Dolium publieksboekje klein

EEN VOORRAADVAT VOL RAADSELS EEN ROMEINS DOLIUM MET IJZEREN VOORWERPEN UIT EEN NEDERZETTING BIJ OERLE

Henk Hiddink

1

2

Archeologische Reeks

EEN VOORRAADVAT VOL RAADSELS Een Romeins dolium met ijzeren voorwerpen uit een nederzetting bij Oerle Henk A. Hiddink

Amsterdam 2016 BCL Archeologische Reeks 2

2

inhoud Voorwoord

5

Achtergronden van het archeologisch onderzoek

7

De vondst van het dolium

9

De nederzetting van Oerle

11

De Romeinse tijd in het Zuid-Nederlandse zandgebied

13

Aard en datering van de ijzeren voorwerpen

17

Zijn de voorwerpen in Oerle gesmeed?

19

Waarom is het ijzer begraven?

25

Een ijzerdepot uit Someren

29

Catalogus van de vondsten

31

Overige, niet beschreven voorwerpen

67

De conservering en restauratie van het ijzer

67

Bewerking van het materiaal

68

Noten

69

Literatuur

75

Bijlage - Lijst van voorwerpen

81

Dankwoord

93

Colofon

94

voorwoord In 2008 werd in het woningbouwplan Oerle-Zuid door archeologen van de Universiteit van Amsterdam een opgraving uitgevoerd naar een inheems-Romeinse nederzetting uit de eerste eeuwen na Christus. Dat onderzoek vond plaats op verzoek van de gemeente Veldhoven, omdat door de bouwplannen de archeologische resten niet in de bodem bewaard konden blijven. Terwijl de archeologen minutieus de nederzettingssporen onderzochten, werd even verderop door munitiespecialisten met een magnetometer gezocht naar ongesprongen explosieven uit de Tweede Wereldoorlog.

Daar sloeg de magnetometer uit op een wel heel bijzondere vondst: een Romeins voorraadvat (een dolium) gevuld met ijzerschroot! De archeologen werden erbij gehaald en het dolium met inhoud kon vakkundig worden geborgen.

Het heeft de nodige jaren geduurd voordat alle ijzeren voorwerpen (380 stuks!) in een restauratieatelier waren ontzout, gereinigd en geconserveerd, maar enkele jaren terug kregen de vondsten een prominente plek in de permanente archeologische tentoonstelling van het Noordbrabants Museum. Daarna heeft het nog even geduurd voordat de vondsten konden worden beschreven en gecatalogiseerd. Archeoloog en periodespecialist Romeinse tijd, Dr. Henk Hiddink, verbonden aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, was het afgelopen jaar bereid de analyse van de vondst op zich te nemen. Het leek Hiddink en de gemeente Veldhoven een goed idee om deze opmerkelijke vondst niet alleen wetenschappelijk te beschrijven, maar ook in de vorm van een boekje te presenteren aan de toekomstige bewoners van Oerle-Zuid en natuurlijk ook aan alle ge誰nteresseerden uit de gemeente Veldhoven en omstreken.

De gemeente Veldhoven heeft er weer een bijzondere historische plek bij. Daar kunnen wij, en zeker ook de nieuw te verwelkomen bewoners, trots op zijn. De Latijnse straatnamen van de toekomstige woonwijk, zoals Dolium, Amfora, Actus, Mansus, Vicus en Fossa, verwijzen naar de inheems-Romeinse bewoners die bijna tweeduizend jaar eerder op deze plek aan de Zandoerleseweg hun boerderijen bouwden. Het dolium met zijn uitzonderlijke inhoud vertelt ons iets over het dagelijks leven en in het bijzonder over de werkwijze van een ijzersmid, die ergens rond het jaar 200 na Christus in een van de boerderijen moet hebben gewoond. Oerle-zuid is ook de plek waar het oudste huis uit Zuid-Nederland is opgegraven: een boerderij uit het Neolithicum, de Nieuwe steentijd, die gedateerd is rond 2700 voor Christus!

Hans van de Looij, wethouder gemeente Veldhoven

5

6

1. Het Merovingische grafveld van Meerveldhoven-Cobbeek (nu Burgemeester Elsenpark).

ACHTERGRONDEN VAN HET ARCHEOLOGISCH onderzoek De regio rond Eindhoven is een voor de Nederlandse economie belangrijk gebied. En waar gewerkt wordt, zijn woningen nodig. Daarom is de gemeente Veldhoven bezig met het ontwikkelen van een aantal nieuwe bewoningskernen in de westelijke helft van haar grondgebied. In een gebied van zo’n 400 hectare zullen de komende decennia een paar duizend woningen worden gebouwd. Een van de deelgebieden binnen het plan ligt ten zuidoosten van het oude dorp Oerle, op de plaats van het eeuwenoude akkercomplex van de Kerkakkers, langs de weg naar Zandoerle.

Op alle plaatsen waar gebouwd en gegraven gaat worden - of het nu gaat om woningbouw, bedrijventerreinen, de aanleg van wegen of natuurontwikkeling - moet eerst worden nagegaan of er waardevolle archeologische overblijfselen in de grond zitten. Als blijkt dat een gebied vroeger niet is ontgrond of vergraven, worden meestal ‘proefsleuven’ aangelegd. Met dergelijke sleuven van 25 m lang en 4-5 m breed wordt 5 tot 10% van de ondergrond onderzocht op archeologische grondsporen en vondsten.

Wanneer deze inderdaad worden gevonden en belangrijk genoeg zijn, worden ze volledig opgegraven.

2. Heuvel 1B van de grafheuvelgroep van Toterfout-Halfmijl, aan de Vessemsedijk.

Al decennia is bekend dat de omgeving van Veldhoven rijk is aan archeologische vindplaatsen, zoals de beroemde Bronstijd-grafheuvelgroep van Toterfout-Halfmijl, een Romeins grafveld en bewoning bij Koningshof, Merovingische grafvelden aan de Oeienbosdijk en in Meerveldhoven. Maar ook sporen van middeleeuwse bewoning op een omgracht terrein in het centrum van Oerle.1 Ook elders in de Kempen heeft archeologisch onderzoek met name in oude akkercomplexen de nodige vindplaatsen opgeleverd, zoals de Romeinse villa van Hoogeloon-Kerkakkers en de middeleeuwse nederzettingen van Dommelen-Kerkakkers.

Het was dus geen verrassing dat de proefsleuven ook in de Kerkakkers bij Oerle een interessante vindplaats opleverden: een nederzetting uit de Romeinse tijd.2 De gemeente Veldhoven kon het terrein niet behouden, want dan zou de bouw van het plan Oerle-Zuid niet kunnen doorgaan. Wel werd de vindplaats gezien als een belangrijke bouwsteen voor de lokale en regionale geschiedenis.

Daarom werd besloten deze te laten opgraven.

7

3. Vlak- en profieltekening van de kuil met de dolia.

8 1436

0 DOLIUM 2

DOLIUM 1

0 DOLIUM 2

DOLIUM 1

4. Dolium 1 tijdens de opgraving.

1m

1m

DE VONDST VAN HET DOLIUM In het voorjaar van 2008 was de opgraving van de Romeinse nederzetting in volle gang. Op een meer westelijk gelegen deel was men nog bezig met het opsporen van munitie uit de Tweede Wereldoorlog. Destijds is het vliegveld Welschap talloze malen gebombardeerd en zijn bommen in de omgeving terechtgekomen, onder meer rond de Zandoerleseweg. Tijdens de operatie Market Garden (‘Een brug te ver’) schoten de Geallieerden vanuit Oerle naar Duitsers die zich hadden ingegraven bij Wintelre.

Op 15 april 2008 kwamen de uitvoerders van het munitieonderzoek naar de archeologen toe.3 Hun magnetometer had een signaal gegeven dat op ijzer wees, maar bij het voorzichtig uitgraven werden ook grote aardewerkscherven gevonden. De archeologen zagen direct dat het scherven van een Romeins opslagvat (dolium) betrof en besloten werd deze met het ijzer voorzichtig uit te graven.4 Er bleek sprake van een grote kuil, waarvan alleen het noordelijke deel helemaal vrijgelegd kon worden. Dit deel had een diameter van ruim 1 m en een diepte van 55 cm.

Op de bodem van de kuil lag een dunne laag houtskool, de

9

rest van de vulling bestond uit ‘schoon’ lichtgrijs zand. Het dolium met het ijzer stond iets schuin in de bovenste helft van de kuil, de bovenzijde was vernield door spitten en ploegen in de Middeleeuwen. Ernaast lagen scherven van een tweede dolium. Dit voorraadvat heeft oorspronkelijk naast het andere gestaan. Hoewel volstrekt duidelijk was dat het ijzer geen bom uit de oorlog was, kon er verder niets over worden gezegd: het was een enorme klomp roest. Later gaf röntgenonderzoek meer informatie. Ook over de plaats van de kuil binnen de nederzetting kwam pas na enige tijd helderheid, toen het betreffende areaal in 2010 werd opgegraven. Het grondspoor bleek ca.

5 m ten zuiden van het Romeinse huis 9 te liggen, in de zuidwestelijke hoek van de nederzetting. Hiermee is nog niet gezegd dat de bewoners van genoemd huis het dolium hebben begraven. Op hetzelfde erf hebben later de huizen 5 en 8 gestaan en het is even goed mogelijk dat de kuil bij een van deze boerderijen hoorde.

8

9 5

5. De zuidwesthoek van de Romeinse nederzetting met de huizen 5, 8 en 9 en de kuil van de dolia in rood.

0

10 m

OERLE 2008-2014

10

Za

erl ndo

ese

weg

0

gebouw

dolium

waterput

greppel

6. Vereenvoudigde plattegrond van de Romeinse nederzetting aan de Zandoerleseweg.

25 m

gebouw Neolithicum/IJzertijd/Middeleeuwen

DE NEDERZETTING VAN OERLE Een groot deel van de nederzetting aan de Zandoerleseweg is opgegraven in 2008 en 2009 en sindsdien is elk jaar een nieuw stukje onderzocht door eerstejaars studenten van de Vrije Universiteit, die hier leren opgraven.5 Het terrein was al lang vóór de Romeinse tijd bewoond, want er is een - zeer bijzonder - huis uit het Neolithicum gevonden (ca. 2900-2500 voor Chr.).6 Dit lag aan de oostzijde van het terrein, waar eveneens is gewoond in de Midden/Late IJzertijd en de Vroege Middeleeuwen (beide perioden vertegenwoordigd door twee huizen).

De Romeinse nederzetting ligt binnen een rechthoekige omgreppeling van 248 bij ca. 175 m (de situatie aan de noordkant is momenteel nog niet helemaal duidelijk).

De greppel moet bij de stichting van de nederzetting zijn gegraven maar betrekkelijk snel zijn dichtgeraakt, want in de vulling is nauwelijks vondstmateriaal uit de Romeinse tijd aangetroffen. Omgreppelde nederzettingen zijn uitermate zeldzaam in het Zuid-Nederlandse dekzandgebied. De bekende voorbeelden, zoals OssWesterveld en Hoogeloon-Kerkakkers, behoorden tot de belangrijkste plattelandsnederzettingen uit die tijd. In Hoogeloon werd zelfs een Romeinse villa gebouwd, maar Oerle heeft vooralsnog geen enkele aanwijzing opgeleverd voor een belangrijk gebouw.7 In het opgegraven deel van de nederzetting liggen dertien boerderijen. Ze behoren tot het gangbare Alphen-Ekeren type, waarbij dak werd gedragen door de wanden en één rij van vier tot zes zware middenstaanders. De lengte van de gebouwen loopt uiteen van 20 tot 32 m, de breedte ligt rond 7-8 m. In vier huizen is aan de oostkant een grote

7. Een Romeinse huisplattegrond naast de Zandoerleseweg tijdens het onderzoek.

vierkante kuil gevonden: de verdiepte stal. Ook de andere huizen hebben een stal gehad, maar deze was minder diep ingegraven en daarom niet bewaard gebleven. Naast boerderijen zijn een handvol bijgebouwen - waaronder twee grote exemplaren - en één waterput gevonden.

De opgravingen hebben weinig vondstmateriaal uit de 1ste en eerste helft van de 2de eeuw na Chr. opgeleverd.

Op zich is dit niet zo bijzonder, want ook in andere nederzettingen zijn vondsten uit deze tijd schaars. In 2014 is echter pal ten noorden van de Zandoerlese weg een huis van rond het begin van de jaartelling gevonden.

Rondom liggen verschillende niet onderzochte arealen, waar nog enkele vroege boerderijen kunnen liggen. We kunnen er van uitgaan dat de acht andere boerderijen zonder verdiepte stal dateren in de 1ste en 2de eeuw na Chr. De huizen met stal dateren alle in de late 2de/3de eeuw. Het jaarringenonderzoek van het hout van de waterput wees uit dat dit in de winter van 235/236 na Chr. was gekapt, dus toen werd er zeker nog op het terrein gewoond. Afgaande op het aantal ontdekte boerderijen en in de veronderstelling dat er een paar meer zijn, lijkt de nederzetting nooit uit meer dan twee gelijktijdige huizen ofwel erven te hebben bestaan. Oerle is wat dat betreft een doorsnee landelijke nederzetting voor de Romeinse tijd op de Zuid-Nederlandse zandgronden.

11

OERLE

HOOGELOON

12

8. Een deel van de Kempen in de Romeinse tijd met nederzettingen (vierkant) en grafvelden (kruis). De iets vruchtbaarder bodems in lichtbruin, heide in lila en vochtige beekdalen en vennen in groen.

KRIEKESCHOOR

RIETHOVEN

0

2 km

SOMEREN-Waterdael III

9. Een voorbeeld van een Romeins grafveld uit Someren. De blauwe randstructuren zijn prehistorisch.

0

2 km

DE ROMEINSE TIJD IN HET ZUID-NEDERLANDSE ZANDGEBIED Wanneer archeologen Oerle een Romeinse nederzetting noemen, bedoelen ze daarmee niet dat hier ‘echte’ Romeinen woonden, afkomstig uit Italië. Die waren te vinden in de legerplaatsen langs de Rijngrens en in de grotere steden zoals Keulen, Tongeren en Nijmegen. Op de Zuid-Nederlandse zandgronden woonden waarschijnlijk resten van de stam van de Eburonen, deels uitgemoord tijdens de acties van Julius Caesar, samen met allerlei nieuwkomers. In de Romeinse tijd werden ze als groep Texuandri genoemd en behoorden ze tot het grotere verband van de Tungri. Hun hoofdplaats was het Belgische Tongeren (Atuatuca Tungrorum).8 In principe waren alle bewoners van het platteland boer; ze hadden gemengde bedrijven met landbouw en veeteelt. Granen en andere gewassen waren belangrijk als basisvoedsel en voor variatie in het menu, maar de zandgronden waren niet vruchtbaar genoeg voor de grootschalige verbouw van landbouwproducten voor de markt. Wel kon meer vee worden gefokt dan nodig voor de lokale consumptie. Er lag overal ruim voldoende grasland en heide in het zandgebied.

10. Een Romeins graf uit Weert met crematie (witte spikkels), een wijnkruik en een bord en kommetje van terra sigillata.

De nederzettingen bestonden gemiddeld uit 2 of 3 boerderijen, zoals in Oerle, en slechts sporadisch uit 4 of 5, zoals bijvoorbeeld in Hoogeloon. Het waren dus eerder gehuchten dan dorpen. Elke 300 tot 800 m lag er wel zo’n gehucht tussen de akkers. Zo ook in Oerle: ten noorden van de opgegraven nederzetting liggen er zeker nog twee. Het is mogelijk dat deze nederzettingen samen een grafveld hebben gedeeld. Dit is nog niet gevonden, maar we kunnen ons wel voorstellen hoe het er uitzag. Het zal hebben bestaan uit enkele honderden crematiegraven, waarvan een deel omgeven werd door vierkante greppels. De graven zelf waren eenvoudige kuiltjes met crematieresten verpakt in een doek. Soms was sprake van één tot vier complete potjes, maar meestal niet meer dan een paar verbrande aardewerkscherven.

De archeologische overblijfselen van nederzettingen en grafvelden suggereren een nogal eenvoudige samenleving in Romeins Zuid-Nederland. Toch was dit niet het geval.

Natuurlijk, men bleef gedurende de hele Romeinse tijd in houten boerderijen wonen en de doden in eenvoudige

13

14

11. Enkele in de vroeg-Romeinse tijd van ver aangevoerde aardewerkvormen (terra sigillata en amforen).

SLAPEN

STAL KLEINVEE STAL RUNDVEE

HAARD GANG EN WERKRUIMTE

WOONRUIMTE

12. Schematische reconstructie van huis 3 met een hypothetische reconstructie van de binnenindeling.

OPSLAG

graven bijzetten. Echter, al direct na de inlijving in het Romeinse rijk rond het begin van de jaartelling, werd alleen nog maar draaischijfaardewerk gebruikt dat - vaak met inhoud! - werd aangevoerd uit verre streken, tot Zuid-Spanje aan toe. Veel mannen namen dienst in het Romeinse leger. Ze leerden daar Latijn en kwamen soms ver van huis terecht. Mogelijk speelden de ‘dorpshoofden’ een belangrijke rol bij het rekruteren van soldaten uit de Kempen. We vinden in elk geval op verschillende plaatsen betrekkelijk kostbare importen, in de Kempen bijvoorbeeld te Bladel-Kriekeschoor, Hoogeloon-Kerkakkers en Riethoven-Heesmortel. Niet elke familie van lokale leiders wist zich echter op de lange termijn te handhaven. Dit lukte alleen in Hoogeloon, waar na 100 jaar een villa werd gebouwd. Vermoedelijk was het verkrijgen van Romeins burgerrecht - de beloning voor 25 jaar dienst in het leger - hier doorslaggevend. Daarmee kon de familie haar netwerk in de regio koppelen aan dat van hogere sociale klassen, bijvoorbeeld de ‘gemeenteraad’ van Tongeren. Via deze sociale contacten was het dan weer mogelijk om op

grotere schaal handel te drijven, bijvoorbeeld in Kempisch vee voor de stedelijke markt.

Tot ver in de 3de eeuw na Chr. leefde men in ZuidNederland betrekkelijk voorspoedig. De boerderijen werden steeds groter (tot 30 m of meer) en er werden grote hoeveelheden aardewerk aangevoerd. Kort voor 200 na Chr. werd de villa van Hoogeloon ingrijpend verbouwd en voorzien van een verwarmde ‘mooie kamer’ en een badgedeelte, compleet met muurschilderingen. In de periode 260-270 na Chr. raakt het hele dekzandgebied echter ontvolkt. Uit geschreven bronnen is bekend dat Germaanse groepen van over de Rijngrens plundertochten hielden. Ze werden aanvankelijk succesvol bestreden door de legeraanvoerder Postumus, die van 260 tot 275 zelfs een eigen rijk bestuurde, maar op de lange termijn werd het vermoedelijk te onveilig. De bevolking uit onze streken is daarom vertrokken, misschien wel op bevel van de Romeinse overheid.

13. De Romeinse villa van Hoogeloon-Kerkakkers.

15

16

0

14. Een overzicht van alle gereinigde en behandelde ijzeren voorwerpen.

10 cm

AARD EN DATERING VAN DE IJZEREN VOORWERPEN Na het algemene overzicht over de Romeinse tijd in ZuidNederland, keren we terug naar Oerle en het ijzer uit het dolium. Om tot een interpretatie te komen, is de eerste stap vast te stellen met wat voor soort materiaal we van doen hebben, om vervolgens te onderzoeken wat de datering is.

De beschrijvingen verderop in deze publicatie tonen dat het gaat om gereedschap (disselhamers, zaag, haalmes, vork), huisraad (haardketting, scheplepel, weegschaal), beslag van meubels (slot, handgrepen), onderdelen van wagens en paardentuig (askappen, disselmanchet, riemverbinder, bellen), allerhande scharnieren, ijzerbeslag, grote krammen en veel spijkers. De inhoud van het dolium is dus zeer divers qua samenstelling, zelfs er van uitgaande dat veel van het beslag en de krammen/spijkers van de meubels of wagen(s) afkomstig zijn. Een fractie van de voorwerpen is min of meer compleet, zoals de disselhamer (127), de grote vork (116), het mesje (381), de scheplepel (231) en de bellen (88, 179). Andere voorwerpen zijn op zich eveneens compleet, maar zijn slechts een klein deel

0

van een groter geheel: de askappen (101, 128) zijn een fractie van het ijzer aan een wagen, het segment 118 is één van misschien wel twintig stukken van een haardketting, de schaal 83 is één van de onderdelen van een balans en het slot (8, 9, 237, 379) is een van de vele stukken beslag van een kist. Het merendeel van de vondsten is kortom het resultaat van het ontmantelen of slopen van gebruiksvoorwerpen.

Het dateren is lastig, want de vorm van het meeste ijzerwerk veranderde nauwelijks gedurende de paar honderd jaar die de Romeinse tijd in onze streken duurde.

Men kan hooguit zeggen dat de disselhamer (127) en de bellen (88, 179) in de 2de/3de eeuw na Chr. passen.9 De beste indicatie omtrent de ouderdom komt van de dolia, want zij dateren in de late 2de of 3de eeuw na Chr. Het is niet uitgesloten dat de potten zijn begraven door de bewoners van het 2de-eeuwse huis 9, maar gevoelsmatig is er eerder een relatie met de huizen 5 of 8, gedateerd in de 3de eeuw na Chr.10

10 cm

15. Een van de dolia met een beker en wrijfschaal uit de 3de eeuw, zoals bijvoorbeeld gevonden in huis 5 en 8.

17

18

IJZEROER HOUTSKOOL

WOLF

WOLF SLAK

SLAK

B A

C

D

E 16. IJzerproductie in de Kempen.

A een model van een kuilslakoven; B ijzerhoudend water in de Geelrijt; C limoniet (bekapt als bouwmateriaal); D stuk ovenwand met een deel van een gat voor de blaasbalg; E ijzerslak.

ZIJN DE VOORWERPEN IN OERLE GESMEED? Laten we even aannemen dat een smid het dolium met ijzer begroef voor later hergebruik, ook al komt de achtergrond van het begraven straks nog uitgebreid aan bod. Bij de opgravingen zijn de nodige ijzerslakken gevonden, die wijzen op ijzerwinning in de nederzetting. Om de schaal en organisatie van deze ‘ijzerindustrie’ beter te kunnen inschatten, is het hier en daar nuttig om de vergelijking te maken met de situatie in Hoogeloon-Kerkakkers, waar heel veel slakken en ijzeren voorwerpen zijn gevonden.

IJzerproductie IJzererts was in het verleden in ruime mate voorhanden in de bodem van de Kempen, in de vorm van moerasijzererts (limoniet). Waar ijzerrijk grondwater opwelde, in sommige venen en beekdalen, oxideerde het ijzer en vormde keiharde oerbanken. Deze waren makkelijk op te sporen.

Achter de villa van Hoogeloon bijvoorbeeld, loopt het beekje de Geelrijt, dat zijn naam te danken heeft aan de oranjerode kleur van het water. Volgens verhalen van oude boeren, verzameld door Gerrit Beex in de jaren tachtig van de vorige eeuw, werden in het verleden soms enorme ijzerbanken in de beekdalen aangetroffen.11 De banken zelf konden worden gevonden met een prikstok.

Was het vinden en winnen van het moerasijzererts (limoniet) relatief eenvoudig, het maken van ijzer was dat allerminst. Eerst moest het erts worden ‘geroost’, verhit in een vuur, om het te laten drogen en scheuren. Dan werden ertsbrokken in een oventje gelegd, afgewisseld met lagen houtskool. De oveninhoud werd verhit onder reducerende omstandigheden, hetgeen wil zeggen: met

te weinig zuurstof voor een goede, volledige verbranding.

Hierdoor werd het zuurstof in het ijzererts aangesproken en ontstond onzuiver ijzer (‘wolf’) en ijzerslak. Een deel van dit slakmateriaal is groen van kleur en lijkt op gesmolten glas, zodat vaak wordt gedacht dat het van glasproductie afkomstig is.

In een volgende fase van de ijzerwinning moest de wolf verder worden bewerkt. Deze was namelijk allerminst vergelijkbaar met de stroom vloeibaar ijzer die uit een moderne hoogoven komt; het was een onooglijke klomp materiaal met het formaat van een flinke sinaasappel. De wolf werd opnieuw verhit in een smeedhaard en door hameren werd het ijzer gescheiden van het slak dat er nog tussen zat.

De schaal van de productie Uit het bovenstaande blijkt dat het een heel werk was om een redelijke hoeveelheid ijzer te verkrijgen. De vraag is nu of er iets te zeggen is over de schaal waarop er in Oerle ijzer is gewonnen en verwerkt. In vergelijking met Hoogeloon-Kerkakkers is er in Oerle betrekkelijk weinig slakmateriaal gevonden (tabel 1). Hierbij is nog buiten beschouwing gelaten dat op de Kerkakkers ruim 145 kg limoniet - dus onbewerkt erts - is verzameld, nog maar een fractie van de tonnen gebruikt als bouwmateriaal in de funderingen van de villa.12 De hoeveelheid limoniet, slak én ijzeren voorwerpen was in Hoogeloon dusdanig groot dat de opgraver aanvankelijk uitging van een soort ijzerindustrie. Deze zou de basis hebben gevormd voor de rijkdom van de nederzetting en de bouw van de villa

19

20

17. Een deel van het profiel van waterput 207 van Hoogeloon; de donkerste band in het midden bestaat helemaal uit afval van de ijzerproductie. categorie

Oerle

Hoogeloon totaal

Hoogeloon buiten villa

oven-/haardwand

7197

41737

11526

smeedhaardslak

4267

45914

10334

20654

1232

1232

120

32640

4178

6615

37616

4193

0

10818

5619

1937

736

212

40790

170693

37294

smeedslak vloei-/productieslak sintel slak algemeen indetermineerbaar totaal

Tabel 1. Een vergelijking van de vondsten van slakken en ovenwanden uit Oerle en Hoogeloon.

mogelijk hebben gemaakt.13 Nu suggereren de resultaten van een recente analyse van het Hoogeloonse materiaal dat de ijzerproductie structureel minder grootschalig was dan gedacht.14 Ongeveer 80% van de slakken is namelijk aangetroffen in grondsporen direct rond de villa. In een waterput hier is 130 kg aan slak en oven-/haardwanden teruggevonden. Dit materiaal lijkt te zijn gestort aan het einde van de 2de eeuw, toen de villa werd verbouwd en voorzien van een badgedeelte. Wellicht hebben we hier dus van doen met het productieafval ontstaan bij het vervaardigen van allerhande ijzerwerk voor die verbouwing, dus voor één uitzonderlijk project.

Wanneer alle vondsten direct rond de villa buiten beschouwing worden gelaten, blijkt in Hoogeloon sprake van 37 kg slak. Ongeveer een derde hiervan komt uit kuilen aan de noordwestelijke kant van het nederzettingsterrein en suggereert een minder professionele manier van ijzerproductie in vergelijking met de vondsten uit de eerder genoemde waterput. Al met al is de hoeveelheid slak geassocieerd met de ‘gewone’ boerderijen van Hoogeloon ongeveer even groot als die uit Oerle: 37 tegenover 42

kg. Dergelijke hoeveelheden zijn eveneens verzameld in Romeinse plattelandsnederzettingen als LieshoutBeekseweg en Deurne-Groot Bottelsche Akker.15 Het heeft er daarom alle schijn van dat in al deze plaatsen sprake was van een structurele, maar kleinschalige productie van ijzer voor lokaal gebruik.16 Waar is wat in Oerle gemaakt?

Helaas is het niet te bewijzen dat het ijzer in Oerle en andere plaatsen is gebruikt om werktuigen van te maken.

Zelfs de oorspronkelijke plaats van de ijzeroventjes en smeedhaarden is onbekend: de fragmenten van de oven- en haardwanden worden steeds als afval gevonden. Het smelten en uitsmeden van de wolf kan in de openlucht hebben plaatsgevonden, maar het maken van voorwerpen zal toch in een soort smidse moeten hebben plaatsgevonden.17 Concrete aanwijzingen hiervoor ontbreken echter: geen haarden, lesbakken of waterputten vlak naast bijgebouwen bijvoorbeeld.

Zoals de plaats van eventuele smidsen onbekend is, weten we evenmin of de smid dit beroep permanent

18. Een Romeinse slotenmaker aan het smeden, met zijn gereedschap, het eindproduct en een slaaf bij de smeedhaard (grafsteen uit Aquileia, Noordoost-Italië).

21

22

19. Een voorbeeld van het transport van puin over grote afstanden. Een dakpanstempel van het 10de legioen, gevonden in Diessen.

20. Fragmenten van een kapiteel van zandsteen, verzameld bij een villa of tempel en vervoerd naar Deurne.

uitoefende - gecombineerd met de ijzerwinning - of slechts part-time, op momenten dat het boerenbedrijf dit toeliet.

Hoewel theoretisch eventueel sprake kan zijn geweest van rondreizende smeden, die de nederzetting af en toe bezochten om daar met het plaatselijk gewonnen ijzer aan de slag te gaan, is dat wat moeilijker voor te stellen.18 Het zal toch nodig zijn geweest om gereedschap en cruciale onderdelen van ploegen of wagens direct te kunnen maken of repareren.

Hier komen we op de laatste vraag, die naar de capaciteiten van lokale smeden. Hoewel deze allerlei werk aankonden, zullen bepaalde producten toch om specialisten hebben gevraagd. Men kan hierbij denken aan gecompliceerdere werkstukken als sloten en weegschalen, misschien ook haardkettingen. Het ligt voor de hand dat dergelijke zaken werden gekocht wanneer men de stad bezocht. Verder is het weliswaar mogelijk dat een lokale smid een wagen of meubel repareerde, maar zal de vervaardiging van dit soort gecompliceerde werkstukken inclusief alle ijzeren onderdelen - in principe niet in elke nederzetting hebben plaatsgevonden.19 Via een omweg?

De vondst van ijzerslakken en dergelijke wijst op de productie van ruwijzer in Oerle (en andere ‘gewone’

nederzettingen). Het is mede daarom waarschijnlijk dat hier ook voorwerpen werden gesmeed en gerepareerd. De rest zal in de stad zijn gekocht of geruild tegen producten uit Oerle zelf.

Er is echter nog een andere mogelijkheid waardoor ijzerwerk hier terecht is gekomen: het verzamelen op (deels) verlaten woonplaatsen elders (fig.19 en 20). Deze optie is niet te bewijzen, maar dient wel te worden overwogen.

De diversiteit aan voorwerpen in het dolium is betrekkelijk groot. Ze zijn afkomstig van het ontmantelen van allerlei zaken. Het verzamelen moet een lange periode in beslag hebben genomen óf er moet ergens een bron van erg veel sloopmateriaal zijn geweest. Men kan denken aan een verlaten legerkamp of een villa en daarbij komt ook die van Hoogeloon-Kerkakkers in aanmerking. Het hoofdgebouw hier is rond 240 na Chr. in elk geval gedeeltelijk in verval geraakt, zodat dus een aanzienlijke hoeveelheid ijzer voor het oprapen lag (al zal de plaatselijke bevolking daarvoor wel toestemming moeten hebben gegeven).20 Hoe onwaarschijnlijk dit scenario misschien mag lijken, het is inmiddels wel aangetoond dat later in de Romeinse tijd op grote schaal dakpannen en natuurstenen bouwelementen over tientallen kilometers naar nederzettingen in het ZuidNederlandse dekzandgebied werden vervoerd.21

23

24

21. Een voorbeeld van een muntschat. 3de eeuwse munten uit Cuijk.

22. Afbeelding van een steenhouwer bij de Romeinse tufsteengroeves van Kruft; let op de verwijzing naar de mannelijke vruchtbaarheid.

WAAROM IS HET IJZER BEGRAVEN? Hoewel hierboven voorlopig is uitgegaan van het dolium als een voorraad ‘oud ijzer’ voor hergebruik, zouden er misschien andere redenen kunnen zijn waarom het is begraven. Als het gaat om de vraag waarom grotere aantallen voorwerpen in de grond zijn gestopt, houden archeologen doorgaans rekening met drie redenen: -een rituele depositie of ‘offer’ aan goden of andere bovennatuurlijke machten22 -verstopte kostbaarheden in tijden van onrust (of geroofde, later verloren verloren schatten) -grondstoffen, producten en werktuigen van een ambachtsman De ware reden voor een depositie kan soms achterhaald worden door een zorgvuldige analyse van de samenstelling van het depot en de vondstomstandigheden, maar meestal is dat onmogelijk.

Misschien kan men zich bij de eerste reden weinig voorstellen, maar voor veel samenlevingen had en heeft de winning van metalen en het smeden van voorwerpen iets magisch. De aanwezigheid en het ‘aangroeien’ van de ijzeroerbanken in beekdalen zal een onverklaarbaar verschijnsel zijn geweest. Het woord ‘groeien’ is bewust gebruikt omdat mensen de winning van ertsen soms vergelijken met het oogsten van gewassen.23 In teksten uit de Romeinse tijd wordt geschreven hoe men dacht dat marmer in de groeves weer aangroeide.24 Bij steengroeves werden niet voor niets vruchtbaarheidssymbolen ingehakt.25 Het is dus niet vergezocht te denken dat destijds offers werden gebracht om de ‘vruchtbaarheid’ van ertsvoorkomens te verzekeren. Echter, dergelijke offers mogen vooral worden verwacht bij die voorkomens zelf, in beekdalen en moerassen. In dergelijke milieus waren voorwerpen later bovendien niet meer terug te vinden.

Daarom is het rituele karakter van vondsten uit ‘natte contexen’ voor archeologen sneller te herkennen.

Deposities ‘op het droge’ waren in principe wel terug te halen, zodat voor altijd begraven ‘offers’ niet te onderscheiden zijn van onder de grond bewaarde ‘schatten’ of ‘voorraden’. Als de plaats waar voorwerpen begraven of weggestopt zijn geen bijzondere kenmerken vertoont, wordt de rituele verklaring al snel terzijde geschoven. In Oerle zijn er ook geen duidelijke aanwijzingen voor een ritueel en laten we dit daarom verder buiten beschouwing.

Het blijft echter een optie, al was het maar omdat het voor een langere tijd bewaren van ijzer onder de grond niet bevorderlijk is voor de kwaliteit: het gaat immers roesten.26 Het verklaren van het Oerlese dolium vol ijzer als een verstopte ‘schat’ van kostbaarheden, zal velen wellicht even vergezocht overkomen als die van een offer. Echter, vanaf de late 2de eeuw was sprake van onrust en onveiligheid.

Rond 175 na Chr. vond een plundertocht van Chauken plaats en in het begin van de 3de eeuw bemoeiden Romeinse keizers zich met het herstel van bouwwerken aan de Rijngrens. Van 260 tot 275 maakten onze streken uit van het ‘Gallische keizerrijk’, ontstaan in de context van grootschalige Germaanse invallen en een falend centraal gezag. Rond 275 na Chr. komt abrupt een einde aan de bewoning op de Zuid-Nederlandse zandgronden.27 Goed, er is dus sprake van onrust, maar waarom zou je ijzer verstoppen? Als het gaat om kostbaarheden, zou men toch in de eerst plaats denken aan muntschatten.

Uit Brabant zijn enkele muntschatten bekend die met de onrust van deze tijd in verband gebracht zouden kunnen worden, enkele jaren geleden is er nog een bij een opgraving in Cuijk gevonden.28 Kostbaar was zeker ook de bekende bronsschat van Nistelrode die in 2004 is ontdekt.

25

26

23. Het bronzen vaatwerk uit het depot van Nistelrode.

24. Een reconstructie van de wagen met buit uit Neupotz en een deel van de metaalvondsten daarvandaan.

De 30 stuks bronzen vaatwerk, onder meer schalen, steelpannen en wijnzeven, zijn rond het jaar 250 op een paar honderd meter van een Romeinse nederzetting begraven. De interpretatie als ‘angst-schat’ ligt hier voor de hand,29 al houden de opgravers zelf andere verklaringen dan een Germaanse inval voor mogelijk.30 Maar ijzer is toch wat anders dan bronzen vaatwerk en niet kostbaar?

Toch wel: het tegendeel blijkt uit archeologische vondsten uit de Romeinse tijd. Weliswaar was ijzererts overal te winnen - zoals we zagen zelfs in de Brabantse beekdalen - en daarom waren ijzeren voorwerpen verre van zeldzaam. Tegelijk vroeg het winnen van erts en smeden tot voorwerpen een aanzienlijke tijdsinvestering, zodat men zuinig op ijzerwaar zal zijn geweest.

Dat de waarde van ijzer niet mag worden onderschat, blijkt wel het meest duidelijk uit twee spectaculaire schatvondsten uit de Rijn in de omgeving van het ZuidDuitse Karlsruhe. Deze schatvondsten van Neupotz en Hagenbach zijn buit van plundertochten in het midden en zuidwesten van Frankrijk door Germaanse plunderaars, waarschijnlijk in 260 na Chr.31 Bij de terugtocht is een deel van de buit in de Rijn terechtgekomen. Of het materiaal is geofferd of verloren is hier minder van belang, interessanter is de samenstelling van de vondsten. Beide omvatten de meest uiteenlopende voorwerpen, Neupotz ruim 1000 en Hagenbach 375 stuks. In veel gevallen gaat het om bronzen vaatwerk (vergelijk Nistelrode), respectievelijk zo’n 300 en 60 ketels, steelpannen en drinkservies. De schat van Hagenbach omvat verder 130 zilveren wijgeschenken uit een tempel en een dertigtal zilveren sierraden. In Neupotz zijn meer dan 500 ijzeren voorwerpen gevonden, waaronder meer dan 300 stukken wagenbeslag, hoefijzers en jukbeslag. Voor een aanzienlijk

deel hoort dit materiaal bij de wagen(s) waarop de buit is gevoerd. Zo’n 25 boeien, kettingen en sloten zijn misschien gebruikt om gevangen Galliërs mee te voeren. Dan zijn er bijna 170 ijzeren werktuigen: hakmessen, bijlen, tangen, landbouwwerktuigen enzovoort. De vondst van Hagenbach omvat zo’n 140 ijzeren voorwerpen, meer dan een derde van de totale vondst.32 IJzeren werktuigen waren dus zeker gewild bij Germaanse plunderaars. Toch is het onwaarschijnlijk dat het ijzer van Oerle voor dergelijke lieden is verstopt. Zoals eerder vermeld, is het aantal echt ‘kostbare’, ofwel intacte werktuigen of voorwerpen in het dolium beperkt. Hoewel het ijzer voor de bewoners van de nederzetting een zekere waarde vertegenwoordigde, kan men zich moeilijk voorstellen dat men juist dit heeft verstopt uit angst voor een aanstaande plundering. In dat geval zal de prioriteit aan andere kostbaarheden zijn gegeven, als munten, voorwerpen van brons of edelmetaal. Wel kan het ijzer zijn begraven in het licht van een meer algemeen gevoel van onveiligheid.

De conclusie moet uiteindelijk toch zijn dat het ijzer van Oerle waarschijnlijk een ‘grondstoffendepot’ vormde, vooral bestaand uit ‘oud ijzer’. Een deel van de voorwerpen, zoals de disselhamer, de bellen, de askappen of de handgrepen, konden eventueel worden hergebruikt door ze opnieuw van een steel te voorzien of ergens op te monteren, maar omsmeden zal het hoofddoel zijn geweest. Maar tenslotte moet worden herhaald: het is nooit helemaal uit te sluiten dat het ijzer toch als offer is begraven of dat er een direkt verband is met een onveilige situatie. Er zijn alleen geen duidelijke aanwijzingen voor die scenario’s.

27

28

25. Twee voetboeien en wagenonderdelen uit Someren.

EEN IJZERDEPOT UIT SOMEREN Een aardig voorbeeld van een ander depot met voor hergebruik en omsmeden bestemde voorwerpen, is dat van Someren-Ter Hofstadlaan. Bij het aanleggen van een opgravingsvlak in 2007, ketste de kraanbak met een harde knal af op een grote klomp roest. Even werd gedacht uit een explosief of een stuk schroot, maar al snel werd duidelijk dat het ‘oud’ ijzer betrof. De klomp was ingegraven naast een hoekpaal van een Romeins huis, niet in een dolium zoals in Oerle, maar misschien oorspronkelijk verpakt in een leren buidel of een doek.

Bij het röntgenonderzoek en de behandeling door Restaura, kwamen elf ijzeren voorwerpen aan het licht.

Het meest aansprekend waren twee ijzeren voetboeien, identiek en duidelijk een paar vormend. Het bijbehorende buisvormige slot ontbrak. Twee askappen van een wagen zijn qua grootte en uitvoering vergelijkbaar met nummer 101 en 128 uit Oerle. Eveneens als wagenbeslag te identificeren, zijn twee grote ijzeren ringen. Het moeten ‘stootringen’ zijn geweest, aangebracht tussen het vierkante deel van de wagenas en de wielnaaf (zie pagina 47). De functie van de andere voorwerpen is onbekend,

26. Het huis waar het ijzerdepot van Someren in gevonden is. De pijl wijst naar de paalkuil waar het ijzer in zat.

29

maar ze zouden ook wel eens van een wagen geweest kunnen zijn. Het gaat om een koker die wel iets wegheeft van een kruiwagenhandvat, misschien een lager voor de bonnagel (vergelijk pagina 49), alsmede vier strips eindigend in een U-vorm, bijvoorbeeld om de zijwanden van de wagenbak in te zetten.

Hoewel het depot van Someren veel kleiner is dan dat van Oerle, bestaat het in essentie deels uit hetzelfde materiaal: gedemonteerde onderdelen van oorspronkelijk grotere zaken, die niets met elkaar te maken hebben (voetboeienwagen). Alleen echt ‘schroot’, zoals bijvoorbeeld losse spijkers, ontbreekt in Someren. In de publicatie durfden we het niet aan het huis in de 3de eeuw te dateren, maar dat is zeker mogelijk. In elk geval is het gebouw 2de-eeuws of later. De aanwezigheid van voetboeien is intrigerend, want zij wijst op het houden van slaven. Tegelijkertijd is het minder waarschijnlijk dat dit in een eenvoudige nederzetting als Ter Hofstadlaan is gebeurd, dus misschien is het ijzer ergens anders vandaan gehaald.

30

0

10 cm

1

2

catalogus van de vondsten AARDEWERK

31

1, 2 dolia De ijzeren voorwerpen zaten in een grote pot waarvan de bovenzijde in later tijd is verdwenen. Hiernaast lagen scherven van een tweede, gelijksoortige pot. Deze was in scherven, maar nog helemaal te restaureren. Grote, bolle potten met een naar binnen staande platte rand worden dolium genoemd. Het is een vorm uit het Mediterrane gebied, al ver voor de Romeinse tijd gebruikt. De grootste pithoi (Grieks) of dolia (Latijn) waren manshoog en in de grond ingegraven, bijvoorbeeld in de vloer van kelders. Iets minder grote exemplaren waren verplaatsbaar, maar hadden nog altijd een inhoud van 200-300 liter.

De grootste en grotere dolia konden niet op de pottenbakkersschijf worden gedraaid, maar moesten met de hand worden opgebouwd, eventueel op een draaibaar plateau. Ze dienden voor de opslag van de meest uiteenlopende producten, zowel vast (graan, zaaigoed) als vloeibaar (wijn, olijfolie). Daarnaast werden ze vaak gebruikt voor de productie van garum, allec of liquamen, soorten vissaus. Hiertoe werden stukken vis en visresten met olijfolie en kruiden gemengd om ze vervolgens te laten fermenteren. Een dolium uit Valkenburg (Z.H.) werd gevonden met de visgraten er nog in. Het was ingegraven in een laag mest, om door broei de fermentatie te bevorderen.33 In Aardenburg gaf een inscriptie de inhoud aan: ongeveer 300 liter allec.34 Op een dolium uit Nederweert was ingekrast dat er ongeveer 14.5 liter garum in zat.35 De inhoud van het Nederweertse exemplaar geeft al aan dat er veel kleinere dolia bestonden, makkelijk te transporteren en bovendien op de draaischijf te maken. De dolia van Oerle zijn eveneens gedraaid. Het compleet gerestaureerde exemplaar - overigens nogal asymmetrisch - is 35 cm hoog en het andere zal ongeveer even groot zijn geweest. Beide hebben op de buik opgelegde banden met kerfjes, een decoratie afgeleid van meer plastische touw-imitaties.36 Wat er oorspronkelijk in de beide dolia zat, is onbekend. De combinatie van het formaat, de gedraaide uitvoering, de kerfbanden, de randvorm en een lichtbruin-crèmewit baksel wijzen op een datering in de late 2de of 3de eeuw na Chr.37

Dolium 1.

Dolium 2.

32

127

0

5 cm

233

GEREEDSCHAP

33

85, 127 disselhamers Het afgebeelde voorwerp is direct te herkennen als een dissel, gebruikt om het oppervlak van houten balken of planken te bewerken. Dit werktuig heeft een lange geschiedenis. In ons land komen ze al ruim 7000 jaar voor, aanvankelijk gemaakt van steen en pas veel later van metaal. IJzeren dissels zijn zelfs nu nog te koop, al is het geen gangbaar gereedschap meer.

Het vlakmaken van balken gebeurt tegenwoordig immers vooral met de schaaf of met machines.

In de Romeinse tijd werd de dissel ascia genoemd. Dissels bestonden zowel met als zonder ‘hamerkop’, waarbij de laatste rond, gefacetteerd of vierkant kon zijn.38 Hoewel er zeer veel bekend zijn, van allerlei soorten vindplaatsen, zijn de exemplaren uit Oerle bij mijn weten de eerste uit een landelijke nederzetting op de Zuid-Nederlandse zandgronden.

Van dissel nr. 85 is niet meer over dan de hamerkop, waarvan de oorspronkelijke vorm niet goed te zien is. Het is lastig de verschillende uitvoeringen van dissels te dateren. In de vroeg-Romeinse tijd is het ‘huis’ - de huls waarin de steel steekt soms betrekkelijk lang,39 maar dat hoeft niet per se.40 Qua lengte van het huis past onze complete hamerdissel 127 goed in de 2de of 3de eeuw na Chr. Bij nog jongere, laat-Romeinse exemplaren steekt het huis niet meer uit, is geen sprake meer van een hamerkop en is de knik bij de aanzet van het blad scherp.

233 zaag Onder de werktuigen uit de Romeinse tijd zijn zagen betrekkelijk zeldzaam, omdat de dunne bladen snel wegroesten.41 Toch is duidelijk dat men de meest uiteenlopende typen kende, van beugelzagen tot grote spanzagen voor het zagen van boomstammen.42 De angel aan ons fragment wijst op een zaag met een houten handvat, waarschijnlijk met een cilindrische vorm in het verlengde van het zaagblad (dus een soort kapzaag, of beter: toffelzaag). De tanden van moderne houtzagen zijn doorgaans asymmetrisch driehoekig, waarbij de tandborst127 aan de voorkant (in de duwrichting) wat steiler is dan de tandrug aan de achterkant. Deze vorm bestond ook al in de Romeinse tijd,43 maar de tanden van de Oerlese zaag lijken eenvoudig symmetrisch.44 Zaagtanden staan verder vaak om en om iets naar links of rechts om vastlopen te voorkomen. Een paar van de grotere tanden aan het uiteinde van ons fragment zijn ook iets5 gebogen, maar dit lijkt eerder 0 cm toeval.

233

34

116 0

5 cm

27. De vorken van Oerle (links) en Hoogeloon (rechts) bijelkaar

GEREEDSCHAP

35

116 vork Dit soort tweetandige vorken wordt in publicaties wel bij de landbouwwerktuigen besproken, al is eigenlijk direct duidelijk dat ze niet als hooivork of -gaffel gebruikt kunnen zijn. Daarvoor staan de tanden te dicht opeen. Een historisch landbouwwerktuig met een overeenkomstige vorm is de bietensteker. Deze heeft echter meestal een huls voor de steel, naar elkaar toe gebogen tanden en soms een dwarsstukje om met de voet kracht te kunnen zetten.45 Weliswaar werd de biet (Beta vulgaris) in de Romeinse tijd verbouwd, onder meer bij de villa van Hoogeloon,46 maar waarschijnlijk hebben we toch niet met een landbouwwerktuig van doen. Het gaat hier eerder om een vork voor het oppakken van smeltkroesjes.47 Het is zeker denkbaar dat in veel nederzettingen versleten bronzen voorwerpen werden omgesmolten om er eenvoudige gebruiksvoorwerpen van te maken. In elk geval zijn tweetandige vorken als die van Oerle ook gevonden in de Romeinse nederzettingen van Hoogeloon en Venray-Hoogriebroek.48 Daarnaast zijn ze aangetroffen in militaire kampen.49 369 (188?) haalmes Messen met aan weerszijden een angel om een handvat te bevestigen, worden haalmessen genoemd. Haalmessen worden met beide handen naar het lichaam toe gehaald en gebruikt als een soort schaaf. Ze kenden vroeger een groot aantal toepassingen. Messen met een holle snede werden gebruikt in de leerlooierij voor het verwijderen van de haren van huiden.50 Het dikkere, rechte mes van Oerle diende misschien voor het verwijderen van boomschors of een andere grove houtbewerking. Uit de Romeinse nederzetting Weert-Kampershoek is een wat fijner haalmes afkomstig, wellicht bedoeld als een soort schaafje om het oppervlak van stukken hout mooi af te werken.51 381 sikkelvormig mesje Sikkelvormige messen zijn niet ongewoon in de Romeinse tijd, maar doorgaans veel groter dan ons exemplaar. Het waren namelijk snoeimessen gebruikt in de wijnbouw of de fruitteelt, en ook wel bij het mandenvlechten.52 Kleinere messen met deze vorm zijn in onze streken vooral bekend uit graven,53 maar zonder bekende functie. Ze worden in graven van zowel mannen als vrouwen aangetroffen. Misschien waren het een soort zakmessen of werden ze gebruikt voor het inkorten van het hoofdhaar.

369

0

5 cm

381

36

0

5 cm

118

28. Een complete haardketting uit Neupotz met helemaal onderaan haken waarvan er een in Oerle is gevonden.

HUISRAAD

37

118 haardketting, segment Deze getordeerde staaf van 25 cm lang heeft aan het ene uiteinde een oog en aan het andere een haak. Het is onmiskenbaar een deel van een haardketting, gebruikt om ketels boven het haardvuur te hangen.54 In de Romeinse uitvoering was bovenaan sprake van een grote ophanghaak, met daaronder twee of drie stangen, de onderste eindigend in een dubbele haak.55 Aan deze haak zat een reeks kettingschakels met daaronder weer twee stangen (of vier bij een dubbele uitvoering).

De stang uit Oerle is de onderste, met een haak voor de ketel. Het oog tussen de laagste stangen kon aan de dubbele haak worden gehangen om zo het geheel in te korten. Haardkettingen of -halen werden tot in de 19de eeuw gebruikt. Ze hadden toen echter vaak de vorm van een lange ketting (kettinghaal), waarvan de onderste haak een S-vorm had en op iedere gewenste hoogte aan de ketting kon worden gehaakt om de ketel hoger te hangen. Het meest bekend is de karakteristieke zaaghaal, waarbij tanden in combinatie met een beugel werden gebruikt om de hoogte in te stellen.

231 opscheplepel Dit is onmiskenbaar een soort opschep- of pollepel. Van de steel resteert 11 cm, maar deze zal oorspronkelijk zo’n 40-45 cm lang zijn geweest. De diameter van de bak van ca. 8 cm komt overeen met lepels van elders.56 Er bestonden ook veel grotere lepels met dezelfde vorm, hier kon de bak een diameter tot 20 cm hebben en de steel een lengte rond 55-65 cm.57

0

5 cm

231

38

29. Reconstructie van een balans. Schaal 1:4.

Afmetingen gebaseerd op de schaal van Oerle.

0

5 cm

083

WEEGINSTRUMENT 83 schaal van een unster of balans In de Romeinse tijd kende men verschillende soorten weegschalen.58 Het eenvoudigst was de balans met gelijke armen: de te wegen spullen in de ene schaal, gewichten in de andere. Deze gewichten bestonden vaak uit bewerkte stenen, waarin het gewicht stond ingekrast. Een ander soort weegschaal was de unster of balans met ongelijke armen. Hier lag het draaipunt niet in het midden, maar dicht bij een van de uiteinden. De schaal hing aan de kant van het draaipunt en door het verschuiven van een gewicht over de lange zijde kwam de arm in balans. Aan streepjes kon men dan het gewicht aflezen.

De schaal kon op twee of drie plaatsen worden opgehangen, zodat een weegbereik voor verschillende lasten ontstond.

Waarschijnlijk hoorde de schaal uit Oerle bij een dergelijke unster. De arm van een dergelijk instrument is bij de villa van Hoogeloon-Kerkakkers gevonden.59 Deze was ongeveer 33 cm lang en had - voor zover bewaard gebleven - twee plaatsen waar balans kon worden opgehangen. Gezien de diameter van de schaal uit Oerle van 14.5 cm zou de arm wel eens langer dan die van Hoogeloon kunnen zijn geweest, misschien zo’n 40-50 cm. Met een dergelijke weegschaal zouden lasten tot zo’n 6-9 kg gewogen kunnen worden.60 Hoewel de Romeinen een verfijnd systeem van gewichten kenden, met als kleinste eenheid 1/1728 libra, ofwel 0.186 gram (!),61 verliep het wegen op zich wat minder nauwkeurig. De oorzaak hiervoor waren kleine afwijkingen aan de gewichten en de schaalverdelingen op de balansen. Voor het dagelijks gebruik was de nauwkeurigheid echter ruim voldoende. Waarvoor men een balans op het Romeinse platteland concreet heeft gebruikt, blijft natuurlijk de vraag. Een gebruik in de keuken is denkbaar, maar ook bij het verhandelen van (agrarische) producten. Weegschalen werden eveneens bij ambachtelijke activiteiten toegepast, om grondstoffen af te wegen.62

39

40

8

9

379

37 0

5 cm

380

A

B

C

30. Schema’s van drie soorten Romeinse sloten.

A draaislot (zoals dat uit Oerle); B slot met slotkoker; C slot met haaksleutel.

MEUBELS 8, 9, 237, 379 slot en slotplaat In de Romeinse tijd kende men verschillende typen sloten en sleutels.63 Voor deuren werden vaak grendels voor een ‘haaksleutel’ toegepast. Een dergelijke grendel had vierkante uitsparingen, waarin een veer vierkante pennetjes omlaag hield. Met een bijpassende sleutel konden de pennetjes omhoog worden gedrukt en de grendel verschoven.64 Een ander type slot was een soort beugelslot. Het uiteinde van de grendel had de vorm van een veer en deze zat klem in de slotkoker.

De sleutel had aan het uiteinde een ring die de veren indrukte, zodat de grendel vrijkwam. Een aantal grendels van dit slottype is gevonden op de Kerkakkers bij Hoogeloon, één maal behorend bij een bijzonder stel voetboeien waarmee men slaven of gevangenen kon vastketenen.65 Vondsten van voetboeien zijn in onze streken algemener dan men zou denken, hetgeen suggereert dat slavenarbeid niet ongewoon was (zie pagina 24-25).66 Een derde type slot uit de Romeinse tijd was het draaislot en tot dit type behoort het slot uit Oerle.67 De sleutel had een baard en werd door het sleutelgat in een huls gestoken. Deze kon draaien en drukte tegelijkertijd een veer omhoog en een grendeltje naar achteren. Draaisloten werden toegepast in hangsloten aan kettingen en eveneens in kasten en vooral kisten. Onze vondst hoort bij de laatste vorm, zoals de rechthoekige slotplaten - waarvan het bronzen exemplaar een decoratieve functie had - laten zien. Kisten werden gebruikt voor het opbergen van alle kostbare zaken waarover men in een Romeins huishouden beschikte. Ze bestonden in de vorm van enorme, met ijzer beslagen geldkisten tot kleine kistjes voor de sierraden van de vrouw des huizes.

380 bronzen plaat Het gaat hier om een dunne plaat brons met nog ruim de helft van een rond gat (diameter 55 cm). De aard van het materiaal doet denken aan de bronzen slotplaat 379 en de ronde vorm komt ook vaak op slotplaten zelf voor (zij het dat het centrum dan dicht is).68 Het is niet onmogelijk dat we hier met beslag van een meubel of kist te maken hebben.

37 beslagplaat In een ijzeren plaatje van 50 bij 29 mm zitten bij een van de hoeken twee vierkante uitsparingen. Het zou hier om meubelbeslag kunnen gaan, hoewel het plaatje misschien een heel ander doel had.

41

38

31. Een meubelgreep uit Hoogeloon (boven) en die van Oerle.

42

175 0

0

0

5 cm

370

5 cm

370

5 cm

0

370

5 cm

370

326 314/315 314 314 91

326

314

326 0

5 cm

93 0

326

5 cm

93

93

234

0

5 cm

5 cm

93

314

0

MEUBELS

43

370 handgreep De handgrepen aan meubels en kisten waren in de Romeinse tijd meestal van brons. Dit materiaal werd gegoten en maakte het mogelijk om plastische, ‘driedimensionale’ vormen te maken. Zo hadden handvaten vaak een meerhoekige doorsnede en allerlei verdikkingen en decoraties. Deze handgreep uit Oerle is van ijzer en daardoor plat en ‘tweedimensionaal’. Wel is de maker er in geslaagd om een sierlijk voorwerp te smeden, met drie sikkel- of peltavormige delen. De uitvoering in ijzer en het betrekkelijk grote formaat (23 cm breed) wijzen er op dat de handgreep voor een zware en dus grote kist is gebruikt.

De lengte van de splitpennen wijst op een houtdikte van 3-4 cm. Mogelijk zat deze handgreep op een arca, een grote met ijzer beslagen kist voor kostbaarheden.69 Een vergelijkbare greep komt van de Kerkakkers in Hoogeloon.70 326 handgreep Deze handgreep is gesmeed uit een vierkante staaf ijzer en heeft een afgeplatte U-vorm. Het formaat van de greep zelf verschilt niet veel van nr. 370, maar de uitvoering is duidelijk minder sierlijk.71 Vaak zijn de uiteinden van dit soort ijzeren grepen nog wel knopvormig verdikt, maar dat is hier achterwege gelaten.72 Een hoekig gebogen greep is te zien op een kast afgebeeld in de sarcofaag van Simpelveld (fig. 32), al zullen op dergelijke meubels doorgaans bronzen exemplaren zijn gebruikt.

314/315, 317/318 ring met splitpen Dit is in principe de meest eenvoudige uitvoering van een handgreep om een meubel of iets dergelijks te openen: een grote ijzeren ring door een splitpen. Of beide ringen werkelijk hiervoor zijn gebruikt, weten we niet zeker. Ze kunnen even goed onderdeel zijn geweest van een wagen, zijn gebruikt om een dier aan vast te zetten of vele andere functies hebben vervuld.

93, 132 splitpennen Drie losse splitpennen kunnen ook de meest uiteenlopende functies hebben gehad, maar er wordt er hier één afgebeeld om de vorm goed te laten zien.

32. Houten kast met bronzen of ijzeren handgrepen, zoals afgebeeld aan de binnenkant van de askist van Simpelveld.

44

33. Een van de taatskommen uit Hoogeloon.

198 0

324 5 cm

100 0

5 cm

SCHARNIEREN 198, 324 taatskommen Deze onaanzienlijke ijzeren blokjes met zijden van 5.5-6 cm hebben in het midden een komvormige verdieping en zijn daardoor direct herkenbaar als taatskommen of -potten. Het is eigenlijk een primitief soort lager, waarin een taats, speun of pen kon draaien. Dit soort scharnier wordt ook tegenwoordig nog gebruikt, hoewel vaak min of meer verborgen en daarom niet zo bekend. Het is namelijk te vinden in hele zware constructies als sluisdeuren en de koningsspil van molens,73 of juist bij heel chique, brede openslaande deuren waarbij de illusie wordt gewekt dat ze geen scharnieren hebben. In de Romeinse tijd zullen taatskommen vooral bij huisdeuren zijn toegepast; ze worden vrij vaak gevonden.74 Ook in Hoogeloon zijn twee taatskommen gevonden, ongeveer even groot als de twee uit Oerle (zijden van 52-62 mm).75 Het is mogelijk dat de sleutelgatvorm in een van de Oerlese blokjes het gevolg is van slijtage; taatskommen hebben als nadeel dat ze veel wrijving opleveren als ze niet goed worden gesmeerd.

3, 5, 100 scharnier In de Romeinse tijd kende men alle mogelijke vormen van scharnieren. Dit type scharnier is betrekkelijk eenvoudig van uitvoering: de ene helft is een plaat met een gat, de andere helft een plaat met een oog.76 De foto toont een kenmerkend aspect van dit soort scharnieren, namelijk de bewegelijkheid. Het scharnier kan niet alleen in één richting draaien, maar ook zijdelings. De ‘knoop’ (het oog) van de ene helft wordt immers niet ingeklemd tussen twee knopen van de andere helft.77 Hoewel het combineren van twee of drie scharnieren de speling sterk beperkt, zijn ze vooral geschikt voor kistdeksels of kelderluiken, minder voor raamluiken of deuren. Dit type scharnier vinden we op talloze Romeinse vindplaatsen.78 Bij het exemplaar uit Oerle wijzen de spijkers dezelfde kant uit, maar bij veel voorbeelden hebben ze tegengestelde richtingen, zoals in het geval van een vondst uit Hoogeloon.79

45

0

5 cm

38

38

46

38 175

175

175

91

234

234 0

5 cm

91

0

175 38

SCHARNIEREN

47

38, 76, 87, 175, 316 scharnier Twee scharnieren van dit type zijn gerestaureerd, drie andere niet, maar lijken wel op de andere. Het gaat om een stroken van ca. 3 cm breed met aan het ene uiteinde een punt en een gat, aan het andere een oog. Het oog kan eenvoudig zijn uitgevoerd zoals bij 38, of eindigen in een sierlijke krul zoals bij 175. Voor deze scharnieren zijn niet direct goede parallellen gevonden. Ze moeten bijna tussen twee lagen hout ingeklemd hebben gezeten om een stevige verbinding te krijgen.

91 scharnier Dit voorwerp lijkt qua afmetingen op de zojuist besproken scharnieren, maar lijkt naast het puntje geen gat aan het ene uiteinde te hebben. Verder is het draaipunt anders uitgevoerd: geen oog maar twee175 tot een U-vorm gebogen vleugels.

234, 366 sluithaakje Twee haakjes lijken sterk op deurhaakjes die men vandaag de dag nog in ijzerwinkels kan kopen. Het enige verschil is dat het 91 haakje niet met een schroef, maar met de bekende splitpen werd bevestigd. Met dit soort haakjes zullen in de Romeinse tijd, net als tegenwoordig, deuren, raamluiken en hekjes zijn vastgezet. Bij de villa van Hoogeloon zijn eveneens twee van dit soort haakjes gevonden.80

234

0

5 cm

91

234

0

5 cm

77

48

125

120

0

10 cm

311

SCHARNIEREN ?

77, 120, 125, 236, 311, 320 ‘tentharingen’ Zes voorwerpen van ijzer lijken op het eerste gezicht een soort tentharingen. Dat zijn het natuurlijk niet. Er zit immers geen ring aan vast maar een grote kram; in de buurt van de punt zit een gat. De zes exemplaren hebben verschillende afmetingen, van 12.5 tot ongeveer 20 cm lang. Niet alleen wat betreft de lengte, maar ook andere details zijn er verschillen.

Nummer 77 heeft geen echte punt en het gat zit vrij ver van het uiteinde vandaan, overigens even ver als een van de twee gaten van 120. Het andere gat van de laatstgenoemde ‘tentharing’ bevindt zich bij de aanzet van de punt, net als bij de andere exemplaren. Ondanks de verschillen, ontstaat toch de indruk dat deze voorwerpen op de een of andere manier bij elkaar hebben gehoord. Daarbij komt dat voorbeelden van andere vindplaatsen in Nederland of daarbuiten mij niet bekend zijn; dit soort ‘scharnieren’ maakt zeker geen deel uit van het normale scala van Romeins hang- en sluitwerk.

49

50

101

128

0

10 cm

WAGENONDERDELEN

51

101, 128 askappen Twee op het eerste gezicht misschien wat vreemde voorwerpen zijn voor de kenner toch makkelijk te identificeren: het zijn askappen. Deze werden over het ronde uiteinde van een houten wagenas geschoven en met 2 spijkertjes vastgezet. Door het vierkante gat ging de aspen waarmee het wagenwiel op de as werd gehouden. De kappen zijn even voorbij dit punt gesloten-ringvormig om te voorkomen dat de houten as kon splijten. Omdat de ijzeren askappen tot slijtage van de houten wielen konden leiden, werd aan de binnenkant van de laatste een ijzeren naafbus aangebracht.

De diameter van de askappen is 65 en 70 mm. Dit verschil is zo klein dat ze goed op dezelfde wagen bevestigd kunnen zijn geweest. Door de bescheiden diameter is het minder waarschijnlijk dat we te maken hebben met onderdelen van een vierwielige reiswagen (raeda) of transportkar (plaustra). De assen daarvan hadden eerder diameters van ongeveer 9-11 cm.81 Het is misschien niet toevallig dat twee askappen van Someren-Ter Hofstadlaan een binnendiameter van maximaal 60 mm hadden (pagina 24-25); mogelijk gebruikte men in Zuid-Nederland vooral lichte, tweewielige wagens.82 Los van de precieze aard van de wagens, moet men zich realiseren dat hun omvang in de Romeinse tijd sowieso vrij bescheiden was.

De wielbasis overschreed zelden 1.65 m en de meeste karrensporen waren niet meer dan 1.1-1.3 m breed.83 Niet voor niets waren de Romeinse brug van Tungelroy en de dam/brug van Hoogeloon niet meer dan 2 m breed en dus duidelijk niet op grote wagens berekend.84

ASPEN STOOTRING ASKAP NAAF

AS

ASBESLAG NAAF NAAFBUS NAAFRING

34. Schematische doorsnede door de (vaste) as en het spaakwiel van een Romeinse wagen, met de namen van de verschillende onderdelen.

52

373

0

5 cm

176

WAGENONDERDELEN (?) EN PAARDENTUIG

53

373 manchet Dit soort manchet, soms echt rechthoekig zoals ons exemplaar maar meestal met afgeronde hoeken, wordt doorgaans tot het wagenbeslag gerekend. Meer specifiek zou het bij ons exemplaar kunnen gaan om een band die de verschillende delen van de houten disselboom bijeenhield.85 Nog warm van het smeden werden dergelijke banden aangebracht, om zich dan bij het afkoelen vast te klemmen. Er waren dus geen spijkers voor de bevestiging nodig.

176 centreerplaat Het betreft hier een plaatje van grofweg 9 bij 6 cm met vier gaten op de hoeken, gebruikt om het ergens op vast te zetten. Middenin zit een gat met een doorsnede van 3 cm, ongetwijfeld om een ijzeren pen door te steken. De genoemde diameter past goed bij die van in wagens gebruikte (draai)pinnen, waaronder de ‘bonnagel’ waarmee de voorste as van een vierwielige wagen kon draaien.86 Wel zijn de ijzers waardoor de bonnagel werd gevoerd doorgaans anders van vorm, bijvoorbeeld als een ruitvormige kram met een gat of een langwerpige strook met gat en nagelgaten op een rij. Bovendien is zojuist op bladzijde 51 gesteld dat men misschien vooral tweewielige wagens gebruikte. Het is dus niet zeker of we werkelijk met een onderdeel van een wagen van doen hebben. Een met het plaatje uit Oerle vergelijkbaar exemplaar is gevonden bij de villa van Broekom in Vlaams-Limburg.87 378 riemverbinder (brons) Het betreft hier een bronzen schijf van 7 cm doorsnede met een iets bol (convex) oppervlak. Aan de iets holle achterzijde zijn twee stiften met een tegenknop (plat, uitstekend stukje) aangebracht. De knoppen werden door gleufjes in de leren riemen van paardentuig geschoven en konden zo twee stukken riem verbinden. Regelmatig zijn de stiften iets verbogen door de spanning die op de riemen stond. Dit soort beslag zou vanaf het midden van de 2de eeuw na Chr. voorkomen.88

378 0

5 cm

54

88

179 0

5 cm

Bellen 88, 179 bellen Dieren kregen in de Romeinse tijd om verschillende redenen een bel omgehangen. Gegoten bronzen bellen worden regelmatig in Romeinse legerkampen aangetroffen, zoals bijvoorbeeld in de vroeg-Romeinse legerplaats op het Kops Plateau bij Nijmegen.89 Hier was ruiterij gelegerd, zoals blijkt uit allerlei vondsten van paardentuig (riembeslag, bitten).

De belletjes zullen niet permanent bevestigd zijn geweest aan het tuig, maar hoofdzakelijk bij parades en festiviteiten.

Ook trek- en lastdieren konden een bel aan hun tuig hebben. Een prachtige illustratie hiervan zijn twee bronzen bellen, gevonden bij skeletresten van muildieren, gedood bij de ‘Varusslag’ in het Teutoburger woud (9 na Chr.).90 Bellen van ijzer zijn in ons land ook gevonden bij de legerkampen van Vechten en Zwammerdam.91 Het gebruik van grotere en kleinere bellen was zeker niet voorbehouden aan het leger, ze worden namelijk regelmatig in landelijke nederzettingen aangetroffen. Zo is er een kleine bronzen bel uit de nederzetting van Oerle zelf,92 andere uit Riethoven en Deurne en ijzeren voorbeelden uit Duizel en Geldermalsen.93 Uit Breda-Steenakker komt een grotere ijzeren ‘koebel’.94 In het buitenland zijn verschillende bellen gevonden in associatie met landbouwwerktuigen, zoals zeisen, ploegkouters en -scharen.95 We moeten ons realiseren dat ijzeren bellen veel meer gebruikt zijn dan uit de vondsten blijkt.

Het ijzerblik zal vaak geheel zijn doorgeroest of anders verworden zijn tot een onooglijke klomp roest, die voor leken én veel archeologen de moeite van het verzamelen niet waard is.96 Op het Romeinse platteland van Zuid-Nederland zullen de bellen voornamelijk aan de hals van runderen en schapen zijn gehangen bij het weiden van de dieren.97 Dit was een hulpmiddel voor het bijeenhouden van de kudde en voor het terugvinden van de beesten. Het is echter goed denkbaar dat ook trek- en lastdieren voor ploeg of wagen regelmatig een bel omgehangen kregen.

55

56 74

99

0

10 cm

372

BESLAG

57

74, 99 beslag met vierkante plaat en omgezet uiteinde De categorie van het ‘beslag’ is ruim en vaag wat de precieze functie betreft. Het gaat om stroken of banden ijzer van meestal zo’n 3 cm breed, met spijkergaten om ze vast te zetten op een houten balk of plank. Beslag dient ter versteviging van houtconstructies. De hier getoonde stukken zijn beide 25 cm lang en hebben aan één uiteinde een rechthoekige plaat van ongeveer 7 cm in het vierkant. De platen doen denken aan de centreerplaat nr. 176, maar in plaats van een rond gat is er een rechthoekige opening. In plaats van een ronde moet hier een rechthoekige pen doorheen zijn gestoken (met een breedte van ruim 2 cm). Het omgezette uiteinde zat in een hoek en was met een extra spijker vastgezet.

98, 372 hoekbeslag Dit beslag heeft bij de hoek van een constructie gezeten. Bij 98 maakt het uiteinde een hoek van 25° (niet afgebeeld), bij 372 van ongeveer 10°.

71 sikkelvormig beslag Deze band is ruim 25 cm lang en heeft twee spijkergaten op de uiteinden. In het midden zit een deel van een afgebroken band met een derde spijkergat.

0

5 cm

71

58

59

90 0

10 cm

60

325

0

10 cm

BESLAG

61

90, 367 ‘laddervormig’ beslag Het gerestaureerde stuk 90 en het slechts geconserveerde halve stuk 367 hebben het uiterlijk van een trapje, met grote spijkers als de sporten. De strips zijn 20 cm lang en 2.5 cm breed, met oorspronkelijk een ruimte van ruim 7 cm ertussen.

Dat was dus de dikte van de tussen de strips geklemde balk. Het beslag diende om een zwaar belaste balk te verstevigen of misschien om de plaats van een ‘las’ tussen twee balken te versterken. Een las is een houtverbinding die de uiteinde van twee balken met elkaar verbindt om zo één lange balk te krijgen.

325 kruisvormig beslag Dit intrigerende voorwerp heeft vier ‘armen’ van ongeveer 12 cm lang. Ze vertonen gelijkenis met de scharnieren nr. 38, 175 en andere, want de uiteinden zijn puntig en hebben een gat voor een spijker. De armen zijn gegroepeerd rond een gat met een diameter van 4 cm. Het voorwerp lijkt een soort draai- of steunpunt voor vier houten ‘spaken’ die aan de armen bevestigd waren. Het lijkt erop dat de armen oorspronkelijk al gebogen waren en dat dit niet is ontstaan bij de demontage.

90 0

10 cm

62

86

73

92

0

10 cm

235

KRAMMEN

63

73, 86, 92, 235, 327 t-vormige krammen Bevestigingselementen met een T-vorm worden vaak aangetroffen op vindplaatsen uit de Romeinse tijd. Wanneer de bovenzijde haaks op de schacht staat, kunnen ze bijvoorbeeld zijn gebruikt bij het bevestigen van tegels of verwarmingsbuizen (tubuli) aan wanden.98 Klampen of krammen met een kop in de vorm van een scheepsanker werden toegepast in houtverbindingen.99 Van de vijf exemplaren uit Oerle zijn er vier gerestaureerd, ĂŠĂŠn is alleen geconserveerd. De lengtes verschillen nogal: 197, 195, 177, 148 en 143 mm. Ook de uiteinden zijn niet steeds hetzelfde. Vier exemplaren hebben een kromgeslagen punt; 73 is vastgeklonken tegen een ijzeren plaatje.100 Aan 92 vast zit een stukje van een mooie krul, afkomstig van een ander voorwerp (vergelijk scharnier 175).

4, 89, 102, 114, 115 u-vormige krammen Drie krammen zijn veel kleiner dan de zojuist beschreven exemplaren, maar met een lengte van 5-6.5 cm toch flink van omvang. Het staafvormige lichaam eindigt in twee omgebogen punten. Met dit soort krammen werden houten balken aan elkaar verbonden; een exemplaar van 10 cm lang is gevonden op de Kerkakkers in Hoogeloon.101 Kram 4 heeft dezelfde vorm, maar is nog veel langer: 16.5 cm. Nummer 115 is korter en gemaakt uit een plat stuk ijzer.

114 0

5 cm

64

322 117

192

0

5 cm

MANCHETTEN en HULZEN 117 manchet Een min of meer rechthoekige band om het splijten van hout te voorkomen, is al besproken bij de (mogelijke) wagenonderdelen (nr. 373). Een veel fragieler en kleiner exemplaar is 117. De diameter ligt rond de 5 cm en de lengte aan de mooi bewerkte bovenzijde is bijna hetzelfde. Waar dit voorwerp precies voor is gebruikt, is een raadsel.

322 manchet met staaf Een eenvoudig manchet ofwel een platte ring met overlappende uiteinden heeft een diameter van ruim 5 cm. Het zit vastgecorrodeerd aan een grote staaf van 21 cm lang. Deze staaf moet in een houten staf of steel gestoken zijn geweest, waarbij het manchet splijten moest tegengaan.

185, 312, 313 platte ringen Enigszins met 322 vergelijkbaar zijn enkele platte ringen met diameters tussen 36 en 46 mm (niet afgebeeld). De uiteinden van 185 lijken aan elkaar geklonken geweest te zijn.

192 huls Dit intrigerende kokertje loopt iets taps toe, van 19-29 mm, bij een lengte van ruim 10 cm. In het smallere einde zitten twee uitsparingen, die suggereren dat het voorwerp ergens in greep. Een vergelijkbaar voorwerpje is eveneens gevonden in Hoogeloon.102 319 dikwandige huls Doordat alleen geconserveerd is, valt over deze 3 cm hoge huls weinig te zeggen (niet afgebeeld). De buitendiameter is ca.

28, de binnendiameter ca. 15 mm, zodat de wand zo’n 9 mm dik is.

65

66

35. Een aantal spijkers uit het dolium van Oerle.

36. Het ijzer voorafgaand aan de behandeling, nadat de scherven van het dolium waren weggehaald.

37. Een van de vele röntgenfoto’s, met het ‘laddervormige’ beslag (90), T-vormige kram (92) en scharnier (91).

OVERIGe, niet beschreven voorwerpen Een aanzienlijk aantal voorwerpen is alleen geconserveerd, niet alleen omdat er onvoldoende middelen waren om alles te behandelen, maar ook omdat dit niet erg zinvol was (bijvoorbeeld bij spijkers). Soms geven de röntgenfoto’s een idee van de oorspronkelijke functie. Zo zouden 4 stukken ijzer delen van scharnieren kunnen zijn, maar misschien ook niet meer dan ‘beslag’. Van onbehandelde stukken beslag is 9 maal sprake. Er is een voorbeeld met een omgeslagen rand te herkennen en een met een U-vorm. In 15 gevallen is alleen te zien dat we met een strook of band ijzer te maken te hebben; meestal zal het ook om beslag gaan. Staafvormig zijn 9 niet behandelde voorwerpen. Vier voorwerpen zijn niet precies thuis te brengen: twee haakvormige exemplaren, een fragment van een ring (?) en een pen met een rechthoekig ‘oog’ aan een uiteinde. Dan zijn er 35 stukken ijzer waarover helemaal niets te zeggen is, meestal omdat ze erg klein zijn.

En dan, tenslotte, zaten er ongelooflijk veel spijkers in het dolium. Het gaat om maar liefst 227 exemplaren, van groot tot klein. Daarbij nog niet eens meegeteld zijn de resten van spijkers die in verschillende scharnieren en beslagstukken zijn aangetroffen. De ‘losse’ spijkers vertegenwoordigden blijkbaar een zodanige waarde dat zij niet zijn weggegooid toen allerlei voorwerpen en constructies zijn gedemonteerd om er grotere stukken ijzer vanaf te halen.

DE CONSERVERING EN RESTAURATIE VAN HET IJZER Toen het dolium werd gevonden, waren de vage contouren van enkele voorwerpen zichtbaar, maar verder vooral een groot brok ‘roest’. Het gecorrodeerde ijzer en de scherven van de dolia zijn opgestuurd naar restauratieatelier Restaura in Haelen, waar onder leiding van Jo Kempkens en Ton Lupak aan de behandeling is begonnen.

Oude, sterk gecorrodeerde ijzeren voorwerpen zijn vaak min of meer hol geworden. Simpel gezegd is door het roesten alle ijzer naar buiten verplaatst. Door de dikke korst van roest is van buitenaf niet te zien waar het oorspronkelijke oppervlak zich bevindt, dus moeten röntgenfoto’s worden gemaakt. Nu was dat bij de grote klomp roest van Oerle lastig, omdat de röntgenstralen niet zo ver doordringen en de contouren van voorwerpen elkaar overlappen. Het was daarom nodig steeds nieuwe opnames te maken tijdens het uitprepareren.

IJzer heeft verder het probleem dat het in de bodem een verbinding aangaat met allerlei zouten. Als deze niet worden verwijderd, blijft het ijzer achteruitgaan. De voorwerpen moeten daarom eerst maanden in een chemisch bad liggen om de zouten zo veel mogelijk weg te halen.

Vervolgens begint het uitprepareren ofwel het eigenlijke restaureren: het roest wordt laagje voor laagje weggehaald, vaak onder de microscoop! Tijdens het proces wordt het materiaal geïmpregneerd om het te verstevigen en soms moeten breuken worden gelijmd. Na vele uren werk ziet het voorwerp er dan weer als nieuw uit. Het hele restauratieproces wordt vastgelegd via een rapport en foto’s, zodat altijd bekend blijft wat de originele toestand was en wat er precies aan hersteld is.

67

68

BEWERKING VAN HET MATERIAAL De voorwerpen uit het dolium van Oerle zijn in eerste instantie bestudeerd aan de hand van de foto’s in de uitgebreide rapportage over de conservering en restauratie.103 In juli 2015 is het aardewerk en ijzer bestudeerd in het Provinciaal Depot voor Bodemvondsten in ’s-Hertogenbosch. De voorwerpen uit de vaste opstelling van het Noordbrabants Museum in die plaats zijn daarvoor uit de vitrine gehaald en naar het PDB gebracht. Alle ijzer dat compleet behandeld was, dus niet uitsluitend geconserveerd, is getekend op schaal 1:1. Deze voorwerpen zijn in het voorgaande stuk voor stuk behandeld.

Voor het determineren van de voorwerpen is de nodige literatuur geraadpleegd, enkele tientallen publicaties die handelen over metalen voorwerpen en rapporten over specifieke vindplaatsen waar ijzer is aangetroffen. Er is echter niet tot in het oneindige gezocht naar parallellen voor voorwerpen die niet (precies) konden worden gedetermineerd. Eerdere ervaringen met het beschrijven van ijzer hadden namelijk al geleerd dat sommige voorwerpen betrekkelijk snel worden gevonden en dat

andere bijna uniek lijken te zijn. Dit zal niet werkelijk het geval zijn, maar men moet zich realiseren dat ontelbare klompen corrosie uit opgravingen in heden en verleden nooit zijn geröntgend of behandeld. Wanneer lezers toch parallellen voor niet gedetermineerde voorwerpen kennen of aanvullende informatie hebben, houdt auteur dezes zich aanbevolen.

De vondsten uit het dolium zijn oorspronkelijk verzameld onder vondstnummer 4064. Bij de behandeling bij Restaura hebben ze per niveau een laagnummer gekregen (L1 t/m 12; 0 voor al eerder losgeraakte voorwerpen) en daarbinnen een volgnummer. De samengestelde nummers zijn nogal lang, hebben soms sub-nummers (L9 t/m 90.1) en omvatten soms meerdere voorwerpen. Achter nummer L11 t/m 102 gaan bijvoorbeeld 24 spijkers schuil. Daarom zijn alle voorwerpen apart ingevoerd in een database en worden ze in deze publicatie met hun nieuwe - en willekeurige - nummer aangeduid. Een overzicht van alle vondsten op basis van de database is opgenomen als bijlage achterin dit boek.

noten

1

69

Glasbergen 1954 (Toterfout); Holwerda/Evelein 1910; Braat

Voor deze dateringen: zie Hissel (ed.), 2012, 109-110, 121-

10

1931; Bogaers 1968; Verhoeven/Ector 1984 (Koningshof);

2

122, 124-125.

Beex 1981.

Verwers 1973 (Oeienbosdijk); 1978 (Meerveldhoven);

11

Bijnen 1985 (Oerle); 2005 (overzicht van alle belangrijke

12

vindplaatsen). De beroemde ‘Romeinse wachttoren’ van

betrekking op het materiaal dat door de archeologen kon

Koningshof is vermoedelijk niet meer dan de randstructuur

worden verzameld. Dit vertegenwoordigt slechts een fractie

rond een crematiegraf (vergelijk figuur 9).

van het materiaal dat in de Romeinse tijd aanwezig was. Een

Zie Hiddink 2014a (Hoogeloon) en Theuws et al. 1988

groot deel is in de Middeleeuwen en daarna weggehaald

(Dommelen). Dat ik hier vindplaatsen onder ‘Kerkakkers’

om elders te gebruiken, een ander deel zit in de akkerlaag.

noem is alleen voor de aardigheid, het wil geen bijzondere

In het geval van Oerle is van belang te beseffen dat de

relatie tussen deze toponiemen en archeologische

genoemde hoeveelheden betrekking hebben op een nog

vindplaatsen suggereren: bijna alle oude Brabantse akkers

niet volledig opgegraven vindplaats.

Slofstra 1982, 109; 1987, 74-75.

Boreel 2014.

Hiddink/Boreel 2005a, 251-253 en 2008, 184 (in beide

zitten vol met archeologie, ongeacht hun naam.

13

J. Verspay, dagrapport Veldhoven-West DO, 15 april 2008.

14

Het ijzer moest sowieso worden verwijderd, opdat het

15

3 4

terrein vrij van explosieven kon worden verklaard.

5

6

plaatsen wel inclusief limoniet).

De resultaten van het onderzoek van 2008 tot en met 2010

16

De Romeinse steden en legerkampen zullen zijn bevoorraad

zijn inmiddels gepubliceerd (Hissel (ed.) 2012).

uit grootschalige productiecentra (zoals de voorbeelden

Voor vergelijkbare gebouwen te Veldhoven-Habraken, zie

bij Boreel 2014, 570). Als men ziet hoeveel slak alleen

Van Kampen/Van den Brink 2013.

al geassocieerd is met fase 2 van de Hoogeloonse villa,

Wesselingh

7

Alle hoeveelheden waarover hier gesproken wordt, hebben

2000

(Oss-Westerveld);

Hiddink

2014a

zou men bij een werkelijk omvangrijke productie voor de

(Hoogeloon-Kerkakkers). In Oss is nooit een villa ontstaan,

export toch hier en daar enorme hoeveelheden materiaal

maar was wel sprake van een huis met een houten porticus

verwachten. Dit is in Zuid-Nederland echter nergens het

(zuilengalerij) rondom. Beide nederzettingen kennen huizen met zowel een oost-west als een noord-oost oriëntatie,

geval.

17

Bij de genoemde kuilen aan de noordwestkant van

parallel aan de zijden van de omheining. Dit fenomeen

Hoogeloon-Kerkakkers liggen twee bijgebouwen. De

zien we niet in Oerle. De gevonden Romeinse dakpannen

slakvondsten van Oerle daarentegen, lijken niet geassocieerd met bijgebouwen (Moesker 2012, 243-244, fig. 7.4).

(ruim 30 kg) vormen geen aanwijzing voor een villa of deels stenen gebouw; in bijna elke rurale nederzetting zijn enkele

18

Zeker tijdelijk aanwezig waren de smeden die in Hoogeloon het ijzer verwerkten bij de verbouwing van de villa. Zij

tientallen kilo’s van dit materiaal aanwezig.

Een recent overzicht van de Romeinse tijd in Zuid-Nederland

maakten echter deel uit van een grotere ploeg bouwvakkers,

en omringende regio’s is Roymans/Derks/Hiddink (eds) en

die geruime tijd daarvoor - via de architect? - waren

8

verder is veel informatie te vinden in Hiddink 2014a.

De bellen dan opgevat als de vertaling in ijzer van het

9

bronzen type Nicolay D (2005, 62).

gecontracteerd.

Vergelijk Rieche/Schalles (1987, 44-47; 70-71) waar wordt

19

uitgegaan van de ‘gewone’ smid, de sloten- en sleutelmaker

70

en smeden die samenwerkten met wagenbouwers.

Plinius, naturalis historia 36.24.125; Strabo 5.2.6.

24

Hiddink 2014a, m.n. 277-278. Het voorhanden ijzer zal

25

hebben bestaan uit beslag en verbindingselementen van

26

20

Bedon 1984, 179ff.; Derks 1998, 77.

deuren, raamluiken, de dakconstructie en allerlei installaties

hoards which could have been recovered it is obvious that

uit het badgedeelte.

burying iron is not the best way of preserving it, and a votive

Het meest illustratief in dit verband is een dakpan met

explanation cannot be ruled out.”

21

Hiddink 2014a, 269-274.

Muntschatten uit de 3de eeuw zijn bekend uit Leende-

een stempel van het 10de legioen gevonden te Diessen-

27

Zijthorst, tientallen kilometers van de limes (Siemons

28

et al. 2002, 18, fig. 19). In de Romeinse nederzetting van

Strijp (gevonden in 1919) met 44 munten tot 249-251 na

Deurne-Groot Bottelsche akker zijn stukken van zandstenen

Chr.; Cuijk-De Nielt (2006) met 141 munten tot 251-253;

kapitelen aangetroffen, aangevoerd uit het Maasdal, 30

Helmond (1917) met 25 munten tot 262-265 en ergens in

km of verder (Hiddink 2008, 182, fig. 12.4). Stukken van

Noord-Brabant (ca. 1848) met een 50-tal munten tot 260-

verwarmingsbuizen (tubuli) uit Riethoven-Heesmortel

269 na Chr. Zie Boersma 1963; Aarts 2000, 188, tabel 5.11; Aarts et al. in voorbereiding.

(Hiddink 2013, 173-174) en Lage Mierde-Hasselt II (Lascaris 2007), zouden wel eens uit Hoogeloon kunnen zijn gehaald,

29

23

Angst-schat is een vertaling van het mooie Duitse woord ‘Angsthort’.

zo’n 8-9 km ver.

22

Zoals Manning (1972, 240) opmerkte: “Even with the

Het is opvallend dat Duitse archeologen ook tegenwoordig

30

nog moeite hebben met deze verklaring (bijvoorbeeld

31

Fontijn/Jansen 2007.

Fischer 2001; Hanemann 2006, 186), terwijl veel Engelse

32

Künzl (ed.) 1993; Stadler (ed.) 2006.

We gaan even voorbij aan het feit dat veel gereedschap

archeologen er al sinds de jaren zeventig van de vorige

uit Hagenbach bewust onbruikbaar is gemaakt door het

eeuw rekening mee houden, ook waar het gaat om depots

verhitten en platslaan van de schachten. De voorwerpen

van ijzer (Manning 1972; Hingley 2006, 214ff.).

komen blijkbaar uit een cultusplaats, waar ze voorafgaand

De rituelen van Boliviaanse tin-mijnbouwers bijvoorbeeld,

aan het offeren onbruikbaar zijn gemaakt voor profaan

zijn gestructureerd rond de jaarlijkse agrarische cyclus en

gebruik.

Bult/Hallewas 1987, 14; Van Enckevort 2000, 124.

De inscriptie luidt: ALLIIC XI (S)emis, ofwel 11.5 amphora

dienen om de vruchtbaarheid van het land, de kuddes en de

33

mijnen te bewaren (Nash 1979, 122ff.; Taussig 1980,143ff.).

34

allec (Bogaers 1971, 40).

Vanwege het ongezonde en gevaarlijke karakter van de ondergrondse mijnbouw, is de relatie met de heerser over

35

Offers dienen om hem gunstig te stemmen, maar hij kan

36

Echte touwen rond grote dolia of amforen dienden ter bescherming en om ze te kunnen hanteren.

ertsen laten verdwijnen en een persoonlijk contract met hem levert rijkdom op, maar betekent tevens een kort leven. Iets

GARVM XXVII, ofwel 27 sextarii garum (Bruekers 1989, 5759).

de mijnen, Supay, Tio of de Duivel genoemd, ambivalent.

37

Voorbeelden van de wat plompe randen van jonge dolia uit

van een dergelijke ambivalentie tegenover mijnbouw blijkt

Deurne (Hiddink 2008, 161-162, fig. 10.14, nr. 504-88 en

ook uit de woorden van Plinius (naturalis historia 33.1), die

505-54); een gedraaid exemplaar van 26 cm hoog met een

meent dat het oppervlak van de aarde de mens eigenlijk al

gelijkaardige versiering uit het grafveld Weert-Kampershoek

genoeg oplevert en dat mijnbouw eigenlijk alleen dient om

Zuid, late 2de/3de eeuw na Chr. (Hiddink 2003c, 452, fig. 25,

rijkdom te vergaren en zo moreel af te keuren is; zie ook

v2) en een dolium ongeveer even groot als de stukken van

Schrüfer-Kolb 2004, 108-109.

Oerle uit Lieshout-Beekseweg West, huis 400, 3de eeuw na

38

Chr. (Hiddink 2005a, 428, fig. 18.69, 400-124).

nr. 174 (Bad Deutsch-Altenburg); Rees 1979, fig. 251c-252

Enkele voorbeelden: Haalebos 1977, 222, fig. 19, nr. 51

(Baldock; Risingham; Silchester).

Gaitzsch 1980, 63-71, 355-356, pl. 25, nr. 128-133 (Pompeii).

Hiddink 2014b, 156-157, fig. 8.12, nr. 609-62.

Pietsch 1983, 75-78; Pohanka 1986, 192-218.

Bijvoorbeeld Hiddink 2003b, 217-218, fig. 52 (Weert-

(Zwammerdam); Pietsch 1983, 91-92, pl. 7, nr. 109-116

50

(Saalburg, Feldberg und Zugmantel); Manning 1985, 18-19,

51

pl. 8-9, B14-16 (Kingsholm, Ewell, Londen); Gaitzsch 1980,

52

38-46, 345-346, pl. 10-11, nr. 40-46 (Pompeii, voor 79 na

53

Chr.); 376, pl. 56, nr. 279 (Königsforst); Gaitzsch 1993, 85,

Molenakkerdreef); 2003c, 435-436, fig. 13 (Weert-

260, pl. 64, Ger. 7-9 (Xanten-Wardt, vooral midden 1ste

Kampershoek Zuid); 2014b, 120-122, fig. 7.10 (Weert-

eeuw).

Kampershoek Noord); Lupak/Smeets 1989, 157-158 (Echt-

Pietsch 1983, 25-29, fig. 26.

Diergaarde); Janssens 1977, 8-9, 19, 22, 24, pl. 3, 6, 8, 10, 15

Vergelijk Harnecker/Mylo 2011, pl. 18, nr. 2325-2326

39 40

(Kalkriese, voor 9 na Chr.).

Künzl 1993/1b, 351.

Een beugelzaag bij Künzl 1993/1b, 352, fig. 2, nr. 805

41 42

(Kreimbach-Kaulbach); bladen van beugelzagen, gekenmerkt

(Maaseik-Aen Moors Bosch).

54

gevonden, maar ze zijn dan meestal veel dunner dan dit exemplaar.

55

96. Zie ook Piepers 1981, 169, nr. 13; pl. 4.2 en een

1993/2b, 130, pl. 598, H104-105; Manning 1985, 21, pl. 9,

ongepubliceerde vondst van de villa van Voerendaal-Ten Hove (vondstnummer 9-1-2).

B22 (Hod Hill, 1ste eeuw).

Gaitzsch 1980, 199ff.

Vergelijk Pietsch 1983, 48-49, 108, pl. 16, nr. 371-374

44

Künzl 1993/1a, 238; 1993/2a, 51-54, pl. 274-286, E64-

door één gat aan de uiteinden bij Künzl 1993/1b, 351;

43

Getordeerde staven worden ook wel bij weegschalen

56

Künzl 1993/1a, 242; 1993/2a, 60, pl. 353, E136-140. Dit zijn de kleine lepels met diameter lepel 8-9 cm, lengte steel tot

Stichsägen met een relatief kort blad en in dit geval “weder

40-46 cm (type NE 25).

Schränkung noch Stoß”

57

Een voorbeeld bij Theuwissen 1991, 52-53, fig. 56.

58

Kooistra et al. 2014, 713.

59

Rieche/Schalles 1987, 62.

een ophanghaakje en twee (?) gewichten gevonden. Een

Hiddink/Zondervan 2014, 516, fig. 23.2, nr. 999-32; Van

deel van een balansarm is verder bekend van Budel-Duitse

45 46 47 48

Neupotz type NE 26.

Mutz 1983.

Hiddink/Zondervan 2014, 525-528, fig. 23.8. Hier zijn ook

Enckevort 2000, 157, fig. 57, nr. 108 (Venray-Hoogriebroek).

Andere voorbeelden uit landelijke nederzettingen en villas:

school (Bink 2012, 99-102, fig. 7.16).

60

Mutz 1983, 5-9.

Ambachtslieden werden vaak niet betaald per product of

Vanvinckenroye 1990, 28, pl. 5, nr. 13 (Vechmaal-Walenveld,

61

met schachtingsring); Van Renswoude 2009, 276-277, fig.

62

tijdseenheid, maar naar rato van de verwerkte hoeveelheid

8.20 (Meteren-Hondsgemet).

49

Daarom is wel gedacht dat de vorken als wapens werden gebruikt, maar in en bij militaire kampen vond ook

grondstof (Mutz 1983, 11).

63

Algemeen zie Rieche/Schalles 1987, 46-47; Künzl 1993/1c, 365-378 (hangsloten en boeien); Thomas 2006 (draaisloten).

metaalbewerking plaats. Voorbeelden bij Haalebos 1977, 224, fig. 20, nr. 71 (Zwammerdam); Pietsch 1983, 119,

Bij een verplaatsbaar gewicht van 2 tot 3 librae (655-983 g) aan het oogje het dichtst bij het draaipunt.

Weisgerber 1967, 100, fig. 3, nr. 7 (Wustweiler, visspeer?);

64

Een bronzen grendel is bekend uit Lieshout-Beekseweg

Taf. 25, nr. 560 (Saalburg, Feldberg, Zugmantel, zwaarder

(Hiddink 2005a, 227, fig. 12.5-6, nr. 8115-17). Zie verder

uitgevoerd). Zie verder Pohanka 1986, 224-226, 372, Taf. 42,

Jacobi 1974, 153-156 (Manching); Rieche/Schalles 1987,

71

46-47 (Xanten); Abegg 1989, 347, j (Wederath); Koster

72

76

type te behoren.

2001, 191, fig. 7.6c (Kesteren); Birley 1997, 22-23, fig. 9, nr.

46-49 (Vindolanda); Bishop 1996, 78, fig. 42, nr. 467-468

65

77

(Aldborough).

niet uit twee, maar uit drie onderdelen, want de beide helften zijn door middel van een stift verbonden (Hiddink/

voorbeelden van dit grendeltype: Manning 1985, p. 43,

Zondervan 2014, 536-537, fig. 23.15). Vergelijk Riha 2001,

sleutels O71-74); Gaitzsch 1993, 94, 270, Taf. 73, Ger. 36-37

Taf. 12-22.

78

Neyses 1971, 173, fig. 17, nr. 2 (Newel); Massart/Cahen-

fig. 14.5, nr. 741; Koster 2004, 491, nr. 741 (Breda); De Boe/

Delhaye 1994, 52, fig. 46, nr. 19 (Saint-Mard); Koch 1993,

Van Impe 1979, pl. 14, nr. 27 (Rosmeer); Van Renswoude

77, Taf. 14, nr. 5-6 (Treuchtlingen-Weinbergshof); Riha 2001, Taf. 12-23 (Augst, brons en ijzer).

Vergelijk Hiddink 2009d, 85-88, fig. 8.6 (Someren-Ter

79

Hofstadlaan, slot ontbreekt); De Boe/Van Impe 1979, pl. 13,

80

Hiddink/Zondervan 2014, 538-539, fig. 23.16.

Hiddink/Zondervan 2014, 541-452, fig. 23.17, 46-515 en 516.

nr. 13 en 14 (Rosmeer); Willems/Kooistra 1988, 146, fig 12

67

68

Visy 1993/1, 267, tabel 4 (Neupotz).

Hiddink 2009, 90-92, fig. 8.10, 300-37 en 38 (Someren-Ter

(handboei(en); Voerendaal); Bink 2012, 104-106, fig. 7.20

81

(fragment voetboei; Budel-Duitse School); Vos 2009, 145,

82

fig. 4.21 (Houten).

Hofstadlaan, huis 300, 2de eeuw of later). Enkele andere

Een fragment van een dergelijk slot is ook in Hoogeloon

vondsten van dit soort bescheiden askappen: Manning

gevonden (Hiddink/Zondervan 2014, 535, fig. 23.15, nr. 46-

1985, 74-75, pl. 32, H47 (depot van Sandy, Bedfordshire,

518).

4de eeuw); Visy 1993/1, 277-278; 1993/2, 83-84, pl. 428-

Vergelijk Riha 2001, Taf. 33.

429, F119-121 (Neupotz).

Vergelijk Mols 1994, 109-110; De Carolis 2007, 140-143.

83

Hiddink/Zondervan 2014, 529, fig. 23.11, nr. 7-68.

84

Vergelijk Riha 2001, Taf. 10, nr. 135.

Riha 2001, Taf. 9-10; Hiddink/Zondervan 2014, 532, fig.

69 70 71 72

Visy 1993/1, 290; Bender 1975, 10, 37, fig. 8; 2000, fig. 217.

Roymans 2007 (Tungelroy); Roymans/Sprengers 2012 (Hoogeloon).

85

23.11, nr. 7006-1 (Hoogeloon).

73

74

http://nl.wikipedia.org/wiki/Taats,

geraadpleegd

op

1

Visy 1993/1, 279-283; 1993/2, Taf. 430-437.

Vanvinckenroye 1988, 28, pl. 3, nr. 16.

Nicolay 2005, 56, pl. 70, type B1; Alföldy-Thomas 1993/1,

maart 2011.

87

Jacobi 1897, Taf. 45, nr. 29 (Saalburg); Metzler/Zimmer 1981,

88

339; 1993/2, 112, pl. 545, G26-28; Lodewijckx 1994, m.n.

grotere diameter); Koster 2004, 493, nr. 1519 (Breda,

Visy 1993/1, 286-287; 1993/2, 89, F162 (rechthoekig), pl.

451; Hanemann 2012, 107-108, 138, pl. 4, 12.

86

182, fig. 147, nr. 30-31 (Echternach, platter en uitholling

75

Manning 1985, 127, fig. 31 (type 2; loop-hinges); Cüppers/

(Xanten-Wardt; beide één veer); Hoegen et al. 2004, 364,

2009, 278, fig. 8.21, nr. 2 (Geldermalsen-Hondsgemet).

Bij Hoogeloon 7-58 bijvoorbeeld, bestaat het scharnier

Hiddink/Zondervan 2014, 531-535, fig. 23.12-13, 15. Andere O68, O70 (weerhaken aan twee zijden; let op bijpassende

66

Nummer 3 en 5 zijn niet gerestaureerd, maar lijkt tot dit

fig. 116, fig. 4.5 (depot villa van Wange).

Van Enckevort/Zee 1996, 37; Nicolay 2005, 61-62, pl. 94-95.

Wilbers-Rost et al. 2007, 95-99; Harnecker/Franzius 2008,

gedateerd als mogelijk nieuwtijds, maar uit nazakking put

89

met andere Romeinse vondsten); Massart/Cahen-Delhaye

90

1994, 55, fig. 47, nr. 43 (Saint-Mard, klein exemplaar).

18, pl. 18, nr. 264 (bronzen bel van 20 cm hoog van muildier

Hiddink/Zondervan 2014, 536-537, fig. 23.15, nr. 47-116 en

20/1); Harnecker/Mylo 2011, 31, pl. 13, nr. 2244 (brons, 9.5

999-47.

cm hoog, mogelijk die van muildier 32/6).

RMO inv. nr. VF 741 (ijzer, 17.8 cm hoog;Vechten); Haalebos

(Furschweiler).

91

1977, 233, fig. 23, nr. 147 (verkoperd ijzer, ca. 11.5 cm hoog;

102

Zwammerdam periode II/III).

103

Hoss/Verspay 2012, 274, fig. 9.2 (ca. 6 cm hoog).

92

Hiddink 2013, 120, fig. 9.7, 112-18 (Riethoven-Heesmortel);

93

2008, 189-190, fig. 13.4, 504-1 (Deurne-Groot Bottelsche Akker); ongepubliceerde vondst opgraving AIVU (Duizel); Van Renswoude 2009, 277-278, fig. 8.21 (GeldermalsenHondsgemet).

Koster 2004, 490, nr. 787 (Breda, boven huis 53/54, tweede

94

helft 3de eeuw).

Zoals in de depots van Osterburken (Henning 1985, 574, nr.

95

12-19, fig. 3, nr. 4-11); Waldfischbach (Bernard 1990, 659, fig. 600) en Zweibrücken-Ixheim (Künzl 1993/1b, 356, fig. 4).

Van compleet vergane exemplaren getuigen losse klepels,

96

zoals die in De Groot 2001, 73 (Mierlo-Hout-Du Pré) en Hiddink 2014b, 156, fig. 8.13, 15-23 (Weert-Kampershoek Noord).

Vergelijk Künzl 1993/1d, 386.

Hiddink/Zondervan 2014, 546, fig. 23.20, nr. 607-16

97 98

(Hoogeloon); Manning 1985, 131-132, pl. 62, R66-69; Fremersdorf 1933, 29, Taf. 27, nr. 3-4 (Köln-Müngersdorf); Metzler/Zimmer 1975, fig. 25, nr. 1-3 (Mamer); 1981, 182186, fig. 148, nr. 34-37 (Echternach); Czysz 1974, 70, nr. 1, Taf. 4, nr. 2 (München-Denning); Koch 1993, 78, Taf. 15, nr.

14, 16 (Treuchtlingen-Weinbergshof); Harb/Wullschleger 2010, 233, Taf. 41, nr. 756 (Langendorf).

Vergelijk Manning 1985, 132, pl. 62, R70-72; Piepers 1981,

99

168, nr. 6, pl. 3, 6 (Lürken, gedetermineerd als sleutel); Metzler/Zimmer 1981, fig. 148, nr. 33 (Echternach); Haalebos 1977, 234, fig. 24, nr. 157 (Zwammerdam).

100

Zoals bij vier exemplaren uit het Hongaarse Inota (Palágyi 1980, 73, Taf. 14, nr. 15-18).

101

Hiddink/Zondervan 2014, 546, fig. 23.30, nr. 302-1.

Zie verder bijvoorbeeld Manning 1985, 131, pl. 61, R52; Vanvinckenroye 1988, 28, pl. 3, nr. 17 (BroekomSassenbroekberg); Weisgerber 1969, 128, fig. 3, nr. 13

Hiddink/Zondervan 2014, 553, fig. 23.26, nr. 47-117.

Restaura, s.a.

73

literatuur

75

Aarts, J.G., 2000: Coins or money? Exploring the monetization

2. Een regionaalarcheologisch onderzoek in uitvoering,

and functions of Roman coinage in Belgic Gaul and Lower

Waalre (Bijdragen tot de studie van het Brabantse Heem

Germany 50 BC-AD 450, Amsterdam (dissertatie VU).

27), 67-75.

Aarts, J.G., in voorbereiding: De munten van de muntschat, in D.S. Habermehl/J. van Renswoude (eds), Opgravingen

Bijnen, J.F.C.M., 2005: Veldhoven. 4000 jaar geschiedenis van Oerle, Meerveldhoven, Veldhoven en Zeelst, Veldhoven.

te Cuijk-De Nielt. Sporen van nederzettingsactiviteit

Bink, M., 2012: Budel-Noord. Duitse School. Een nederzetting

tussen het Mesolithicum en de Nieuwe Tijd, Amersfoort

uit de Romeinse tijd, ’s-Hertogenbosch (BAAC-rapport

(Nederlandse Archeologische Rapporten).

A08.0469).

Abegg, A., 1989: Grab 2165. Eine Bestattung aus der Mitte des 2.

Jahrhunderts n. Chr. in einem runden Sandsteinossuarium,

Birley, A., 1997: Vindolanda research reports, new series 4. The small finds 2. Security. The keys and locks, Greenhead.

in A. Haffner (ed.), Gräber, Spiegel des Lebens. Zum

Bishop, M.C., 1996: Finds from Roman Aldborough. A catalogue

Totenbrauchtum der Kelten und Römer am Beispiel des

of small finds from the Romano-British town of Isurium

Treverer Gräberfeldes Wederath-Belginum, Mainz, 345Alföldy-Thomas,

Brigantum, Oxford (Oxbow monograph 65).

Boe, G. de/L. van Impe, 1979: Nederzetting uit de IJzertijd en

350.

S.,

1993/1:

Anschirrungszubehor

und

Hufbeschläge von Zugtieren (G1-54), in E. Künzl (ed.), 331-344.

Alföldy-Thomas, S., 1993/2: Pferde- und Zugtiergeschirr, in E. Künzl (ed.), 107-115.

Romeinse villa te Rosmeer, Brussel (Archeologica Belgica 216).

Boersma, J.S., 1963: De Romeinse muntvondsten in de provincie Noord-Brabant, Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 50, 1-75.

Bogaers, J.E., 1968: In memoriam de Romeinse wachttoren te

Bedon, R., 1984: Les carrières et les carriers de la Gaule Romaine, Paris.

Veldhoven, Brabants Heem 20, 162163.

Bogaers, J.E., 1971: Nehalennia en de epigrafische gegevens,

Beex, G., 1981: IJzererts, Brabants Heem 33, 58-61.

in J.E. Bogaers/L.P. Louwe Kooijmans et al., 1971: Deae

Bender, H., 1975: Römische Straßen und Straßenstationen,

Nehalennia. Gids bij de tentoonstelling, Middelburg/

Aalen (Kleine Schriften zur Kenntnis der römischen Besetzungsgeschichte Südwestdeutschlands 13).

Bender, H., 2000: Transport und Verkehr, in L. Wamser (ed.), Römer zwischen Alpen und Nordmeer. Zivilisatorisches Erbe einer europäischen Militärmacht, Mainz, 255-263.

Bernhard, H., 1990: Waldfischbach-Burgalben. Spätrömische Höhensiedlung Heidelsburg, in H. Cüppers (ed.), Die Römer in Rheinland-Pfalz, Stuttgart, 656-659.

Bijnen, J.F.C.M., 1985: Een omgracht woongebied van middeleeuwse adel te Oerle, in J. Slofstra/H.H. van Regteren Altena/F. Theuws (eds), Het Kempenproject

Leiden, 33-44.

Boreel, G.L., 2014: Metaalslakken en limoniet, in H.A. Hiddink 2014a, 567-591.

Braat, W.C., 1931: Een Romeinsche wachttoren bij Veldhoven, Oudheidkundige Mededelingen uit ’s Rijksmuseum van Oudheden Leiden N.R. 12, 21-25.

Bruekers, A., 1989: Het Wessemerdijk-project. Archeologische gevolgen van een kanaalverbreding 1. Het inheemsRomeinse grafveld, in A. Bruekers (ed.), Nederweerts verleden. Doorsneden land, Nederweert, 31-74.

76

Bult, E.J./D.P. Hallewas (eds), 1987: Graven bij Valkenburg 2. Het archeologisch onderzoek in 1986, Delft.

Gaitzsch, W., 1980: Eiserne römische Werkzeuge. Studien zur römischen Werkzeugkunde in Italien und den nördlichen Provinzen des Imperium Romanum, Oxford (BAR

Carolis, E. De, 2007: Il mobile a Pompei ed Ercolano. Letti, tavoli, sedie e armadi. Contributo alla tipologia dei mobili della prima età imperiale, Roma (Studia archaeologica 151).

Cüppers, H./A. Neyses, 1971: Der römerzeitliche Gutshof mit Grabbezirk und Tempel bei Newel (Kreis Trier-Land), Trierer Zeitschrift 34, 143-225.

International Series 78).

Gaitzsch, W., 1993: Geräte und Werkzeuge, in H.-J. Schalles/C. Schreiter (eds), Geschichte aus dem Kies. Neue Funde aus dem Alten Rhein bei Xanten, Bonn (Xantener Berichte 3), 83-102.

Glasbergen, W., 1954: Barrow excavations in the Eight Beatitudes.

Czysz, W., 1974: Der römische Gutshof in München-Denning

The Bronze Age cemetery between Toterfout and Halve

und die römerzeitliche Besiedlung der Münchener

Mijl. North Brabant 1. The excavations. 2. The implications,

Schotterebene, Kalmünz (Oberpfalz).

Groningen/Djakarta (dissertatie RU Groningen).

Groot, T. de, 2001: Brandend zand. Een inheems-Romeinse

Derks, T., 1998: Gods, temples and ritual practices. The transformations of religious ideas and values in Roman

nederzetting te Brandevoort (gemeente Helmond), Amsterdam (doctoraalscriptie VU).

Gaul, Amsterdam (Amsterdam Archaeological Studies 2).

Haalebos, J.K., 1977: Zwammerdam Nigrum Pullum. Ein Enckevort, H. van, 2000: Een rurale nederzetting uit het begin van de de derde eeuw te Venray-Hoogriebroek, in H. Stoepker (ed.), Venray-Hoogriebroek en Venray-Loobeek.

Nederzettingen uit de prehistorie, Romeinse tijd en late Middeleeuwen, Amersfoort (Rapporten Archeologische Monumentenzorg 46), 33-166.

Enckevort, H. van/K. Zee, 1996: Het Kops Plateau. Prehistorische grafheuvels en een Romeinse legerplaats in Nijmegen, Abcoude/Amersfoort.

Auxiliarkastell am Niedergermanischen Limes, Amsterdam (Cingula 3).

Hanemann, B., 2006: Versteck, versenkt, verschüttet. Hortfunde und Hortarte, in J. Stadler (ed.), 186-188.

Hanemann, B., 2012: Ein Eisenhortfund mit Wagenteilen aus der römischen Grossvilla von Bartringen-‘Burmicht’, Archaeologia Mosellana 8, 85-154.

Harb, P./M. Wullschleger, 2010: Der römische Gutshof von Langendorf, Kanton Solothurn, Basel (Antiqua 46).

Harnecker, J./G. Franzius, 2008: Kalkriese 4. Katalog der

Fischer, Th., 2001: Schatz-, Hort- und Versteckfunde, in Th.

römischen Funde von Oberesch. Die Schnitte 1 bis 22,

Fischer (ed.), Die Römischen Provinzen. Eine Einführung in

Mainz am Rhein (Römisch-Germanische Forschungen 66).

ihre Archäologie, Stuttgart, 205.

Harnecker, J./D. Mylo, 2011: Kalkriese 5. Katalog der römischen

Fontijn, D.R./R. Jansen, 2007: De bronsschat van Nistelrode (N.-

Funde von Oberesch. Die Schnitte 23 bis 39, Mainz am

Br.). Verstopt voor Germaanse plunderaars? Archeologie,

Rhein: Verlag Philipp von Zabern (Römisch-Germanische

historische bronnen en de interpretatie van een 3e-eeuws

Forschungen 69).

bronsdepot, in R. Jansen/L.P. Louwe Kooijmans (eds), R.

Henning, J., 1985: Zur Datierung von Werkzeug- und

Jansen/L.P. Louwe Kooijmans (eds), 10 jaar Archol. Van

Agrargerätefunden im germanischen Landnahmegebiet

contract tot wetenschap, Leiden, 235-254.

zwischen Rhein und oberer Donau (der Hortfund von

Fremersdorf, F., 1933: Der römische Gutshof Köln-Müngersdorf, Berlin/Leipzig (Römisch-Germanische Forschungen 6).

Osterburken),

Jahrbuch

des

Römisch-Germanischen

Zentralmuseums Mainz 32, 570-594.

Hiddink, H.A. (ed.), 2003a: Een grafveld uit de Late IJzertijd en de Romeinse tijd aan de Molenakkerdreef in Weert (provincie Limburg, Nederland), in H.A. Hiddink, 77-404.

Hiddink, H.A., 2003b: Een grafveld uit het einde van de 2de en het begin van de 3de eeuw na Chr. te Weert-Kampershoek (provincie Limburg, Nederland), in H.A. Hiddink, 405-512.

Hiddink, H.A./G. Boreel, 2005: Natuursteen en slak, in H.A. Hiddink, 239-253.

Hiddink, H.A./G. Boreel, 2008: Natuursteen en slak, in H.A. Hiddink, 177-184.

Hiddink, H.A./A. Zondervan, 2014: IJzeren voorwerpen, in H.A. Hiddink 2014a, 509-556.

Hiddink, H.A., 2003: Het grafritueel in de Late IJzertijd en de

Hingley, R., 2006: The deposition of iron objects in Britain during

Romeinse tijd in het Maas-Demer-Schelde-gebied, in het

the later prehistoric and Roman periods. Contextual

bijzonder van twee grafvelden bij Weert, Amsterdam

analysis and the significance of Iron, Britannia 37, 213-

(Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 11).

Hiddink, H.A., 2005: Archeologisch onderzoek aan de Beekseweg

257.

Hissel, M. (ed.), 2012: Veldhoven-Zilverackers. Een inheems-

te Lieshout (Gemeente Laarbeek, Noord-Brabant),

Romeinse

Amsterdam (Zuidnederlandse Archeologische Rapporten

Veldhoven). Definitief archeologisch onderzoek in

18).

plangebied

Hiddink, H.A., 2008: Archeologisch onderzoek op de Groot Bottelsche Akker bij Deurne. Bewoning uit de Steentijd,

nederzetting

in

‘Zilverackers’,

Oerle-Zuid gemeente

(gemeente Veldhoven,

deelgebied Oerle-Zuid, Amsterdam (Diachron-publicatie 50).

IJzertijd, Romeinse tijd, Vroege en Volle Middeleeuwen,

Hoegen, R.D./A. Koster/H. van Enckevort, 2004: Voorwerpen van

Amsterdam (Zuidnederlandse Archeologische Rapporten

metaal, glas, steen en aardewerk uit de Late IJzertijd en

33).

de Romeinse tijd, in C.W. Koot/R. Berkvens (eds), 359-375.

Hiddink, H.A., 2009: Metaal, in E. de Boer/H.A. Hiddink,

Holwerda, J.H./M.A. Evelein, 1910: Opgraving te Veldhoven (N.-

Opgravingen aan de Ter Hofstadlaan te Someren. Een

Br.), Oudheidkundige Mededelingen uit ’s Rijksmuseum

nederzetting en grafveld uit de Late IJzertijd en Romeinse tijd en erven uit de Volle Middeleeuwen, Amsterdam

van Oudheden Leiden 4, 43-48.

Hoss, S./J. Verspay, 2012: Metaal, in M.E. Hissel (ed.), 266-288.

(Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 37), 85-92.

Hiddink, H.A., 2013: Een nederzetting en grafveld uit de

Jacobi, G., 1974: Werkzeug und Gerät aus dem Oppidum von

Romeinse tijd op de Heesmortel bij Riethoven, Amsterdam

Manching, Wiesbaden (Die Ausgrabungen in Manching

(Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 51/VU-

5).

opgravingen in de Kempen 2).

Hiddink, H.A., 2014a: De Romeinse villa-nederzetting op de Kerkakkers bij Hoogeloon (Noord-Brabant), Amsterdam (Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 53/VU-

Jacobi, L., 1897: Das Römerkastell Saalburg bei Homburg vor der Höhe, Homburg vor der Höhe.

Janssens, D., 1977: Een GalloRomeins grafveld te Maaseik 1, Brussel (Archeologica Belgica 198).

opgravingen in de Kempen 3).

Hiddink, H.A., 2014b: Metaal, in H.A. Hiddink/E. de Boer,

Kampen, J. van/V. van den Brink, 2013: Archeologisch onderzoek

Opgravingen in Weert-Kampershoek fase 2. Bewoning uit

op de Habraken te Veldhoven. Twee unieke nederzettingen

de Vroege IJzertijd, Romeinse tijd en Volle Middeleeuwen,

uit het Laat Neolithicum en de Midden Bronstijd en een erf

alsmede grafvelden uit de Late IJzertijd en Romeinse tijd,

uit de Volle Middeleeuwen, Amsterdam (Zuidnederlandse

Amsterdam (Zuidnederlandse Archeologische Rapporten

Archeologische Rapporten 52).

55), 154-156.

77

78

Koch, H., 1993: Die villa rustica von Treuchtlingen-Weinbergshof,

Künzl, E. (ed.), 1993/4: Die Alamannenbeute aus dem Rhein bei

Buch am Erlbach (Internationale Archäologie 13).

Neupotz. Plünderungsgut aus dem römischen Gallien

Kooistra, L.I./C.D. Troostheide/L. van Beurden/L. Kubiak-

4. Tafeln 366-702, Mainz (Monographien Römisch-

Martens, 2014: Onderzoek van pollen, zaden en vruchten,

Germanischen Zentralmuseum 34/2).

in H.A. Hiddink 2014a, 699-728.

Koot, C.W./R.H.L.M. Berkvens (eds), 2004: Bredase akkers

Lascaris,

M.,

2007:

Verslag

van

het

archeologisch

eeuwenoud. 4000 jaar bewoningsgeschiedenis op de

proefsleuvenonderzoek

rand van zand en klei, Breda (Rapportage Archeologische

II,

Monumentenzorg 102 / Erfgoedstudies Breda 1).

(Zuidnederlandse Archeologische Notities 99).

gemeente

Lage

Reusel-De

Mierde Mierden,

De

Hasselt

Amsterdam

Koster, A.A., 2001: Metalen voorwerpen, in M.M. Sier/C.W.

Lodewijckx, M., 1994: A 3rd century collection of decorative

Koot (eds), Archeologie in de Betuweroute. Kesteren-

objects from a Roman villa at Wange (Central Belgium).

De Woerd. Bewoningssporen uit de IJzertijd en de

First

Romeinse tijd, Amersfoort (Rapportage Archeologische

Lovaniensia 33, 107-141.

Monumentenzorg 82), 185-201.

Koster, A.A., 2004: Bijlage 3. Catalogus metalen voorwerpen, in C.W. Koot/R. Berkvens (eds), 489-495.

Künzl, E., 1993/1a: Kochkessel und Kochgerät, in E. Künzl (ed.),

interdisciplinary

report,

Acta

Archaeologia

Lupak, T./J. Smeets, 1989: Opgraving van een Romeins grafveld in Diergaarde, in N.J.N. Laugs et al. (eds), Echter Landj.

Heemkundige bijdragen over Echt en omgeving, Echt, 151-163.

231-247.

Künzl, E., 1993/2a: Küchengeschirr und Küchengerät, in E. Künzl (ed.), 41-63.

Künzl, E., 1993/1b: Werkzeuge, in E. Künzl (ed.), 347-361.

Künzl, E., 1993/2b: Werkzeug, in E. Künzl (ed.), 117-137.

Künzl, E., 1993/1c: Schlösser und Fesseln (J25-50), in E. Künzl (ed.), 365-378.

Künzl, E., 1993/1d: Glocken und verschiedene Geräte, in E. Künzl (ed.), 385-391.

Künzl, E. (ed.), 1993/1: Die Alamannenbeute aus dem Rhein bei Neupotz. Plünderungsgut aus dem römischen Gallien 1. Untersuchungen, Mainz (Monographien RömischGermanischen Zentralmuseum 34/1).

Künzl, E. (ed.), 1993/2: Die Alamannenbeute aus dem Rhein bei

Manning, W.H., 1972: Ironwork hoards in Iron Age and Roman Britain, Britannia 3, 224-250.

Manning, W.H., 1985: Catalogue of the Romano-British iron tools, fittings and weapons in the British Museum, London.

Massart, C./A. Cahen-Delhaye, 1994: Rapport des fouilles de sauvetage de 1979 à 1986 sur le plateau de Mageroux à Saint-Mard (Virton), in A. Cahen-Delhaye et al., Un quartier de l’agglomeration Gallo-Romaine de Saint-Mard (Virton), Namur (Etudes et Documents. Fouilles 1), 11105.

Metzler, J./J. Zimmer, 1975: Öffentliche Bäderanlage und spätantike Baureste im Gallo-Römischen Vicus von Mamer, Hémecht 27, 429-475.

Neupotz. Plünderungsgut aus dem römischen Gallien 2.

Metzler, J./J. Zimmer, 1981 : Die römische Villa von Echternach,

Katalog, Mainz (Monographien Römisch-Germanischen

in J. Metzler/J. Zimmer/L. Bakker, Ausgrabungen in

Zentralmuseum 34/2).

Künzl, E. (ed.), 1993/3: Die Alamannenbeute aus dem Rhein

Echternach, 1-267.

Moesker, T.P., 2012: Slakmateriaal, in M.E. Hissel (ed.), 238-251.

bei Neupotz. Plünderungsgut aus dem römischen

Mols, S.T.A.M., 1994: Houten meubels in Herculaneum. Vorm,

Gallien 3. Tafeln 1-365, Mainz (Monographien Römisch-

techniek en functie, Nijmegen (dissertatie Nijmegen/

Germanischen Zentralmuseum 34/3).

Indagationes Noviomagenses 10).

Mutz, A., 1983: Römische Waagen und Gewichte aus Augst und Kaiseraugst, Augst (Augster Museumshefte 6).

Riha, E., 2001: Kästchen, Truhen, Tische, Möbelteile aus Augusta Raurica, Augst (Forschungen in Augst 31).

Roymans, J.A.M., 2007; Herinrichting en sanering Tungelroyse

Nash, J., 1979: We eat the mines and the mines eat us. Dependency

Beek fase 2, gemeente Weert. Archeologische begeleiding

and exploitation in Bolivian tin mines, New York.

van de grondwerkzaamheden, Amsterdam (RAAP-rapport

Nicolay, J.A.W., 2005: Gewapende Bataven. Gebruik en betekenis

1401).

van wapen- en paardentuig uit niet-militaire contexten

Roymans, J.A.M./N. Sprengers, 2012: Tien bronzen bijlen bij

in de Rijndelta (50 voor tot 450 na Chr.), Amsterdam

een Romeinse dam. Herinrichting beekdal Kleine Beerze,

(dissertatie VU).

deeltraject

Hoogeloon-Vessem.

Gemeenten

Bladel

en Eersel. Resultaten archeologische begeleiding en Palágyi, S.K., 1980: Die römischen Hügelgräber von Inota, Alba Regia. Annales musei Stephani regis 19, 7-93.

opgraving, Amsterdam (RAAP-rapport 2537).

Roymans, N./T. Derks/H.A. Hiddink (eds), 2015: The Roman

Piepers, W., 1981: Ausgrabungen an der alten Burg Lürken, Köln (Rheinische Ausgrabungen 21).

villa of Hoogeloon and the archaeology of the periphery, Amsterdam (Amsterdam Archaeological Studies 22).

Pietsch, M., 1983: Die römischen Eisenwerkzeuge von Saalburg, Feldberg und Zugmantel, SJ 39, 5-132.

Schrüfer-Kolb, I.E., 2004: Roman iron production in Britain.

Plinius, naturalis historia, ed. D.E. Eichholz, 1962: Cambridge,

along the Jurassic Ridge, Oxford (BAR British Series 380).

Mass./London (Loeb Classical Library).

Pohanka, R., 1986: Die eisernen Agrargeräte der römischen Kaiserzeit

in

Österreich.

Studien

Technological and socio-economic landscape development

zur

römischen

Agrartechnologie in Rätien, Noricum und Pannonien, Oxford (BAR International Series 298).

Siemons, H.-A.R./F.P. Kortlang/H.A. Hiddink, 2002: Archeologisch Onderzoek aan de Zijthorst te Diessen, Amsterdam (Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 8).

Slofstra, J., 1982: Een inheems-Romeinse villa op de Kerkakkers bij Hoogeloon, in J. Slofstra et al. (eds), Het Kempenproject.

Rees, S.E., 1979: Agricultural implements in Prehistoric and Roman Britain, Oxford (BAR British Series 69).

Renswoude, J. van, 2009: Metaal, in J. van Renswoude/J. Van Kerckhove (eds), Opgravingen in Geldermalsen-

Een

regionaalarcheologisch

onderzoeksprogramma,

Waalre (Bijdragen tot de studie van het Brabants Heem 22), 102-112.

Slofstra, J., 1987: Een nederzetting uit de Romeinse tijd bij

Hondsgemet. Een inheemse nederzetting uit de Late

Hoogeloon, in W.C.M. van Nuenen et al., Drie dorpen

IJzertijd en Romeinse tijd, Amsterdam (Zuidnederlandse

één gemeente. Een bijdrage tot de geschiedenis van

Archeologische Rapporten 35), 231-286.

Restaura, s.a.: Restauratierapport van twee Romeinse dolia met ijzerschat afkomstig uit Veldhoven. In opdracht van de gemeente Veldhoven en het Noord Brabants Museum, Haelen (rapport AAC 2013-1 t/m 137).

Hoogeloon, Hapert en Casteren, Hapert, 51-86.

Stadler, J. (ed.), 2006: Geraubt und im Rhein versunken. Der Barbarenschatz, Speyer/Stuttgart.

Strabo, geographica, ed. H.L. Jones, 1917-1932, Cambridge (Mass.)/London (Loeb Classical Library).

Rieche, A./H.J. Schalles, 1987: Colonia Ulpia Traiana. Arbeit.

Handwerk und Berufe in der römischen Stadt, Bonn (Führer und Schriten des Archäologischen Parks Xanten 10).

Taussig, M.T., 1980: The devil and commodity fetishism in South America, Chapel Hill.

79

80

Theuwissen, J., 1991: De oogst, in C. de Mooij/R. van de Weijer

Weisgerber, G., 1967: Römische Villen im Saarland nach alten

(eds), Rijke oogst van schrale grond. Een overzicht van de

Ausgrabungen 1. Die römische Villa in Wustweiler (Krs.

Zuidnederlandse materiële volkscultuur ca. 1700-1900,

Ottweiler), Bericht der Staatlichen Denkmalpflege im Saarland 14, 95-105.

Zwolle, 39-53.

Theuws, F./A. Verhoeven/H.H. van Regteren Altena, 1988:

Weisgerber, G., 1969: Römische Villen im Saarland nach alten

Medieval settlement at Dommelen. 1 Introduction,

Ausgrabungen 3. Furschweiler (Kreis St. Wendel), Bericht

environment and history. 2 The stream-valley settlement,

der Staatlichen Denkmalpflege im Saarland 16, 123-139.

Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 38, 229-430.

Wesselingh, D., 2000: Native neighbours. Local settlement system and social structure in the Roman period at Oss (the

Thomas, M., 2006: Ars clostraria. Die römische Schließkunst, in J. Stadler (ed.), 144-146.

Netherlands), Leiden (Analecta Praehistorica Leidensia 32).

Wilbers-Rost, S./H.-P. Uerpmann/M. Uerpmann/B. Grosskopf/E.

de

Toksdorf-Lienemann, 2007: Kalkriese 3. Interdisziplinäre

Sassenbroekweg te Broekom, Hasselt (Publicaties van het

Untersuchungen auf dem Oberesch in Kalkriese.

Provinciaal Gallo-Romeins Museum Tongeren 38).

Archäologische Befunde und naturwissenschaftliche

Vanvinckenroye, W., 1990: De Romeinse villa’s van Piringen

Begleituntersuchungen, Mainz am Rhein (Römisch-

Vanvinckenroye,

W.,

1988:

De

Romeinse

villa

op

(‘Mulkenveld’) en Vechmaal (‘Walenveld’), Hasselt (Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum

Germanischen Forschungen 65).

Willems, W.J.H./L.I. Kooistra, 1988: De Romeinse villa te Voerendaal. Opgraving 1987, Archeologie in Limburg 37,

Tongeren 42).

Verhoeven, A.A.A./F. Ector, 1984: Sabazius in Noord-Brabant?

137-147.

Brabants Heem 36, 138-149.

Verwers, W.J.H., 1973: A Merovingian cemetery in Veldhoven,

Zinn, F., 1997: Pracht en praal in perspectief. Het graf van de dame

province of North Brabant, Berichten van de Rijksdienst

van Simpelveld, in M.E.Th. de Grooth/B. Mater (eds), Een

voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 23, 313-335.

huis voor altijd, Maastricht, 61-77.

Verwers, W.J.H., 1978: North Brabant in Roman and EarlyMedieval times 3. The Merovingian cemetery of Meerveldhoven (mun. of Veldhoven), Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 28, 251-307.

Visy, G., 1993/1: Wagen und Wagenteile, in E. Künzl (ed.), 257327.

Visy, G., 1993/2: Wagenteile, in E. Künzl (ed.), 65-106.

Vos,

W.K.,

2009:

Bataafs

platteland.

Het

Romeinse

nederzettingslandschap in het Nederlandse KrommeRijngebied, Amersfoort/Amsterdam/Leiden (Nederlandse Archeologische Rapporten 35/dissertatie VU).

bijlage - lijst van voorwerpen In de onderstaande lijst zijn alle voorwerpen opgesomd met een korte omschrijving en eventueel de maten (vooral bij niet in deze publicatie afgebeelde, maar toch min of meer herkenbare voorwerpen).

Betekenis van de afkortingen: nr volgnummer zoals gebruikt in deze publicatie vel het ‘paginanummer’ in het restauratierapport laagnr

de toevoeging aan het vondstnummer 4064; meestal een laag/niveau binnen het dolium (L) met

een volgnummer vorm korte omschrijving van het voorwerp (ijzer tenzij anders vermeld) beh. al dan niet behandeld door Restaura, in de zin van uitgeprepareerd, gerestaureerd nr

vel

laagnr

vorm

beh.

maten/opmerkingen

1

508

dolium (aardewerk)

ja

container van de ijzeren voorwerpen, incompleet

2

509

dolium (aardewerk)

ja

archeologisch compleet in scherven

3

3

L0-1

scharnier

nee

l 160 mm; b ca. 45 mm

4

4

L0-2

kram

nee

l 163 mm

5

5

L0-3

scharnier

nee

l 140 mm; b 45 mm

6

6

L0-4, L0-8

beslag, U-vormig

nee

l 83 mm; b 28 mm

7

7

L0-5

beslag, strook

nee

l 82 mm; b 30 mm; resten twee spijkers aanwezig

8

8

L0-6

slot

ja

plaat 55 x 50 mm; diam. ringen 33, 10-12 en 4 mm

9

8

L10-98

slot

ja

plaat 77 x 74 mm; diam. ring 27 mm

10

9

L0-7

spijker

nee

11

9

L0-7

spijker

nee

12

9

L0-7

spijker

nee

13

9

L0-7

spijker

nee

14

9

L0-7

spijker

nee

15

9

L0-7

spijker

nee

16

10

L0-9

staaf

nee

17

11

L0-10

spijker

nee

18

11

L0-10

spijker

nee

19

11

L0-10

spijker

nee

20

11

L0-10

spijker

nee

21

12

L0-11

spijker

nee

22

13

L1-1

strook

nee

l 95 mm; doorsn. 10 x 10 mm

l 150 mm; b 30 mm

81

82

nr

vel

laagnr

vorm

beh.

maten/opmerkingen

23

14

L1-2

strook

nee

l 190 mm; b 33 mm

24

15

L1-3

strook

nee

l tot 108 mm; b 13 mm

25

15

L1-3

strook

nee

26

15

L1-3

strook

nee

27

16

L1-4

spijker

nee

28

17

L1-5

strook

nee

29

17

L1-5

strook

nee

30

17

L1-5

strook

nee

31

18

L1-6

spijker

nee

32

19

L2-8

spijker

nee

33

19

L2-8

strook

nee

34

20

L2-9

spijker

nee

35

21

L2-10

spijker

nee

36

21

L2-10

strook

nee

37

21

L2-10

beslag, meubel?

ja

l 50; b 29 mm

38

22

L2-11

scharnier, puntig

ja

l 194 mm; b 30 mm; d 5 mm

39

23

L2-12

spijker

nee

40

23

L2-12

spijker

nee

41

23

L2-12

spijker

nee

42

23

L2-12

spijker

nee

43

23

L2-12

spijker

nee

44

23

L2-12

spijker

nee

45

23

L2-12

spijker

nee

46

23

L2-12

spijker

nee

47

23

L2-12

spijker

nee

48

24

L2-13

spijker

nee

49

25

L2-14

fragment

nee

50

25

L2-14

fragment

nee

51

25

L2-14

fragment

nee

52

25

L2-14

fragment

nee

53

25

L2-14

fragment

nee

54

25

L2-14

fragment

nee

55

25

L2-14

fragment

nee

56

25

L2-14

fragment

nee

57

25

L2-14

fragment

nee

58

25

L2-14

fragment

nee

l 60 mm; h 63 mm

l 180 mm; b 27 mm

nr

vel

laagnr

vorm

beh.

maten/opmerkingen

59

25

L2-14

fragment

nee

60

25

L2-14

fragment

nee

61

25

L2-14

fragment

nee

62

25

L2-14

fragment

nee

63

25

L2-14

fragment

nee

64

25

L2-14

fragment

nee

65

25

L2-14

fragment

nee

66

25

L2-14

fragment

nee

67

25

L2-14

fragment

nee

68

25

L2-14

fragment

nee

69

26

L3-15

staaf

nee

l 222 mm; doorsn. 13 mm; vierkant op doorsnede

70

27

L3-16

staaf

nee

l 105 mm; doorsn. 10 mm

71

28

L3-17

beslag

ja

l 252 mm; b ca. 30 mm; d 5 mm

72

29

L3-18

staaf

nee

l 213 mm; doorsn. 12 mm; vierkant op doorsnede

73

30

L3-19

kram, T-vormig

ja

l 197 mm; doorsn. 10 mm

74

31

L3-20, L6-49

beslag, wagen?

ja

l 250 mm; b 32 mm; d 5 mm; plaat 70 x 67 mm

75

32

L3-21

spijker

nee

76

33

L3-22

scharnier, puntig

nee

l 200 mm; b 30 mm; d 7 mm; puntje oorspr. als bij nr. 87

77

34

L4-23

‘tentharing’

ja

l 190 mm; b 28 mm; d 10 mm

78

35

L4-24

spijker

nee

79

36

L4-25

spijker

nee

80

37

L4-26

spijker

nee

81

38

L4-27

spijker

nee

82

39

L4-27.1

spijker

nee

83

40

L4-28, L1-7

balansschaal

ja

84

41

L4-29

spijker

nee

85

42

L4-30

disselhamer

nee

l hamerkop 50 mm; diam. slagvlak 38 mm

86

43

L4-31

kram, T-vormig

ja

l 177 mm; doorsn. 8 mm

87

44

L4-32

scharnier, puntig

nee

l 205 mm; b 32 mm

88

45

L4-33

bel

ja

h 80 mm; doorsn. onderzijde 65 x 49 mm

89

46

L4-34

kram

nee

l 65 mm; doorsn. 8 mm

90

47

L4-35

beslag, balk

ja

l 200 mm; h 26 mm; d 5 mm; afstand tussen strips 50-75 mm

91

48

L4-36

scharnier

ja

l 170 mm; b 30 mm; h 32 mm

92

49

L4-37

kram, T-vormig

ja

l 148 mm; diam. 10 mm; doorsn. onder vierk., boven rond

93

50

L5-38

splitpen

ja

l 70 mm

94

51

L5-39

oogfrgm

nee

diam. ca. 145 mm; h 10 mm

83

84

nr

vel

laagnr

vorm

beh.

maten/opmerkingen

95

51

L5-39

spijker

nee

96

52

L5-40

strook

nee

l 55 mm; b 15 mm

97

53

L5-41

staaf

nee

l 16 mm; doorsn. 18 x 11 mm; beide uiteinden oog

98

54

L5-42

beslag

nee

l 230 mm; b 33 mm; d 7 mm; omgebogen deel l 60 mm

99

55

L5-43

beslag, wagen?

ja

l totaal 250 mm; b 30 mm; d 2-6 mm; plaat 70 x 70 mm

100

56

L5-44

scharnier, ‘Hoogeloon’

ja

l 230 mm; b 26-27 mm; d 5 mm

101

57

L5-44.1

askap

ja

l 150 mm; b 55-60 mm; diam. As ca. 70 mm

102

58

L5-45

kram

nee

l 53 mm; doorsn. 8 x 8 mm

103

58

L5-45

beslag, hoekbeslag

nee

104

59

L5-46

spijker

nee

105

59

L5-46

spijker

nee

106

59

L5-46

spijker

nee

107

59

L5-46

spijker

nee

108

59

L5-46

spijker

nee

109

59

L5-46

spijker

nee

110

59

L5-46

spijker

nee

111

59

L5-46

spijker

nee

112

59

L5-46

spijker

nee

113

59

L5-46

spijker

nee

114

60

L6-47

kram

nee

l 50 mm; h totaal 26 mm; h 12 mm; d 6 mm

115

61

L6-48

kram

nee

l 40 mm; omgebogen deel l 20 mm; b 11 mm

116

62

L6-50

vork, gaffel

ja

l totaal 327 mm; b max. 80 mm; angel l 140 mm; doorsn.

117

63

L6-51

huls

ja

b 48 mm; doorsn. 48 x 53 mm

118

64

L6-52

haardhaal, segment

ja

l 254 mm; diam. 18 mm; oog diam. 34 mm

119

65

L6-53

spijker

ja

120

66

L6-54

‘tentharing’

ja

121

67

L6-55

spijker

nee

122

68

L6-56

beslag, strook

nee

l 122 mm; b 50 mm; uitsparing 22 mm b, opstaande zijde 15 mm h

123

69

L7-57

staaf

nee

l 200 mm; b 15 mm; d 10 mm; rechthoekig op doorsnede

124

70

L7-58

spijker

nee

125

71

L7-59

‘tentharing’

ja

l 175 mm; b 30 mm; d 8 mm

126

72

L7-60

staaf

nee

l 205 mm; doorsn. 10 mm; vierk. doorsn.; omgebogen

127

73

L7-61

disselhamer

ja

l blad 125 mm; b 75 mm; schachting l 50 mm; h 53 mm;

128

74

L7-62

askap

ja

13 x 11 mm; tanden max. 180 mm; doorsn. 12 mm

l 210 mm; b 30 mm; d 5 mm

hamer l 55 mm; diam. 28 mm l 150 mm; b 55-60 mm; diam. as ca. 65 mm

nr

vel

laagnr

vorm

beh.

maten/opmerkingen

129

75

L7-63

scharnier?

nee

l 160 mm; b 30 mm; aan één zijde lijkt oog aanwezig

130

76

L7-64

spijker

nee

131

77

L7-65

spijker

nee

steekt door nr. 132

132

78

L7-66

splitpen

nee

diam. oog 27 mm (buitenwerks)

133

79

L8-68

spijker

nee

134

79

L8-68

spijker

nee

135

79

L8-68

spijker

nee

136

79

L8-68

spijker

nee

137

79

L8-68

spijker

nee

138

79

L8-68

spijker

nee

139

79

L8-68

spijker

nee

140

79

L8-68

spijker

nee

141

79

L8-68

spijker

nee

142

79

L8-68

spijker

nee

143

79

L8-68

spijker

nee

144

79

L8-68

spijker

nee

145

79

L8-68

spijker

nee

146

79

L8-68

spijker

nee

147

79

L8-68

spijker

nee

148

79

L8-68

spijker

nee

149

79

L8-68

spijker

nee

150

79

L8-68

spijker

nee

151

79

L8-68

spijker

nee

152

79

L8-68

spijker

nee

153

79

L8-68

spijker

nee

154

79

L8-68

spijker

nee

155

79

L8-68

spijker

nee

156

79

L8-68

spijker

nee

157

79

L8-68

spijker

nee

158

79

L8-68

spijker

nee

159

79

L8-68

spijker

nee

160

79

L8-68

spijker

nee

161

79

L8-68

spijker

nee

162

79

L8-68

spijker

nee

163

79

L8-68

spijker

nee

164

79

L8-68

spijker

nee

85

86

nr

vel

laagnr

vorm

beh.

maten/opmerkingen

165

79

L8-68

spijker

nee

166

79

L8-68

spijker

nee

167

79

L8-68

spijker

nee

168

79

L8-68

spijker

nee

169

79

L8-68

spijker

nee

170

79

L8-68

spijker

nee

171

79

L8-68

spijker

nee

172

79

L8-68

spijker

nee

173

79

L8-68

spijker

nee

174

79

L8-68

spijker

nee

175

80

L8-69

scharnier, puntig

ja

l 183 mm; b 29 mm; d 5 mm

176

81

L8-72

centreerplaat

ja

l 89 mm; b 62 mm; d 4.5 mm; diam gat 30-31 mm

177

82

L8-73

beslag, strook

nee

l 125 m; b 50 mm

178

83

L8-74

scharnier? beslagstuk

nee

l 104 mm; b 43 mm; uiteinde lijkt voorzien v.

179

84

L8-75

bel

ja

180

85

L8-76

spijker

nee

181

86

L8-77

spijker

nee

182

87

L8-78

spijker

nee

183

88

L8-79

spijker

nee

184

88

L8-79

spijker

nee

185

89

L8-80

huls

nee

l 20 mm; diam. 36 mm; lijkt geklonken

186

90

L8-81

beslag, strook

nee

l 90 mm; b 33-40 mm

187

91

L9-82

spijker

nee

188

92

L8-83

haalmes

nee

l 200 mm; b 22 mm

189

93

L8-84

strook

nee

l 90 mm; b 22 mm

190

94

L9-85

strook

nee

l met nr. 191 totaal 115 mm; b 13 mm

191

94

L9-85

strook

nee

192

95

L9-86

huls

ja

193

96

L9-87

spijker

nee

194

96

L9-87

spijker

nee

195

97

L9-88?

staaf

nee

196

97

L9-88?

staaf

nee

197

98

L9-89

spijker

nee

198

99

L9-90

taatskom

nee

199

100

L9-90.1

spijker

nee

uitsparing voor scharnierpen h 70 mm; doorsn. onderaan 49 x 45 mm

l 102 mm; diam. 19-29 mm

l 255 mm; doorsn. 13 mm; vierkant op doorsnede l 57 mm; b 54 mm

nr

vel

laagnr

vorm

beh.

maten/opmerkingen

200

100

L9-90.1

spijker

nee

201

100

L9-90.1

spijker

nee

202

100

L9-90.1

spijker

nee

203

100

L9-90.1

spijker

nee

204

100

L9-90.1

spijker

nee

205

100

L9-90.1

spijker

nee

206

100

L9-90.1

spijker

nee

207

100

L9-90.1

spijker

nee

208

100

L9-90.1

spijker

nee

209

100

L9-90.1

spijker

nee

210

100

L9-90.1

spijker

nee

211

100

L9-90.1

spijker

nee

212

100

L9-90.1

spijker

nee

213

100

L9-90.1

spijker

nee

214

100

L9-90.1

spijker

nee

215

100

L9-90.1

spijker

nee

216

100

L9-90.1

spijker

nee

217

100

L9-90.1

spijker

nee

218

100

L9-90.1

spijker

nee

219

100

L9-90.1

spijker

nee

220

100

L9-90.1

spijker

nee

221

100

L9-90.1

spijker

nee

222

100

L9-90.1

spijker

nee

223

100

L9-90.1

spijker

nee

224

100

L9-90.1

spijker

nee

225

100

L9-90.1

spijker

nee

226

100

L9-90.1

spijker

nee

227

100

L9-90.1

spijker

nee

228

100

L9-90.1

spijker

nee

229

100

L9-90.1

spijker

nee

230

100

L9-90.1

spijker

nee

231

101

L10-92

lepel, scheplepel

ja

232

102

L10-93

haak?

nee

l 110 mm; b 13-22 mm; breed uitl. ‘punt’ van de ‘haak’

233

103

L10-94

zaag

ja

l 234 mm; blad l 120 mm; b 40 mm; d 1.5-2 mm;

l 188 mm; steel l 110 mm; doorsn. 6.5 mm; lepel diam. 76-81 mm; h 28 mm

angel doorsnede 8 x 11 mm

87

88

nr

vel

laagnr

vorm

beh.

maten/opmerkingen

234

104

L10-95

sluithaakje

ja

l 167 mm; doorsn. 9.5 mm

235

105

L10-96

kram, T-vormig

ja

l 195 mm; doorsn. 7 x 8 mm

236

106

L10-97

‘tentharing’

nee

l min. ca. 100 mm (foto), incompleet

237

107

L8-6

slotplaat (brons)

ja

238

108

L10-99

spijker

nee

239

108

L10-99

spijker

nee

240

108

L10-99

spijker

nee

241

108

L10-99

spijker

nee

242

108

L10-99

spijker

nee

243

108

L10-99

spijker

nee

244

108

L10-99

spijker

nee

245

108

L10-99

spijker

nee

246

108

L10-99

spijker

nee

247

108

L10-99

spijker

nee

248

108

L10-99

spijker

nee

249

108

L10-99

spijker

nee

250

108

L10-99

spijker

nee

251

108

L10-99

spijker

nee

252

108

L10-99

spijker

nee

253

108

L10-99

spijker

nee

254

108

L10-99

spijker

nee

255

108

L10-99

spijker

nee

256

108

L10-99

spijker

nee

257

108

L10-99

spijker

nee

258

108

L10-99

spijker

nee

259

108

L10-99

spijker

nee

260

108

L10-99

spijker

nee

261

108

L10-99

spijker

nee

262

108

L10-99

spijker

nee

263

108

L10-99

spijker

nee

264

108

L10-99

spijker

nee

265

108

L10-99

spijker

nee

266

108

L10-99

spijker

nee

267

108

L10-99

spijker

nee

268

108

L10-99

spijker

nee

nr

vel

laagnr

vorm

beh.

269

108

L10-99

spijker

nee

270

108

L10-99

spijker

nee

271

108

L10-99

spijker

nee

272

108

L10-99

spijker

nee

273

108

L10-99

spijker

nee

274

108

L10-99

spijker

nee

275

108

L10-99

spijker

nee

276

108

L10-99

spijker

nee

277

108

L10-99

spijker

nee

278

108

L10-99

spijker

nee

279

108

L10-99

spijker

nee

280

108

L10-99

spijker

nee

281

108

L10-99

spijker

nee

282

108

L10-99

spijker

nee

283

108

L10-99

spijker

nee

284

109

L11-101

pen met oog

nee

285

109

L11-100

spijker

nee

286

110

L11-102

spijker

nee

287

110

L11-102

spijker

nee

288

110

L11-102

spijker

nee

289

110

L11-102

spijker

nee

290

110

L11-102

spijker

nee

291

110

L11-102

spijker

nee

292

110

L11-102

spijker

nee

293

110

L11-102

spijker

nee

294

110

L11-102

spijker

nee

295

110

L11-102

spijker

nee

296

110

L11-102

spijker

nee

297

110

L11-102

spijker

nee

298

110

L11-102

spijker

nee

299

110

L11-102

spijker

nee

300

110

L11-102

spijker

nee

301

110

L11-102

spijker

nee

302

110

L11-102

spijker

nee

303

110

L11-102

spijker

nee

maten/opmerkingen

l 112 mm; rechthoekig oog van 30 x 48 mm aan één einde

89

90

nr

vel

laagnr

vorm

beh.

maten/opmerkingen

304

110

L11-102

spijker

nee

305

110

L11-102

spijker

nee

306

110

L11-102

spijker

nee

307

110

L11-102

spijker

nee

308

110

L11-102

spijker

nee

309

110

L11-102

spijker

nee

310

111

L11-103

scharnier?

nee

l 135 mm

311

112

L11-104

‘tentharing’

nee

l 175 mm; b 29 mm; d 6 mm

312

113

L11-105

huls

nee

h 28 mm; diam. 39 mm

313

114

L11-106

ring/huls

nee

diam. 46 mm; h 16 mm

314

115

L11-107

splitpen

nee

315

115

L11-107

ring

nee

diam. 44 mm

316

116

L11-108

scharnier, puntig

nee

l 175 mm; b 30 mm

317

117

L11-109

splitpen

nee

318

117

L11-109

ring

nee

319

118

L11-110

huls

nee

diam. binnen 15 mm; buiten 18 mm; h 32 mm

320

119

L11-111

‘tentharing’

nee

l ca. 125 mm, b 25 mm, d 6 mm

321

120

L11-112

beslag

nee

l 90 mm; b 22 mm; spijker door beide uiteinden

322

121

L11-113

punt met huls

ja

l 218 mm; ‘angel’ l 143 mm, doorsn. 24 mm; punt l 70 mm, grootste diam. 40 mm; ring diam 52 mm

323

122

L11-114

scharnier?

nee

l 145 mm; b 60 mm

324

123

L11-115

taatskom

nee

l 58 mm; b 58 mm; d 13 mm; diam. Holte 16 mm

325

124

L11-116

beslag, kruisvorm

ja

l armen ca. 150 mm; b 30-32 mm; gat diam. 41 mm

326

125

L11-117

hengsel

nee

l 149 mm; met twee splitpennen

327

126

L12-118

kram, T-vormig

nee

l 143 mm

328

126

L12-118

spijker

nee

329

127

L12-119

spijker

nee

330

127

L12-119

spijker

nee

331

127

L12-119

spijker

nee

332

127

L12-119

spijker

nee

333

127

L12-119

spijker

nee

334

127

L12-119

spijker

nee

335

127

L12-119

spijker

nee

336

127

L12-119

spijker

nee

337

127

L12-119

spijker

nee

338

127

L12-119

spijker

nee

nr

vel

laagnr

vorm

beh.

maten/opmerkingen

339

127

L12-119

spijker

nee

340

127

L12-119

spijker

nee

341

127

L12-119

spijker

nee

342

127

L12-119

spijker

nee

343

127

L12-119

spijker

nee

344

127

L12-119

spijker

nee

345

127

L12-119

spijker

nee

346

127

L12-119

spijker

nee

347

127

L12-119

spijker

nee

348

127

L12-119

spijker

nee

349

127

L12-119

spijker

nee

350

127

L12-119

spijker

nee

351

127

L12-119

fragment

nee

352

127

L12-119

fragment

nee

353

127

L12-119

fragment

nee

354

127

L12-119

fragment

nee

355

127

L12-119

fragment

nee

356

127

L12-119

fragment

nee

357

127

L12-119

fragment

nee

358

127

L12-119

fragment

nee

359

127

L12-119

fragment

nee

360

127

L12-119

fragment

nee

361

127

L12-119

fragment

nee

362

127

L12-119

fragment

nee

363

127

L12-119

fragment

nee

364

127

L12-119

fragment

nee

365

127

L12-119

fragment

nee

366

128

L12-120

sluithaakje

nee

l 109 mm; met splitpen er aan vast

367

129

L12-121

beslag, balk

nee

l 205 x b 28 x d 10 mm; rechth. strip met vier spijkers

368

130

L12-121

haak

nee

l 105; haak met spits toel. schacht, uiteinde lijkt omgekruld

369

131

L12-122

haalmes

ja

l 156 mm; blad l 110 mm; h 23 mm; b rug 10 mm

370

131

L12-124

handgreep

ja

b 234 mm; h 91 mm; d max. 5 mm

372

132

L12-125

beslag

ja

l 227 mm; b 30 mm; omgebogen deel l 80 mm

373

133

L12-126

disselmanchet

ja

l 106 mm; b 85 mm; h 30 mm; d 5-7 mm

374

133

L12-126

spijker

nee

375

133

L12-126

strook

nee

met 376, b 30 mm

91

92

nr

vel

laagnr

vorm

beh.

376

133

L12-126

strook

nee

377

134

L12-127

beslag, hoekbeslag

nee

maten/opmerkingen l 95 mm; b 28 mm; haakv. omgebogen aan ĂŠĂŠn zijde; borgplaat aan andere

378

135

L8-70

riemverbinder (brons)

ja

379

136

L8-71A

slotplaat (brons)

ja

380

137

L9-91

kraag (brons)

nee

diam. opening 55 mm

L0-12

mesje

ja

l 80 mm; h lemmet 18 mm; angel 5 x 2.5 mm

381

diam. 70 mm

dankwoord Deze publicatie is tot stand gekomen dankzij de hulp van verschillende personen. Jo Kempkens en Ton Lupak van Restaura in Haelen stelden hun documentatie over de restauratie en de foto’s van de voorwerpen beschikbaar, zonder welke dit boekje niet gemaakt had kunnen worden. Het Noord-Brabants Museum in Den Bosch was zo vriendelijk een vitrine op korte termijn leeg te halen en de voorwerpen over te brengen naar het Provinciaal Depot voor Bodemvondsten in die plaats. Ronald Louer van het depot danken we voor zijn gastvrijheid, het beschikbaar stellen van een werkplek en het bij elkaar zoeken van alle voorwerpen onder zijn beheer. Mirjam Scharenborg (gemeente Veldhoven) en Fokko Kortlang (adviseur), namen het initiatief om het ijzer en de dolia te publiceren op de manier waarop dat hier is gebeurd. De restauratie van het ijzer is bekostigd door de provincie Noord-Brabant en de gemeente Veldhoven; deze publicatie door de gemeente.

93

94

Illustratieverantwoording H.A. Hiddink alle figuren, behalve de foto’s van de voorwerpen uit Oerle, gemaakt bij Restaura in Haelen, én: Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (Verwers 1978, fig. 3) 1; Diachron/AAC, Amsterdam 4; Archeologie Vrije Universiteit, Amsterdam 7, 17, 19; Mikko Kriek 13; Diederick Habermehl 16C-E; Restaura Haelen 21, 25, 27 rechts, 33; Rieche/Schalles (1987, 47) 18; Römisch-Germanisches Zentralmuseum Mainz (B. Streubel) http://web.rgzm.de/>Tuffsteinbrecher 22; Künzl 1993/2, Typentaf. 13 28; Rijksmuseum van Oudheden, Leiden 23; www.wikiwand.com 24; Zinn 1997, fig. 29 32.

Colofon Auteur:

dr. H.A. Hiddink

Opdrachtgever:

gemeente Veldhoven

Uitgever:

BCL Archaeological Support, Amsterdam

Ontwerp en opmaak:

Mikko Kriek

Drukker:

Ipskamp Drukkers B.V., Enschede

ISBN:

978-90-823334-2-8

© BCL-Archaeological Support www.bcl-support.nl Eerder verschenen in de BCL-Archeologische Reeks: De Romeinse villa van Hoogeloon en andere archeologische opgravingen in de Brabantse Kempen Verkrijgbaar bij: www.spa-uitgevers.nl