Τσιλλερ

1Ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΕΛΛΗΝΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΟΥ & ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ

ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ:

Έρνστ Τσίλλερ: Ο άνθρωπος που ομόρφυνε την Ελλάδα: Η αρχιτεκτονική του δραστηριότητα στην Πάτρα

Συγγραφική ομάδα: Κοζαδίνος Γεώργιος Γ1 Τσαλίκη Ελένη Γ3 Παπαδημητρίου Κρυσταλλία Γ2 Γκότσης Παύλος Γ1 Μίχου Σόνια Γ2

Επιμέλεια-συντονισμός: Βογιατζή Μαρία ΠΕ6, Σακκά Βιργινία ΠΕ2, Σχοινά Χαραλαμπίτσα ΠΕ6

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2.΄Ερνεστ Τσίλλερ (Ernst Ziller): Ο άνθρωπος που ομόρφυνε την Ελλάδα 2.1 Βιογραφικά 2.2 Ο αρχαιολόγος 2.3 Ο Έρνστ Τσίλλερ ως σχεδιαστής και μηχανικός 2.4 Ο αρχιτέκτονας 2.5 Επιδράσεις στην αρχιτεκτονική του Τσίλλερ 3. ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ: Η δραστηριότητα του Τσίλλερ στην Πάτρα 3.1 Το θέατρο Απόλλων -Ανάγκη ίδρυσης του -Ονοματολογία (χώρος, χρόνος, αρχιτεκτονική) -Ανάληψη του έργου από τον Τσίλλερ (σχέδια, διακόσμηση, υλικά, χώροι) -Χρήση, Επιτροπή διεύθυνσης του θεάτρου, εργολαβία 3.2 Τα άλλα κτίσματα του Τσίλλερ στην Πάτρα -Η οροφή της μητρόπολης -Το αρχοντικό Θωμόπουλου -Η οικία Περιβολαρόπουλου -Το Μέγαρο Τριάντη -Το κτήριο του εμπορικού συλλόγου «Ερμής» 4. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

2

1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ένα σύνολο καλλιτεχνικών εκδηλώσεων οι οποίες τοποθετούνται κυρίως το 17ο αιώνα και με περίοδο άνθησης το δεύτερο μισό του 18ου -αρχές του 190υ αιώνα με χαρακτηριστικό την αναζήτηση έμπνευσης και προτύπων στην αρχαία τέχνη έγιναν γνωστές με τον όρο «νεοκλασικισμός». Στην Ελλάδα το κίνημα αυτό άρχισε μετά την απελευθέρωση περίπου το 1830 και επεκτάθηκε ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Καθώς η δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους συνέπεσε με την άνθηση του κλασικισμού στην Ευρώπη, ήταν ευνόητο οι Νεοέλληνες να στραφούν προς το ρεύμα αυτό που θύμιζε έντονα την αρχαία Ελλάδα. Στη στροφή αυτή έπαιξαν σημαντικό ρόλο οι ξένοι αρχιτέκτονες, κυρίως γερμανοί, οι οποίοι μετέφεραν στην Ελλάδα την κλασικιστική αρχιτεκτονική της εποχής με την ανέγερση μνημειακών και μη κτιρίων στην πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, την Αθήνα και σε άλλες νέες πόλεις όπως την Ερμούπολη, την Πάτρα κ.ά. Από τους πιο σημαντικούς Ευρωπαίους αρχιτέκτονες μπορούν να θεωρηθούν οι Γερμανοί Σίνκελ (έκανε το 1834 το σχέδιο για την ανέγερση των ανακτόρων στην Ακρόπολη), ο Φρήντριχ φον Γκαίρτνερ (τροποποίησε το σχέδιο πολεοδομίας της Αθήνας και σχεδίασε το κτήριο των Ανακτόρωνσημερινή Βουλή-το 1836), Λεό φον Κλέντσε ( σχέδιο της εκκλησίας του Αγίου Διονυσίου). Επίσης οι Δανοί Χριστιανός Χάνσεν (Πανεπιστήμιο Αθηνών 18391849 , ένα υπέροχο δείγμα κλασικισμού) και Θεόφιλος Χάνσεν (Ακαδημία Αθηνών, Εθνική Βιβλιοθήκη 1888, Αστεροσκοπείο κ.ά.) Μεταξύ αυτών σημαντική θέση κατέχει ο Ένστ Τσίλλερ μαθητής του Θεόφιλου Χάνσεν με μια σειρά έργα στην Αθήνα όπως τα Ανάκτορα της οδού Ηρώδη του Αττικού, Σχολή Ευελπίδων, Ορφανοτροφείο Χατζηκώστα, Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, Βασιλικό Θέατρο, το Ιλίου Μέλαθρον, Ταχυδρομείον Αθηνών, στη Σύρο το Δημαρχείο, στη Θεσσαλονίκη την εκκλησία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και το ελληνικό Προξενείο καθώς και οι αγορές του Αιγίου και το θέατρο Απόλλων στην Πάτρα κ.ά. Ο Έρνστ Τσίλλερ (1837-1923) αποτελεί για τη νεοελληνική αρχιτεκτονική ένα ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο. Το αρχιτεκτονικό του έργο, που εκτείνεται χρονικά στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου, χαρακτηρίζεται από δημιουργική πνοή και από αίσθηση καλλιτεχνικής ελευθερίας. Αυτή η κλασικιστική στην αρχή αίσθηση θα σφραγίσει τη φάση του ώριμου αθηναϊκού νεοκλασικισμού για να προχωρήσει προς τον εκλεκτισμό και το ρομαντισμό κυρίως στις ιδιωτικές κατοικίες. Στην αρχιτεκτονική όμως των δημόσιων κτιρίων θα διατηρήσει το ελληνικό πνεύμα του κλασικισμού, ενώ αντίστοιχα στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική θα προσπαθήσει να διαφυλάξει τη βυζαντινή παράδοση. Ο Ziller αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση. Γερμανός, εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ελλάδα στα 1861. Αυτός ο ξένος πολιτογραφήθηκε Έλληνας και μετέχοντας σε πολλές δραστηριότητες (αρχαιολογικές έρευνες, διδασκαλία στο Πολυτεχνείο, Διεύθυνση Δημοσίων Έργων) έβαλε την σφραγίδα του στην αρχιτεκτονική της εποχής του (1863-1897).

3

2. ΄Ερνστ Τσίλλερ: Ο άνθρωπος που ομόρφυνε την Ελλάδα.

2.1 Βιογραφικά Ο Έρνστ Τσίλλερ ήταν ο πρωτότοκος γιος του Κρίστιαν Τσίλλερ, εργολάβου στη Σαξονία. Ο Έρνστ γεννήθηκε το1837 και έγινε έλληνας στα τέλη του 1880. Σπούδασε στο βασιλικό Πανεπιστήμιο αρχιτεκτονικής και αργότερα έγινε μεγάλος σχεδιαστής βασιλικών κτηρίων σε πολλές ελληνικές πόλεις. Διορίστηκε καθηγητής αρχιτεκτονικής και οικοδομικής στο Σχολείο των Τεχνών όπου ο ζήλος και ο χαρακτήρας του το βοήθησαν να κερδίσει την εκτίμηση και το σεβασμό των μαθητών του.

1. Έρνστ Ταίλλερ Δέκα χρόνια αργότερα διαφώνησε με τα διευθυντή της Σχολής ως προς τον τρόπο με τον οποίο θα σχεδιάζονταν το Ζάππειο Μέγαρο. Αυτό οδήγησε και στην απόλυσή του από τη Σχολή το 1833. Στο μεταξύ πολλοί από τους μαθητές του Τσίλλερ δούλευαν μαζί του στο ιδιωτικό του γραφείο λόγω των πολλών παραγγελιών. Το γεγονός ότι είχε σχέση με το σχεδιασμό του Παλατιού αλλά και το ανεξάντλητο ταλέντο του βοήθησε στην αύξηση ων παραγγελιών. Σ΄ ένα από τα ταξίδια του στη Βιέννη την άνοιξη του 1876 ο Τσίλλερ γνώρισε τη Σοφία Δούλου κόρη του έλληνα εμπόρου Κωνσταντίνου Δούλου από την Κοζάνη και της Ελένης Κιριλόφ. Εγκαταστημένη στη Βιέννη , όμορφη, μορφωμένη, πολύγλωσση, συνθέτρια με εξαιρετικό ταλέντο στο πιάνο. Η Σοφία κερδίζει με ευκολία την καρδιά του Τσίλλερ. Αρραβωνιάζονται το Μάιο του 1876 και παντρεύονται τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου. Μετά από μια σύντομη επίσκεψη στους συγγενείς του Έρνστ εγκαθίστανται στην Αθήνα. Αποκτούν πέντε παιδιά, δυο αγόρια και τρία κορίτσια. Κατά τη διάρκεια του πολέμου με την Τουρκία ο Τσίλλερ επισκέπτεται τους συγγενείς του για άλλη μια φορά και επιστρέφει με ακόμα περισσότερα σχέδια για την Αθήνα. Στις αρχές του 20 ου αιώνα ο Τσίλλερ συνεταιρίζεται με δυο γερμανούς, εξαπατάται απ΄αυτούς και χάνει όλα του τα χρήματα. Η οικογένεια περνάει δύσκολες μέρες μιας και τα χρέη τους είναι τεράστια.. Έτσι αναγκάζονται να νοικιάσουν πέντε μεγάλα δωμάτια του σπιτιού τους. Με το πέρασμα των χρόνων ο Τσίλλερ γίνεται πλέον 70 χρονών, αλλά συνεχίζει αδιάκοπα να διδάσκει αρχιτεκτονική στη Βιομηχανική και Εμπορική Ακαδημία όπου προσπαθεί ανάλογα με την περίσταση να συνδυάζει ρυθμούς, τεχνικές και ιδεολογίες διαμορφώνοντας έτσι τη δική του σχολή. Ο Τσίλλερ πέθανε στην Αθήνα στις 10 Νοεμβρίου του 1923 σε ηλικία 86

4

ετών και ενταφιάστηκε στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Η ειρωνεία της τύχης είναι ότι αυτός είχε σχεδιάσει την είσοδο και αρκετά ταφικά μνημεία του κοιμητηρίου αυτού.

2.2 Έρνστ Τσίλλερ: Ο αρχαιολόγος Ο Έρνστ Τσίλλερ έμεινε στην ιστορία όχι μόνο ως αρχιτέκτονας, μιας και ήταν αδιαμφισβήτητα ο αρχιτέκτονας με τη μεγαλύτερη επιρροή στην εποχή του αλλά και ως αρχαιολόγος, αφού η ενασχόλησή του με την αρχαιολογική ανασκαφή και τη μελέτη των αρχαίων μνημείων αποτέλεσε πηγή έμπνευσης των νεοκλασικών αρχιτεκτονικών του αριστουργημάτων. Συνδέθηκε με τα μέλη των διπλωματικών αποστολών και με τους διάσημους ξένους αρχαΙολόγους και αρχιτέκτονες, που επισκέπτονταν την περίοδο εκείνη το νεοσύστατο ελληνικό κράτος με σκοπό να γνωρίσουν τις αρχαιότητες. Με τη συντροφιά τους περιηγούνταν τη χώρα. Το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στο Παναθηναϊκό στάδιο. Το 1864 αγόρασε μια έκταση στην οποία ήδη πριν απ΄αυτόν είχαν γίνει ανασκαφές για τα ερείπια του αρχαίου σταδίου. Το 1869 πληροφορούσε μέσω επιστολών για την εκ νέου ανασκαφή του Παναθηναϊκού σταδίου. Επειδή ο Τσίλλερ δεν μπορούσε ν΄αναλάβει το κόστος της μεταφοράς 13.000 κ.μ χώματος, το ανέλαβε αυτό ο βασιλιάς Γεώργιος ο Α΄, ο οποίος έδωσε και περαιτέρω χρήματα για την αγορά παρακείμενων κτημάτων , ώστε να εξασφαλίσει τη συνολική έκταση του σταδίου. Μία με δύο φορές την εβδομάδα ο βασιλιάς –μερικές φορές και η βασίλισσα Όλγα- συναντούσαν τον Τσίλλερ στον τόπο των ανασκαφών. Η αποκάλυψη του σταδίου αλλά και η αποκατάστασή του έγινε αργότερα από τον έλληνα αρχιτέκτονα Αναστάσιο 2. Παναθηναϊκό στάδιο, σχέδιο Μεταξά. Άλλες ανασκαφές που πραγματοποίησε Του Τσίλλερ, 1870 ο Τσίλλερ ήταν το 1862 στην Αίγινα και από το 1862 και μετά στην Ακρόπολη. Το 1877 δημοσίευσε τις παρατηρήσεις και τις μελέτες του σε έγκυρα περιοδικά του εξωτερικού.

2.3. Ο Έρνστ Τσίλλερ: Ο αρχιτέκτονας Μετά το πέρας των σπουδών του στη Δρέσδη το 1858 και έχοντας κερδίσει το αργυρό μετάλλιο της Αρχιτεκτονικής Σχολής , ο Έρνστ Τσίλλερ φεύγει μαζί με τον αδελφό του Moritz για την Πράγα με τελικό προορισμό τη Βιέννη. Εκεί ο Έρνστ Τσίλλερ θα προσληφθεί στο γραφείο του Δανού αρχιτέκτονα Θεόφιλου Χάνσεν (1813-1891) , γεγονός που θα σημαδέψει την υπόλοιπη ζωή του. Στη Βιέννη όπου εγκαταστάθηκε , ο Χάνσεν συνδέεται στενά με τον ελληνικής καταγωγής βαρόνο Γεώργιο Σίνα , γενικό πρόξενο της Ελλάδας

5

στην αυλή της Βιέννης. Το Σίνα γνώριζε ήδη ο Χάνσεν από την εποχή που εργαζόταν στην ελληνική πρωτεύουσα , αφού με χρήματα του πρώτου είχε πραγματοποιηθεί α ανέγερση του Αστεροσκοπείου. Μετά το θάνατο του Γ. Σίνα το 1856 , ο Χάνσεν διατηρεί τις σχέσεις του με την οικογένεια Σίνα και ιδιαίτερα με τον γιο του βαρόνου , Σίμωνα Σίνα. Αναλαμβάνει την αρχιτεκτονική μελέτη και ανακαίνιση των μεγάρων της οικογένειας , του Μεγάρου Σίνα στη Hohen Markt στην Βιέννη , της έπαυλης στο Rappoltenkirchen της κάτω Αυστρίας , του Palazzo Grassi στη Βενετία κ.α. Στη Βιέννη έχουμε και τα πρώτα έργα του Τσίλλερ τα οποία είναι : η ανάπλαση του ναού της Αγίας Τριάδας (νεοβυζαντινού ρυθμού) και του παρεκκλησίου του Ευαγγελικού νεκροταφείου στη Βιέννη. Ο ίδιος αναλαμβάνει να μεταφέρει σε μεγάλη κλίμακα το σχέδιο του παρεκκλησίου , με το οποίο, όπως ο ίδιος αναφέρε, ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με το βυζαντινό ρυθμό. Αυτό το εκκλησάκι επηρέασε καταλυτικά το έργο του , αφού η επίδραση είναι φανερή σχεδόν σε όλους τους ναούς που σχεδίασε αργότερα για την Ελλάδα. Στη Βιέννη θα παραμείνει για δεκαπέντε μήνες δουλεύοντας στο γραφείο του Χάνσεν πάνω στα σχέδια της Ακαδημίας. Το Δεκέμβριο του 1860 ο Τσίλλερ επιβιβάζεται μαζί με το Χάνσεν στο ατμόπλοιο rademfler που θα τους φέρει στην Ελλάδα. Το κύριο αντικείμενο και μελέτημά του στην Ελλάδα παραμένει η ανέγερση της Ακαδημίας Αθηνών , όπου το Μάρτιο του 1861 μετά από την απόφαση του Σ. Σίνα αποκτά όλη την πληρεξουσιότητα να διευθύνει την οικοδομή της «ενταύθα ανεγειρόμενης Ακαδημίας». Η εκθρόνιση του Αθήνα το 1862 ανέκοψε τον ρυθμό των εργασιών. Ο Σίνας σταματά προσωρινά την χρηματοδότηση του έργου. Ο Τσίλλερ αναχωρεί το Νοέμβριο του 1864 από την Αθήνα και μέσω της Ρώμης , Φλωρεντίας και Βερόνας επιστρέφει στην Βιέννη. Την επόμενη χρονιά θα επισκεφτεί και πάλι τους δικούς του και μαζί με τα αδέλφια του θα ταξιδέψει στο Postdam και το Βερολίνο. Επιστρέφει στη Βιέννη και παραμένει εκεί , εργαζόμενος στο αρχιτεκτονικό γραφείο του Χάνσεν , όπου επεξεργάζεται τα σχέδια της Ακαδημίας . Τέσσερα χρόνια αργότερα (Τον Ιούλιο του 1868) θα επιστρέψει και πάλι στην Αθήνα και αυτή τη φορά η εγκατάσταση του θα είναι οριστική. Στο τέλος της δεκαετίας του 1860 αρχίζει την επαγγελματική του σταδιοδρομία ως ελεύθερος αρχιτέκτων στην Αθήνα. Χαρακτηριστικό είναι ότι σαν επαγγελματική διεύθυνση σημειώνει: <<οδός Ακαδημίας , εις το κατάστημα αυτής >> . Αφενός η αίγλη που ασκεί το ίδιο το κτήριο και αφετέρου η φήμη του ίδιου του αρχιτέκτονα που αυξάνεται βαθμιαία , εξασφαλίζουν γρήγορα στον Τσίλλερ αξιόλογο κύκλο πελατών. Με τόλμη και ταλέντο καταφέρνει , ανάλογα με την περίπτωση , να συνδυάζει ρυθμούς και ιδεολογίες διαμορφώνοντας τη δική του προσωπική σχολή. Υιοθετώντας το πλουραλιστικό πρότυπο του δασκάλου του , Θεόφιλου Χάνσεν , χρησιμοποίησε με άνεση μορφολογικά στοιχεία διαφόρων περιόδων δίνοντας προτεραιότητα στη νεοκλασική ρυθμολογία , την τόσο συνυφασμένη με το νεοελληνικό χώρο και αποδεκτή από την τοπική κοινωνία. Συνολικά ο Τσίλλερ έκτισε περισσότερα από 500 κτίρια στην Ελλάδα. Το μεγαλύτερο μέρος των έργων αυτών βρίσκεται σήμερα μοιρασμένο στα αρχεία Τσίλλερ της Εθνικής Πινακοθήκης Αθηνών. Κάποια άλλα βρίσκονται στην κατοχή συλλεκτών. Ένας, όχι ιδιαίτερα μεγάλος αλλά εξαιρετικά σημαντικός αριθμός έργων , ακριβώς επειδή δε βρισκόταν στην έκθεση 1939 , φυλάσσεται στα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη.

6

Στην τελευταία φάση της σταδιοδρομίας του (1909-1910) σχεδιάζει έναν ακόμα οικισμό στα Κόκκινα Χώματα της Κηφισιάς. Μια μορφή κηπούπολης , που αυτή τη φορά απευθύνεται σε μεσοαστούς τύπους επαύλεων για μικρές θερινές κατοικίες των τριών , τεσσάρων και πέντε δωματίων. Αντίστοιχοι οικισμοί θα σχεδιαστούν στη συνέχεια στην Καλλιθέα και στη Νέα Σμύρνη και αργότερα για την Ν. Αλεξάνδρεια (Φιλόθεη) . Αυτός όμως ο πρώτος οικισμός του Τσίλλερ δεν θα οικοδομηθεί. Πιθανόν το κοινό να μην ήταν ακόμα ώριμο ή να συνέβαλε κατασταλτικά η τότε πολιτική κατάσταση.

2.4 Ο σχεδιαστής και μηχανικός Ο Ερνέστος Τσίλλερ, όντας και σχεδιαστής, ήταν οπρώτος που έφερε στην Ελλάδα τα χυτοσιδηρά κιγκλιδώματα, τα οποία ήταν διακοσμημένα με περίφημα στοιχεία δανεισμένα σμένα από τη φύση και τη μυθολογία. Όμως την κατασκευή τους ανέθετε πάντα σε Έλληνες τεχνίτες. Επιπρόσθετα, σχεδίαζε και κεραμοπλαστικά αρχιτεκτονικά διακοσμητικά και προέτρεπε τη χρήση τους συστηματικά στις υποδομές. Στη συνέχεια, όπως ήταν αναμενόμενο, τα κεραμικά διακοσμητικά γίνονται ταχύτατα μόδα και χαρακτηρίζουν τον Αθηναϊκό νεοκλασικισμό. Τέλος, εκτός από θαυμάσιος σχεδιαστής, καλλιτέχνης-αρχιτέκτονας και αρχαιολόγος , 3. κιγκλίδωμα, σχέδιο Τσίλλερ υπήρξε και άριστος μηχανικός. Ήταν ο πρώτος στην Ελλάδα που μεταχειρίστηκε τη σιδηροδοκό και τα σιδηρά υποστυλώματα στην οικοδομή. Επίσης, για άλλη μια φορά, ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τεχνητό εξαερισμό και κεντρική θέρμανση. Ακόμα, δημιούργησε το σύστημα των "Αθηναϊκών καταβλημάτων", κοινώς ρολών, τα οποία αντικατέστησαν τα παντζούρια. Ιδιαίτερα ασχολήθηκε και με την αντισεισμικότητα των κτηρίων και στη συνέχεια έγραψε μελέτη με τίτλο: "Τύπος αντισεισμικών οικοδομών δια δικκένων εξ΄ οπτόπλινθων τοίχων". Ο Τσίλλερ είχε, αναμφισβήτητα, βαθύτατη γνώση της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, της μορφολογίας και της κατασκευής.

2.5 Επιδράσεις στην αρχιτεκτονική του Τσίλλερ Ήδη στα σχέδια του δασκάλου του Τσίλλερ Hansen μπορούμε να δούμε ότι υπάρχουν σημαντικές επιδράσεις από κλασικά μνημεία. Αυτό το χαρακτηριστικό κληρονομείται από το μαθητή ο οποίος το συνεχίζει, κάτι που φαίνεται στα σχέδιά του για το βασιλικό θέατρο. Επίσης, φαίνεται στον τάφο που βρίσκεται στο Α' Νεκροταφείο Grabmonument Schliemanns, Zeichnung von Ernst Ziller, 1892 Σχέδιο του μνημείου του Σλήμαν (Τσίλλερ1892)

7

Αθηνών και σχεδιάστηκε από το γερμανό αρχιτέκτονα για τον Ερρίκο Σλήμαν. Ο τάφος κατασκευάστηκε σύμφωνα με μια παραλλαγή του ναού της Αθηνάς νίκης. Ο Τσίλλερ ήταν επίσης γνώστης της αρχαίας ελληνικής πολυχρωμίας, αφού τα αγάλματα και οι αρχαίοι ναοί δεν είχαν το άσπρο χρώμα του μάρμαρου αλλά ήταν πολύχρωμα. Έχοντας τους αρχαίους Έλληνες ως παράδειγμα χρησιμοποίησε την πολυχρωμία στις νέες κατασκευές του, όχι μόνο στις προσόψεις αλλά και στους εσωτερικούς χώρους, ακόμα και στα έπιπλα για να ταιριάζουν με το όλο το σύνολο.

Ernst Ziller: „Polychromische Studie fuer den Mittelbau“ [4 Έρνστ Τσίλλερ: πολυχρωμία

8

3.ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ: Η ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΤΣΙΛΛΕΡ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ 3.1 Το θέατρο «Απόλλων» -Ανάγκη ίδρυσής του. Το αίτημα για ύπαρξη θεατρικού χώρου στην Πάτρα ήταν αρκετά διευρυμένο λόγω της θεατρικής δραστηριότητας που είχε αναπτυχθεί στην πόλη τις δεκαετίες 1860 και 1870.Η ανέγερση του λυρικού θεάτρου «Απόλλων» ήταν αφενός μεν επιλογή αστικού αισθητικού γοήτρου, αφετέρου δε κοινωνική απήχηση μιας ορατής ανάγκης: της απόκτησης θεατρικής υποδομής. Είναι κατά κύριο λόγο έργο των εύρωστων εμπόρων της πόλης και αποτελεί απόδειξη της δυναμικής τους, του κυριαρχικού τους ρόλου, των αισθητικών τους αξιώσεων και της άνεσής τους σε χρήμα και χρόνο. Οι απαιτούμενοι οικονομικοί πόροι για την κατασκευή του Θεάτρου καλύφθηκαν από 94 μετόχους-91 Πατρινοί και 3 Αιγιώτες-οι οποίοι ήταν έμποροι,χρηματιστές,βιομήχανοι,βιοτέχνες,επιτηδευματίες,εκπαιδευτικοί και μερικοί κτηματίες. Όλοι αυτοί κατέβαλαν τα χρήματα για την αγορά του οικοπέδου και την ανέγερση του θεάτρου αγοράζοντας μετοχές που έφθασαν το ποσόν των 75.800 δραχμών, δηλαδή το 50% την ολικής δαπάνης. Ακόμα, τρεις από τους ήδη μέτοχους, οι Θεόδωρος Άμβουργερ, Εδουάρδος Χάνκοκ και Θεμιστοκλής Γερούσης, συνεισέφεραν το επιπλέον ποσόν των 19.998 δραχμών, το οποίο ποσό κάλυπτε περίπου το 20% της καθολικής δαπάνης. Το υπολειπόμενο 30% της ολικής δαπάνης καλύφθηκε από το «Δημοτικόν Ταμείον». Αναφέρεται επίσης και ποσόν 600 δραχμές ως «εκούσιαι συνεισφοραί».Το όριο του χρόνου εξόφλησης των μετοχών καθορίστηκε σε μια εξαετία, οπότε το θέατρον θα μεταβιβαζόταν στην κυριότητα του Δήμου. Σημαντικότεροι μέτοχοι του έργου ήταν μεγαλέμποροι, οι «επήλυδες» και οι «νεήλυδες», κοινώς αλλοεθνείς και μέτοικοι Πατρινοί αντίστοιχα. Μάλιστα, Γερμανοί, Αυστριακοί και Άγγλοι, βιομήχανοι και έμποροι ,που πριν μερικές δεκαετίες είχαν εγκατασταθεί στην Πάτρα, κατείχαν μεγάλο ποσοστό μετοχών. Το ενδιαφέρον των μετόχων διατηρήθηκε αμείωτο και κατά τη λειτουργία του θεάτρου Γίνονται οι ενοικιάσεις των θεωρείων για κάθε χειμερινή περίοδο προκαταβάλλοντας τα χρήματα και προσφέροντας έτσι ένα σοβαρό ποσό για τις ετήσιες δαπάνες λειτουργίας και πολλοί από αυτούς αποτέλεσαν τα μέλη των κατά καιρούς επιτροπών του θεάτρου.

-Ο χώρος Ο χώρος που επελέγη για να οικοδομηθεί το ''opus magnum'' της πόλεως ήταν ένα περίοπτο και καίριο σημείο. ''Ο Απόλλων" χρίζεται εκεί όπου ο πολεοδόμος Σ. Βούλγαρης είχε οραματιστεί τη δημιουργία του πολιτιστικού

9

κέντρου της νέας πόλης και είχε σχεδιάσει , στα 1829:στην ονομαζόμενη πλεον πλατεία ''Γεωργίου του Α΄". Υποχρεωτικά πρέπει να αποδοθεί έμφαση στο σύντομο διάστημα μέσα στο οποίο εκτελέστηκε το έργο. Συντομία, που σε καμιά περίπτωση δεν σήμαινε ποιοτικές κατασκευαστικές παραχωρήσεις, ούτε λειτούργησε σε βάρος της συνολικής αισθητικής του θεατρικού οικοδομήματος. Πιθανότατα φαίνεται ότι οι πρωτοπόροι της επιτροπής, πριν αποβούν σε οποιαδήποτε δημόσια απόφαση ή πρακτική, είχαν προαποφασίσει, προσχεδιάσει , συντονίσει και οργανώσει με λεπτομέρεια κάθε τους βήμα. Η πρωτοφανής ταχύτητα με την οποία διευθετήθηκαν τα πρακτικά ζητήματα: απόφαση δημοτικού συμβουλίου , νομαρχιακή επικύρωση , εξασφάλιση κεφαλαίου , επιλογή και αγορά του οικοπέδου , ανάθεση έργου σε αρχιτέκτονες και εργολάβους, αλλά προπάντων η τάχιστη εκτέλεση των εργασιών ανέγερσης και διακόσμησης, αποδεικνύει και την αποφασιστική προτεραιότητα στην οποία ετέθη το έργο. Η αισθητική του θεάτρου "Απόλλων" από την άποψη της αρχιτεκτονικής του υπόστασης, καθίσταται μια αξία καθεαυτή. 'Ισταται σε καλή κατάσταση, ως οικοδόμημα επιφανής και σημεία αισθητικής αναφοράς της πόλης από τότε μέχρι και σήμερα.

-Ανάθεση του έργου στον Τσίλλερ Τα σχέδια του θεάτρου ανατέθηκαν χωρίς ταλαντεύσεις, στον κορυφαίο αρχιτέκτονα της εποχής , γερμανό Ernst Ziller , αμέσως μόλις επισήμως δημοσιοποιηθήκαν οι αποφάσεις περί του έργου, στα 1870. Η άμεση ανάθεση των σχεδίων στον Τσίλλερ, είναι γνωστή ήδη στον τύπο τουλάχιστον από την τελετή της θεμελίωσης του έργου (11.2.1871). Τα σχέδια του αρχιτέκτονα περιλαμβάνουν: Μια σπάνιας ποιότητας και λεπτομερειακής απόδοσης , χρωματιστή υδατογραφία , μια πρόχειρη υδατογραφία της πρόσοψης, ένα σχέδιο με σινική μελανή κατόψεως του ισόγειου χώρου , την κάτοψη του πρώτου Πάτρα: Θέατρο «Απόλλων» ορόφου, το σχέδιο διακόσμησης της οροφή του καπνιστήριου και μια υδατογραφία λιγότερο προσεγμένη και ελλιπής επεξεργασμένη στις λεπτομέρειες της. Παρά το γεγονός ότι από τον "Απόλλωνα έλειπε" η χλόη των ευρωπαϊκών λυρικών σκηνών, πράγμα φυσικό, δεν έλειπε ωστόσο η κατά το δυνατόν και η κατά τα υλικά μέσα πολυτέλεια, που απαιτούσε ένα τέτοιο έργο. Δεν παραλείπεται και η αναφορά στο είδος των οικοδομικών και διακοσμητικών υλικών που χρησιμοποιήθηκαν κατά την ανέγερση του θεάτρου. Εκτός από μεγάλες ποσότητες τούβλων, μαρμάρου , ξύλου και πέτρας , την οποία πελεκούν επί τόπου, τουλάχιστον για τα ακρογωνιαία μέρη του θεάτρου, παρέχονται οι πληροφορίες ότι πολλά από τα εμφανή υλικά ήταν

10

εισαγόμενα , πολυτελή και ακριβά. Τα 10.140 κεραμίδια ήρθαν από την Μασσαλία. Τα "επτά σιδηρά κάγκελα δια τους εξώστας" ήρθαν από την Αγγλία. 46 και κατόπιν 14 "μέτρα σκαλούνια" κατασκευάστηκαν "εκ πέτρας Τεργέστης" , για την πλατειά κλίμακα της υπερυψωμένης ισόγειας πρόσοψης. Χρησιμοποιήθηκε "μάρμαρο δια την ταράτσα , εκ Λιβόρνου". Τα "6-πήλινααγάλματα εκ Βιέννης" τοποθετήθηκαν ανά τρία στις δυο γωνίες, πάνω από το υψηλότερο στηθαίο της πρόσοψης. Επίσης τα περισσότερα εγχώρια υλικά: μάρμαρα , ξυλεία, χρώματα κ.α ήταν άριστης ποιότητας και δαπανηρά , όπως για παράδειγμα η πέτρα αστακού για το δάπεδο. Μεγάλα ποσά απαιτούνται για τα υλικά και τις εργασίες τις σχετικές με την ξυλεία των κουφωμάτων , των θυρών , των παραθύρων , των καθισμάτων και των τελάρων της σκηνής. Οι εσωτερικές και εξωτερικές χρωματικές και εικαστικές εργασίες καθώς και οι εργασίες και τα υλικά του επιχρίσματος κόστισαν αρκετά όπως και το ταπετσάρισμα των 42 σχεδιασμένων αλλά 53 κατασκευασμένων θεωρείων. Στα πολυτελή σκεύη του διακόσμου αναφέρονται οι καθρέπτες και ο επιβλητικός πολυέλαιος , στο κέντρο της περίτεχνα ζωγραφισμένης οροφής της πλατειάς με 150 λάμπες , ενώ χρησιμοποιούνται 44 σωλήνες για την τροφοδοσία των φωτιστικών του θεάτρου με φωταέριο. Σοβαρή μέριμνα και μεγάλα ποσά δαπανήθηκαν για το σκηνικό και τους παρασκηνιακούς χώρους. Έμφαση δόθηκε στις ειδικές τεχνικές κατασκευές της σκηνής και των παρασκηνίων , που θα διευκολύνουν την σκηνογραφία των παραστάσεων , όπως η κατασκευή των "κρεμαστών διαδρόμων όπισθεν των σκηνών" και τα πέντε από κάθε πλευρά της σκηνής, υψηλά ξύλινα χωρίσματα , τα οποία δημιουργούν συνολικά οκτώ σκηνικές δυνατότητες "εισόδων". Επίσης δημιουργείται υπόγειος χώρος στη σκηνή και τα παρασκήνια με έξι δωμάτια και έξι τουαλέτες. Λειτουργικές ευκολίες παρέχονται στους ηθοποιούς με την δημιουργία 4 ευρύχωρων ¨δωματίων των υποκριτών" από δυο σε κάθε όροφο των παρασκηνίων. Τα παρασκήνια επικοινωνούν με τους αύλειους χώρους κι αποτελούν ξεχωριστό και ταυτόχρονα ενσωματωμένο τμήμα στο όλο οικοδόμημα. Οι ειδικοί χώροι του κοινού σχεδιάστηκαν και εκτελέστηκαν ώστε να προσφέρουν λειτουργικότητα και ευρυχωρία. Οι στεγασμένες στοές της πρόσοψης του ισόγειου και του ανώγειου , η ευρεία "είσοδος" στο ισόγειο του κυρίως οικοδομήματος , ο αντίστοιχος προς την "είσοδο" στο ισόγειο του κυρίως οικοδομήματος , ο αντίστοιχος προς την "είσοδο" ανώγειος χώρος που λειτουργούσε ως "καπνιστήριο-αναπαυτήριο" ,παρέχουν άνεση κινήσεων και στάσεων. Παράλληλα , ως χώροι υποδοχής , με την συγκρατημένη μεγαλοπρέπεια της ευθείας και της καμπύλης και με τη θέρμη που εκπέμπουν οι χρωματισμοί των οροφογραφιών , προδιαθέτουν σταδιακά τον εισερχόμενο σε ξεχωριστή αισθητική προσέγγιση του χώρου : προκαλούν το αίσθημα της προσήνειας αλλά όχι της απόλυτης οικειότητας και έτσι τον προϊδεάζουν για τον πρέποντα ρόλο του θεατή. Το εκδοτήριο των εισιτηρίων που βρίσκεται στο βάθος της "εισόδου" είναι ο πλησιέστερος προς την κυρίως θεατρική αίθουσα χώρος και δημιουργεί στα πλάγια του δυο άνετες εισόδους προς την πλατεία του θεάτρου. Σύμφωνα πάντοτε με τα σχέδια , ο θεατής βαδίζει και επικοινωνεί με τα θεωρεία του α' ορόφου μέσω δυο χαμηλών κλιμάκων δεξιά και αριστερά της κυρίως "εισόδου" , που οδηγούν σε δυο άνετους "προδρόμους". Όμως στις 2 άνω σειρές των θεωρείων και το υπερώο το κοινό φτάνει , μέσω δυο εκατέρων

11

κλιμάκων συστρεφόμενων. Εδώ, ένας ενιαίος "πρόδομος" σε κάθε σειρά , περιτρέχει όλη την καμπύλη των θεωρείων. Ιδιαίτερης προσοχής έτυχαν και οι εργασίες της λειτουργικής υποδομής του θεάτρου ως προς την αποχέτευση , την ύδρευση , το φωτισμό και τον εξαερισμό. Δεν διαπιστώσαμε την ακριβή θέση του κυλικείου. Πιθανόν οι δυο αυλές να χρησίμευαν και ως υπαίθρια εν μέρει στεγασμένα κυλικεία με καθίσματα.

- Επιτροπή διεύθυνσης, χρήση του θεάτρου, «εργολαβία» Η επιτροπή του θεάτρου οριζόταν από τον Δήμαρχο και ελεγχόταν από το Δήμο ως προς την οικονομική διαχείριση. Ο τίτλος του μέλους της επιτροπής αποδίδονταν ως τίτλος τιμής με βαρύτιμο και ουσιαστικό αντίκρισμα . Η επιτροπή έφερε το βάρος των εξής ευθυνών και αποφάσεων: 1.Αποφάσιζε και ανέθετε την «εργολαβία» του θεάτρου.

2.Επόπτευε τη λειτουργία, την ευπρέπεια ,την ευταξία και τη διατήρηση του χώρου σε καλή κατάσταση.

3.Είχε το ρόλο του νομοφύλακα, του λογοκριτή, του ελεγκτή της ποιότητας και του διαιτητή ως προς τις τριβές που αναφύονταν μεταξύ καλλιτεχνών και εργολάβου, υπαλλήλων του θεάτρου και θιασαρχών, κοινού και θιάσου. Από τον ίδιο χρόνο της κατασκευής του θεάτρου, άρχισαν και οι παραστάσεις μελοδράματος. Πρωτοπαρουσιάστηκε το μελόδραμα «Χορός μεταμφιεσμένων» του Βέρντι και ακολούθησαν πολλές παραστάσεις μεγάλων συνθετών. Τα μελοδράματα όμως δεν ήταν οι μοναδικές παραστάσεις στο Δημοτικό Θέατρο την παραπάνω περίοδο. Την ίδια εποχή παρουσιάζονται παραστάσεις όπερας και οπερέτας. Την περίοδο 1901-1902, και ενώ συνεχίζονται οι παραστάσεις μελοδράματος και οπερέτας, παρουσιάστηκαν μεγάλοι ελληνικοί θίασοι (Κοτοπούλη, Η σκηνή του θεάτρου «Απόλλων» Μουστάκα, Πλέσσα, κτλ) και δόθηκαν αποκριάτικοι χοροί (πρώτος χορός μπαλ μασκέ το 1908). Τα μελοδράματα σταμάτησαν το 1912, ενώ οι οπερέτες συνεχίστηκαν μέχρι και το 1918. Από το 1925 με την έναρξη των «Μπουρμπουλιών» αλλά και με την διεξαγωγή χοροεσπερίδων, το Δημοτικό Θέατρο «Απόλλων» αποτελεί την καρδιά του Πατρινού καρναβαλιού. Η όμορφη αίθουσά του θα φιλοξενήσει εκδηλώσεις συλλόγων , μουσικές παραστάσεις, βραδιές ποίησης, διαλέξεις , ενώ από τον εξώστη του θα δοθούν ομιλίες πολιτικών αρχηγών και υποψήφιων δημάρχων. Κατά τη διάρκεια των ετών 1977-1985 στο Δημοτικό Θέατρο γινόταν ο χορός του «Κρυμμένου Θησαυρού», την τελευταία Κυριακή του καρναβαλιού. Απ’ το 1988 το Δημοτικόν Θέατρο Πάτρας ξαναβρίσκει τον πραγματικό του ρυθμό, με τη δημιουργία μόνιμης επαγγελματικής στέγης, που φέρει την επωνυμία Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο( ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ) Πάτρας, το 12

οποίο παρουσίαζε και παρουσιάζει με μεγάλη επιτυχία σπουδαία θεατρικά έργα. Η "εργολαβία" περιλάμβανε με την σειρά της πλήθος ενεργειών. Αρχικά την εξεύρεση και συγκρότηση λυρικού θιάσου στην Ιταλία. Ο εργολάβος ταξίδευε στην Ιταλία «προς κατάρτισιν λυρικού θιάσου» έγκαιρα-ήδη από την άνοιξη ή το καλοκαίρι προ της χειμερινής περιόδου-, έπειτα εξέθετε και πρότεινε την οικονομική συμφωνία , το ρεπερτόριο , την χρονική κάλυψη των παραστάσεων , ως και τις λεπτομέρειες που ρύθμιζαν την λειτουργία του θιάσου στον "Απόλλωνα" . Συχνά έπρεπε να ανταπεξέλθει σε απρόβλεπτες δυσχέρειες , όπως τη ματαίωση συμφωνιών με θιάσους , μεσούντος του θεατρικού χειμώνα και να καταρτίσει άλλο θίασο η να συμπληρώσει καλλιτεχνικά τον υπάρχοντα η να αντικαταστήσει μέρος των μουσικών και αοιδών. Πολλές ήταν και οι περιπτώσεις πτώχευσης και αντικατάστασης της εργολαβίας.

-Άλλα έργα του Τσίλλερ στην Πάτρα Εκτός από το θαυμάσιο Δημοτικό θέατρο-μικρογραφία της «Σκάλας του Μιλάνου»- ο περίφημος Γερμανός αρχιτέκτονας έβαλε τη σφραγίδα του και σε άλλα κτίσματα της πόλης των Πατρών. Το πρώτο δημόσιο κτίσμα που οικοδομήθηκε στο κέντρο της «Νέας»ή «Κάτω» Πόλεως των Πατρών ,ο ναός της Ευαγγελίστριας φέρει την αρχιτεκτονική σφραγίδα του Τσίλλερ. Σε σχέδιό του έγινε η περίτεχνη πολύσταυρη οροφή. Σχέδιο γραμμικό, ανάγλυφο, σε ξύλο δουλεμένο με ακρίβεια και χάρη χρώματα επιβλητικά- χρυσό και πορφυρό. Ο διάκοσμος εξ ανθέων και φύλλων καθόλου φαιδρός είναι κατάλληλα εναρμονισμένος στο χώρο, και πλαισιώνει τις τετράγωνες και παραλληλόγραμμες εικόνες , που δορυφορούν την κεντρική εικόνα του Ανάρχου Πατρός. Η οροφή αυτή δικαίως θεωρείται αριστουργηματική. Το κτίριο στη συμβολή της πλατείας με την οδό Κορίνθου, αποτελεί συνέχεια του αρχιτεκτονικού ύφους που το θέατρο «Απόλλων» υποβάλλει με την αισθητική του και πιθανολογείται ότι σχεδιάστηκε κι αυτό από τον Τσίλλερ. Είναι το περίφημο αρχοντικό του Νικολάου Θωμόπουλου, πατέρα του ιστορικού Στέφανου Θωμόπουλου και θείου του ζωγράφου Επαμεινώνδα Θωμόπουλου. Η οικία Περιβολαρόπουλου, πιθανολογείται ότι σχεδιάστηκε και αυτή από τον Τσίλλερ και κτίστηκε το 1900. Επιβλητικό κτίριο με ιδιαίτερη αισθητική στην πρόσοψη επί της Αγίου Νικολάου, όπου η στοά με τις οροφογραφίες, ως συνέχεια της εσωτερικής αντίστοιχης διακόσμησης, αλλά και οι τέσσερις κίονες ιωνικού ρυθμού δίνουν μια ισορροπία και αρμονία στην κατασκευή. Το Μέγαρο Τριάντη βρίσκεται πίσω από το ξενοδοχείο "Αστέρας" και πρόκειται για το παλιό κτίριο της Τράπεζας της Ελλάδος. Περιήλθε στο κράτος γύρω στη δεκαετία του ΄20 όταν η οικογένεια Τριάντη είχε περιπέσει σε οικονομική παρακμή. Σύμφωνα με δημοσιεύματα του τοπικού τύπου το οίκημα διαπραγματευόταν να αγοράσει ο πατρινός βιομήχανος Πέττας. Το κτήριο στη συμβολή Γεροκωστοπούλου και πλατείας (1870-80), του μεγαλέμπορα Παπαγιάννη, είναι χαρακτηριστικό δείγμα νεοκλασικής κατασκευής με πήλινα ακροκέραμα και αγάλματα, ενώ στο εσωτερικό του

13

φέρει περίτεχνες οροφογραφίες. Στεγάζει από το 1904 τον Εμπορικό Σύλλογο «Ερμής». ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε ότι ο Έρνστ Τσίλλερ είναι ο ξένος αρχιτέκτονας ο οποίος ευτύχησε να χτίσει σ΄έναν τόπο γεμάτο από κλασικές αναμνήσεις, που τόσο γοήτευαν τους Γερμανούς. Ο ίδιος όχι μόνο προσαρμόστηκε στην Ελλάδα, αλλά επηρεάστηκε και επηρέασε την εγχώρια αρχιτεκτονική, περισσότερο από κάθε άλλον. Είχε την τύχη να δημιουργήσει το έργο του στην Ελλάδα, μια ηλιόλουστη χώρα και όχι στον ομιχλώδη ευρωπαϊκό βορρά όπως ο δάσκαλός του ο Θεόφιλος Χάνσεν. Ο αρχιτέκτονας από τη Σαξονία δημιούργησε, κατά το δεύτερο μισό του 19ου και τις αρχές, του 20ού αιώνα, κτίρια πολλά και μοναδικά στο πνεύμα του νεοκλασικισμού και του εκλεκτισμού, που σημάδεψαν ανεξίτηλα την Αθήνα και πολλές άλλες πόλεις. Χαρακτηριστική είναι η δήλωση της Διευθύντριας της Εθνικής Πινακοθήκης Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα με αφορμή την έκθεση προς τιμή του Έρνστ Τσίλλερ : «Η αρχιτεκτονική του Τσίλλερ είναι φωτοτροπική, συνομιλεί με το φως της Ελλάδας. Ραβδωτοί κίονες όλων των ρυθμών, στοές, γλαφυρά διακοσμητικά μοτίβα, μεταβάλλουν τα κτήρια του σε μουσικά όργανα, όπου τα φώτα και οι σκιές εκτελούν με το γύρισμα του ήλιου μια ανήκουστη μελωδία μεγάλης αρμονικής ποικιλίας. Ο Τσίλλερ προσδιόρισε την οικιστική φυσιογνωμία της ώριμης αστικής ελληνικής κοινωνίας του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, επηρέασε βαθιά τόσο την μικροαστική, όσο και την λαϊκή νεοκλασική αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική του εξελληνίστηκε, όπως άλλωστε και ο ίδιος ο δημιουργός της, που παντρεύτηκε Ελληνίδα και έκανε δεύτερη πατρίδα του τον τόπο που τον υποδέχτηκε γενναιόδωρα και του έδωσε την ευκαιρία να πραγματοποιήσει ένα έργο απαράμιλλο σε εύρος και ποιότητα».1 Ένα δείγμα, λοιπόν, του απαράμιλλου έργου του χαρισματικού αυτού αρχιτέκτονα μπορεί να διαπιστώσει αναμφισβήτητα κάποιος και στην πόλη των Πατρών.

1. Πηγή:greek.architects.gr

14

Βιβλιογραφία Βιβλία: 1.Ευανθία Στιβανάκη: «Θεατρική Ζωή, κίνηση και δραστηριότητα στην Πάτρα από το 1828 έως και το 1900 εκδόσεις περί Τεχνών Πάτρα,2001.

2. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα τόμ. 34, σελ. 74-78 & τόμ.58, σελ.235-236.

3.Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη: «Έρνστ Τσίλλερ 1837-1923:»Η τέχνη του κλασικού, α΄έκδοση, εκδοτικός οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα,2006. Ιστοσελίδες: www.d-nb.de/ http://hellas.teipir.gr http://istorika.8emata.blogspot.com

15

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Σχέδια του Τσίλλερ για το θέατρο «Απόλλων» της Πάτρας

16

Πηγή: www.dipethepatras.gr

17

Πηγή: ΕΥΑΝΘΙΑ Ε. ΣΤΙΒΑΝΑΚΗ, Θεατρική κίνηση και δραστηριότητα στην Πάτρα από το 1828-1900

18

Πηγή: ΕΥΑΝΘΙΑ Ε. ΣΤΙΒΑΝΑΚΗ, Θεατρική κίνηση και δραστηριότητα στην Πάτρα από το 1828-1900

19

Πηγή: ΕΥΑΝΘΙΑ Ε. ΣΤΙΒΑΝΑΚΗ, Θεατρική κίνηση και δραστηριότητα στην Πάτρα από το 1828-1900

20