Rettslære 2 (2022) NYN (9788211042873)

Rettslære 2 HASSE BERGSTRØM Rettslære 2 er skriven for læreplanen i programfaget rettslære 2 i vidaregåande skule, som gjeld frå 1. august 2022.

Ei av dei sentrale endringane er at strafferetten er flytta frå rettslære 1 til rettslære 2 og utvida med seksuallovbrot. Reglane om seksuallovbrota er grundig forklarte og illustrerte med rettspraksis. Vidare er det eit nytt kapittel om personvern, som tek føre seg personvernlovgjevinga og «juridiske problemstillingar som oppstår i samband med bruk av informasjons- og kommunikasjonsteknologi».

Omfanget og djupna i stoffet er også påverka av nyare eksamensoppgåvepraksis. Det er lagt vekt på grundige forklaringar av hovudreglar innanfor strafferett, erstatningsrett og forvaltningsrett, som tradisjonelt har vore kjernetema for eksamensoppgåver.

Dei fleste kapitla blir avslutta med djupdykkoppgåver. Desse er meinte som grunnlag for djupneundersøkingar og utforsking.

Læreverket omfattar • Lærebok • Lovsamling som blir oppdatert kvart år • Nettressursar for elev og lærar • SVAR – Slik løyser du oppgåver i rettslære, lære- og oppslagsbok

HASSE BERGSTRØM RETTSLÆRE 2

På grunn av endringane i læreplanen er denne 5. utgåva av Rettslære 2 ein gjennomgripande revisjon av tidlegare utgåver – både pedagogisk og juridisk.

NYNORSK

Forfattar Hasse Bergstrøm er cand.jur. og cand.oecon. frå Universitetet i Oslo. Han har meir enn 40 års erfaring frå undervisning i vidaregåande skule, medrekna fleire år ved lærarutdanninga (ILS) ved UiO. Han har lang erfaring som lærebokforfattar.

SAMFUNNSFAG OG ØKONOMI

NYN ISBN 978-82-11-04287-3

Rettslære 2

NYNORSK

Copyright © 2022 by Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved 5. utgåve / 1. opplag 2022 ISBN: 978-82-11-04287-3 Omsetjing til nynorsk: Semantix Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Grafisk design: Tove Nilsen Designstudio Omslagsdesign: Tove Nilsen Designstudio Omslagsfoto: © Proxima Studio / Shutterstock Boka er gjeven ut med støtte frå Utdanningsdirektoratet.

Spørsmål om denne boka kan rettast til: Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 E-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no Materialet er verna etter åndsverklova.

Utan uttrykkeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillate når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.

Innhald

1.

1.1

Rett og rettferd i ein rettsstat .......................... 11 Ein rettsstat ........................................

3.

Alminneleg strafferett ............ 51

3.1. Reaksjonssystemet .............................

3.1.1

13

Straff ................................................

53 53

3.1.2 Andre strafferettslege

1.2 Rettstryggleik og legalitetsprinsippet .............................

15

reaksjonar ........................................

60

1.3 Rett og rettferd ...................................

16

3.2 Dei fire straffevilkåra...........................

62

Verkar lova etter føremålet? ......

18

Djupdykk ......................................................

1.3.1

22

3.2.1 Straffevilkår 1: Kravet om lovheimel .....................

63

3.2.2 Straffevilkår 2:

2.

Juridisk metode ....................... 23

Ingen straffridomsgrunn ..............

71

2.1 Rettsreglar og andre reglar .................

24

2.2 Rettsspørsmål .....................................

25

2.3 Juridisk metode ...................................

26

3.2.4 Straffevilkår 4: Kravet om skuld ...

83

2.3.1 Problem ............................................

27

Djupdykk ......................................................

94

2.3.2 Drøfting ............................................

28

2.3.3 Konklusjon .......................................

29

4.

2.4 Rettskjeldene ......................................

29

4.1 Seksuallovbrot.....................................

2.4.1 Lovtekstar .......................................

31

4.1.1

Tre kategoriar seksuallovbrot .....

97

2.4.2 Lovførearbeid..................................

32

4.1.2 Valdtekt ...........................................

99

2.4.3 Rettspraksis ....................................

32

4.1.3 Seksuell handling

2.4.4 Forvaltningspraksis .......................

33

utan samtykke ...............................

102

2.4.5 Sedvane ...........................................

34

4.1.4 Seksuelt krenkjande åtferd.........

103

2.4.6 Juridisk teori....................................

35

4.1.5 Andre seksuallovbrot ...................

105

2.4.7 Reelle omsyn ..................................

35

4.2 Valdslovbrot......................................... 108

2.4.8 Folkerett og EU/EØS-rett .............

36

4.2.1 Kroppskrenking ..............................

108

2.5 Tolking av lovtekstar ...........................

37

4.2.2 Kroppsskade ...................................

111

2.5.1 Lovtolking ........................................

37

4.2.3 Drap...................................................

114

2.5.2 Tolkingsresultatet .........................

38

4.2.4 Aktlaust drap ..................................

117

2.5.3 Rettstryggleik og lovtolking .......

43

4.3 Vinningslovbrot ...................................

121

3.2.3 Straffevilkår 3: Kravet om skuldevne ....................

79

Spesiell strafferett.................. 95 96

2.5.4 Rettskollisjonar ..............................

44

4.3.1 Tjuveri ...............................................

121

2.6 Lovgjevingslære ..................................

44

4.3.2 Underslag ........................................

126

Djupdykk ......................................................

50

Djupdykk ...................................................... 136

InnhALD

5.

Erstatningsrett ....................... 137

5.1 Erstatningsvilkåra ............................... 139 5.1.1

6.

Erstatningsvilkår 1: Ansvarsgrunnlaget........................

6.1.1 139

5.1.2 Erstatningsvilkår 2: Årsakssamanheng ........................

Forvaltningsorgan ..........................

212

6.1.2 Forvaltningsvedtak .......................

213

6.2 Reglane om inhabilitet ........................ 217 142

6.2.1 Inhabilitet etter § 6 første ledd .... 218

5.1.3 Erstatningsvilkår 3: Pårekneleg tilstand .......................

Forvaltningsrett ...................... 209

6.1 Forvaltningsverksemd ......................... 210

6.2.2 Inhabilitet etter § 6 andre ledd 143

– særeigne forhold ........................

5.1.4 Erstatningsvilkår 4:

219

6.2.3 Inhabilitet etter § 6 tredje ledd

Økonomisk tap ...............................

146

5.2 Barn og ungdom sitt ansvar ................

151

– avleidd inhabilitet ....................... 220 6.2.4 Kurante avgjerder

5.2.1 Mindreårige sitt

etter § 6 fjerde ledd ......................

221

erstatningsansvar .........................

151

5.3 Foreldre sitt erstatningsansvar ..........

161

treffast einskildvedtak ....................... 223

5.3.1 Foreldra sitt skuldansvar .............

162

6.3.1 Alminnelege reglar

5.3.2 Foreldra sitt objektive ansvar .....

164

6.3 Saksbehandlinga når det skal

for saksbehandling........................ 224 6.3.2 Saksbehandlingsreglane

5.4 Arbeidsgjevaransvaret ........................ 169 5.4.1 Arbeidsgjevaren sitt ansvar for arbeidstakarane sine handlingar ..

for einskildvedtak .......................... 227 169

6.3.3 Om vedtaket ................................... 239

5.5 Bilansvaret ........................................... 183

6.4 Klage og omgjering.............................. 241

5.5.1 Bilansvarslova ................................

183

6.4.1 Omgjering og klage til

5.6 Det ulovfeste objektive ansvaret ........ 188

overordna forvaltningsorgan ......

5.6.1 Ekstraordinær stor fare................

188

6.4.2 Klage til Sivilombodet .................. 243

5.6.2 Stadig risiko ....................................

189

6.4.3 Klagegrunnlaga .............................. 244

5.6.3 Typiske skadar................................

190

6.5 Søksmål mot stat eller kommune ....... 245

5.7 Erstatningsoppgjeret .......................... 194

Djupdykk ...................................................... 252

5.7.1 Full erstatning ................................

194

5.7.2 Medverknad frå skadelidde .........

195

7.

erstatningsansvaret .....................

197

7.1 Demokratiet si stilling i Noreg ............ 254

5.7.4 Fleire skadevaldarar ......................

198

5.7.3 Lemping av

Djupdykk ...................................................... 208

4

241

Demokrati og menneskerettar ...................... 253 7.1.1

Demokrati som omgrep................ 255

7.1.2 Demokratiet i noreg...................... 256

InnhALD

7.2 Grunnleggjande menneskerettar ........ 259 7.2.1 Verdserklæringa om

9.

Miljørett ................................... 309

9.1 Forureiningslova .................................. 310 Føremål og verkeområde .............

311

9.1.2 Kva er forureining? ........................

312

konvensjonen (EMK) ...................... 262

9.1.3 Plikta til å unngå forureining .......

313

7.2.3 Utvalde menneskerettar ............. 264

9.1.4 Erstatning og straff ......................

314

menneskerettar ............................. 260 7.2.2 Den europeiske menneskeretts-

9.1.1

9.2 Mangfaldet i naturen ........................... 315

7.3 Demokrati for den samiske befolkninga i Noreg ............... 271 7.3.1 Samane sine rettar ....................... 272

9.2.1 naturmangfaldlova .......................

315

9.3 Alvorleg miljøkriminalitet

7.3.2 Sametinget ..................................... 272

etter straffelova .................................. 323

7.3.3 Framleis fordomar.......................... 273

9.4 Friluftslova .......................................... 328

Djupdykk ...................................................... 276

9.4.1 Innmark og utmark ........................ 328 9.4.2 Dei einskilde allemannsrettane ... 330

8.

Personvern............................... 277

9.4.3 handheving av lova ....................... 333

8.1 Personvernforordninga ........................ 278

Djupdykk ...................................................... 338

8.1.1

Omgrep, artikkel 4 ......................... 279

8.1.2 Unntak frå personvernforordninga................. 280 8.1.3 Lovleg behandling av

10. Dagsaktuelle juridiske problemstillingar ..................... 339 10.1 Problemstilling .................................... 341

personopplysningar

10.1.1 Presisering og avgrensing ...........

– behandlingsgrunnlag .... ............. 280

10.1.2 Framstilling ...................................... 342

341

8.1.4 Kameraovervaking......................... 284

10.2 Dagsaktuelle problemstillingar ........... 342 10.2.1 Rettsavgjerder ............................... 343

8.1.5 Særlege kategoriar av personopplysningar ................. 286

10.2.2 Dagsaktuelle problemstillingar frå media ......... 344

8.1.6 Retten til innsyn, retting og sletting ......................... 286

Domsregister ................................. 345

8.2 Juridiske problemstillingar ved bruk av IKT .................................... 290 8.2.1 Straff og erstatning for ytringar... 290

Stikkordsregister ........................... 348

8.2.2 Retten til eige bilete ..................... 292

Bilete og illustrasjonar................... 352

8.2.3 Straff og erstatning for deling av bilete ........................

301

8.2.4 Sporing av rørsler .......................... 304 Djupdykk ...................................................... 308 5

Føreord

Denne læreboka dekkjer den nye læreplanen med verknad frå hausten 2022 for programfaget rettslære 2 i studieførebuande programområde i den vidaregåande skulen. Læreboka er den sentrale delen i eit læreverk som også består av nettressurs, ny lovsamling kvart år og læreboka SVAR – Korleis svare på oppgåver i rettslære. Boka er godt eigna til sjølvstudium, for elevar, privatistar og andre lesarar.

Denne femte utgåva av Rettslære 2 er resultatet av ein gjennomgripande revisjon av tidlegare utgåver, både pedagogisk og juridisk, som vart naudsynt ut frå store endringar i læreplanen.

Bruke rettsreglar Læreplanen bruker verbet «bruke» i fleire kompetansemål. Forutan området juridisk metode blir verbet brukt i måla for strafferetten, erstatningsretten, forvaltningsretten og reglane om personvern. Denne målskildringa har vore viktig for val av djupne og omfang på desse rettsområda. Å bruke rettsreglar til å løyse konkrete tilfelle inneber at elevane må øve seg på å løyse praktiske oppgåver frå desse rettsområda, som naturlegvis også vil vere spesielt relevante til sentralt gjeven skriftleg eksamen.

Omfang og djupne i stoffet er også påverka av nyare eksamensoppgåvepraksis. Det er lagt vekt på grundige og tilstrekkelege forklaringar av hovudreglar innanfor strafferett, erstatningsrett og forvaltningsrett, som tradisjonelt har vore kjernetema for eksamensoppgåver.

Strafferett har kome inn, og kjøpsrett og avtalerett er tekne ut av kompetansemåla. Alminneleg strafferett og spesiell strafferett har fått kvart sitt kapittel. Seksuallovbrot er nytt jamført med tidlegare. Seksuallovbrota er grundig og detaljert forklarte og illustrerte med rettspraksis.

Det er likevel berre hovudreglane som er framstilte. Spesialreglar innanfor hovudkategoriane, til dømes seksuallovbrot mot barn eller seksuallovbrot ved utnytting av overmaktforhold, er ikkje behandla.

FØREORD

Det ville sprengje ramma for framstillinga. Likevel kan slike avvik frå hovudreglane vere grunnlag for «utforsking».

Utforske rettsreglar Verbet «utforske» førekjem i åtte av ti kompetansemål i læreplanen.

Ordet gjev signal og oppfordring til å gå noko utanfor ramma for læreplanen i den praktiske undervisninga. Læreboka som så kan ikkje behandle alt stoff som kan vere grunnlag for utforsking. Boka framstiller struktur og hovudreglar, men på nettressursen er det mogleg å finne stoff som kan utnyttast i djupna.

Dei fleste kapitla blir avslutta med oppgåver som er kalla «djupdykk».

Desse er meinte som grunnlag for djupneundersøkingar og utforsking.

Det er vanskeleg å sjå føre seg at sentralt gjevne skriftlege eksamensoppgåver føreset omfattande kunnskapar utanfor kjernen i kompetansemåla. Elevane sine «forskingsresultat» vil først og fremst kome til uttrykk i elevføredrag, heimearbeid, debattar mv., og på den måten kunne bidra som karaktergrunnlag for standpunktkaraktersetjing.

Faglærar kan også utforme oppgåver til munnleg eksamen som gjev elevane høve til å vise kva dei har lært. Sentralt gjevne skriftlege eksamensoppgåver må nødvendigvis vere påreknelege og føreseielege med solid grunnlag i kjerneinnhaldet i læreplanen.

Dagsaktuelle juridiske problemstillingar Formuleringa «utforske og drøfte dagsaktuelle juridiske problemstillingar» er brukt i fleire kompetansemål. At ei problemstilling er juridisk, vil seie at ho i prinsippet kan bringast inn for ein domstol i samband med ei konkret sak. Juridiske problemstillingar gjeld tolking av rettsreglar, og dei bør skiljast frå politiske, etiske og filosofiske spørsmål. Spørsmål om miljøavgifter, stemmerettsalder eller rett til fri abort er politiske og ikkje juridiske spørsmål. Læreboka tek først og fremst sikte på å gje grunnlag for å drøfte juss, ikkje politikk, men dermed er det ikkje sagt at politiske, etiske og filosofiske spørsmål knytte til ei lov, ikkje skal debatterast i klasserommet.

8

FØREORD

Nyhende Mykje i boka er vidareføring og oppdatering av tidlegare kjent stoff, naturlig nok. For Rettslære 2 er eit av dei sentrale nyhenda at strafferetten er overført frå Rettslære 1 og utvida med seksuallovbrot. Det har vore utfordrande å velje ut stoff og produsere oppgåver til dette temaet.

Elles vil eg peike på kapittel 8 med framstilling av ny personopplysningslov og juridiske problemstillingar ved bruk av IKT. Dette er nye utfordringar for lærarar og elevar.

Ski, januar 2022 Hasse Bergstrøm

9

Rett og rettferd i ein rettsstat

1.1

Ein rettsstat .....................................................13

1.2

Rettstryggleik og legalitetsprinsippet ....15

1.3

Rett og rettferd ...............................................16

Djupdykk .......................................................................22

1

1

Rett og rettferd i ein rettsstat Frå læreplanen: Kjerneelementet rettsreglane i samfunnet handlar om det rettslege forholdet mellom enkeltpersonar og mellom enkeltpersonar og statsmakt.

Det handlar vidare om kunnskapar om rettskjeldene og om kva ferdigheiter ein treng for å kunne bruke gjeldande rett. I tillegg handlar det om å bli medviten om rettane og pliktene ein har som deltakarar i samfunnet.

Du skal kunne • utforske og drøfte skiljet mellom rett og rettferd i ein rettsstat Ei lov er ikkje nødvendigvis rettferdig. Sjølv om lovgjevarane meiner å ha vedteke ei god og rettferdig lov, kan det hende at ho ikkje står seg like godt i praksis. Når samfunnet byrjar å bruke lova, kan det vise seg at ho får konsekvensar som lovgjevarane ikkje hadde føresett.

Spørsmål om rettferd handlar meir om politiske, etiske eller filosofiske problemstillingar enn om juss. Rettferd blir likevel drege inn i drøftingar av kva som er føremålet med ei bestemt lov, og korleis enkeltføresegner bør tolkast for å kome fram til rimelege resultat i enkelttilfelle.

Jørgen hattemaker av Alf Prøysen Ja, fysst så vil je nevne min stilling og min stæinn: Je står og svarve hatter i Salomo sitt læinn.

Sjøl bær’ je navnet Jørgen, så skilnaden er stor, Men både je og Salomo kom nakne tel vår jord.

Sola skinn’ på deg Så skuggen fell på meg, Men graset er grønt for æille.

Alf Prøysen sin song om Kong Salomo og Jørgen hattemaker blir ofte trekt fram for å understreke prinsippet om likskap for lova – eit av dei viktigaste prinsippa for rettsstaten.

12

KAPITTEL 1 | Rett og rettferd i ein rettsstat

1.1

Ein rettsstat

Ein rettsstat er ein stat der innbyggjarane har rettstryggleik.

Vern av rettar mellom menneske

Vern mot statleg maktovergrep

Maktfordelings­ prinsippet

Samfunns­ kontrakt

Rettstryggleik er nemningar på det vernet staten gjev rettane til den einskilde borgaren. Det vil seie lovreglar som beskyttar eigedomsretten og andre rettar. I ein rettsstat blir det slege hardt ned på tjuveri, underslag og mange andre strafflagde handlingar, og styresmaktene kan gje bistand for å sørgje for at avtalar blir haldne. Lovene er tilgjengelege for alle, og dei er lette å forstå, slik at alle skjøner kvar grensa går mellom det som er tillate og ikkje tillate, og kva ein risikerer ved lovbrot.

Rettstryggleik blir også brukt som nemning på det vernet borgarane har mot overgrep og vilkårleg maktutøving frå staten sjølv. Staten gjev massevis av lover som gjev borgarane plikter og rettar, men omsynet til rettstryggleik tilseier at lovene må praktiserast etter eit likskapsprinsipp.

Det er derfor eit grunnleggjande krav i ein rettsstat at borgarane kan få saka si prøvd for uavhengige domstolar, også når staten sjølv er motpart.

Lova skal gjelde likt for alle, utan usakleg forskjellsbehandling.

Utviklinga av Noreg som ein rettsstat starta for alvor med Grunnlova av 1814, som blant anna innførte maktfordelingsprinsippet. Ei deling av statsmakta mellom ei lovgjevande, ei utøvande og ei dømande makt er ein grunnleggjande føresetnad for demokrati og rettstryggleik.

Maktfordelingsprinsippet er utleidd av ideen om ein samfunnskontrakt mellom staten og den einskilde borgaren. Ideen vart først lagt fram av filosofen Jean-Jacques Rousseau i boka Om samfunnskontrakten eller statsrettens grunnsetningar. Boka fekk mykje å seie for den franske revolusjonen i 1789, elleve år etter Rousseaus død, og seinare for utforminga av Grunnlova i Noreg i 1814. Rousseau meinte at borgarane av staten inngår ein langsiktig kontrakt med staten der dei gjev frå seg fridom og tek på seg plikter overfor ei felles statsmakt. Til gjengjeld skal staten gje borgarane vern i form av tryggleik og rettar. Dette tyder i praksis at du, som samfunnsborgar, kan få rett til utdanning, behandling ved sjukdom, pengar ved arbeidsløyse, pensjon ved høg alder, osv. Til gjengjeld må du tilpasse deg som ein god samfunnsborgar, betale skatt og rette deg etter lover og reglar.

Maktfordeling i statsretten vil seie at statsmakta i prinsippet blir delt slik: • Den utøvande makt (konge, regjering eller liknande) • Den lovgjevande makt (Stortinget, Riksdagen, parlamentet eller liknande) • Den dømande makt (domstolane) 13

KAPITTEL 1 | Rett og rettferd i ein rettsstat

Jean-Jacques Rousseau (1712–1778) gav ut boka Om samfunnskontrakten eller statsrettens grunnsetningar i 1772, der han introduserte maktfordelingsprinsippet.

Samfunnskontrakten er ein tenkt avtale der borgarane i eit samfunn gjev avkall på delar av fridomen sin til ei overordna statsmakt mot å bli beskytta av menneskerettar og mot ytre fiendar. Deling av statsmakta mellom ei lovgjevande, ei utøvande og ei dømande makt ville hindre maktmisbruk frå ein eineveldig konge eller annan statsleiar.

14

KAPITTEL 1 | Rett og rettferd i ein rettsstat

1.2 Grunnlag i lov

Rettstryggleik og legalitetsprinsippet

Legalitetsprinsippet tyder at inngrep frå staten i private forhold må ha grunnlag i lov. Prinsippet vart skrive inn i Grunnlova i 2014. Tidlegare vart prinsippet rekna som konstitusjonell sedvanerett, det vil seie sedvanerett av same rang som Grunnlova sjølv.

Grunnlova § 113.

Styresmaktene må ha grunnlag i lov for å gripe inn overfor einskildmennesket.

Legalitetsprinsippet er grunnleggjande i ein rettsstat. Det beskyttar deg som borgar mot statleg maktmisbruk. Du kan verken fengslast, fråtakast eigedomsrett eller andre rettar utan at dette er bestemt ved lov.

Inga tilbake­ verkande kraft

Grunnlag i lov er eit krav som gjeld på handlingstidspunktet. Det følgjer av Grunnlova § 97 at inga lov må gjevast tilbakeverkande kraft. Styresmaktene kan difor ikkje gripe inn med straff ved å vedta ei lov etter at handlinga vart utført, sjølv om ho er aldri så kritikkverdig.

Grunnlova seier ikkje kva som skal reknast som inngrep i private forhold, men det er klart at slike inngrep ikkje berre omfattar straff i form av fengsel eller bot, men også ei rekkje påbod, forbod, tilbakekall av løyve, osv. På strafferetten sitt område er legalitetsprinsippet også lovfest i Grunnlova § 96(1), og ytterlegare presisert i straffelova § 14.

Grunnlova § 96.

Ingen kan dømmast utan etter lov eller straffast utan etter dom.

Dømmast tyder straffedømmast, og lov tyder her lovtekst i lover vedtekne av Stortinget. Dersom du til dømes drep kameraten din, kan du straffast etter til straffelova § 275 som bestemmer at «[d]en som dreper en annen, straffes med fengsel fra 8 inntil 21 år». Dersom du gjer dette (gjerningsskildringa), blir du straffa med fengsel i 8 inntil 21 år (straffetrugsel).

Du skal frifinnast dersom det ikkje finst noka lov med straffetrugsel for det du har gjort. Det må vere heimel i lov for straff, sjølv om handlinga er aldri så forkasteleg sett med moralske auge.

15

KAPITTEL 1 | Rett og rettferd i ein rettsstat

1.3

Rett og rettferd

Vi skil mellom to grunnleggjande typar av problemstillingar. Den eine er spørsmålet om kva som er gjeldande rett. Den andre er spørsmålet om korleis lova bør vere.

Gjeldande rett

Rettferd

Spørsmålet om kva som er gjeldande rett på eit bestemt område eller i ei konkret sak, er eit spørsmål om tolking av dei lovene vi har. Korleis vi går fram for å løyse rettsspørsmål, høyrer til juridisk metode, og det blir det gjort grundig greie for i kapittel 2.

Spørsmålet om ei lov er rettferdig, er ofte ikkje lett å svare på. Svaret avheng i stor grad av auga som ser.

Spørsmålet blir ikkje berre stilt av juristar, men også av andre samfunnsvitarar med interesse for sosiologi (lære om sosial åtferd og fellesskap), filosofi og historie. Spørsmålet om rettferdige lover er nær knytt til korleis makt er fordelt i samfunnet. Samfunnet har fleire interessegrupper med makt til å påverke kva for lover som skal vedtakast, og kva slags innhald dei bør ha.

Spørsmålet om ei lov er rettferdig, er også eit spørsmål om lova verkar etter føremålet, og om lova har utilsikta verknader som i for stor grad gjer lova lite føremålstenleg.

Filosofen Aristoteles utvikla ein teori om at rettferd er knytt til likskap og fordeling. Dette gav oss omgrep som likevektsrettferd og fordelings­ rettferd.1

Likevekts­ rettferd

Teorien om likevektsrettferd har gjeve oss reglar om at plikter og rettar skal vere i balanse. Avvik frå likevekt skal gjenopprettast. Det er til dømes likevektsrettferdige reglar i forbrukarkjøpslova som seier at forbrukaren ikkje pliktar å betale før vara blir levert, at han eller ho kan heve kjøpet dersom vara har ein vesentleg mangel, og at det kan krevjast erstatning for forseinka levering.

Likevektsrettferd har i lang tid også prega strafferetten. Bibellæra om auge for auge, tann for tann, er eit utslag av likevektsprinsippet, noko som gav oss straffar som dødsstraff for drap. I moderne strafferett har

1

16

Ifølgje Vilhelm Aubert, Rettssosiologi, Universitetsforlaget, 5. opplag 1989, side 45.

KAPITTEL 1 | Rett og rettferd i ein rettsstat

prinsippet om likevekt måtta vike for andre omsyn, til dømes omsynet til rehabilitering og tilbakeføring til samfunnet.

Likevektsrettferd er særleg tydeleg i erstatningsretten. Hovudregelen er at ein aktlaus skadevaldar skal gjenopprette likevekta ved å erstatte verdien av den skade han eller ho gjorde.

Fordelings­ rettferd

Fordelingsrettferd tyder å fordele byrder og gode likt. Like tilfelle skal behandlast likt. På same måte som foreldra bør gje like mykje lommepengar til jamaldrande barn, bør staten også behandle personar med same inntekt og formue likt i skattelovene. Straff bør utmålast likt for same forhold.

Skattelovene er eit godt døme på korleis lovgjevaren har vurdert ei rettferdig fordeling av skatteplikta. Det blir rekna som rettferdig å skatte etter evne.

Eit kjent døme på skattlegging som av folk flest blir oppfatta som urettferdig, er reglar om koppskatt (etter tysk: Kopf = hovud). Tenk deg at alle borgarar skal betale kr 100 000 i skatt per år. Ei slik fordeling av byrdene kan verke særs inngripande overfor dei fattige, men ho har lite å seie for dei rike. Ein proporsjonal skatt (same prosent for alle) vil vere meir rettferdig, men vil framleis vere tung å bere for dei fattigaste som treng pengane sine til å dekkje nødvendige behov. Det mest rettferdige er derfor skattereglar som gjer skatteplikta progressiv (til større inntekt, til høgare skattesats i prosent).

Eit skattesystem som det norske er prega både av skatt på inntekt og formue og av avgifter og eigendelar. Til større del av statens inntekter som er finansiert med avgifter, til meir vil systemet likne på koppskatt, med urovekkjande og utilsikta verknader for forholdet mellom fattig og rik.

Prinsippet om fordelingsrettferd gjeld ikkje berre lover som fordeler byrder. Det gjeld også lover som fordeler gode, til dømes retten til utdanning eller retten til medisinsk behandling. Alle skal gjevast same sjanse. Ei lov som seier at høgare utdanning i hovudsak er gratis, skulle derfor vere rettferdig. Alle skal kunne bli lege, ingeniør eller advokat, uavhengig av den økonomiske evna si.

17

KAPITTEL 1 | Rett og rettferd i ein rettsstat

Statsminister Margaret Thatcher forsøkte i 1970 å innføre ein koppskatt i Storbritannia. Det skapte store opptøyar. Skatten vart ikkje innført, og forsøket innleidde slutten på Thatcher si regjeringstid.

1.3.1

Verkar lova etter føremålet?

Alle lover har eit føremål, og det er derfor naturleg å spørje i kva grad lova bidreg til å oppnå føremålet, og om ho har utilsikta verknader som motarbeider føremålet.

La oss ta kontantstøttelova av 1998 som døme. Paragraf 2 bestemmer at kontantstøtte blir ytt for barn mellom eitt og to år dersom foreldra ikkje nyttar seg av offentleg finansiert barnehageplass. Føremålet er at familiane får meir tid til omsorg for eigne barn. Eit omstridt spørsmål er om lova har uønskte og utilsikta sosiale verknader. Lova kan føre til at ein av ektefellane fell utanfor arbeidslivet, og det kan i sin tur føre til dårleg familieøkonomi, som ikkje er til barnas beste. Barna får kanskje ikkje den sosiale læringa som dei gjer i ein barnehage.

Eit anna døme kan vere innføringa av straffelova § 316 som forbyr og set straff for kjøp av seksuelle tenester frå vaksne. Føresegna blir gjerne omtalt som «sexkjøpslova». Føremålet er å få ned omfanget av prostitusjon. Forsking tyder på at lova har redusert omfanget av prostitusjon

18

KAPITTEL 1 | Rett og rettferd i ein rettsstat

med 20–25 %.2 Tala er usikre fordi det er vanskeleg å berekne i kva grad lova har ført til meir skjult prostitusjon innandørs i staden for på gata.

Il

Forbodet mot kjøp av sex har etter straffelova § 316 ei strafferamme på 6 månader i fengsel. Forsøk på kjøp var strafflagd inntil det vart bestemt at forsøk på strafflagde handlingar med strafferamme under eitt år ikkje lenger skulle straffast, jf. straffelova § 16. Det er berre fullbyrda kjøp som no kan straffast, noko som er vanskeleg å bevise. Det er framleis omstridt om lova verkar etter føremålet.

TEST DEG SJØLV 1.

2.

3.

4.

Kva kjenneteiknar ein rettsstat?

Kva meiner vi med maktfordelingsprinsippet?

Kva meiner vi med legalitetsprinsippet?

Kva for prinsipp kan brukast for å ta stilling til om ei lov er rettferdig?

2 Vista Analyse leverte ein analyse om verknadene til Justisdepartementet i 2014. Det er likevel strid om røyndomsskildringa.

19

KAPITTEL 1 | Rett og rettferd i ein rettsstat

ØVINGAR 1.1 Kina innførte ei lov i 2021 (tryggleikslova) som gjer det strafflagd å distribuere skrifter med «opprørsk innhald». Seks personar i ei nettavis vart pågripne, og avisa vart lagd ned. Alle dei tilsette vart sagde opp.

• Drøft og vurder hendinga i lys av prinsippa for ein rettsstat.

1.2 Polen innførte ei lov i 2020 som blant anna gjorde det mogleg for styresmaktene å sparke dommarar som kritiserer politiske styresmakter.

Lovreforma blir grunngjeven med at rettssystemet bruker for lang tid, og at dommarane har for stor makt.

• Drøft og vurder lovreforma i lys av prinsippa for ein rettsstat.

1.3 Frida Karlsrud er motstandar av vaksinen mot covid-19. Regjeringa innførte reglar om vaksinepass for å kunne delta på aktivitetar og besøke restaurantar. Frida bestemte seg for å markere motstanden sin med ein demonstrasjon utanfor lokala til helsedepartementet. ho laga dokker av fleire regjeringsmedlemer, som ho hengde opp i heimesnikra galgar.

Dokkene hadde ein plakat på brystet der det stod «Vaksinefascist».

Politiet kom raskt til staden og pågreip Frida og sette henne på glattcelle i ei veke. Deretter tok politiadvokat Peder Ås ut tiltale mot Frida for brot på straffelova § 181 (ordensforstyrring), § 182 (opptøyar) og § 183 (oppfordring til ei strafflagd handling).

Statsminister hedda Anfinsen fekk høyre om saka. ho syntest opptrinnet med galgar og hengjande dokker var skremmande. Regjeringa fekk derfor i all hast sendt eit lovforslag til Stortinget som auka strafferammene i §§ 181–183.

Like før straffesaka mot Frida skulle behandlast i tingretten, ringde statsministeren til dommaren og sa at ho forventa streng straff for handlingane. Det burde bli minst fire år i fengsel for slike handlingar, meinte ho.

20

KAPITTEL 1 | Rett og rettferd i ein rettsstat

Frida sin forsvarar hevda at Frida ikkje hadde gjort noko ulovleg i det heile. ho hadde vorte utsett for ei rekkje brot på menneskerettane sine, medrekna ytringsfridomen. Styresmaktene hadde brote prinsippa for ein rettsstat på ei rekkje område, hevda han.

• Drøft og vurder om staten kan ha brote prinsippa for rettsstaten i saka mot Frida.

21

KAPITTEL 1 | Rett og rettferd i ein rettsstat

Djupdykk Dykk 1

Bruk prinsippa om likevektsrettferd og fordelingsrettferd, og finn fram til lover, innanfor eller utanfor rammene av læreplanen, som kan seiast å byggje på eit av desse prinsippa.

Dykk 2

Finn ei lov eller ein paragraf i ei lov som du meiner er urettferdig.

Forklar kvifor.

22

Juridisk metode

2.1

Rettsreglar og andre reglar .........................24

2.2

Rettsspørsmål .................................................25

2.3

Juridisk metode...............................................26

2.4

Rettskjeldene ..................................................29

2.5

Tolking av lovtekstar .....................................37

2.6

Lovgjevingslære ..............................................44

Djupdykk .......................................................................50

2

2

Juridisk metode Frå læreplanen: Kjerneelementet juridisk metode handlar om å bruke rettsreglar og skilje rettsreglar frå andre normer og reglar i samfunnet. Juridisk metode er læra om kva rettskjelder som finst, og korleis ein går fram når ein bruker rettskjeldene for å løyse rettsspørsmål. Kjerneelementet handlar om å bruke prinsippa i rettskjeldelæra og juridisk oppgåveteknikk for å løyse rettslege spørsmål.

Du skal kunne • utforske og bruke ulike rettskjelder for å løyse juridiske problemstillingar • identifisere partar, krav, rettsleg grunnlag og juridisk problemstilling, og gjennomføre juridisk drøfting og kome fram til ein konklusjon

Ein norsk jurist er ein person som har studert rettsvitskap ved eit universitet i Noreg og fullført ein mastergrad. Som jurist kan du få jobb som advokat, dommar, saksbehandlar i eit departement eller i andre offentlege organ. Du kan også jobbe i privat sektor, til dømes på eit juridisk kontor i ein bank eller ei anna verksemd. Det kryr av juristar i arbeidslivet, og dei har alle éin ting felles. Når dei skal ta stilling til eit «rettsspørsmål», bruker dei «juridisk metode». Dersom du som jurist skal svare på eit rettsspørsmål, kan du ikkje berre synse med eigne meiningar.

Du må finne fram til svar som er forankra i metodelæra. Men kva er eigentleg det? Og kva er eit rettsspørsmål?

2.1

Rettsreglar og andre reglar

Rettsreglar

Rettsreglar er kjenneteikna ved at dei er vedtekne av offentlege organ, til dømes Stortinget eller eit departement. Styresmaktene kan straffe eller bruke makt for å få folk til å følgje lovene.

Andre reglar

Brot på andre reglar i samfunnet, som ikkje er rettsreglar, gjev verken straffansvar eller erstatningsansvar. Det kan dreie seg om enkle normer for skikk og bruk, men også reglar der brot kan få store konsekvensar, til

24

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Ein jurist bruker alltid juridisk metode når eit rettsspørsmål skal belysast og avgjerast.

dømes brot på ein dopingregel i idretten, som ikkje samtidig er ein rettsregel. Utestenging frå deltaking i konkurransar på grunn av doping er ein privat reaksjon frå idrettsrørsla sine eigne organ, men er ikkje straff i juridisk forstand.

2.2

Rettsspørsmål

Eit rettsspørsmål skil seg frå andre spørsmål fordi du må bruke rettsreglar for å løyse det. Du må finne fram til kva for rettsreglar som gjeld, og kva innhald dei har. Vi skil mellom generelle rettsspørsmål og individu­ elle rettsspørsmål.

Generelle rettsspørsmål

Generelle rettsspørsmål er spørsmål om kva reglar som gjeld i situasjonar som er felles for alle eller ei gruppe personar. Eit døme er: «Kva reglar gjeld for erstatningsansvar for barn og ungdom under 18 år?»

Spørsmålet er generelt, fordi vi er ute etter dei reglane som gjeld alle barn og ungdomar under 18 år. Eit anna generelt rettsspørsmål kan vere: «Kva er forskjellen på tjuveri og underslag?» Også dette spørsmålet er generelt.

25

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Individuelle rettsspørsmål

Individuelle rettsspørsmål er spørsmål om kva reglar vi skal bruke for å løyse eit konkret tilfelle, til dømes i ei sivil sak mellom to partar, eller i ei straffesak. Skal du løyse eit individuelt rettsspørsmål, må du først formulere spørsmålet generelt for å fastleggje innhaldet i dei reglane du vil bruke. Deretter må du vurdere om det konkrete tilfellet passar til den generelle regelen. Dette blir på fagspråket kalla subsumsjon.

2.3

Juridisk metode

Juridisk metode er læra om kva for nokre relevante rettskjelder som finst, og korleis dei argumenta som kan hentast frå dei, blir vektlagde og avvegde mot kvarandre for å ta stilling til eit rettsspørsmål.

Når juristar skal ta stilling til eit rettsspørsmål, bruker dei juridisk metode. Noko forenkla kan vi seie at framgangsmåten består av tre fasar:

KO N

KL US

JO

N

Fase 1. Problem Fase 2. Drøfting Fase 3. Konklusjon

PROBLEM

DRØFTING

Fig. 2.1 Ei god juridisk framstilling skal ha hovud, kropp og hale – i ein heilskap. hovudet er problemstillinga, kroppen er drøftinga, og halen er konklusjonen. Til saman utgjer dei ein samanhengande organisme som ein fisk, utan klare grenser mellom delane. Du kan lese meir om korleis du kan svare på oppgåver i rettslære, i læreboka SVAR (Fagbokforlaget 2020).

26

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Eit god svar på eit rettsspørsmål skal ha problemstilling, drøfting og konklusjon utforma på ein måte som heng logisk og harmonisk saman.

Det er ikkje nødvendigvis klare overgangar mellom dei tre fasane. Dette blir her illustrert med biletet av ein fisk. Den har hovud, kropp og hale, men alle delane inngår i ein samanhengande organisme – ein fisk.

2.3.1

Problem

Første fase er å identifisere og formulere rettsspørsmåla.

Formulere rettsspørsmål

Generelle rettsspørsmål blir stilte som ei meir eller mindre avgrensa problemstilling. Nokre er vide og omfattande, til dømes: «Kva for vilkår må oppfyllast for å bli dømt til straff?» Andre generelle rettsspørsmål kan vere meir avgrensa og presisert, til dømes: «Kva er valdtekt i straffelova si meining?», eller «I kva for tilfelle er ein offentleg tenestemann inhabil til å treffe vedtak i ei sak?».

Individuelle rettsspørsmål blir skildra som ein sivil rettstvist mellom to eller fleire partar, eller som ei straffesak mellom staten og ein lovbrytar.

Saka kan vere skildra med mange faktiske opplysningar. Juristane si oppgåve er «å omsetje» saka til rettslege krav og påstandar som er forankra i rettsreglar. Eit typisk individuelt rettsspørsmål i ei straffesak er om tiltalte er skuldig i det han er tiltalt for, til dømes eit drap.

Partar i saka

Sivile saker har partar, til dømes partane i ein tvist om erstatning eller om eit offentleg vedtak er ugyldig. Partane blir omtalte som høvesvis saksøkjar og saksøkte. Eit individuelt rettsspørsmål i ei erstatningssak kan til dømes vere: «Har Lars Holm krav på erstatning frå Lise Berg?» I éi og same setning blir rettsspørsmålet og partane identifiserte. Lars Holm er saksøkjar, og Lise Berg er den saksøkte.

Straffesaker har også «partar», men her bruker ein omgrep som «mistenkte», «sikta» eller «tiltalte» om lovbrytaren, avhengig av kor langt straffeprosessen har kome. Staten er lovbrytaren sin motpart, representert ved påtalemakta. Eit individuelt rettsspørsmål i ei straffesak kan formulerast slik: «Kan Lars Holm straffast for valdtekt?» Her er det underforstått at staten og Holm er partar i saka. Den som er fornærma i ei straffesak, er ikkje direkte part, sjølv om vedkomande har sterke interesser i utfallet av saka.

27

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

2.3.2 Rettsgrunnlag

Drøfting

Neste fase er drøftinga. Ho bør starte med rettsgrunnlaget for det problemet som er reist, og det er som regel å finne i ein lovtekst.

Er spørsmålet om ein person skal straffast for blotting, er rettsgrunnlaget å finne i straffelova § 298 om seksuelt krenkjande åtferd. I eit spørsmål om eit avslag på ein søknad om byggjeløyve er ugyldig på grunn av inhabilitet, er rettsgrunnlaget å finne i forvaltningslova § 6.

Ulovfest rett (rettspraksis) kan også vere rettsgrunnlag for ei drøfting, noko som er vanleg i erstatningsretten.

Det er ofte ein flytande overgang frå problem til drøfting. Du kan til dømes nemne rettsgrunnlaget alt i den eller dei setninga(ne) som reiser problemet, til dømes: «Spørsmålet er om Marte kan straffast for tjuveri av kjole, jf. straffelova § 321.»

Underproblem

Rettsgrunnlaget for det hovudproblemet som er reist, viser som regel vilkår som må oppfyllast for å bruke lovteksten. Vilkåra er underproblem som i tur og orden også må løysast. Drøftinga består derfor i å problematisere vilkåra i det rettsgrunnlaget som blir brukt.

Dersom problemet er å avgjere om ein person skal straffast for valdtekt etter § 291, jf. § 292, må alle vilkår for straff drøftast. Det må avgjerast om gjerningspersonen brukte «vold eller annen truende atferd» for å oppnå «seksuell omgang», eventuelt i form av «samleie». I tillegg må det drøftast om gjerningspersonen hadde skuldevne (§ 20) og forsett (§§ 21 og 22). Drøftinga løyser seg på denne måten opp i ei drøfting av mange underproblem.

Eit anna døme kan hentast frå arbeidsretten. Dersom problemet er om ei oppseiing er ugyldig på grunn av kjønnsdiskriminering (arbeidsmiljølova § 15-7, jf. likestillings- og diskrimineringslova § 6), vil spørsmålet kunne løysast opp i ei problematisering av vilkåra i arbeidsmiljølova § 13-3, det vil seie spørsmål om forskjellbehandlinga hadde eit «saklig formål», om ho var «nødvendig» og ikkje «uforholdsmessig inngripende».

Rettskjelder

28

Underproblem blir løyste i tur og orden etter same modell som hovudproblemet: problem – drøfting – konklusjon. Argument skal hentast frå rettskjeldene. Det vil seie frå lovtekstar, lovførearbeid, rettspraksis og ulike typar vurderingar i lys av føremålet med lova. Du skal så tydeleg som

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

mogleg gje opp den rettskjelda du hentar argumenta frå, slik at det du skriv, kan etterprøvast. Rettskjeldene er grundig framstilte i avsnitt 2.4.

Lovtekstar må tolkast i den grad det er nødvendig for det rettsspørsmålet du skal løyse. Vi kjem nærare tilbake til lovtolking i avsnitt 2.5.

Avveging og tvil

Avveging og tvil skal uttrykkjast i drøftinga. Argument frå rettskjeldene kan gå i same retning. I så fall blir konklusjonen sikker og klar. Dersom argumenta spriker – nokre taler for og andre imot – må det skje ei vektlegging av argumenta. Du må gje uttrykk for kva du meiner er viktigast.

2.3.3

Konklusjon

Siste fase er å trekkje ein konklusjon. Han skal vere kort, éi til to setning(ar), som svar på rettsspørsmålet.

Ved svar på individuelle rettsspørsmål kan konklusjonar lyde slik: «Lars Holm kan dømmast for valdtekt», «Avslaget på søknaden om byggjeløyve er ugyldig», eller «Oppseiinga av Marte Kirkerud er ugyldig».

Ved svar på meir generelle rettsspørsmål kan det som regel ikkje gjevast så kortfatta konklusjonar. Dersom problemstillinga til dømes er «I kva grad kan ungdom under 18 år haldast erstatningsansvarleg for sine skadevaldande handlingar?», vil konklusjonen vere ei skildring av kva som er gjeldande rett i skadeserstatningslova § 1-1.

Konklusjon og underproblem

Regelen om korte konklusjonar gjeld også ved drøfting av underproblem.

Dersom du til dømes i ei sak om valdtekt har stilt spørsmål om fullbyrda samleie, kan du avslutte slik: «Det er konstatert at gjerningspersonen hadde samleie med fornærma.» Kvar drøfting av eit underproblem bør altså avsluttast med ei formulering som viser at du har teke stilling til problemet. Bruk derfor formuleringar som «Eg konstaterer derfor at …», «Eg legg derfor til grunn for den vidare drøftinga at …», «Det er derfor ikkje tvil om at …», osv. Problem som er reiste, skal ikkje etterlatast hengande i lufta. Du skal ta stilling til dei.

2.4

Rettskjeldene

Ei rettskjelde er ei kjelde der du kan hente argument for å løyse rettsspørsmål. Rettskjeldene er verktøykassen til juristane . Verktøya i kassen blir brukte til å byggje juridiske resonnement.

29

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Det er vanleg å dele rettskjeldene inn i • • • • • • • • •

Lovtekstar Lovførearbeid Rettspraksis Forvaltningspraksis Sedvane Juridisk teori Reelle omsyn Folkerett EU/EØS-rett

I verktøykassen sin har juristen alle rettskjeldene. Lovtekstane er som regel den viktigaste av rettskjeldene.

30

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

2.4.1

Lovtekstar

Lovtekstane er som regel den viktigaste rettskjelda.

Grunnlova Grunnlova § 75 bestemmer at det er Stortinget si oppgåve å gje lover.

Lovene blir derfor til i eit trinnhøgdesystem der Grunnlova, som «sjef» på toppen, har delegert lovgjevingsmakt til Stortinget. Dersom det skulle oppstå konflikt mellom Grunnlova og andre lover, er det Grunnlova som gjeld.

Andre lover Andre lover enn Grunnlova regulerer dei fleste områda av samfunnslivet. Straffelova, forvaltningslova og skadeserstatningslova er nokre døme på slike lover.

Forskrifter Også forskrifter er lovtekstar. Forskrifter er reglar som forvaltninga kan bestemme sjølv dersom lova har gjeve forvaltninga ein slik rett. Vi seier at forskriftene er gjevne «med heimel i» eller «i medhald av» lova.

Stortinget delegerer på denne måten lovgjevingsmakt til regjeringa eller eit departement, til dømes når det i opplæringslova § 1-6 er bestemt at «Kongen i statsråd kan gi forskrifter …».

Innanfor forvaltninga kan det skje ytterlegare delegering av lovgjevingsmakt, til dømes når den einskilde skule er gjeven myndigheit til å vedta eit skulereglement.

Tilvising til lovføresegner

Du må gje opp lov, paragraf og ofte ledd og punktum når du bruker ei lovføresegn. På den måten gjer du resonnementet ditt mogleg å etterprøve. Det vil seie at dei som høyrer eller les argumentasjonen din, kan sjekke i lovteksten om det du seier eller skriv, er korrekt.

Dersom du til dømes som advokat skal hjelpe ein gjerningsperson som er tiltalt for kroppsskade ved å ha slege ut ei tann på fornærma, kan du vise til straffelova § 21, jf. § 22, og hevde at skuldkravet ikkje er oppfylt.

Gjerningspersonen gav fornærma ein lett øyrefik etter å ha vorte kalla idiot. Det var ei uforsettleg følgje at den rotne tanna fall ut. Din klient kan maksimalt bli straffa for kroppskrenking etter § 271, men han skal frikjennast for den på grunn av provokasjon i form av ei særleg provoser­ ande ytring, jf. § 271(2) bokstav b, tredje alternativ.

31

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Sitat frå lovteksten kan markerast med hermeteikn. På denne måten blir resonnementet forankra presist i lovteksten.

2.4.2

Lovførearbeid

Lovførearbeid er forslag, utgreiingar og andre dokument som skriv seg frå arbeidet med å lage lova. Dette materialet gjev opplysningar om føremålet med lova og kva lovgjevaren har meint med dei einskilde paragrafane.

Ein stortingsproposisjon er eit dokument frå førearbeida som blir nytta når eit lovforslag blir sendt frå regjeringa til Stortinget. Her blir dei spørsmåla som lova skal regulere, gjort nærare greie for. Dei einskilde lovparagrafane blir gjevne eigne merknader og grunngjevingar.

Det kan ikkje forlangast at du nemner detaljert kva for dokument og nøyaktig kvar i dokumentet du hentar argumentasjonen din. Det ville sprenge rammene for det arbeidet det er rimeleg å påleggje deg som elev. Ofte er det nemnt i ei lærebok eller andre stader at det står noko i førearbeida til lova som er av interesse for løysinga av rettsspørsmålet.

Då bør du oppgje denne boka som kjelde.

2.4.3

Rettspraksis

Med rettspraksis meiner vi tidlegare dommar frå domstolane. Rettstryggleik tilseier at like tilfelle bør dømmast likt, derfor legg dommarane stor vekt på tidlegare rettspraksis.

Høgsterett Høgsterettsdommane er viktigast fordi desse gjev uttrykk for korleis den høgaste domstolen i landet ser på sakene. Viktige prinsippavgjerder frå Høgsterett blir kalla prejudikat. Dersom Høgsterett har avgjort ei sak, vil liknande saker i framtida få same utfall i dei lågare domstolane med mindre lovgjevarane i mellomtida har endra lova, eller at Høgsterett ombestemmer seg.

Lagmannsrettane Lagmannsrettsdommane har rang under høgsterettsdommane. Dersom det ikkje ligg føre nokon sikker høgsterettspraksis, vil dommar frå lagmannsrettane kunne få stor vekt. Det gjeld i særleg grad dersom ei sak er anka til Høgsterett og vorte avvist av ankeutvalet.

32

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Ill.

når vi i juridisk metode bruker rettspraksis som rettskjelde, vil det seie at vi ser på tidlegare domsavgjerder. Det er viktig for rettstryggleiken at like tilfelle blir behandla likt. Biletet viser rettssal 128 i Oslo Tinghus.

Tingrettane Tingrettsdommane kan også tilleggjast vekt som rettskjelde, men dei har mindre autoritet enn dommane frå Høgsterett og lagmannsrettane.

Bruk av rettspraksis i juridisk argumentasjon bør ha tilvisingar. Dei bør innehalde domstol, år og saksnummer, eller publikasjon, år og sidetal.

I denne boka er det ei rekkje korte samandrag av dommar som du kan bruke når du løyser oppgåver.

Det førekjem ofte at juristar berre skriv at «dette har støtte i klar høgsterettspraksis» eller liknande, utan meir presis informasjon om kva for dommar dei siktar til. Dette er også tillate og føremålstenleg når argumentasjonen ikkje bør bli for lang og innvikla.

2.4.4

Forvaltningspraksis

Forvaltningspraksis er avgjerder som blir tekne i forvaltningsorgan.

Politiet, Forbrukarklageutvalet, Likestillings- og diskrimineringsnemnda og den einskilde vidaregåande skule er døme på slike organ.

33

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Nokre forvaltningsorgan har ei uavhengig stilling og treffer avgjerder på tilsvarande måte som domstolane. Det gjeld til dømes Forbrukarklageutvalet som kvart år treffer rådgjevande avgjerder i forbrukartvistar. Ei tilvising som FKU-2014-864 tyder avgjerd i Forbrukarklageutvalet i 2014 med saksnummer 864.

Døme – Tilvising til rettspraksis Mange høgsterettsdommar blir publiserte i tidsskriftet Norsk Retstidende.

I juridisk litteratur finn du ofte tilvisingar til høgsterettsdommar på denne forma: «RT-1996-345». Det tyder side 345 i norsk Retstidende for 1996.

Dommar og andre avgjerder finn du også på www.lovdata.no og på www. rettsdata.no. Eit utval av andre rettsavgjerder blir publiserte på tilsvarande måte i tidsskriftet Rettens Gang. Då er tilvisingane på denne forma: «RG-2006-1230». Dommar blir også publiserte med nemningar som viser domstol, år og saksnummer, til dømes slik: hR-2020-184A (høgsterettsdom frå 2020, sak nr. 184A) eller LG-2017-164427 (Dom frå Gulating lagmannsrett, sak nr. 164427).

Døme – Forvaltningspraksis Eksamensoppgåver i den vidaregåande skulen er eit døme på forvaltningspraksis som rettskjelde, for den som skal tolke læreplanen i faget. Læreplanen i rettslære er ei forskrift, og såleis ein lovtekst. Eksamensoppgåvene og resultatet av sensuren er forvaltningspraksis som kan kaste lys over korleis kompetansemåla i læreplanen er å forstå.

2.4.5

Sedvane

Sedvane er uskrivne reglar som folk bruker fordi dei kjenner seg forplikta til det. I handelslivet bruker ein ofte omgrepet kutyme eller handelsbruk om slik praksis. Sedvane kan bli brukt som rettskjelde dersom han er vorten brukt konsekvent og regelmessig i lang tid. Eit døme er ein avgrensa rett til avbestilling av hotellrom.

34

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

2.4.6

Juridisk teori

Juridisk teori er rettsoppfatningar som er skrivne eller sagt av juristar i rettsvitskapleg litteratur. Juristar blir påverka gjennom opplæringa ved universiteta. Der blir dei forma og sosialiserte. I studietida les dei bøker som er skrivne av sentrale juristar. Dei argumenta som kan hentast frå denne litteraturen, kan ha mykje å seie når rettsspørsmål blir løyste i domstolane og elles i arbeidslivet.

Det kan ikkje forlangast at du som elev skal ha oversikt over den faglitteraturen som dommarar, advokatar og andre profesjonelle juristar bruker. Du kan i staden vise til synspunkt i læreboka.

Juridisk teori er ei viktig rettskjelde når du ikkje finn rettleiing i lovtekst, førearbeid eller rettspraksis. I slike tilfelle kan dommarar, advokatar og andre sjå kva anerkjende juristar har skrive i bøkene sine.

Eit døme kan vere spørsmålet om kongen kan velje å gå av før han døyr, og overlate oppgåvene til tronarvingen. Grunnlova har ingen klare reglar om dette, og det finst ikkje praksis. Ei viss rettleiing finn vi i Grunnlova § 6 som fortel oss kven som kan «arve» Noregs rike. Ei streng tolking av ordlyden tilseier derfor at arv er den einaste måten ein prins eller ei prinsesse kan bli konge eller dronning på. Ei meir liberal tolking av § 6 er at Grunnlova ikkje forbyr overføring av kongemakt på annan måte enn ved arv. I slike tilfelle kan juristane hente argument frå boka Johs. Andenæs, Statsforfatningen i Norge, side 162–163, og lese seg til at professor Johs. Andenæs hevdar at det ikkje ville vore i strid med forfatninga om kongen eller dronninga ønskjer å tre tilbake (abdisere) på grunn av høg alder og overlate makta til sonen eller dottera si.

2.4.7

Reelle omsyn

Reelle omsyn er argument som tek omsyn til føremålet med lova og andre interesser som eit rettsspørsmål rører ved. Slike vurderingar kan bli kalla føremålsvurderingar, interesseavvegingar eller rimelegvurderingar.

Når spørsmålet om straff for promillekøyring med ein 17 fots passbåt avheng av at båten kan tolkast som «skip», kan reelle omsyn vere at tolkinga skal ta omsyn til tryggleiken til sjøs, sjå meir om dette i RT-1973-433 (Passbåtdommen) på side 40.

35

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Eit anna døme kan vere å argumentere for at omsynet til tryggleik i trafikken taler for å rekne ein elektrisk sykkel som motorkøyretøy, slik at alle dei tryggleikskrava som gjeld for motorkøyretøy, også skal gjelde for slike syklar.

2.4.8

Folkerett og EU/EØS­rett

Norsk rett er rekna for å vere i samsvar med folkeretten. Det vil seie at folkeretten er ei rettskjelde som kan avgjere korleis norske reglar skal tolkast.

På strafferetten sitt område kjem dette prinsippet til dømes til uttrykk i straffelova § 2. Straffelovgjevinga gjeld med dei avgrensingane som følgjer av overeinskomstar mellom Noreg og andre statar, og av folkeretten elles. Eit døme er å finne i tolkinga av straffelova § 185 Hatefulle ytringer. Etter ein FN-konvensjon frå 1964 har Noreg forplikta seg til å avskaffe alle former for rasediskriminering. I samsvar med artikkel 4 i konvensjonen har Noreg forplikta seg til å «erklære som straffbar handling all spredning av idéer om raseoverlegenhet eller rasehat».

Dette bidrog til at spreiing av partiprogrammet til Hvit valgallianse og utsegner om tvangssterilisering og tvangsabort for mørkhuda var strafflagd.

Folkerettslege reglar blir ikkje norsk lov før Stortinget har bestemt det.

Eit typisk døme er Den europeiske menneskerettskonvensjon (EMK) som bestemmer at innbyggjarane i europeiske land skal ha bestemte rettar, til dømes rett til rettferdig rettargang, tanke-, samvits- og religionsfridom og ytringsfridom. For å sikre at norske borgarar får desse rettane, er EMK vedteken av Stortinget som norsk lov, sjå menneskerettslova av 1999.

Sjølv om norsk rett skal tolkast så mykje som mogleg i samsvar med folkerett og EU/EØS-rett, kan dommarane i einskildsaker likevel kome til at det er motstrid som ikkje lèt seg tolke vekk. I slike tilfelle gjeld norske reglar. Eit kjent døme kan hentast frå «Finanger-sakene».

Kjernen i sakene var at den norske bilansvarslova § 7 bestemte at ikkje berre bilføraren, men også passasjerar, ikkje fekk personskadeerstatning dersom dei var klar over at bilføraren var påverka av alkohol. Eit direktiv frå EU bestemte likevel at berre bilføraren og ikkje passasjerane kunne miste kravet på erstatning når bilføraren var påverka av

36

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

alkohol. Passasjeren i Finanger-sakene fekk ikkje full erstatning frå forsikringsselskapet for bilen, fordi norsk lov vart lagd til grunn i dommen, sjå RT-2000-1811. Lova vart seinare endra og ført i samsvar med EU-retten.

TEST DEG SJØLV 1. Kva skil rettsreglar frå andre normer og reglar?

2. Kva er eit rettsspørsmål?

3. Kva er ei rettskjelde? Set opp ei liste over dei viktigaste rettskjeldene og forklar kort kva dei går ut på.

4. Kva meiner vi med lovtekst?

2.5

Tolking av lovtekstar

Når vi bruker lovtekstar, må vi alltid tolke dei. Det gjeld anten rettsspørsmålet er generelt eller individuelt.

Lovtekstar er av og til så klare at dei nesten ikkje gjev rom for tolkingar.

Når det til dømes står i vegtrafikklova § 22(2) at den som har større alkoholkonsentrasjon i blodet enn 0,2 promille, alltid er å rekne som påverka av alkohol, er det ingen tvil. «0,2 promille» gjev ikkje mykje rom for tolking. Det er heller ikkje mykje tvil når ekteskapslova § 1a bestemmer at den som er under 18 år, ikkje kan inngå ekteskap. Verken «under 18 år» eller «ekteskap» gjev rom for ulike tolkingar.

Andre lovtekstar inneheld vage og generelle ord og uttrykk utan eit klart og eintydig meiningsinnhald. Lovene bruker til dømes ord som edrueleg, påliteleg, ueigna, aktlaus, rimeleg, vond tru, osv. Slike og mange andre ord og uttrykk må tolkast i den samanhengen dei står.

2.5.1

Lovtolking

Tolkinga av lovtekstar startar med å kartleggje alle moglege språklege forståingar av ord og uttrykk som står i lovteksten. Kva forståing du til slutt vel, vil avhenge av dei argumenta du hentar frå dei andre rettskjeldene. Av og til stør dei fleste og viktigaste argumenta kvarandre, og taler for eit bestemt tolkingsresultat. Då er tolkinga enkel. I andre

37

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

tilfelle spriker argumenta. Nokre taler for, medan andre taler imot eit bestemt resultat. Då må argumenta vektleggjast og vegast mot kvarandre før du kjem til eit tolkingsresultat.

Argument frå • Lovtekstar • Førearbeid • Rettspraksis • Forvaltningspraksis • Sedvane • Juridisk teori • Reelle omsyn • EU/EØS-rett

Lovtolking

Tolkingsresultat

Fig. 2.2 Tolkingsprosessen.

2.5.2

Tolkingsresultatet

Tolkingsresultatet er det vi kjem fram til gjennom tolkingsprosessen.

Argument hentar vi frå alle rettskjelder som er rekna som relevante for det problemet som skal løysast. Deretter skal argumenta vektleggjast.

Nokre får større vekt enn andre. Argument frå ordlyden i lovteksten veg som regel svært tungt. Det skal gode argument til for å fråvike den vanlege språklege forståinga av ein lovtekst.

Tenk deg at du skal tolke ordet «skip» i ei lovføresegn som bestemmer straff for å føre eit slikt fartøy i ruspåverka tilstand. Korleis oppfattar folk flest ordet «skip»? Dei fleste ser nok føre seg relativt store båtar, som tankskip, passasjerbåtar, bilferjer osv. Tilsvarande gjeld dersom lovteksten inneheld ordet «motorkøyretøy». Du tenkjer først og fremst på bil og buss, og ikkje på elektrisk sparkesykkel.

Støyter du på slike ord i ein lovtekst, blir spørsmålet korleis du skal tolke orda ut frå vanleg språkbruk. Skal du bruke ordet i ei utvida eller innskrenka tyding samanlikna med vanleg språkbruk? Svaret blir gjeve i tolkingsresultatet når du har vurdert og vege mot kvarandre alle dei argumenta du henta frå rettskjeldene.

38

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Opp mot vanleg språkbruk kan tolkingsresultata skildrast slik: • • • •

Utvida tolking Innskrenka tolking Analogisk tolking Antitetisk tolking

Vi skal utdjupe dette med døme.

Utvida tolking Utvida tolking tyder å leggje meir i eit ord eller uttrykk enn det vanleg språkforståing gjev grunnlag for.

Du står ikkje fritt til å velje tolkingsresultat. Ei utvida tolking føreset at du finn støtte for dette i andre lover eller paragrafar, lovførearbeid, rettspraksis, juridisk teori eller reelle omsyn. La oss sjå på eit kjent døme frå rettspraksis der ordet «skip» vart tolka utvida.

Det er bandtvang for hund!

Ja, men dette er ein ulv!

Ill. Hund skal tolkast utvida. Bandtvangen gjeld også ulv!

39

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

RT­1973­433 Passbåtdommen Straffelova hadde i 1973 føresegner om straff for å føre skip i ruspåverka tilstand. Ein rusa person førte ein 17 fots passbåt med sterk motor (115 hk) i høg fart og med stor fare for å skade andre båtar og personar. høgsterett kom til at ordet «skip» måtte tolkast utvida i lys av føremålet med lova: tryggleik til sjøs. høgsterett la altså avgjerande vekt på reelle omsyn og dømte «skipsføraren» for promillekøyring til sjøs.

Men det er grenser for kva du kan leggje i ordet skip. Ein elvebåt på 14 fot, omtrent like stor som passbåten, men med mykje svakare motor, var ikkje eit skip. Føremålet med lova om tryggleik til sjøs gav ikkje grunnlag for å tolke skip så utvida.

RT­1995­1734 Elvebåtdommen Ein ruspåverka person hadde ført ein elvebåt på 14 fot som hadde ein motor på berre 4 hk. Spørsmålet var om skipperen hadde ført «skip i beruset tilstand». Saka vart samanlikna med passbåtdommen. høgsterett kom til at elvebåten ikkje kunne vere «skip» i straffelova si meining, og skipperen vart frifunnen.

Innskrenka tolking Innskrenka tolking tyder å leggje mindre i eit ord eller uttrykk enn det vanleg språkforståing gjev grunnlag for. Argument til støtte for innskrenka tolking kan vere at eit tilfelle ikkje er dekt av føremålet i lova, eller at lovgjevarane ikkje ville ha meint at eit tilfelle skal rammast av lova, dersom dei hadde tenkt på dette då lova vart til. Pilsdommen (RT-1930-222) er eit tydeleg døme.

RT­1930­222 Pilsdommen Ei idrettsforeining serverte varm lapskaus og ei halv flaske pils til kvar deltakar på ein årsfest. Politiet meinte dette var brot på rusdrikklova § 60 som den gongen sette straff dersom det «fortæres rusdrikk i forening» som ikkje hadde skjenkjeløyve. Pils var tvillaust rusdrikk, men «forening» vart tolka innskrenka. høgsterett fann støtte i førearbeida til lova for at

40

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

forbodet mot skjenking i foreiningar hadde som føremål å ramme drikkeklubbar eller liknande samanslutningar, som ønskte å omgå skjenkjereglane. Det var ikkje meininga å ramme enkel servering i idrettslag eller andre tilsvarande foreiningar. Styret i idrettslaget vart frikjent.

Føremålsvurderingar var også årsaka til innskrenka tolking av ordet «katt» i denne utkastingssaka i eit burettslag.

RT­1993­1260 Innekattdommen Eit burettslag hadde husordensreglar med forbod mot hund og katt. in av bebuarane skaffa seg ein katt og kalla henne for Emmeline. Styret gav han valet mellom å kvitte seg med katten eller bli kasta ut. Bebuaren hevda at katteforbodet ikkje kunne gjelde Emmeline sidan ho var ein innekatt. Sett i lys av føremålet med forbodet om å beskytte utemiljøet gav høgsterett bebuaren medhald. «Katt forbode» må kunne tolkast med unntak for innekattar.

Ill.

«Katt forbode.» «Katt» vart tolka innskrenka, og innekatten Emmeline vart ikkje omfatta av forbodet.

41

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Analogisk tolking Analogisk tolking er å gje lovteksten eit meiningsinnhald utanfor ramma av ordlyden. Du tolkar til dømes analogisk dersom regelen «hund forbode» også skal gjelde for kattar, eller dersom reglar om dyremishandling også skal gjelde for barnemishandling. I RT-1997-1341 Hønsehaukdommen vart reglar som gjaldt viltangrep på «bufe», tolka analogisk for «fjørfe» (høner).

RT­1997­1341 Hønsehaukdom I Ein gardbrukar vart frifunnen på grunn av naudverjeføresegna i den dagjeldande viltlova § 11 då han skaut og drap ein hønsehauk som angrep ei av hønene hans. Viltlova gav høve til å avlive freda vilt under direkte angrep på «bufe». Vanleg språkleg forståing av ordet «bufe» er at det berre omfattar husdyr som ku, hest, sau, gris osv., men ikkje fjørfe.

Språkleg sett er høner fjørfe, ikkje bufe. Likevel fann høgsterett at viltlova § 11 hadde som føremål å beskytte husdyr. Ved å tolke «bufe» analogisk for «fjørfe» vart bonden frikjent. Seinare vart naudverjeføresegna i viltlova § 11 oppheva og overført til naturmangfaldlova § 17. I denne lova er fjørfe nemnt spesielt saman med bufe, tamrein og gris. På den måten skapte høgsterett meir presis rett.

Du må ha særs gode grunnar for å tolke ei lovføresegn analogisk.

Antitetisk tolking Antitetisk tolking tyder at du tolkar lova motsett av det som står i lovteksten. Om ei antitetisk tolking er riktig, slik at ho skal bli rekna som gjeldande rett, er eit anna spørsmål. Det blir avgjort av andre rettskjeldefaktorar.

Døme – antitetisk tolking Ekteskapslova § 3 seier blant anna at du ikkje kan gifte deg med slektning i rett opp- eller nedstigande linje eller med søsken. Ei antitetisk tolking inneber at du kan gifte deg med andre slektningar, til dømes ein fetter eller kusine (søskenbarn).

42

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

2.5.3

Rettstryggleik og lovtolking

Rettstryggleik inneber at borgarane skal kunne føreseie rettslege konsekvensar av lovbrot. Dei skal kunne stole på det som står i lovene, og innrette seg deretter. Straff eller inngripande forvaltningsvedtak skal ikkje kome som overraskingar.

På legalitets­ prinsippet sitt område

Lovtolking som avvik for mykje frå kjernen i lovteksten, er ein trugsel mot rettstryggleiken. Dette gjeld særleg på legalitetsprinsippet sitt område, det vil seie på rettsområde der avgjerdene frå styresmaktene grip inn i private forhold. Det følgjer av Grunnlova § 113, jf. § 96, at slike avgjerder skal ha grunnlag i lov.

Omsynet til rettstryggleiken taler ofte mot utvida tolking. Dersom det er strafflagd å føre eit «skip» i ruspåverka tilstand, kan det for føraren kome som ei overrasking at regelen også skal gjelde for småbåtar.

Passbåtdommen kan derfor kritiserast. Høgsterett ville ha vore på trygg avstand frå yttergrensa for rettstryggleiken dersom han hadde frikjent båtføraren og erkjent at promillelovgjevinga til sjøs hadde hol å tette.

Men hola vart tetta i 1998 då Stortinget vedtok småbåtlova som klart og tydeleg definerer ein småbåt som «enhver flytende innretning som er beregnet på og i stand til å bevege seg på vann, og som har en største lengde på inntil 15 meter». I § 37 i same lov, jf. § 33, blir det fastsett ei promillegrense for småbåtkøyring på 0,8 promille. Straffa er bot eller fengsel inntil eitt år.

Omsynet til rettstryggleik kan også tale mot innskrenka tolking av straffriande eller straffnedsetjande føresegner, til dømes straffelova §§ 17 og 18 om naudrett og naudverje.

Omsynet til rettstryggleik taler sterkt imot analogisk tolking. Du ville nok reagert kraftig dersom du hadde vore tiltalt for «ulvedrap» og dømt for drap etter ein analogisk bruk av straffelova § 275 om drap på menneske. Tilsvarande kan straffeføresegnene for promillekøyring med bil ikkje brukast analogisk for promillekøyring med småbåt.

Norsk rettspraksis er kjent for å rette seg nokså fritt etter lovtekstane, og blir kritisert for dette. Det kan hevdast at eit resultat som i Passbåtdommen neppe ville ha førekome i Sverige eller Danmark.

43

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Utanfor området for legalitets­ prinsippet

Rettsforhold mellom private personar ligg utanfor området for legalitetsprinsippet, men likevel er det behov for klare og føreseielege reglar.

Omsynet til rettstryggleik og føreseielege reglar taler også på dette området for å halde seg nær ordlyden. Når ekteskapslova § 41 gjev ein «ektefelle» rett til å inngå visse avtalar med ansvar for begge ektefellane (representasjonsregelen), kan regelen verken tolkast utvida eller analogisk for sambuarar. Ordet «ektefellar» må respekterast.

2.5.4

Rettskollisjonar

Når to eller fleire rettsreglar tilsynelatande gjev forskjellige tolkingsresultat for same rettsspørsmål, må du først vurdere om problemet lèt seg løyse ved å harmonisere (samordne) reglane. Du kan til dømes tolke kvar av dei så innskrenka at dei ikkje lenger kolliderer. Dersom det ikkje er mogleg, har det oppstått ein rettskollisjon. Slike problem kan løysast etter ulike prinsipp.

Lex superior

Trinnhøgdeprinsippet (lex superior) vil seie at ei lov av høgare rang går føre ei lov av lågare rang. Grunnlova går føre ei formell lov, og ei formell lov går føre forskrifter.

Lex specialis

Spesialregelprinsippet (lex specialis) vil seie at spesialreglar går føre generelle reglar på same trinnhøgde.

Lex posterior

Tidsakseprinsippet (lex posterior) tyder at nye lover går føre gamle lover.

2.6

Lovgjevingslære

Lovgjevingslære er læra om korleis lover blir førebudde, skrivne, vedtekne og følgde opp. Faget er nytt ved dei universiteta i Noreg som underviser i rettsvitskap, og det er nær knytt til juridisk metode. Føremålet med faget er blant anna å lære jusstudentane å skrive lover, ikkje berre å lese dei. Studentane, og elevane i rettslære i vidaregåande skule, har i alle år lært å tolke reglar som alt er skrivne, men dei har ikkje lært å skrive reglane sjølv. Kunnskapar i juridisk metode er ein føresetnad for begge delar.

44

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Ill. 2

I ein rettsstat er det eit poeng at lovene er tilgjengelege for alle. I noreg kan alle finne gjeldande lov på lovdata.no, og lovene er korte og skrivne i eit så klart språk som mogleg.

Noreg har korte lover som er prega av vage og skjønsmessige ord og uttrykk. Desse krev mykje tolkingsarbeid, i tillegg til kunnskapar om juridisk metode.

Tolkinga av vage ord og uttrykk kan skje ovanfrå og ned (deduksjon) ved at du tek utgangspunkt i ordlyden i lova og resonnerer deg fram til presiseringar og avgrensingar av lovteksten. Minst like viktig er det å tolke nedanfrå og opp (induksjon) ved å trekkje slutningar frå einskildtilfelle som er behandla i domstolane eller forvaltninga. Kunnskapar om dette samspelet er grunnleggjande for å forstå korleis lovene i Noreg fungerer.

Korleis skrive ei lov

Moderne lover i Noreg er korte. Dei er skrivne i eit så klart språk som mogleg, sjølv om dei også har vage og skjønsmessige vendingar. Lovavdelinga i Justisdepartementet har gjeve ut ei rettleiing om lovskriving, som blant anna gjev retningslinjer for korleis lover blir konstruerte og utforma. Kunnskapar om dette er nyttig anten du skal skrive eller tolke ei lov.

45

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Dersom lova skal ha føresegner om føremål, verkeområde og definisjonar, skal desse plasserast innleiingsvis i lova. Sjå til dømes likestillings- og diskrimineringslova kapittel 1 eller naturmangfaldlova §§ 1–3. Straffeføresegner og andre føresegner om konsekvensane av brot på lova skal stå i slutten av lova. Sjå til dømes vegtrafikklova kapittel V. Lover av nokon storleik blir ofte delt inn i kapittel. Kvart kapittel har paragrafar, og desse blir nummererte fortløpande i heile lova. Store lover, til dømes straffelova, er også inndelt i delar.

Paragrafar

Den einskilde paragrafen bør ha eit avgrensa tema. Han bør ikkje vere for lang. I moderne lover gjev ein kvar paragraf ei overskrift, og den skal setjast i kursiv. Overskrifta er ein del av lovteksten og kan brukast som argument i tolkinga.

Paragrafar blir delte inn i ledd. Nemninga «avsnitt» blir ikkje brukt.

Kvart ledd blir delt inn i punktum, ikkje setning. Lovgjevaren legg vekt på at paragrafane skal vere korte og oversiktlege, utan for mange ledd og kvart ledd utan for mange punktum.

Innhaldet

Innhaldet avheng av eigenarten til rettsområdet. Ein prøver å oppnå ei logisk oppbygning. Som døme kan du sjå nærare på forbrukarkjøpslova som følgjer gangen i kjøpet frå levering til forseinking, til mangelfull levering og vidare til fellesreglar for heving, omlevering og erstatning.

Reglane skildrar rettane og pliktene partane har.

Lovskrivaren må ofte velje mellom å vere presis og vag. Ta likestillingsog diskrimineringslova § 17(3) som eit døme på ei vag og upresis føresegn. Hovudregelen (§ 17(1)) er at offentlege og private verksemder har plikt til universell utforming av dei alminnelege funksjonane i verksemda, til dømes heisar, inngang utan trapp, toalett for funksjonshemma, osv. Det følgjer likevel av § 17(3) at plikta ikkje gjeld dersom ho inneber ei «uforholdsmessig byrde» for verksemda. Det blir altså overlate til domstolane og forvaltninga å finne ut kva som kan vere ei uforholdsmessig byrde i det einskilde tilfellet. Rettspraksis og forvaltningspraksis vil etter som tida går, fylle det upresise uttrykket med innhald.

46

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

I andre tilfelle er det behov for presis formulering, til dømes som i angrerettlova § 21(1) der det heiter at angrefristen går ut 14 dagar «fra den dag forbrukeren får varen i fysisk besittelse». Det er ofte viktig at reglar om fristar er nøyaktige.

Språkbruken

Moderne lover skal ha eit klart språk som er forståeleg for folk flest.

Setningane skal ikkje vere for lange, og ein bør unngå spesielle faguttrykk. Bruk norske ord som «mengde», ikkje «kvantum», «rette», ikkje «korrigere», «forskjell», ikkje «differanse, «aktløyse», ikkje «culpa».

Rettleiinga frå Justisdepartementet seier også at du skal unngå gammaldagse og høgtidelege ord og uttrykk. Til dømes kan «om», «likevel» og «også» med fordel nyttast i staden for gammaldagse ord som «hvorvidt», «dog» og «likeledes». Du bør unngå ord som «man» eller «ein».

Justisdepartementet er også oppteke av at lovene skal vere kjønnsnøytrale. I staden for ord som «tredjemann» bør du konsekvent bruke «tredjeperson» eller liknande. Ord som «formann» eller liknande bør erstattast med «leiar», «ordstyrar» eller andre kjønnsnøytrale nemningar. Ofte bruker vi vendinga «han eller ho» i staden for berre «han», men dette bør ikkje overdrivast.

TEST DEG SJØLV 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Kvifor må lovtekstar tolkast?

Kva meiner vi med utvida tolking?

Kva meiner med innskrenka tolking?

Kva meiner vi med analogisk tolking?

Kva meiner vi med antitetisk tolking?

Kva for omsyn må takast med når det blir vurdert om eit tolkingsresultat skal avvike frå ordlyden?

7. Kva er ein rettskollisjon?

8. Korleis kan vi løyse ulike typar av rettskollisjonar?

47

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

ØVINGAR 2.1 Utdrag av friluftslova § 9 (Rasting og telting) lyder slik: Telt må ikke settes opp så nær bebodd hus (hytte) at det forstyrrer beboernes fred og i hvert fall ikke nærmere enn 150 meter.

Telting eller annet opphold er ikke tillatt i mer enn 2 døgn om gangen uten eierens eller brukerens samtykke.

Tolk uklare ord og uttrykk i føresegna, og vurder om teltregelen bør kunne brukast analogisk for oppankring av fritidsbåt.

2.2 Ola sender eit nakenbilete av Kari til sine to kameratar, Jens og Jonas.

Dette kan under visse føresetnader vere strafflagd.

• Bruk lovteksten i straffelova § 298 og avgjer om den gjev lovgrunnlag (heimel) for straff. Kva for sentrale ord må tolkast?

Straffelova § 298. Seksuelt krenkende atferd offentlig eller uten samtykke Med bot eller fengsel inntil 1 år straffes den som i ord eller handling utviser seksuelt krenkende eller annen uanstendig atferd […] b)

i nærvær av eller overfor noen som ikke har samtykket i det.

2.3 Fleire studentar hadde fest i ei leilegheit. A (19 år) hadde drukke seks flasker øl og ei halv flaske brennevin då han la seg til å sove med den jamaldrande B på armen. B sovna. A stakk handa inn under shortsen til B, drog trusa hennar delvis ned og stakk ein finger inn i skjeden hennar.

Fingeren vart stukken inn til andre fingerledd, men utan sirkulære eller rykkjande rørsler. B rykte til og vakna av fingringa. B melde forholdet til politiet. Drøft og avgjer om forholdet kan subsumerast under a) Straffelova § 297 Seksuell handling uten samtykke b) Straffelova § 291 Voldtekt c) Straffelova § 292, jf. § 291 Voldtekt til samleie Oppgåva byggjer på HR-2021-1600-U.

48

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

2.4 Olga døydde og etterlét seg mannen harald som einaste arving etter lova. ho etterlét seg også eit testament som bestemte at eksmannen hennar, Olav, skulle arve halvparten av formuen på kr 12 000 000. Olav eigde alle aksjane i sagbruket Trelast AS, der han også var styreleiar og dagleg leiar.

Reidun var tilsett som sekretær i aksjeselskapet då ho signerte som vitne på Olga sitt testament. harald meinte at han hadde rett til heile arven fordi testamentet måtte vere ugyldig. han viste til arvelova § 44 som i andre ledd første punktum lyder slik: En disposisjon i testamentet til fordel for noen som vitnet er ansatt hos på testasjonstiden, er ugyldig.

• Kva for ord og uttrykk krev tolking for å kunne avgjere spørsmålet?

Oppgåva byggjer på RT-2003-198.

49

KAPITTEL 2 | Juridisk metode

Djupdykk Dykk 1

Drøft og vurder i kva grad utvida tolking av straffeføresegner kan truge rettstryggleiken. Gje døme.

Dykk 2

Forklar korleis Høgsterett skaper ny rett. Gje døme.

Dykk 3

Ein gardbrukar vart dømt i lagmannsretten, men frikjend i Høgsterett, for ulovleg å ha skote ein freda hønsehauk som hadde angripe hønene hans.

Gjer greie for Høgsterett sin bruk av rettskjelder i RT-1997-1341 Hønsehaukdommen.

Vis korleis dommen fekk betydning for naturmangfaldlova av 2009.

50

Rettslære 2 HASSE BERGSTRØM Rettslære 2 er skriven for læreplanen i programfaget rettslære 2 i vidaregåande skule, som gjeld frå 1. august 2022.

Ei av dei sentrale endringane er at strafferetten er flytta frå rettslære 1 til rettslære 2 og utvida med seksuallovbrot. Reglane om seksuallovbrota er grundig forklarte og illustrerte med rettspraksis. Vidare er det eit nytt kapittel om personvern, som tek føre seg personvernlovgjevinga og «juridiske problemstillingar som oppstår i samband med bruk av informasjons- og kommunikasjonsteknologi».

Omfanget og djupna i stoffet er også påverka av nyare eksamensoppgåvepraksis. Det er lagt vekt på grundige forklaringar av hovudreglar innanfor strafferett, erstatningsrett og forvaltningsrett, som tradisjonelt har vore kjernetema for eksamensoppgåver.

Dei fleste kapitla blir avslutta med djupdykkoppgåver. Desse er meinte som grunnlag for djupneundersøkingar og utforsking.

Læreverket omfattar • Lærebok • Lovsamling som blir oppdatert kvart år • Nettressursar for elev og lærar • SVAR – Slik løyser du oppgåver i rettslære, lære- og oppslagsbok

HASSE BERGSTRØM RETTSLÆRE 2

På grunn av endringane i læreplanen er denne 5. utgåva av Rettslære 2 ein gjennomgripande revisjon av tidlegare utgåver – både pedagogisk og juridisk.

NYNORSK

Forfattar Hasse Bergstrøm er cand.jur. og cand.oecon. frå Universitetet i Oslo. Han har meir enn 40 års erfaring frå undervisning i vidaregåande skule, medrekna fleire år ved lærarutdanninga (ILS) ved UiO. Han har lang erfaring som lærebokforfattar.

SAMFUNNSFAG OG ØKONOMI

NYN ISBN 978-82-11-04287-3

Rettslære 2