Sermersuaq (3, 2019)

NR. 3 • OKTOBARI 2019

geo vÄąden

SERMERSUAQ

Kalaallit Nunaat sermeqanngitsoq Sermersuaq sioqqullugu Kalaallit Nunaat qorsooqqissuuvoq

8

Najuulluni sulinermit oqaluttuat

Sermimik qillerilluni ilisimatusarneq

18

22

Ilisimatuut sermimi misigisaannit ingasannerpaat

Ilisimatusarfigisaq baajap puukuanit aallartittoq

Sermersuaq Sermersuaq pillugu atuartillutit, piviusoq ukkataqariuk.

T

usagassiuutit Sermersuup aannera aamma siusinnerusukkut takuneqarsimasunit sukkanerunera pillugu oqaluttuanik ulikkaarput.

Tamanna ajoraluartumik nalor­ninanngilaq. Akerlianilli, nikerarnerit taakku, pitsaasumut pitsanngitsumullu pisartut, piffissaq ungasinnerusoq eqqarsaatigalugu silap pissusiata allanngoriartorneranut qanoq atanersut nalorninarsinnaavoq. Sermip iigartartup, ukiumut siulianut

naleqqiullugu iigartarnera tassanngaannaq annikillissappat, taava silap pissusiata allanngoriartornera unikaallattutut paasineqassava?

Uani pingaaruteqarpoq eqqaamassallugu silap pissusia, silalu assiginngimmata. Silap pissusia tassaavoq, piffissap sivisuup, ukiut arlallit imaluunniit ukiut tuusintilikkaat ingerlaneranni kiassutsip nillissutsillu, nittaallat sialuillu aamma anorip pissusaat. Akerlianik sila nalunaaqquttap akunnera, ullut aamma qaammatit ingerlaneranni pisarpoq. Oqartoqarsinnaavoq, sila piffissap ingerlanerani silap pissusinngortarpoq. Taamaammat sila

pissutigalugu nikerartoqartarpoq, nalinginnaasumik piumaartussat sunniutaannut ajorsiartortunut, silap pissusiata allanngoriartorneranik pissuteqartunut attuumassuteqanngitsunik.

Inuppassuaqarpoq silap pissusiata, silallu sermersuup angissusaanut sunniutaannik nakkutilliinermut inuunerminnik atuisunik. Taakkunannga amerlasuut qallunaajupput, aamma Kalaallit Nunaanni najuullutik sulinerminni, nammineerlutik takusarpaat, nalinginnaasumik sermeq aakkiartornerugaluartoq, taava ukiut imaluunniit sumiiffiit ilaat ataasiakkaat, akerlianik

pisartut. Tamanna eqqunngitsumik paasineqarsinnaavoq ajoraluartumillu suli taamaattoqarpoq. Taamaammat neriuppunga, Geovideni una, aalajangersumik oqarnermut peqataasinnaassasoq, sermersuaq allanngorartuusoq aamma paasiuminaatsuusoq, kisianni taamaannerata pingaarnerulersikkaa, paasineqarnissaata salliutinnissaa.

Atuarluarina!

Johanne Uhrenholt Kusnitzoff Aaqqissuisoq aamma allaatiginnittartoq

geoviden.dk misissoruk

Suli takuuk

+

Geovidenip internet aqqutigalugu universia: • Sermersuarmi ilisimatusarneq pillugu videot qulingiluat • Sermip, silap pissusianut assigiinngitsunut qisuariartarneranut titartakkat aalasuliat • Suliassanut, sermip annertussusaata oqimaaqatigiinnera pillugu paasissutissat • Taaguutinik pingaarnernik nassuiaatit • Atuagassiaq, ilanngutassiat assiliartallu ataasiakkaat • Atuagassanut allanut innersuussissutit innersuussinerillu

Sermersuarmi uuttortaasarfik annaanniarlugu ilisimatusarnermi angalanermut videokkut peqataagit uani: geoviden.dk/indlandsisen

geoviden.dk/indlandsisen

Geovidenimut matumunnga paasisimasallit ilanngussisimasut

2

Anders Svensson Lektori Københavns Universitet Niels Bohr Institutet

Andreas Peter Ahlstrøm Siunnersortaaneq GEUS Glaciologi og Klima

Frederik Næsby Sukstorf Immikkut ilinniagaqarfigalugu ilinniartoq Københavns Universitet Institut for Geologi og Naturforvaltning

Ole Bennike Ilisimatusartuuneq GEUS Maringeologi

Robert Schjøtt Fausto Ilisimatusartuuneq GEUS Glaciologi og Klima

Rune Kraghede Ilisimatusarnermi ikiorti Aarhus Universitet Institut for Geoscience

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

Nanna Bjørnholt Karlsson Ilisimatusartuuneq GEUS Glaciologi og Klima

0

IMARISAI

SERMERSUAQ

4

Apummit imermut

6

Kalaallit Nunaat qorsooqqikkallarmat

8

Annertussutsip oqimaaqatigiinnera

10

Sermeq sukkasuumik iigartartoq annertussutsip nikerarneranut pingaartumik atuuffeqarpoq

12

10 km

4 200

SERMEQ KUJALLEQ

2006 20 2012 20 10 1 20 8 20 19 16

2003

2000 2002

1964

1958 1985

1931 1902

1913 1929

1875

1893

1880

KANGIA

1850

6000 BC

ILULISSAT

Sermip ingerlaarneri

16

Kalaallit Nunaanni najuulluni sulineq

18

Silap pissusianik ilisimatusarneq baajap puukuanik imaqanngitsumik aallartippoq

22

Camp Century NEEM

EGRIP

NR. 3 OKTOBARI 2019 • GEOVIDEN

3

4

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

SERMERSUAQ

Kalaallit Nunaanni sermersuaq nunar­ suarmi sermersuit annersaannut tul­ liuvoq, taamaallaat Qalasersuaq Kujalleq anginerulluni.

E

uropap Kippasissuanut sermeq suikkaasoq 3 km-isut issutigisoq inissinneqarpat, taava Danmarkimit Gibraltari angullugu qallissavaa, Kalaallit Nunaata sermersuata angissusaa missiliorlugu. Kalaallisut

aamma naleqquttumik ateqarpoq ’Sermersuaq’.

Sermersuarujussuaq piviusumik sermiuvoq iigar­ tartoq, annertussutsinili pissutigalugu sermersuartut taaneqartarpoq, soorlu Qalasersuarmi Kujallermi sermersuaq. Malinneqarsinnaasoq tassaavoq sermit iigartartut 50.000 km2-imit annerusut sermersuarmik taaneqartarmata. Aalajangiinermut tunngavik taanna, sermersuup 1.800.000 km2-imik arealeqarluni, sinnilimmik naammassivaa.

Sermersuarmi sermeq ima annertutigaaq, tamakkerluni

aassagaluarpat, nunarsuarmi immat tamakkerlutik 7,4 meterimik qaffassagaluarput.

Pisoqaq nutaarlu

Sermersuarmi sermeq pilerfimminit immap tungaanut ingerlaartuartuuvoq. Sermip nutaap sermersuup qeqqata tungaaniittup, sermeq pisoqaq ammut tamatumalu kingorna sinerissap tungaanut naqittarpaa, tassani naggataatigut iigartarpoq imaluunniit aalluni. Taanna isumaqarpoq, massa sermersuaq ukiuni millio­ nini arlalinni uninngasimagaluartoq, taamaattoq

sermeq sermersuarmiittoq taama pisoqaatiginngilaq.

Sermeq nassaarineqarsimasuni pisoqaanerpaaq, ukiut 250.000 missaannik pisoqaassuseqarpoq. Soor­ lu timitsinni sananeqaatit, inuunerput tamaat sananeqaatinik nutaanik taarserneqartartut, Sermersuarmi sermeq sermimik nutaamik taarserarneqartuartarpoq, sermip pisoqqap sinerissami aannera malillugu. Sermersuaq taamaammat sermiuvoq annertuumik aalajuartoq, piffissaq tamakkerlugu ingerlaartoq.

NR. 3 OKTOBARI • GEOVIDEN

5

Asseq: Mads Pihl, Visit Greenland.

SERMERSUAQ

Apummit imermut

II G A R N E

RA

1.

AP

UT

AQ

IT

SO

Q

NN

GU

UN

NE

Q

IP 7. SERM

LA AA 6.

5.

AA

2. APUTITOQAQ MANNGEQQAK

Sermersuup piunerani allornerit arfineq-marluk malikkit

KK IA RT O RN EQ

Assiliartaq: Lykke Sandal aamma Carsten Egestal Thuesen, GEUS.

4. SE RME Q-A U L LO PUTI RIAA P S ANG ANNGUI ISUU T

P TI I U U P - A NG N EQ A M AS UT R A SE RI KIS 3 . L LO M I U

Takussutissiaq 1.

6

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

Imaanit tatsinillu erngup aalaa, nunarsuup silaannartaani eqikkartarpoq, nittaalanngorlunilu nakkariartortarpoq, nunallu qaavanut tuttarluni. Nunamut tunneq, nittaallat amerlasuut aserornerannik kinguneqartarpoq, taamaalillunilu nittaallat ulloriaasannguisa kanaartanngui iluseqaatigiit napisarput nittaallallu ammalornerulertarlutik.

Taamaattoq ilusaat ima iluserlutsigi­ sarput, aperlaap ataani naqinneqaraluarlutik suli nittaallat akornanni silaannaqarluartarluni, oqartoqartarporlu, initussutsimut naleqqiullugu oqimaassuseq appasittoq.

2. Aputitoqaq manngeqqak

Aputitoqaq manngeqqak aputaavoq, aasaq naallugu aassimanngitsoq.

Aputitoqaq manngeqqak aputip sermillu akornaniippoq, nittaallat sananeqaataat maannakkut ammalorneruleriartornerat aperlaallu ataani oqimaannerannit aserorterneqarnerat pissutigalugu.

Initussutsimut naleqqiullugu oqimaassuseq qaffakkiartorpoq, silaannap naqigunneqariartornera pissutigalugu.

Sumiiffiit ilaanni taamaattoq nitaallaat sananeqaataasa akornanni sulluni si­laan­ naq unittarpoq. Piffissap ingerlanerani pullartanngortarpoq.

3. Sermeq – aputip ulloriaasanngui mikisut

Ukiut arlallit ingerlareeraangata, apinerit qaleriiaat qulliunerusut oqimaassusaata aputitoqaq manngeqqak ima aserortertigisarpaat, allaat nittaallat sananeqaataat sananeqaatillu sanianiittut ataatsimuulertarlutik. Taakku aputip ulloriaasanngortarput, taamaalisukkut aput serminngortarpoq.

Taamaattoq aputip ulloriaasanngui suli mikisuaraasarput, nalinginnaasumik millimeterip ataatsip missaannik annertussuseqartarlutik. Initussutsimut naleqqiullugu oqimaassuseq qaffasip-

poq, silaannap taamaallaat pullartani sumi tamaani nassaassaanera pissutigalugu.

Pullartat amerlassusaat kisianni allanngorarput, aputitoqqap manngeqqap pilersinneqarneranni pissutsit aalajangiisuullutik. Pullartat tassaapput sermimik tungujortitsisut, sermeq pullartaqanngitsoq akimut ersiinnarpoq. Qeritsitsivimmi nillorutit assigalugit.

4. Sermeq – aputip ulloriaasanngui angisuut

Piffissaq sivitsoriartortillugu, apinerit qaleriiaat suli amerliartorput, sermerlu ammut naqinneqarnerulerluni. Naqitsinerup aputip ulloriaasanngui mikisut amerliartortut, allanut eqqaaniittunut ataatsimuulersittarpai, taamatut sermeq ussinnerulersittarpaat aamma initussutsimut naleqqiullugu oqimaassuseq qaffarujussuartarpoq.

Aputip ulloriaasannguit anginerpaat sermip pisoqaanersaani nassaassaapput, taakku naqqanut qaninnerpaamiittarput. Tassani kiassuseq/nillissuseq qaffasinnerulaartarpoq nunap kissarnera pissutigalugu, tamatumalu aputip ulloriaasanngui suli annerulersittarpai.

Sermersuarmi aputip ulloriaasannguani anginerpaat nalinginnaasumik centimeterip ataatsip missaannik annertussuseqartarput.

5. Aakkiartorneq

Sermeq piujuarneq ajorpoq. Ukioq naajartuleraangat Kalaallit Nunaannut seqernup qinngorneri sakkortusiartortarput, apinerit qaleriiaani qulliit, ukiup ingerlanerani qullinngorsimasut aakkiar­ tortarput. Aakkiartorneq sinerissami sumiiffinni appasinnerpaani pisarpoq, tamaani kiannerpaasarmat, aamma tamaani aasaanerani aakkiartornerup annerpaartaa pisarpoq. Sermersuup qaavani aput tamakkerluni aassappat, sermeq tulliussaaq.

Apummit iminngortup ilaa Sermersuarmiiginnassaaq, ilaalu apinerit qaleriiaat sinneri aqqusaarnerini qereqqissaaq.

Qereqqinngitsortaa, apummit iminngortunit tatsini eqiterutissaaq, massa ilaa apummit iminngortunut kuuit imaluunniit sermip ilua aqqutigalugit imaanut apuutissaaq.

6. Aalannguunneq

Allatut sermeq allanngortinneqarsinnaavoq, tassa aalannguunnikkut. Seqernup sermersuup qaavani qulliunerusut aatsippagit, ilaa qaavanit aalannguussaaq nunarsuullu silaannartaani erngup aalanngorluni. Tamaanngaaniit anorimit ingerlaneqartarpoq, nittaalanngorluni sialunngorluni naqigunneqariartornera tungaanut. Aput aamma toqqaannartumik isoqqasumit imerpalasunngoqqaarani aalanngorsinnaavoq, tamanna taaneqartarpoq sermip pingasunut avissaarfiani naqitsineq allanngortinnagu, kiassutsini/nillissutsini appasinnerusuni allanngortitsineq.

7. Sermip iigarnera

Sermip angalanerani uniffik kingulleq tassaavoq, sermimut iigartartunut apuunnera. Sermeq sinerissamut apuukkaangami, nalinginnaasumik sukkanerusumik ingerlalersarpoq. Ingammik imaanut apuukkaangami, pissutigalugu imaq aakkiartornerup sukkatsinneranut tuniseqataasarmat. Sermip ilaa immap iluaniittoq, amerlanertigut sukkanerusumik aakkiartortarpoq, sermimut immap qaavaniittumut naleqqiullugu, qulaa anillangalerluni. Sermip saavanik taanna aalaakkaajunnaarsitsisarpoq, ilutigalu tunuanit sermimit nutaamit imaanut ingerlasumit naqinneqartuarneq. Taassuma kinguneraa sermip iigartarnera, imaanut ilulissatut pisartunik. Ilulissat sarfarneranit ingerlanneqartarput, aakkiartortarlutillu iminngoqqillutik, aalannguussinnaasumik taamaalillunilu piunera aallaqqaataanut utertarluni.

3000 2000

Sermersuaq

1000 0m

Kitaa

250 km

Nunap ataa

Kangia

Titartagartat: Carsten Egestal Thuesen, GEUS.

1. Aput aqitsoq

SERMERSUAQ

Takussutissiaq 2. Sermersuarmi sermeq qeqqanit imaanut ingerlaartarpoq. Aqqutaani aamma ammut ingerlaartarpoq, sermip nutaap oqimaassusaa pissutaalluni.

Kalaallit Nunaata kangia, kitaanit qaqqaqarneruvoq, tamaani sermeq aqqutimini aporfissaqarnerusarpoq. Sumiiffiit ilaanni itinersani imaluunniit ’putuni’ unittarpoq.

NR. 3 OKTOBARI • GEOVIDEN

7

Kalaallit Nunaat qorsooqqikkallarmat Kalaallit Nunaat piffissani qorsooqqittarsimasorineqarpoq, sermersuarnik annerusunik minnerusunilluunniit unit­ sikkallarneqartartunik, matuma ukiut 1.9 millionit missaata siornatigut. Ukiut 2.6 millionit matuma siornatigut nunarsuarmi silap pissusia nillerneruleriartorsimavoq, kisianni aatsaat ukiut 1.9 millionit matuma siornatigut, agguaqatigiissillugu kiassuseq/nillissuseq ima appartigisimavoq, allaat aasaanerani sermit aakkiartornerini aput ukiut tamaasa ilanngussaasimasoq nungussinnaasimanagu. Taamaammat alliartulersimavoq, naggataagullu sermersuanngorsimalluni ataaseq, taamanili tassani uninngasimasoq - tassaavoq Sermersuaq.

Kalaallit Nunaata avannaanit orpiit meqqutaasartuut timitaat, issimik panersimasut ukiunik 2 millioninik pisoqaatigisut.

Kalaallit Nunaat Canada

Siberia Skandinavia

Amerika Avannarleq

Aasia

Atlantikoq Afrika

Ækvatori Manerassuaq

Indiske Ocean

Amerika Kujalleq

Australia

Sermersuaq Siku Nuna

Qalasersuaq Kujalleq

Takussutissiaq 3.

Ukiut mio.

2,6

Sermersuaq- Sermersuaqarnera arnerisa akornanni Nillernerusoq Kissarnerusoq

2,0

Piffissani qorsooqqissoq

1,5

Pissarsiffik: C. Scotese, Paleomap Project 2003.

Assiliartaq: Annabeth Andersen, GEUS.

U

kiut 40-t missaat sioqqullugit Kalaallit Nunaata avannarpasinnerpaartaani danskit svenskillu ujarassiuut pisumik imminut akerleriittumik nassaarsimapput. Kinnernit qaleriiaat 100 meterit missaannik issutigisoq, orpiit, sullernit aamma uumassusillit allat sinnerinik akulik, taama avannarpasitsigisumiittussaanngitsut. Kinnernit qaleriiaat, taaneqartut Kap København Formation, 2 millionit missaani pisoqaassusilerneqarsimapput. Taakkua tunngavigalugit ilisimatuut inerniliisimapput, taamanikkut silap pissusia assut kiannerusimasoq, ullumikkut akerlianik Kalaallit Nunaata avannaani orpeqarfiusimasoq assullu uumasoqarsimalluni. Sumiiffimmi orpiit timitaannik iluitsunik nassaat tamatuma kingorna qularunnaarsimapput Kalaallit Nunaanni taamanikkut qorsooqqissimasoq (takuuk takussutissiaq 5).

Sermersuaqarneq aallartippoq

1,0

0,8

0,6

0,4

0,2

0

Sermersuaq

Pissarsiffiit: J.P. Steffensenimit naleqqussarneqarsimasoq, Niels Bohr Institutet; J.F. McManus kiisalu IPCC. Assiliartaq: Annabeth Andersen, GEUS.

Kalaallit Nunaanni sermer­ suarujussuaq tamaani uninngaannarsimanngilaq, kisianni ukiut millionit arlallit kingulliit alliartorsimavoq, nunarsuup nillernerulernera malillugu.

Takussutissiaq 4. Nunarsuarmi kiassutsip/nillissutsip agguaqatigiissillugu ineriartornera Kvartærip nalaani, ukiut 2.6 mio. kingulliit, 0 nalitsinniuvoq. Kvartærip nalaanut ikaarsaarnermut ilisarnaataavoq, nunarsuarmi silap pissusiata unerisimasumit kiattumillu sivisuumik nilloriartorsimavoq, kingornagut nillernerit (sermersuaqarnerit) kissarnerusullu (sermersuaqarnerit akornanni) 20-t sinnerlugit allanngornertut ersersimavoq. Kiassutsinut/nillissutsinut sangoriarnerit ilaatigut, Qalasersuarni qillerinerni qillikkanit immanilu itisuuni kinnernit qaleriiaani qillikkanit, piffissani siusinnerusuni silap pissusianut takussutissanik imaqartunik misissuinikkut suliarineqarsimapput.

8

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

SERMERSUAQ

a-

: seq

As

Suli takuuk

+

arn rW

rs,

o Mo

Pissarsiffik: S. Funder, Geologisk Museum, København.

Kap København

.

US

GE

e Pet

Sermersuup silap pissusiini assigiinngitsuni tunuartitserneranut missingersuutit qarasaasiakkut titartakkanik aalasuliami takukkit. geoviden.dk/indlandsisen

Sermersuaq alliartorpoq

Nillerneruleriartorneq, ukiut 2.6 millionit matuma siornatigut aallartippoq, piffissamut maanna inuuffigisatsinnut, kvartærisut taaneqartartumut aallaqqaataa­voq. Nunarsuarmi kiassutsit/nillissutsit appariartortut saniatigut piffissamut aamma ilisarnaataapput, Mio. år piffissat nillertut aamma silap pissusiata 0 0,2 kiattut akornanni akuttuallaanngitsumik allanngorartarsimavoq (takuuk takussutissiaq 4). Piffissat, sermersuaqarneranik aamma sermersuaqarnerisa akornannik taaneqartartut, taakkunannga taaneqartuni kingullermi maannakkut inuuvugut. Tamanna isumaqarpoq, massa Sermersuaq ukiut 1.9 millionit tassaniissimagaluartoq, annertussusaa piffissat nillertut aamma kiattut malillugit allanngorarsimavoq. Assersuutigalugu sermersuaqarnera kingulleq, ukiut 11.500-t missaat matuma siornatigut naasimasumi. Sermersuaqarnera Weichsel-sermersuaqarneratut ilisimaneqartoq, aamma ukiut 115.000-t matuma siornatigut aallartissimavoq. Tassani ima nillertigisimavoq, allaat Sermersuaq Kalaallit Nunaata sineriai qaangerlugit annertussuseqalersimalluni, sermersuar­ lu Canada qallerlugu (Laurentiskep Sermersua) siaruartoq ataqatigilersimallugu. Europap avannaa aamma Ruslandi piffissami tassani aamma sermersuarmik qallerneqarsimapput, Fennoskandiske Sermersuatut ilisimaneqartoq. Piffissami sivisoorujussuarmi nunarsuup affaata avannarliup ilarujussua sermimik

0,4

0,6

0,8

1,0

1,5

2,0

Kalaallit Nunaat ukiut 2 millionit miss. matuma siorna Orpippassuit meqqutaasallit Orpiit pilutaartartut Nunat paarnaqutaannallit Takussutissiaq 5.

qallerneqarsimavoq (takuuk takussutissiaq 3). Sermersuarnit pingasuusunit taamaallaat Sermersuaq, maannakkut sermersuaqarnerup akornanni kisin­ ngorussimavoq.

NR. 3 OKTOBARI 2019 • GEOVIDEN

9

S

ermersuaq 2.7 tuusinti billionit tonsit missaannik sermertaqarpoq.

Ima annertutigivoq allaat sermip Kalaallit Nunaanni nunap ataa assorujussuaq singartissimallugu, sermeq tassanngaannaq peerutissagaluarpat allaat nunap qeqqa 1 kilometerimik qaffassalluni. Kisianni taamaattuaannanngilaq, sermip annertussusaata aasamit ukiumut aamma ukiumit ukiumut allanngorarnera pissutigalugu. Kalaallit Nunaanni ukioq sualuttumik issittarpoq, apisarpoq aamma taartarpoq, taamaammat taamaalinerani sermersuaq apummit sermimillu nutaamit annertusiartortarpoq. Aasaq seqinnerneranik kissatsinnermillu nassataqartarpoq, taamaammat taamaalinerani sermip ilaa aattarpoq, tamatumalu kinguneraa, Sermersuup katillugu annertussusaata millinera. Tassa sermersuaq aalajangersimasumik annertussuseqanngilaq, taarsiulluguli annertussutsip oqimaaqatigiinnera atorneqartarpoq, taanna piffissap ingerlanerani sermip katillugu annertussusaannut taaguutaavoq. Soorlu aningaaserivinni kontut nalinginnaasutut ataatsimik annertuumik isertitaqartarpoq, tassa ukiukkut nittaattarnera.

Tamatuma kingorna qaammatip ingerlanerani ingerlaavartumik aningaasartuutit mikisut annertuullu takkussuuttarput. Sermip eqqarsaatigissagaanni qaavanit aakkiartornera, qaavani annertussutsip oqimaaqatigiinneranik taaneqartartoq, aamma sermip iigartartup aasap ingerlanerani iigartarnera, sermip iigarneranik taaneqartartoq.

Ukiup ilaagut pisartut qaangiukkaangata kontumi sinneqartooruteqarsinnaavoq, amigartooruteqarsinnaavoq imaluunniit oqimaaqatigiinneqarsinnaavoq.

Ukiut 25-t annertussutsip oqimaaqatigiinneranik annaasaqarneq Tassaavoq taanna, sermersiuut aamma

10

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

silap pissusianik ilisimatuut sermersuarmut annertussutsip oqimaaqatigiinneranik taa­ sagaat. Annertussutsip oqimaaqatigiinneranik nakkutilliinikkut takuneqarsinnaavoq, Sermersuaq alliartortoq, milliartortoq imaluunniit oqimaaqatigiittoq. Sermersuup oqimaaqatigiinneranik nakkutilliisut ilaat tassaapput, suliniutip Kalaallit Nunaata Sermersuanik Nakkutilliinermut Iliuusissap (Programme for Monitoring of the Greenland Ice Sheet, PROMICE) ataani, danskit-kalaallillu suleqatigiit. Kalaallit Nunaata Danmarkillu naalagaaffeqatigiit akornanni nunap sananeqaataanik misissuisoqarfianit (GEUS), DTU Spacemit aamma ASIAQ-mit ilisimatuut, qaammataasanit, GPS-init aamma uuttortaasarfinnit sermersuaq kaajallallugu inissinneqarsimasunit paasissutissat aqqutigalugit annertussutip oqimaaqatigiinneranik malinnaapput.

Nittaallanut sialunnullu, seqernup qinngorneranut, sermip sukkassusaanut aamma allarpassuarnut paasissutissat ikiorsiullugit takuneqarsinnaavoq, Sermersuaq 1990-ikkullu naanerannit (takuuk titartagartaliussaq) annertuumik annaasaqarsimasoq. Tamatuma siornatigut isertitat (qaavani annertussutsip oqimaaqatigiinnera) aningaasartuutinut (sermip iigartarneranut) piffissap ingerlanerani naleqqatigiipajaarsimapput. Tamatuma kingorna silap pissusiata kissatsikkiartornerata oqimaaqatigiinneq pitsaanngitsumut ajassimavaa, taamaalilluni Sermersuaq nalinginnaasumik aasakkut annertunerusumik annaasaqartarluni ukiukkut annertusisarnermut naleqqiullugu. Taamaammat Sermersuaq milliartorpoq. Sermersuup annertussusaata oqimaaqatigiinnera 1986mit 2019-imut ukiuni 33-usuni, ukiut 25-t pitsaanngitsuusimapput, PROMICE-mi ilisimatuut paasissutissanik pigisaqarfigisaat.

Ukioq ingasannerpaamik annertussutsimik annaasaqarfiusoq 2012-usimavoq, taamanikkut Sermersuaq, sermimik 400 gigatonsit (Gt) (400 milliardi tonsit) sinnerlugit aakkiartornermut aamma iigartarnernut annaasaqarsimavoq.

Annaasaqarneq aamma ilanngussaq Piviusumik annertussutsip oqimaaqatigiinnera naatsorsorneqartarpoq, pisut ingerlareersut tamaasa ataatsimoortinnerisigut, sermip annertussusaanik annaasaqarneq aamma ilanngussaqarneq. Naatsorsui-

neq, ilaanik naatsorsuinernut marlunnut avinneqartarpoq, qaavani annertussutsip oqimaaqatigiinnera aamma sermip iigartarnera, taama tulleriillutik. Tassami annertuumik assigiinngissuteqarpoq, sermeq Sermersuup qeqqata tungaani aamma sermimut iigartartumut pigaangami qanoq pissuseqartarnersoq, taamaammallu marlunnut avikkaanni eqqornerusumik inernera anguneqarsinnaalluni:

1. Qaavani annertussutsip oqimaaqatigiinnera Nittaallat sialuillu qaavanut nakkartut annertussutsimut ilanngussaat, aakkiartornermi annertussutsimik annaasaqarneq ilanngaatigalugu. Qaavani annertussutsip oqimaaqatigiinnera maannamut pitsaasuusimavoq, taamaalilluni ukiut tamaasa ilanngussaqartarsimavoq qaavanit aakkiartortumut naleqqiullugu, massa sinneqartoorut ukiuni qulikkaani kingullerni minneruleriartorsimagaluartoq aamma 2012-imi nuulu eqqungajassimallugu.

2. Sermip iigartarnera Sermip iigartartup iigartarnerani annertussutsimik annaasaqarneq. Sermip iigartartup iigartarneratut naatsorsuutigineqartarpoq sermeq, sermip iigartartup killinganit ilulianngorluni iigartartoq tamatumalu kingorna imaani aattartoq. Nalinga pit­ saanngitsuujuaannarpoq pissutigalugu, kangerlunni ilulissat sermimut iigartartumut nipputseqqinneq ajormata.

+

PROMICE pillugu videunik isiginnaarit: geoviden.dk/indlandsis PROMICE pillugu suli atuarit: promice.org

Suli takuuk

Sermersuup annertussusaa pissusissamisoortumik ukiumiit ukiumut allanngorartarpoq, ukiut ilaat alliartorfiusarput, ukiullu ilaat kinguariarfiusarput. Silap pissusiata allanngoriartornera, kisianni oqimaaqatigiinnermik taassuminnga allanngortitsilerput.

Sermersuarmi annertussutsip oqimaaqatigiinnerata ullut tamaasa ineriartornera allarpassuillu takukkit: polarportal.dk

Sermersuup annertussusaata oqimaaqatigiinnera 1986 - 2019

SERMERSUAQ

ANNERTUSSUTSIP OQIMAAQATIGIINNERA Apummik pilersuineq, tassa annertussutsip allissutaa.

Allanngorartorujussuuvoq.

Piffissaq, ukioq 1985

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020

1000

0

0

-700 -1000

ANNERTUSSUTIP OQIMAAQATIGIINNERA KATILLUGU Sermersuaq tamakkerlugu annertussutsip oqimaaqatigiinneranut missingersuut. Anguneqartarpoq qaavani annertussutsip oqimaaqatigiinneranit sermit iigartartut ilanngaatigineratigut.

SERMIP IIGARTARTUP IIGARTARNERA Annertussutsimik annaasaqarneq, ilulianngorlugit.

Allanut naleqqiullugu aalajaatsorujussuuvoq.

-2000 TAMARMIK KATINNERAT

2012 ukiuusimavoq aatsaat taama aakkiartorfiusoq, tassa Ukioq taanna Sermersuup annertussutsimik annaasaqarfiginerpaasaa. 400 milliardi tonsit sinnerlugit.

Ukioq taanna qaavani aakkiartorneq annertunerpaasimavoq,

-3000

tamatumalu kingunerisimavaa, qaavani annertussutsip oqimaaqatigiinnerata nuulu angungajannera. Ukiut amerlasuut

Piffissaq tamakkerlugu Sermersuarmi sermimik apummillu annertussutsimik annaasaqarneruleriartornermut missingersuut. Qaavani annertussutsip oqimaaqatigiinnerata appariartornera malillugu 90-ikkut naanerannit, annaasaqarneq annertusigaluttuinnarpoq.

ingerlaneranni annertuumik sermip iigartarnera ilagalugit annertuumik annaasaqartitsivoq.

Pissarsiffik: DMI, Polarportal.dk aamma PROMICE. Kisitsit missingersuutaapput. Assiliartaq: Annabeth Andersen, GEUS.

Annertussutsimik annaasaqarneq annertusiartortoq (Gt)

Annertussuseq (Gt/ukiumut)

700

-4000

2017 aamma 2018 Kalaallit Nunaannut immikkut ittumik ississimavoq, taamaalinerani nalinginnaasumit annertunerujussuarmik nittaattarsimavoq aamma issinnerusimavoq. Taamaannera taamaammat annertussutsip qaffalaarneranut tuniseqataasimavoq, soorlu naleqqiiffinni sangoriarnerni qorsunni takuneqarsinnaasoq, taanna ukiuni marluusuni taakkunani nuulu qaangilaarsimagaat.

-5000

Takussutissiaq 6.

NR. 3 OKTOBARI 2019 • GEOVIDEN

11

0

10 km

Sermeq sukkasuumik iigartartoq annertussutsip oqimaaqatigiinneranut pingaartumik atuuffeqarpoq Kalaallit Nunaanni Sermeq Kujalleq ima sukkatigisumik iigartarpoq, allaat serminit iigartartunit allanit amerlanernik ilulissanik aniatitsisarluni.

Taamaammat Sermersuup ataatsimut annertussusaanik annaasaqarnermut annertuumik sunniuteqarpoq.

12

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

1902

1893

1880

1875

KANGIA

1850

6000 BC

ILULISSAT

SERMERSUAQ

SERMEQ KUJALLEQ

Sermeq Kujalleq - sermip iigartartup annertuup saava 1851-ikkunnili 40 kilometerit sinnerlugit tunuartersimavoq aamma maannakkut Kangiata kangerlua tamakkerlugu uleersimavaa. Saava tassaavoq sermip iigartartup killinga, tassannga ilulissat iigartarput.

Ukiut ilaanni sermeq iigartartoq sermimik annertoorujussuarmik annaasaqartarpoq, soorlu imaattoq ukiup ilaani aakkiartortarfimmi 2002-p aamma 2003-p akornani.

Ilulissat Sermeq Kujalleq saavaniittut ima amerlatigaat allat imaq qaammataasakkut assilineqarsimasuni soorlu uani qaqortuinnaasarluni. Saavata kisianni titarneq aappaluartoq (2019) tikissimavaa, taannalu s. i.

2016-imi killiffigisimasaanut naleqqiullugu tunuarsimaneruvoq.

NR. 3 OKTOBARI 2019 • GEOVIDEN

13

Assiliartaq: Andreas Peter Ahlstrøm aamma Jacob Lind Bendtsen, GEUS.

2006 20 2012 20 10 1 20 8 20 19 16

200

2003 Tunuarterneq takisooq

4

2

0 200

1958 1985

1964

200

1913 1929

1931

Takussutissiaq 7. Sermeq Kujallermi sermimik annaasaqartarnerup 1986-miit ukiut tamaasa ineriartornera ukiumut gigatonsinngorlugit (Gt).

Sermip iigartarnera (ukiumut/Gt)

60

Ukiut tuusintilikkuutaat nikiffiata missaani tassanngaannaq annerussiartulersimavoq, kisianni ukiuni kingullerni arla-

50

linni sermeq iigartartoq unikaallalaarsimavoq. Taamaattoq

40

1980-ikkunnit suli sermimik annertunerusumik iigartarpoq.

30 20 10

86

19

K

87

19

88

19

89

19

90

19

angerluup sermimik iigartartup Kangiata qinnguani, illoqarfiup Ilulissat eqqaani, Kalaallit Nunaanni sermeq sukkanerpaamik aamma annertunerpaamik iigartartoq Sermeq Kujalleq inissisimavoq. Sermeq iigartartoq sivisoorujus­suarmik Sermer­suup ataatsimut annertussutsimik oqimaassusaanut annertuumik sunniuteqarsimavoq, pissutigalugu ukiut tamaasa sermimik annertoorujussuarmik imaanut ingerlassisarnera, allaat iigartarnerata nikerarnerisa, Sermersuaq qanoq annertutigisumik ilanngussaqarnersoq imaluunniit annaasaqarnersoq ataatsimut naatsorsuutit tamakkerlugit nikisissinnaallugit.

Tassami Sermeq Kujalleq angisoorujussuugami – kilometeri angungajallugu issusseqarluni aamma sermeq iigartartoq 7 kilometerit sinnerlugit nerutussuseqarluni, Kangiata qinnguani qammakkatut assiaqutaalluni. 2000-ikkut qeqqanilli sermeq iigartartoq 40 aamma 50 gigatonsit (Gt) akornanni kangerlummut iigartarsimavoq (40-50 mia. tonsit), taakku tassannga imaanut tissukarlutik ingerlaqqittarsimapput (takuuk takussutissiaq 7). Assersuutigalugu sermip iigartartup iigarnerpaasartup tullia, Helheim Gletscherimik atilik, ukiumut 25 aamma 35 gigatonsit akornanni iigartarsimavoq. Sermeq Kujalleq piviusumik ima iigartartigaaq, allaat kisimi nunarsuaq tamakkerlugu immap qaffakkiartorneranut maannamut 3 procentiata missaanik ilasisarluni, aamma ukiut tamaasa Kalaallit Nunaata imartaani ilulissat tissukartut tamakkerlutik 10 procentiisa missaannik pilersuisuuvoq.

Sermeq Kujalleq nakkutigineqarnissaa taamaammat pingaaruteqarpoq, pissutigalugu sermeq sualuttumik iigartarpat, Sermersuup annertussusaata oqimaaqatigiinneranut ataatsimoortumut sunniu­ teqarsinnaammat.

14

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

91

19

92

19

93

19

94

19

95

19

96

19

97

19

40 kilometerinik tunuarterneq

Sermit iigartartut Sermersuartut annertussusaat assut allanngorartuupput aamma ukiumit ukiumut annertussusaat allangorartarput apeqqutaalluni, qanoq annertutigisumik iigartarnersoq imaluunniit annertussutsimik annaasaqartoqartarsimanersoq. Soorlu Sermersuup annertussusaa ukiumit aasamut allanngorartartoq, sermit iigartartut nalinginnaasumik aamma ukiukkut alliartortarput aasakkullu millisarlutik. Nutaaliaasunik qaammataasakkut nakkutilliinerit ikiorsiullugit, nunap assinginut pisoqqanut aamma killingata 1850-ikkuni inissisimaneranik misissuinerni allattorneqarsimasunut ataqatigiissikkaanni takuneqarsinnaavoq, Sermeq Kujalleq taamanili sermimik annaasaqarneruleriartorsimasoq, nunap timaanit/Sermersuup qeqqanit ilanngunneqartartumut naleqqiullugu.

Tamatuma kingunerisimavaa, sermip iigartartup sinaa ullumikkut 40 kilometerinit tunuarternerusimasoq, taamanikkumut naleqqiullugu (takuuk assiliartaq q.

12-13). Tunuarterneq ima sukkatigisumik pisimavoq, allaat tamanna taamaallaat silap pissusiata allanngoriartornera inunnit pilersinneqartoq pisuusimassalluni.

Sermimik kuussuaq

Sermeq Kujalleq nalinginnaasumik ullup unnuallu ingerlanerani 40 meterit missaannik ingerlasarpoq, tassa akunnermut meterip aappa affaq sinnerlugu. Tamanna sermimut annertoorujussuuvoq, mia. tonsinik qasseerpassuarnik oqimaassusilimmut. Sermeq iigartartoq kuussuartut qerisutut pissusilersortarpoq, nunap timerujussuanit imaanut sermimik ingerlatsisartoq. Sermeq Kujalleq sumiiffik, Sermersuup tamakkerluni arealiata 6 procentiata missaannik annertussusilik aniatittarpaa. Tamaani sermeq, sermip iigartartup tungaanut ingerlaartuartuuvoq, tassani naggataatigut aqqutissaq allanut naleqqiullugu nerukitsoq

98

19

SERMERSUAQ

Mankoff. et al 2019-imit naleqqussagaq Assiliartaq: Annabeth Andersen, GEUS.

Sermeq Kujalleq iigartarnera 1986 - 2019

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

86

19

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

20

16

20

17

20

18

20

Piffissaq, ukioq

Qanoq annertutigisumik sermeq iigartarnersoq aamma qanoq akulikitsiginersoq, annertuumik apeqqutaasarpoq, sermeq iigartartoq imaanut anianersoq.

Tamanna arlalinnik pissuteqarpoq, ilaatigut immap sarfarneri kissartut, kangerlunnut ingerlanneqartut, tassanilu sermimik naqqanit aatsitsisartut.

Sermip imaanik atassuteqarnerata aamma kinguneraa, sermip naqqani naqitsinerup allanngornera, nunami uninnganerminit puttasunngoraangami, taamaannerata sermeq qulloortilertarpaa. Saniatigut ingerlaavartumik immap ulittarneranit tinittarneranillu qummut ammullu aalanerit, qaffattut appartut, sermimik equtitsisarput sulilu quppaqarnerulersitsisarlutik aamma qullornerulersitsisarlutik. Tassani ataani immamit aamma sermip nammineq qaavanit apummit iminngortup sitsiussinnaasarpoq, taamaanneratalu sermip iluani naqitsineq aamma qaffassinnaavaa.

Sermip iigartartup qaavani qulloorneq aamma sermip qaavata arealianik annertunerulersitsisarpoq, taamaalilluni seqernup qinngorneranik annerusumik tigooraalersarluni qaavanillu sukkanerusumik aakkiartortarluni. Apummit aakkiartornerup ilaa toqqaannartumik

imaanut kuuttarpoq, kisianni annertunerpaartaa sermip qullornerisigut sermip naqqanut kuuttarpoq. Tassani imeq pujassaatitut sunniuteqartarpoq, taamaalilluni sermeq iigartartoq suli sukkanerusumik alliaq aqqutigalugu ingerlaartarpoq, taamaalillunilu sermeq nunap timaaneersoq sukkanerusumik imaanut apuunneqartarluni. Pisut tulleriaartut tamakkerlutik aamma imminik sakkortusartarput, taamaalilluni piffissap ingerlanerani ilulissat amerlanerusut ii­gartalertarlutik, aannerulersarlutik aamma sermimit sermeq annerusoq aniasarluni.

Sermeq Kujalleq Assiliartaq: Carsten Egestal Thuesen, GEUS.

imaanut apuutsinnani aqqusaartussaallugu. Sermip annertussusaata assinga, siusinnerusukkut kvadratkilometerinik arlalinnik initussusilik, maannakkut aqqutissaq nerukitsoq mikisorlu aqqusaartussaammagu, naqitsineq sakkortuumik qaffattarpoq, taamatullu sermip sukkassusaa, tamannalu ersarissumik takuneqarsinnaavoq Sermersuup ingerlaarneranut sukkassutsimut nunap assingani (takuuk qupperneq 16-17).

Sermersuup qeqqani sermeq arriitsumik ingerlaartarpoq, kisianni sinerissamut qanilliartortilluni, sukkatsikkiartortarpoq, ingammik sermeq sermimut iigartartumut imaanut aniasumut apuukkaangami, soorlu Sermeq Kujallermut.

Siuariarneq silap pissusiata ajornartoorneranik kipitsitsinngilaq

Ukiuni kingullerni Sermeq Kujallermit annertussutsimik annaasaqarneq taamaattoq appariarsimavoq, taa­ maalilluni piviusumik saavanit ukiumut ilulissanik ikinnerusunik iigartoqartarluni, 2000-kkunnut aamma 2010-kkut affaanut siullermut naleqqiullugu. Ukiut 2012-2013-illi kingorna, taamanikkut sermeq rekortiliivoq 50 gigatonsillu sinnerlugit annaasaqarnerata kingorna, 2018-imi ”taamaallaat” 30 gigatonsit missaannik annaasaqarsimavoq.

Taamaattoq arlaannaatigulluunniit assingunngilluinnarpoq, silap pissusiata allanngoriartornerisa unissimanerannut aamma Sermersuup annertussusaata annaasaqarnera unissimanerannut. Ilisimatuummi, silap malunnaataasa soorlu kiassutsip nillissutsillu, nittaallat sialuillu aamma imaani sarfarnerit nikerarnerat pissutigalugit ilaatigut pitsaasumut pitsaanngitsumullu allanngorarneq naatsorsuutigaat.

Silap pissusiata allanngoriartornera Kalaallit Nunaanni serminit iigartartunit suli aakkiartornerat aamma iigartarnerat ataatsimut isigalugu nalinginnaaleriartoraluartoq, taamaattoq suli ukiumit ukiumut allanngorarnerit naatsorsuuti-

Takussutissiaq 8. Sermeq Kujalleq Qeqertarsuup Tunuanut aniatitsisarpoq aamma Sermersuup tamakkerluni 6 %-ianik nunami timitaqarpoq (aappaluttumik nalunaaqutserneqarsimasoq), tassannga sermeq Sermeq Kujallermut ingerlaartarpoq.

gineqarsinnaapput. Ukiut tulleriiaat amerlasuut allanngorarnerit taakku immikkut pitsaanngitsuuginnarsimapput. Ukiup ilaani piffissami kingullermi 2018-imit 2019-imut kisianni uuttortaatit pitsaanngitsuanut uteqqissimasutut isikkoqarpoq.

+ Suli takuuk

99

19

Kalaallit Nunaanni sermit iigartartut annerpaat 20-t sermip iigartartup saavata inissisimaneranik qaammataasakkut assit kingulliit takukkit, ilagalugu Sermeq Kujalleq, uani: polarportal.dk/groenland

NR. 3 OKTOBARI 2019 • GEOVIDEN

15

Sermip ingerlaarneri Sukkassuseq [m/d] > 10 10

1

0.1

0.01

Kalaallit Nunaata avannaata kangiani sermip ingerlaarnera (NEGIS) 0

250

500 km

Station Nord

16

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBER OKTOBARI2019 2019

Thule Air Base

Suli takuuk

+

SERMERSUAQ

Sermip ingerlaarneranik titartakkat aalasuliat takukkit. geoviden.dk/indlandsisen

Helheim Gletscher Tasiilaq

Uani takusinnaavat, qanoq sukkatigisu­ mik Sermersuarmi sermeq ullormut meterinngorlugu ingerlasarnersoq.

Qeqqani sermip issunerpaaffiani, arriitsumik ingerlasarpoq. Sermeq sinerissamut aamma serminut iigartar­ tunut qanilliartortilluni, sukkanerusu­ mik ingerlaalersarpoq. Sukkassusaanut ilaatigut apeqqutaasarpoq, sermimit nutaamit pilersinneqartumit qanoq annertutigisumik ajattaasoqarnersoq.

Tamanna isumaqarpoq, suli apinerugaa­ ngat, suli sermeq annertunerusoq pilersinneqartarpoq, aamma suli sermeq annertunerusoq pilersinneqa­ raangat, sermimut naqqani qaleriiaa niittumut annertunerusumik naqitsine­ qalersarpoq, sulilu sukkanerusumik sermeq ingerlaalertarluni. Sermip sukkassusaa sermip iigartartup qanoq annertutigisumik iigartarneranik naat­ sorsuinermi ilaavoq pingaarutilik.

Sermeq Kujalleq Ilulissat

Sisimiut

Kangerlussuaq

Nuuk

NR. NR.33OKTOBARI OKTOBER 2019 • GEOVIDEN

17

Kalaallit Nunaanni najuulluni sulineq

naaneranik Silap ingasannerata, nanoqaratarsin eqannginnavianartorsiornerup aamma aqqusin Ilisimatuut timmisartup motoorianik katanneqarsik lutimasumik uul naj nni naa Nu lit aal ujarlernerminni uuttortaatinik uniartut.

Kal t tuu ma nerata, ilisi ik pisariuler suliaqarsinnaanerannut annertuum itsivoq. sitsivoq aamma ilungersunarnerulers k Akerlianik inuunermut misilittakkani runerat tunisisarpoq, suut tamarmik allaane pissutigerpiarlugu. i atuakkit.

Rune Frederik 18

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

Nanna

Ilusilersuineq: Jacob Lind Bendtsen, GEUS.

Ilisimatuut pingasut oqaluttuaat uan

SERMERSUAQ

Rune Kraghede Ilisimatusarnermi ikiorti Aarhus Universitet, Institut for Geoscience Suliaqarfigaa: Elektromagnetiskimik nunap iluata ernganik aamma aatsitassanik nunap assiliorneq, tassani ilaavoq najuulluni nunap assiliorneq, paasissutissanik kinguneratigut suliaqarneq aamma sakkuutinik ineriartortitsineq.

Qanga kingullermik Kalaallit Nunaanni najuullutit sulivit, sunalu suliaraajuk? ”2019-imi aasakkut sapaatit akunneri pingasut aallaqqasimavunga Sermersuup kujasinnerusortaani timmisartup motoorianik, timmi­ sartumit 2017-imi katanneqarsimasumik ujarlernermi peqataallunga.

Timmisartoq Canadami ajornartoorluni missimavoq, kisianni suna ajutoorsimanersoq aalajangiunniarlugu, taamanili motoori ujaarineqarsimavoq. Oqarneq naammassisaqarnissamit ajornannginnerusarpoq, pissutigalugu aputit meterit arlallit ataani matusimammat aamma sumiiffimmi 15 km2-isut annertutigisumi inissisimasinnaammat, tamanna ujarleqqissaarfigisimavarput. Ujaasisussanut ukioq manna elektromagnetiskemik periaaseq, nalinginnaasumik nunap ataanik nunap assiliornermi atortagara atorlugu ilanngussimavunga, taannalu sumiiffimmi saviminermik ujarlernermi atortussanngorsimavarput.

Ulloq kingullerpaaq iluatsissimavarput, sumiiffimmi ilungersunarnerpaami sermimi quppanik ulikkaartumi. Atortorissaarutitsinni ersersitsineq ersarissoq takusimavarput, kisianni motoori assallugu peernissaanut piffissaqarsimanngilaq. Taamaammat angalaqatigiit nutaat aallartinneqarsimapput, taakkulu motoori assallugu tigusimavaat misissorneqartussanngorlugu nassiussimallugu.”

Assit: Rune Kraghede, AU aamma Dirk van As, Greenland Guidance.

Kalaallit Nunaanni najuulluni sulinermi suna immikkut ittuua? ”Akunnittarfiit assigiinngitsut, tupermik qaarajunnertut ittumik inunnut arfineq marlunnut naatsorsuussamik, nanoqaratarsinnaaneranut kalerrisaarutinik nammineq sulianik kaajallanneqarsimasunit aamma nillissutsinik -20 gradit tikillugit taarserneri. Sulinerup nalaani aamma amerlasuunik saniatigut isumannaallisaaneq eqqarsaa­ tigineqartariaqarsimavoq, taamaannerata kingunerisimavaa sivisunerujussuarmik suliat ingerlanneqartarneri.

Assersuutigalugu sermimi quppaqarnersoq misissoqqaarneqartarpoq, sumiiffimmi nutaami magnetip ingerlannissaa sioqqullugu, pissutigalugu quppat aputip ataani toqqorsimasinnaammata.”

Kalaallit Nunaanni najuulluni sulinermi suna eqqaamasanni nuannernerpaava? ”Puigunngisaannassavara Sermersuarmi killingusaaq naaffeqanngitsoq – isip angusinnaasaani qaqortuinnaq. Aallartinnanga timmisartuaqqamik inuttaqanngitsumik pisivunga.

100 meterilluunniit portutigisumut timmitikkaluarukku kaajallakkiartortillugulu, saaffiit tamarmik qaqortuinnaasarput.”

Kalaallit Nunaanni misigisanni suna ingasannersaava? ”Siorna GEUS-ip motoorip nuunnera sermimut assaassimavaa, Uani tammaarfik elektromagnetiskimik uttortaatilik takuneqarsinnaavoq, Rune aamma suleqatigiit misilinniassagatsigu motoorip nuunera qulaallugu ingerlatimmisartup motoorianik ujarlernermi atorsimasaat. gaangatta atortorissaarutigut qisuariartarnersut. Taamaattoqanngilaq, massa GPS-imi sumiiffik ikkunneqarsimasoq qulaateqattaaraluaripput.

Kingornatigut paasivarput, siornaammat sermeq motoorip nuunneranik assaalluta matusimasarput 70 meterit missaannik immap tungaanut illuarsimasoq. Taamaalilluni ujarlernermik misiliinerput tamakkerluni, pitsaasumik uuttueqqulluta illuartinneqartariaqarsimavoq. Tamanna uanga ingasannerpaatippara.”

NR. 3 OKTOBARI 2019 • GEOVIDEN

19

Nanna Karlsson Ilisimatusartuuneq De Nationale Geologiske Undersøgelser for Danmark og Grønland (GEUS), Glaciologi og klima Suliaqarfigaa: Silap pissusiata allanngoriartornerata Sermersuarmut sunniutai.

Qanga kingullermik Kalaallit Nunaanni najuullutit sulivit, sunalu suliaraajuk? ”Kalaallit Nunaannut angalanera kingulleq aggusti 2018-imi pisimavoq, taamani suleqatiga ilagalugu Tasiilamiippunga Kalaallit Nunaata kangiani. Silasiorfiit marluk misissortussaavagut, Sermersuarmi inissisimasut paasissutissanilu katersisut, taakku ilaatigut atortarpagut Sermersuup annertussusaata oqimaaqatigiinnera nakkutiginiarlugu. Uuttortaaviit ilaat ataaseq sivisuumik paasissutissanik nassiussisarsimanngilaq, taamaammat taanna sallerpaatinneqarsimavoq. Ullut arlallit silap qulimiguulimmut angalaffiusinnaaneranut utaqqereerluta qujanartumik aallarpugut silasiorfillu aallarteqqillugu.”

Kalaallit Nunaanni najuulluni sulinermi suna immikkut ittuua? ”Kalaallit Nunaata qanoq angitigineranik aamma inoqanngitsigineranik misigisaqarnera. Sumiiffimmiilluni inunnik inuillu ingerlataannik sumorsuaq takussutissartaqanngitsumiilluni misigisaq eqqumiilluinnartuuvoq - kisimiivilluni.”

Kalaallit Nunaanni najuulluni sulinermi suna eqqaamasanni nuannernerpaava? ”Suna nuannernerpaanersoq oqaatigiuminaappoq. Misigisaq suli ersarilluinnartoq tassaavoq ukiut arlallit matuma siorna ilisimasassarsiornermut peqataanera, taamani 700 km-it sinnerlugit Sermersuaq napimut ikaarlugu ingerlaarsimavugut. Ullut tamaasa ulloq naallugu sermersuarmi manissumi qaqortuinnarmi ingerlaartarsimavugut aamma akunnerpassuit ingilluni killingusaap isiginnaarneranit isumakkut pissuseq imminut naalaarnermut pisarpoq”.

Assit: Nanna Karlsson, GEUS.

Kalaallit Nunaanni misigisanni suna ingasannersaava? ”Pinngortitarsuup alutornartorsuup qeqqani tassaagunarpoq suarsunnguit annerpaamik qamuuna misigisaqarfiusartut. Siorna upernaakkut Sermersuarmi tupersimaarfimmiippunga, ullaat ilaanni tupermut igaffeqarfiusumut iserpunga kukutsiniarlunga. Tassani paasilerpara ima issitsigisimasoq allaat citronip isseranut puut mikisut qerisimangaaramik qaarsimasut.

Kingusinnerusukkut paasivarput unnuaq taanna -30 gradit ataallugit ississimasoq.”

Angallassineq akuttunngitsumik qulimiguulimmik imaluunniit timmisartumik pisarpoq, pissutigalugu sermip iluani silasiorfiit assigiinngitsut anguniarlugit ilisimatuut sumorsuaq angalasussaammata. Silasiorfiit akuttunngitsumik takusarneqartartussaapput, pissutigalugu anorimut silamullu sakkortuumut assersimaneqanngimmata. Saniatigut ukiut tamaasa apummit annerusumik minnerusumilluunniit matoorunneqartaramik.

20

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

SERMERSUAQ

Frederik Næsby Sukstorf Immikkut ilinniagaqarfigalugu ilinniartoq Københavns Universitet, Institut for Geovidenskab og Naturforvaltning Suliaqarfigaa: Kalaallit Nunaanni pinngortitami avatangiisinut silap pissusiata allanngoriartornerata sunniutaanik, kiisalu Kalaallit Nunaanni silap pissusiata allan­ ngoriartornerata sunniutai sunik pitsaasumik kinguneqarsinnaanersut misissuineq.

Qanga kingullermik Kalaallit Nunaanni najuullutit sulivit, sunalu suliaraajuk? ”Najuulluni sulineq kingulleq peqataaffigisara tassaavoq immikkut ilinniagaqarfigalugu ilinniagara, Kalaallit Nunaata kujataani nunalerinermi ingerlanneqartoq.

Tamaani savaatiminnut nerisassanik naatitsisarput, uangalu suliniutiga naatsumik oqaatigalugu tassaavoq, kalaallit nunalerinerminni sermip iigartartup seqummakuinik atuinissaanut periarfissanik misissuineq. Sermip iigartartup seqummakui tassaapput qaarsoq aserorteqqissaarsimasoq, sermit iigartartut amerlasuut qooroq aqqutigalugu ingerlaartarnerminni pilersittarsimasaat. Eqqarsaatigineqarpoq sermip iigartartup seqummakui imaassinnaasoq nunap imermik tigummisinnaanermut piginnaasaannik pitsannguisinnaasut aamma inuussutissat ilaannik/tangit ilaannik pilersuisinnaasut, nunaatinut akulerukkaanni. Akuleruttakkanik nalinginnaa­ sunik soorlu naggorissaasianik aamma qequnik taarsiivinnissaa ilimananngikkaluarpoq, kisianni imaassinnaavoq tapertaasinnaasoq.”

Kalaallit Nunaanni najuulluni sulinermi suna immikkut ittuua? ”Kalaallit Nunaanni najuulluni sulineq pilersaarusiornermut aamma nassiussanik piareersaanermut aqutsinermullu piginnaasanik annertuumik piumasaqaateqarpoq, assersuutigalugu sapaatit akunnerinut amerlasuunut asimi najuulluni suliaqarfimmiinnissamut taquassanik pisiniarnermi.

Imaluunniit atortunik tonsikkuutaartunik qulimiguulimmik nunap timaani qaqqamut uterlugu assartuinissami.

Kalaallit Nunaanni ersarittarpoq, pisut pinngortitaq malillugu ingerlasartut, tamannalu maniguunnartarpoq annertuumik aamma ilaatigut nukillalaarsitsisarpoq, immap sikuata aalanerata imaluunniit putsup ussikkannerata, angerlarnissamik ullunik arlalinnik kinguartitsigaangat.

Saniatigut nammineq aamma allat isumannaannissaat pillugu misissortuunissaq pisariaqarpoq.”

Assit: Frederik Næsby Sukstorf, IGN.

Kalaallit Nunaanni najuulluni sulinermi suna eqqaamasanni nuannernerpaava? ”Nipaassuseq, pinngortitaq killitsinnartumik kusanartoq aamma mersernartoq, inunnik tupinnarluinnartunik naapitsisarneq aamma ikinngutigiinneq pitsaasoq.

Sivisuumik ullormut sulereernerup kingorna unnukkut tupermi igaffiusumi issialluni whiskeysorneq aamma oqaluttuaqattaanneq.”

Najuulluni sulinermi qoorortooq nassarneqakkajuttarpoq, nanoq takkulluni qanillissagaluarpat ilisimatuut illersorsinnaanissaat pissutigalugu.

Kalaallit Nunaanni misigisanni suna ingasannersaava? ”Mittivakat-sermip iigartartup saavani sermimik qaarusussuarmut sapiiserluta isersimavugut. Tupinnaannartumik kusanarpoq, sermeq hunnujorpassuarnik tungujortunik allaalaartunik qalipaatilik, kisianni aamma ersitsannarpoq neeqqulullunilu qanngulunnera pissutigalugu, sermeq unigani ingerlaartuartuugami. Sapaatit akunneri arlallit kingorna uteratta, qaarusussuaq nakkaassimavoq, taa­ maannera eqqarsalersitsivoq, taqqamunga isersimanerput ilumut isumatusaarnerusimanersoq.”

NR. 3 OKTOBARI 2019 • GEOVIDEN

21

Camp Century NEEM

Assiliartaq: Annabeth Andersen, GEUS.

EGRIP

22

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

SERMERSUAQ

Silap pissusianik ilisimatusarneq baajap puukuanit imaqanngitsumit aallartippoq Ilisimatooq inuusuttoq nutaamik sakkuutilik issittumi sorsunnermik akullugu, sermimik qillerilluni silap pissusianik ilisimatusarnermut aallartissutaasimavoq, tamannalu suli ullumikkut ingerlavoq.

A

rfininngorneq ulloq 21. juuni 1952 Willi Dansgaard naatsiivimmini issiasimavoq malugalugulu siallernialersoq. DMI-mi taamani aatsaat atorfineqqammerluni massespektrometeri nutaaq pisiarineqarsimasoq akisussaaffigalersimavaa. Maskiina sakkuut pitsak akisoorlu, pinngoqqaatit sananeqaataannik immiunneqartunik immik­ koortitsisinnaasoq aamma uuttortaasinnaasoq.

Kisianni suna uuttortarneqarsinnaava? Sakkuummut nutaamut akisussaasutut Willi Dansgaard misissugassap tullissaanik qinertuaannarpoq, uuttortarsinnaasaminik. Immaqa sialummit nalliuteqattaartumit sialuup ernga? Sialummit nalliuteqattaartumit ataatsimit tullissaanut sialuup ernga allaanerussuteqarnerluni? Willi nalaatsorluni baajap puukuanik tigummigallartillugu, taanna katersinermi atortorissaarutinngortinneqarpoq, misiliinerlu aallartilluni.

Sunaaffa sialuk nalliuteqattaartoq kisiartaanngitsoq, weekendili naavillugu tulleriiaat takkunniartut. Ataasinngornikkut Willi suliartorpoq puiaasat, naasuliviit aamma igat amerlasuut weekendimi siallersimaneranit misissugassat nassarlugit.

Sialummit misissugassat ataasiakkaarlugit massespektrometerikkoortinneqarput, inernerilu ilisimatusarnermi suliassaqarfimmut aallarniutaapput. Taamanikkut 30-nik ukiulik Willi Dansgaard annertuumik nassaarsimavoq. ”Ilumut suliaqarfimmi pikkorissorsuuvoq nuannarineqartorujussuaq,” taama oqarpoq Anders Svensson, maannakkut Niels Bohr Instituttiata Sermimut, Silap pissusianut aamma Geofysikkimut immikkoortortaani ilisimatooq aamma lektori.

Allatut oqaatigalugu Willi Dansgaard pillugu tusartoqarsimasariaqarpoq. Taamaanngippat, Anders Svensson qujanartumik oqaluttuarusuppoq. ”Tassami Willi Dansgaard, tassaavoq δ O18-periaatsimik taaneqartartumik nassaartoq, qanga kiassutsit nillissutsit allanngorarnerinik sermimik qillerilluni uuttortaanermi ullumikkut suli atukkatsinnik. Ilutigalugulu periaaseq taanna atorlugu sermip pisoqaassusaa nassaarineqarsinnaavoq, taakkulu marluullutik pingaaruteqartorujussuupput, pissutigalugu silap pissusiata allanngoriartorneranut ullumikkut takusatsinnut naleqqiussinissamut tunngavissamik tunisimmata,” taama oqaluttuarpoq.

(Takuuk δ O18-periaaseq pillugu nassuiaat q. 26-27).

NR. 3 OKTOBARI 2019 • GEOVIDEN

23

nikkummi Sermersuarmut taama ititsigisumik qillerisoqarnikuusimanngilaq, kisianni Amerikamiut Sermersuup ataani torsuusanik 4000 kilometerinik assaaniarput, atomi raketinik 600-t missaannik piareersimasunik inissiiniarlutik. Ruslandimut sorsunneq nillertoq kissatseriasaaraluarpat. 1962-ipp aamma 1966-ip akornanni taamaammat illoqarfimmik sanasimapput ineriartortitsillutillu Camp Centurymik atilimmik, Thulemi sakkutooqarfiup kangiani metererpassuit Sermip ataani.

Illoqarfik raketinut pilersaarummi annertuumi tulleriinni siulliuvoq, ilisimatinneqarsimasunut amerlanngitsunut Project Icewormisut ilisimaneqartoq.

Anders Svensson Atorfik Københavns Universitetimi lektori, Niels Bohr Institutet.

Sermimut, Silap pissusianut aamma Geofysikimut immikkoortortaqarfik.

Ilinniagaq Fysikkimi Cand. scient. geofysikkimi ph.d.-eqarluni.

Suliat Kalaallit Nunaanni aamma Qalasersuaq Kujallermit serminik qillikkat silap pissusianut takussutissartaanik nassuiaaneq.

Willi Dansgaardip weekendimi sialuup ernganik uuttortaanerata ersersissimavaa, sialuup erngani iltimi pinngoqqaartup ilaa immikkoortoq assigiinngissuteqartoq, tassa iltimi atomit neutroniisa amerlaqatigiinngillat, apeqqutaalluni piffissami sialup pilersinneqarnerani nunarsuup silaannartaata kiassusaa nillissusaalu.

"Taava eqqarsalersimavoq, ullumikkut sialummut tamanna atuuppat taava qularnanngitsumik aamma qanga sialummut atuutsissaaq. Tassa sialuup ernganit pisoqqamit pinngoqqaartup ilaani immikkoortup katitigaanera uuttortarneqarsinnaappat, taava sialuup pisoqqap pilersinneqarnerani qanoq kissartigineraa paasineqarsinnaavoq,” Anders Svensson nassuiaavoq.

"Sumi sialummik pisoqqamik nassaartoqarsinnaava?" akineqarnissamik isumaqarani aperivoq. "Sermersuarmi nassaarineqarsinnaavoq.”

Sermip ataani illoqarfik isertortoq

Taamannak aamma Willi Dansgaard 50-ikkunni eqqarsaateqarsimavoq, taamaammat iluatsitsinerusimavoq, sorsunnerup nillertup Amerikamiut suliniummik ingasalluinnartumik Sermersuarmi aallartinnissaanik pileritsatsissimammagit. Taama-

Suli atuaruk

+

Willi Dansgaardip nammineq ilisimatuutut inuunini pillugu oqaluttuaa atuaruk atuakkami ’Frozen Annals – Greenland Ice Cap Research’, 2004, Narayana Press.

Sermimi sunniivigeqatigiinnerit misissorneqarnissaat siusinnerusukkut soqutiginnittoqarnikuunngimmat, sakkutuut misissuinissamut ikiorneqarnissamik pisariaqartitsisimapput, taamaalillutik torsuusarsuit sapinngisamik pitsaanerpaamik pilersaarusiorsinnaaniarlugit. Taamaammat Amerikamiut sermimut qillerummik angisuumik campimi pilersitsisimapput, taannalu siullerpaamik sermimik Sermersuup qaavani naqqanut qillerisimavoq. Katillugit sermeq 1320 meteri.

Taamaalinerani Willi Dansgaard sermersuarmi sermimik ilisimatusarnermi tusaamalluarneqalersimanini pillugu, sermip qillikkap takissusaa tamakkerlugu misiliutinik tunineqarsimavoq. Qiimmatsassimavoq: Tassaniipput siusinnerusukkut silap pissusia pillugu paasissutissat tamakkerlutik, kusanartumik peqqissaartumillu aaqqissuunneqarsimasut 1000 meterisut portutigisut, sermimik qaleriiaat akornusersorneqarsiman­ ngitsut, taamaallaalliuna aallaqqaataanit aallartikkaanni.

Taamaaliorsimavorlu.

Inernerisimavaa qanga ukiut 130.000 matuma siornatigut kiassutsit nillissutsillu allanngorarneranut silap pissusianut naleqqiiffinni sangoriarnerit ingerlaannartut siullersaat (takuuk takussutissiaq 9). Tassani ersarivissumik takuneqarsinnaalersimavoq, sermersuaqarnerata nalaa kingulleq, Weichel-sermersuaqarneratut taaneqartartoq, ukiut 115.000 missaata matuma siornatigut aallartissimasoq. Sermip naqqaniittup, taamaalillunilu pisoqaanerpaap pilersinneqarfiata nalaani.

Naleqqiiffinni sangoriarnerit saniatigut ersersinneqarsimavoq, sermersuaqarnerata nalaa ukiut 20.000-25.000 missaata kingorna issinnerpaasimasoq, tamatumalu kingorna kissatsikkiartulersimalluni, sermersuaqarnerata nalaata ukiut 11.500 missaat qaangiunnera tikillugu.

Amerikamiut Project Iceworm taakkua saniatigut paasisimasanik tunisisimavoq, sermeq ingerlaavartumik ammut sinerissallu tunngasunut avammut ingerlaartuartuusoq. Erngerluni erseqqissisimavoq, aamma sermimik qillerinerit ilanngutin­ ngikkaluarlugit Camp Centurymi torsuusarsuit allanngortiassaanngitsumik qulaani sermimit aserorterneqartuarmata, ukiullu arlallit iluatsinngitsumik ataatsimut tatisinerit unitsinniaraluariarlugit suliniut tamaat taamaatiinnarneqartariaqarsimavoq. Sermimik qilligaq, Willi Dansgaardip pissarsiarisimasaa, taamanili ilisimatusarnermi suliassaqarfittut aallartitsisuusimavoq, ilisimasanik nalilerneqarsinnaanngitsunik annertuunik tunisisimasoq, ilaatigut tulliuttut pillugit: • Piffissap ingerlanerani kiassutsip nillissutsillu ilusaat • Nunarsuup silaannartaata gassinik silaannarmik kissak-­

kiartortitsisartunik sananeqaatinillu allanik akui • Qangarsuaq anorersuit taakkulu sakkortussusaat, sermeq aqqusaarlugu pujoralaat ingerlanneqartartut aqqutigalugit • Nunarsuaq tamakkerlugu innermik anitsinerit, ikuallas- saammik ataqatigiit seernamik akulittut qaleriiaani sermimut nipputtartut.

Nangissaaq q. 28

24

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

SERMERSUAQ

Suli takuuk

+

A

A: Camp Centurymi sermimut qillerut, nunarsuarmi sermimik siuller-

Camp Centurymit ullut tamakkiallugit paasissutissat aamma ullumikkut sumiiffimmi nakkutilliineq aamma ilisimatusarneq pillugu videu takukkit:

paamik qillerutigineqartoq.

B: Camp Centurymut aqqusineq pingaarneq, najugaqarfinnik immikkoortunut allanut attaviliisoq.

C: Camp Centurymut isertarfik.

D: Qamuteeqqat larvefodillit

campcenturyclimate.dk

tammaarfimmik angingaatsiartumik atassusiipput aamma torsuusarujussuit aqqutigalugit inunnik pigisanillu assartuisuupput.

Itissuseq (m) sermeq qilligaq

1968 sioqqullugu ukiut amerlassusaat 10

10

20 1930-pissutsit pitsaanerpaaffiat

20

50

30

B

100

50

200

100

Sermersuaqarnerata mikisup nalaa 500

200 Ukiuni akullerni pissutsit pitsaanerpaaffiat

300

1000

400 2000

Pissarsiffik: Annabeth Andersenimit naleqqussarneqarsimasoq, GEUS. W. Dansgaard, Narayana Press 2004-imit.

600 800

Sermersuaqarnerata kingorna pissutsit pitsaanerpaaffiat

5000

C

1000 1100

10.000

1200 20.000 1300 1330

50.000 100,000 100.000

1360

-45

-40

-35

-30

-25

18

δO ‰-nngorlugu

D

Takussutissiaq 9. Titartagartaliussaq Willi Dansgaardip Camp Centurymi sermimit qillerneqarsimasumit iltimi pinngoqqaartup ilaanik uuttortaanermi inernerinik suliarisimasaa. Tassani ukiut 11.000-t missaata matuma siornatigut δO18-nalingani annertuumik appariarneq takuneqarsinnaavoq, taannalu aatsaat ukiut 100.000-t matuma siornatigut appariaqqissimavoq.

Taanna sermersuaqarnerata nalaanut kingullermut assinguvoq. Ilutigalugulu takuneqarsinnaavoq ukiut 10.000 miss. kingulliit iluannit arlalinnik sila kissarnerusumut nillernerusumullu naatsumik aserorterneqarnerulertarput taanna aamma titartagaliussami takuneqarsinnaavoq. Titarneq silinneq ukiut 100.000-t allassimasoq allerpaami talerperlermi kingusinnerusukkut aamma eqqorluarnerusumik naatsorsuereernermi ilanngunneqarsimavoq, tassani ersersinneqarsimavoq, ukiut 100.000-tinut killigititaq taarsiullugu tassaniittussaasoq.

Assit: US Army.

nikerartarsimasoq. Piffissami suli ungasinnerusumut uteraanni, sermimi qaleriiaat suli ataatsimut

NR. 3 OKTOBARI 2019 • GEOVIDEN

25

Taamaattoq erngup sananeqaataasa ilanngui pinerit tamaasa, iltimut atomimik oqimaannermik pisarput, tassa iltimi pinngoqqaartup ilaa O18, taanna pinngortitami nassaassaavoq, kisianni O16-imit qaqutigoornerujussuuinnarluni. Iltimik atomi oqimaanneq qeqqani amerlanernik neutroneqarpoq, iltimik atomimut nalinginnaasumut naleqqiullugu, taamaanneratalu, aalannguunnissaa ajornarnerulersippaa. Kiannerusariaqarpoq, erngup sananeqaatai iltimi pinngoqqaartup ilaannik oqimaatsunik akullit aalannguunnissaat aamma nittaalannguunnissaat sialunnguunnissaallu sioqqullugit. Nittaallat sialuillu tamatuma kingorna Sermersuarmi serminnguussimasut, pinngoqqaartut ilaasa taakku marluusut assigiinngissusaat suli sermini qaleriiaani tamani toqqortaavoq. Assigiinngissut taanna aamma 'delta'-mik taaneqartarpoq, taannalu 'δ'-imik allanneqartarluni.

Ukiut tamarmik naleqqiiffinni sangoriarnerni tinusimasunngortarput Sermimik qillikkanit misissugassanik tigusinikkut aamma aatsitsinikkut taamaammat qanga nittaallat sialuillu O16amik aamma O18-mik akui uuttortarneqarsinnaapput.

Sila issittoq O18-iltimi pinngoqqaartup ilaanik ikinnerusunik pilersitsisarpoq aamma sila kiattoq O18-iltimi pinngoqqaartup ilaanik amerlanernik pilersitsisarpoq, taakkulu akornanni ineriartorneq piffissami tassani sermimi qillikkami misissorneqartumi atuarneqarsinnaavoq.

Malinneqarsinnaasutut oqartoqartarpoq, assigiinngissut δ 0,7 promillip missaannik appariartartoq nunarsuup silaannartaani kiassutsip nillissutsillu Celsiusi gradimik ataatsimik appariarneri tamaasa.

Sermip pisoqaassusaa atuarneqarpoq Piffissaq sorleq pineqarnersoq, aamma taamatut atuarneqarsinnaavoq, ilitimi pinngoqqaartup ilaani assigiinngissutsit ikiorsiullugit. Ukiumit aasamut nikinneq kiassutsit nillissutsillu annertuumik assigiinngissuteqalertarnerat pissutigalugu, assinganik aasamit aasap tullianut δ-mut naleqqiiffinni sangoriarnerni nikittoqartarpoq.

Taamaammat ukiut ataasiakkaarlutik tamarmik naleqqiiffinni sangoriarnerni tinusimasunngortarput, tassani δ qaffattarpoq (takuuk takussutissiaq 10).

Taamaammat sermip qaavanit utimut kisitsisoqassaaq, ullutsitut ilisimaneqartoq. Tinusimasunngornerit 20-t ukiut 20-sut naleqarpoq assinganillu taama ingerlaqqittoqassaaq.

Qanga silap pissusia Sermersuarmi sermip misissorneratigut ukiut 130.000 utertoqarsinnaavoq. Taamatuttaaq Qalasersuarmi Kujallermi sermimi pisoqaanerusumi misissuigaanni piffissami kingumut ukiut 800.000 tikillugit anguneqarsinnaapput.

Silap pissusianik misissuinerit suli pisoqaanerusut immap iternani kinnernit qillerinernit nalinginnaasumik aallaaveqartarput.

26

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

δO18-imik naatsorsuineq

Periaatsimut tunngavigisaq

Ullorsiummik qerisumik atuarneq Imeq tamakkerluni erngup sananeqaataannik katitikkanik akoqarpoq, amerlanersaat nalinginnaasumik ataatsimik iltimut atomeqarput (O16) brintip atomiinut marlunnut atassuteqartumik, taamaalillutik H2O-nngorlutik.

δO18 =

R:

O O

18

16

SMOW

Rmisissugassaq - RSMOW RSMOW

x 1000 ‰

Iltimi pinngoqaatit ilaanni marluusuni naleqqiussineq.

Standard Mean Ocean Water. Imarmi pinngoqqaartup ilaani naleqqiussinermut nalinginnaasumik nalitut aalajangiussaq, naleqqiunneqarsinnaasoq.

δO18- naleqqiiffinni sangoriaq

Asseq: EGRIP, Københavns Universitet.

SERMERSUAQ SERMERSUAQ

1956

1955 1954

1953

1952

1951 1950

1949 1948 1947

Sisamanik teqeqqullit tungujortortaasa appasissumik δ-nalillit ukiuunera takussuserpaat.

Sisamanik teqeqqullit aappalluttortaasa qaffasinnerusumik δ-nalillit aasaanera takussuserpaat.

Titarnerit kittorartaartut akornanni ukioq ataaseq ingerlasimasarpoq.

Assersuut una Sermersuup qeqqani Crêtemi qillerinermi sermimik qillikkap 10-mit 20-mut meterit qullermeersuuvoq.

Sermimik qilligaq taanna 1957-imit kingumullu 1938-mut ukiuneersuuvoq. Tassani ilaatigut takuneqarsinnaavoq, 1940-p aamma 1941-p akornani ukioq, taamani sorsunnersuaq kingulleq sukaruttornerani, Kalaallit Nunaanni immikkut ittumik ississimavoq, δ-nalinga appasittorujussuusimanera pissutigalugu.

1946

1945

1944

1943 1942

1941

1940

1939 Pissarsiffik: Niels Bohr Institutetimit naleqqussagaq.

Assiliartaq: Annabeth Andersen, GEUS.

-28

Takussutissiaq 10. Aajuna sermimi qillikkami δ O18-misissuinermut assersuut.

δO18 (‰)

-30 -32 -34 -36 -38 10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

Itissuseq (meteri)

NR. 3 NR. OKTOBARI 3 OKTOBARI 2019 • GEOVIDEN

27

EGRIP-tammaarfik seqernup tarrinnerani. Ammallorissorsuaq tassaavoq isersimaartarfik, igaffik aamma sulisarfik. Sermersuarmi Asseq: EGRIP, Københavns Universitet.

tammaarfik ukiut tallimat qulillu akornanni atorsinnaasarpoq, pissutigalugu piffissap ingerlanerani apummit matuneqassagami.

Matujartuaarneq ilaatigut tupit akuttusumik inissinnerisigut ki­ nguartinneqartarpoq, taamaalioraanni persimit matuneqarnissaat ajornarnerulertarami.

Ullumikkut sermimik ilisimatusarnerit

Camp Centurymi 1960-ikkut qillerinerup kingorna, Sermersuaq kaajallallugu itisuumik sermimik qillerinerit annerusut ataqatigiissakkat arfineq marluk ingerlanneqarsimapput.

Tamarmik siunertarisimavaat, sermimik pisoqaanerusumik aamma sermimik pisoqaanerusumik silap pissusianik suli siusinnerusumik ersersitsisinnaasumik nassaarnissaq. ”Arlaleriarluni sermeq pisoqaanerpaaq ammut tikillugu qillerisoqartarsimavoq, taanna ukiut 130.000-t missaannik pisoqaassuseqarpoq, tassa Willi Dalsgaardip Camp Centurymit sermeq uuttortagaa assigalugu,” taama Anders Svensson oqaluttuarpoq.

Sermimik inersuarni, tammaarfimmilluunniit aserfallatsaaliuillutik appussaatitsinaveersaarlutillu suliaqanngikkaangamik, ilisimatuut sulinngiffeqartarput. Kisianni taava sulerisoqartarpa, sumut saakkaanni sermersuaq kisimi takoqqusoq?

EGRIP-tammaarfimmi sammineqartartut ilagaat: • Nerrivimmi arsarneq • Ujakkaarneq • Mittarfimmi pisuttuarneq • Volleyballerneq aamma pattaanneq • Illuikkiorneq • Igaffimmi ikiuunneq • Golfi • Sermimik inersuarmi bowlingerneq • Tusarnaartitsineq sermimi ingerlanneqartoq • Ukiuunerani olympiade ilaatigut qamuteralanni rinnginik kapisiniarneq

Asseq: EGRIP, Københavns Universitet.

Sermimi sukisaarsaat

"Sermimik pisoqaanermik nassaarsimavugut, kisianni takisuumik tulleriinnernik akornusersorneqarsimasuniunngitsoq.

Ukiut 130.000-it missaata ataanni, qaleriiaat akulerussimapput sermip nunap ataa qulaallugu ingerlanera pissutigalugu aamma taamaammat sermip pisoqaassusaa aalajangiussinnaanngilarput".

28

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

Taamaammat ilimanarunnaariartorpoq, sermimik pisoqaanerusumik nassaarnissaq, ima pitsaassusilimmik, δ O18-periaatsip suli atorneqarsinnaaffiani, taama ilisimatusartoq oqaluttuarpoq. ”Taamaammat Sermersuarmi sermeq aqqutigalugu qanoq sivisutigisumik piffissami utersinnaanermut killinga angusimagunarparput,” taama Anders Svensson oqarpoq.

Ilisimatuut ingerlaarnermik malinnaapput

Taamaammat nammineq aamma ilisimatusartoqatigisat maannakkut ukkataat allamut saassimavoq. Suli sermimik qillerisoqarpoq, kisianni sumiiffimmi nutaami aamma nutaamik siunertaqartumik. ”Paasissutissat amigaatigineqarput, qanoq Sermersuarmi sermip ingerlaarfii annertuut qanoq pissusilersortarnersut, ingammik qanoq silap pissusiata allanngoriartorneranut qisuariartarnersut. Taamaammat paasiniarlugu aallartissimavugut, Kalaallit Nunaata avannaata kangiani sermip ingerlaarneranit sermit qillikkat misissorlugit,” taama Anders Svensson oqaluttuarpoq.

Kalaallit Nunaata avannaata kangiani sermip ingerlaarnera (Northeast Greenland Ice Stream, NEGIS) tassaavoq Sermersuarmi sermit ingerlaartut annersaat, sermip qeqqa angungajallugu aallartippoq (takuuk nunap assinga q. 16-17). Sermip ingerlaarneranit amerlasuunik ilisimaneqanngitsoqarpoq, ilaatigut sooq taama nunap timaanit taama ungasitsigisumit aallaaveqarnersoq, eqqarsaatigigaanni sermip ingerlaarneri allat sinerissamut qanittumi aatsaat sukkatsittartut. Suliniut ateqarpoq East GRIP (EGRIP), taanna East Greenland Icecore Projectimut naalisaataavoq, maannalu ukiut sisamassaat ingerlavoq.

ensso n, KU, NBI. ers Sv : And Asseq

”Maannakkut sinerissami sermini iigartartuni sermip sunniivigeqatigiittarneri annertungaatsiartumik ilisimasaqarfigineqalersimapput aamma qanoq immap qaffakkiartorneranut sunniuteqarnersut.

Sermit iigartartut sermimit ingerlaartartumit ilaartorneqarnerat pissutaal­ luni, tamakkerlutik ataqatigiipput.

Taamaammat sermimi timerpasinnerusumi ingerlaarnermi sunniivigeqatigiittarnerit ilisimanissaat pingaaruteqarpoq, qanoq Sermersuaq ataatsimut isigalugu silap pissusiata allanngoriartorneranut piffissaq sivisunerusoq eqqarsaatigalugu qisuariarnersoq oqaatigisinnaaniarlugu.

Aamma ukiut tuusintilikkuutaat tulliuttut, tassaasoq uuttuut sermip ingerlaartup atuuffia,” oqarpoq.

SERMERSUAQ SERMERSUAQ

EGRIP-tammaarfik, sermip ingerlaartup aallartiffiani, allorniusap sanimukaartup 76-ip kujatinnguani, Sermersuup timaani 400 kilometerit missaanni inissisimavoq (takuuk nunap assinga q. 22). Tamaani sermeq ullormut 20 centimeterit missaat ingerlaartarpoq, taanna arriippoq, sinerissami ullormut 10 meterit missaat ingerlaartarneranut naleqqiukkaanni. Anders Svensson oqaluttuarpoq, ilisimatusarneq eqqarsaatigalugu pitsaanerpaassasoq tammaarfik sinerissamut qaninnerusumik inissinneqarpat, tamaani sermeq sukkanerusumik ingerlaartoq misissorneqarsinnaavoq, kisianni ilisimatusartut naapeqatigiittariaqarsimasut isumannaalli­ saaneq pissutigalugu. ”Sermeq sukkanerusumik ingerlaartillugu, sermimi quppat amerlanerusut annerusullu pilersarput, taakkulu qeqqani tammaarfiup inissinnissaa navianarpoq. Tammaarfimmi sermeq quppaqanngilaq taamaalilluni timmisartup minnissaanut aamma ilisimatusartut sulinissaannut isumannaatsuuvoq.”

Inuuneq aamma sermip ataani sulineq

Tammaarfik siusinnerusukkut Kalaallit Nunaata avannaata kangiani sermimik qillerilluni suliniummit North Greenland Eemian Ice Drilling (NEEM)-imit atoqqiineruvoq, 2015-imilu qamutinut angisuunut inissinneqarsimapput aamma Sermersuaq napillugu qamutinit larvefødilinnit ingerlaaqatigiinnit NEGIS-ip aallartiffianut ilisimatusartut piukkussaannut (takuuk nunap assinga q. 22) kalinneqarsimavoq. ”Tammaarfiup pisoqqap timmisartumik peernissaa aamma nutaap aggiunnissaa akisoorujussuuvoq, taamaammallu imminut akilersinnaanerusimavoq pisoqqap NEGIS-ip tungaanut kalinneqarnissaa,” taama Anders Svensson oqaluttuarpoq.

Kisianni tamanna taamaallaat tammaarfiup ilaanuinnaq atuuppoq, ilisimatusartut sulinngikkaangamik najugaqarfianni.

Suliffissat aallaqqaataanit nutaamik sananeqartariaqarsimapput, kisianni malugiuk 10 meterinik sermip ataani. ”Taamaalilluni nillissuseq allanngujuitsumik -20°C-ip missaan­ niissimavoq, taamaalillutik sermimik qillikkat suliarineranni qeriinnarsimapput,” lektori oqaluttuarpoq.

Taamaammat suliniutip ilaani siullermi, sermimi assaasoqarpoq, qullartaasiallu angisuut iluanut pullanneqarlutik, taava qulaanut aput qalliunneqarpoq kiisalu qullartaasiat silaannar-

Sermimik qillikkamit misissugaq 8 x 5 cm miss. annertussusilik qaamanermik ataatsimik sammisumik qinngorneqarsimasoq, qinngorneqarnerata aputip ulloriaasanngui ataasiakkaat qaammartittarpai.

neqarlutik, taamaalillutik qangatsersimaneqalerluni apummik suikkaasumik qalialimmik. Taamaalilluni apummik inersuaqalerpoq sermimik qillerinermut naleqquttumik. Takanani ulloq suliffiusoq taamaammat issittumi atisat soorlu kavaajat qiviunik oqorsaatillit, kamippaat, natsat aamma aaqqatit atorlugit ingerlanneqartarpoq, nillujuitsunik kaffimik tiimillu imalinnik ilalerlugit. 2015-imiilli aasat tamaasa eqimattakkaat ilisimatusartut inuit 20-30-t missaat tammaarfimmut aallartarsimapput, tamaanilu aasap naajartorneranut sulisoqartarsimavoq, ukiup issinnerata taarneratalu sermimiinnissaq ajornakusoortitsilernissaata tungaanut.

Piviusumik suliniutip siunertaraa sermip qaavanit naqqanut qillerinissaq misissuinissarlu, qanoq sermip ingerlaarnerani sunniivigeqatigiinnerit ammukariartornerani allanngortarnersut. Sermimut qillerut 10 meterit missaannik takissuseqarpoq, taakkunannga naqqani 3 meterit sermimut qillerneqartumut inissamik sulloqarput. Qillerut putumi qillikkami 3 meterisut ititsigisumik qillerisimagaangat amuneqqartarpoq, sermerlu sulluaniittoq peerneqarluni. Sermeq sulluaniittoq naalisarlugu 1 meterip missaanut aggorneqartarpoq, taakkunannga misissugassanik minnernik arlalinnik pilattuisoqartarpoq, taakku nassiunneqartarput assigiinngitsunik uuttortagassanngorlugit.

Aputip ulloriaasannguisa sermip ingerlaarnerata aqqutigisartagaanik ersersitsisarput

Sermimik uuttortaanerit ilaat, tassaavoq aputip ulloriaasannguisa sammiviinik misissuineq (takuuk asseq saamerlermiittoq). Tassani sermit qillikkanit misissugassat pappialattut saatsigisunngorlugit kiliorneqartarput, maskiinami kiliortuummi immikkut ittumi taavalu maskiinamut allamut ikineqartarlutik, sermeq misissugassaq qaamanermik ataat-

NR. 3 OKTOBARI 2019 • GEOVIDEN

29

Qisuariarnissamut sivisussutsip kinguartoornera

EGRIP-qillerinerup maannamut inernererpasippaa, NEGISimi sermip ingerlaarnera, kingullermik ukiut 11.500-t matuma siorna sermersuaqarnerata nalaanit maanna silap pissusianut ikaarsaarnera suli naleqqussartoq.

Sermip ingerlaarneri, serminut iigartartunut naleqqiullugit piffissani sivisunerusuni naleqqussartartutut isikkoqarput, sermit iigartartut silap pussusiata allanngoriartorneranut sukkasuumik qisuariartarput. Silap pissusiata allanngoriartorneranit sunniutit ukiuni hundredikkuutaani ukunani takusagut, taamaammat ilimanarluinnarpoq siunissami ungasittorujussuarmi takuneqarsinnaassasut.

A

simut sammisumik qinngortarneqartarpoq. Taanna aputip ulloriaasanngui ataasiakkaat qalipaatinik tupinnarluinnartunik qaammartitsisarpoq aamma sermeq saattunnguaq akimut ersittoq eqqumiitsuliatut ilisarnartuliaanngitsutut isikkoqaleriasaartarpoq. Qalipaatinut pissutaavoq, aputip ulloriaa­ sannguisa assigiinngitsunut sammiveqarnerisa qaamaneq assigiinngitsumik sangutittaraat, soorlu alikkumi/prismemi.

Aputip ulloriaasanngui, sammeqatigiit taamaammat qalipaateqatigiittarput, taamaalilluni qalipaatit atorneqarsinnaapput nalilersorniarlugu, qanoq aputip ulloriaasanngui ataatsimut sammitiginersut. Ataatsimut samminerugaangata, taamatullu qalipaateqatigiinnerullutik, taava sermeq ajornannginnerusumik sisusarpoq, ataatsimut isigalugu.

Paasissutissaq taanna qaavanit naqqanut qillikkanit misissugassanut tamanut ilanngukkaanni, ataatsimut sermip ingerlaarnerata aqquttigisartagaasa ilaannik ersersitsisarpoq.

Paasissutissaq taannarpiaq Sermersuarmi sermip ingerlaarneranik siulittuinerni amigaataasoq.

Sulineq kipitinneqartariaqarpoq

Sermeq 2600 meterit missaannik issussuseqarpoq, sumiiffimmi ilisimatusartut qilleriffiani aamma 2019-imi aasaanerani 2122 meterisut ititsigisumut apuussimapput. Suli itinerusumut apuukkusukkaluarput, kisianni sermeq ajornartorsiortitsilerami, Anders Svensson oqaluttuarpoq: ”Pilersaarutigineqartumit sapaatit akunneri arlallit sioqqullugit qillerineq unitsinneqartariaqarsimavoq. Sermip qillernissaa ajornarsimmat, allaat saviit qillerutip naqqaniittut sermimik niiorsinnaajunnaarlutik, taamaalillutalu ingerlaqqissinnaajunnaarluta. Ilisimanngilarput suna tassunga pissutaanersoq,” Anders Svensson nassuiaavoq.

"Siusinnerusukkut allami itisuumi qillerinermi kisianni misigisimanngilarput, ilimanarpoq sermip ingerlaarfiini sermip ingerlaarneranut attuumassuteqartoq. Taava immaqa sermip ingerlaarfiini soorlu NEGIS sermeq pillugu nutaamik ilikkagaqareerpugut, massa ilimaginngisamik takkukkaluartoq sulianillu pisariulersitsigaluartoq.”

”Maannakkut ukiuunera naallugu iluarsiissummik nassaarniarsinnaanngorpugut. Pingaaruteqarpormi naqqanut apuutivinnissarput, pissutigalugu ingerlaarnerit qaleriiaanut qaffasinnerusunut naleqqiunneqartussaammata paasilluarniarlugu, NEGIS-imi susoqarnersoq aamma qanoq silap pissusiata allanngoriartorneranut maannakkut siunissamilu qisuariassanersoq”.

30

GEOVIDEN • NR. 3 OKTOBARI 2019

Asseq: EGRIP, Københavns Universitet.

Oqaluttuarpoq, sermimit manngerteriasaartumit sermit qillikkat kingulliit maannakkut misissorneqartut, taamaalillutik tamarmik suli nalorninermik sunnerneqarsimasut. Kisianni neriulluarneq Anders Svenssonimi suli ajoqusersimanngilaq.

SERMERSUAQ B

Suli takuuk

+

EGRIP-ip sermimik inersuaataani 360 gradinik kaajallallugu videu, assit, najuulluni sulinermi ullorsiutit, sermimik inersuarnik sananeq allarpassuillu nassuiaasulerlutit angalaarfigikkit uani: eastgrip.org/livetilejren

Asseq: Kenji Kawamura.

Asseq: EGRIP, Københavns Universitet.

C

A: EGRIP-tammaarfimmi sermimut qillerut

D

nutaaliaq. Qillerutip nuuani saveqar­ poq ipittunik, taakku 3 meterit tamaasa sermimik qillikkanik napisinermut ator­ neqartarput, pissutigalugu sermimik qillikkanut takissuseq taanna qillerutip tigummisinnaammagu.

B: Sermimik inersuarni iikkat akuttun­ ngitsumik pilattuummik motoorilimmik ilisserneqartarput. Sermimmi sullut iluarinngimmagit aamma ilisimatuut sermimik inersuit sammivinnit tamanit matuniartuartarmagit.

C: Anders Svensson sermimik qillikkamit misissugassamik piareersaavoq, tassani aputip ulloriaasannguit misissorneqas­ sapput.

D: Ulloq taanna qaavata ataani sulinis­

Asseq: EGRIP, Københavns Universitet.

samut ammukariartorneq.

NR. 3 OKTOBARI 2019 • GEOVIDEN

31

geo vıden Naqiterisitsisoq: Geocenter Danmark Akisussaasoq: Mette Buck Jensen, GEUS Aaqqissuisoq aamma allaatiginnittartoq: Johanne Uhrenholt Kusnitzoff, GEUS Ilusilersuisoq: Annabeth Andersen, GEUS Nutserisoq: Majbritt Didriksen Raal, GCS Naqinneqarfia: Rosendahls A/S Saqqaa: Kangerlussuup eqqaani Sermer­ suarmi quppaq. Asseq: Humbert Entress Visit Greenland Assilineqarnera: Pissarsiffik kalerriutigalugu akuerisaavoq Atassuteqarfissaq: geoviden@geus.dk ISSN: 1604-6935 (pappiala) ISSN: 1604-8172 (qarasaasiakkut saqqummersitaq) Geoviden Geocenter Danmarkimit saqqummersinneqartarpoq aamma ilin­ niarnertuunngorniarfinni atuartitsinermut naleqqussagaavoq. Atuagassiaq ukiumut pingasoriarluni-sisamariarluni saqqummertar­ poq. Pisartagaqarneq akeqanngilaq aamma geoviden.dk-mi pisartagarilerneqarsinnaavoq.

Tassani aamma atuagassiaq atuarneqarsin­ naavoq saniatigullu paasissutissat soorlu videut aamma takussutissiat nassaarineqar­ sinnaallutik.

Geocenter Danmark, Geovidenimik naqiteri­ sitsisoq, De Nationale Geologiske Undersø­ gelser for Danmark og Grønlandip (GEUS), Institut for Geosciencep Aarhus Universitetiani kiisalu Institut for Geovidenskab og Natur­ forvaltningip aamma Statens Naturhistoriske Museumip, marluullutik Københavns Univer­ sitetimiittut, akornanni suleqatigiinneruvoq.

Geocenter Danmark nunat assigiinngitsut akornanni qaffasissumik, nunap sanane­ qaataanik ilisimatusarnermut, ilinniarnermut, siunnersuinermut, nutaaliornermut aamma paasissutissiinermut sullissiviuvoq.

TULLIANI SAQQUMMERTUSSAQ Pissarsiffik: Shutterstock.

Isorisassaqaruit, nersualaagassaqaruit imaluunniit sammisassanut isumassarsisi­ maguit, taava e-mailimik nassiussigit uunga geoviden@geus.dk

De Nationale Geologiske Undersøgelser for Danmark og Grønland (GEUS) Øster Voldgade 10 1350 København K Oqa: +45 38 14 20 00 E-mail: geus@geus.dk

Geovidenimi tulliani saqqummertussami CO2 sammineqassaaq. Tassani kulstoffip kaaviiaarnera, aamma CO2 nunarsuup silaannartaanit peerniarlugu nunap ataanut toqqorsinikkut (CCS) qanoq ilisimatuut sulinersut misissussavarput.

2020-p aallartinnerani saqqummissaaq.

Institut for Geovidenskab og Naturforvaltning (IGN) Øster Voldgade 10 1350 København K Oqa: +45 35 32 25 00 E-mail: ign@ign.ku.dk Statens Naturhistoriske Museum (SNM) Øster Voldgade 5–7 1350 København K Oqa: +45 35 32 23 45 E-mail: snm@snm.ku.dk

Institut for Geoscience (IG) Aarhus Universitet Høegh-Guldbergs Gade 2, B.1670 8000 Aahus C Oqa: +45 89 42 94 00 E-mail: geologi@au.dk

AU

UNIVERS