Domburg - Walcheren - Zeeland

3

Z E E L A N D WALCHEREN DOMBURG

Ralf Taprogge

Carsten Muecke

Foto rechts: Nicole Peterlein (www.kunstinventarisation.de)

4 4

Prolog // Proloog

5

Immer wieder Zeeland // Telkens weer Zeeland

Falls Sie Zeeland noch nicht kennen, wird es höchste Zeit, dass Sie mal hinfahren. Die folgenden knapp 180 Seiten werden Ihnen verraten, warum. Und wenn Sie schon dort waren und glauben, sich bestens auszukennen, dann wird es Ihnen genauso ergehen wie uns: Zeeland steckt voller Überraschungen. Die an der Nordsee gelegene Provinz im Süden der Niederlande und speziell die Halbinsel Walcheren hat uns von Anfang an gepackt und mit ihrer kontrastreichen Vielfalt begeistert - ob bei den ersten kurzen Wochenend-Trips mit der Freundin oder später bei ausgedehnten Ferienaufenthalten mit der ganzen Familie. Für dieses Reisebuch haben wir die Region neu entdeckt und aus unterschiedlichen Perspektiven beleuchtet. Zu den schönsten Erfahrungen bei unserem ersten zweisprachigen Projekt zählt der Kontakt zu den Menschen in Zeeland. Die Idee zu diesem Buch hat Türen geöffnet und ungewohnte Blickwinkel möglich gemacht. Für die Offenheit und Unterstützung möchten wir uns herzlich bedanken. Und wenn Sie jetzt fragen, ob ein gedrucktes Reisebuch heutzutage noch zeitgemäß sein kann, so antworten wir eindeutig: Blättern Sie um und entscheiden Sie selbst.

Indien u Zeeland nog niet kent, wordt het de hoogste tijd dat u deze streek bezoekt.

De volgende 180 pagina’s zullen uitleggen waarom. En als u er al geweest bent en u denkt alles al gezien te hebben, dan zal het u net als ons vergaan: Zeeland zit vol verrassingen. Wij zijn van het begin af aan in de ban geraakt van de provincie in het zuidwesten van Nederland maar vooral van het schiereiland Walcheren - zowel tijdens de eerste korte weekendjes met de vriendin als ook later tijdens langere vakanties met het gezin. Voor deze reisgids hebben we de regio opnieuw ontdekt en vanuit verschillende perspectieven belicht. Een van de mooiste ervaringen tijdens ons eerste tweetalige project was het contact met de mensen in Zeeland. Het idee achter dit boek heeft deuren geopend en nieuwe zienswijzen mogelijk gemaakt. Voor deze openheid en ondersteuning willen wij hier onze hartelijke dank uitspreken. En mocht u nu vragen of een papieren reisgids nog wel van deze tijd is, dan is ons antwoord: blader verder en beslis zelf.

Ralf Taprogge, Carsten Muecke

links: Carsten Muecke bei einer Arbeitspause am „Kasteel Westhove“ nahe Domburg, rechts: Ralf Taprogge mit seinem Sohn am Strand von Oostkapelle links: Carsten Muecke tijdens een pauze bij ‘Kasteel Westhove’ vlakbij Domburg, rechts: Ralf Taprogge met zijn zoon op het strand van Oostkapelle

6

5 Prolog // 9 Impressionen // 11 Orientierung // 13 Anreise // 15 Hauptstadt // 19 Leuchtturm // 20 Winter // 23 Naschereien // 24 Golfplatz // 26 Heiraten // 29 Architektur // 31 Bootsfahrt // 32 Shopping // 39 Kirche // 40 Wellness // 42 Ferienwohnungen // 52 Sprachkurs // 55 Fastfood // 57 Fliegerei // 58 Surfspot // 60 Museum // 63 Mythologie // 64 Strandpavillons

// 69 Straßenverkauf // 70 Deichwerk // 73 Nordseewetter // 74 Sterneküche // 76 Strand // 82 Restaurants & Cafés // 89 Volkssport // 90 Jahreszeiten // 93 Ökologisch // 94 Bleiben // 97 Hafenwelten // 98 Spezialitäten // 100 Drinks // 103 Windmühlen // 104 Grenzwechsel // 106 Mahlzeit // 109 Geheimtipps // 111 Brücken // 112 Camping // 115 Vergangenheit // 117 Natur // 118 Laufwege // 121 Urbanität // 122 Überraschendes // 125 Kinderspiel // 127 Terrassen // 128 Geschichte // 131 Events // 132 Meeresfrüchte // 135 Frischfisch // 136 Wellenbrecher // 139 Festung // 141 Radfahren // 143 Blumenmeer // 144 Menschen // 147 Dorfidyll // 149 Kunst // 150 Aussichtspunkte // 153 Markt // 154 Schiffsverkehr // 156 Hotels // 165 Höhepunkte // 167 Tradition // 168 Leselust // 171 Einkaufswagen // 172 Internet // 175 Perspektiven // 177 Ortsplan // 178 Impressum

Inhalt // Inhoud Auf einen Blick // In een oogopslag

5 Proloog // 9 Impressies // 11 OriĂŤntering // 13 Aankomst // 15 Hoofdstad // 19 Vuurtoren // 20 Winter // 23 Zoetigheden // 24 Golfbaan // 26 Huwen // 29 Architectuur // 31 Varen // 32 Shoppen // 39 Kerk // 40 Wellness // 42 Vakantieverblijven // 52 Taalcursus // 55 Snacks // 57 Vliegen // 58 Surfspot // 60 Museum // 63 Mythologie // 64 Strandpaviljoens // 69 Straatverkoop

// 70 Dijkwerken // 73 Noordzee weer // 74 Sterrenkeuken // 76 Strand // 82 Restaurants & CafĂŠs // 89 Volkssport // 90 Seizoenen // 93 Ecologisch // 94 Blijven // 97 Havenwerelden // 98 Specialiteiten // 100 Drankjes // 103 Windmolens // 104 Over de grens // 106 Eet Smakelijk // 109 Bezoek tip // 111 Bruggen // 112 Kamperen // 115 Verleden // Natuur // 118 Wandelpaden // 121 Urbaniteit // 122 Verrassingen // 125 Kinderspel // 127 Terrasjes // 128 Geschiedenis // 131 Evenementen // 132 Zeevruchten // 135 Verse vis // 136 Paalhoofden // 139 Vesting // 141 Fietsen // 143 Bloemenzee // 144 Mensen // 147 Dorpssfeer // 149 Kunst // 150 Uitkijkpunten // 153 Markt // 154 Scheepvaartverkeer // 156 Hotels // 165 Hoogtepunten // 167 Traditie // 168 Leesplezier // 171 Winkelwagen // 172 Internet // 175 Perspectieven // 177 Plattegrond // 178 Colofon

7

8 8

Join us on Facebook

www.facebook.com/domburg.walcheren.zeeland

9

Impressionen // Impressies Erinnerung teilen // Herinneringen delen

14

Wenn es eines gibt, was Sie in Zeeland auf keinen Fall verpassen sollten, so ist es ein Besuch in Middelburg. Die knapp 50.000 Einwohner zählende Hauptstadt der Provinz bietet sich auch unabhängig von Strand und Meer als eigenständiges Reiseziel an - zum Beispiel für ein Wochenende zu zweit. Einen guten Überblick mit Informationen zu allem, was die Stadt so reizvoll macht, bietet Ihnen das „Uit in Middelburg“ Magazin, das Sie bei der Touristeninformation im Zentrum erhalten. Wir nähern uns am liebsten von Westen aus Richtung „Seismolen“ dem Ortskern, vorbei am jüdischen Friedhof über die Kromme Weele und den Vlasmarkt zum Markt. Von diesem pulsierenden Mittelpunkt aus können Sie wahllos in alle Richtungen auf Endeckungsreise gehen und die historischen Sehenswürdigkeiten, das mittelalterliche Stadtbild und die Vielfalt der Lokale, Geschäfte und kulturellen Angebote erleben. Unsere Lieblingsplätze sind der Vismarkt sowie vor allem der Damplein mit seinen nördlich und südlich abzweigenden Gassen und Wegen. Auch ein Spaziergang in großem Bogen um das Zentrum entlang der Wagenaarstraat, Hofplein und Lange Noordstraat oder die Erkundung der engen Gassen westlich des „Stadhuis“ ist sehr zu empfehlen.

Als er één ding is dat u in Zeeland in geen geval mag missen, dan is het een bezoek aan Middelburg. De provincie hoofdstad telt maar net 50.000 inwoners en is ook onafhankelijk van zee en strand een waardige reisbestemming – bijvoorbeeld voor een weekend met z’n tweeën. Een goed overzicht met informatie over alles wat de stad te bieden heeft vindt u in het ‘Uit in Middelburg’ magazine, verkrijgbaar bij de toeristeninformatie in het centrum. Wij naderen de stad het liefst vanuit het westen vanuit de richting ‘Seismolen’, voorbij de Joodse begraafplaats via de Kromme Weele en de Vlasmarkt naar de markt. Vanaf dit levendige middelpunt kunt u in alle richtingen op ontdekkingsreis gaan en de historische bezienswaardigheden, het middeleeuwse stadsgezicht met een keur aan cafés, winkels en culturele attracties beleven. Onze favoriete plaatsen zijn de Vismarkt en vooral het Damplein met zijn in noordelijke en zuidelijke richting straten en stegen die zich afsplitsen. Ook een wandeling in een grote boog rondom het centrum langs de Wagenaarstraat, het Hofplein en de Lange Noordstraat of een verkenningstocht van de smalle stegen ten westen van het stadhuis zijn zeer zeker een bezoek waard.

Hauptstadt // Hoofdstad Spaziergang in Middelburg // Een wandeling in Middelburg

15

// Tourist Shop Markt 51, 4331 LK Middelburg, 0031-118-674300 www.touristshop.nl // Stadstours Middelburg Beleef Middelburg anders middelburggids.nl

Vlasmarkt in Middelburg

// Uit in Middelburg www.uitinmiddelburg.nl

16

links: Innenstadt von Middelburg, rechts: Nostalgisches Flair am Kuiperspoort links: Binnenstad van Middelburg, rechts: Nostalgische sfeer aan de Kuiperspoort

Hauptstadt Hoofdstad

Spaziergang in Middelburg Een wandeling in Middelburg

17

42

// Fotos: Tom Bendix (www.tom-bendix.de)

Ging es Ihnen vielleicht ähnlich? In den ersten Urlauben ohne Eltern schlief man auch gerne mal im Zugabteil, vor Bahnhöfen oder einfach im Schlafsack am Strand. Es war egal, wenn das Minizelt undicht wurde oder in der Jugendherberge die Betten quietschten. Hauptsache raus in die Welt. Doch mit den Jahren wachsen die Ansprüche. Spätestens im Erwachsenenalter gilt vielen eine schöne Unterkunft als ebenso wichtig wie das Reiseziel selbt. Zeeland hat eine breite Palette zu bieten an schicken Ferienhäusern und Apartments für jeden Geschmack.

Auswahl und Buchung laufen heute in vielen Fällen per Internet. Nie war es einfacher eine passende Unterkunft zu finden - wenn man die richtigen Adressen und Anlaufstellen kennt.

Landhaus „Prinseweg 1a“ in Domburg für max. 8 Personen Landhuis “Prinseweg 1a” in Domburg voor max. 8 personen (www.baddomburg.com)

43

Wellicht kent u dit ook? Tijdens de eerste vakanties zonder ouders was slapen in de trein, op het station of gewoon in een slaapzak op het strand geen probleem. Het maakte niet uit of de minitent niet waterdicht was of dat in de jeugdherberg de bedden slecht waren. De hoofdzaak was: de wereld in. Maar met de jaren groeien ook de eisen. Op volwassen leeftijd is voor velen een mooi onderkomen net zo belangrijk als de vakantiebestemming zelf. Zeeland heeft een keur aan prachtige vakantiehuizen en appartementen te bieden, voor elk wat wils. Het zoeken en boeken wordt vandaag de dag meestal via internet afgewikkeld. Nooit was het eenvoudiger een passend onderkomen te vinden – als men de juiste adressen en contacten kent.

Ferienwohnungen // Vakantieverblijven Häuser und Apartments // Huizen en appartementen

54

55

Fastfood // Snacks Mal eben zwischendurch // Snel een tussendoortje

von links oben im Uhrzeigersinn: Kaassouflee, Bitterballen, Friet und Frikandel (die Kunstrasen-Deko stammt übrigens von Hema, www.hema.nl) van boven links met de klok mee: Kaassoufflé, bitterballen, frit en frikandel (De kunstgras dekoratie is trouwens van Hema, www.hema.nl)

Manche rümpfen verächtlich die Nase, für andere zählen die schnellen Snacks aus der Friteuse zu den unverzichtbaren Bestandteilen niederländischer Esskultur. Von Friet Speciaal und Bitterballen über Frikandel, Kroket oder Kaassouflee bis zu den zahlreichen leckeren Saucen bietet sich dem Gast eine überraschende Fastfood Vielfalt. Bei den verwendeten Ausgangsprodukten gibt es allerdings erhebliche Unterschiede. Man sollte ein wenig testen und probieren bis man die Frituur seines Vertrauens und seine persönlichen Lieblings-Snacks entdeckt hat. Uns schmeckt es zum Beispiel bei „‘t Paalhoofd“ in der Stationsstraat in Domburg oder bei „De Bostent“ am Duinweg in Oostkapelle. Wer sich mit fleischlastigen Snacks nicht anfreunden kann, dem empfehlen wir alternativ eine Portion Kibbeling - zusammen mit „Friet & saus“ immer eine perfekte Kombination.

Sommigen trekken hun neus ervoor op, voor anderen is de snelle hap uit de frituur onverbrekelijk verbonden met de Nederlandse eetcultuur. Van friet speciaal en bitterballen, frikandel, kroket of kaassoufflé tot de talrijke lekkere sausen wordt de bezoeker een verrassende veelvoud aan snacks geboden. Er zijn echter grote verschillen in de kwaliteit van de snacks. Het is daarom aan te raden om te testen en te proberen tot men zijn favoriete snackbar en zijn lievelingssnack ontdekt heeft. Onze favoriet is bijvoorbeeld ‘’t Paalhoofd’ in de Stationsstraat in Domburg of ‘De Bostent’ aan de Duinweg in Oostkapelle. Voor wie geen liefhebber is van de vleesrijke snacks raden wij als alternatief een portie Kibbeling aan – met een ‘frietje mayo’, altijd een perfecte combinatie.

82

Restaurants & Cafés Restaurants & Cafés Genießen von früh bis spät Genieten van vroeg tot laat

Es gibt diese Plätze zum Wohlfühlen, wo man einfach nur seinen Tee oder Kaffee trinkt und den Tag entspannt vorbeiziehen lässt - oft kleine Lokale wie zum Beispiel das lässige „Ko D‘oooooooor“ oder das traditionsreiche „Sint John“ in Middelburg oder die fröhliche „Galerie Pop“ in Domburg. Jeder wird in Walcheren für sich solche Orte entdecken - und jeder wird einen eigenen Favoriten wählen. Gleiches gilt für die Auswahl der Esslokale - das Angebot reicht vom Bistro mit frisch gebackenen Baguettes über Sushi-Bars und Vollwertkost bis zum edlen Restaurant im historischen Ambiente. Sie haben die freie Auswahl.

Er zijn plekken waar men zich gewoon lekker voelt, waar men koffie of thee drinkt en ontspannen de dag aan zich voorbij laat gaan – dit zijn vaak kleine cafés zoals bijvoorbeeld het relaxte ‘Ko Dóooooooor’ of het traditierijke ‘Sint John’ in Middelburg of de vrolijke ‘Galerie Pop’ in Domburg. Iedereen zal op Walcheren dit soort plekken ontdekken – en iedereen zal zijn eigen voorkeur hebben. Hetzelfde geldt voor de keuze uit restaurants – het aanbod reikt van bistro’s met vers gebakken stokbrood en sushibars tot vegetarische restaurants en exclusieve restaurants in historische sfeer.

Aan u de keuze.

Leckeres Joghurteis und entspannte Atmosphäre im „Sint John“ (www.sintjohn.nl) in Middelburg Een lekker yoghurtijsje in ontspannen sfeer bij ‚Sint John‘ (www.sintjohn.nl) in Middelburg Foto: Sint John

83

Als wir uns gefragt haben, was das passende Titelmotiv für ein Reisebuch über Zeeland und speziell über Walcheren sein könnte, mussten wir nicht lange überlegen. Besonders intensiv bleiben dem Gast die mächtigen hölzernen Wellenbrecher im Gedächtnis, die das Bild der Küste in dieser Region so nachhaltig prägen - die typischen „Paalhoofden“. Seit hunderten von Jahren ragen an den Stränden lange Reihen meterhoher Holzpfähle weit ins Meer hinaus. Was funktional gesehen dem Küstenschutz dient, erzeugt im Wechselspiel der Gezeiten und je nach Standort und Blickwinkel ein immer wieder neues und spannendes Landschaftsbild. Nicht ohne Grund zählen die „Paalhoofden“ zu den beliebtesten Fotomotiven in Zeeland. Wer sich an den hölzernen Wahrzeichen nicht satt sehen kann, der sollte versuchen, ein Exemplar von Pauline van Lyndens (www.paulinevanlynden.com) beeindruckendem Band „Donkere Palisaden“ zu ergattern - Gewinner des „Zeeuwse Boekenprijs 2008“ (www.zeeuwstijdschrift.nl). Der Autor Rinus Antonisse betitelt in diesem Zusammenhang einen Beitrag für die Zeitung „Provinciale Zeeuwse Courant“ (www.pzc.nl) mit einer Aussage, die möglicherweise ein wenig in die Seele der Zeeländer blicken lässt: „De Paalhoofden, dat zijn wij.“

136

Langzeitbelichtung der „Paalhoofden“ am Strand von Domburg Opname met een lange belichtingstijd van de ‘Paalhoofden’ op het strand van Domburg

Wellenbrecher // Paalhoofden Hölzerne Pfähle am Strand // Golfbrekers op het strand

Toen wij ons afvroegen wat de meest geschikte afbeelding op het kaft van een reisboek over Zeeland zou kunnen zijn, waren we er snel uit. Wat met name blijvend in de herinnering van de bezoeker gegrift staat, zijn de machtige houten golfbrekers die het beeld van de kust in deze regio zo sterk beïnvloeden – de karakteristieke paalhoofden. Al eeuwenlang strekken op de stranden lange rijen van metershoge houten palen zich uit ver de zee in. Vooropgesteld dienen deze paalhoofden als kustbescherming maar zij zorgen tevens door de wisselingen van eb en vloed, afhankelijk van locatie en perspectief, steeds weer opnieuw voor een buitengewoon boeiend schouwspel. Niet zonder reden gelden de ‘Paalhoofden’ als een zeer inspirerend onderwerp voor fotograven. Wie niet genoeg kan krijgen van deze houten staketsels, zou een poging kunnen wagen een exemplaar van het indrukwekkende boek ‘Donkere Palissaden’ - winnaar van de ‘Zeeuwse Boekenprijs 2008’ (www.zeeuwstijdschrift.nl) van Pauline van Lynden (www.paulinevanlynden.com) in zijn bezit te krijgen. De auteur Rinus Antonisse heeft in dezelfde context een bijdrage voor de ‘Provinciale Zeeuwse Courant’ (www.pzc.nl) een uitspraak als titel gegeven, die wellicht een kleine blik in de ziel van de Zeeuwen mogelijk maakt: ‘De Paalhoofden, dat zijn wij.’

137

Nordzee

176

Westerstrand hagen rd van sc Bouleva

Oosterstrand

brouwe rsbuur t

tra ve rse

par k

str

‘T Groentje

dom bur gsew eg

P sch uitv lot str aat >

< zuidstraat

P

nehale nniaw eg

b. v an tey lin gen

noordstraa t >

j. tooropstraat

karregat

br ou we rij we g

simnia pad

singel lijsterh of str

kanonw eistraat

nijverheidsweg

hopmande

wij nga ard

< ooststraat < stationsstr

g we st we

rkt tstraat ma > wes

>

g we bel ba

tr ks oe ish .d e.v

P

< he rens traa t

dr . va an dr ag er str

raat beatrixst

duin str

hoge hilweg

weverij str

P

P

ba dh ui sw eg

badst raat >

<

aat outstr < p.j. el

P P

Duinenb urg

P

rAAt anst urm Schu

P

spreeuwenhof nhof meze t strAA man r u u Sch

eg gerw mez . g . oh dr. j

t traa sens y G . dr

prinsepark

DOMBURG

Surfer am Strand von Domburg // Surfers op het strand van Domburg // Foto rechts: Hotel BommeljĂŠ (www.bommelje.nl); Illustration: Carsten Muecke

177

Ortsplan // Plattegrond Wilkommen in Domburg // Welkom in Domburg

178

DOMBURG WALCHEREN ZEELAND Ralf Taprogge // Carsten Muecke Impressum // Colofon © 2012 ferien.ahoi Verlagsagentur Ralf Taprogge Oderstraße 23, D-48145 Münster Tel. 0049-251-63462, Fax 0049-251-63462 info@ferien-ahoi.de www.ferien-ahoi.de Übersetzung // Vertaling Sarah Alex (D/NL) Lektorat // Lectoraat Nicole Peterlein (D), Carla van Sonsbeek (NL) Umschlag außen // Kaft buiten vorne: Wellenbrecher am Strand von Domburg; hinten: Segelyacht am Veerse Meer, daneben „Koninginnedag“ in Serooskerke voor: Paalhoofden aan het strand van Domburg; achter: Zeiljacht aan het Veerse Meer, daarnaast ‚Koninginnedag‘ in Serooskerke Umschlag innen // Kaft binnen vorne: Dünenlandschaft am Wasserturm von Domburg; hinten: Blick auf den Strand von Domburg am Duinovergang 55 (Volksbad) voor: Duinlandschap bij de watertoren van Domburg; achter: Blik op het strand van Domburg aan de Duinovergang 55 (Volksbad) Bildnachweis // Bronverwijzing afbeeldingen Wir danken allen beteiligten Fotografen für ihre unterschiedlichen Perspektiven, ohne die unser zentrales Motiv von Zeeland als einer Region der Kontraste nicht in dieser Form darzustellen gewesen wäre.

Wij bedanken alle deelnemende fotografen voor de uiteenlopende perspectieven, zonder hen was het niet mogelijk geweest ons centraal motief, Zeeland als landstreek der contrasten, in deze vorm weer te geven.

Nicole Peterlein 4 // Zeeuws Archief, collectie Vreeke (inv. nr. 0341-1179) 7 mitte/midden links // Martijn de Roos 20, 49 // Alexander Arenz 27 // Ellen van Bodegom 28 // Wiliam Wagenaar 38 // Badhotel Domburg 41 rechts, 88 oben/boven mitte/midden, 160 // Tom Bendix 42, 43 44, 46 oben/boven, 48, 163 unten/onder links // Petra Lievense 47 unten/onder links, 121 links, 141 // picture alliance / ANP, Robin Utrecht 52 // P.W.L. Brugghe 56, 71 // Arthur Lavooy 58, 173 // Fletcher Hotels 66 unten/onder links // Kris Vlegels 74, 107 // Sint John 82 // Apparthotel Bommeljé 48 mitte/midden, 156, 163 oben/ boven rechts, 177 // Mondriaan 48 rechts, 49 // Auberge de Campveerse Toren 88 oben/boven rechts, 134, 159 links // De Gespleten Arent 88 mitte/ midden // The Wigwam 88 mitte/midden rechts, 161 // De Gouden Bock 88 unten/onder links // Desafinado 88 unten/onder rechts // Gerwin Filius 88, 116 // Krijn Minderhoud 90, 140 links, 168 // Danny Bastiaanse 91, 154, 179 // J.W.W. Spapé 95 // Maximus DiFermo 96 // Genevieve van Doren 102 oben/boven links // Eva Duijvelaar 102 unten/onder rechts // Tourisme Brugge, Jan D‘Hondt 104 // Focus Features, Jaap Buitendijk 105 // Eetcafé de Vismijn 108 unten/onder links // Joel Tjintjelaar 110 // Bildarchiv der Bundeswehr 114 // Eddy Westveer 118 // Reinier Zondervan 123 oben/boven rechts // Ponyhof Aagtekerke 124 // Zeeuwse Bibliotheek / Beeldbank Zeeland 128, 129 // Erik Tjallinks 133 // Vincent Mentzel 148 // Strandhotel Duinheuvel 157 // Hotel Aan de Dam 158 // Villa de Wael 159 rechts, 163 unten/onder links // Hotel In den Brouwery 163 oben/boven links Alle weiteren Fotos und Abbildungen stammen von den Autoren.

Alle overige foto‘s zijn afkomstig van de auteurs.

Nachdruck oder sonstige Vervielfältigung, auch in Auszügen, nur mit schriftlicher Genehmigung des Verlages. Alle Rechte vorbehalten.

Keine Haftung für inhaltliche und sachliche Fehler sowie Änderungen nach Drucklegung. Alle Angaben ohne Gewähr.

Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze dan ook, worden verveelvoudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid voor de inhoud en vormgeving.

Printed in Germany ISBN 978-3-9812680-4-1 1. Auflage, 2012 // 1ste editie, 2012