Architectuur en gezondheid | Dutch Design Week '23

ARCHITECTUUR EN GEZONDHEID

Op 27 oktober organiseerde Gortemaker Algra Feenstra architects samen met hogeschool Inholland, HealthScapes en Vilans de workshop 'Architectuur en Gezondheid' tijdens het programma van Embassy of Health op de Dutch Design Week 2023. Centraal stond langdurige zorg, met focus op de rol van interdisciplinaire kennis en samenwerking bij het ontwerpen van een op maat gemaakte zorgomgeving. Om een passende zorg- en werkomgeving te ontwerpen die aansluit bij de behoeften van alle gebruikers, is het van belang dat diverse betrokken partijen goed samenwerken, en er gebruik gemaakt wordt van actuele kennis en ervaringen.

De workshop omvatte drie informatieve lezingen (samenvatting op pagina's 4-9). Vervolgens zijn deelnemers zelf in groepen aan de slag te gaan om hun ideeën over een gezamenlijke ruimte in een zorginstelling vorm te geven.

Dit deden zij vanuit verschillende rollen en ervaringen; bewoner, mantelzorger, zorgprofessional en ontwerper.

De opdracht was om vanuit drie verschillende gebruikersperspectieven tot een inrichting te komen die bij alle wensen aansloot. En daarbij rekening te houden met waarden als menselijkheid, comfort, vertrouwen, autonomie, veiligheid, interactie en zingeving. Tijdens de workshop bleek dat sommige waarden op gespannen voet met elkaar kunnen staan, waarbij de uitdaging is om dit in gezamenlijkheid te onderzoeken en tot een best passende oplossing te komen.

We kijken terug op een geslaagde workshop! Dit boek is een weergave van de opbrengsten van de workshop en we hopen dat dit de nodige inspiratie biedt om zelf aan de slag te gaan!

Hanneke Noordam, Elke Miedema & Femke Feenstra

3

Fysieke omgeving in langdurende zorg en rol van kennis Hanneke Noordam, Vilans De invloed van de fysieke omgeving in de langdurende zorg In Nederland verblijven momenteel ongeveer 360.000 mensen in verpleeg- en verzorgingsinstellingen- en zorginstellingen voor geestelijke gezondheidszorg en gehandicaptenzorg 1. Het ontwerp van de zorgen leefomgeving kan de gezondheid en het welzijn van mensen aanzienlijk kan beïnvloeden, bijvoorbeeld als het gaat om herstel, het verminderen van stress, het bevorderen van gezond gedrag en het creëren van een gastvrije en ondersteunende omgeving 2.

Ook voor mensen die werken of op bezoek kan de fysieke omgeving een positieve invloed op de gezondheid hebben. Het is dan ook van belang om kennis over deze principes toe te passen in het ontwerp van de zorgomgeving voor mensen met een langdurige zorgvraag.

Vilans onderzoek naar kennis over de fysieke omgeving In de langdurige zorg is steeds meer aandacht voor het bewust en op maat inrichten van een woonzorgomgeving die aansluit bij de behoefte van de bewoners en andere gebruikers. Daarom heeft Vilans, landelijk kennisinstituut voor zorg en ondersteuning 3, in 2022 een onderzoek uitgevoerd naar welke kennis zorgorganisaties,

4

onderzoekers en ontwerpers nodig hebben om gezamenlijk een gezonde zorgomgeving te realiseren (zie figuur 1).

Ook is in grote lijnen in kaart gebracht welke partijen in de langdurende zorg kennis hebben over dit vraagstuk en waar deze kennis vindbaar is (zie figuur 2). De beoogde opbrengst van het onderzoek is het stimuleren van interdisciplinaire kennisuitwisseling en samenwerking rond dit vraagstuk in de langdurende zorg.

Interdisciplinaire kennisuitwisseling en samenwerking In een gezamenlijke expertmeeting van Vilans en RIVM in oktober 2022, zijn de uitkomsten van het onderzoek gedeeld met ontwerpers, onderzoekers en zorgmedewerkers. In een gezamenlijke expertmeeting van RIVM en Vilans in oktober 2022, zijn ontwerpers, zorgmedewerkers en onderzoekers samen aan de slag met de belangrijkste kennisopgaven die uit het Vilans onderzoek naar voren zijn gekomen. In verschillende groepen is gebrainstormd over een plan van aanpak en een mogelijke taakverdeling. Tot slot bleek er behoefte aan het organiseren van regelmatige inspiratie en kennisuitwisseling, bijvoorbeeld in een leernetwerk.

Meer informatie Vilans zal eind 2023 een overzicht van de resultaten van de verkenning publiceren.

Voor vragen en meer informatie neem contact op met h.noordam@vilans.nl

> Beeld door Gortemaker Algra Feenstra architects; Project Zierik7, Schelpenwand

Embassy of Health | Dutch Design Week 2023

> Figuur 1; kennisvragen over fysieke omgeving langdurige zorg uit Vilans-onderzoek

Welke kennisbronnen gebruik je?

Gebruiker/ Ervarings kennis

Methodieken & tools

Expertise

Praktijk voorbeelden

Vakkennis

Kennis uit onderzoek

Zorgmedewerker

X

X

X

X

X

X

Ontwerpers

X

X

X

X

X

Onderzoekers

X

X

X

X

(c0llega’s of buitenshuis)

(workshop, scholing, vakblad)

Veelgeraadpleegde geraadpleegdebronnen bronnen (nietuitputtend uitputtend overzicht): overzicht): Veel (geen

Methodieken en tools: Toolkit dementievriendelijk ontwerpen (Actiz/ Aedes); "BIJsamenwerken ONS", samenwerken • • Methodieken en tools: Toolkit dementievriendelijk ontwerpen (Actiz/Aedes); “BIJ ONS”; aan een thuis

aan een thuis (UKON); Inrichting leefomgeving (kennispleingehandicaptensector.nl, Positieve Gezondheid aan de tekentafel.

• Expertise: Visio, Bartiméus, Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE), Zorgsaamwonen, platform31.nl • Expertise: Visio, Bartiméus, Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE), Zorgsaamwonen, platform31.nl • Praktijkvoorbeelden: gebundeld in RIVM dossier architectuur en Duurzame Zorg • Praktijkvoorbeelden: gebundeld in RIVM dossier architectuur en Duurzame Zorg • • Scholing/opleiding: UVAUVA masterclass omgevingspsychologie; CCE e-learning fysieke fysieke omgeving en dementie; Scholing/opleiding: masterclass omgevingspsychologie; CCE e-learning omgeving en (UKON); Inrichting leefomgeving (kennispleingehandicaptensector.nl , Positieve Gezondheid aan de tekentafel

educatieve film ‘Ruimte voor van Academie Groningen. dementie, educatieve filmmij’ ‘Ruimte voor mij’voor vanBouwkunst Academie voor Bouwkunst Groningen.

• • Kennis uit uit onderzoek en netwerken; RIVMRIVM dossier architectuur en gezondheid ‘wat werkt’; Kennis onderzoek en netwerken; dossier architectuur en gezondheid ‘wat SANO werkt’;Kennisagenda SANO

Kennisagenda langdurige ouderenzorg; ZonMw-artikel effecten fysieke omgeving op mensen met een langdurige ouderenzorg; ZonMw-artikel effecten fysieke omgeving op mensen met een verstandelijke beperking verstandelijke beperking.

> Figuur 2

Bronnen 1. monitorlangdurigezorg.nl/kerncijfers/indicatie 2. rivm.nl/duurzamezorg/praktijk/architectuur 3. vilans.nl

5

Wat leren we uit het onderzoek?

Elke Miedema PhD, InHolland Hogeschool | HealthScapes Er was een tijd waarin stedenbouwkundigen en architecten zo overtuigd waren van de waarde van de gebouwde omgeving voor de gezondheid dat ze zelfs doktersjassen droegen. Destijds was dit voornamelijk gebaseerd op overtuigingen en eigen ervaring, maar de relatie tussen het ontwerp van onze gebouwde omgeving (straten, gebouwen, openbare ruimtes) is de afgelopen 30 jaar duidelijk aangetoond door wetenschappelijk onderzoek. Nu we dit weten, is het van essentieel belang dat iedereen die betrokken is bij het ontwerpen van de gebouwde omgeving ook ontwerpt met het oog op gezondheid voor iedereen.

Veel van het onderzoek naar gebouwde omgeving en gezondheid heeft zich voornamelijk gericht op het ontwerpen van ruimtes voor de gezondheidszorg. Een van de fundamentele onderzoeken werd uitgevoerd door Roger Ulrich in 1985. Hij vergeleek twee groepen patiënten op een ziekenhuisafdeling die vergelijkbare operaties hadden ondergaan. Het enige verschil was dat de ene groep uitzicht had op de natuur vanuit hun bed, terwijl de andere groep alleen een bakstenen muur zag. De patiënten die uitzicht hadden op groen hadden minder zware pijnstillers

nodig, ondervonden minder complicaties en herstelden bovendien sneller. Hiermee toonde hij aan dat het uitzicht van patiënten vanuit hun bed daadwerkelijk kan bijdragen aan hun behandeling.

Ruim 35 jaar later is er veel meer onderzoek gedaan op dit gebied. Tegenwoordig kunnen we verschillende zorgomgevingen, ontwerpaspecten, bevolkingsgroepen en uitkomsten aan elkaar koppelen (zie afbeelding). Het onderzoek beslaat nu een breder scala dan alleen verschillende soorten ziekenhuizen. Denk bijvoorbeeld aan gezondheidscentra, revalidatie-instellingen en ook langdurige zorgvoorzieningen zoals psychiatrische instellingen en woonzorgcomplexen voor mensen met lichamelijke, sociale of cognitieve beperkingen. Wat betreft ontwerpaspecten wordt er vooral gekeken naar architectonische aspecten (plattegrond, locatie, circulatie, verhoudingen en relaties tussen ruimtes), interieur (afwerking, meubilair), binnenmilieu (lucht, licht, geluid, vochtigheid, temperatuur), onderhoud (gemakkelijk schoon te maken, onderhoudsstatus), natuur (planten, bloemen, natuurlijke elementen, water) en sociale aspecten (privacy, territorialiteit, culturele herkenbaarheid).

> Beeld door Elke Miedema (2023) op basis van Ulrich et al., 2010, Elf et al, 2023.

6

Embassy of Health | Dutch Design Week 2023

> Cancer Centre NORD Architects

> Södra Älvsborg Hospital (SÄS) Psychiatric Clinic - White

Het onderzoek wordt uitgebreider door aandacht te schenken aan verschillende gebruikersgroepen (patiënten, bezoekers, verzorgers) en omwonenden. Ook binnen deze groepen worden onderscheidende factoren benoemd, zoals kinderen of oudere patiënten, of mensen met specifieke behoeften, zoals mensen die niet kunnen lezen (en dus moeite hebben met het vinden van hun weg in gebouwen waar voornamelijk tekstbordjes zijn). Bovendien richt het onderzoek zich niet langer alleen op het behandelen van ziekten of het voorkomen van ongelukken en stressvermindering (pathogeen), maar wordt de focus verlegd naar gezondheid en kwaliteit van leven, gelijkwaardigheid en betrokkenheid (salutogeen).

gaat om een plek waar mensen wonen, maar ook behandeling ontvangen. Hierdoor is het ook een werkplek voor het personeel. Het gebouw moet daarom ruimte bieden voor interacties tussen deze gebruikers, waarbij thema's als eigendom, herkenbaarheid, privacy, autonomie en efficiëntie, en betaalbaarheid elkaar soms in de weg kunnen staan. Toch laat onderzoek ook zien dat wanneer verschillende gebruikersgroepen betrokken zijn bij het ontwerpproces en op de hoogte zijn van diverse inzichten uit het onderzoek, er juist samenhang kan ontstaan tussen aspecten die aanvankelijk tegenstrijdig leken.

Voor langdurige zorg, waar veel kwetsbare patiënten verblijven en dus langere tijd aanwezig zijn, zijn deze onderwerpen misschien nog wel belangrijker. Wat dit bijzonder maakt, is dat het

Bron 1. HealthScapes.nl

Wil je meer weten, zoek dan eens op de woorden ‘healing environment’, evidence-based design’, well-certificaten, ‘health-promoting building design’ of kijk op 'HealthScapes.nl' 1 Voor vragen en meer informatie neem contact op met elke@healthscapes.eu of elke.miedema@inholland.nl

7

Kennis uit de praktijk | Ontwerpen voor de zintuigen Femke Feenstra, Gortemaker Algra Feenstra

Wat maakt een huis een thuis?

Zintuigelijk ontwerpen Al sinds 2010 doet Gortemaker Algra Feenstra architects 1 onderzoek naar welke middelen we zouden kunnen inzetten om woonzorggebouwen voor ouderen en mensen met dementie te verbeteren. We ontwerpen op basis van wat we weten vanuit de wetenschap, kennis en vanuit de omgevingspsychologie. We koppelen functionele of esthetische uitgangspunten altijd aan het welzijn van de mens. Wat zijn de wensen en welke ruimtelijke uitgangspunten horen hierbij? Ruimte is een plek, je eígen omgeving met alles wat erbij hoort: geluid, geur, licht, sfeer, kleur, een plek om jezelf te kunnen zijn.

Bewegingsvrijheid

Connectie met buiten

Je eigen thuis DDW 2023 - Architectuur en gezondheid | Onderdeel van Embassy of Health

‘Dit is niet mijn eigen huis hoor’, horen wij vaak in gesprekken met bewoners. Als je verhuist naar een woonomgeving met zorg zou dit eigenlijk de mooiste plek moeten zijn waar je gewoond hebt, maar veel bewoners zien het niet als hun eigen huis. Voor ons als ontwerpers staat deze vraag bij ontwerpopdrachten centraal: hoe maken we van een tehuis een eigen thuis? En hoe maken we een plek waar bezoekers en familie graag komen en waar medewerkers hun werk goed kunnen doen?

Een thuis voor álle bewoners, want ze zijn niet allemaal hetzelfde. Ze verschillen in problematiek en achtergrond, maar ook in voorkeuren, wensen en leefstijlen.

Daarom willen in ons ontwerp dat in de eerste plaats 'het wonen' voorop staat: Wonen+. De plus van wonen met een extraatje, namelijk: uitstekende zorg. Een plek die zowel vrijheid als veiligheid biedt en uitdaagt tot zelf dingen doen. We willen bewoners een gevoel van eigenaarschap en zelfregie geven. Dit kan alleen door het inzetten van technologie.

Voor vragen en meer informatie neem contact op met femke.feenstra@gaf.eu

8

Embassy of Health | Dutch Design Week 2023

Een Een Een ontwerp: Een ontwerp: ontwerp: ontwerp: Zierik7 Zierik7 Zierik7 Zierik7

Serre met Serre planten met planten metSerre planten met Serre met planten met planten planten ng &Zintuigenlijk inRelatie Vrijheid Vrijheid van Vrijheid Vrijheid beweging vanvan beweging van beweging & beweging & met & &demet Ontmoeten Ontmoeten Ontmoeten in Ontmoeten in Veiligheid in in Veiligheid Identiteit Identiteit & eigen & eigen Verbonden Verbonden buurt de buurt voor Serre voorSerre Verbon V met Relatie buiten, Relatie metmet buiten, met buiten, buiten, ntuigenlijk Zintuigenlijk Zintuigenlijk & Ontmoeten & Ontmoeten & & inRelatie duitdagend verschillende verschillende sferenmeer sferenvrijheid onafhankelijkheid onafhankelijkheid onafhankelijkheid onafhankelijkheid verschillende verschillende verschillende verschillende sferensferen sferen sferen regie regie iedereen iedereen meer meer vrijheid meer vrijheid vrijheid uitdagend uitdagend uitdagend

Bron 1. gaf.eu

h Health DDWDDW 2023 DDW DDW 2023 - Architectuur 2023 2023 - Architectuur - Architectuur - Architectuur en gezondheid en gezondheid enen gezondheid gezondheid | Onderdeel | Onderdeel | Onderdeel | Onderdeel van Embassy vanvan Embassy van Embassy of Embassy Health of Health of of Health Health

9

> Beeld: Hanneke Noordam

10

Embassy of Health | Dutch Design Week 2023

11

> Beeld: DDW

20

Embassy of Health | Dutch Design Week 2023

21

> Beeld: DDW

30

Embassy of Health | Dutch Design Week 2023

31

32

Embassy of Health | Dutch Design Week 2023