντα τη θέση της, αρκεί να προβλέπονται πολεοδομικά τα σημεία επαφής του παλιού με το νέο». Και τελείωνε το κείμενό του ως εξής: «Όσο μπορούμε ας πλησιάσουμε τα απομεινάρια της απολιθωμένης ιστορίας, πριν χαθούν κάτω από τη σύνθλιψη των εκσκαφέων»71. Αξίζει να σημειωθεί, πως για τον σχηματισμό μίας προσωπικής συνολικότερης εικόνας των επεμβάσεων στην Άνω Πόλη, καταγράφηκαν με ηλεκτρονική μορφή στον χάρτη (ο οποίος παρουσιάζεται στην επόμενη σελίδα) όλα τα δείγματα κατοικιών που παρουσιάστηκαν στις δύο τελευταίες ενότητες, είτε αυτά ήταν αρνητικά («μη αξιόλογα» παραδείγματα) είτε θετικά («αξιόλογα»). Επίσης, το σύνολό τους παρουσιάζεται παρακάτω και σε έναν συγκεντρωτικό πίνακα (σελ. 83) με τα στοιχεία των διευθύνσεων, των αρχιτεκτόνων, της χρονολογίας κατασκευής τους, καθώς και της σελίδας εύρεσης αυτών μέσα στην εργασία.

71

Περιοδικό «Αρχιτεκτονική», έτος ΣΤ’, αριθμ. 35, 1962, σ. 39.

81



Χάρτης: Καταγραφή σύγχρονων αρχιτεκτονικών επεμβάσεων στην Άνω Πόλη

82



Συγκεντρωτικός πίνακας παραδειγμάτων

«Μη αξιόλογα» παραδείγματα

«Αξιόλογα» παραδείγματα

Διεύθυνση κατοικίας

Αρχιτέκτονες

Χρονολογία κατασκευής

Σελίδα

1

Αμφιτρύωνος 7

Δέλλας

1990-1991

47

2

Επαμεινώνδα 17

-

-

49

3

Παλαμίδου 2

Γ. Επαμεινώνδας

2009

51

4

Νικομάχου 8

-

-

53

5

Συρακουσών 11

-

2000

55

6

Χαβρίου 9

-

Γύρω 2010

57

7

Χαβρίου 10

-

2015-2016

59

1

Ακροπόλεως 33

Δ. Φύγκα

2005

62

2

Ακροπόλεως 121

Ν. Καλογήρου Φ. Μαυρογορδάτος

1999-2001

65

3

Κάστορος 14

Μ. Νομικός

1993-1998

68

4

Γειτνιάζει με τον Όσιο Δαυίδ

Α. Κωτσιόπουλος Ε. Χαλκιοπούλου

1997-1999

70

5

Δόμνας Βισβίζη 13

Ν. Καλογήρου Κ. Μανωλίδης Φ. Μαυρογορδάτος

1997-2001

72

6

Μύρωνος 5

Μ. Δούση Μ. Νομικός

2004

74

7

Παπαδοπούλου 69

-

Μετά το 2011

76

8

Ακροπόλεως 93

Ε. Ζουμπουλίδου Α. Πάνου Α. Κωτσιόπουλος

Μελέτη 2018

78

83

VII. Βιβλιογραφία - Συντομεύσεις

Α. Ξένη βιβλιογραφία 1. Bisani A., (1791). Letters from different parts of Europe, Asia and Africa visited in 1788 and 1789. London.

2. Bookchin M., (1974). The limits of the city. Εκδόσεις Harper and Row. 3. Hemmerdinger-Iliadou D., (1961). Thessalonique en 1726. Thessalonique: Balkan Studies 2, 293-298.

4. Loyer F., (1966). Architecture de la Grece contemporaine. Paris.

5. Thomson D., (1962). Europe since Napoleon. Knopf. [19]: The Eastern Question.

6. Vacalopoulos A., (1963). A History of Thessaloniki (μετάφρ. T. F. Carney). Thessaloniki.

Β. Ελληνική βιβλιογραφία 1. Αναστασιάδης Α., (1989). Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη. Σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική. Αθήνα: εκδ. Μέλισσα.

2. Αναστασιάδης Α., (1982). Πολεοδομική διερεύνηση - επέμβαση στην Πάνω Πόλη Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονίκη: εκδ. Παρατηρητής. Τομ. Ι, ΙΙ.

3. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - Πολυτεχνική Σχολή - Έδρα Πολεοδομίας. Πολεοδομική διερεύνηση στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης. Σειρά σπουδαστικών εργασιών. Θεσσαλονίκη.

4. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, (2011). Εν Χώρω Τεχνήεσσα. Αφιέρωμα στην καθηγήτρια Ξανθίππη Σκαρπιά-Χόιπελ. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

5. Δήμος Θεσσαλονίκης, Άνω Πόλη - Πρόταση του Δήμου Θεσσαλονίκης για την αντιμετώπιση του προβλήματος (ενημερωτικό δελτίο). Θεσσαλονίκη: Έκδοση της Διεύθυνσης Αρχιτεκτονικού Σχεδίου πόλεως της Τεχνικής Υπηρεσίας του Δήμου Θεσσαλονίκης.

6. Δήμος Θεσσαλονίκης, (1983). Αρχιτεκτονική κληρονομιά και μνημεία στη Θεσσαλονίκη. Πρακτικά Συνεδρίου 18-22 Μάη 1980. Θεσσαλονίκη.

7. Δράγκος Γ., Μαυρομάτης Μ., (1988). Πολεοδομική επέμβαση στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης. Αρχές και δυσχέρειες κατάρτισης του σχεδίου. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Πολεοδομίας. Θεσσαλονίκη.

84

8. Ελληνικό ICOMOS, Προστασία & Ανάπτυξη των Ιστορικών Πόλεων στον 21ο αι. Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης Ελληνικό ICOMOS, 18-20 Απριλίου 2002.

9. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, (13.2.1986). Αναθεώρηση του ρυμοτομικού σχεδίου του Δήμου Θεσσαλονίκης στην περιοχή Άνω Πόλης. Αθήνα. ΦΕΚ τευχ. Δ’., αριθ. φυλ. 27, 245.

10. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, (3.9.2007). Αναθεώρηση του ρυμοτομικού σχεδίου του Παραδοσιακού Οικισμού Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης και καθορισμού ειδικών πρόσθετων όρων και περιορισμών δόμησης και χρήσης σε ορισμένα οικόπεδα και Ο.Τ. αυτού. Αθήνα. Αριθ. φυλ. 396, 3700.

11. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, (31.5.1979). Περί καθορισμού ειδικών όρων και περιορισμού δομήσεως των οικοπέδων ρυμοτομικού σχεδίου Άνω Πόλεως Θεσσαλονίκης κλπ.. Αθήνα. ΦΕΚ τευχ. Δ’., αριθ. φυλ. 313, 3489-3495.

12. Ζήβας Δ. Α., (1997). Τα μνημεία και η πόλη. Αθήνα: LIBRO, Β’ έκδοση.

13. Ιωαννίδου Ν., (1983). Πάνω Πόλη Θεσσαλονίκης στο Αρχιτεκτονική κληρονομιά και μνημεία στη Θεσσαλονίκη. Πρακτικά Συνεδρίου 1980. Θεσσαλονίκη, Δήμος Θεσσαλονίκης, 200-211.

14. Καλογήρου Ν., (1991). Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία στη μεταπολεμική Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονίκη.

15. Καραγιαννόπουλος Χ., (1982). Άνω Πόλη. Πώς μπορεί να γίνει πρότυπος οικισμός. Έρευνα-συμβολή της «Θ» στο μεγάλο πρόβλημα, Εφημ. Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη.

16. Κέππα Χ. Κ., (2014). Παραδοσιακοί οικισμοί: Ταξινόμηση & Τυπολογία (ακαδημ. διδακτορική διατριβή). Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

17. Κολώνας Β., (2016). Θεσσαλονίκη 1912-2012, Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, Β’ Έκδοση.

18. Λαγόπουλος Α-Φ., (1973). Δομική Πολεοδομία - ο οικισμός ως σύστημα. Τ. Ε. Ε., Αθήνα.

29. Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Υπουργείο Πολιτισμού, (1993). Θεσσαλονίκη 1912-1992, 8 Δεκαετίες Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής. Θεσσαλονίκη: Δήμος Θεσσαλονίκης.

20. Μουτσόπουλος Ν. Κ., (1997). Η Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης (1978-1997) Η αναβίωση ενός υποβαθμισμένου οικισμού. Θεσσαλονίκη.

21. Μουτσόπουλος Ν. Κ.. Η παλιά πόλη της Θεσ/νίκης. Ε+Φ στην Βορ. Ελλάδα.

22. Μουτσόπουλος Ν. Κ.. Θεσσαλονίκη 1900-1917. Θεσσαλονίκη: εκδ. Μόλχο.

23. Μπίρης Δ., Μπίρης Τ.. Αρχιτεκτονικά θέματα, architecture in Greece 1993. Μονογραφίες ΙΙΙ, Τεύχος 27, 105.

24. Παπαγιαννόπουλος Α., (1982). Ιστορία της Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: εκδ. Ρεκός.

85

25. Σέμψη Ε., (1983). Το πρόβλημα της Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης. Μελέτη ανανέωσης Άνω Πόλης. Πρώτη φάση: Έρευνα γενικές ρυθμίσεις. Θεσσαλονίκη, 185-198.

26. Τριανταφυλλίδη Ι. Δ., (1966). Χωροταξική Μελέτη Θεσσαλονίκης. Περιληπτική Έκθεση Α’ Σταδίου Μελέτης Τ. 25. Θεσσαλονίκη.

27. Υπουργείο Δημοσίων Έργων, Ομάδα Εργασίας Άνω Πόλεως Θεσσαλονίκης - Υπεύθυνος Καθηγητής Ν. Κ. Μουτσόπουλος, (1979). Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης - Μορφολογικές και κατασκευαστικές λεπτομέρειες, Προτάσεις νέων κτισμάτων, Ειδικές μελέτες. Θεσσαλονίκη.

28. Υπουργείο Πολιτισμού, εφορεία νεωτέρων μνημείων Κεντρικής Μακεδονίας, (2004). Ήπιες επεμβάσεις για την προστασία ιστορικών κατασκευών. Πρακτικά 2ου Εθνικού Συνεδρίου. Θεσσαλονίκη, Τόμ. Ι.

29. Χατζηιωάννου Μ., (1881). Αστυγραφία Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη.

Γ. Διαδικτυακοί τόποι 1. https://parallaximag.gr/thessaloniki/4-ktiria-thisavroi-pou-agapisame-stin-ano-poli 2. http://www.openhousethessaloniki.gr/building/διπλοκατοικια-στην-οδο-καστοροσ/ 3. http://www.ktirio.gr/κτιρια/κατοικιεσ/mονοκατοικία-στην-άνω-πόλη-θεσσαλονίκης 4. https://www.archetype.gr/projects/katikia-stin-ano-poli 5. https://www.designhome.gr/arxitektoniki/arxitektonimata/119-2011-07-30-20-09-53 6. http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf 7. https://parallaximag.gr/thessaloniki/7-stasis-open-house-thessaloniki-stin-ano-poli 8. http://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles/print.php?article=1897&language=gr 9. https://www.voria.gr/article/afta-ine-ta-199-diatiritea-ktiria-tou-kentrou-tis-thessalonikis 10. http://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/238.15.11.pdf 11.https://www.researchgate.net/publication/317290962_Oi_paradoskiakoi_oikismoi_tes_E lladas_zetemata_chorotaxias_kai_prostasias 12. http://tkm.tee.gr/wp-content/uploads/2018/02/HydrogenTechnology_Final-1.pdf 13. https://ikee.lib.auth.gr/record/286498/files/GRI-2016-18060.pdf 14. http://listedmonuments.culture.gr/fek.php?ID_FEKYA=13423 15. http://www.ypeka.gr/?tabid=382 16. https://el.wikipedia.org/wiki/Κατάλογος_παραδοσιακών_οικισμών_της_Ελλάδας

86

17.https://nomosphysis.org.gr/7052/i-prostasia-ton-paradosiakon-oikismon-dioikitikipraktiki-kai-nomologia-noembrios-2003/ 18. http://geographies.gr/old/?p=1919 19. https://ikee.lib.auth.gr/record/267426/files/GRI-2015-14408.pdf 20. http://giannisepaminondas.blogspot.com/

VIII. Πηγές εικόνων

-Εικόνα εξωφύλλου: https://www.archaiologia.gr/blog/2012/05/11/θεσσαλονίκηυπόκατάρρευση-κτίρια-στ/ -Εικόνα 1: Οι 924 παραδοσιακοί οικισμοί της Ελλάδας https://el.wikipedia.org/wiki/Κατάλογος_παραδοσιακών_οικισμών_της_Ελλάδας

(2012):

-Εικόνα 2: Συνεκτικός παραδοσιακός οικισμός με οχυρωματική δόμηση (Κάστρο Σίφνου): https://www.researchgate.net/publication/317290962_Oi_paradoskiakoi_oikismoi_tes_Ella das_zetemata_chorotaxias_kai_prostasias -Εικόνα 3: Παραδοσιακός τύπος μονοκεντρικού τύπου (Μεγάλο Πάπιγκο Ιωαννίνων): https://www.researchgate.net/publication/317290962_Oi_paradoskiakoi_oikismoi_tes_Ella das_zetemata_chorotaxias_kai_prostasias -Εικόνες 4, 5: Απόψεις της πόλης της Θεσσαλονίκης, 1916: Υπουργείο Δημοσίων Έργων, Ομάδα Εργασίας Άνω Πόλεως Θεσσαλονίκης – Υπεύθυνος Καθηγητής Ν. Κ. Μουτσόπουλος, «Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης – Μορφολογικές και κατασκευαστικές λεπτομέρειες, Προτάσεις νέων κτισμάτων, Ειδικές μελέτες», Θεσσαλονίκη 1979.

-Εικόνα 6: Η θέση της Άνω Πόλης στο ευρύτερο αστικό τοπίο της Θεσσαλονίκης: https://www.google.gr/maps/place/Άνω+Πόλη,+Θεσσαλονίκη/@40.6417869,22.9328253,4 756m/data=!3m1!1e3!4m5!3m4!1s0x14a839ae65bf61e3:0x52295349e9645877!8m2!3d40.

6419949!4d22.9460496 -Εικόνα 7: Τα ανατολικά τείχη της Ακροπόλεως: Δημόσια ομάδα στο facebook με όνομα «Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης».

-Εικόνα 8: Τμήμα των βορείων βυζαντινών τειχών με το ανατολικό τμήμα της Άνω Πόλης (αεροφωτογραφία, 1996): Μουτσόπουλος Ν. Κ., «Η Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης (19781997) Η αναβίωση ενός υποβαθμισμένου οικισμού», Θεσσαλονίκη 1997.

-Εικόνα 9: Η περιοχή βορείως της οδού Αγ. Δημητρίου στις αρχές του αιώνα: Δημόσια ομάδα στο facebook με όνομα «Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης».

87

-Εικόνα 10: Χάρτης οικιστικής ζωνοποίησης της Άνω Πόλης στις αρχές του 20ου αιώνα: Δημητριάδης Β., «Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, 14301912 (Ε.Μ.Σ.)», Θεσσαλονίκη 1983.

-Εικόνα 11: Τα σπίτια της Άνω Πόλης, 1916: http://thessaloniki.photos.vagk.gr/el/photosgr/old-photos-gr/old-photos-streets-gr.html -Εικόνα 12: Άποψη από τα τείχη, 1932: http://thessaloniki.photos.vagk.gr/el/photos-gr/oldphotos-gr/old-photos-streets-gr.html -Εικόνα 13: Άποψη της Άνω Πόλης, όπως ήταν στις αρχές του αιώνα: Μουτσόπουλος Ν. Κ., «Η Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης (1978-1997) Η αναβίωση ενός υποβαθμισμένου οικισμού», Θεσσαλονίκη 1997.

-Εικόνα 14: Η οπτική του Γεντί Κουλέ από χαμηλά: https://www.yedikule.gr/singlepost/2016/05/18/Τα-μνημεία-του-αγώνα -Εικόνα 15: Παλιός τοπογραφικός χάρτης της Άνω Πόλης: Υπουργείο Δημοσίων Έργων, Ομάδα Εργασίας Άνω Πόλεως Θεσσαλονίκης – Υπεύθυνος Καθηγητής Ν. Κ. Μουτσόπουλος, «Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης – Μορφολογικές και κατασκευαστικές λεπτομέρειες, Προτάσεις νέων κτισμάτων, Ειδικές μελέτες», Θεσσαλονίκη 1979.

-Εικόνα 16: Σύγχρονος τοπογραφικός χάρτης της Άνω Πόλης: http://tkm.tee.gr/wpcontent/uploads/2018/02/HydrogenTechnology_Final-1.pdf -Εικόνα 17: Οικοδομικά συστήματα, όπως διαμορφώνονται με τον ΓΟΚ του 1955: http://dspace.lib.ntua.gr/dspace2/bitstream/handle/123456789/39385/thomas_theodorop oulos.pdf?sequence=1 -Εικόνα 18: Η κλίση των δρόμων (έρευνα 1975): Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Πολυτεχνική Σχολή - Έδρα Πολεοδομίας, «Πολεοδομική διερεύνηση στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης», Σειρά σπουδαστικών εργασιών, Θεσσαλονίκη 1977.

-Εικόνα 19: Άλλα στοιχεία των δρόμων (1975): Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Πολυτεχνική Σχολή - Έδρα Πολεοδομίας, «Πολεοδομική διερεύνηση στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης», Σειρά σπουδαστικών εργασιών, Θεσσαλονίκη 1977.

-Εικόνα 20: Τμήμα της Άνω Πόλης https://www.thessalonikiguide.gr/diakopes/

και

των

τειχών,

σήμερα:

-Εικόνα 21: Η διάρθρωση του οδικού δικτύου στην Άνω Πόλη: Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989.

-Εικόνα 22: Κατεδάφιση ετοιμόρροπου κτίσματος δίπλα στα βυζαντινά τείχη: https://www.dailythess.gr/katedafisi-etimorropou-ktismatos-stin-ano-poli-fotografies/ -Εικόνα 23: Τριώροφα κτίσματα με κεραμοσκεπή στην Άνω Πόλη: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 24: Νεόκτιστη οικοδομή στην οδό Χαβρίου 10: προσωπικό αρχείο 88

-Εικόνα 25: Διατηρητέο σπίτι παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στην οδό Θεοφίλου: Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989.

-Εικόνα 26: Διατηρητέο σπίτι μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής στην οδό Ακροπόλεως, με μικρό οξυκόρυφο αέτωμα: Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989.

-Εικόνα 27: Διατηρητέο σπίτι στην οδό Δημ. Πολιορκητή, που συνδυάζει τη μακεδονίτικη με τη νεοκλασική μορφολογία: Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989.

-Εικόνα 28: Διατηρητέο σπίτι στην οδό Θεοφίλου, δείγμα μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής με νεοκλασικές επιδράσεις: Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989.

-Εικόνα 29: Ενδιαφέρον δείγμα μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής με αετωματική απόληξη, στην οδό Αθηνάς: Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989.

-Εικόνα 30: Πλέγμα ξύλινων κάθετων και διαγώνιων στοιχείων στον εξωτερικό τοίχο σπιτιού στην Άνω Πόλη: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 31: Κατασκευή εσωτερικού τοίχου σπιτιού στην Άνω Πόλη με «μπαγδατί»: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 32: Πέτρινος εξωτερικός τοίχος σε σπίτι στην Άνω Πόλη με επίχρισμα σοβά: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 33: Λεπτομέρεια σαχνισιών στην οδό Σαχτούρη: Υπουργείο Δημοσίων Έργων, Ομάδα Εργασίας Άνω Πόλεως Θεσσαλονίκης - Υπεύθυνος Καθηγητής Ν. Κ. Μουτσόπουλος, «Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης - Μορφολογικές και κατασκευαστικές λεπτομέρειες, Προτάσεις νέων κτισμάτων, Ειδικές μελέτες», Θεσσαλονίκη 1979.

-Εικόνα 34: Σπίτι επί των οδών Τσαμάδου - Αλ. Παπαδοπούλου: Υπουργείο Δημοσίων Έργων, Ομάδα Εργασίας Άνω Πόλεως Θεσσαλονίκης - Υπεύθυνος Καθηγητής Ν. Κ. Μουτσόπουλος, «Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης - Μορφολογικές και κατασκευαστικές λεπτομέρειες, Προτάσεις νέων κτισμάτων, Ειδικές μελέτες», Θεσσαλονίκη 1979.

-Εικόνα 35: Αέτωμα σπιτιού στην οδό Ολυμπιάδος: Υπουργείο Δημοσίων Έργων, Ομάδα Εργασίας Άνω Πόλεως Θεσσαλονίκης - Υπεύθυνος Καθηγητής Ν. Κ. Μουτσόπουλος, «Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης - Μορφολογικές και κατασκευαστικές λεπτομέρειες, Προτάσεις νέων κτισμάτων, Ειδικές μελέτες», Θεσσαλονίκη 1979.

-Εικόνα 36: Αέτωμα σπιτιού στην οδό Κ. Παλαιολόγου: Υπουργείο Δημοσίων Έργων, Ομάδα Εργασίας Άνω Πόλεως Θεσσαλονίκης - Υπεύθυνος Καθηγητής Ν. Κ. Μουτσόπουλος, «Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης - Μορφολογικές και κατασκευαστικές λεπτομέρειες, Προτάσεις νέων κτισμάτων, Ειδικές μελέτες», Θεσσαλονίκη 1979.

89

-Εικόνα 37: Χαρακτηριστικό χαγιάτι σε σπίτι στην οδό Κάστορος Άνω Πόλης: Υπουργείο Δημοσίων Έργων, Ομάδα Εργασίας Άνω Πόλεως Θεσσαλονίκης - Υπεύθυνος Καθηγητής Ν. Κ. Μουτσόπουλος, «Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης - Μορφολογικές και κατασκευαστικές λεπτομέρειες, Προτάσεις νέων κτισμάτων, Ειδικές μελέτες», Θεσσαλονίκη 1979.

-Εικόνα 38: Χαρακτηριστική όψη σπιτιού της Άνω Πόλης, στην οδό Θεοφίλου: Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989.

-Εικόνα 39: Η κάτοψη του σπιτιού στην οδό Θεοφίλου, με τη διάταξη των χώρων: Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989.

-Εικόνα 40: Νεοπαραδοσιακές κατοικίες, οδός Αγίου Παύλου: Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989.

-Εικόνα 41: Κατοικίες, σύμφωνα με τους νέους όρους δόμησης του Δ. 1980: Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989.

-Εικόνα 42: Σημερινή κατοικία στην οδό Τσαμαδού: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 43: Η σημερινή εικόνα της κατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 44: Διαφορετική οπτική γωνία της κατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 45: Άποψη της κατοικίας κατά την άνοδο του δρόμου: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 46: Προοπτικό σκίτσο με ξυλομπογιά: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 47: Άποψη της κατοικίας ερχόμενη από την οδό Ιάσωνος: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 48: Κοντινότερη λήψη των προεξοχών των όγκων στους ορόφους της κατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 49: Η είσοδος της κατοικίας επιτυγχάνεται κάτω από ηµιυπαίθριο χώρο: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 50: Λεπτομέρεια των υαλοστασίων με την καφασωτή κατασκευή στο πάνω μέρος: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 51: Κάτοψη ισογείου: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 52: Κάτοψη πρώτου ορόφου: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf

90

-Εικόνα 53: Κάτοψη δευτέρου ορόφου: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 54: Η κατοικία του Δ.Α. Φατούρου, 1989: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 55: Εξωτερική άποψη της κατοικίας σήμερα, ενταγμένη στο άμεσο περιβάλλον: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 56: Προοπτική λήψη πλάγιας – μπροστινής όψης: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 57: Η νοτιοανατολική όψη της κατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 58: Η βορειοανατολική όψη της κατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 59: Λεπτομέρεια του σαχνισιού σε άνοψη: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 60: Η είσοδος σύγχρονου χαρακτήρα της κατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 61: Γωνιακό τμήμα των υαλοστασίων με μπλε κουφώματα: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 62: Λεπτομέρεια μικρής προεξοχής μπαλκονιού: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 63: Εσωτερική άποψη του καθιστικού σε διπλό ύψος: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 64: Εσωτερική άποψη του κλιμακοστασίου: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 65: Κάτοψη ισογείου: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 66: Επιμήκης τομή Α: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 67: Επιμήκης τομή Β: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 68: Κάτοψη ημιωρόφου: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 69: Κάτοψη πρώτου ορόφου: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 70: Κάτοψη δευτέρου ορόφου: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 71: Άποψη των εξωστών του κτιρίου με τα ανοίγματα: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 72: Λεπτομέρεια μεταλλικής κατασκευής: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf 91

-Εικόνα 73: Μακρινή άποψη της μονοκατοικίας, 1989: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 74: Κάτοψη υπογείου και ισογείου: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 75: Κάτοψη 1ου και 2ου ορόφου: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 76: Ανατολική όψη: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 77: Τομή Α-Α’: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 78: Πρόπλασμα: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 79: Η κατοικία στην οδό Μουσών, 1989: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 80: Η κατοικία στη σημερινή κατάσταση: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 81: Η πλάγια όψη της κατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 82: Σημερινή λήψη του καθιστικού στο εσωτερικό του δευτέρου ορόφου: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 83: Ο χώρος της τραπεζαρίας δίπλα από το καθιστικό: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 84: Άποψη του εξώστη ελαφριάς κατασκευής πάνω από το καθιστικό: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 85: Η γωνιά της βιβλιοθήκης στον δεύτερο όροφο: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 86: Αξονομετρικό σχέδιο με ξυλομπογιά: «Αρχιτεκτονικά θέματα, architecture in Greece 1993», Μονογραφίες ΙΙΙ: Δημήτρης και Τάσος Μπίρης, Τεύχος 27, σελ. 104.

-Εικόνα 87: Κάτοψη πρώτου ορόφου: «Αρχιτεκτονικά θέματα, architecture in Greece 1993», Μονογραφίες ΙΙΙ: Δημήτρης και Τάσος Μπίρης, Τεύχος 27, σελ. 104.

-Εικόνα 88: Κάτοψη δευτέρου ορόφου: «Αρχιτεκτονικά θέματα, architecture in Greece 1993», Μονογραφίες ΙΙΙ: Δημήτρης και Τάσος Μπίρης, Τεύχος 27, σελ. 104.

-Εικόνα 89: Νότια όψη: «Αρχιτεκτονικά θέματα, architecture in Greece 1993», Μονογραφίες ΙΙΙ: Δημήτρης και Τάσος Μπίρης, Τεύχος 27, σελ. 105.

-Εικόνα 90: Δυτική όψη: «Αρχιτεκτονικά θέματα, architecture in Greece 1993», Μονογραφίες ΙΙΙ: Δημήτρης και Τάσος Μπίρης, Τεύχος 27, σελ. 104.

92

-Εικόνα 91: Διαμήκης τομή: «Αρχιτεκτονικά θέματα, architecture in Greece 1993», Μονογραφίες ΙΙΙ: Δημήτρης και Τάσος Μπίρης, Τεύχος 27, σελ. 104.

-Εικόνα 92: Φωτογραφίες από την περίοδο κατασκευής της κατοικίας το 1987: «Αρχιτεκτονικά θέματα, architecture in Greece 1993», Μονογραφίες ΙΙΙ: Δημήτρης και Τάσος Μπίρης, Τεύχος 27, σελ. 104.

-Εικόνα 93: Όψη της κατοικίας, οδού Αμφιτρύωνος 7: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 94: Ο περιβάλλοντας χώρος της κατοικίας περπατώντας την οδό: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 95: Μακρινή λήψη του κτιρίου από την αντίθετη κατεύθυνση της οδού: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 96: Προοπτική εικόνα του δρόμου με την κατοικία στο βάθος: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 97: Γίνεται αντιληπτή η διαφορά ύψους της κατοικίας με το όμορο κτίσμα της: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 98: Οι ξύλινες αντηρίδες κάτω από τον προεξέχων όγκο του ορόφου: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 99: Το ξύλινο πλέγμα που περικλείει τον όροφο και λειτουργεί διακοσμητικά: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 100: Συνολική άποψη της κατοικίας επί τη συμβολή των οδών Παλαμίδου και Δημητρίου Πολιορκητού: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 101: Η μεταλλική πλαισιωτή κατασκευή της πέργκολας στον τελευταίο όροφο: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 102: 3D μοντέλο της κατοικίας, όπου διακρίνεται ο σχηματισμός Γ των κύριων όγκων: http://giannisepaminondas.blogspot.com/ -Εικόνα 103: Οικοδομική λεπτομέρεια σκοτίας που διαχωρίζει τη στέγη από τον κορμό: http://giannisepaminondas.blogspot.com/ -Εικόνα 104: Οικοδομική φάση της http://giannisepaminondas.blogspot.com/ -Εικόνα 105: Εσωτερική λήψη http://giannisepaminondas.blogspot.com/

κατοικίας,

όπου

φεγγίτη

διακρίνονται

με

τα

ξύλινο

υλικά:

σκελετό:

-Εικόνα 106: Προοπτική λήψη της κατοικίας, οδός Νικομάχου 8: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 107: Ο περιβάλλοντας χώρος της κατοικίας καθώς εισέρχεσαι στην οδό: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 108: Η προοπτική του κτιρίου από την αντίθετη κατεύθυνση της οδού: προσωπικό αρχείο

93

-Εικόνα 109: Λήψη των δύο σαχνισιών στους ορόφους: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 110: Η είσοδος της κατοικίας υπό κλίση του τοίχου κάτω από το σαχνισί: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 111: Λεπτομέρεια της επένδυσης με τούβλο: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 112: Η όψη της κατοικίας στην οδό Συρακουσών 11: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 113: Το όμορο κτίριο της κατοικίας. Αντίθεση ύπαρξης παλιού-νέου: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 114: Η τυφλή πλάγια όψη της κατοικίας και η αυλόπορτα του διπλανού κτίσματος που προδίδει ακόμα μία πολύ παλιά κατασκευή: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 115: Γενική άποψη της κατοικίας της οδού Χαβρίου 9: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 116: Η εν λόγω κατοικία και η αντίθεσή της δίπλα σε μία μεγάλη πολυκατοικία: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 117: Ο περιβάλλοντας χώρος της πολυκατοικίας στην οδό Χαβρίου 10: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 118: Προοπτική λήψη των σαχνισιών στον τελευταίο όροφο της πολυκατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 119: Μακρινή λήψη της κατοικίας με τον περιβάλλοντα χώρο: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 120: Προοπτική άποψη της κατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 121: Η επένδυση με πέτρα σε τμήμα του ισογείου: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 122: Τα ανοίγματα στον προεξέχοντα όγκο του ορόφου: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 123: Άποψη της κατοικίας με τα όμορα μέσω του πυκνού νέφους των μοναδικών σημείων “dense cloud”: λήψη από το πρόγραμμα Photoscan -Εικόνα 124: Λήψη της κατοικίας, και με τις δύο όψεις με τον ίδιο τρόπο: λήψη από το πρόγραμμα Photoscan -Εικόνα 125: Η πλάγια όψη της κατοικίας με την ίδια μέθοδο: λήψη από το πρόγραμμα Photoscan -Εικόνα 126: Κοντινή άποψη της κατοικίας, έχοντας σχηματιστεί πλήρης επιφάνεια “mesh”: λήψη από το πρόγραμμα Photoscan -Εικόνα 127: Η μπροστινή όψη της κατοικίας μαζί με το όμορο, με την ίδια μέθοδο: λήψη από το πρόγραμμα Photoscan -Εικόνα 128: Η πλάγια όψη της κατοικίας με τη μέθοδο “mesh”: λήψη από το πρόγραμμα Photoscan

94

-Εικόνα 129: Προοπτική άποψη της κατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 130: Η πλάγια όψη με τη δεύτερη είσοδο της κατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 131: Η ημιυπαίθρια είσοδος της πρώτης κατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 132: Ο υαλόφρακτος εξώστης του ορόφου με τα ελαφρά διαφράγματα: http://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles/print.php?article=1897&language=gr -Εικόνα 133: Εσωτερική εικόνα του υαλόφρακτου εξώστη, με τοποθέτηση εστίας θέρμανσης: http://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles/print.php?article=1897&language=gr -Εικόνα 134: Λήψη του κτιρίου ως “dense cloud”: λήψη από το πρόγραμμα Photoscan -Εικόνα 135: Λήψη του κτιρίου ως “mesh”: λήψη από το πρόγραμμα Photoscan -Εικόνα 136: Ορθοφωτογραφία της πλάγιας όψης: λήψη από το πρόγραμμα Photoscan -Εικόνα 137: Άποψη του κτιρίου από τον δρόμο: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 138: Η διώροφη αρχιτεκτονική προεξοχή με τα ανοίγματα: https://parallaximag.gr/thessaloniki/7-stasis-open-house-thessaloniki-stin-ano-poli -Εικόνα 139: Λήψη της λιθοδομής: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 140: Η άποψη της κατοικίας από την οδό Κάστορος: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 141: Προοπτική λήψη της εισόδου: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 142: Οι είσοδοι στις δύο κατώτερες στάθμες: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 143: Εσωτερική άποψη της προεξοχής: http://www.openhousethessaloniki.gr/building/διπλοκατοικια-στην-οδο-καστοροσ/ -Εικόνα 144: Εσωτερική άποψη καθιστικού-κουζίνας: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 145: Η επένδυση τούβλου στο νότο: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 146: Η κατασκευή με κουφώματα 0.80*0.80 και ανοιγόμενα φύλλα: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 147: Η βόρεια όψη της κατοικίας: http://www.ktirio.gr/κτιρια/κατοικιεσ/mονοκατοικία-στην-άνω-πόλη-θεσσαλονίκης -Εικόνα 148: Άποψη της κατοικίας από τον Όσιο Δαυίδ: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 149: Άποψη της κατοικίας ανεβαίνοντας τον δρόμο: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 150: Εσωτερική άποψη του καθιστικού: http://www.ktirio.gr/κτιρια/κατοικιεσ/mονοκατοικία-στην-άνω-πόλη-θεσσαλονίκης 95

-Εικόνα 151: Η οπτική φυγή μέσα από την καφασωτή προεξοχή: http://www.ktirio.gr/κτιρια/κατοικιεσ/mονοκατοικία-στην-άνω-πόλη-θεσσαλονίκης -Εικόνα 152: Εσωτερική άποψη του χώρου της βιβλιοθήκης: http://www.ktirio.gr/κτιρια/κατοικιεσ/mονοκατοικία-στην-άνω-πόλη-θεσσαλονίκης -Εικόνα 153: Η κύρια όψη της κατοικίας: http://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles/print.php?article=1897&language=gr -Εικόνα 154: Άποψη της προεξοχής στην όψη της κατοικίας: http://morfologia.arch.duth.gr/4o_etos/4o_exam_VII/neo_se_paradosiako.pdf -Εικόνα 155: Λεπτομέρεια των κινητών ξύλινων περσίδων: http://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles/print.php?article=1897&language=gr -Εικόνα 156: Ο περιβάλλοντας χώρος της κατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 157: Η πρόσοψη της μονοκατοικίας: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 158: Κοντινή λήψη του σαχνισιού: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 159: Η μακρινή οπτική του περιπατητή: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 160: Εξωτερική άποψη της κατοικίας ανεβαίνοντας τον κάτω δρόμο: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 161: Η είσοδος του κτιρίου: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 162: Η υφιστάμενη κατάσταση όταν κατατέθηκε η πρόταση, πριν το 2011: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, «Εν Χώρω Τεχνήεσσα», Αφιέρωμα στην καθηγήτρια Ξανθίππη Σκαρπιά-Χόιπελ, Θεσσαλονίκη 2011.

-Εικόνα 163: Η πρόταση για την οικοδόμηση των δύο οικοπέδων στην Αλ. Παπαδοπούλου: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, «Εν Χώρω Τεχνήεσσα», Αφιέρωμα στην καθηγήτρια Ξανθίππη Σκαρπιά-Χόιπελ, Θεσσαλονίκη 2011.

-Εικόνα 164: Προτεινόμενη κάτοψη της γ’ στάθμης: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, «Εν Χώρω Τεχνήεσσα», Αφιέρωμα στην καθηγήτρια Ξανθίππη ΣκαρπιάΧόιπελ, Θεσσαλονίκη 2011.

-Εικόνα 165: Πλάγια όψη της πρότασης: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, «Εν Χώρω Τεχνήεσσα», Αφιέρωμα στην καθηγήτρια Ξανθίππη Σκαρπιά-Χόιπελ, Θεσσαλονίκη 2011.

-Εικόνα 166: Μέτωπο της υφιστάμενης κατάστασης σήμερα: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 167: Το υφιστάμενο κενό οικόπεδο αριστερά της οδού Ακροπόλεως: προσωπικό αρχείο -Εικόνα 168: Η ένταξη της μονοκατοικίας στο υπάρχον περιβάλλον: https://www.archetype.gr/projects/katikia-stin-ano-poli 96

-Εικόνα 169: Άποψη της κατοικίας https://www.archetype.gr/projects/katikia-stin-ano-poli

από

τα

νοτιοδυτικά:

-Εικόνα 170: Το καθιστικό από νοτιοδυτικά μέσα από τον προεξέχοντα όγκο: https://www.archetype.gr/projects/katikia-stin-ano-poli

97

Ευχαριστώ θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Νικόλαο Λιανό, καθώς και τη βοηθό του Ειρήνη Τσετινέ για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγησή τους κατά την εκπόνηση της παρούσας εργασίας. Ευχαριστώ, επίσης, την οικογένειά μου για την υποστήριξη και τη συμπαράστασή τους.