Tradisjonsbåtar i Møre og Romsdal utdrag

Jon Bojer Godal

Dette er ei bok om tradisjonsbåtar i Møre og Romsdal. Her har sjøen og aktivitetar knytte til den vore viktigaste næringsveg, og knapt noko anna fylke har eit så rikhaldig utval av tradisjonsbåtar.

Denne boka er ein oppfølgjar til boka Å tenkje geitbåt og byggje ein (2014), som først og fremst tok for seg geitbåten ut frå prinsippet om at alle mål bor i færingen.

Tradisjonsbåtar i Møre og Romsdal

Den gåtefulle snidbetningen blir presentert i denne boka. Etter at desse to gamle båttypane geitbåt og snidbetning gjekk ut av produksjon, fekk vi mange nye typar og variantar: lystringar, møringar, flatbotningar, prammar, doryar og fleire slags notbåtar, kravellbygde fiskebåtar og klinkbygde motorbåtar. Dei tre store elvane i fylket hadde dessutan kvar sine elvebåtar.

Vi følgjer fire båttypar gjennom heile byggjeprosessen: nordmørslystring, flatbotna pram, beingangar og kravellbygd fiskebåt.

Dei største båtbyggjarbygdene i Møre og Romsdal var Vestnes og Tresfjord. Ingen annan stad i Noreg kom ein så langt i retning av å produsere båtar på samleband.

Vi får glimt frå det eventyret i denne boka.

Byggjetempoet kunne vere svært høgt – på det meste kunne det gå ut båt kvar dag frå dei største båtbyggjeria.

Det var i Vestnes at det på slutten av 1800-talet – i tillegg til dei mindre – òg vart bygd store farkostar for utaskjers fiske. Etter kvart dreidde produksjonen seg mot fartøy og hjelpebåtar for sildefiske. Då sildefisket braut saman, kom sjarktida, med bygging av små motorbåtar etter same prinsipp som for doryar og basbåtar til sildefiskeria. Og då oljealderen sette inn, vart lystbåtar eit viktig produkt. Slik har båtar og bygginga av dei endra seg i takt med den teknologiske utviklinga. Overgang frå øks til sag var eit viktig sprang i teknologi, og det var òg skiftet frå å byggje i klink til å byggje i kravell. Desse to følgdest åt heilt til plast og aluminium tok over som byggjematerialar i dei siste tiåra av 1900-talet.

Boka har med eit kapittel om bygging av stø med vorr.

Radikalt nytt stoff kjem også i eit kapittel om testing av to tradisjonsbåtar i Skipsmodelltanken i Trondheim.

ISBN 978-82-450-2008-3

,!7II2E5-acaaid!

Jon Bojer Godal

Tradisjonsbåtar i Møre og Romsdal BÅTA R I M ØR E OG ROM SDA L BA ND 2 DEI G A M L E FOR S TO MY K J E 2

Tradisjonsbåtar i Møre og Romsdal

Jon Bojer Godal

Tradisjonsbåtar i Møre og Romsdal Båtar i Møre og Romsdal band 2 Dei gamle forsto mykje 2

Copyright © 2016 by Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved ISBN: 978-82-450-2008-3 Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Omslagsdesign ved forlaget Framsidebilete: Skjold Lyshol Bilder bakside, frå øvst: Jon Bojer Godal Ukjent fotograf Åsmund Kristiansen Arne Kjøpstad Sats: Type-It AS, Trondheim Testing av båtar i Skipsmodelltanken i Trondheim er utført med økonomisk stønad frå Møre og Romsdal fylke og NTNU. Båe utgjevnadene om båtar i Møre og Romsdal, «Å tenkje geitbåt og byggje ein. Båtar i Møre og Romsdal band 1» og «Tradisjonsbåtar i Møre og Romsdal – Båtar i Møre og Romsdal band 2» er gjevne ut i samarbeid med Nordmøre museum. Dette museet og med si avdeling Geitbåtmuseet i Halsa har vore fagleg ramme for mykje av det arbeidet som ligg til grunn.

Utan den hadde arbeidet neppe vore mogleg.

Spørsmål om denne boka kan rettast til: Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 Faks: 55 38 88 01 e-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no Materialet er verna etter åndsverklova.

Utan uttrykkjeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillaten når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.

Innhald Forord...............................................................................9

Mange typar og variantar i Møre og Romsdal.......34

Takk.................................................................................11

Viktige tradisjonar i Møre og Romsdal å føre vidare .......................... 34

Innleiing ........................................................................13 Tradisjon.....................................................................13 Tradisjonsoverspennande........................................ 13 Båtar vi presenterer .................................................. 15

Tradisjonshandverk som kunnskapsform ..............16 Handverk fører fram til eit fysisk produkt ............ 16 Handverk er prosess ................................................. 16 Tradisjonshandverk er eit språk ............................. 16 Ord uttrykkjer tankar .............................................. 16 Overføring av tradisjon ........................................... 16

Den formelle opplæringa i dag ................................18 Læreplan .................................................................... 18

Tre slags båtbyggjarar ...............................................20 Båtbygging som kunnskap og båtbygging som fag .. 20

Båtbygging som teknologihistorie ..........................22 Teknologihistorie dreiar seg om tilgjengeleg teknologi og lokale behov.................................... 22 Møre og Romsdal har komplekse tradisjonar....... 22 Heilhogne båtar ........................................................ 24 Båtar som er hogne under vasslina ........................ 26 Snidbetningen ........................................................... 26 Eitt hogge omfar som også er sveia ........................ 27 Kombinasjon strekt botn og smale bord ............... 28 Fjølabåtar og motorisering ...................................... 29 Kravellbygging som tradisjon ................................. 30

Om storleik på båtar .................................................31 Eit innfløkt tema ....................................................... 31 Storleik etter talet på par årer ................................. 31 Storleik etter tal på rom ........................................... 31 Storleik etter lengd av botn ..................................... 32 Storleik etter lasteevne ............................................. 32 Storleik etter tal på mannskap ................................ 32 Storleik i fot ............................................................... 32 Variasjonar over temaet på ulike stader ................ 33 Ordet færing er gåtefult ........................................... 33

kapittel 1

Hoggen båt ...................................................................37 Historie om behov og teknologi ..............................37 Dei eldste båtane er hogne ...................................... 37 Frå hogging til saging i Åfjord ................................ 39 Furuskogen kom bort i Nordre Fosen ................... 40 Saging i Oslo på 1500-talet...................................... 40

Korleis ser vi at båten er hoggen? ............................43 Tynne bord og labb .................................................. 43 Vinnhogne bord gjev fjøral båt ............................... 44 Holhogne bord .......................................................... 45

Er hoggen båt betre? .................................................46 Meir nyansert bygging ............................................. 46 Vanskeleg? ................................................................. 47

kapittel 2

Den gåtefulle snidbetningen .................................49 Kort gjennomgang av typen.....................................49 Ordet snidbetning .................................................... 49 Utbreiinga .................................................................. 49 Storleikane ................................................................. 50 Delar og nemningar i snidbetningar...................... 52

Ei gåte..........................................................................55 Kor mykje hogging og kor mykje sveiing? ............ 55 Hans strøm er viktig kjelde ..................................... 65 Uthogne skogar og dårleg fiske i andre helvta av 1600-åra .......................... 66 Endringar midt på 1700-talet ................................. 66 Eitt bord blir til to..................................................... 67 Berre ei fjøl ................................................................ 68 Båtmål ........................................................................ 71 Lotting........................................................................ 72 Hals og bord .............................................................. 72

5

Bygging .......................................................................73 Tre ulike stader ......................................................... 73

Vegen vidare? .............................................................74 Byggje på det vi veit, og granske vidare ................. 74

kapittel 3

Drag i arbeidet ........................................................ 118 Sigurd byggjer ......................................................... 119 Mål............................................................................ 138

kapittel 5

Bygging av flatbotning ...........................................141

Møringsbåten ..............................................................75

Flatbotning ...............................................................141

Bygging av færing......................................................75

Bygging av flatbotning med Sigurd Brubæk ........142

Tradisjon i bjørkedalen ............................................ 75 Skogsarbeidet ............................................................ 75 Saging og tørking...................................................... 77 Utan skog, ingen båt................................................. 78

Vi skal byggje ein færing ..........................................78 Færing ........................................................................ 78 Vi går i gang med røyset .......................................... 78

Bording .......................................................................87 Huane ......................................................................... 87 Halsar, yveslag og renningar ................................... 89 Kneleistebord og kjempe ......................................... 97 Innved ........................................................................ 99 Underrenger og kne ............................................... 100 Kne og tofter............................................................ 101 Tiljer ......................................................................... 101 Keipar, langviser, bauband og nygle..................... 102

kapittel 4

Å byggje lystring ......................................................103 Møte med Brubæk-karane .....................................103 Vi mangla mål ......................................................... 103 Familien Brubæk .................................................... 104

Kort om båtbygging i det gamle Nordmørefylket ..105 Innleiing................................................................... 105 Fiirmandfar ............................................................. 107 Fyring, lestabåt og tønnemål................................. 107 Gamle bilde ............................................................. 107 Kontakt mellom Fosen og Nordland før 1800 .... 107 Geitbåt...................................................................... 108 Endringane på nordlandsbåten ............................ 109 Når kom det ny maksel i Trøndelag? ................... 109 Minijekt i båtfasong ............................................... 110 Impulsar til Nordmørebaad af ny konstruktion . 112

Bygging på Nesjestranda i 1991 og 1992 ..............115 Prosjektarbeid ......................................................... 115 Å skrive båtbygging ................................................ 115 Båtbyggjar av Guds nåde ....................................... 115 Organisering av arbeidsplassen ............................ 116 Tempo ...................................................................... 118 Arbeidsteknikken ................................................... 118

6

Vi går i gang ............................................................ 142

kapittel 6

Krysser fra Bremsnes .............................................155 Dokumentasjonsprosjekt .......................................155 Initiativ fra Handverksregisteret .......................... 155

Bremsnes Båtbyggeris historie ...............................156 Starten ...................................................................... 156 Krysser ..................................................................... 156 Elektrisitet ............................................................... 156 Laminering og dieselmotor ................................... 156 Limt hu(d) ............................................................... 157 Aluminium, nagler, døytler og rorhuset fram .... 158 Regelstyring ............................................................. 158

Kravellbygging på Nordmøre ................................158 Skipsbygging i byene .............................................. 158

Fra fiskebåt til fiskefartøy .......................................159 Bankfiske med kutter ............................................. 159 Motor ....................................................................... 160 Fra kutter til krysser ............................................... 160

Bygging av Bremsneskrysser..................................162 Halvmodellen og kunnskapskilder ...................... 162 Skivemodell på Bremsnes ...................................... 163 John Torsteinsen Børve ......................................... 163 Skivemodellen gir linjetegning ............................. 164 Målestokk ................................................................ 164 Spant......................................................................... 164 Materialene.............................................................. 165 Kjølen strekkes ........................................................ 165 Bolting...................................................................... 167 Stilken ...................................................................... 167 Oppretting og spanteplassering ............................ 168 Spanteplanet og maler............................................ 168 Maling av spant ....................................................... 170 Skjæring av spant .................................................... 170 Reising av spant ...................................................... 172 Endespant ................................................................ 173 Tilpassing av spant ................................................. 173 Kjølsvin og kjølbolter ............................................. 173 Endespant framme ................................................. 174

Sletting ..................................................................... 174 Spring ....................................................................... 175 Planking ................................................................... 175 Rekkestøtter............................................................. 179 Bjelkevegar og garnering ....................................... 179 Mer planking (hu(v)) ............................................. 180 Garnering ................................................................ 183 Nagling..................................................................... 184 Propping og pussing............................................... 184 Vannlinje.................................................................. 186 Kri og skinner ......................................................... 186 Halvbakk.................................................................. 187 Dekksbjelker ........................................................... 187 Stoppstykker............................................................ 190 Skandekk ................................................................. 191 Hakaplank ............................................................... 192 Dekk ......................................................................... 193 Luke .......................................................................... 195 Ruffkarmer .............................................................. 195 Bakken ..................................................................... 195 Ror ............................................................................ 196 Driving ..................................................................... 196 Beking ...................................................................... 197 Kitting og sementering .......................................... 197 Rekke ........................................................................ 198 Svinerygg ................................................................. 201 Baugrull ................................................................... 202 Lugarkappe .............................................................. 202 Listjern ..................................................................... 203 Lugarinnredning..................................................... 204 Maling og smøring ................................................. 206 Ruff ........................................................................... 206 Tanker ...................................................................... 206 Motor og maskinrom ............................................. 207 Rorhus ...................................................................... 208 Master ...................................................................... 211

Farty for bankfiske.................................................. 214 Hjelpebåtar for bank- og sildefiske ...................... 214 Klinka sjarkar .......................................................... 215 Farty i stål eller plast og lystbåtar i tre ................. 219 Å vera framsynt og ha evne til omstilling ........... 220

kapittel 8

Stø og naust ................................................................221 Stø og naust er eitt byggverk og knytt til båt .......221 I støa møttest livet på sjøen og livet på land.................................................... 221 Mange ord for båt og farkost................................. 222 Båten står i naustet ................................................. 223

Å byggje vorr............................................................228 Vi følgjer månen ..................................................... 228 Stein og tømmer ..................................................... 228

kapittel 9

Sammenliknende testing av geitbåtfæring og møring i slepetanken i Marinteknisk Senter ....233 Innledning ................................................................233 Båtene .......................................................................234 Forsøkene .................................................................234 Resultater av forsøkene ...........................................235 Balanse og forflytning av trykksenteret................237 Stabilitet ....................................................................240 «Grønålen» ...............................................................241 Resultater av Velocity Prediction Program ......... 242

Konklusjoner ...........................................................243

vedlegg

Bilder fra forsøkene ................................................245 Forfattarar...................................................................249

kapittel 7

Litteratur .....................................................................251

Båtbygging i Vestnes...............................................213

Stikkordregister ........................................................253

To fjordar og fem epokar ........................................213 Den eldste tida ........................................................ 213

7

Forord

Dette er bok nr. 2 i en serie av bøker som omhandler båter i Møre og Romsdal. Første boka, Å tenkje geitbåt og byggje ein som kom i 2014, var et djupnestudium som først og fremst tok for seg færingen som del av byggesystemet geitbåt. Denne boka tar for seg seks andre båttyper fra den mangslungne floraen av båter i Møre og Romsdal. Det dreier seg om ulike tidsepoker, ulike byggeteknikker og ulike funksjoner. Ved dette får vi glimt fra bredda av det som ordet båt står for i Møre og Romsdal. Det er ikke lite.

Møre har med mare (hav) å gjøre. Møre er et havland.

Sjøen og aktivitet knytta til den har til alle tider vært viktigste næringsveg. Utfyllende omtale av alle slags båter og all slags båtbruk i Møre og Romsdal ville fylle ei hel bokhylle. De seks båttypene som denne boka tar for seg, markerer på en tydelig måte at vi har en mangslungen båttradisjon å ta vare på i fylket vårt.

Båter og bygginga av dem har endra seg over tid og stått i sammenheng med alminnelig teknologisk utvikling.

Overgang frå øks til sag var et viktig sprang i teknologi.

Sag er heller ikke et entydig omgrep. Båtbygginga står i samspill både med oppgangssag, handsag (kransag) og sirkelsag. Denne boka gir derfor et visst teknologisk utsyn, slik at produksjonsmåten for båttypene blir plassert ikke bare i rom, men også i tid.

Overgang frå å bygge i klink til å bygge i kravell var også et viktig sprang i måten å tenke båt på. Noe av det særprega med kravellbygginga i vest og nord var at somme båtbyggeri, slik som på eksemplet Bremsnes Båtbyggeri, dro med seg den flytende målestokken. Den var typisk for eldre slags klinkbygging der hver båt ble skapt som en individualitet. Noe av det spennende med båtbygginga i dette fylket er at den spenner frå hogd skulptur (som i geitbåten) til samlebandsteknologi (som for bygging av hjelpebåter til sildefiskeria i Vestnes).

Under øksa og med fri forming på brøk ble hver båt en individualitet tilpasset kjøper, bruksområde og farvatn. Byggetid jamvel på småbåter dreide seg om uker og måneder. På samlebandet ble, i den andre ytterligheten, alle båtene i en viss serie så like som det er mulig å få til.

Byggetempoet var til gjengjeld svært høgt. På det meste kunne det fra de største båtbyggeria gå ut båt hver dag.

De store fiskeria har i lang tid vært markedsorientert, og fiskeria svinger i takt med bestand og etterspørsel.

Især i det som i dag utgjør Vestnes kommune, har markedsorienteringa vært særlig tydelig. Sildefiskeria auka jamt og trutt hele første del av 1900-tallet og fram til sildestammene brøt sammen kring 1960.

Mot slutten av 1800 og før sildetida for alvor satte inn, orienterte båt- og fartøybygginga i Vestnes seg mot større farkoster for utaskjærs fiske. Etter hvert dreide produksjonen seg mot fartøy og hjelpebåter for sildefiske. Det var i den mest hektiske sildetida at samlebandsprinsippet oppsto. Etter at sildefisket brøt sammen, kom sjarktida med bygging av små motorbåter (sjarker) etter samme prinsipp som for doryer og basbåter til sildefiskeria. Da oljealderen satte inn, ble lystbåter et viktig produkt. I dag er dette historie.

Denne boka gir et viktig innsyn i det som har vært knytta til daglig arbeid her i fylket. Mange har bygd båter, og enda flere har hatt sin arbeidsdag om bord. Det er hverdagslivet sin historie som blir bretta ut – den som for det meste har vært anonym.

Vi ser fram til neste bok i serien der vi vil møte konkrete båter og få døme på bruken av dem.

Jarle Sanden (Direktør Romsdalsmuseet)

9

[start kap]

Takk

Denne boka er vorten mogleg med innsats frå mange.

Først og fremst er det tradisjonsberarane som har stilt kunnskapen sin til rådvelde. Dei har gjort, synt og fortalt.

Dinest er det medarbeidarar. Etter kvart er det mange personar som har vore involvert i ulike prosjekt og på den måten gjort det mogleg å gjera tilgjengeleg den kunnskapen som vi skriv om her. Det arbeidet som ligg til grunn for innhaldet i boka, spenner seg over meir enn 25 år.

Ein stor del av illustrasjonane er foto, men også teikningar frå Norsk handverksinstitutt sitt arkiv. Også bilde frå fleire private samlingar, frå Tresfjord Museum og frå Trøndelag folkemuseum er stilt til rådvelde. Steinar Moldal har skøytt til med teikna illustrasjonar der det trongst.

Det dreiar seg også om økonomiske rammer. Mykje av stoffet har kome fram gjennom prosjekt i regi av Handverksregisteret / Norsk handverksutvikling / Norsk handverksinstitutt. Utan det prosjektarbeidet ville ikkje denne boka vore mogleg å få til. Norsk handverksinstitutt har også gjeve direkte økonomisk stønad til arbeidet med boka. Til sluttspurten har det kome uvurderleg økonomisk hjelp frå Møre og Romsdal fylke.

Vi er i alt fem som står bak innhaldet i denne boka.

Jakob Helset er tradisjonsberar og båtbyggjar. Han skriv om den slags båtar som han byggjer. Jakob har bygd ein av dei to båtane som vart testa i tank. Det er møringsbåten, beingangaren frå Sunnmøre. Kjell Håvard Hatløy har dokumentert bygginga hos Jakob og levert nesten alle bilda frå bygginga der. Åsmund Kristiansen skriv om den kravellbygde Bremsnesbåten. Han var dokumentator for Norsk handverksutvikling på Bremsnes Båtbyggeri då kryssaren Hilding vart bygd. Sverre Steen skriv om test av to færingar i tank. Så vel test som skriving har fått avgjerande stønad frå NTNU. Øystein Elgvasslien har bygd den færingen som vart testa i tanken. Å skrive bok som også skal vera fagleg korrekt og nøyaktig formulert, er eit stridt arbeid. Det trengst at fleire augo ser på form og innhald. Lars Longva, Kjell Håvard Hatløy, Gunnar Eldjarn, Lars Longva og Lisbeth Dahle har vore tolmodsame kritikarar og suppleantar.

Stor takk til alle!

Jon Bojer Godal

11

[start kap]

Innleiing Tradisjon Tradisjonsoverspennande Ordet tradisjon stammar frå det latinske ordet tradere – overføre, formidle, og som i engelsk får særtydinga handel. Ein tradisjon er skikk, handlingsmønster, formspråk osb. som bli overført frå ein generasjon til ein annan.

Tradisjon står ofte som motsetnad til formell opplæring. Å byggje båt i tradisjon er noko anna enn å byggje båt slik det blir formidla i skule og moderne lærebedrift.

Fram til vi fekk formell opplæring i båtbyggjarfaget, var all opplæring i det å byggje båt i Noreg tradisjonskunnskap som levde sitt sjølvstendige liv ved direkte overføring av kunnskap innafor dei ulike tradisjonsområda.

Båtbygging som formelt lærefag med eit statleg definert innhald vart oppretta i 1979. Fram til då er all båtbygging i Noreg å sjå på som tradisjon. Båtbyggjarskole vart oppretta i Saltdal 1947, men utan å vera forankra i eit lærefag.

Det var den einskilde båtbyggjaren, den einskilde verkstaden og båtbyggjarskolen sjølv som definerte innhald, form og kvalitet på opplæringa.

Straks båtbygging var definert som fag, kom det også formelle krav til båtar som skulle inn i kommersielt fiske.

Frå 1981 stilte styresmaktene krav om at også fiskebåtar i tre skulle teiknast.

Jamvel om kravet kom, tok det tid før det vart gjennomført overalt. Den første båten bygd på Bremsnes Båtbyggeri på Averøy som i praksis vart teikna slik han var bygd, var båten Hilding som vart levert i 1995, og den båten vart teikna etter at han var ferdig bygd.

Om vi skal ta for oss all slags båtbygging som har levd i tradisjon fram til tradisjonen vart avløyst av formelle system, vil det bli ei svært omfattande sak. Difor vil det

her dreie seg om spreidde glimt inn i ei stor verd av båtar og byggjetradisjonar.

Ei bok om det å byggje ein geitbåtfæring kom i 2014 (Godal, 2014). Geitbåten er den båttypen som har vore

Fig. 0.1. Foto syner moaferje som også vart kalla surnadalseike.

Moaferjene vart bruka til ferging og fiske i Surna.

13

Fig. 0.2 og 0.3. Moaferjene er kopiert og i bruk ved Geitbåtmuseet som båtar for ungar. Dei kan både roast og seglast. Det er populært.

bygd og bruka i Nordmøre og halvdelen av Romsdal i meir enn 500 år, og han har levd som tradisjon i bygging og bruk fram til våre dagar. Såleis er det stor grunn til å dvele ved den.

På Sunnmøre og i sørvestlege delar av Romsdalen har vi den gåtefulle snidbetningen. Han vart bygd i tradisjon fram til slutten av 1800. Diverre manglar vi prosedyrar og målesystem for denne. Snidbetningen representerer 14

såleis ei lang rad spørsmål vi ikkje har fullgode svar på.

I denne boka presenterer vi ein del av det vi veit om denne båttypen, og vi peikar samstundes på at det er mykje vi ikkje kan svara fullgodt på.

Etter at desse gamle typane gjekk ut av produksjon og til dels parallelt med at dei enno bygdest, har vi fått mange typar og variantar: lystringar, møringar, flatbotningar, prammar, doryar, notbåtar av fleire slags, kravellbygde

Fig. 0.4. Sunndalseike i Driva. Desse flatbotningane var i bruk i heile Driva, frå Sunndalsøra og til så langt opp i Oppdal som det kunne roast. Fotograf ukjend.

Fig. 0.6. Åfløyene i Rauma er litt annleis enn dei i Gudbrandsdalen. Denne er bygd av Arne Anset, Lesjaverk, Lesja kommune. Ho er bygd av furu med greinkrok i banda og ein bordgang meir enn åfløya frå Fåberg. Lett kjenneleg er også gavlen.

Fotograf er Åsmund Kristiansen.

Fig. 0.5. Åfløy frå Fåberg bygd av Arvid Svendsen (Mesnalia).

Fotograf Karl Ragnar Gjertsen, Handverksregisteret. Denne åfløya er bygd av gran, og banda er laga av små, krokvaksne grantre.

fiskebåtar av mange slags og klinkbygde motorbåtar av mange slags. Dei tre store elvane i Møre og Romsdal har hatt kvar sine elvebåtar: moaferje (surnadalseike) i Surna, sunndalseike i Driva og åfløy i Rauma.

Å lage ei fullstendig framstilling av alle slags flytande farkostar i Møre og Romsdal vil sprenge tilgjengelege rammer. Såleis lyt lesaren sjå denne boka som ei samling meir eller mindre representative døme. Vi er vel vitande om at det er svært mykje vi ikkje har fått med oss, men det var ikkje meir vi vann på. Eitt mannaliv er ikkje nok, sa Olav H. Hauge.

Båtar vi presenterer

I dette bandet presenterer vi eit utval båtar. Det er spreidde glimt frå ei omfattande historie ved og på havet. Om vi startar i nord, er drøftingar av detaljar i den heilhogne Gressetbåten frå Aure eit glimt inn i tradisjonar som var.

Lenger sør følgjer Åsmund Kristiansen bygging av kravellbygd kryssar ved Bremsnes Båtbyggeri på Averøy slik 15

dei bygde på det båtbyggjeriet i 1956. I Romsdalen byggjer vi lystring og flatbotning i lag med Sigurd Brubæk.

På Sunnmøre fabulerer vi kring den gåtefulle snidbetningen. Jakob Helset fortel om bygging av ein møring (beingangar).

Resultata frå testing av geitbåtfæring og møring i skipsmodelltanken i Trondheim er også svært interessante.

Slik testing gjev meirsmak. Fleire bør gjennomførast og med spissing av visse problemstillingar.

Det dreiar seg altså om spreidde glimt. Ei bok kan ikkje nå lenger enn til å peike på at noko finst. Bok om handverk er som ein flora. Ho kan hjelpe til med å setje namn på ting. Livet til planta er noko langt meir.

Tradisjonshandverk som kunnskapsform Handverk fører fram til eit fysisk produkt Tradisjonshandverkaren uttrykkjer seg direkte i rommet og i fysiske gjenstandar. Handverk er såleis noko svært konkret. Utgangspunkta er material, øvd kropp og verkty.

Resultatet er det handverkaren lagar, ein båt, eit hus, ei fele. Dette produktet har ein funksjon. Ein viktig del av det som handverkaren legg inn i produktet, er forståinga for funksjonen av det. Ein båtbyggjar som ikkje forstår korleis båten fungerer og dei fysiske lovene som gjeld for han, vil ikkje kunne skapa ein godt tilpassa båt.

Handverk er prosess

Sjølve handverket bur i prosessen. Den er borte når tingen er ferdig. Det er som med musikk. Når slåtten er låten, er det stilt. Når vi skal halde fast ved kva handverket er, er det viktig å ha klart for seg at handverket omfattar både prosess og produkt. Produktet åleine kan ikkje fortelje.

Skal vi ta vare på handverket, lyt vi altså ta vare på prosessane. Som i musikken er ikkje instrumentet nok. Vi lyt kunne spela. Tonane lever ved at dei får lyde. Det har mellom anna med kroppsleg utfalding å gjera. Som for musikk og i idrett lyt handverkaren få høve til å øve nok.

10 000 øvingstimar er eit greitt mål på kva som trengst.

Tradisjonshandverk er eit språk

Båtbyggjaren uttrykkjer seg med og i faste handlingsmønster og i innarbeidde former. Det er svært likt med det å tala. Tradisjonshandverk er eit språk å uttrykkje seg ved hjelp av. Det er evna til å formulere seg i dette språket som avgjer om handverkaren kan det han skal. Å føre vidare ein tradisjon er å lære seg den spesifikke uttrykksmåten. Språk lever mellom menneske. Skal vi tala det, lyt vi ha nokon å tala med. Tradisjonar kan ikkje overleve i tomrom. Vi treng miljø.

16

For å kunne tala om ei vidareføring trengst det eit minstetal på utøvarar. Mindre enn tre i eit kommuniserande miljø er svært lite realistisk. Om 10 båtbyggingstradisjonar skal takast vare på, er det då spørsmål om 30 personar i fullt arbeid. Sagt på ein annan måte: Om vi får 30 stillingsheimlar, kan vi få gjort eit vanvittig stort kulturelt bergingsarbeid!

Ord uttrykkjer tankar

Båtbyggjaren tenkjer båten, og så blir han til. Særkjennande for handverkstenkjande er mellom anna at det er romleg og prosessuelt. Å lære handverket er ei klargjering av tankar og ei opplæring i det å tenkje handling i rom og fram mot ei form. Handverk har såleis ein filosofisk dimensjon. Denne filosofiske dimensjonen knyter handverk til djupe og eksistensielle sider ved det å vera menneske.

Overføring av tradisjon

Å overføre tradisjon er noko anna enn å drive formell opplæring. Tradisjonen er så mykje fyldigare samstundes som han i dei fleste tilfelle vil vera geografisk avgrensa.

Tradisjonen er fyldig ved at han er knytt til visse menneske, med visse haldningar, eit visst språk og i ein viss historisk samanheng. Ervde handlingsmønster kan vera knytt til eit visst landskap med eit visst klima, ein viss vegetasjon osb. I samband med skikkar til dømes når det gjeld båtar og forma på desse, talar vi difor om kulturgeografi.

Visse område har fellesskap i form og uttrykksmåtar og som byggjer på ei lokal, men svært kompleks tilnærming.

Oftast er det då slik at formell opplæring fører til ei forflating og ei utarming av den omfattande komplekse kunnskapen som ein tradisjon kan stå for. På hi sida kan formell opplæring knyte ulike kunnskapsfelt saman og såleis gi perspektiv som ei lokal forankring kan mangle.

I vår tid har tradisjon dårlege levekår. Dei fleste unge er inne i formelle system frå dei er fem år. Det ungane lærer utanfor skolen, er ein minkande del av det dei kan. Det meste av lærestoffet i skolane står i ein akademisk kunnskapstradisjon. Vi har likevel unnatak frå dette. Musikk er eit slikt, og dans like eins. Vi bør ta opp tradisjonshandverk som parallell til musikkopplæring og tradisjonsdans.

Viktige delar av musikkopplæringa i dag representerer ei overføring av tradisjon. Samstundes knytest ho også opp mot musikkteori og jamvel matematikk og fysikk. Slik lyt det også bli med tradisjonshandverka.

Dei kan få eit sterkt utvida perspektiv ved å opprette matriser mot fag som matematikk, fysikk, estetikk, idrettsfag m.m. I praksis vil dette også føre med seg at båtbyggjar blir eit fleirtydig omgrep.

Når vi no i vårt samfunn skal ta opp i formell opplæring og føre vidare ymse slags tradisjonshandverk, krev det av oss at vi får med oss alle fire hovuddimensjonane ved det å utøve: produkt, prosess, språk og tenkjande.

Med 10 000 timar som mål på behov for øving vil det vera nokså klart at vi bør stille oss ved sida av idrett og musikk når vi skal leggje opp mønster for utdanning.

I praksis tyder dette: Tradisjonshandverk bør i alderstilpassa former inn på alle nivå av opplæring, i førskole så vel som i grunnskole. På nivå vidaregåande vil det vera rimeleg å tenkje på handverksliner parallelt til musikk og idrett. Yrkesfaglege liner er mindre interessante.

Der er det altfor lite rom for øving. Profesjonsutdanninga i tradisjonshandverk kan truleg best sjåast som parallell til spesialisering av lækjar. Det bør ta mange år før den nye tradisjonsberaren får høve til å gjera sjølvstendige operasjonar, slik som det er for kirurgen.

I tillegg til det reint faginterne er det ei lang rad støttefag som tradisjonsberaren av i dag bør ha innføring i: 1. Båtbyggjaren bør både kunne ro, segle og stå for dagleg stell av dei slags båtar som han skal byggje.

Den praktiske bruken bør knytast både til skyssing, føring og fisking.

2. Treningslære, tilpassa fysisk trening og god innsikt i kroppsbruk i arbeid.

3. Kunnskap om og trening i dyrking av skog, uttak av tømmer, oppdeling av tømmer og tørking av material.

4. Dokumentasjonsteknikk, fotografering, oppmåling, teikning, skriving. Trening i å dokumentere eige arbeid og å rapportere etter utført oppdrag.

Dette er ikkje del av faget, men middel for å kunne kommunisere om faget til andre faggrupper.

5. Historie med vekt på båtbyggingshistorie, teknologisk utvikling og samfunnsutvikling.

6. Vurdering av verneverdiar, byggemåtar, slitespor osb.

7. Vernepolitikk og prinsipp for vern, kulturvern, kulturminnevern, naturvern og samanhengen mellom desse. Kjennskap til aktuelle lover og praktiseringa av dei.

8. Vitskapsteori til stø for den daglege praktiske utforskinga av båtar og metodar.

9. Filosofi med sikte på å gjera tydeleg at det å byggje båt er eit tenkjande som sluttar seg til vitskapen om det å tenkje meir allment.

10. Pedagogikk med vekt på handverksopplæring og trening i å formidle.

11. Trening i å utarbeide tilstandsvurdering med framlegg til tiltak basert på tilstand, verdi og prinsipp.

12. Kalkulering for oppdrag.

13. Trening i å utarbeide skjøtselsplanar etter at istandsetting er utført.

Når vi stiller opp kva ei vidareføring av ein handverkstradisjon ber med seg, vert det svært tydeleg at ordinær yrkesretta utdanning ikkje er vegen å gå. Vi treng særlaup.

Vi treng utdanningsvegar som omfattar minst 10 år ut over grunnskolen. Dette er ei utfordring vi lyt ta på alvor.

Vi har å gjera med ein av grunnsteinane i det byggverket vi kallar vår kultur.

17

Den formelle opplæringa i dag Læreplan Den formelle opplæringa i trebåtbyggjarfaget er definert av den offentlege læreplanen. Læreplanen omfattar mellom anna dette:

2.4 Bruk av tegninger og kvalitetssikring Mål 1

Lærlingene skal kunne utføre arbeidet i henhold til tegninger, krav og spesifikasjoner og kunne bidra til å sikre god kvalitet på arbeidene

Hovedmomenter Lærlingene skal 1a 1b 1c 1d

kunne lese og forstå tegninger kunne utføre arbeidet etter tegninger, krav, spesifikasjoner og beskrivelser kunne slå opp stevner, spant, kantspant, hekkspant og kjøl til full størrelse kunne definere hvilke krav til nøyaktighet som stilles til deler og konstruksjonsmetoder som brukes i trebåtbygging 1e kunne utføre nødvendig kontroll ved hjelp av vanlig måleverktøy

2.5 Bygging av skrog 2.5.1 Klinkbygging Mål 1

Lærlingene skal kunne bygge klinkbygde skrog

Hovedmomenter Lærlingene skal 1a kunne velge ut og kunne bearbeide materialer til klinkbygde skrog 1b kunne sette opp kjøl og stevner og kunne bygge spanter 1c kunne velge og kunne bruke festemidler som kopperklink, jern- og koppersøm, skruer, spiker, trenagler og bolter 1d kunne felle inn bordganger til kjøl og stavner med eller uten spunning 1e kunne borde og klinke 1f kunne felle inn spanter og bunnstokker og feste disse til kjøl og hud 1g ha kunnskaper om hvordan skader på klinkbyggete skrog kan utbedres og hvordan deler på skroget kan skiftes ut 1h ha kunnskaper om tradisjonelle åpne klinkbygde båter som rosjekter o.l.

1i ha kunnskaper om nyere nyere klinkbygde konstruksjoner som motorsnekker med overbygg, plattgattere o.l.

18

2.5.2 Kravellbygging Mål 1

Lærlingene skal kunne bygge kravellbygde skrog

Hovedmomenter Lærlingene skal 1a kunne velge ut materialer og festemidler som er egnet til de forskjellige delene av et kravellbygd skrog 1b kunne bygge opp stevner, spant, kantspant, hekkspant og kjøl 1c kunne hogge og sage svai på spantene og kunne samle spantene i bunnstokken 1d kunne avsette og lage bordganger 1e kunne slette oppsatte spant og kunne lage spunning i stevner og kjøl 1f kunne skjøte bordganger 1g kunne drive og nate et kravellbygd skrog 1h vite hvordan skader på kravellbygde skrog kan utbedres og hvordan deler på skroget kan skiftes ut 1i ha kunnskaper om gamle og nye metoder og teknikker for kravellbygging av skrog

2.5.3 Kaldbaking Mål 1

Lærlingene skal kunne bygge kaldbakte skrog

Hovedmomenter Lærlingene skal 1a 1b 1c 1d 1e 1f

kunne velge og kunne bearbeide materialene som skal brukes kunne velge metode for oppbygging av skrog ved kaldbaking kunne bygge skrog på maler som fjernes etter oppbyggingen kunne serieprodusere skrog på form kunne bygge skrog på spanter kunne måle til, lage og installere nødvendige skrogforsterkninger under rigg, motor og andre belastningspunkter 1g kunne etterbehandle skroget og kle det med fiberduk og epoxy 1h kjenne til hvordan skader på kaldbakte skrog kan utbedres og hvordan deler på skroget kan skiftes

Eitt av hovudkrava i læreplanen gjeld krav til å kunne arbeide etter teikning. Tradisjonsbåtar blir ikkje bygde etter teikning. Ein tradisjonsbåtbyggjar skal først og fremst lære å byggje utan bruk av teikning. Han skal tilpasse båten til kjøparen sine individuelle behov. Det essensielle i tradisjonsbåten, forma, det å skapa båt, som det heiter, er ikkje del av det definerte yrkesfaget.

Derimot omfattar faget fleire byggjeteknikkar som skal lærast innafor ei kort læretid på skole og i verkstad. Den lærande blir orientert, men ikkje kunnig. Å vita er noko anna enn å kunna.

19

Tre slags båtbyggjarar Båtbygging som kunnskap og båtbygging som fag Vi lyt gjera ein liten grenseoppgang mellom båtbygging som fag, det å byggje båt som tradisjon, og det å drive kulturarbeid og vern av farkostar og tradisjonar knytt til desse. I trebåtbygginga i dag har vi to ulike faglege utgangspunkt og tre tilnærmingar til det å ta vare på, byggje og bruke båtar.

Det eine faglege utgangspunktet er den yrkesfaglege vegen med vidaregåande skole og sveinebrev innretta mot moderne nybygg, og med yrkespraksis frå moderne byggjeri.

Det andre faglege utgangspunktet er det som kviler i tradisjon og eldre båtar som er tekne vare på. Opplæring i tradisjonsbygging skjer i det alt vesentlege gjennom uformell opplæring, trass i og ikkje på grunn av offentlege opplæringsordningar. Tradisjonsbygging har likevel offentleg støtte. Det gjeld for fleire av tradisjonsbåtane våre.

Oselvarverkstaden i Os Hordaland har støtte for å halde levande det å kunne byggje oselvar. Åfjordsbåten er teken vare på både når det gjeld bygging og bruk gjennom stønad til museet Kystens Arv i Rissa. Nordlandsbåten har ei viss sikring ved at båtbyggjar Gunnar Eldjarn har

Fig. 0.7. Foto frå Oselvarverkstaden. (Foto: Vidar Langeland)

20

Fig. 0.8. Frå båtskottet på Museet Kystens arv i Rissa er det levert mange tradisjonsbåtar, først og fremst åfjordsbåtar.

Dertil er det mange unge som har fått innføring i det å byggje båt. Somme av desse er jamvel vortne båtbyggjarar.

(Foto: Museet kystens arv)

deltidsstilling ved Universitetet i Tromsø. At det ikkje finst faste statlege ordningar for vidareføring av ein så sentral del av kulturen vår som det båtar og aktivitet på sjøen representerer, er ganske påfallande. Ja, det er nærast ei skam.

Fig. 0.9. I båtskottet i Håkøybotn, Trømsø kommune står nordlandsbåten i fokus. (Foto: Gunnar Eldjarn)

Det tredje faglege utgangspunktet gjeld dei vi kan kalle kulturarbeidarar. Det er dei som skal restaurere, dels rekonstruere og freiste på lage kopiar av eldre slags farkostar. Det er dei som skal formidle og arrangere møte mellom båtkulturen og folk flest. Det kan vera i skole, det kan vera i museum, det kan vera i lagsarbeid.

Alle desse gruppene vil vi kunne kalle båtbyggjarar.

Frå utsida kan skilnadene på desse sjå ut til å vera ganske småe, så mykje meir som at ein tradisjonsbåtbyggjar kan ta del i moderne byggjeri. Det er når vi går nærare innpå, at vi oppdagar dei dramatiske skilnadene.

Den moderne båtbyggjaren er utanfråstyrt. Båten er teikna og målsett i mm. Material, bindemiddel, fast innreinad osb. er spesifisert. Båtbyggjaren rår over eige tempo, og han kan styre ein del av logistikken. Individuell utfalding ut over dette er det svært lite rom for. Båtbyggjaren skaper ikkje båt, han er montør. At båtbyggjaren av i dag kan klare seg med tre års opplæring, er såleis ein ikkje heilt urimeleg tanke.

Tradisjonsbyggaren på hi sida er innafråstyrt. Han er innforliva med byggjeskikken på staden og som han uttrykkjer seg ved hjelp av. Båten får ved dette ein lokal identitet. Dinest vil alle val undervegs fram mot det ferdige byggverket vera individuelle. Material lyt leitast, tilverkast og sorterast. Kjøl, lott, stamn, halsar, bord, rominndeling og innreinad får si individuelle utforming etter kva båten skal nyttast til, av kven og på kva slags hav. Lokal skikk, eigar sine ønske og båtbyggjaren sine personlege vurderingar avgjer.

Tradisjonsbåtbyggjaren skaper båten som ein individualitet, men innafor den lokale skikken sine rammer og ut frå tilgangar til rådvelde. At mange rekna med 10 års opplæring før alle sider ved det å byggje båten i den lokale tradisjonen og til alle ulike slags føremål, er difor eit rimeleg anslag på kor lang tid ei så kompleks opplæring i røynda treng.

Fig. 0.10. Til arbeidet i Håkøybotn høyrer det å granske tradisjonen og å kopiere også eldre variantar av nordlandsbåten. Vi ser Iver Ryvoll i ferd med å hogge hals til kopi av fembøringen Drauen. Dette er både studiearbeid, utforsking av gløymde delar av det å byggje båt, kulturarbeid og produksjon.

(Foto: Gunnar Eldjarn)

Fig. 0.11. Kjell Håvard Hatløy i arbeid. Han er i djup konsentrasjon. Det dreiar seg om halsen på ein snidbetna trerøring. Tradisjonane når det gjeld bygging av snidbetning, er ikkje fullstendige.

Vi lyt granske gamle båtar og tolke dei. Vi lyt freiste å overføre slikt vi ser i den gamle båten, og undersøke om vi kan overføre detaljar, form og eigenskapar til den nye båten vi byggjer.

Den som skal restaurere verneverdige farkostar og til dels rekonstruere byggjeteknikkar på eldre slags farkostar, og dertil formidle båtkultur, har ei spesiell oppgåve.

For at ein verneverdig farkost skal kunne reflektere sin eigenart inn i framtida, lyt han både syne skikken som 21

han representerer, og den individualiteten som handverkaren har lagt inn i akkurat denne båten.

Farkostvernaren lyt kunne lesa bygget, tolke det, finne fram tilsvarande material, tilsvarande prosedyrar for tilverking, lage tilsvarande samanføyingar osb. Dertil skal han kunne plassere bygget inn i ein vernepolitisk samanheng, slik at det praktiske arbeidet som blir utført, svarar til føremålet med vernet.

Farkostvernaren lyt meistre tradisjonshandverket og dertil ha ei prinsipiell og reflektert haldning til utført arbeid. Han lyt mellom anna vera medviten om korleis byggjeskikken har endra seg over tid. Farkostvernaren lyt

heile tida stille spørsmålet: Kva er det ved nettopp dette bygget som skal poengterast? Han eller ho lyt tenkje på at gjenstanden er der for å formidle noko av det han står for.

Om vi skal formulere det kort, er farkostvernaren ein tradisjonsbåtbyggjar som dertil har trena seg i å stille tradisjonen sin inn i større kulturelle samanhengar. Farkostvernaren er også medviten om rolla si som formidlar.

Det tyder at farkostvernaren treng enno lengre tid til si tilnærming til faget før vi kan tala om å verta god eller å meistre. Det trengst omfattande innsikt og trening.

Kunnskapsbehovet er svært stort.

Båtbygging som teknologihistorie Teknologihistorie dreiar seg om tilgjengeleg teknologi og lokale behov Båtbyggjarane har til kvar tid svara på sprang i teknologi og økonomiske rammevilkår. Saga, først oppgangssaga, så handsaga og til slutt sirkelsaga, har vore ein dominerande faktor. Tilpassinga har skjedd ved at det er utvikla nye kombinasjonar av form og byggjeteknikk. Mykje av opphavleg formforståing kan bli ført vidare gjennom den nye teknologien jamvel om ytre form til dels er endra ganske mykje (slik som på nordlandsbåten).

Den andre dominerande faktoren har vore overgang til to segl. Så lenge det er eitt segl på båtane, er kravet til balanse absolutt. Så snart det kjem opp to eller fleire segl, dreg det med seg minska krav til strak kjøl og presis lotting. Seglet dominerer meir som framdriftsmiddel. Plassert i den geografiske samanhengen gjeld dette naturleg nok først og fremst der vindane er stabile og regelvisse. Stad er i ein slik samanheng eit naturleg topografisk dele for prioriteringar. Skal vi kombinere årer med segl i område med kastevind, er råseglet overlegent, og så lenge råseglet er der, lyt balansen mellom skrog og rigg vera perfekt.

Parallelt med overgang til to segl fekk vi også overgang til bygging i kravell. Denne byggjemåten kom først på frakteskuter, så på store fiskebåtar og smitta etter kvart nedover i storleikane. Tradisjonen med aktiv forming av skroget går inn i denne tradisjonen, jamvel om det kjem inn nye omsyn som ikkje galdt for dei opne lette, klinka farkostane.

Det er på sett og vis paradoksalt at møringen slo gjennom på det vindsterke Sunnmøre, medan nordmøringane 22

som låg i smula kring Smøla, i stor grad heldt seg til geitbåten med eitt segl heilt til motoren tok over. Det er når vi ser bort frå dei store og tunge torskegarnsbåtane som fiska for Smølaværa.

Vi lyt sjå for oss at økonomien slo ut. Ein fjølabåt kosta kanskje ikkje stort meir enn det halve mot ein geitbåt eller ein snidbetning. Båe desse kravde mykje tilforming av bord. På ein seksrors torskegarnsbåt eller ein snidbetna åttring ville skilnaden i pris bli svært tydeleg.

Det tredje store spranget er overgang frå årer og segl til motor. Då blir det lasteevne, eigenskapar under bruket og gang i sjøen for motor som tek over i vurderingane.

Omgrep som lettrodd, lettsegla og rett på sett går ut av vokabularen.

Vi kan samanlikne denne utviklinga med ein slags entropi. Nyansert og presis formgjeving var høgst utvikla med hogging. Presisjonsnivået minka med aukande grad av saga bord, men først og fremst med nyare framdriftsmiddel. To segl oppheva behovet for den intime balansen.

Motoren gjorde oss kjenslelause for motstand, og teikningane gjer oss utanfråstyrde. Båtbyggjaren er vorten montør. Han skaper ikkje lenger båt.

Møre og Romsdal har komplekse tradisjonar

Båtar er teknologi, og dei står i samanheng med eit teknologisk miljø i samtida. Når det skjer noko, til dømes når det gjeld reiskap for å dele opp tømmer, påverkar dette heile produksjonsmiljøet for ting som vert laga av tre. Når vi skal sjå på teknologiske sprang i utviklinga av båtar fram mot vår tid, er Møre og Romsdal eit svært

 Fig. 0.12. Oppgangssaga i Rudiåi på Dovre er ei flaumvassag. (Foto: Steinar Moldal)  Fig. 0.13. Saging med handsag. (Foto: Embret Sandbakken)

greitt fylke å ta utgangspunkt i. Det er innhaldsrikt når det gjeld båttradisjonar, og dei fleste spranga i den teknologiske utviklinga er representert ved båtar vi kjenner og kan presentere.

Viktig sprang i høve teknologi for oppdeling av tre er innføringa av oppgangssaga. Sagteknologien drog med seg endringar i byggjeskikk. I Møre og Romsdal er det snidbetningen på Sunnmøre vi kan tolke som ei tilpassing til det å byggje båt av oppgangssaga bord og plank.

Denne båten er spesiell, og han stiller mange spørsmål vi ikkje førebels finn eintydige svar på. Såleis gjer vi ei eiga drøfting av denne (side 49).

Før det vart saga bord til båtane, vart tømmeret delt opp med øks og blegg. Såleis finst det båtar der heile båten er sett i hop av delar som ikkje er saga. I hovudsak ser det ut til at det er handsaga som revolusjonerer båtbygginga.

Det gjeld både for åfjordsbåten og geitbåten. Åfjordsbåten får ein hoggen omgang (Eldjarn og Godal, 1990, band 3).

For geitbåten sin del er det berre sidene som får saga bord. Vi kjem attende til detaljar. Etter kvart får vi fleire teknologiske sprang som vi òg kjem attende til.

23

Heilhogne båtar

Før saga bord fanst, vart det bygd båtar. Då var alle delane hogne til med øks. Vi har nokre fåe båtar som er heilhogne. Reis, halsar, bord og innved er ikkje tekne ut av stokken ved saging, men ved kløyving og tilhogging.

Slike båtar er i prinsippet å sjå på som skulpturar, fritt forma til det behovet dei skal stette. Dei tre båtane i Møre og Romsdal vi er sikre på at er heilhogne er: Fjordamerra frå Årvågsfjorden i Aure, Gressetbåten (fyring) frå Gresset i Aure og Skauebåten frå Skaue i Skodje (fig. 1.3. side 38).

Dei gamle båtane som er laga i Nord-Gudbrandsdalen, har kjølfisken til felles. Den kjem bort lenger ned i dalen

så vel som lenger fram i tid. Han finst heller ikkje i Valdres. Såleis kan vi tala om type for Nord-Gudbrandsdalen og i det eldre sjiktet av båtar som finst. Kjølfisken så vel som den kraftige esinga peikar vestover i tradisjon.

Ein viktig skilnad mellom aust og vest er nemningane.

I aust har båtane, i alle fall i skriven tradisjon, nemning berre etter båtbyggjar. Det heiter Kvitebåt etter Sjugurd Kvite, Båt-Iva-båt etter Ivar Ivarson osb. Vi manglar typenemning for desse. I vest har båtane namn etter område dei kjem frå eller frå typiske drag i byggeteknikken. Det heiter åfjordsbåt etter stad, geitbåt etter stamnform og snidbetning etter bordleggingsmåten. Innafor typen kan det presiserast med at det er Hårstadbåt (åfjordsbåt) eller

Fjordamerra frå Årvågsfjorden i Aure.

Fjordamerra er ikkje datert, men har årstalet 1841 skrive inn i eit band. Det kan vera byggjeåret.

Når øvre sua i framkjempene ter seg som beine liner i framskotten, har vi sterk indikasjon på at bordet er hogge i fasong.

Når eit vanleg plansaga bord blir lagt til, vil det legge seg i ein jamn boge. I ein hoggen båt kan det vera kompensert for denne utoversvingen. Sjå fig. 1.14 side 45.

Fig. 0.14. Fjordamerra.

Fig. 0.15. Dei gamle båtane i Nord-Gudbrandsdalen har ein del felles detaljar både med geitbåten og med Skauebåten frå Skodje. Til dei typiske draga høyrer kjølfisken og den kraftige inneresinga som keipane kviler på.

24

Fig. 0.16. Kjølfisken er laga etter same prinsipp som den Y-forma kjølen i geitbåten og minner kanskje mest om 1500-talsbåten i Trondheim. Sjå fig. 2.4, side 39 band 1.

Fig. 0.17. Austlandsbåtane har ofte nykt flatsmidd saum i staden for saum med ro. Dette draget frå aust har båtane i Nord-Gudbrandsdalen teke med seg. Nykt båtsaum kan vi følgje nordover til Finnmark og austover til Sverige, Finnland og Russland. I Vågå er vi i eit kulturelt møte mellom aust og vest der det er hausta impulsar frå båe sider, men tilsynelatande mest frå vest.

Fig. 0.18. Jamvel stamnspikaren er nykt i dei gamle båtane frå Ottadalen. Då er det ein som blir nykt mot stamnen medan ein går gjennom båe borda og blir nykt på utsida. Dette er rått.

Truleg er framgangsmåten avhengig av blåsterjarn. Det skal vera særleg mjukt.

Bangstadbåt (som er bindalsbåt og såleis også nordlandsbåt). Ofte har vi berre typenemning (til dømes geitbåt) og manglar personnemninga etter byggjaren.

Vi kjenner ikkje alle detaljane i utforminga av emna til desse båtane, men vi kjenner godt til forminga av botn i ein vanleg geitbåt. Vi reknar med at prinsippa har vore dei same for dei heilhogne båtane, jamvel om somme detaljar har vore annleis, og jamvel om vi anar typar av raffinement som vi ikkje har direkte parallellar til i den overførde tradisjonen for geitbåten og åfjordsbåten.

Av di heilhogne båtar er fritt forma, vil tanken båt, båten som abstraksjon i høgste grad vera detaljrik. Stokken vi høgg til, er i utgangspunktet rund. Delane vi byggjer av, kan vera hola, vinda, svinga, ujamt tjukke, ha labb osb. Det vi kan kalle formkonseptet, lyt vera svært presist utforma og knytt til ein romgeometri som gjer det mogleg på enkelt vis å styre formgjevinga. Når ytre rammer manglar, lyt indre styring vera sterk. Ein hoggen båt krev at utmålssystemet er eit reint posisjonsbyggjeri. Stader i 25

båten er difor definert som posisjonar i romet knytt til måltal og kryssande liner.

Døme på nybygde heilhogne båtar er slike som Båt-Ivabåten (færing, Maihaugen) bygd av Einar Borgfjord, Gressetbåten (fyring, Geitbåtmuseet) bygd av Øystein Elgvasslien. Dei heilhogne båtane som er laga i dag, byggjer i alt vesentleg på ein kombinasjon av eksperimentering kopla til tradisjon som er overført frå båtar som er hogne under vasslina. Røynslene så langt med å byggje slike båtar syner at forma, heilt ned i dei subtile delane, er definert.

Avvik frå ei rett line med 1/4 tomme er tydeleg og presist.

Båtar som er hogne under vasslina

Geitbåten er hoggen under vasslina. Mest omfattande system for styring av form som vi har sikker kjennskap til, er såleis knytt til forma på den. Halve båten er hoggen.

Over vasslina er geitbåten bygd av sveia bord, men også posisjonen for desse er definert ved kryssande liner og måltal. Det er rein trigonometri. Han er det næraste vi kjem heilhoggen båt i overført tradisjon. I norsk og nordisk samanheng er såleis geitbåten svært viktig. Vi kan trygt tala om eineståande i teknologihistorisk samanheng.

Prinsippa frå geitbåten kan tvillaust prøvast mot heilhogne båtar både i heimfylket og andre stader. Båt-Ivabåten i Vågå er heilhoggen. Dei eldste nordlandsbåtane som finst, er hogne i større grad enn seinare båtar. Dei eldste båtane i Sogn og Fjordane ser ut til i stor grad å vera hogne.

Her er mykje å taka fatt på når det gjeld utforskinga av utviklingslinene i norsk båttradisjon.

Fig. 0.20. Også ripa er hoggen på sekskeipingen. Ho har tydeleg rygg på utsida. Dette er likt med tilsvarande bord på delvis hogne båtar i Nordland (Misværåttringen på Norsk Maritimt Museum).

Snidbetningen

Fig. 0.19. Sekskeipingen frå Sunnfjord i Kystmuseet i Florø har Y-forma kjøl som ein geitbåt og store hogne halsar.

26

Snidbetningen på Sunnmøre ter seg som eit uavhengig utviklingssteg. Etter alt å døme er forgjengaren ein hoggen båt. Vi vågar oss til å rekne Skauebåten som type i den samanhengen (sjå fig. 1.3 side 38). Snidbetningen kan tolkast som ei vidareføring av ein båt bygd som Skauebåten, men tilpassa oppgangssaga og smalare bord. Oppgangssaga bord vi har sett, har variert mellom 1¾ og 5/4 tomme. Formelt skulle dei vera 11/2 tomme. Det er grunn til å granske nærare kor tjukke utgangsborda i praksis har vore. Førebels utprøving tyder heller på tjukkare enn tynnare bord enn 11/2 tomme som utgangspunkt for formgjevinga av renningane. Berre vidare eksperimentering kan syne. Vi har mange spørsmål, men førebels ikkje mange sikre svar.

Eitt hogge omfar som også er sveia

Neste steg i utviklinga mot fjølabåt er båtar som har ein hoggen omgang som også er sveia. Der har vi to klare døme som ligg temmeleg parallelt. Det eine er åfjordsbåten (Eldjarn og Godal, 1990, band 3). Han har hoggen hals, men som også lyt pressast i form ved hjelp av halstre og skorder. Typen kom som eit tydeleg svar på overgang til saga material. Den hogne halsen kompenserte for ein

del av det tapet i form som oppstod ved denne overgangen. For å få til eit fint nok innlaup er lotta strekte, og stamnen går nesten rett opp frå halsoddane. Då kan remma (andre omfaret) tvinnast meir enn om stamnen hadde vore runda som på ein geitbåt. Åfjordsbåten vart delvis bygd og bruka i Aure i Møre og Romsdal, men elles først og fremst innafor den nordlege delen av det gamle Nordmørefylket som strekte seg til

Fig. 0.21., 0.22., 0.23. og 0.24. Johan Hårstad høgg hals til ein åfjordsfæring av eit 5/4 toms granbord. Dels har han det i telbenk lagt på stabbe, og dels held han fritt. Halsen blir også tvinna og pressa med halstre før han er på rett plass i båten.

27

Fig. 0.25. Møringsbåt med skjassesegl teikna av Bernhard Færøyvik. Mange av desse båtane hadde både fokk og klyver. Denne båten har berre fokk.

Fig. 0.26. Møringsbåt med skjassesegl på Sykkylvsfjorden i 1996. Det er ein trerøring. (Foto: Skjold Lyshol)

Utvorda (mot Nord-Trøndelag). Kjerneområde var det som i dag heiter Fosen og som strekkjer seg frå Hemne i sør til Osen i nord. Åfjordsbåten er ein svært sjødyktig og god båt både for årer og segl. Kombinasjonen hogging, sveiing og endring av stamnform har gjort det mogleg å kompensere for overgangen til saga bord.

Det andre dømet i Møre og Romsdal er nordmørsbåt av ny type (seinare kalla lystring). Første generasjon av denne båttypen kom i bruk i laupet av 1860-åra, og denne hadde eitt hogge omfar. Nokså snart vart lystringen likevel ein rein fjølabåt.

Avgjerande teknologisk føresetnad for utvikling av fjølabåten var at det fanst tilgjengeleg billege fjøler. Slike kunne sirkelsagene levere. Dei var på banen tidleg i 1860åra. Utan sirkelsag hadde utvikling av masseproduserte 28

fjølabåtar ikkje vore mogleg. Med sirkelsag og sagbenk er lange, smale bord raske å lage. Det aukar tilgangen på bord og gjer at dei blir svært mykje billegare enn det oppgangssagene og handsagene kunne levere. Truleg finst det lokalhistorie som kan fortelje om kor og når dei første sirkelsagene var etablerte.

Viktig endring i nordmørsbåt av ny type (lystring) var overgangen til to og fleire segl. Båtteknologisk er dette eit dramatisk sprang. Brått kan balansen i båten også regulerast med segla. For lystringen sin del vart det likevel ikkje svært store utslag av omrigginga, slik som vi ser at det skjedde andre stader.

Lystringen vart bygd i standard storleikar og med omfattande bruk av malar på bord, til dels også på legg. Han er steget før serieproduksjon slik han vart praktisert med dei småe motorbåtane midt på 1900-talet i Vestnes.

Møringsbåten på Sunnmøre kom eit knapt tiår etter lystringen. Det er også ein rein fjølabåt og som karakterisert motsetnad til snidbetningen raskt fekk nemninga beingangar. Riggen på møringsbåten var marinesegl som også vert kalla skjassesegl. Det er ein luggerrigg og som oftast har to segl framom mastra. Dette påverkar behovet for lotting slik at lotting i vanleg forstand fell meir eller mindre bort på denne båttypen.

Når mesteparten av båten er bygd på plansaga bord, kan formgjevinga knytast til malar, legg og breidder. Jamvel om utgangspunktet kan vera geometrisk, vil desse nye hjelpemidla forenkle arbeidet og vera med på å auke tempoet i bygginga. Overgangen til å kunne byggje etter teikning vert også enklare jamvel om det i svært liten grad skjedde for klinka båtar sin del. Som formkonsept på båtbyggjeriet ligg dei føre som malar og malbord.

Kombinasjon strekt botn og smale bord

Det finst nokre fåe nordlandsbåtar i Møre og Romsdal.

Først og fremst er det aurgjeldingane som har skaffa seg slike båtar. Nordlandsbåten står fram som eit eintydig resultat av tilpassing til saging av tynne bord og ny byggjeteknikk i laupet av første helvta av 1800-talet. Om det var åfjordsbåten som inspirerte, eller om det er ei parallell utvikling, kan vi ikkje svara på. Då er det saginga vi talar om. Når det gjeld skrogforma elles, er dei tvillaust nære slektningar. Mykje tyder på at nordlandsbåten har påverka forma på åfjordsbåten slik han fekk henne kring 1800.

Botn i nordlandsbåtane (etter 1860) er strekt enno meir enn på åfjordsbåten, borda er smalare og tvinna slik at det langt på veg kompenserer for fråveret av hogging. Utviklinga skjer i fleire steg frå heilhoggen, til delvis hoggen og vidare framover til ca. 1860. Då er nordlandsbåten ferdig modernisert og for eitt segl. Også for den lyt vi sjå samanheng til sirkelsaga.

Den nye nordlandsbåten er lett, lettrodd og lettsegla.

Nordlandsbåten tek vare på eigenskapar gjennom eit ganske høgt teknologisk sprang. Nordlandsbåten representerer ved det eit ytterpunkt i båthistoria vår. Dette gjeld skroget. Nordlandsbåten går ikkje over til ny rigging før eit halvt sekel etter den store formendringa. At han er utvikla for eitt segl, held vi som ein av dei avgjerande vilkåra for det gode resultatet. Kombinasjonen strak kjøl,

innlaup og lotting lyt vera perfekte, slik som dei treng det for alle båtar med eitt segl om dei skal vera slik at vi kan segle dit vi vil (sjå band 1, side 72).

Utforskinga av nordlandsbåten steg for steg frå hoggen båt til båt bygd berre på saga bord med praktiske studiar og testing av eigenskapar i dei ulike stega vil vera eit svært interessant studium å gjera. Truleg lyt det til ein heil del eksperimentbygging.

Fig. 0.27. og 0.28. Motorisert lystring som no står på Nordmøre museum i Kristiansund. Når det kom motor i båten, vart det meir rulling og hardare møte med sjøen. Denne båten er difor borda på eit omfar, og han har dertil fått breie skvettriper. Slik tilpassing til motor var nærast standard. Det fanst mange døme.

Fjølabåtar og motorisering

Fjølabåtane i Møre og Romsdal heldt på den runde stamnen. Dei vart bygde utan hogging, og dei fekk rigg med to eller fleire segl. Utviklinga konsentrerer seg tydeleg meir om å utvikle riggen enn om å raffinere skroget. Det går i retning av meir segling. Kan dette også ha med billeg bomull frå Amerika å gjera?

Snart kom også motoren. Då er fjølabåtane dei fleste stadene det nærhendelege og billege utgangspunktet for båtar med skruve i enden. For nordlandsbåtane sin del vart det trerøringen og halvfjerderømmingen som fekk motor og den klingande nemninga dæskaillhark (døyande manns hoste – notert i Hammerfest 1917). Dæskaillhark 29

kostar, blir dei lette, småe robåtane hjelpefarkostar som får preg av forbruksvare. Det blir viktig at dei er billege.

Det pressar tempoet i bygginga opp. Langsetter heile den vestvende delen av landet vårt får vi ei tempobygging som til slutt nærmar seg det vanvittige. Sigurd Brubæk fortalde at dei med to mann kunne levere 40 båtar i året, attåt at dei dreiv garden. Tilsvarande høyrer vi frå mange stader. I Vestnes høyrer vi om at sjarkar på 24 fot med innbygd motor kan bli produserte på under ei veke. Vi skriv då frå tida 1950–1970. Så kjem plasten og tek over.

Kravellbygging som tradisjon

Fig. 0.29. Vi ser at båten opphavleg vart bygd for segl. Det er hol for urve i bandet, og bandet er skøytt for den nye bordgangen.

vart etter kvart vart drege saman til skaillhark og sjark.

Ordet sjark kom i bruk i Lofoten så tidleg som i 1920-åra.

Det vart etter kvart vanleg i Trøndelag i laupet av 1970åra og er vel no i bruk om fiskebåtar stort sett under 40 fot over heile landet. No heiter det sjark også i Møre og Romsdal.

Så snart motoren er der, vil forma på skroget vera mindre viktig enn når det skal seglast og roast. Motoren driv fram utan å bli trøytt jamvel om skroget går tungt.

Eigenskapar under bruket, evna til å bera børnskap og last og vera bergeleg for motor blir meir dominerande omsyn.

Når dei store fiskeria er tekne over av motoriserte far-

Straks etter at skipsbygginga vart frigjeven i 1840 slik at ho også kunne gå for seg på bygdene, eksploderte det med byggjeplassar for jakter, galeasar og etter kvart kutterar for fiskeri. Det vart båtbyggjarar som tidlegare hadde bygd i klink som tok over mesteparten av denne aktiviteten.

I Møre og Romsdal kom den typiske romsdalskutteren til utvikling. Det var i 1880-åra, og byggjeplassen var ved munningen av Tresfjorden.

Typisk for klinkbygging er prinsippet om flytande målestokk, at ein bygde på brøk. Større og mindre båtar vart proporsjonerte etter ei meir eller mindre innvikla brøkrekning.

I alle fall i det nordafjelske vart dette prinsippet overført til bygging i kravell. Teknikken knytte seg til ein halvmodell som var utgangspunkt for dei måla som vart overførde til spanteplanet. Båtbyggjarane hadde berre ein eller nokre ganske fåe halvmodellar. På Bremsnes Båtbyggeri var det to: ein som hadde vore i bruk for lenge sidan, og den som var utgangspunktet for alle bygg etter 1956.

Skulle det byggjast ein 50-foting, vart dekket delt inn

Fig.0.30. og 0.31. To typiske døme på sjarkar frå Tresfjord. (Foto: Arne Kjøpstad)

30

i 50 passarstikk. Det gav målestokk for mål både i høgd og breidd. Skulle det byggjast ein 30-foting, vart dekket delt i 30 passarstikk. Det gav målestokk for mål både i høgd og breidd på 30-fotingen. Somme farkostar skulle ha anna form. Ei ferje skulle vera breiare og etter måten lågare enn ein vanleg fiskebåt. Då kunne det bli oppretta ein målestokk på langs, ein på tvers og ein i høgd. Prinsippet er med andre ord rasande elegant.

Tankegangen er tvillaust overført frå klinkbygginga der tilsvarande vurderingar heile tida vart gjorde i høve kva ein båt skulle brukast til og i kva slags farvatn. Kravellbygging på bakgrunn av halvmodell og fri forming er såleis ein viktig del av norsk båtbyggingstradisjon.

I denne samanhengen lèt vi bygginga av Hilding ved Bremsnes Båtbyggeri på Averøy stå som døme. Dei var ikkje først ute, men med dei siste som bygde etter dei gamle prinsippa. Bremsnesbåtar vart dertil rekna som svært gode båtar.

I 1981 kom det krav om at fiskebåtar skulle teiknast.

Det gav nådestøyten til ein 10 000-årig tradisjon for fri forming av farkostar på hav og vatn. Framleis byggjer nokre fåe stabeisar klinka båtar i samsvar med tradisjon, men det er trass i systemet og ikkje på grunn av det.

Kravellbygging i tradisjon har stoppa opp. (Sjå meir om kravellbygging på side 155.)

Om storleik på båtar Eit innfløkt tema Vi har mange måtar å karakterisere storleik på båtar på.

Storleikane går etter ulike system slik at ein og same båten kan bli nemnt etter fleire. Ofte er det slik at eit visst system er dominerande innafor ein type båt, medan supplerande nemningar hjelper til med ei presisering. Fleire stader kan likevel systema vera blanda slik at storleiksnemninga er forvirrande. Ikkje minst gjeld det for snidbetningen (sjå side 50). Utan å ha detaljkunnskap kan det då bli vanskeleg å forstå kva ei nemning står for. Vi vil gå gjennom dei vanlegaste systema.

Storleik etter talet på par årer

Ei av dei vanleg bruka storleiksnemningane er etter par årer.

Partalet kan vera uttrykt med endinga -roring (eller -røring).

Det er vanleg nord for Stad. Sør for Stad går det på par keipar. Båten kan vera ein firkeiping. Då har han fire par årer.

Etter talet på par årer (eller par keipar) har vi då: Færing (med to par) Trerøring (trøring eller trekeiping) med tre par Fyring eller firroring med fire par Fyring med hoinn (horn), hoinnfyring eller skottkeip (skottkeiping) har fem par der eitt står på hoinnet / som er del av framskotten. Det er såleis ein skottkeiping.

Femring med fem par Femring med hoinn (horn), hoinnfemring har seks par, der eitt står på hoinnet som er del av framskotten.

Det er såleis også ein skottkeiping, ein seksrors skottkeiping.

Seksring med seks par Sjurøring med sju par årer. Dei kan vera fordelt over 6 rom, slik at det er teke litt både av framskotten og bakskotten for å få plass. Dei sjurørs kyrkjebåtane på Nordmøre er slik (som Fjordamerra). Åttring med åtte par Nirøring med ni par (Den storleiken har vi ikkje døme på.)

Teinæring med ti par årer

Storleik etter tal på rom

Då er minste båt ein trebandsfæring. I Trøndelag heiter dette toknefæring, medan det sør for Bergen er vanleg færing. I Nord-Noreg kan tororingen heite kjeks. Trebandsfæringen er utan mel (midtirom).

Vanleg færing (nord for Bergen) er melfæringen som har eit halvrom i midten, ei mel (som tyder midt i). Mel er som i Melhus, hus midt i dalen.

Treromsbåten har tre rom Firerømming har fire rom Femrømming har fem rom Seksrømming med seks rom Sjurømming med sju rom Åtterømming Nirømming Tirømming som er det same som tendring Større enn tendring er jekt. Dei hadde 12 til 16 romlengds rom å laste i.

31

Føringsbåtar kan ha samanhengande lasterom. Då kan dei heite last eller bunkerom. Fremmerlasta er framom mastra, og atterlasta er attom. Det er helst store båtar som har slike lasterom, jamvel om dei smæste ferjene kan vera ned i lengd som ein færing. Til dømes lofotbåten (åfjordsbåt) Den Siste Viking har ni rom. Det er ein nirømming.

Av dei er det sju å laste i, tre framom og fire attom mastra.

Dertil har han ror (tollegang) i framskotten. Lofotbåten er altså ein nirømming, ein treroring og ein skottkeiping.

Storleik etter lengd av botn

Nemning etter lengd av botn er vanleg nordafjells (dvs. frå og med Romsdal og nordover). I Romsdal og på Nordmøre vert lengda målt i botn, slik at det er lengda mellom ytste spiss av stamnskjervingane som gjeld. På geitbåten er denne lengda då to til fire tommar kortare enn lengda på halsoddane. Lengdemålet som er i bruk på geitbåtane, er den gamle 55 cm lange alna. Denne alna var delt i kvart à fem tommar = 13,75 cm. Ein tomme er 2,75 cm. Lengda på båtane vart helst rekna i alen og kvart, men ofte er dei vi måler, eit alental + 2 – 3 tommar. Båtbyggjarane har rekna i godt mål. Båten skulle gjerne vera litt større enn oppgjeve mål, heller enn mindre.

Færingar er 7–81/2 alen på stamnskjerv.

Trøringar er 8¾–91/2 alen.

Fyringar er 10–11 alen.

Femringar er 111/2 –13 alen.

Seksringar er 15–16 alen.

Sjurøringen vi har mål på er 15¾ alen.

Større båtar har vi ikkje hatt høve til å måle.

Storleik etter lasteevne

Dette er ein måte å rekne storleiken på båtar som er ganske vanleg i Trøndelag, men det finst også døme frå Nordmøre.

Store føringsbåtar vart kalla sambøringar. Det var truleg av di dei hadde samanhengande lasterom slik som krøtterbåtane på Valsøya (sjå nedafor). Dei har eitt lasterom framom og eitt attom mastra. Om krøtterbåtane på Valsøya heiter det at dei bar fem kyr eller 20 sauer. Den vanlege sambøringen lasta 60 tønner (sild). Vi reknar med at det var ein båt med seks rom å laste i, at det ver ein åtteroms båt.

Notbåten på Ormbostad er stor som ein seksrømming, og han har to lasterom, eitt framom og eitt attom mastra.

Truleg vart denne målt i mål eller skjepper sild. Vi veit ikkje korleis den rekninga var.

32

Storleik etter tal på mannskap

Då er det ein tomannsbåt, ein tremannsbåt, ein firemannsbåt osb. Det er i første rekkje færingane som nemner slik. Dei har: Tribekkir (svarar til trebandsfæring) Tristar (svarar til treroring) Firmannafar (er båt med tre par årer, men med mannskap på fire)

Det svarar til fjørnfar (på Nordmøre), men denne har 51/2 rom (då er det halvanna romlengd i attersigla). I gamle skrifter kan fjørnfar heite fiirmannafar, medan sunnmøringane også kan seia fjørefar.

Storleik i fot

Å måle båt i fot vart innført ved offentleg regulering i 1917. Alle båtar som skulle levere fisk, laut då registrerast og med eit kjenningsmål i fot. Dette fotmålet var overført frå skipsmåling og galdt det vi kallar loa, lengde over alt.

Det er altså ytre lengd det er snakk om. Det var ikkje utan motstand at målepunkta vart flytte frå indre til ytre mål.

Såleis er då også fotmåla til vanleg omtrentlege, medan dei innarbeidde båtbyggjarmåla anten det er i botn (som l), eller mellom stamnane (som L), som regel presise i alle fall ned til kvart alen. Somme av tradisjonsberarane vi har hatt kontakt med, syntest fot på båt var som bannskap å høyre.

Lengda fot er då heller ikkje eintydig. Halv dansk-norsk alen er 31,5 cm. Den foten har vore i bruk. Den offisielle foten var likevel den engelske som er 30,5 cm. Mange båtbyggjarar syntest at også denne foten var litt for tungvint å arbeide med etter at metersystemet vart vanleg. Dei innførte då det vi av og til kallar meterfot, som er 30 cm.

Ein vanleg melfæring er kring 6 m lang målt som loa.

I meterfot er dette akkurat 20. I engelske fot er det 191/2, og i dansk-norske halve alen er det akkurat 19.

Fotmål har ikkje vore vanleg i talespråket når det gjeld dei eldre tradisjonsbåtane, men det er kome inn ved at registrerte fiskebåtar har fått slik lengd. Av di det heile tida vil vera spørsmål om kva fot som er bruka, vil fotmål på tradisjonsbåt vera ganske upraktisk. Om det vert bruka, vil det vera best om ein held seg til engelske fot som har vore den offisielle foten i skipsmåling.

Det vil seia: Trebandsfæringen er ca. 18 fot.

Melfæringen er noko mellom 19 og 20 fot.

Trøringen er mellom 21 og 22 fot.

Fyringen er mellom 24 og 27 fot.

Femringen er 28–30 fot.

Seksringen er 33–35 fot.

Sjurøringen (som kyrkjebåt) er 34 fot.

Variasjonar over temaet på ulike stader

Det er talet på par årer som gjeld dei fleste stadene mellom Bergen og Nordland. På Nordmøre er åttring ein båt med åtte rom og åtte par årer. Vi kan difor ikkje sjå bort frå at åttring også på Sunnmøre opphavleg var ein båt med åtte rom eller åtte par årer. Då har nemninga overlevd ei radikal omrigging der. Sunnmørsåttringar har fem ordinære rom for roarar. (Sjå meir om snidbetningen side 44) I Trøndelag er det mangel på samsvar mellom talet på rom og talet på mannskap om bord. Gerhard Schøning (Schøning, 1775/1979) nemner båtar på 10–12 tønner med mannskap på tre mann. Slik storleik passar til det vi i dag kalle storfyring eller lestabåt og med 41/2 rom. Båtar på 20 tønner har fire mann. Det svarar til femring. Større båtar har fem mann. Det svarar til fembøring som ofte har tre par årer, men 41/2 rom å laste på.

Nemningane på storleik fram mot notida tek for det meste utgangspunkt i talet på rom og lasteevne. Fyringen har fire, opp til nærmare fem rom, medan større båtar helst har nemning etter lasteevne, tolesting, trelesting osb.

I Nordland er det tilsynelatande ei eintydig åretalsnemning som går langt attende. (Godal og Eldjarn, 1990, band 2). Nordlandsbåten skil seg ut også på den måten som noko særskilt i den vestnorske samanhengen.

Det finst oppgåver om storleikar og fangst i Nordland så tidleg som i 1591: De fisker vel en stor Guds Gave, saa at 4 Karer som er paa en Baad som kalles Ottring, derav at de har åtte årer ombord, fire på hver side og de har 3 Snører aa dra Fisken med, da kan de vel, om Gud vil, og Fisken er meget forhaanden, dra paa en Baad 25, 30, 40, 45 Hundrer, somme mer, somme mindre (Eldjarn og Godal, 1990, band 2).

Kor kjem dette særeigne frå? Har det med austleg kontakt å gjera. Fembøring er noko som høyrer Nord-Noreg til, og ordet kjem att som fembelbåt på Ålandsøyane.

Ordet fembøring kjem nordantil, og det dukkar opp i Trøndelag så seint som etter 1860. Eldre folk eg har tala med (Einar Wik frå Roan f. 1898), presiserte at dei ikkje sa fembøring, men trelesting. Kan nemningsmåtane i nord ha med samisk eller austleg kultur å gjera?

Ordet færing er gåtefult

Tydinga av ordet færing ser ut til å vera uklar. Dei fleste set det saman med båt ferærd frå sagatekstar (Torp, 1919), at det dreiar seg om ei åretalsnemning. Dette stemmer

likevel lite med andre samanhengar mellom storleik og talet på folk om bord som vi har frå den gamle tida. Når det kan heite sjuæring (Torp, 1919, side 91), og at det kan vera opp til 60 mann i ein tolfæring, kan vi ikkje forstå æringnemninga som anna enn talet på par årer. Det er umogleg å ha 60 mann i ein seksroring. I ein båt med 12 par årer er det fullt mogleg.

Ser vi på vestkysten under eitt, frå Bergen til grensa mot Nord-Trøndelag, er det som nemnt ovanfor ikkje talet på årer som dominerer i storleiksnemningane, men talet på par årer og talet på roarar. Slik er det også vest i havet. Tveggja manna far er islandsk nemning på båt som svarar til vår færing, altså båt for to mann som nemninga direkte seier. Båt for fire mann og med to par årer heiter der fyramannabåtur. Båt for fire (opp til fem) mann, heiter fyring i Romsdal, på Nordmøre og i Trøndelag.

Fyringen kan ha to, fire eller fem par årer.

Også på Færøyane refererer storleiksnemningane til talet på mann om bord. Tribekkir er minste båt. Han svarar til trebandsfæring på Nordmøre og er for to mann.

Tristar er trerøring for tre mann og som då svarar til trøringen på Nordmøre. Fyramannafør på Færøyane er ein trerøring med fire mann. To ror med paret, og to sit i toft. Seksmannafør er ein firroring for seks mann. Åttamannafør er litt større. Det er ein firroring med åtte mann. Det blir mann i år.

Sørover på Vestlandet er det talet på par keipar som dominerer (trekeiping, firkeiping, femkeiping). Åretalsnemning er i etterreformatoriske skrifter merkeleg fråverande anna enn for trekeipingen som mange stadar også kan bli nemnt seksæring.

Når vi ser samla på dei eldre storleiksnemningane, kan vi ikkje sjå bort frå at noko skriv seg frå feiltolkingar gjorde av skribentane, og vi har mange døme på at skrivne nemningar etter kvart går inn i talemålet. Løvetann er det gode dømet. Den planten har kring 40 norske namn i dei ulike målføra kringom i landet. Ingen av dei er å lesa i vanlege botanikkbøker. Alle som går på skole, får lære det franske namnet dent de leion (= løvetann), innført av Linné og som no etter kvart er gått inn i talemålet dei fleste stadene.

I Harðar saga (Islendingasogur) handlar det om ein selabát ferærðan. Det heiter slik: Þorgeir Gyrðilskeggi og Sigurður Torfafóstri fluttu vatn frá Bláskeggsá við tólfta mann og fylltu selabátinn af vatni og helltu í ker það er var út í Hólmi.

Når tolv mann ber ein båt, blir det seks på kvar side.

På kvar side blir det ein for kvart rom og dertil ein i kvar skott. Det passar for ein firroring. På ein færing vil det bli trongt om plassen for så mange, dersom dei skal gå med båten. På ein treroring kunne det vera plass for 12, men då passar ikkje ordet ferærðan.

33

Det er også spørsmål om kor mykje kvar kan bera.

Kring 50 kg var det nokså normalt å bera anten det var som kjøtbyrd eller høybyrd. 12 mann ber då 600 kg. Skroget på ein firroring veg kanskje 200 kg. Det vert med andre ord 400 liter vatn i båten. Det blir 33 liter per mann.

Om vi minskar byrda for kvar mann til 40 kg, blir det likevel 280 liter vatn dei får med seg.

Ein færing veg kring 100–120 kg. Då kan det berast 480 liter. Å bera 500 eller 480 liter i ein færing er likevel lite realistisk. Båten vil bli så full at vatnet vil skvalpe ut.

Om det skulle berast vatn i færing, ville eg tru at 6 mann var meir lagleg. Dei ber 300 kg. Då er det plass til 180 liter vatn. Det blir 30 liter på mann. Med 12 mann er det meir effektivt å bera i ein firroring.

Båten som er omtala, var selabåt, båt for selfangst. Til slik bruk reknar eg med at færingen var lite skikka. Fyringen held større fart og har større lastekapasitet. Båten skal roast inn mot selen medan ein av mannskapet står klar med harpun eller pil. Tre eller fire par årer lyt vera i sjøen. Selen lyt skytast eller stikkast før han rømer skjeret og dykkar.

Dette er ikkje prov, men enno ein indikasjon på at æringnemningane knyter seg til tal på årer i borde og ikkje til samla tal årer. Heilt fram på 1800-talet har vi slik nemning for småbåtar, jamvel i Nord-Noreg. I Ranens Beskrivelse (Helzen, 1934) står det slik: Trereming er en treåret baad.

I Hauksbok, referert mellom anna av Helge Ingstad (Ingstad, 1960), er det fortalt om ei ferd langt mot nord på Grønland. Der står det slik: ef madr lagdist um tverring sexæring ut ad bordinu, thà bær skuggan i andlit honum av tvi bordinu er var nær solinu. Om ein mann la seg på tvers i ein seksring, ville skuggen av bordet koma i andletet.

Skal ein leggje seg på tvers i ein båt og slik at skuggen av bordet fell i andletet, fortel dette noko om kor brei

båten kunne vera. Vanleg mannslengd er truleg på den tid noko i retning av 170 cm jamvel om mange var lengre.

Skal setninga gi meining, lyt hovudet liggje noko djupare enn toppen av ripa. Lat oss seia 35 cm under. Legget på dei to øvste borda er mest truleg noko i retning av 55 grader. Om hovudet då er 20 cm i tverrmål, er bordet det ligg på, 55 cm under ripa og ca. 40 cm inn i båten. Båten er med andre ord kring 2,5 meter brei.

Ein båt som er 2,5 meter brei, vil etter vanleg vestnorsk form vera nær 10 meter lang. Då er det med andre ord ein seksroring det er tala om og ikkje ein treroring. Vanleg treroring er kring 165 cm brei. Der kan ein ikkje liggje på tvers og få skugge av bordet i andlitet.

Vi lyt halde fast ved at eldre nemningsmåtar peikar mot at det var talet på årer i borde som galdt og ikkje samla tal årer i båten. Når vi ser ein båt frå sida, er det paret vi ser. Det mest nærliggjande vil vera å rekne talet på par årer. Då får vi eit problem i høve færingen.

Kan verbet å fara (fara, fer, for, fare) og av det noko han fær med, som det heiter på sunnmørsk, liggje i botn for nemninga færing, og ikkje at han er for fire årer? Vi veit ikkje. Språkforskarane kan ikkje svara visst. Færingen er i alle fall den typiske båten for ein eller to mann som fer med ærend i lei og over fjord.

Båt ferærd kan lett utvikle seg til færing, men om båt ferærd tyder båt med fire par årer, lyt vi finne ei ny forklaring. Kan færing i forstand båt med fire einskildårer høyre til eit eldre nemningssystem som no elles i hovudsak er borte?

Vi har rodd i 2000 år her i landet, men før det vart det padla. Då lyt vi rekne med at den to roms båten hadde fire mann som padla med kvar si åre. Då blir færingen ein firemanns båt. Vi veit ikkje. Spørsmålet står ope. Vi kan spørje, men ikkje svara.

Mange typar og variantar i Møre og Romsdal Viktige tradisjonar i Møre og Romsdal å føre vidare Om vi skal ta for oss all slags båtbygging som har levd i tradisjon fram til tradisjonen vart avløyst av formelle system, vil det bli ei svært omfattande sak. Difor vil det heile dreie seg om spreidde glimt inn i ei stor verd av båtar og byggjetradisjonar.

Skal vi ved offentlege tiltak ta vare på ein del av båttradisjonane våre, vil det mellom anna vera rimeleg å tenkje 34

ut frå teknologiske sprang. Ei gruppe for seg er dei som er knytte til eitt segl.

Vi har på ein måte fem toppar i landskapet når det gjeld form på skroget. Geitbåten (1) har teke vare på mest når det gjeld å hogge båten og forme han som ein skulptur.

Snidbetningen (2) har løyst tilpassinga til det saga bordet på ein så utspekulert måte at vi treng ei heil framstilling av dette og i ein eigen samanheng. Snidbetningen er ei forskingsoppgåve meir enn ein tradisjon å føre vidare.

Fig. 0.32. Teikning av snidbetning. (Teikning: Bjørn Skauge / Norsk handverksinstitutt)

Møringsbåten og lystringen (3) er spesielt interessante av di dei er med på å kaste ljos over forgjengarane (geitbåten og snidbetningen). Samstundes representerer dei også overgangen til bygging etter samlebandsprinsippet. For møringen har vi dertil ein oppegåande tradisjonsberar (Jakob Helset). Han burde hatt lærande hos seg.

Eit svært innsiktsfullt teknologisk sidespor er utviklinga av den kravellbygde båten basert på halvmodell på flytande målestokk (4). Tilpassinga gjeld både til rigg med fleire segl og til motor. Det blir tyngre farkostar.

Som teknologi lyt vi karakterisere arbeidsmåten som eit glansnummer (sjå meir om dette i kapittel 6).

Fig. 0.33. Halvmodell for kryssar frå Bremsnes Båtbyggeri.

Olav Dalen syner. (Foto: Åsmund Kristiansen / Norsk handverksutvikling)

35

Fig. 0.34. Forma blir omdanna til spanteriss og etter eit prinsipp om flytande målestokk. Det er svært elegant. (Teikning: Bjørn Skauge, Norsk handverksutvikling)

Fig. 0.35. Spant i ferd med å bli reiste. (Foto: Åsmund Kristiansen / Norsk handverksutvikling)

Bygging av klinka båtar etter samlebandsprinsippet (5) er tradisjon frå Vestnes og står for eit svært interessant steg i utviklinga (sjå side 213). Industrialiseringa av noko så skapt og individuelt som ein klinka båt står for noko særeige i vår nære kulturhistorie. Om vi ikkje kan 36

repetere tempoet, ville det vera svært interessant om eitt av dei industrialiserte båtbyggjeria kunne stå med båtar i tre eller fire typiske stadium. Om det berre var ein eller to mann som arbeidde der, ville det kanskje bli mogleg å syne noko av det særeigne ved tradisjonane i Vestnes.

[start kap] kapittel 1

Hoggen båt Historie om behov og teknologi Dei eldste båtane er hogne Før det vart vanleg å byggje båtar av saga bord, vart borda hogne. Det har vi vore inne på side 23 og utover (sjå også Godal, 2012). Ein stokk vart kløyvd i to, og av kvar helvt vart det eitt bord eller ein planke. Med bord i denne samanhengen forstår vi planhogge og saga 2" eller tynnare.

Plank er 3" eller tjukkare.

I dei båtane vi har sett nærare på, og som lèt til å vera laga av hogne bord, ser det ut til at første stadiet var plan-

kar 3–6 tommar tjukke. Av og til vart det bygd av halvkløyvingar. Jamvel vindkløyvde emne finst det døme på.

Det er same prinsippet som i botn på ein geitbåt (Godal, 2014). Desse plankane er i neste omgang hogne til etter plassen dei skal ha i båten. Somme er vinda, somme er hole eller gjeven kuv, somme kan vera svinga nærast i ei slakk S-form.

Det finst båtar i Noreg som er bygde utan bruk av saga bord. Dei eldste båtane frå Ottadalføret er heilhogne.

Fig. 1.1. Prinsipp for vind kløyving av stokk. (Etter Eldjarn og Godal, 1990, band 2, teikning av Leidulf Olsrud)

37

Fig. 1.2. Den kanskje eldste båten Ullinsvin, Vågå, Oppland har berre tre bord i skottane, men fire på midten. Kan han vera etter Bersveinn Baatbyggjar som levde på 1600-talet (ifølgje Kleiven, 1908)? Datering ville vore sværande interessant.

Skauebåten frå Skodje og Gressetbåten og Fjordamerra frå Aure er også bygde av hogne bord. Ved kystmuseet i Florø er det fleire.

Vi vil sjå litt nærare på kva det er som særkjenner dei hogne båtane. Eitt felles drag er alder. Det er gamle båtar.

Tradisjonen i Vågå seier at somme av dei er bygde av BåtIva (1745–1812) og ein av desse på Ner-Bjønnsta i 1775 (Kleiven, 1908). Dei er sikre med omsyn til datering før 1800. Desse båtane høyrer dimed til dei aller eldste som finst her i landet.

Sjugurd Kvite (f. 1774) frå Vågå bygde også båtar. Han er då litt yngre enn Båt-Iva, men det er vanskeleg å skilja båtane frå einannan slik at vi kan seia kven som har bygd kva for båt. Båtane er ulike, men skilnadene kan like gjerne vera tilpassingar til bruk og farvatn som at det er personlege uttrykk. Det var vel i Ottadalen som andre stader at skikken styrde meir enn individet. Båtane er av same type. Det er tradisjonen ført i pennen av Ivar Kleiven og Bernhard Frøyvik og formidla til dømes av Erland Grev (Vågå), som fortalde kven som hadde bygd dei ulike båtane. Sjå også i heftet Indre Østlandets trebåter (Skjærbakken, 2008).

Skauebåten på Ålesund museum er datert med årringdatering. Siste årring var 1795. Dette er såleis førebels den eldste daterte båten for salt sjø som vi veit om, og som er heil båt. Båtane i Florø er rekna til å vera frå 1700-talet,

Fig. 1.3. Skauebåten frå Skodje på Ålesund museum er heilhoggen og utan snidlagde bord. Elles er han fullt og heilt ein sunnmørsbåt i form og arrangement.

38

Skilnaden er ikkje stor, men han er synleg. Det er meir bukt i båten frå Lindås som er bygd på saga bord, enn i den hogne båten frå Gresset.

Båe er fyringar frå Aure. Skilnaden er større enn han ser ut til av den grunn at fyringen frå Lindås har tre bord i skotten, medan hin berre har to.

Fig. 1.4. Gressetbåten er strakare i innlaupet enn fyringen frå Lindås. Båe er aurgjeldingar, men båten frå Lindås har sveidde bord i sidene.

Gressetbåten

Lindåsfyringen

Strake liner i framskotten gjev mindre motstand i motsjø.

Detaljar som dette er lettare å få til med hogne bord enn med saga.

men utan at dei er daterte. Den store overraskinga var Gressetbåten som fekk datering 1853. Det er den yngste vi veit om av dei hogne båtane.

Frå hogging til saging i Åfjord

Olaf Mølslett (frå Norddalen i Åfjord) fortalde meg ein gong at dei i den gamle tida kløyvde bord til båtbygginga.

Det var med andre ord i manns minne at åfjordingane gjekk over til å byggje båtar av saga bord. Olaf meinte at det var først på 1800-talet. Han fortalde slik: Ole Staven (fødd 1757) frå Staven, Stordalen i Åfjord var på jektearbeid på Ørlandet. Der såg han ei langvedsag. Det lyt ha vore det som i dag også går under nemning kransag.

Ole var også smed, han gjekk heim og laga maken.

Nokså snart inviterte han alle dei gjævaste bordhoggarane i bygda til tevling heime på Staven i Stordalen. Dem gjekk på nokså freskt bordhøggaran, ja, fortalde Olaf, men da det lei tel meddags ga dem sæ. Vi kan gå ut frå at bordhoggarane kanskje hadde greidd å få til to bord kvar seg på den føremiddagen, medan dei som saga truleg hadde seks og kanskje meir enn det. Dertil fekk dei tre til fire gonger så mange bord av same stokken samanlikna med dei som kløyvde med øks og blegg.

Vi reknar med at valsestål, ei oppfinning frå første helvta av 1700-ta1et, var ein teknologisk føresetnad for langvedsagene. Dei kom i bruk her til lands ein gong etter 1750. Det mest trulege er at Ole fekk med seg bladet til ei sag, men gjorde resten av tillaginga sjølv.

Av skogbrukshistoria veit vi at handsagene tok til å bli vanlege i Trøndelag ein stad mellom 1770 og 1800 (Tveite, 1964). Hundreårsskiftet 1700–1800 er difor eit

sannsynleg tidspunkt for innføringa av handdrivne langvedsager i Åfjord.

Bjørn Austigard (Romsdalsmuseet) har fortalt at handsaga kom til Tresfjorden i 1813. Då var det ein som kom att frå krigen og hadde med seg ei handsag. I ståande bygg ser vi at ho var vanleg først på 1800-talet, men somme stader slo ho ikkje gjennom for fullt før kring 1850.

I tømmermannsarbeid er saga i det heile overraskande ny. Vi ser det på novene i gamle hus. Dei er kappa med øks.

Bestefar til Olaf Mølslett hadde smidd seg tverrvedsag sjølv.

Hu va laga tå meir hell eitt stykkj, ja. Nei at æ itj skoill ta vara på den! Tverrvedsagene er tydeleg til stades kring midten av 1800-talet. Då tek novendane til med å bli kappa av sag.

Så lenge borda vart hogne, vart det som regel berre to breie bord av stokken. Olaf Mølslett fortalde at det for nokre år sidan vart funne store mengder med kårer etter røying av tømmer ved Berdalsvatnet (i Norddalen), og han sette desse kårene i samanheng med røying av material til båtbygging. Emne til bord og halsar vart hogne til i skogen. Det sparde mykje arbeid med transport.

Det var langvedsaga som tidlegast kom til bruk i det vanlege snikkar- og tømmermannsarbeidet. Grindsagene med smidd blad kom først. Dei kan vi følgje attende i alle fall til tidleg 1600. Det er likevel dei breiblada bordvedsagene laga av valsestål som revolusjonerer båtbygginga.

Den første båten som tilpassar seg denne, er åfjordsbåten.

Den neste ser ut til å vera den tverrstemnde nordlandsbåten og den samtidige listerbåten, som båe oppstår i laupet av 1830-åra. Åfjordsbåten er svært integrert til saging. Førstebordet går til ripe, andrebordet til rem, tredjebordet til roterenning og fjerdebordet til underrenning. Slik får åfjordin39

gane til ein ende i båten av kvar stokken. Dette er ukjent frå andre båtbyggjarstrok. Dertil var åfjordingane først ute med å byggje av gran.

Jektbyggjaren Ole Staven har også sett sitt tydeleg merke. Jamvel færingane har vaterbord, veng (som på båten vert kalla skottreggel), rekke som på båten vert kalla skvettbord, tverr stamn og stemnhatt. Vi kan trygt kalle åfjordsbåten ei minijekt i båtfasong.

Furuskogen kom bort i Nordre Fosen

Når oppfinninga langvedsaga vart teken i bruk i båtbygginga, har det noko med behov å gjera. Den eine delen av dette har med auka etterspurnad etter båtar å gjera.

Kring 1800 auka eksporten av klippfisk. For den var Kristiansund viktig eksporthamn. Grana er tørr. Ho er lettare å saga enn den feite furua. Vi kan sjå skiftet av treslag som konsekvens av saging. Skiftet av treslag frå furu til gran fortel også at tilgangen på stor furu kan ha vore knapp.

For skogen sin del har vi tydelege utsegner om dette.

Viktig kvalitet i båtar av gran er at dei held seg lettare enn dei som er bygde av furu. Grana tek seinare til seg vatn, og brået vert liggjande utanpå.

Gerhard Schøning skriv at skogen i Stadsbygd kom bort først på 1700-talet. Det heiter at han brann opp (Schøning, 1979). I Skogbruket i Rissa (Rein, 1989) er det gjeve eit interessant oversyn over skogbruket i Fosen.

Det første vi merkjer oss, er at dei fleste bygdene i 1661 har mange sager, men Åfjord berre ei. Gjekk all skogen i Åfjord til bygging av båtar og jekter?

I 1673 var det stor produksjon. Berre i Stadsbygd prestegjeld vart det saga 60 000 bord. Seinare blir det jamn tilbakegang i saginga. I 1764 er produksjonen i Stadsbygd komen ned i 6250 bord. Vi har grunn til å tolke dette som skogmangel. Kravet til tømmeret var at det skulle halde 12 tommar i toppen (Tveite, 1964), og då røynde det snart på med tilgangane.

I 1770 heiter det at justisråd Henrik Horneman skrapa sammen tømmer fra mange gårder. Somme var nede i leveransar på 3 stokkar. Frå same tid kjenner vi til ganske radikale omskifte i byggjeskikken. Overgangen frå å byggje i grovt til å byggje i meir småfallent vyrke kjem kring 1800 og frå furu til gran tidleg på 1700.

Det er eit tydeleg samanfall av mangel på skog, ny teknologi og auka behov for båtar. Ole Staven kjem situasjonen i møte. Om det var fleire som var med i innovasjonen, veit vil lite og ingenting om. Vi veit sikkert at familien Hårstad i Stordalen vart førande slekt når det galdt å byggje åfjordsbåtar, og Johan Hårstad var sistemann i rada.

Han fekk formidla kunnskapen å byggje åfjordsbåt til dei som driv i dag.

Johan formidla også at det å vera anonym var ein viktig del av tradisjonen. Båtbyggjarane sette ikkje namnet sitt på dei båtane dei leverte. Båten er noko meir objektivt og felles enn det som den einskilde båtbyggjaren representerer. Når båten talar for seg sjølv, kan byggjaren vera tagal.

Saging i Oslo på 1500-talet

Fig. 1.5. Brann var ikkje uvanleg i dei gamle furuskogane. Det ser vi på gamle tre somme stader. Dømet er frå Gutulia i Engerdal, Hedmark fylke.

40

I Bjørvika i Oslo er det grave ut restar av båtar. Borda er under konservering og delvis oppstilling i tilnærma heile båtar ved Maritimt museum, Bygdøy (Askeladden id: 118071, BC06). Dateringar av fleire av båtane i same funnet peikar mot tida 1560–1600.

Borda er hovudsakleg av eik, og dei er ganske smale. Breiddene varierer kring 7–10 tommar (19–26 cm).

Sett med vestnorske augo før 1850 er dette svært smale bord i båt. Tjukna av borda varierer stort sett i området 20–26 mm (¾ –1 tomme) og dei tynnaste ned mot 18 mm (11/16 tomme). Somme bord er tydeleg tynna (i skotten).

Ein heil del av borda syner sagskurd på båe sider og innafor variasjonen av tjukner ¾ –1 tomme. Skurdmønsteret er det vi kallar tverrskurd. Slike skurdmønster får vi når vi sagar bord med oppgangssag, kransag, grindsag, rammesag og bandsag.

Bandsag er ei oppfinning frå kring hundreårsskiftet 1800–1900. Første rammesaga i Noreg vart montert i Akerselva ca. 1700. Kransagene (dei breiblada handsagene for skjering av bord) kjem i bruk ein stad straks

Fig. 1.6. At det minska på dei gamle furuskogane, kan både ha med hogst og brann å gjera, og det kan ha med å gjera at grana trengde seg inn og tok over for furua. Grana toler meir skugge og kjem opp under furu, medan furua ikkje kjem opp under den mørke grana.

Dømet er frå Gutulia i Engerdal, Hedmark fylke.

før 1770. Med andre ord står det om borda er saga med grindsag eller oppgangssag.

Oppgangssagene leverte på den tida det er snakk om i hovudsak bord som var 12 tommar breie og 11/2 tom tjukke, såkalla kjøpmannsbord. Sagspora etter oppgangssagene er ganske karakteristiske med eit konstant framtrekk på ein stad 9–14 mm og dregne tvers på bordet.

Retninga på sagspora varierer ikkje.

Handsaga bord har ofte kortare framtrekk og der framtrekket varierer i lengd. Med dyktige skjerarar og i grant tømmer kan sagspora etter handsag bli ganske lik dei frå oppgangssagene. Då er det kransager vi talar om. Ein avslørande detalj vil vera at retninga på sagspora vil variere.

Dei er sjeldan eller aldri parallelle langsetter heile bordet.

Vi kan også sjå hopp på grov, hard kvist.

Dominerande inntrykk av båtborda frå Bjørvika som no er under montering på Maritimt museum, er at dette dreiar seg om bord saga med grindsag. Retninga på sagspora varierer, og framtrekket er svært kort samanlikna med sagspor frå oppgangssag og kransag.

Fig. 1.7. Framtrekket varierer, og sagdraga vekslar i retning.

Dette er handsag, og det er noko anne enn kransag. Den skjer mykje jamnare og framtrekket kan vera nesten like stort som på eit oppgangssaga bord.

41

Fig. 1.8. Finare skurd, men det er grindsag.

Her er sagspora ganske rytmiske, men dei ligg litt på skrå, og framtrekket varierer. Det er mykje kortare enn på eit bord saga med oppgangssag. Sagspora lyt skrive seg frå grindsag.

Bildet er frå Barcode… Bord er av eik (Askeladden id: 118071, BC06).

Her er eit utdrag frå mosaikken i den normanniske katedralen i Monreale. Biletet skriv seg frå 1180 eller litt før. Dei syner bruk av grindsag ved bygginga av Noas ark. Sag i skipsbygging var altså ikkje nytt heller på1500-talet. Det kan sjå ut til at vi er seint ute med saging her nord. Kvifor veit vi ikkje. Vi trur helst at val av treslag har verka inn. Eik er tyngre å hogge i enn furu, men er grei under saga. Dei gamle båtborda i Oslo er av eik. (© Vladj55 | Dreamstime.com)

42

 Fig. 1.9. Typisk døme på spor etter kransag. Slett fin saging, men litt ujamn, og sagskjæret ligg litt på skrå. Saginga er avslutta litt før ho når enden på tømmeret. Det er som når det er saga på oppgangssag. Dømet er frå Melbu i Balsfjord kommune, Troms.  Fig. 1.10. Typisk døme på bord skore på oppgangssag. Grovt, men jamt og på tvers. Vi ser jamvel at det ikkje er saga heilt ut. Slik er det oftast også på bord saga med kransag.

Borda frå barkodene i Bjørvika er førebels dei eldste funna av saga bord i båt som vi hittil kjenner til frå Noreg. Vi veit lite om båtar i Oslofjorden mellom 1600 og 1850. Såleis kan vi berre konstatere at handsaging av båtbord starta vesentleg tidlegare i Oslofjorden enn det vi elles veit om frå resten av landet. Kor omfattande denne saginga har vore og innafor kva slags geografiske grenser, står det att å finne ut av.

Det er mogleg å dra opp ein heil del spørsmål: Har handsaginga å gjera med ei særskilt austnorsk utforming på båtar? Var saginga berre knytt til eik? Var ho knytt til visse slags kategoriar av båtar? Berre nye funn frå samtida og framover mot tid vi kjenner, kan svara.

Korleis ser vi at båten er hoggen?

Tynne bord og labb Når vi byggjer av hogne bord, kan vi i større grad tilpasse forma til våre behov enn når vi byggjer av saga. Det er korleis sjøen strøymer langsetter båten i fart, som båtbyggjaren ser for seg. Båten skal vera så lett som råd. Det får vi til ved å byggje av tynne bord. Heilhogne båtar ser ut til heller å ha tynnare enn tjukkare bord enn dei som er saga. For at borda då skal bli sterke nok i spikarhaldet til stamns, er dei gjorde tjukkare der. Somme legg seg beint fram som ein labb framover stamnen (sjå fig. 1.11. og fig. 1.12.).

Ikkje alle hogne båtar har så tydeleg labb som dei gamle båtane frå Ottadalen. Når vi kjenner etter med hendene, kjenner vi likevel at borda er tjukkare til stamns. Dette er tydeleg til dømes på Gressetbåten. Geitbåtane har hoggen botn. Der er medika, bordet nærast kjølen, noko tjukkare i kanten mot kjølen enn i øvre rør. Det er ikkje berre for å få stor nok anleggsflate, men også for styrken sin del.

Fig. 1.11. Labb mot stamnen på båt i samlinga på Ullinsvin.

43

 Fig. 1.12. På Skauebåten (Ålesund museum) er labben tydeleg, men ikkje fullt så markert som på båtane i Gudbrandsdalen.

 Fig. 1.13. Om vi ikkje ser labb på utsida, kan hogne bord likevel vera synleg tjukkare mot stamnen enn lenger inn i båten.

Dette er svært tydeleg på Båt-Ivabåten på Maihaugen.

Vinnhogne bord gjev fjøral båt

Bord som vinnast, kan sprekke. Om vi høgg borda vinne (fig. 1.1. side 37), kan vi difor gå ned i dimensjon. Båten blir lett. Å vinnhogge er såleis standard del av det å byggje med hogne bord. På Innherad heiter jamvel framborda i båten vinnå. Det har mange fordelar med seg at båten er lett, og ikkje minst når han skal på land.

Vanlege bruksbåtar i det vestlege Noreg var på land når dei ikkje var i bruk. Dei små, i alle fall opp til fyrings storleik, kom opp kvar dag, medan dei store, seks(ro)ringar og større i sesongen berre kom opp med helgane. Femringane ligg i dette høvet i eit slags mellomsjikt. Tilhøva avgjorde om dei kom opp kvar dag eller berre til helgs.

Når vi kan leggje borda slik dei er, i staden for å tvinge dei i form ved å vri og bøye, blir båten også meir fjøral.

Båten bøyer av i møte med sjøane. Det minskar motstanden i båre og skavl. Det er tydeleg skilnad på kor fjøral ein geitbåt er mot ein lystring. I lystringen er alle borda sveia og spente, i geitbåten er det berre dei to øvste omfara som er det. Teikn på at det er hogne bord, kan difor vera kor fjøral han er.

Når møtande sjø går rundt bogna flater i stamnen, oppstår det eit sug. Det er som i seglet. Det er buken i seglet som dreg. Drag frå sjøen gjev motstand. Såleis vil motstanden minke dersom bogen i fremre enden blir minska. Det kan skje ved å hogge borda som skal dit i 44

ein slak S. På geitbåten er det då kjempa vi talar om. Ho kan hoggast med ein svakt innoverfallande sving i fremre delen og så svinge hin kanten mot hin enden.

Det finst fleire teknikkar å ta i bruk for å forme borda.

Skording verkar på korleis det svingar seg, og skytinga like eins. Ved å skyte ned kan bordet få ei strakare form enn når det er skotte beint (sjå Eldjarn og Godal, 1990, band 2). Både i nordlandsbåten og i åfjordsbåten er skytinga ein viktig del av teknikken bak forminga av skroget. Når bordet vert hogge i form, er båtbyggjaren å seia frigjort frå den ibuande mekanikken i borda. Såleis ligg det ei samla vurdering til grunn når vi vurderer kva teknikk som er bruka i det einskilde tilfellet.

Når eit slik S-forma bord blir lagt attåt, rettar det seg slik at den fremre delen blir temmeleg strak. Lengda av bøygd flate mot sjøen blir korta inn. Sugande flate blir minska slik at motstanden går ned. Når vi måler på effekten av hogginga, ser vi at djupna av buken i fremre delen av kjempa på ein fyring kan gå ned med ca. 2 cm.

Det er ikkje mykje, men truleg nok til å kunne gjeva ein merkande effekt.

Fig. 1.14. Teikning syner prinsippet for S-hogging. Det er styrbord framkjempe vi ser. Når dette bordet blir lagt attåt, strekkjer den fremre delen seg slik at bordet bli nesten heilt strakt i innlaupet. For å få fram prinsippet er bordet vi syner, ganske forteikna. Emnet er 3 meter langt og 5 cm tjukt.

Fremste delen av ripbordet har ein svak innoversving i fremste delen. Det tyder at bordet er hogge i S. Dette er noko som er meir eller mindre markert på hogne båtar. Jamvel snidbetningar på Sunnmøre ser ut til å kunne ha slik hogging på renningane.

Fig. 1.15. Vi ser at bordet svingar litt inn for så å få ein kraftig sving utover i overgangen mellom skott og side. Om det var eit vanleg plansaga bord som låg tilsvarande, ville det helst få ein meir eller mindre jamn boge utover heile vegen. Vi ser også at bordet er tjukkare ved stamnen enn lenger inn i båten. Dømet er frå båt i samlinga på Ullinsvin, Vågå.

Kyrkjebåten Hjelmkonnå er raskare enn Fjordamerra og Halsabrura. Ein av skilnadene på desse båtane er at Hjelmkonnå har S-hoggen kjempe. Også overhalsen på Hjelmkonnå er litt strakare. Kjempa er difor strakare også i nedkanten enn dei to hine. Det utgjer ikkje mykje, men nok til at Hjelmkonnå alltid vinn i kapproing. I eit slepeforsøk var skilnaden i motstand 10 kg ved 8 knops fart. Slepemotstanden på Fjordamerra var 90 kg og på Hjelmkonnå 80 kg i det forsøket.

For å avsløre om borda er hogne i S, lyt vi byggje og sjå om borda legg seg med like grunn bøyg som på originalen vi kopierer.

Det var då vi bygde ein snidbetna trerøring, at vi fann på å nytte denne teknikken på renningane. Han er elles vel kjend frå bygging av åfjordsbåt der prinsippet vart formidla av Johan Hårstad (Eldjarn og Godal, 1990, band 3).

For å få renningane i framskotten på snidbetningen like strake som på originalen laut vi hogge dei i ein svak S. Tilsvarande laut vi gjera både på Hjelmkonnå for å få båten til å bli like eins som den gamle Fjordamerra, og tilsvarande på kopien av Gressetbåten.

Holhogne bord

At det blir lite baugsjø av hogne båtar, har også si årsak i hogginga av botn. Der blir vinning kombinert med holing.

Det gjer at båten slurpar sjø inn under seg. Vi kan seia at halsen leier sjøen slik at båten i nokon mun sklid oppå sjøen i staden for å pløye seg gjennom. Vi ser det i stor fart. Båten lettar seg og kjem høgre opp når farten er stor enn når han er liten.

Frå og med Rogaland til og med Trøndelag nord til Buholmråsa har vi båtar som har meir eller mindre hoggen botn. Åfjordsbåten har berre ein smal hals som er hoggen av eit 5/4 toms bord. Geitbåten har hoggen botn, 12/3 omfar er forma av plank og tilhogne tjukke bord, i tillegg til at kjølen er hoggen. Snidbetningen er bygd av tjukke, saga bord som er delvis hogne. Såleis er det lenger opp i båten vi lyt freiste å finne ut om vedkomande båt er heilhoggen eller ikkje. Labb, holing, man og tydeleg variasjon i tjukna på borda er då dei sikraste teikna og som vi raskt kan oppdage.

45

Fig. 1.16. I kapproing er det detaljane som tel. Småe skilnader til dømes i innlaupet kan avgjera kven som vinn. (Foto: Lars Olav Lillebø, Halsa kommune)

Er hoggen båt betre?

Meir nyansert bygging Vi har ovanfor vore inne på at den hogne båten kan få ei meir intendert form enn den som er bygd av saga bord. Den som sagar, er meir bunden av mekanikken i borda enn den som høgg dei til meir eller mindre som ein skulptur. Såleis kan den hogne båten ha mange fleire nyansar når det gjeld utforming. Kor vidt desse nyansane gjev føremun i bruken av båten, avheng av i kor stor grad båtbyggjaren forstår kva han held på med. Dei detaljane han legg inn i forma, lyt vera svar på behov han vil stette.

46

Når vi ser på kor lenge fleire av båttypane har hatt hogne halsar, kan det tyde på at effekten av den kombinerte vinninga og holinga av halsane har vore svært tydeleg.

Slepeforsøk gjorde i skipsmodelltanken i Trondheim tyder på det same (sjå side 233).

For å koma etter med svar på dette lyt vi byggje og teste heilhogne båtar. Er dei lettare for årer? Seglar dei tryggare? Er dei tørrare i kvass sjø? Varer dei lenger? Det ville vera svært interessant om vi kunne koma i gang med ei systematisk utprøving. Førebels veit vi berre at Hjelmkonnå som har hogne framkjemper, er lettare å

Same storleik båtar, bygde etter same original, like stor fart og på same plass i åretaket.

Halsabrura (over) grev opp meir sjø enn Hjelmkonnå (under).

Slepeforsøk synte 10 kg skilnad i slepemotstand ved 8 knops fart. Hjelmkonnå (med 80 kg slepemotstand) har hogne kjemper, medan Halsabrura (med 90 kg slepemotstand) ikkje har.

Knapt synlege detaljar avgjer.

Fig. 1.17. Hjelmkonnå vinn alltid.

Halsabrura til venstre og Hjelmkonnå til høgre.

Skilnaden i øverkanten av kjempene er knapt synlege, men utgjer nok til at den eine båten alltid vinn i kapproing.

Skilnaden i sving på overhalsane er tilsvarande, men litt større enn på toppen av kjempene.

Kjempa Overhalsen

Vi forstår etter kvart kvifor båtbyggjarane før oss var opptekne av det vi utanforståande vil kalle detaljar.

Fig. 1.18. Dei småe skilnadene i innlaupet avgjer.

slepe i 8 knops fart enn dei som ikkje har. Difor har ho ein lei tendens til å vinne i alle kapproingar. Båten vinn jamvel om vi byter mannskap.

Vanskeleg?

Ut frå det vi har fått overført av tradisjon, og dei røynslene vi har gjort oss, er det ikkje vanskelegare å hogge heile båten enn det er å hogge botn. Det

dreiar seg om verkty, teknikkar og prosedyrar som i prinsipp ikkje er annleis enn tilsvarande for hoggen botn. Vi skil mellom å hogge daudt som i geitbåten, og å kombinere hogging og sveiing som i åfjordsbåten og oselvaren.

Det vanskelege, komplekse og intrikate er korleis den optimale forma er i høve bruken av den båten vi skal byggje. Når vi ikkje lenger har eit oppegåande fagmiljø av byggjarar og brukarar, har vi heller ikkje 47

Fig. 1.19. Test av båtar i tank gav meirsmak. Det er mange spørsmål vi saknar eksakte svar på.

det breie røynslegrunnlaget som eit slikt miljø representerer, å halde oss til. Vi kan synse og tru, men vi veit for lite eksakt. Difor er testar så viktige.

Det er systematiske utprøvingar vi talar om – at vi tek for oss detalj for detalj, måler effektar og analyserer resultat av målingane. Hogging av kjempene på

48

kyrkjebåtane er eit løgleg døme i så måte. At vi har fått så tydeleg svar på effekt av knapt synlege skilnader i form, inspirerer til å halde fram. Det gjeld eigenskapar i tradisjonsbåtar så vel som i rekonstruerte frå tidlegare tider og i moderne.

[start kap] kapittel 2

Den gåtefulle snidbetningen Kort gjennomgang av typen utbreiinga

Fig. 2.1. Trerøring bygd i Valsøyfjorden i 2005. Det er ein kopi av trerøring som er teikna av Bjørn Skauge.

Ordet snidbetning

Det er båtane på Sunnmøre som ber dette namnet. Snid har med snei å gjera, borda ligg på skrå i fremre delen og mest i botn, slik som nemninga seier, og slik som teikninga syner (fig. 2.5. side 52). Når typen har fått slik nemning, kan det tyde på at leggjemåten har oppstått innafor ein eldre tradisjon med geografisk nemning. Dei fleste eldre typane har det. Dei gamle båtane på Sunnmøre går då også vekselvis under nemning sunnmørsbåt og snidbetning.

Etterkomarane etter snidbetningen er beingangaren.

Den har ikkje sneilagde bord, men om lag beine omfar frå stamn til stamn. Beingangaren er ei oppfinning frå kring 1870. Når snidbetningen kom til, veit vi ikkje, men vi tek temaet opp til drøfting lenger fram (side 67).

Grensa mellom dei to fylka, seinare futedøma Sunnmøre og Romsdal gjekk i fjellet mellom Romsdalen og Valldalen og fram til Ørskogfjellet. Vidare gjekk grensa mellom Tomrefjord og Vatne, tvers over Midøy og ut i havet mellom Fjørtoft og Harøy.

Nordmøre og Romsdal møtte på Frostatinget, medan sunnmøringane møtte på Gulatinget. Såleis går grensa mellom Vestlandet og Trøndelag og mellom det sønnafjelske og nordafjelske mellom Sunnmøre og Romsdal.

Jamvel etter at det vart eitt fylke, har Sunnmøre sokna til Bjørgvin bispedøme, medan Nordmøre og Romsdal sokna til Nidaros. Dette varte til i 1983 då Møre og Romsdal fekk eigen biskop. Kulturgrensa mellom Romsdal og Sunnmøre er såleis svært tydeleg, medan ho mellom Romsdal og Nordmøre meir dreiar seg om nyansar i uttrykk.

Snidbetningen er ein type båt som har si utbreiing først og fremst innafor det gamle Sunnmørefylket. Han vart både bygd og bruka der. Til liks med byggjeskikken i hus kraup han eit stykke over grensa mot Romsdal. Det vart bygd og bruka snidbetningar i Tresfjord, Vestnes, Tomrefjord og Fræna. Vi reknar med at det var snidbetningar som dominerte på øyane frå og med Midøy, Otrøy, Gossen og utover. Der vi ser grindbygde hus, var det også snidbetningar. Jamvel eit lite stykke inn i området for bukkehus kan vi sjå at det har vore snidbetningar som dominerte (sjå Godal, 2009).

Det fanst også spreidde døme på snidbetningar innover i Romsdalsfjorden så langt inn som til Eidsbygda og Mauset (Fannejorden). Det står att å gå opp ei konkret grense.

49

Fig. 2.2. Utbreiinga av snidbetningar i grove drag. (Grunnlagskart: © Kartverket (www.kartverket.no))

Kartet syner utbreiinga av snidbetningen i grove drag. I sør og aust går ho mot fylkesgrensa, medan grensa i nord slengjer seg gjennom Romsdalen.

Sørsida av fjorden og den vestlege delen har snidbetningar.

Grensa for snidbetning og for grindbygde hus følgjast åt i grove drag.

At snidbetningen er å finne inn i område der det elles var geitbåten som dominerte, kan tyde på at denne båttypen hadde visse fortrinn. Vi veit at han vart rekna som særleg god i hardt vêr, men ikkje spesielt rask for lett vind. For dei som gjekk langt ut, var difor snidbetningen båten. Frå Bud (i Romsdalen) er det langt ut på dei ytste fiskeplassane. Vi kan heller ikkje sjå bort frå kulturelle faktorar. Snidbetning og grindbygde hus fylgjast åt. Jamvel visse drag i målføre følgjer dei same grensene (Olve Utne har fortalt.)

Etterkomaren etter snidbetningen er møringsbåten som vi gjev ei framstilling av i kapittel 3. Det er tydeleg at ein heil del av tankegodset og jamvel malar har følgt med frå snidbetningen og inn i møringen. Såleis kan vi til ein viss grad slutte attover frå møringen til snidbetningen slik som vi har kunne gjera for lystringen i høve geitbåten. Vi kan ta med oss ein del av oppfatninga av form så vel som av nemningar. Møringsbåten er å finne i det same området som snidbetningen i si tid var den vanlege båten.

Storleikane

Som for andre båttypar langsetter den vestvende delen av Noreg finst snidbetningen i ei lang rad storleikar og med tilsynelatande ganske gradvis overgang mellom dei.

Vi har fleire oppgåver.

Hans Strøm (Strøm, 1762–1766) skriv slik: De største kaldes tendringer, er 5 til 6 lester drektige.

Sambøringer er store og ganske åpne båter 3 til 4 lester dregtige.

50

Ottringer er båter med 5 par årer og er de største hos oss brukelige fiskebåter.

Fiøringfar eller fiæringfar, en båt med 4 par årer som dog alltid bemannes med 6 karer.

Seksring er likeledes en havbåt med 4 par årer som er noget mindre og føres av kun 5 mann.

Kjempefæring er en fiskebåt med 3 par årer som føres av 3 eller 4 mann.

Færing er en liten båt med 2 par årer og den minste hos oss av alle brukelige båter. Den føres av 1 eller 2 mann.

Hertil kan ennu legges fireroinger og treroinger. Av disse er de første intet andet end store kjempefæringer og de siste er store færinger.

Ennu kan merkes de så kaldte speiel både som brukes av fornemme folk.

Ein lest i høve båt er 12 tønner. Tendringen lasta med andre ord kring 70 tønner. Det er som ein trøndersk lofotbåt. Dei var på 9 rom. Tendringen har i utgangspunktet ti rom. Når sunnmøringen lastar mindre enn trønderen på same talet rom, lyt det ha med forma på båten å gjera. Sunnmøringen har ein skarpare botn og kjem såleis djupare i sjøen enn trønderen på same last.

I skiftet etter Ole Meldal Høeg, Håkonsholmen i Ulvstens skiprede Søndre Sunnmøre er det også med båtar: 1 gammel åttringsbåd med mast uden segl 1 sexringsbåd med godt segl og rede 1 trerøddingsbåd med segl og rede

3 rd 25 rd 12 rd

Vi veit vel ikkje visst kva som i 1809 vart rekna som gammal båt. Mindre enn 50 år kan vi ikkje rekne at det var.

Fig. 2.3. Det er neppe ein nordfarbåt som heng på veggen i Ishavsmuseet? Lengda på veggen er 9,7 meter. Samla lengd har kanskje vore 13 meter. Nordfarsbåtane lyt ha vore større.

Fig. 2.4. Den einaste gamle åttringen som finst att, står på Sunnmøre museum, Borgundgavlen.

Åttringen kan vera frå midt på 1700 eller litt før. Vi legg merke til at sexringen har dobbelt verde i høve ein trerøddingsbåd. Truleg svarar trerøringen til det som Strøm kalla kjempefæring, og som Sivert Bjørkedal (nedafor) kallar storfæring.

Sivert Sjursen Bjørkedal, fødd 1852, bygde både snidbetningar og beingangarar (upublisert notat etter Bernhard Færøyvik). Han nemner desse storleikane:

Vi ser at storleikane overlappar ein annan, og dei er til dels ganske forvirrande. Systemet er med andre ord ikkje eintydig. Truleg er det slik at ein og same båten lyt ha fleire karakteristikkar for å kunne definerast eintydig. For åfjordsbåten sin del har vi noko liknande. Der kan ein kjempseksring også bli kalla firroring og halvfjerderømming alt etter kva det er ved båten som skal karakteriserast.

Vi kan gå ut frå at systemet på Sunnmøre ligg nær noko slikt som skissert under:

Ottring opp til 27 alner, Seksring 22–24 alner, Firerøing 19–24 alner, Fjøringfar er det same som trerøing, opp til 20 alner, Storfæring er det same som trerøring. Store trerøringar 14–18 alner, Små trerøringar 12–14 alner, Færing 10–12 alner lange.

Sivert Sjursen Bjørkedal nemner også at det er noko som heiter nordfarsbåtar, som også gjekk under nemninga storebåt (det same som sambøring eller tendring?). Nordfarsbåtane var 32 alen lange og hadde seks keipar på kvar side. Nordover førte desse båtane smør, ost og kjøt. Sørover var lasta slipestein, kvernstein, never, korn og mjøl.

Karl Helset sett opp desse båttypane (semesteroppgåve, Volda DH, 1977): Færing Kjempefæring Trerøring Seksring Fjørefar Ottring

9–12 al 13–18 al 13–18 al 20–22 al 20–22 al 23–28 al

4 årar 6 årar 6 årar 8 årar 8 årar 10 årar

• Færing, som andre stader, er dette ærendsbåten og den allsidige bruksbåten på heimesjøen 10–12 alen målt langsetter ripa.

• Ei gruppe med båtar som er 12–18 alen, og som har tre til fire par årer. Nemningar er: kjempefæring, trerøring, storfæring firerøing, firrong, firemenning, og der småe nyansar har avgjort om eine eller hi nemninga er korrekt.

• Seksring, firerøing og fjøringfar, 19–24 alen. Fjøringfar let til vanleg å ha hatt eit mannskap på seks slik at han er litt større enn seksring med fire par årer, men med mannskap på fem.

• Åttring 24–27 alen med fem par årer og mannskap på sju eller åtte.

• Nordfarbåt 32 alen.

• Sambøring (stor føringsbåt).

• Tendring (overgangstype til jekt).

Vi legg merke til at det vekslar mellom par årer og tal på mannskap som utgangspunkt for nemningane på storleikane, og at det er tal på mannskapet som gjeld for dei største. Åttring tyder helst at båten er rodd av (opp til) åtte mann. Dette er i samsvar med storleiksnemningar 51

på Færøyane. Der er det talet på mann om bord som konstituerer storleiksnemningane.

Vi kan ikkje sjå bort frå at det er fleire variablar enn lengd, tal på rom, tal på årepar og tal på mannskap som konstituerer nemningane. Skilnaden på ein fjøringfar og ein seksring kan til dømes ha noko med vilkåra for å kunne føre last å gjera, måten rorane er rigga på, eller den relative storleiken på skottane. Kan ein fjøringfar ha hatt eit ope lasterom bak mastra? Kva veit vi?

Delar og nemningar i snidbetningar

Som for andre båttypar i fast tradisjon er det nemningar på alle delane i ein snidbetning, og det er eit fast mønster i oppbygginga, jamvel om det også er variasjon over temaet. Oppover i storleikane kjem det til fleire delar og fleire nemningar med dei. Trerøringen kan stå for noko representativt. På færingen fell det nokre delar frå, og på større kjem fleire til. Strukturen er likevel representativ og tydeleg nok.

Reiset er bygd opp av kjøl, (under)stemne og stamn.

52

Stemne svarar til det som andre stader heiter lott eller lot, men ein del av lottinga kan også vera lagt i kjølen slik som på møringen (sjå side 75). Dette er slikt som vi lyt undersøkje ved å sjå på og måle det som finst att av snidbetna båtar.

Første bordgangen heiter hals. På større båtar enn trerøring er halsen delt eller kjølen påbygd, alt etter som ein ser det. Bordet nærast kjølen heiter då huv. Det svarar til ørhu på Nordmøre. Ordet skriv seg frå gammalnorsk hufr (m). Halsen rekk til under kjemperonga i delet mellom kjemperomet (framromet) og framskuten. Spissinga av halsen svarar til 1 : 3 rekna som tangens. Det er 18 grader i høve retninga på kjølen.

Andre bordgangen attover heiter overslaget. Han vert delt i to bord, overslagrenningane, framom siglekjerringa med siglesporet. Tredje bordgangen attafrå er knelestebordet. Det rekk til midt i framrommet og er der skjerva i to renningar; undre og øvre knelesterenning.

Neste bordgang er esingebordet som går til stamns i båe endar, og så kjem ripstøda som også kan gå stamnimellom. Ein smal bordgang oppå ripstøda heiter då kjempa.

 Fig. 2.5., 2.6.a. og 2.6.b. Trerøring teikna av Bjørn Skauge (ikkje alle nemningane på teikningane er i samsvar med tradisjonen på Sunnmøre).

53

54

Mange trerøringar har breie kjempebord. På trerøringane kan kjempebordet ha ein medyk (eit midtstykke). Ripa er den langsgåande forsterkinga som går mellom knottane.

Då er det medyka som er ripstød.

Banda heiter slik rekna attafrå: bakfotstove, bakskutrong, bakunderrong med bete, kne, jutulbukt, siglekjerringa med siglekne, spennerong, litjespennerong og framfotstove.

Frå litt attom bakunderronga og til framom kjemperonga ligg det ei kraftig esing oppunder øverkanten av esingebordet.

Det er keipar i tre rom: bakromet, sigla og andsromet som kan bli kalla kjemperomet i treromsbåtar. Keiptypen kan vera det vi andre stader kallar skjeggkeip og der skjegget heng fritt. På Sunnmøre heiter det ikkje skjegg, men spord. Vi kan kanskje kalle denne keipen for ein spordkeip.

Det er keipsporden som peikar nedover. Nevet kan også vera felt ned i ripa, at det i prinsippet er toll.

Vi merkjer oss at andre bordgangen heiter overslaget.

Slaget på ein åfjordsbåt er området frammi i overgangen mellom skott og framrom. Det er der båten får slag av skavlen i kvass sjø. På nordlandsbåten varierer plasseringa

av slaget frå å vera nemning på alle bordgangar mellom botn og rip, slik det også er i Sogn og Fjordane, til berre å vera bordgangen under ripa. Somme område i Nord-Noreg nyttar ikkje nemninga slag i det heile. På Nordmøre manglar også nemninga slag på viss bordgang. Når vi kjem til Hordaland, er børe namnet på det breie bordet mellom botn og rip. På Nordmøre er kjempa namnet på tilsvarande bord.

Gjennomgangen av nemningane fortel oss at vi er i ein vestnorsk familie, men der dei ulike medlemmene har hatt sitt sjølvstendige namn så lenge at dei felles nemningane til dels har glidd frå kvarandre og dels er erstatta av nye.

Når Hans Strøm nyttar ordet kjempa om området i sida frammi, fortel det om nær kontakt i tid og rom med geitbåten, like eins som ordet fotstove gjer det. Orda slag og ripe er med på å dra båten inn i den store vestnorske familien. Jamvel om Sunnmøre høyrer Vestlandet til medan Romsdal og Nordmøre soknar mot Trøndelag, har likevel nordmøringar og sunnmøringar møttest på havet og i det å byggje båt.

Ei gåte Kor mykje hogging og kor mykje sveiing?

Snidbetningen står fram som ei gåte med mange spørsmål som vi enno ikkje har svar på. Vi veit ikkje kor gammal snidbetningen er som type. Slik han er vorten bygd i den tida vi har oversyn over, er teknikken vel tilpassa saga plank eller bord.

Borda på mange av snidbetningane er forma. Forminga går dels på at tjukna varierer meir over tverrsnittet enn der det er bygd av planhøvla bord. Jamvel den moderniserte møringen har drege med seg noko av dette. Vi kan heller ikkje sjå bort frå ei viss vinding av somme halsar og somme renningar. Snidbetningen representerer såleis ein byggjeteknikk vi kan karakterisere som ei mellomform mellom hogne bord og saga. Eitt av hovudspørsmåla vi har å stille, er kor mykje som er tilforming av plank, og kor mykje som er sveia planhogne bord.

Fig. 2.7. Linene er temmeleg beine mot stamnen, men bøyer seg så. Vi ser også at renningane er tvinna. Dei er ikkje så flate som det ser ut til på ein vegg. Framenden gjev eit kroppent inntrykk.

Borda er ikkje heilt plane, og dei er felte mykje på sua. Suspranget er lite.

55

 Undre kneleisterenningen (bord nr. 5 ovantil i fig. 2.6.a.) er tjukkare opp enn ned, og han er 20 mm i øvre rør. Halsen bord nærast kjølen i fig. 2.6.b.) er 29 mm på det tjukkaste.

56

57

Fig. 2.8. Hogne bord?

Det er øvre overslagrenningen på ein trerøring stilt opp i båthalla på Sunnmøre museum vi ser på. Framantil er han strak, men han blir både bøygd og vridd lenger attover. Bordet er 21 mm tjukt i øvre rør, og det er tvinna over ei ganske kort strekning. Dette inviterer ikkje til å sveie eit slikt bord, men til å forme det. På trerøringen vi bygde i Valsøyfjord, fann vi ut at 3” var høvelege. Dei vinna vi og hogg i litt S. Då vart forma på båten den same som på originalen. Når bordet både er vinna og bøygd og det samstundes held seg strakt mot stamnen, er det nokså truleg hogge i fasong.

 Fig. 2.9. På åttringen ligg borda liksom på ei bein line. Det skal arbeidast mykje med dei for å få det til slik.  Fig. 2.10. Tilsvarande ser vi på ein gammal færing.

(Foto: Kjell Håvard Hatløy)

58

Fig. 2.11. På den nye færingen som er bygd på vanlege saga bord, vert det bul i framskotten. (Foto: Kjell Håvard Hatløy)

Fig. 2.12. Båten er elles fin å sjå til. (Foto: Kjell Håvard Hatløy)

På denne båten er renningane forma av 3” plank som dels er vinna, dels hoggen i S. Då vart det ikkje bul i framskotten, og vi er innafor på centimeteren i høve til originalen.

Fig. 2.13. Dette er ein eksperimentbåt der vi har prøvd ulike teknikkar for å få kopien til å bli like eins som originalen.

Vi kan ikkje tala om prov, men at vi nærmar oss noko som er truleg.

59

Fig. 2.14. og 2.15. For å få til at framskotten vart slik vi ser i fig. 2.13. og slik originalen var, laut vi vinne og svinge i 3".

Då kom vi innafor på halvcentimeteren i høve til det originalen var.

Vi laut hogge både vinning og sving i renningane for at dei skulle leggje seg slik som dei låg på originalen.

Dette er ikkje prov, men indikasjon.

Vi har mykje ugjort med snidbetningane.

60

Fig. 2.16. Det var då vi bygde den snidbetna trerøringen, vi oppdaga at borda i originalen laut vera hogne. Gjennom fleire forsøk fann vi fram til kor mykje S det laut vera for at borda skulle leggje seg like eins som på originalen (sjå også side 37). Prinsippet er bruka også i halsar på åfjordsbåten. Røynslene våre gjer truleg at det kan ha vore vanleg på mange båttypar å hogge det vi no kallar S.

For å få kopien til å bli som originalen laut vi hogge borda i sving. Det beste var svakt S-forma bord og der vi trong tre toms emne for å få til same form som på originalen. Dette har Øystein Elgvasslien også gjort på kopi av Gressetbåten.

Det er i alt bygd tre kopiar av kyrkjebåten Fjordamerra (aurgjeldsbåt frå Årvågsfjorden i Aure). Dei to første var ferdige i 1996. Gunnar Eldjarn stod for den eine (som heiter Fjordamerra) og forfattaren (Jon Bojer Godal) for den andre (som heiter Halsabrura). I desse to båtane er kjempene (som ligg over overhalsen) laga av vanleg sveidde bord. Øystein Elgvasslien har laga den tredje kopien av Fjordamerra (som heiter Hjelmkonnå). Den båten har S-for-

ma hogne kjemper. Når det vert rodd for fullt, ser vi at det er meir baugsjø for Halsabrura i samanlikning med den vi ser på Hjelmkonnå. Skilnaden er tydeleg. Om vi ser inn i framskotten på dei to båtane, ser vi at dei er ulike. Det er meir bul i framkjempa i Halsabrura enn i Hjelmkonnå.

Vi er inne på eit tema som vi ikkje blir ferdige med her og no. (Sjå fig. 1.13. og fig. 1.14 side 44 og 45.)

Når vi ser på halsane på snidbetningar, varierer det ein del. Somme er svært strake, slik som trerøringen vi bygde i Valsøyfjorden. Når vi tek med i vurderinga at desse halsane var opp mot 1 tomme tjukke, ser vi ikkje for oss korleis det skulle gå til å få lagt dei så strakt som på originalen, utan at dei vert hogne.

Øverkanten av halsen ter seg bein både ovantil og frå sida. Samstundes svingar han opp i lettinga atter. Dette er ikkje mogleg å få til anna enn ved svært mykje tynning og pressing eller ved formhogging. Tjukna varierer mellom 20 og 24 mm. Altså er halsen hoggen.

For å få det til som på originalen laut vi lage halsen av 4” plank.

Fig. 2.17. Halsane på denne båten er strake, mein dei svingar opp mot lettinga i atterskotten. Om dei ikkje skal slå bul på seg, lyt dei hoggast.

61

 Fig. 2.18. Hogne halsemne til trerøring. Kanten ned følgjer kjøl og stemne, medan øvre rør er nesten bein.  Fig. 2.19. Tverrsnitta fortel at halsen er vinna. Anten han er hoggen eller tvinna med makt, vil vinninga rette opp øverkanten. Når tjuknene på halsen varierer frå 29 til 20 mm, tyder det på hogging. Det tyder også at emnet har vore 5/4" eller tjukkare. Vi brukte 4" for å få det til.

Bulen oppe blir avgjort av kor mykje halsen er reist. Til flåare han ligg, til større blir bulen. Såleis trengst det både nøyaktige målingar av bul så vel som av tjukner på bord, i tillegg til at vi lyt eksperimentere for å sjå kva som skjer med dei ulike framgangsmåtane. Først då kan vi koma nærare innpå det sannsynlege.

Vi kan trygt slå fast at saga er teknologisk føresetnad for snidbetningen. Handsaga kjem i bruk i andre helvta av 1700-talet. Eldste daterte snidbetning er frå 1713 eller kort tid etter. Altså er oppgangssaga teknologisk føresetnad.

62

Halsen ligg ca.

40° frå vassrett

Halsen ligg ca.

25° frå vassrett

At halsen er vinna, gjer at eit plant emne vil rette seg i øverkanten, men ikkje bli heilt beint. Vinninga kan vera funksjon av hogging, men eit mjukt bord kan også tvinnast. Vi har indikasjonar, men ikkje prov.

Fig. 2.20. På somme båtar er det tydeleg at halsen er bøygd innåt utan å vera vinna. Bildet er frå ein snidbetna færing i Geitbåtmuseet.

På denne færingen ser vi at bordet er bøygd innåt utan at det er vinna, og det er bul i øverkanten. Ved å sjå på båtar får vi ikkje eit eintydig inntrykk. Det trengst meir gransking.

 Fig. 2.21. I kor stor grad halsen er hoggen, og i kor stor grad han er tynna, tvinna og bøygd, er eit spørsmål vi enno ikkje kan svara avgjerande på.  Fig. 2.22. Kjell Håvard Hatløy har prøvd seg på ein færing. Der er halsen tynna vridd og skorda. Bulen i halsen vart også på denne båten like eins som på originalen.  Fig. 2.23. På geitbåten er svingen i ytterkanten av bakhalsen ein variasjonsfaktor. Lettrodde båtar får liten sving. Dei blir strake.

Laksnotbåtar som skal bera mykje i bakskotten, får stor utsving.

Kanskje bulen varierer, at ulike båtbyggjarar har halde seg til ulike arbeidsmåtar. Kanskje arbeidsmåtane har endra seg over tid. I geitbåten varierer vi bulen i bakhalsen etter kva båten skal brukast til. I ein laksenotbåt er han stor, medan i kyrkjebåtar, som skal roast fort, er han temmeleg strak. Det lyt meir gransking og eksperimentering til.

63

Fig. 2.24. Teikningar av sunnmørsbåtar (Strøm, 1762–1766). Vi ser ein åttring med tre mastrer og åtte mann og ein firerøing med fem mann.

På oppgangssagene vart det, som vi har vore inne på side 22–31, helst saga 11/2 toms bord. Gamle bord vi har sett på, er likevel ofte ned mot 5/4 tom i tjukn, men dei kan også variere opp til 1¾. Jamvel om vi i dag får til å saga tynnare bord på dei oppgangssagene som er i gang, har vi til gode å finne att 1-tom eller tynnare bord som er saga på slike i den tida dei dominerte. Då talar vi om tida før 1860. Då vart sagbruksprivilegia oppheva, og sirkelsaga kom fort på banen.

Når borda er saga tjukkare enn dei skal vera i båten, lyt dei hoggast ned til ønskt dimensjon. Når det likevel skal hoggast, er det ikkje meir arbeid å hogge avvik frå beine liner, anten sving, vinning eller holning, enn å hogge beint.

Jamvel etter at det vart vanleg å byggje av tynne saga bord, var det vanleg å tynne borda for å få dei til å leggje seg slik som ønskt. Det gjeld for alle dei vestnorske typane. Kor mykje det vert tynna, varierer både med type båt, med kor føyeleg veden er, og med preferansar hjå den einskilde båtbyggjaren.

Vi har ein parallell i åfjordsbåten. Han kom til kring 1800 og på tynne saga bord av gran. Om slike bord fanst tilgjengelege då snidbetningen oppstod, ville han mest truleg ha sett annleis ut. Oppgangssagene var i drift frå tidleg på 1600-talet og jamvel før somme stader. Teknisk sett kan såleis oppfinninga snidbetna båt skrive seg frå 1600-talet.

Vi kan likevel ikkje sjå bort frå at ny sagteknologi med sirkelsager, så vel som handsager, kan ha påverka detaljar i snidbetningen utover på 1800-talet. Når borda vart tynne, vart det lettare å sveie. Ei slik utvikling er sannsynleg. Då sirkelsaga kom på banen, var det likevel nærpå slutt med å byggje snidbetningar. Det er i siste generasjonen av snidbetningar vi bør prøve å sjå teikn til endringar som skuldast dei nye sagene.

Hans Strøm vart fødd i Borgund 1726 (nordaust for Ålesund) og vart cand.theol. i 1745. Frå 1750 til 1764 var han kapellan i Borgund. Det var i den tida han arbeidde 64

med Physisk og Oeconomisk Beskrivelse over Fogderiet Søndmøer (Strøm, 1766). Frå 1764 til 1779 var han sokneprest i Volda. Verket kom ut i åra 1762–1766. I dette verket er det ei fyldig omtale av båtar og jekter på Sunnmøre. Om det då var skilnader i båtskikk på sørlege Sunnmøre (Volda), lyt vi rekne med at det var skikkane i den nordlege delen (Borgund og Skodje) Hans Strøm har hatt best kjennskap til.

Gjennomgangen av farkostane er detaljert og nøyaktig.

Difor er det påfallande at han korkje nemner noko om eller teiknar snidlagde renningar mot stamnen. I omtala av båtane seier han: Fremskudten eller den foreste Deel af Baaden er altid høiere, længere og bredere end Bagskudten, deels og fordi Baaden derved des bedre kan slaae Bølgerne fra sig (hvoraf det og maaske kommer, at Siderne af fremskudten kaldes Kjempen).

På dei snedbygde sunnmørsbåtane vi kjenner til, er renning namnet på alle borda i framskotten unnateke dei øvste. Bjørkedølingane til liks med båtbyggjarane både på Nordmøre og i Trøndelag nyttar uttrykket renne i i tydinga gjera breiare med. Når ein båt får eit ekstra omfar, som på ein del åttringar, vert heile omfaret kalla renning.

Om Hans Strøm uttrykkjer seg tilsvarande som seinare båtbyggjarar, er sida i båten området frå botn til rip. På geitbåten er det eit breitt bord mellom botn og ripe som heiter kjempa. Talar Hans Strøm om ein annan båt enn snidbetningen?

Var sunnmørsbåten bygd på ein annan måte i Hans Strøm si tid og på den delen av Sunnmøre som han heldt til? På Ålesunds museum finst det ein båt som skriv seg frå Skodje. Han er annleis bygd enn snidbetningar elles. Det er ein trerøring. Skauebåten har bordlegging nesten som ein geitbåt, men banding og form som ein snidbetning. Er det ei mellomform, eller er det ei eldre utgåve av sunnmørsbåten? Skauebåten er årringdatert til 1795.

Om Skauebåten er ein typisk representant, skulle vi kunne seia at snidlegginga startar kring 1800 og etter at

Hans Strøm skriv om båttypen, men éi svale gjev ingen sommar. På Ishavsmuseet på Brandal er det ein veggbåt, ein snidbetna åttring som er slegen opp på veggen. Den er også datert. Fellingsåret på tømmeret er 1713 eller kort tid etter.

Prøve nr. 2 frå same bord gjekk ikkje inn, men syner 14 fleire årringar enn datert prøve. Vi kan rimeleg sikkert slutte at båten er bygd før 1727. Det var året etter at det vart gjeve løyve til å skjera 9 toms kjøpmannsbord av 12 toms tømmer. Slik kan vi opne for at omgjeringa frå breie bord til snidlagde renningar frammi i alle fall har starta tidleg på 1700 eller jamvel før – enno medan 12 toms tømmer var undermåls.

På Nordmøre kom såkalla nordmørsbåt av ny type i bruk alt i 1860-åra og då som torskegarnsbåt. Som småbåtar vart den nye byggjemåten likevel ikkje vanleg før 50 år seinare, og i storleik opp til og med femring vart det bygd på den gamle maksla til langt inn på 1900-talet. Jamvel den 15 alen lange krøtterbåten til Valsøya vart bygd som geitbåt så seint som i 1931. Dei siste geitbåtfæringane vart bygde straks føre andre verdskrigen. Då gjekk det om lag femti år før tradisjonen med slik bygging vart nya opp att.

Dreg vi ein parallell til 1700-talet på Sunnmøre frå det som hende på Nordmøre etter 1860, kan vi stille spørsmål om det var dei store båtane som fekk snidlagt botn først.

Med stadig minkande tilgang på grovt tømmer kan vi kaste fram tanken om at også småbåtar etter kvart vart bygde på ny maksel med snidlagt framende. Det er grunn til å undersøkje om vi kan finne haldepunkt for å styrkje ein slik hypotese.

Tilsvarande prosessar har vi også lenger nord. Åfjordsbåten kom til kring 1800 og som eit svar på skogmangel.

Breie furubord vart det akutt mangel på både i Åfjord og i Rissa i laupet av 1700-åra. Åfjordsbåtbyggjarane svara med å gå over til grannare tre og til å byggje av gran. Jamvel for nordlandsbåten ser vi tilsvarande utvikling og som etter alt å døme går for seg i første helvta av 1800-talet.

Det er grunn til å granske nærare om tilstanden i skogane på Sunnmøre frå 1600-talet og framover (sjå også meir om dette på side 37 og framover).

Det er liten grunn til å tru at skogtilstanden skil seg frå det allmenne inntrykket frå samtida. Alt tilgjengeleg sagande furutømmer gjekk til oppgangssagene. Uthogginga var så radikal at båtbyggjarane i Trøndelag kring 1800 gjekk over til å byggje av gran.

Jamvel om det var renningar i båtane som Hans Strøm omtalar, kan det tyde på at ei kjempe ein gong var der.

Kjemperongja ligg i overgangen til skuten. Ja, ved at Skauebåten frå Skodje er datert, veit vi no at båtar med breie frambord fanst i alle fall nord på Sunnmøre. Vi lyt granske meir.

Fig. 2.25. Skauebåten er utan renningar, men er elles rein sunnmøring å sjå til. Båten har jamvel knottar. Det er ein detalj som elles har vore tenkt at var knytt opp mot snidbetningar, at det var ein måte for å stive eit litt for mjukt skrog.

Parallellar har vi både på nordlandsbåten og åfjordsbåten der to bord ved sida av kvarandre har same etternamn. Åfjordsbåten har roterenning og rerenning som ligg ved sida av kvarandre, medan bindalsbåten har øverrem og underrem.

Hans strøm er viktig kjelde

Hans Strøm vart som nemnt fødd i Borgund, og han hadde der sine første 19 år etter fullført embetseksamen.

Borgund ligg litt i Ellingsøyfjorden og i Borgundfjorden der Skodje omsluttar fjordbotnen. Er det skauebåtar Hans Strøm skriv om?

Om vi rettar blikket nordover: Nordlandsbåten er meir å sjå på som ein prosess enn som ein stabil type. Han vart bygd på fleire ulike stader, men med høg grad av fellesskap i form. Av dei store byggjeområda var Bindalen det sørlegaste, og bindalsbåten følgjer hovudtrendane for nordlandsbåtane i den tida vi har oversyn over.

Sør for Bindal har vi Nærøy, Vikna og Folla. I Indre Folla, Foldereid og Kolvereid var det også båtbygging og som forsynte områda sørover til Gjøa og Flatanger.

Follabåten er ein variant av nordlandsbåtane, men liksom i alderdomleg utgåve. Han ligg på underleg vis ein dryg mannsalder, 35–50 år, etter i utvikling når vi samanliknar med båtane lenger nord (Eldjarn og Godal, 1990). Har vi ein parallell til dette i Skodje og Borgund?

65

Uthogne skogar og dårleg fiske i andre helvta av 1600-åra

Nils Stene har skrive om Sagbruk og trelasthandel paa Sunnmøre (Stene, 1920–22). Han fortel at det i 1603 var 38 sagbruk på Sunnmøre, men i 1640 berre 11. Det vert nemnt at skogane til dels var uthogne, slik at det berre stod ungskog att. Andre kjelder syner at det i 1614 var 71 sager i drift på Sunnmøre. Det var i tiåret 1630 til 1640 at det store sambrotet kom, og som førte til at det berre vart att 11. Nedgangen fortel kort fortalt at skogane var uthogne for måls tømmer som på den tida var 12 tommar i toppen for sagtømmeret (Ugelvik Larsen, 1994).

Stene fortel vidare at presten i Ørskog, Christen Jensen Hegelund, i 1666 skreiv at han ikkje hadde fått fisketiend på 20 år. Klaus Hansen Gås skreiv same året at sild og fisk nu i nogle aar iche haffuer ganget till, hvorudaff ingen fisketiende er giffven. Det vart klaga over allmenn armod.

I verket Norges fiskeri- og kysthistorie band 1, kap. 21 har Alan Hutchinson ein artikkel om vestnorske og trønderske bønders fiskerier (Hutchinson, 2014) Han fortel om ressurskrise på Sunnmøre i andre helvta av 1600-talet.

Mellom anna kjem han med denne interessante fråsegna: Bøndene på Sunnmøre hevdet i 1723 at det bare var øyboerne som kunne drive fiske, og at de måtte så langt som 12 til 16 mil ut i havet for å fiske. Fisket foregikk på kanten av kontinentalsokkelen, eller Storegga, som sunnmøringene kalte den. Historikeren Gerhard Schøning (1722–1780) forteller at fiskerne fra Aukra i Romsdal gjorde det samme før 1730. Til slikt fiske trengtes større båter og annet utstyr, med andre ord en innovasjon som krevde større investering.

Han refererer til at Hans Strøm krediterte fiskaren Thomas Longva frå Haram for å ha starta opp med fiske på Storegga så tidleg som i 1660.

Det tredobbelte behovet; behovet for større båtar, behovet for å kunne byggje av smalare bord og ein aukande marknad, kan vi seia er det perfekte utgangspunktet for å tenkje nytt. Vi held det for svært truleg at snidbetningen kom til utvikling i andre helvta av 1600-åra, og at det skjedde samstundes med at smale oppgangssaga bord vart tekne i bruk i båtbygginga. Smale bord på den tid er skorne av såkalla undermåls stokkar. Måls tømmer på den tid hadde 17 tommar i topp.

Breiaste bordet i åttringen på Ishavsmuseet er overslaget. Det er nær 151/4 tomme i såkalla luftmål i den breiaste enden. 17 tommar i rotenden kan bordet ha vore før det vart lagd. Etter tida er dette undermåls. Halsen kan ha vore 16 tommar i rotenden. Resten av borda er smalare. Det trengst med andre ord éin rimeleg stor stokk, medan resten er bord kring 12 tommar og som er greitt 66

Fig. 2.26. Åttringen på veggen i Ishavsmuseet. Breiaste bordet er overslaget, halsen er også brei, men resten av borda ter seg som smalare enn desse.

sagande på oppgangssag, men ikkje omsettelege som kjøpmannsbord.

I laupet av 1720-åra vart det lovleg å levere kjøpmannsbord som var 9 tommar og skarpskorne. Til dei borda kravdest tømmer med 12 toms topp. Vi kan ikkje sjå bort frå at bøndene til eige bruk skar ukanta bord av så grant tømmer alt på 1600-talet. Det passar bra til dei borda som vi ser på dei eldste snidbetningane.

Endringar midt på 1700-talet

I notata etter Bernhard Færøyvik er det også ei avskrift etter ei handskrive bok skriven av Rasmus Jakobsen Vassbotn (fødd 1749 og død 1821). Seinare er denne boka gjeven ut med tittelen Tidsregister (Vassbotn 1980). Rasmus Vassbotn fortel slik: I begyndelsen av det 1700 århundred fikk tiderne en forandring med Arbeids og Levnedsmidler, thi da begyndte Skogerne og Rotehugsten at formindskes og begyndte de at bygge Baadter. Han fortel om bestefar sin som var Rasmus Jakobsen Søre Bjørkedal (1675–1729): I hans tid tog Bådbyggningen til nogenledes, dog var Rodtehugst enda deres meste Bedrift, som da var ingen skort på i de Tider, men fandtes både nær og langt borte.

Rothogst er bryting og spiking av rot til framstilling av tjøre. Det er påfallande at eldste daterte båt skriv seg frå tidleg 1700, då det ser ut til at båtbygginga var i ekspensjon i Bjørkedalen. Før røtene er gode å ta, bør det gå minst 25 og gjerne 50–100 år frå treet var hogge. Vi kan sjå den omfattande rothogsten kring 1700 som uttrykk for omfattande avskoging 50–100 år før.

Rasmus skriv vidare: Når man skrev 1720 og ved de tider, da gikk ikke flere end 8 og 9 Udrorsbådter til Vårfisken af Volden, som nu udgjør 50 og der over. Men når Tiden henskred til 1736 og de Tider, da store Fiskerier med Sei og Kvalsild så og Torsk i stor Mængde gik til, da begyndte også Båtbyggeriet at tiltage, dog byggedes ikke større Fjæringfar den Tid end 18–19 alne, men mest byggedes da Færinger og Kjæmpefæringer fordi Fisken var under Landet. År 1765 opfandtes Krog og Skarholden, som også kaldes Nymarken, uden for Dybet med Torskefiskeriet som ingen før kunde sige af at nogen havde kommet der med garn så langt i Havet, som 6–7 mil fra landet.

Han fortel at inntil då gjekk fiskeriet for seg nærare land og på smærre båtar: Da byggedes kun Seksæringer og Kjempefæringer og undertiden Fjeriingfahr på 18 eller 19 alne, men nu får man utrede anderledes, da nu siden Nymarken opfandtes begyndtes at bygge Fjeringfahr og Ottringer på 2, 3 a 24 alne og mere.

Det er påfallande at det i denne boka ikkje står noko om saging på oppgangssag. Derimot er det ein liten merknad frå 1807: Den 4, mai kom tvende Romsdøler for at sauge Skipsplanker til Hans Videråes Galeas og saugede for 30 Rdl med Håndsag i Rødsetdalen.

Den gamle oppgangssaga i Laurdalselva er ein del av samlingane til Bjørkedal båtsamlingar. Historia til denne saga går tilbake til tidleg på 1700-talet. Saga vart flytta til Laurdalselva i 1829, der ho var i bruk fram til 1906.

Då tok sirkelsagene over. I 1993–1996 vart oppgangssaga sett opp att på dugnad av grannane på Søre Bjørkedal.

Ifølgje Hutchinson (Hutchinson, 2015) er det merkverdig fåe sager i gang på Sunnmøre ved slutten av 1600-talet.

Det er oppgjeve berre 7 stk. 100 år tidlegare lèt det på hi sida til å ha vore stor aktivitet med hogst og saging. Etter alt å døme vart skogane hogne ut. Dette samsvarar også med at det kring 1700 var stor aktivitet med rothogst. Det ville passe godt i hop med skog- og sagbrukshistoria om snidbetningen var ei oppfinning frå tidleg 1700. Då låg det vel til rettes for omfattande bygging utover det hundreåret i takt med den auka aktiviteten på sjøen. Førebels er dette eit spørsmål, eller kanskje jamvel ein hypotese.

Innovasjonar har som regel ein samanheng. Det kan vera knappe tilgangar, sprang i teknologi, mangel på folk osb. Generelt er det liten aktivitet i skogane på Sunnmøre i andre helvta av 1600-åra. Det kan vera av di tilgjengeleg stortømmer vart drive ut tidleg i dette hundreåret. Aktiviteten på sjøen verkar heller ikkje å vera stor. Den tek seg opp utover på 1700-talet.

Sag kombinert med skog som ikkje var fullt utvaksen, og aukande behov for båtar skulle kunne vera rammevilkår som førde til innovasjon. Dertil kjem dette at kjøpmannsborda går ned frå å vera 12 toms til å bli 9 toms.

Tømmeret kan vera 12 tommar i toppen. Etter dette skulle vilkåra for fødsel av snidbetningen vera ein eller annan gong mellom 1660 og 1710.

Eitt bord blir til to

At eitt bord blir til to, er vanleg fleire stader. Det er nesten standard i Aure at bakkjempa delar seg til rip og framkjempe. Også på læstabåtar i Åfjorden har det vore vanleg å gjera det slik at eitt bakbord er fordelt på to frambord.

Vi kan gjerne sjå på oppdelinga av eitt bakbord til to renningar i fremre delen som uttrykk for manglande tilgang på breie nok bord. Heilt frå slutten av 1600-åra var det stor tevling om å få tak i grove bordvedstokkar.

Når renningane blir lagt skrått, at dei blir snidlagt, er det mogleg å få til eit strakt innlaup med lite hogging og smale bord. Løysinga er genial.

Når båtane blir større, har det også vore vanleg å dele eitt bord til to og då i heile lengda. Det gjeld både for åfjordsbåten og for nordlandsbåten sin del. Jamvel geitbåten kan ha slik deling. Somme har jamvel delt dei to halsane fram i tre.

No veit vi at overgangen til å byggje med snedlagt framende og renningar kom før 1728. Det var då toppmålskravet til måls tømmer gjekk frå 17 tommar (45 cm) og ned til 12 tommar (31 cm). Med toppmål på 45 cm har D1,3 (brystmålet) i alle fall lege ein tomme over det (47–48 cm). Til dømes geitbåten klarer seg med tømmer som manglar den siste tommen på å vera fullmåls. Er det ein samanheng?

Vurdert på denne måten og med tanke på at det vert saga material på oppgangssag, skulle vi kunne rekne med at breiaste bord i snidbetningane i rotenden ligg nær 45 cm. Vi kan vidare vurdere om bakborda er saga av ein bordvedstokk, og om renningane kjem frå andrestokken eller ein grannare rotstokk. I tilfelle kan vi også opne for at renningane er saga tjukkare enn ordinære bord av di dei er saga av grannare stokk. Kan dei ha vore saga 3 tom?

Vi kan på nytt kaste blikk på trerøringen: Dei to overslagrenningane svarar til overhalsen på geitbåten. Vi ser at den øvre overslagrenningen sluttar ved stamnskjervinga.

På geitbåten går overhalsen dit. Kneleistebordet og dei to kneleisterenningane svarar til kjempa, medan esingebord og kjempene svarar til ripa.

Knelestebord og esingebord er nemningar vi ikkje finn parallellar til i andre båtar i den vestnorske familien. Dei tilsvarande borda i båtar lenger sør heiter slag (underslag og overslag). Tilsvarande bord i geitbåten heiter kjempe 67

 Fig. 2.27. Denne båten på Nes, Rauma kommune, har kjempe som er enkel atti båten, men delt i to i fremre delen. Vi kan gjerne sjå for oss at det var nettopp på denne måten at den snidlagde framskotten på snidbetningane oppstod. Eitt breitt bord vart erstatta av to. Ved å leggje dei på skrå var det lett å få til den fyldige framskotten.  Fig. 2.28. Fjørnfaret (halvsjetterømmingen) på Romundset i Aure har tre halsar fram i tillegg til ørhu. Vi kjenner til i alt fem båtar som har tilsvarande tredeling framover i båten.

og er eitt breitt bord. Over kjempa på geitbåten kjem ripa, eventuelt med ein renning oppå på store båtar. Det kan tyde på at knelestebord og esingebord er nemningar som er komne på etter at den snidlagde sunnmørsbåten fekk si særeigne form. Borda kan vera omdefinert frå opphavleg form og opphavlege posisjonar i båten og difor fått nye namn.

På Skauebåten er det hals som ikkje når fram til framstamnen. På halsen ligg eit overslagbord. Neste bordet ligg som knelestebord. Knea (betane) er fest til det bordet. Neste bord er eit esingebord. Esinga ligg i det. Øvste bordet er ripstøde for ripe som keipane er feste til.

Kastar vi blikket sørover og ser på ein båt frå Nordfjord eller Sunnfjord, ser vi at halsen er hoggen, men han rekk fram til stamnen. På den kjem underslag og så overslag.

På overslaget kjem ripa som går i spiss mot stamnane.

Samla vurdert lyt vi konkludere at Skauebåten liknar svært mykje på ein snidbetning, men med hogne halsar som på ein geitbåt. Fellesskapet med båtar sør for Stad er ikkje så tydeleg som mot typen nordafor.

Når vi granskar Skauebåten nærare, ser vi at alle borda er hogne. Båten er teknologisk sett frå før saga bord vart nytta i båt. Dette gjev seg også utslag i forma på båten. Tredje omfaret, kneleistebordet, er svært strakt å sjå til i framskotten. Det er som på ein hoggen geitbåt.

Skauebåten lyt vera å forstå som ein sunnmørsbåt, men i utforming som denne var før han fekk snidlagt framende.

Om Skauebåten fekk delt opp overhalsen og fremre delen av kneleistebordet i renningar framover, samstundes som ripa vart delt i kjempe og ripstøde, då ville det 68

vera ein typisk snidbetning vi hadde for oss. I så fall vert Skauebåten ståande som ein opphavleg sunnmørsbåt med særeigen form og som går lenger attover i tid enn til då snidlegginga vart innført.

Vi veit ikkje når dialektane i båtskikk kom til uttrykk.

Når vi dreg med oss at geitbåten med sine to hogne halsar fram sikkert let seg datere til 1500-talet eller før, er det då rimeleg å rekne med at det same gjeld for sunnmørsbåten.

Snidlegginga kan vi gjera truleg at er komen inn over ganske lang tid. Kanskje heile 1700-talet gjekk med til den omformingsprosessen. Det er rimeleg å tru at endringa først kom på dei store båtane. Det svarar til at det kan vera tre halsar og dertil renningar over framripa på dei største geitbåtane.

Berre ei fjøl

Den 9. oktober 2005 var Geir Ola Vatne, Kjell Håvard Hatløy, Per Weddegjerde, Lars Longva og underskrivne Jon Bojer Godal på ei lita synfaring til Stranda på Sunnmøre. Vi var på jakt etter byggjeplassar for den gamle sunnmørsbåten. Ein av plassane var på Opsvik. Der møtte vi Lars Opsvik. Han kunne fortelje at dei der på garden rekna ætta attende til 800-åra, kanskje med eit lite hakk i direkte arvefølgje kring svartedauden, men visseleg slik at garden ikkje hadde gått ut av ætta då heller. Dette sette oss i tankar om kultur og identitet.

Vi fekk sjå på verkty etter bestefar som hadde vore båtbyggjar. Vi fekk sjå i skogen der han hadde henta tømmer til båtane. Vi var i naustet og såg ein av dei siste

Fig. 2.29. Malen frå Opsvik passar bra på ein strandafæring.

båtane bestefaren hadde bygd. Alt dette og mykje meir var interessant. Det vart likevel ei fjøl som bergtok oss.

Ungkona på garden, Ingrid Bjørnevik Opsvik, hadde samla på ting ho kom over, og som kanskje kunne vera eit minne om noko. Til desse tinga høyrde to fjøler som då ho fann dei, var stukne opp under stabburet.

Den eine fjøla var ein mal for kjempebandet på ein færing. Ho hadde påskrifter. Ei av dei var lengda som var skrive 1 alen 221/2". Dertil var bukta skrive på og stod som 12". 1 alen 221/2" kan vanskeleg lesast som noko anna enn dansk-norsk alen à 24". Lengda var altså 461/2", medan bukta var 12". Som relasjon ligg dette svært nær 1/4.

Det er så nær at tala nærast lyt karakteriserast som lett kamuflert relasjon.

Vi har med andre ord eit uttrykk for at sunnmøringane i båtbygginga si tenkte i breidd og høgd (over kjølen).

Dette stemmer med munnleg overføring både frå Erling Bjørkedal og frå Jakob Helset i Bjørkedalen, som båe sa at dei la over og stakk ned om måten som dei gamle båtbyggjarane heldt styr på forma. Å få dette synleggjort ved notat på ei fjøl var ganske stort. Det stod også at bandet gjekk 2 tommar opp på kjempebordet, det bordet som reiser seg i høve dei nedafor. Relasjonen opp dit var altså svært nær 1 : 2, som svarar til 27o i gjennomsnittleg stigning frå kjølen og opp til to tommar opp på kjempebordet. Plutseleg fanst der ein gjenstand som uttrykte noko vi har lese ut av båtane og fått indirekte utsegner om, men som ingen har fortalt oss direkte med ord.

Seinare har Jakob Helset sagt slik: Halsen skal liggje litt over 20 grader. Det svarar til femtungs røst (21,8 grader) stigninga er 1 : 2,5. = 0,4. Øveslaget skal liggje litt meir ca. 17–18 grader, sa han. 18 grader svarar til 1 : 3 = 0,33.

Botnborda er definerte ved brøkar i høve til å leggje over og stikke ned. Legget svarar til enkle brøkar. Dei er lette å halde seg til, men bordet kan liggje litt mindre eller litt meir. Reglar gjev eit utgangspunkt for vurdering, men er ikkje eit absolutt.

I Opsvika var det likevel stamnmalen som gjorde at vi stod som fjetra. Vi var mållause. For å forklare dette lyt vi gå ein lang omveg.

Første gongen eg kom under skinnet på ein båtbyggjar, var i juli 1983 hos Einar Bangstad i Bindalen (sjå Eldjarn og Godal, 1990).

Seinare har dette å vera på jakt etter det vi kan kalle kodane, fylt mykje av mi tid. Å finne ut av det langt på veg løynde språket som styrde båtbyggjarane si formgjeving, er som ei oppdagingsreise. Det har tumla i hovudet, drive meg, jaga meg. Iblant har det vore lange periodar med fred i sinnet, og tankar for anna har fått plass, men så plutseleg grip det tak på nytt. Slik som no.

Ja, for det er ikkje alltid den einskilde tradisjonsberaren har oversyn over dei bakanforliggjande relasjonane som ligg til grunn for den typen han byggjer. Innafor eit avgrensa tal storleikar kan formene takast vare som ei klynge absolutte tal og ikkje som brøkar eller formlar. Det er først når vi får store sprang i storleik og behov, at dette trengst.

Fig. 2.30. Stamnen på Skuldelev 3 er konstruert ved sirkelslag med ulik radius.

69

I Gulatingslova les vi om stamnhoggar (Stafna smidr).

Vi les av dette at stamnhoggaren var strategisk i byggjearbeidet og særleg kyndig. Den merkelege utforminga av mange stamnar frå vikingtid og tidleg mellomalder gjer også dette sannsynleg. Ole Crumlin Pedersen (Crumlin Pedersen, 2002) syner korleis stamnen på Skuldelev 3 etter alt å døme vart konstruert. Figuren fortel ein utkropen måte å forme på. Det var ikkje berre Pytagoras som nytta geometriske prinsipp. Dei som kan klare å konstruere stamnen slik at det passar til aktuell båt eller aktuelt skip, lyt ha omfattande oversyn over form og over prinsippa for å gjeva form. Det dreiar seg om ganske utvikla geometri.

Ser vi nærare på figuren til Crumlin Pedersen, ser vi at ytterkanten av stamnen svarar til ein radius på 3 m. Dette er temmeleg eksakt 1/3 av det vi kallar l på den båten som stamnen høyrer til. (l = lengda av første bordgang, bakkelagd kjøl, lengd på halsane, lengd på stamnskjerv eller kva det no heiter dei ymse stadene.

Mange stader er dette båten si formelle lengd.) 3 meter er også den breidda som båten ser ut til å ha hatt. Dette er eit allment drag. Forma på stamnen er tekne frå mål som går att i båten. Relasjonane varierer, men prinsippet lèt til å vera allment.

På Osebergskipet og Gokstadskipet ser det ut til at 1/8 l utgjer ein viktig del av stamnkurva. På Gokstadbåtane er stamnen slegen med ein radius svært nær 1/5 l.

På Skuldelev 1 er nedre del av stamnen er radiusen også nokså nær lik 1/4 l, men lenger opp er kurva etter alt og dømme knappare. Skal det då vera 1/8 l? På Skuldelev 2 er det berre eit lite stykke av framstamnen som fanst att.

Radien ligg nær 1/10 av rekonstruert l, men litt over. Er rekonstruksjonen for kort?

Det dreiar seg altså om ein relasjon der profilen på stamnen ser ut til å indikere noko om lengda av kjøl/vassline/første bordgang. Vi har eit visst høvetal. Vi kan lesa noko om båten sin storleik ved å sjå på stamnprofilen. Det er vidare slik at visse båttypar har eit visst høvetal mellom lengd og breidd. Når dette er kjent, kan vi med andre ord også lesa breidda av båten når vi ser stamnen. Her er vi likevel på meir gyngande grunn. På rekonstruerte båtar og skip er breidda som oftast mindre sikker enn lengda.

Det er mange år sidan vi kom på sporet av ein tilsvarande framgangsmåte for norske tradisjonsbåtar sin del.

Olaf Mølslett (båtbyggjar i Åfjord) skulle i 1980 slå opp stamnen til ein båt han skulle byggje saman med Olav Tømmerstigen (byggmeister og båtbyggjar, Tønsberg).

Stamnforma kom litt ut av proporsjon i høve til båten.

Det gjorde at vi sette oss ned og prøva å konstruere ei stamnform som kunne tilpassast alle storleikar slik at stamnforma tok utgangspunkt i mål som fanst i båten.

Konstruksjonen er som synt i Nordlandsbåten og Åfjordsbåten band 3 (Eldjarn og Godal, 1990).

70

Fig. 2.31. og 2.32. Stamnmalen frå Opsvik.

Målet som stamnkonstruksjonen på geitbåten tek utgangspunkt i er, like eins som på åfjordsbåten, den lengda som vi kallar l, lengd på stamnskjervane. Det er førstemålet for ein som byggjer ein geitbåt. Andre mål er avleidd av dette, med dei avvik som kjem av kategori (bruksføremål) farvatn og eigaren sine ønske. I stamnforma på geitbåten går det inn tre sirklar med radius l, 2/5 l og 1/5 l. Vi har prøvd konstruksjonen både på store og små båtar. Han verkar i praksis. Båtane får stamnar som har stor formlikskap og uavhengig av storleik, slik som vi ser at dei gamle båtane har.

Sunnmørsbåten (snidbetningen) har grunnmålet knytt til lengd langsetter ripa. Båtmålet ser ut til å vera 1/4 av denne lengda. Framstamnen ser ut til å vera konstruert med båtmålet og halve båtmålet som radius. Mange indikasjonar nærmar seg prov. Likevel, det bitte vesle puffet som dyttar over frå indisium til prov, manglar enno.

Vi har heller ikkje funne ein konstruert stamnmal for geitbåt.

Poenget no er at vi lyt presisere ser ut til. Vi har ingen som har fortalt oss prinsippa for forming av stamnen. Det er hypotesar vi har gjort sannsynleg, men utan å finne eit positivt prov.

No går vi attende til Opsvik. Der var det ein lite bruka stamnmal. Han såg ut til å vera slegen med to tangerande sirklar. Den eine radien var 178 cm som svarar til 31/4 båtalen. Om dette var båtmål (som vi trur), kan vi ganga dette med fire for å få båten si formelle lengd

Fig. 2.33. Teikning syner trerøring og med mål i høve eit båtmål som 1/4 av L’.

Ifølgje tradisjonen vert storleiken på ein snidbetning rekna i gamle alen (à 55 cm), og båtane vart målte langsetter ripa. For båtbyggjaren er dette svært praktisk. Lengda på båten blir lik lengda på lengste bordgang. For at lengda langsetter ripa skal bli like lang som lengda langsetter stamn, stemne og kjøl, lyt båtmålet ha viss lengd. Er båtmålet for kort, vil lengda langsetter stamn og stemne bli «for langt». Er det for langt, blir denne avstanden «for kort».

målt langsetter ripa. Båten blir altså på 13 båtalen. Det er ein stor færing. Kanskje storleiken var så lite aktuell at blyantnotat og ein prøvestrek som tydeleg var del av eit sirkelslag, syntest godt. Den hin delen av kurva såg ut til å ha radius på 89 cm (halvt båtmål?).

Det heilt avgjerande for forståinga av malen var ein strek på tvers. Streken var teikna på tvers av malen slik som den radiusen gjekk, som var felles for dei to sirklane malen var bygd opp av. Streken var tydeleg og på båe sider av malen. Dette var prov.

Båtmål

Eit tredje uløyst spørsmål er målesystemet. Vi veit at det var den gamle 55 cm alna som galdt, den alna som bjørkedølingane kallar sjølands alen. Det har mellom anna Sigurd Bjørkedal fortalt. Tradisjonen er også ganske sterk på at den offisielle lengda var den som vart målt langsetter ripa. Det svarar om lag til 11/2 gong utlotta lengd, slik som ho vert målt på geitbåten.

Innbygd i eit uthus i Bjørkedalen låg det eit båtmål. Det er om lag 2 meter langt og har fleire merke med hakk og bokstavar. 2 meter kan høve bra til ein trerøring, men vi veit ikkje at det er den storleiken det høyrer saman med.

Måten ein bruka det på, vil avgjera.

Vi kan ikkje sjå bort frå at sunnmøringane har nytta same prinsipp som nordmøringane for å fastleggje mål i båtane sine. Som vi har vore inne på i band 1 om geit-

båten (Godal, 2014), hadde nordmøringane eitt båtmål for kvar storleik, og ein stor del av måla kom fram som brøkar av visse hovudmål.

Vi ser av figurane at eit båtmål = 1/4 av L’ går godt opp med hovudmåla i båten. Breidda svarar til dette båtmålet.

Det kan tyde på at det vart målt tvers over (mot snor).

I fall bør det vera eit merke midt på båtmålet, men midtmerke er ikkje å sjå. Derimot står det skrive: Diyft Paa Ottreng Over Kylen. Gjeld dette båtmålet for åttring, vart det målt på ein annan måte enn den som er skissert her.

Kan det vera kappa?

Formell lengd (L’) på trerøringen vi kopierte, blir 825 cm = 15 båtalen. 1/4 av 15 alen er 3¾ alen = 206 cm.

Lengd mellom stamnane er 14 alen (770 cm). Utlotta lengd (l) vert 550 cm (= 10 båtalen). Av desse utgjer lettinga to alen i framenden og knappe to alen i atterenden.

Kjølen vert med andre ord litt over 3/5 l. Det er som på geitbåtar og på Gokstadskipet. Naturlovene sviktar oss ikkje.

I band 1, Å tenkje geitbåt og byggje ein (Godal, 2014) kapittel 8, side 107–113 har vi gjort greie for prinsippet om stamnkonstruksjonar basert på sirkelslag og der radien er mål som er henta frå båten. Når vi ser på dekoda stamnprofilar på trerøringen, ser vi at svingane går opp med båtmål, halvt båtmål og 1/3 båtmål. Vi har førebels testa for få båtar til at vi kan tala om ein allmenn regel.

Vi ser av fig. 2.33 at det båtmålet vi har nytta oss av, og som er 1/4 L’, svarar til breidda av båten i framrommet 71

Fig. 2.34. Lotting tenkt slik?

Samanlikna med andre båtar i det vestlege Noreg har snidbetningen ein mykje reist botn. Det tyder at båten også ligg djupare i sjøen enn det som elles er vanleg. Det ser vi også på at styret heng høgt i høve kjølen. Om vi tenkjer lotting i dobbel høgd, blir det som teikninga syner. Er dette ein måte å tenkje på i høve denne spesielle båten? Det lyt undersøkjast. Å undersøkje vil seia å sikte lotting og teste båtar både for årer og segl.

innapå rip (B). Geitbåtane har ei breidd som svarar til 1/4 L. (Vi minnest at L = lengda mellom stamnane.) På trerøringen er 1/4 L = 770 : 4 = 192 cm. Etter lengda er med andre ord snidbetningen 14 cm breiare enn ein tilsvarande geitbåt.

Med utgangspunkt i merke på målestaven frå Bjørkedalen haldne opp mot sannsynlege proporsjonar kan det vera mogleg å rekne seg fram til ein del av bruken. Åttringen som står på Sunnmøre museum, Borgundgavlen, er likevel atskilleg slankare enn trerøringen vi bygde. Vi kan ikkje gå ut frå enkel skalering. Dertil er skrå måling vanleg i båtar. For å finne nærmare ut om korleis båtmålet fungerte, lyt det med andre ord atskilleg gransking til. Vi lyt måle båtar, og vi lyt byggje. Kanskje finn vi aldri ut.

Lotting

Det første vi tenkjer på når reiset skal opp i båtar frå Romsdalen og nordover, er lottinga (som heiter lodding på Nordmøre). Lotting er knytt til kritisk eigenskap under segl. Om båten er for lottsid fram, styrer vi ikkje dit vi vil. Vi får ikkje til å falle av. Har båten for lite lobeit, kjem vi ikkje opp mot vinden. Båe delar har vi prøva og med utvitydig resultat.

Snidbetningen har vore uvêrsbåt og lege heilt ute på egga både i bris og kuling. På slike båtar lyt lottinga vera perfekt og avstemt nedlastinga. Utan slik tilpassing hadde ikkje båttypen overlevd. No har snidbetningen eit anna bordlegg enn båtane lenger nord. Han ligg difor djupare i sjøen. Loddinga fram på geitbåten er orientert mot det punktet der stamnen møter sjøen ved normal nedlasting.

Er det slik også på snidbetningen, lyt lottinga vera orientert litt høgre på stamning/stamn enn vi er van med.

Snidbetningane treng ikkje ha faste skjervingsplassar som varslar om kor vi siktar lottinga, slik som det er på Nordmøre. Åfjordsbåten har heller ikkje det, men i det skarpe kriet er plassane likevel rimeleg greitt plassert 72

både fram og att. Vi skal likevel ikkje bli overraska om skjervingane orienterer. Romsdalsbåtane er mykje lodda.

Der kan loddinga starte i framenden av kjølen. Vi lyt vera opne for at skjerving og lodding ikkje følgjest åt.

Kjølen på trerøringen vi bygde, er akkurat to båtmål lang og sentrert om mastra. Det vanlege lenger nord er at kjølen er bein, slik at lotta kjem i tillegg framom og attom. På geitbåten er framloddet dobbelt så langt som atterloddet.

Om utlotta kjøl (l) på denne båten ligg nær 4/5 av formell lengd (L’), hamnar, vi nær fotstove og skjerving mellom stamn og stemne i bakskotten, og vi hamnar på tilsvarande plass frammi. Loddinga utgjer då 1/5 av utlodda lengd både fram og att. Dette kan vera eit spor å gå etter. Teikningar er neppe heilt å stole på i denne samanhengen. Vi kan som nemnt ovanfor ikkje sjå bort frå at dei er lotta litt meir enn høgda av kjølen av di snidbetningen ligg djupt i sjøen.

Det finst åfjordsbåtar som har tre plasseringar for mastra. Ho vart på slike flytt framover etter kvart som båten vart tyngre lasta. Kanskje det er slik at snidbetningen, av di han ligg djupare i sjøen med kjølen enn båtane lenger nord, har rekna lottinga frå der båten møter sjøen?

I så fall blir dette temmeleg nær midt under fotstova.

Dette bør undersøkjast nærare.

Framfor alt er snidbetning litt spesiell med at kjøl og stamnar ligg høgre på innsida enn kanten av bordsuene.

Dette gjer at teikningar lett kan vera misleiande. Vi lyt sjå på båtar. Kapitlet lotting er vi ikkje ferdige med.

Hals og bord

Halsen er å sjå til som ein låg trekant. Toppunktet ligg ved midt i båt. Stigninga framantil er som 1 : 3, 18,4 grader på den greske sirkelen. Dette er som framhalsen på ein geitbåt. Breidda av halsen i høgpunktet er nær 1/7 av båtmålet, truleg rekna som 1/8 +.

Slik båten er forma, er det no berre å leggje bord til bord inntil vi er på esingebordet. Det skal reisast litt meir enn borda nedafor. Legg på opp til dette er temmeleg nær 1 : 3 (rekna som tangens). Dei ligg 18,4 grader. Esingebordet reiser seg til temmeleg nær 4/5 reising (= 38 grader).

Toppen av esingebordet ligg nær halvt båtmål frå kjølen, men litt under, slik malen frå Opsvik indikerer.

Attover var borda på trerøringen greie å leggje. Vanleg bord smatt greitt på plass. Atterskotten er temmeleg smi-

ten, og heile atterskipet er temmeleg strakt. Breipunktet ligg i andøverommet og der breiast punkt vandrar framover frå halsen som er breiast midt i båt, medan båten på kjempebordet er breiast like attom kjempebandet.

I framskotten trivla vi ein heil del. Borda er nær ¾ tomme tjukke ved suene tjukkast på midten og mykje sufelt.

Dei laut formast. Best kom vi ut når vi hogg til av tre tom. 5/4 tom var i knappaste laget. Det lyt byggjast meir.

Bygging Tre ulike stader Det er i laupet av dei siste 60 åra bygd snidbetningar på fleire ulike stader, mellom anna i Jakobstua i Bjørkedalen (Sigurd, Sakse og Jakob Bjørkedal og med lærlingar), på Herøy kystmuseum (Håvard Haraldson Hatløy) og i Valsøyfjorden på Nordmøre (samarbeid mellom Øystein Elgvasslien, Kristin Mellbye og Jon Bojer Godal).

Tilnærminga på desse stadene har vore litt ulik.

Jakobstukarane byggjer i eigen familietradisjon. Den har lange aner og ber med seg ein mykje interessant tradisjon. I alle år har dei henta tømmer frå eigen skog.

Delar av prosessen skil seg lite frå arbeidsmåtane som låg til grunn for skip i vikingtida. Dei representerer også eit driv i arbeidet og eit tempo dei færraste kan herme. Tilsynelatande byggjer Jakobstukarane utan å stille spørsmål ved om prosessen dei praktiserer, kan vera påverka av seinare tids bygging av beingangarar.

Skilnadene er ikkje store, men dei seinare båtane har ikkje nett same form som dei gamle. Vi ville gjerne visst kvifor det er slik.

Kjell Håvard Hatløy har retta granskande blikk mot tradisjonen og freista fleire tilnærmingar for å få båtane til å likne på både på dei gamle voldabåtane (frå Bjørkedalen) og på båtar frå Storfjorden (som skil seg litt frå voldabåtane). Kor mykje er sag og kor mykje er tilforma med øks etter saging, er spørsmål som Håvard

har hatt for seg. Han har arbeidd med båtbygging utanfor ordinær arbeidstid. Tempo og driv i arbeidet blir då eit anna enn for dei som driv på heiltid.

I Valsøyfjorden er det bygd ein båt som kopi av ein trerøring lånt ut frå Sunnmøre museum. Dette arbeidet arta seg først og fremst som ein studie. Det var om å gjera å finne fram til både målesystem og arbeidsmåtar som førde fram til ein heilt lik båt. For å nå forma på trerøringen innafor 1/2 cm laut det til meir forming av bord og plank enn det som er livande tradisjon i Bjørkedalen, så vel som det båtbyggjarane i Valsøyfjorden hadde sett for seg føreåt.

Konklusjonen av dette er at det er bygd båtar, men det trengst å bli bygd og målt fleire, før vi kan seia oss nøgde med tolkinga av snidbetningen som type. Det trengst fleire studiebygg før vi kan seia å vera på rimeleg trygg grunn når det gjeld å skapa båt med form som svarar til dei gamle snidbetningane. Dette så mykje meir som at tradisjonen ikkje er eintydig innafor futedømet. Som på Nordmøre og i Romsdalen er det snakk om variantar.

På Nordmøre har vi tre hovudvariantar (aurgjeldsbåt, søfjording og romsdalsgeit). På Sunnmøre dreiar det seg tilsynelatande også om tre: voldabåt, storfjordsbåt og romsdalsbåt. Førebels kan vi berre presisere spørsmål.

Vi har mykje ugjort framom.

73

Vegen vidare?

Byggje på det vi veit, og granske vidare Peilepinnane vi har å halde oss til, er desse: • Lengda av båten vart målt langsetter ripa, og det skal vera same mål som langsetter stamnar, stemne og kjøl.

• Vi har stamnprofil frå Opsvik.

• Vi har mal frå Opsvik og hos Jakob Helset.

• Vi veit at det vart nytta mange snorer, at det vart målt opp og ut (tangens til legget).

• Det finst ein del gamle båtar å måle på.

Med så mange kjente bør likninga på ein eller annan måte kunne gå opp.

Førebels har vi målt og bygd for lite. Vi kan ikkje slutte sikkert særleg mykje om mål og målesystem. Vi bør få samanfall på minst fem båtar før vi kan tala om reglar eller gjennomgåande drag. Bygginga har gitt oss mange grunngjevne spørsmål, men det er langt att til sikre svar.

Spørsmålet er korleis vi skal koma nærare inn på livet av formkonseptet på snidbetningen. Ei løype kan vera

74

å gjera nøyen oppmåling av Skauebåten. Det vil kunne avsløre målelikskap med seinare snidbetningar, eventuelt også nærare parallellar til geitbåten og/eller til vestlandsbåtane. Ei anna løype vil vera å gå nøye inn på detaljar på dei eldste snidbetningane og både på dei frå Romsdalen (Fræna og Tomrefjorden), dei frå Storfjorden, og dei frå Bjørkedalen.

Desse variasjonane lyt undersøkjast nærare. Dei bør definerast ved måltal og strategiske foto, gjerne også som slepemotstand. Ikkje minst er det grunn til å granske fleire veggbåtar og om mogleg datere, slik at vi kan kome etter med om det finst fleire frå midten av 1700 eller jamvel før. Ei nøyen naustvandring i Borgund, Skodje, Vatne og Tomrefjord burde vera bryet verdt. Dertil lyt vi byggje.

Vi lyt byggje mange i ulike storleikar og til ulike føremål.

Nokon lyt ta på seg og arbeide konsentrert med snidbetningar i nokre år. Det lyt målast, byggjast og reknast.

Dei nybygde båtane lyt brukast sommar som vinter, til roing, segling og fisking. Då ville vi kunne koma langt lenger. For den som får eit slikt oppdrag, vil det vera eit fælande interessant arbeid.

Jon Bojer Godal

Dette er ei bok om tradisjonsbåtar i Møre og Romsdal. Her har sjøen og aktivitetar knytte til den vore viktigaste næringsveg, og knapt noko anna fylke har eit så rikhaldig utval av tradisjonsbåtar.

Denne boka er ein oppfølgjar til boka Å tenkje geitbåt og byggje ein (2014), som først og fremst tok for seg geitbåten ut frå prinsippet om at alle mål bor i færingen.

Tradisjonsbåtar i Møre og Romsdal

Den gåtefulle snidbetningen blir presentert i denne boka. Etter at desse to gamle båttypane geitbåt og snidbetning gjekk ut av produksjon, fekk vi mange nye typar og variantar: lystringar, møringar, flatbotningar, prammar, doryar og fleire slags notbåtar, kravellbygde fiskebåtar og klinkbygde motorbåtar. Dei tre store elvane i fylket hadde dessutan kvar sine elvebåtar.

Vi følgjer fire båttypar gjennom heile byggjeprosessen: nordmørslystring, flatbotna pram, beingangar og kravellbygd fiskebåt.

Dei største båtbyggjarbygdene i Møre og Romsdal var Vestnes og Tresfjord. Ingen annan stad i Noreg kom ein så langt i retning av å produsere båtar på samleband.

Vi får glimt frå det eventyret i denne boka.

Byggjetempoet kunne vere svært høgt – på det meste kunne det gå ut båt kvar dag frå dei største båtbyggjeria.

Det var i Vestnes at det på slutten av 1800-talet – i tillegg til dei mindre – òg vart bygd store farkostar for utaskjers fiske. Etter kvart dreidde produksjonen seg mot fartøy og hjelpebåtar for sildefiske. Då sildefisket braut saman, kom sjarktida, med bygging av små motorbåtar etter same prinsipp som for doryar og basbåtar til sildefiskeria. Og då oljealderen sette inn, vart lystbåtar eit viktig produkt. Slik har båtar og bygginga av dei endra seg i takt med den teknologiske utviklinga. Overgang frå øks til sag var eit viktig sprang i teknologi, og det var òg skiftet frå å byggje i klink til å byggje i kravell. Desse to følgdest åt heilt til plast og aluminium tok over som byggjematerialar i dei siste tiåra av 1900-talet.

Boka har med eit kapittel om bygging av stø med vorr.

Radikalt nytt stoff kjem også i eit kapittel om testing av to tradisjonsbåtar i Skipsmodelltanken i Trondheim.

ISBN 978-82-450-2008-3

,!7II2E5-acaaid!

Jon Bojer Godal

Tradisjonsbåtar i Møre og Romsdal BÅTA R I M ØR E OG ROM SDA L BA ND 2 DEI G A M L E FOR S TO MY K J E 2