De Actieve Stad - Eye Amsterdam november 2016

DE ACTIEVE STAD De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte EYE AMSTERDAM Maart 2017

Amsterdam 21 april 2016

DE ACTIEVE STAD De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte Verslag themamiddag in het EYE, Amsterdam

datum: 16 november 2016 datum publicatie: maart 2017

‘‘A good city is like a good party - people stay longer than really necessary - because they are enjoying themselves’’ Jan Gehl (public spaces, public life, 1971)

Am

INHOUD 1 INTRODUCTIE . . . . . .

pag 8

2 INSPIRERENDE VERHALEN . . .

pag 14

3 SAMEN AAN DE SLAG . . . .

msterdam 21 april 2016

pag 32

Am

8

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

1

INTRODUCTIE

msterdam 21 april 2016

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

9

Introductie

DE VOETGANGER BESTAAT NIET! Bas Govers Stadsstrateeg Goudappel Coffeng

Het thema van dit jaar is De ACTIEVE STAD, fietsers en voetgangers in de openbare ruimte. Het belang van deze groepen in het mobiliteitssysteem van de stad neemt sterk toe. Dat geeft nieuwe opgaven, maar vooral ook nieuwe kansen.

Terug naar de 19e eeuw Het accent komt weer terug te liggen bij de gebruikers waarvoor de 19e-eeuwse stad ook oorspronkelijk is ontworpen. Daar waar in de 20e eeuw mobilteitssystemen veelal zijn ingepast door grachten te dempen en huizenblokken te slopen ontstaan er in de 21e eeuw, met de veranderende mobiliteitsbehoefte, nieuwe kansen het oorspronkelijk stedelijk weefsel te herstellen en meer kwaliteit in de stad te brengen. Dit biedt kansen voor meer ruimte voor verblijven, voor water en voor groen. Kwaliteit in de stad is tegelijkertijd ook economisch steeds belangrijker: als vestigingsfactor, maar ook voor tijdelijke ontmoetingen in de zakelijke en recreatieve sfeer. Hier snijdt dus het mes aan twee kanten.

Terug naar de 19e eeuw.

De historische stad is gebouwd voor de voetganger en fietser. Op zoek naar een nieuwe balans!

10

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

‘’DE voetganger bestaat niet. Deze komt in allerlei soorten, maten, snelheden en motieven. Stem de openbare ruimte hier op af. Zorg dat mensen zich welkom voelen.’’

Tijdsbeleving als sturingsinstrument Het ontwerpen voor voetgangers en fietsers gaat in de eerste plaats over het ontwerpen van de openbare ruimte en de beleving van die ruimte. Het goede nieuws

Optimal arousal plezierig

is dat voetgangers en fietsers in attractieve ruimten hun gevoel van tijd verliezen. Met andere woorden: ze leggen zonder het zelf te beseffen grotere afstanden af

Belevingswaarde

binnen gevoelsmatig dezelfde tijd. Dit is een belangrijk sturingsinstrument in de planning. Stressfactoren als onoverzichtelijke kruispunten en confrontatie met zwaar en snel verkeer moeten vermeden worden.

Verrassingselementen kunnen juist worden toegevoegd.

onplezierig

Sturen op veraangenaming van routes is ruimtelijk aantrekkelijk, maar dus ook wellicht het meest effectieve sturingsinstrument in de mobiliteitsplanning.

laag

Prikkeling

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

hoog

11

Daarbij moet wel bedacht worden dat dĂŠ fietser of dĂŠ voetganger niet bestaat. Er zijn grote verschillen in leeftijd, motief en tijd. Het is noodzakelijk om hier aandacht aan te geven bij het ontwerp van routes in relatie tot de omgeving. Ook de sociale interactie is van belang. Mensen die anderen ontmoeten zijn gelukkiger, leert onderzoek. Fietsers en voetgangers dragen bij aan een levendige openbare ruimte met ontmoetingskansen voor inwoners in de stad. Het heeft een positief effect op versterking van de sociale cohesie en het welzijn in de stad.

Goed beleid voor voetgangers en fietsers vraagt om kwaliteit van de openbare ruimte.

Sociale interactie maakt gelukkig.

12

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

Programmaboekje

voetganger bestaat niet DEDEvoetganger bestaat niet!

Inspelen op de nieuwe kansen, die de verandering in de stedelijke mobiliteit bieden, vraagt om deze brede benadering. Dus vanuit mobiliteit, maar zeker ook vanuit ruimte en sociale samenhang. Een fantastische uitdaging die we graag met elkaar oppakken.

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

13

Am

14

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

2

INSPIRERENDE VERHALEN

msterdam 21 april 2016

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

15

Inspirerende verhalen

THE CARROT, THE STICK AND THE TAMBOURINE Copenhagen on the move

Andreas Røhl, Gehl Architects

Andreas Røhl, associate bij Gehl Architects vertelde het

Een grote ommekeer ontstond in de jaren ’70, toen het

verhaal van de fietsers en voetganger in Kopenhagen.

plan om een snelweg dwars door de stad tot in het

Andreas was, voor hij in dienst trad bij Gehl Architects,

centrum aan te leggen, leidde tot massale protesten.

8 jaar lang directeur van het fietsprogramma van de

Dit was deels geïnspireerd op de opkomst van de

stad Kopenhagen en twee jaar lang directeur verkeer

fietsprotesten in Nederland.

en openbare ruimte. Hij werkte ook in het Canadese Vancouver.

Jan Gehl en zijn staf speelden een grote rol in de verdere ontwikkeling van de voetgangers in de

Het verhaal van Andreas begint met de Stroget in 1962.

openbare ruimte van Kopenhagen door het uitvoeren

Tot dat moment een doorgaande weg door het centrum

van inmiddels beroemde onderzoeken naar het gedrag

van Kopenhagen die werd heringericht tot de eerste

en effect van voetgangers (‘mensen’) in de stad.

voetgangersstraat in Denemarken. NB De Lijnbaan in

De ontwikkelingen in Kopenhagen staan niet stil.

Rotterdam was de eerste autovrije winkelpromenade ter wereld in 1953.

In de periode 1995 – 2013 nam het aantal banen, inwoners en verplaatsingen binnen Kopenhagen toe.

Zoals overal waren er oorspronkelijk protesten tegen

Het aandeel van de auto in de vervoerwijzekeuze

het verwijderen van de auto’s uit de straat. Inmiddels

voor werk en school nam tegelijkertijd af met 38%.

gebruiken dagelijks 80.000 voetgangers de Stroget. Na

Inmiddels heeft de fiets een aandeel van bijna 40% in

de Stroget volgen snel andere pleinen en straten. Van

de vervoerwijzekeuze naar school en werk.

autoweg en parkeerplaats naar voetgangersgebied en terras.

16

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

‘‘Maak het meetbaar. Toen ondernemers in Kopenhagen eenmaal inzagen hoeveel fietsers daadwerkelijk uitgeven in hun winkels, kwamen ze zelf met initiatieven om het fietsen en de openbare ruimte te verbeteren.’’

Andreas laat ons verschillende insteken zien om fietsen en lopen in de stad te stimuleren: ZORG VOOR EEN AANTREKKELIJKE STAD •

Zorg voor aantrekkelijke plekken in de stad om te lopen en te fietsen.

•

Maak plekken groener, aantrekkelijker, met meer activiteiten.

•

Niet alleen in het centrum maar ook verder naar buiten.

•

Maak straten en wegen oversteekbaar.

•

Experimenteer met kleuren, zachte vormen, bewegen, spelen en parkeren.

When only looking at shops at street level in Copenhagen, customers arriving by bicycle spend 1,8 billion £/year. More than any other mode of transport.

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

17

ZORG VOOR AANTREKKELIJKE VERPLAATSINGEN •

Maak een goed compleet openbaar vervoernetwerk.

•

Zorg voor goede loopnetwerken, aangehaakt bij visie op openbare ruimte.

•

Maak goede fietsnetwerken: maak het normaal: •

Maak fietsen een echte vervoerwijze met echt geld.

•

Laat zien dat investeren in de fiets altijd loont.

•

Fietsers zijn ook gewoon mensen.

ONDERZOEK, LEG VAST •

Begin met het verhaal dat je wil vertellen. Bepaal dan de methode, criteria en vertellers.

•

Pas de boodschap en de methode aan aan de ontvanger, bijvoorbeeld politici, financieel specialisten en ondernemers.

•

Meet altijd: ook als je eigenlijk al weet wat eruit zal komen.

COMMUNICEER •

Trots, op een goed merk Kopenhagen.

•

We nemen jullie serieus.

•

Voor iedereen, hoe verschillend ook.

•

Richt je op de mensen die fietsen, niet op de effecten.

•

Richt je op de positieve effecten.

•

Hou consequent vast aan dezelfde boodschap.

•

Denk na over en gebruik de ‘juiste’ woorden.

ONTWIKKEL DOOR •

Lift mee met de nieuwe ontwikkelingen: gezondheid, klimaat, smart-city, integratie.

18

•

Denk na over capaciteit van het fietsnet.

•

Co-creëer.

•

Probeer met tijdelijke maatregelen en prototypes.

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

Ask like John F. Kennedy… ”How can cycling help your agenda?” Not ”how can you help cycling?”

Smart city........

but how’s the lunch..?

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

19

Inspirerende verhalen

VOETGANGERS IN DE STAD VAN MORGEN Trends en ontwikkelingen

Thomas Straatemeier, Goudappel Coffeng

Er is steeds meer aandacht voor de voetganger en de

DOEL 3: SCHONE STAD

fietser in onze ruimtelijke ordening. En deze aandacht

Er wordt veel gepraat over de echt schone auto die betaalbaar

wordt alleen maar groter. Daarmee komen we tot betere

is. Maar daar zijn we nog lang niet. Investeren in voetgangers

steden om in te wonen en te werken. Deze aandacht dient

en fietsers is cruciaal.

meerdere doelen: DOEL 4: INTERACTIE DOEL 1: GEZONDHEID

De zelfrijdende auto speelt hier eerder een verstorende rol dan

Er is een duidelijke relatie tussen actief transport en

een positieve rol. Interactie heeft een sociaal aspect, maar

obesitas. Het heeft niet alleen fysieke effecten, maar ook

vertaalt zich ook in geld. Uit verschillende onderzoeken blijkt

mentaal. Vervoerswijzekeuze heeft ook effect op onze

dat een voetganger in een stadsstraat meer geld uitgeeft dan

gemoedstoestand. Investeren in lopen en fietsen is goed

een automobilist. Misschien niet per keer, maar hij komt wel

voor fysieke en mentale gezondheid.

vaker.

DOEL 2: EERLIJKE STAD

DOEL 5: MEEST ADAPTIEF

We hebben in Nederland al een redelijk eerlijk

We leven in een tijd met grote veranderingen. Wat betreft

vervoerssysteem vergeleken met landen om ons heen. Dit

klimaat, geopolitiek, innovaties, etc. Een stad die goed is voor

komt door ons grote aandeel in fiets. Er is zeker wel ruimte

voetgangers is het sterkst bestand tegen grote veranderingen,

voor verbetering.

zoals bijvoorbeeld een veranderend klimaat of uitval van techniek.

20

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

‘‘De auto in de Nederlandse stad is als een leeuw. Hij ligt 23 uur per dag te slapen en 1 uur per dag komt hij in beweging om te jagen.

Daarmee maak je van openbare ruimte private ruimte.”

De auto in een Nederlandse stad is als een leeuw.

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

21

Tips om te werken aan De Actieve Stad Soms is er meer relatie tussen bepaalde zaken dan je zou denken. Ben je hiervan bewust. De grootste impuls voor lopen en fietsen in de Nederlandse geschiedenis is bijvoorbeeld Artikel 23: de Vrijheid van onderwijs.

Hierdoor zijn er zoveel scholen in Nederland ontstaan, dat de gemiddelde afstand tot de dichtstbijzijnde basisschool slechts 700 meter is. Ideaal dus voor kinderen om hier zelfstandig lopend of op de fiets heen te gaan. Ter vergelijking, in het UK is dit 2,4 kilometer en in de USA 5,8 kilometer.

TIP 1: FUNCTIEMIX Een goede functiemix zorgt voor meer lopen en fietsen in een stad.

Vrijheid van onderwijs heeft gezorgd voor grootste impuls voor voetgangers en fietsers in de Nederlandse geschiedenis.

TIP 2: RADICAAL PRIORITEREN EN VERTRAGEN In onze politiek willen we vaak graag van alles een beetje. We moeten radicaal prioriteren en voor bepaalde gebieden keuzes maken dat een bepaalde groep ergens voorrang heeft. In binnensteden is dit bijvoorbeeld de voetganger. Hoe trager de stad, hoe economisch vitaler.

TIP 3: PARKEREN OP STRAAT FORS VERMINDEREN De auto in de Nederlandse stad is als een leeuw. Hij ligt 23 uur per dag te slapen en 1 uur per dag komt hij in beweging om te jagen. Daarmee maak je van openbare ruimte private ruimte. Hier kunnen radicale stappen in gemaakt worden. Door bijvoorbeeld delen van auto’s en in gesprek gaan met bewoners.

22

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

Voldoende vervoerswijzekeuze zorgt voor een eerlijke stad.

TIP 4: DOE HET SAMEN Creëer inzicht met bewoners en andere belanghebbenden wat iedereen graag wil. Zo krijg je inzicht in elkaars belangen en kom je tot meer balans in je openbare ruimte.

TIP 5: BELEVING We kunnen lopen en fietsen niet heel veel sneller maken, maar we kunnen de reis wel aantrekkelijker en aangenamer maken. Hierdoor voelt het aan alsof het minder tijd kost. Reistijdbeleving als sturingsinstrument. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat het invloedsgebied van een metrostation in Napels, waarbij een aantrekkelijke openbare ruimte is gecreëerd, twee keer zo groot is als bij een metrostation waar dit niet het geval is. Dit effect valt dus ook in geld uit te drukken. Het levert miljoenen op.

TIP 6: METEN We hebben tegenwoordig de technieken in huis om voetgangers en fietsers te meten. Dit gebeurt met slimme camera’s en met GPS trackers.

Verhouding in Nederland tussen fiets, voetganger en auto wat betreft aantal ritten, afstand van de reis en de factor tijd.

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

23

Inspirerende verhalen

SPRONG OVER HET IJ Stedelijke oeververbinding

Maurits de Hoog, gemeente Amsterdam

Met de komst van de Noord-Zuidlijn is er aan de noordoever

De huidige veerverbindingen lopen aan tegen hun

van het IJ een nieuwe ruimtelijk-economische dynamiek

capaciteit, vooral het veer tussen het Centraal Station en

ontstaan. Waar de stad zich weliswaar aan het IJ ontwikkelde

het Buikslotermeerplein. Vaste oeververbindingen zijn

is het door de ontwikkeling van het spoor en het Centraal

gewenst, maar kennen tal van uitdagingen. Bijvoorbeeld

Station in de 20e eeuw meer van het IJ gaan afkeren. Door

de confrontatie met de scheepvaart, waaronder de grote

de ontwikkeling van de zuidelijke IJ-oevers is daarin al

cruiseschepen op weg naar de huidige cruiseterminal.

verandering gekomen. Nu ontwikkelen ook de noordelijke IJ-oevers zich in hoog tempo onder invloed van een

Ook de wijze waarop hellingen moeten worden ingepast

internationale metropolitane dynamiek. Ook binnen de

in het bestaande stedelijke landschap aan beide oevers

bestaande woningvoorraad vindt een transformatie plaats

is een grote opgave. Voor tunnelverbindingen geldt juist

onder invloed van de ‘gentrification’. Het stadsdeel Noord

de sociale veiligheid en de capaciteit van stijgpunten als

wordt steeds meer onderdeel van de stad en dat uit zich in

uitdaging. En ook de inpassing in het fietsnetwerk aan

snel groeiende fietsers en voetgangersstromen.

beide oevers is vanzelfsprekend belangrijk: bundelen van fietsersstromen of juist meer spreiden?

24

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

‘‘De huidige veerverbindingen lopen aan tegen hun capaciteit, vooral het veer tussen het Centraal Station en het Buikslotermeerplein. Vaste oeververbindingen zijn gewenst, maar kennen tal van uitdagingen.”

Overhoeks DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

25

Door de stad is een prijsvraag uitgeschreven. Dit

Onderdeel daarvan vormde de vervoerprognoses.

leverde meer dan 70 ideeĂŤn voor dit vraagstuk. De

Daarnaast zijn verschillende ontwerpstudies uitgevoerd

kansrijke plannen zijn meegenomen in een advies aan

die inzicht moesten bieden op de inpassingsopgave.

het stadsbestuur. Daaruit zijn relevante alternatieven vastgesteld. Optimaliseren van de veerverbindingen, een centrale brug, een centrale tunnel, twee bruggen of tunnels op de flanken. Van de alternatieven is een uitgebreide MKBA-studie uitgevoerd.

Een prijsvraag leidde tot 77 inzendingen in het voorjaar van 2015.

26

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

De studies leiden tot het inzicht dat in welk

Meest kansrijk lijken de vaste oeververbindingen

omgevingsscenario ook, een vaste oeververbinding

op de flanken. Aan de oostzijde kan daarbij worden

een goede score in de MKBA heeft. Maar een centrale

aangesloten op de bestaande Javabrug. Aan de

brug is geen haalbare optie. Ruimtelijk niet, vanuit

westzijde is er een grote relatie met de toekomst

oogpunt van scheepvaart niet, maar ook niet omdat

van de passagiersterminal voor de cruisevaart. Door

dit tot te grote concentratie van fietsers op de centrale

de ontwikkelingen in deze sector lijkt verplaatsen

as leidt. Ook de toegangen voor een tunnel zijn bij het

vanwege grotere schepen en meer capaciteit

Centraal Station moeilijk ruimtelijk inpasbaar. Een extra

onvermijdelijk. Hiermee zou een brugverbinding ook

metrostation bij Sixhaven, mogelijk aangevuld met een

aan de oostzijde het meeste meerwaarde bieden.

voetgangerstunnel is wel een optie.

Meest kansrijk lijken de vaste oeververbindingen op de flanken.

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

27

Inspirerende verhalen

VAN OSTADELAAN NAAR OSTADEPLEIN Marijn Kik, gemeente Utrecht

De mobiliteit en ruimte was in onbalans geraakt in de stad

De Van Ostadelaan is sinds de jaren ‘70 eigenlijk aan zijn

Utrecht. Hiervoor hebben het ambitiedocument Utrecht

lot overgelaten. Het gebied voelde wat verwaarloosd aan

Aantrekkelijk en Bereikbaar opgesteld. We werken hiermee

en ondernemers deden hier slechte zaken. De ruimte

aan een gezonde en vitale stad met voldoende ruimte voor

is grotendeels ingericht voor autogebruik. De weg is

voetgangers, fietsers en om te verblijven.

zeer breed, uitgevoerd in asfalt en lastig oversteekbaar.

Bijkomend effect van deze inrichting is dat automobilisten

De Van Ostadelaan is op ontwerpniveau een uitwerking van dit ambitiedocument. We verleiden de automobilist meer buitenom te rijden in plaats van dwars door de stad. Hierdoor kunnen we plekken in de stad verluwen en vriendelijker maken voor voetgangers en fietsers. We geven de stad als het ware terug aan de mensen.

We richten de openbare ruimte nu in samen met de gebruiker: de gebruiker centraal. Dit doen we vaak met de methodiek Functional Ambiance. Met deze methode kunnen verschillende disciplines met elkaar in gesprek om gezamenlijk eerst een ambitie te bepalen, zonder meteen in ontwerp te belanden.

28

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

te hard rijden, terwijl ze hier in een woonwijk zijn.

‘‘We richten de openbare ruimte nu in samen met de gebruiker: de gebruiker centraal. Dit doen we vaak met de methodiek Functional Ambiance. Met deze methode gaan we eerst met elkaar in gesprek, zonder meteen in ontwerp te belanden.”

voor

na DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

29

Samen met bewoners en ondernemers is de gemeente aan de slag gegaan met behulp van Functional Ambiance. Daaruit bleek dat de belanghebbenden graag een betere oversteekbaarheid wilden. Ook wilden ze meer ruimte voor voetgangers, groen en terrassen. Er is beduidend minder ruimte aan de auto gegeven in het uiteindelijke ontwerp. Deze ruimte is aan fietser, voetganger en groen besteed. De kruispunten waren eerst geregeld met verkeerslichten.

Dit is met de nieuwe inrichting niet meer nodig. De automobilist is nu meer te gast en gedraagt zich ook als dusdanig en geeft voetgangers en fietsers van nature nu de ruimte.

Er zijn verschillende reacties uit de buurt. Sommige mensen geven aan dat ze even moeten wennen.

Ze moeten nu zelf beter opletten, omdat het niet meer geregeld is met verkeerslichten. Overwegend zijn de omwonenden en ondernemers zeer positief.

Ondernemersvereniging Puur Oost is als het ware ambassadeur geweest voor het plan en zij hebben anderen geĂŤnthousiasmeerd, Dit heeft voor veel draagvlak in de wijk gezorgd. Dit hebben we onder andere te danken aan Functional Ambiance. Dit heeft ervoor gezorgd dat de ondernemers in een vroeg stadium aan tafel zaten.

30

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

31

Am

32

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

3

SAMEN AAN DE SLAG

msterdam 21 april 2016

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

33

Samen aan de slag

TAFEL 1

BRUGGEN BOUWEN VOOR DE FIETSERS Maurits de Hoog, gemeente Amsterdam OPGAVE

Het probleem is de hoeveelheid mensen die dagelijks het IJ wil oversteken. Door de ontwikkelingen op Noord is dit aantal de afgelopen jaren enorm gegroeid en dit zal in de toekomst alleen maar toenemen. De capaciteit van de veerponten is dan niet meer toereikend, er dienen nieuwe verbindingen voor fietsers en voetgangers gecreëerd te worden. Na grondige studie heeft Amsterdam besloten in te zetten op vaste oeververbindingen op de flanken. Aan tafel is verder ingezoomd op de Java-brug. Tegen welke problemen loop je aan wanneer je besloten hebt om een vaste oeververbinding te creëren.

Gesprekken en ervaringen elders en de technische mogelijkheden hebben geleid tot keuze de van een overbrugging in plaats van een ondertunneling. Vanuit het strategisch (fiets)netwerk was een verbinding van het Java-eiland een voor de hand liggende. Dit eiland krijgt daarmee een verbinding naar ‘Noord’ en de al aanwezige overbrugging ( Jan Schaeferburg) en de aansluiting op het hoofdstedelijk fietsnetwerk wordt optimaal benut.

OPLOSSING

Bij de discussie over de varianten stond de gebruiker en de omgeving centraal. Wil een fietser blijven fietsen (met langere hellingen tot gevolg) of kunnen liften bijdragen aan een kwalitatief hoogwaardige oplossing? Wat is de beleving van de fiets op de route en met name op de stijgpunten: snel naar boven of beneden via een zogenaamde ‘wokkel’ of een wat langere helling met de blik over het water? En wat betekent de fietsroute voor de omgeving van de aanlanding, kan dit benut worden om ook hier de ruimtelijke kwaliteit verder te beleven? Het beperken tot de fiets wordt als een gemiste kans gezien. Het is de stadsbewoner (de skater, de hardlopers, de gebruiker van e-bike, de trike, de scooter en de brommer), maar ook de toerist die dit icoon van de stad straks in gebruik gaat nemen. De focus op een verkeerskundig profiel (2 meter voetpad en 6 meter ‘fiets’pad) is dan ook te beperkt. De brug als stadsbeleving vraagt om meer ruimte.

34

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

LESSEN

Een lijn op de kaart tekenen is eenvoudig maar het ontwerpen van een brug is een complex geheel. De vele randvoorwaarden vanuit de ruimtelijke omgeving en de nautische randvoorwaarden met daarnaast natuurlijk de (comfort)eisen die de gebruiker stelt maken deze ontwerpopgave complex. Maurits schetst twee varianten die nu als realistisch worden geacht, maar elk nog met een aantal ontwerpdilemma’s

Javabrug 35 – 160 – 20 – hellingen 2,7 %

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

35

Samen aan de slag

TAFEL 2

DE VITALE STADSWIJK

Frans Botma, gemeente Den Haag

OPGAVE

Case van de gemeente Den Haag gaat over de herinrichting van de Stationsweg en de Hoefkade. Op beide wegen zit relatief veel autoverkeer, op de Hoefkade wordt dit deels veroorzaakt door het instellen van de centrumring enkele jaren geleden. Nu wil de gemeente met de herinrichting op zoek naar mogelijkheden om doorgaand verkeer te weren en de verblijfskwaliteit te vergroten. In de uitwerking van die opgave zijn twee vragen naar boven gekomen die in de sessie zijn besproken.

1 Kunnen auto’s verdampen?

2 Hoe stimuleren we het fietsgebruik onder allochtone Nederlanders?

OPLOSSING Kunnen auto’s verdampen?

Traditionele verkeersmodellen brengen bij een afsluiting alleen de verschuiving van het verkeer in beeld. Maar wanneer diezelfde straat vriendelijker wordt ingericht voor voetgangers en fietsers en het doorgaande verkeer wordt omgeleid via de centrumring, blijven alle autoritten dan wel bestaan? Uit voorbeelden van de gemeente Utrecht en Rotterdam blijkt dat het aannemelijk is dat de keuze voor een vervoerswijze kan veranderen. Hiervoor moeten dan wel flankerende maatregelen worden getroffen in het gehele beleid van de gemeente. Zonder dit totaalpakket is er voornamelijk sprake van verschuiving van verkeer, niet van verdamping.

36

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

Hoe stimuleren we het fietsgebruik onder allochtone Nederlanders?

Met name bewoners van de Hoefkade, midden in de Schilderswijk, hebben een relatief laag fietsgebruik. Deze bewoners lopen daarentegen wel weer veel. De herinrichting van de Hoefkade zou bij moeten dragen aan een toename van het fietsgebruik. De gemeente Den Haag is daarbij op zoek naar aanvullende maatregelen. Vanuit de diverse gemeentes werd aangegeven dat vanwege de diversiteit van de groep allochtone Nederlanders het niet mogelijk is om te werken met één specifieke aanpak. Het stimuleren van kinderen en jongeren om te gaan fietsen is een veelgebruikte methode. Daarnaast is een veilige infrastructuur een randvoorwaarde om fietsgebruik te stimuleren. Daarbij moet worden ingezet op een lage snelheid van het autoverkeer en goede stallingsvoorzieningen.

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

37

Samen aan de slag

TAFEL 3

VAN VERKEERSPLEIN NAAR VERBLIJFSPLEIN Marijn Kik, gemeente Utrecht

OPGAVE • • •

OPLOSSING

LESSEN

•

•

•

• • •

38

Van een verkeerstechnisch ingericht kruispunt een verblijfsplein maken.

Met voldoende capaciteit voor het verkeer.

En het creëren van een florerend ‘buurthart’ in de stad.

Een sterk beleidsplan en een bestuur dat voor een ingrijpende oplossing gaat staan.

Ondernemers en buurtbewoners die zich aan de oplossing verbinden.

Verkeerslichten weghalen kan een flinke capaciteitswinst opleveren Daarmee kan de ruimte voor de auto worden verkleind en meer ruimte worden vrijgespeeld als verblijfsruimte.

Met kleur- en materiaalkeuze kunnen de verschillende onderdelen van het plein aan elkaar worden verbonden.

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

•

• •

Ook op plekken waar je het niet verwacht kan je flink ruimtelijke kwaliteit bieden.

Het is van belang stakeholders mee te krijgen in je project.

Een sterk beleidsplan bewijst zich op straatniveau.

Blinden en slechtzienden kunnen zich met beperkte geleiding goed handhaven op een ‘shared space’ achtige inrichting. Door een expert mee te laten kijken (aan het einde van het project) kan veel winst worden geboekt voor deze doelgroepen.

World of Flows World of Flows World of PlacesWorld of Places

Waardering

Waardering

World of Flows

World of Places

World of Flows World of Flows World of Places World of Places Ambitie Ambitie

Waardering

Waardering Ambitie

Utrecht.nl

Ambitie

AMBITIE

Ambitie

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

DE 8 BEGRIPPEN

39

Samen aan de slag

TAFEL 4

FIETSERS EN VOETGANGERS IN KOOPGEBIEDEN: HAAT OF LIEFDE? Arnold Bongers, gemeente Den Bosch

OPGAVE

In Den Bosch is de omgeving van de Markt sinds enige jaren afgesloten voor gemotoriseerd verkeer. Fietsers en voetgangers maken samen gebruik van de openbare ruimte.

De opgave is vooral: • Hoe beheers je de hinder die voetgangers ondervinden van de fietsers?

• Hoe ga je om met het stallen van fietsen in het gebied? Hoe voorkom je stallen op ongewenste plekken?

• Zorg voor voldoende aandacht voor inrichting met betrekking tot blinden en slechtzienden.

OPLOSSING • • •

Realiseren van duidelijke en voldoende stallingsvoorzieningen voor de fietser.

Het weren van (snor) scooters.

Zorg voor voldoende inzet van handhaving (boa’s en politie).

LESSEN •

•

40

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

Toestaan van gemengd gebruik door fietsers en voetgangers geeft minder overlast en klachten. Het zorgt ervoor dan voetgangers en fietsers meer aan elkaar gewend zijn en daardoor zorgt het voor meer acceptatie.

Faciliteer de grote fietsstromen op hoofdroutes om de winkelgebieden heen. Zo heb je minder doorgaande fietsers met hoge snelheid in de koopgebieden.

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

41

Samen aan de slag

TAFEL 5

DE FIETSSTRAAT: FIETSCOMFORT VERSUS RUIMTELIJKE INPASSING Robert Hulshof, CROW

OPGAVE

Fietsberaad wil wegbeheerders en weggebruikers meer helderheid bieden over fietsstraten. Er is inmiddels veel ervaring opgedaan met verschillende vormen van fietsstraten. Inmiddels is er een discussienota beschikbaar. Vandaag willen we vooral ophalen of er ruimtelijke elementen zijn die de fietsstraat kunnen versterken en of er verkeerskundige elementen aan de fietsstraat zijn die meer of minder worden gewaardeerd.

OPLOSSING •

•

•

42

We weten dat fietsstraten tot circa 2.500 mvt/etmaal goed werken. Daarboven is het nog niet zo duidelijk.

Maar dat is geen reden om het niet te proberen. Als de fietsstraat past bij de omstandigheden, dan is het zeker het overwegen waard.

Een meer gevarieerde omgeving met meer afwisseling kan minstens zo vlot lijken als een gestrekte rode asfaltbaan. Denk dus wat breder dan enkel dat. Het gaat ook om beleving en attractiviteit van een route. Denk ook aan groen en verandering van perspectief.

Benadruk de omgeving van de fietsstraat om het verblijfskarakter te vergroten. Probeer met de inpassing van de fietsstraat te reageren op de specifieke kenmerken van de omgeving.

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

LESSEN •

Een fietsstraat is niet altijd meteen de beste oplossing.

Maak eerst een analyse van de wensen, bijvoorbeeld met Functional Ambiance. Als daaruit blijkt dat het versterken van de fietsstructuur binnen het verblijfsgebied de prioriteit krijgt, is een fietsstraat vaak een goede oplossing.

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

43

Samen aan de slag

TAFEL 6

DE VERLEIDING VAN DE VOETGANGER VAN STATION NAAR BINNENSTAD Marina Eenschoten, gemeente Enschede

OPGAVE

Hoe verleiden we de voetganger van station naar binnenstad?

OPLOSSING

LESSEN

•

• •

•

•

•

44

Creëer en versterk ‘ankers’ die goed zichtbaar zijn. Zo maken we zichtlijnen en worden bezoekers als het ware naar het volgende punt ‘getrokken’. Zo ontstaat er een sterkere route van station naar binnenstad.

Google maps geeft de Primark-bezoekers vanaf het station een ander route advies dan wij als gemeente het liefst zouden zien. Wij zouden bezoekers liever via het centrum naar Primark zien gaan. Oplossing zou ook kunnen zijn om de ‘online route’ die Google maps adviseert ook ‘offline’ aantrekkelijker te maken. Dus ook hier in investeren.

Maak een informele ‘dwaalroute’ die de pleinen met elkaar verbindt en een meer formele en groene route om het centrum heen met voldoende inprikkers naar het centrum. Zo hebben mensen iets te kiezen.

Versterk de herkenningspunten in de stad. Maak iconen.

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

•

Begin bij het begin. In het stationsgebouw raken mensen al gedesoriënteerd. Ga met NS in gesprek en pak ook dit aan.

Leer van andere steden. Zij zitten met dezelfde opgave.

Een route meer om het centrum in combinatie met de pleinenroute door het centrum hoeft niet per definitie slecht voor de ondernemers te zijn. Zorg dan wel voor voldoende aantrekkelijke inprikkers vanaf de route om het centrum heen.

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

45

Samen aan de slag

TAFEL 7

TIJDSBELEVING ALS STURINGSINSTRUMENT Miranda Thush, Thuisraad RO

OPGAVE

De theorie is dat een aantrekkelijke fietsroute korter aan voelt dan een onaantrekkelijke. Als deze theorie klopt dan kunnen we bijvoorbeeld fietsers sturen door langere routes aantrekkelijker te maken. Maar wat is aantrekkelijk? We hadden veel foto’s meegebracht van elementen op en rond fietsroutes. Een groot vel hebben we vervolgens verdeeld in een ‘aantrekkelijk’ en ‘onaantrekkelijk’ vlak en gevraagd of alle deelnemers de foto’s wilden verdelen. Daarna hebben we doorgepraat over de foto’s om te ontdekken wat die foto nou precies aantrekkelijk maakt.

OPLOSSING

Het was heel interessant omdat sommige plaatjes in beide vakken werden gelegd. Maar er kwam toch wel gedeeltelijk een algemeen beeld uit. De mensen bij aan tafel vonden de volgende onderdelen aantrekkelijk in een fietsroute: • Verandering, dus niet wekenlang hetzelfde zien.

• Meer lagen in het landschap.

• Afwisseling naast/langs de route.

• Herkenningspunten.

• Betrouwbaarheid.

• Keuze uit meerdere routes.

• Verrassingselementen.

• Dat er iets gebeurt naast de route, een park, of een festival bijvoorbeeld.

• Controle over eigen keuzes.

• Meerdere doelen op een route kunnen combineren.

46

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

LESSEN

Dezelfde dingen werden in de groep aantrekkelijk gevonden, maar hoe je die dingen invult, dat verschilt heel erg. Veel van de genoemde aspecten zijn erg persoonlijk. Het was lastig om echt een gemene deler te vinden qua materiaalgebruik, maatvoering, bebouwing en groen. Veel aspecten zijn ook nog eens ontastbaar en moeilijk in een ontwerp te stoppen, zoals betrouwbaarheid en controle. De les die we hebben geleerd is dat wat een route aantrekkelijk maakt niet altijd tastbare elementen zijn en dat dezelfde foto voor mensen zowel aantrekkelijk als onaantrekkelijk kan zijn.

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

47

Samen aan de slag

TAFEL 8

MAKING CITIES FOR PEOPLE

Andreas Røhl, Gehl Architects

OPGAVE

Aan tafel constateerden we twee opgaven. Aan de ene kant de opgave om lopen en fietsen een nog centralere plek te geven in ons mobiliteitsbeleid. Deze opgave bestaat op bestuurlijk niveau, maar het gaat ook om hoe je burgers en ondernemers meekrijgt in deze visie. Ten tweede de constatering dat in een aantal Nederlandse steden de fiets het risico loopt de nieuwe auto te worden. Er ligt een opgave om de overduidelijke positieve kanten van de fiets te benutten en tegelijk te zorgen dat dit geen afbreuk doet aan de verblijfskwaliteit in onze steden.

OPLOSSING

De meest voor de hand liggende oplossing is dat er meer geld moet komen voor lopen en fietsen. Het is eigenlijk gek dat de belangrijkste modaliteiten in de steden het moeten doen met een fractie van het budget. Een fietsenstalling van een paar miljoen wordt al gauw duur gevonden, terwijl dit vergeleken met een wegproject om kruimels gaat. De economische argumenten voor de fiets zijn steeds beter gedocumenteerd. Gebruik dit om financieringsstromen te veranderen.

Om de financieringsstromen te veranderen moet er worden gewerkt aan een wervend verhaal en overtuigend bewijs dat actieve vervoerswijzen de zuurstof zijn voor vitale en concurrerende steden (ze zijn succesvoller, schoner, socialer, aantrekkelijker en beter bereikbaar).

48

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

LESSEN •

•

•

•

Doe experimenten om mensen te laten ervaren hoe het kan zijn (voorbeeld geen geparkeerde auto’s en fietsen in de binnenstad van Utrecht tijdens de Tour de France).

Zet de fiets niet neer als vervoermiddel, maar als publiek leven. De fiets is geen verkeer, maar een vorm van sociale interactie.

Ga koffie drinken met andere afdelingen voor wie actief vervoer ook interessant is (gezondheidszorg, milieu, economie). Werk aan vertrouwen en bouw samen een integraal onverslaanbaar verhaal voor actieve vervoerwijzen.

Ontwerp in de binnenstad de fietsroutes niet om hard te rijden. Deel voor de grap snelheidsbekeuringen uit.

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

49

Samen aan de slag

TAFEL 9

BUILDING THE ECONOMIC CASE FOR WALKING AND CYCLING

Niel Taylor, Integrated Transport Planning OPGAVE

Hoe bepleit je de economische case voor fietsen en lopen? Daar zijn weliswaar allerhande tools voor, in binnen- en buitenland, die worden gebruikt in het stadium van beoordeling van maatschappelijke kosten/baten. Maar ze geven helaas onvoldoende inzicht in de werkelijke return-on-investment; voor actief vervoer. Omdat recente data ontbreekt, of omdat projecten innovatief van aard zijn, worden allerlei aspecten onderschat of overschat. Ook worden allerlei aspecten niet beoordeeld, omdat projecten vernieuwend zijn en concrete ervaring ontbreekt.

OPLOSSING

We zien veel in bewuste experimenten en pilot-projecten om kwantitatief en economisch van te leren. Ook kunnen we ervaringen uit gerealiseerde projecten nog veel beter delen op Nationaal en Europees niveau. Als we de economische case voor lopen en fietsen beter willen bepleiten, dan hebben we elkaars ervaring en argumenten nodig. Data uitwisselen is goed. Spreadsheets uitwisselen met onze kwantitatieve argumenten en onderbouwing is nog beter!

LESSEN •

•

•

50

•

• •

•

We moeten ons blijven realiseren dat investeren in • lopen en fietsen ook ruimte maakt voor autoverkeer.

Doel is dat er minder korte ritten worden gemaakt.

We onderschatten het ritgeneratie-effect van het • aanbieden van betere schort-cuts. Reistijden worden niet alleen beter, maar in invloedsgebieden wordt ook echt meer gefietst!

Behalve short-cuts en dedicated fiets-infra zit een groot deel van de winst voor actief vervoer in het verkeersluw of verlangzamen van gebieden.

•

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

Fietsongevallen worden vaak overschat. Er is geen lineair verband. Naarmate meer mensen fietsen wordt het veiliger (safety by numbers).

Fietsers geven gemiddeld meer uit dan automobilisten.

Ze komen vaker en geven zo meer uit.

Fietsen en lopen bieden kansen voor verdichting van functies. Gebouwen kunnen een economische invulling krijgen die met de auto, vanwege parkeren, ruimtelijk niet haalbaar zijn.

Actieve vervoerwijzen zorgen voor meer leefkwaliteit.

Dat heeft een gunstig effect op huizenprijzen en de economische vitaliteit van een gebied.

Luchtkwaliteit krijgt nog onvoldoende aandacht in economische afweging. Het is een belangrijk aspect wat we goed kunnen monetariseren.

Ook de bijdrage aan preventieve gezondheidszorg kan beter worden gemonetariseerd. Obesitas is een zeer belangrijk economisch aandachtsgebied in dit deel van de wereld. Maar zijn het nu gezonde mensen die fietsen en lopen, of worden er werkelijk mensen gezonder van? (causaliteit <> correlatie) Sociale factoren worden nog nauwelijks gemonetariseerd. Denk daarbij aan sociale interactie en verhoogde productiviteit en creativiteit.

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

51

52

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

53

DE AANTREKKELIJKE EN BEREIKBARE STAD Strategie en ontwerp Inspiratieboek

www.goudappel.nl/ontwerp

De aantrekkelijke en bereikbare stad

1

Bekijk ook ons inspiratieboek Hier tonen we ontwerp- en strategieprojecten, waarbij we werken aan gezonde en economisch vitale steden en dorpen. We zijn hierbij altijd op zoek naar de juiste balans tussen mobiliteit en ruimte.

54

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

Meer weten?

Bas Govers

Marco Aarsen

Stadsstrateeg

Stads- en Landschapsarchitect

bgovers@goudappel.nl 06 514 020 81

Thomas Straatemeier

maarsen@goudappel.nl 06 207 227 29

Rico Andriesse

Adviseur Strategie en Beleid

Adviseur Ontwerp en Fiets

tstraatemeier@goudappel.nl

randriesse@goudappel.nl

06 513 158 29

Aart de Koning Stedenbouwkundige/planoloog adekoning@goudappel.nl 06 547 001 25

Richard ter Avest

06 206 116 45

Nicole Korsten Adviseur Ontwerp en Fiets nkorsten@goudappel.nl 06 518 534 77

Joost Verhoeven

Adviseur Ontwerp en Fiets

Adviseur Ontwerp en Fiets

rteravest@goudappel.nl

jverhoeven@goudappel.nl

06 511 976 83

06 115 866 06

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

55

Bekijk hier de korte video impressie...

www.goudappel.nl/deactievestad 56

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

‘‘Wij werken aan bereikbare en aantrekkelijke steden.

Samen met u komen we tot een economisch vitale en leefbare stad voor iedereen.’’

Goudappel Coffeng is met haar ruim 200 medewerkers een unieke specialist. We benaderen als geen ander mobiliteitsvraagstukken vanuit alle invalshoeken en expertises die nodig zijn. Van planologie tot gedragsverandering van individuen, van geavanceerde verkeersmodellen tot bestuurlijke procesregie en van strategisch advies tot en met integraal ontwerp op straat.

Wij zijn gevestigd in Amsterdam, Den Haag, Deventer, Eindhoven en Leeuwarden.

www.goudappel.nl www.dat.nl

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

57

...en ga naar onze website voor alle informatie over deze middag en over dit thema.

www.goudappel.nl/deactievestad

Am

58

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

INSPIRERENDE VERHALEN

Bas Govers, Goudappel Coffeng

Sprekers

Andreas Røhl, Gehl Architects Thomas Straatemeier, Goudappel Coffeng Maurits de Hoog, gemeente Amsterdam Marijn Kik, gemeente Utrecht

SAMEN AAN DE SLAG

Tafel 1

Maurits de Hoog, gemeente Amsterdam

Begeleiders casus aan tafel

Tafel 2

Frans Botma, gemeente Den Haag

Tafel 3

Marijn Kik, gemeente Utrecht

Tafel 4

Arnold Bongers, gemeente Den Bosch

Tafel 5

Robert Hulshof, CROW

Tafel 6

Marina Eenschoten, gemeente Enschede

Tafel 7

Miranda Thush, Thuistraad RO

Tafel 8

Andreas Røhl, Gehl Architects

Tafel 9

Neil Taylor, Integrated Transport Planning

Projectteam Goudappel Coffeng

Marco Aarsen (auteur)

Henk van Zeijl

Bas Govers (auteur)

Laura Groenendijk

Rico Andriesse (auteur)

Sander van der Eijk

Nicole Korsten

Thomas Straatemeier

Sjaak Meijerink

Jos Waltmans (communicatie)

Aart de Koning

Eugenie de Haan

Fotograaf

Marco de Swart

Datum publicatie

maart 2017

msterdam 21 april 2016

DE ACTIEVE STAD| De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte

59

Amsterdam

Den Haag

De Ruyterkade 143 1011 AC Amsterdam T +31(0)20 420 92 17

Casuariestraat 9a 2511 VB Den Haag T +31(0)570 666 222

Deventer

Eindhoven

Snipperlingsdijk 4 7417 BJ Deventer T +31 (0)570 666 222 Postbus 161 7400 AD Deventer

Emmasingel 15 5611 AZ Eindhoven T +31(0)40 235 25 01

Leeuwarden F. Haverschmidtwei 2 8914 BC Leeuwarden T +31(0)58 253 44 46

www.goudappel.nl

Amsterdam 21 april 2016

60

DE ACTIEVE STAD | De nieuwe rol van fietsers en voetgangers in de openbare ruimte