Landbruk NYN (9788211030689)

Landbruk

Landbruk

Landbruk

Landbruk er ein del av læreverket for Vg1 naturbruk frå Fagbokforlaget og dekkjer læreplanen i felles programfag for Vg1.

Boka gir ei innføring i jordkultur og plantekultur, og ho tek for seg grunnleggjande kunnskap om oppgåvene ein plantedyrkar har på ein gard. Det er lagt mykje vekt på korleis bonden kan drive på ein berekraftig måte.

| Naturbruk

Boka er rikt illustrert, og teksten er lett å lese.

Læreverket i Vg1 naturbruk frå Fagbokforlaget omfattar seks bøker: · Fiske og akvakultur · Landbruk · Husdyr · Skogbruk · Dyrefag og hestefag · Naturbasert næringsaktivitet Læreverket har ein nettressurs med innhald for både elev og lærar med omgrepsdatabase, undervisningsfilmar og aktivitetsforslag.

Naturbruk

ISBN 978-82-11-03068-9

NYNORSK

Vg1 NYN

Vg1

Nono Dimby

Nono Dimby

Landbruk Vg1 Naturbruk Nynorsk

Landbruk_NN.indd 1

02.02.2021 09:34

Landbruk_NN.indd 2

02.02.2021 09:34

Innhald Kapittel 1 Årshjulet til plantedyrkaren ................

7

Vinteren ..........................................................

Våronna ..........................................................

Sommaren ......................................................

Hausten ..........................................................

Hugs ...............................................................

8 8 10 10 11

Kapittel 2 Ny som bonde ...................................... 13 Registrering av eit landbruksføretak...............

Maskinsamarbeid mellom bønder ..................

Støtteapparatet i landbruket ..........................

13 14 14

Kapittel 3 Jorda ..................................................... 21 21 23 25

Kapittel 4 Jordstruktur ......................................... 27 Kva porene har å seie for jordstrukturen ........

Ulike jordstrukturar .........................................

Meitemarken betrar jordstrukturen .................

Tiltak for å betre jordstrukturen ......................

Kan du dette? .................................................

Vatn og livet i jorda .........................................

Vatn og jordstruktur ........................................

Kan du dette? .................................................

27 28 29 30 31

33 36 37

Kapittel 6 Jordarbeiding ....................................... 39 Jordarbeidingsmetodar ..................................

Det ideelle såbedet.........................................

Kan du dette? .................................................

39 42 43

Kapittel 7 Næringsstoffa ...................................... 45 Makronæringsstoff .........................................

Mikronæringsstoff ..........................................

Fotosyntesen ..................................................

Kan du dette? .................................................

Del 1 Jordkultur

Kva er jord? ....................................................

Samansetjinga av jorda ..................................

Kan du dette? .................................................

Kapittel 5 Vatn i jord ............................................. 33

45 49 50 51

Kapittel 8 Gjødsling .............................................. 53 Rett gjødsling .................................................

Næringsbehovet til kulturplantene .................

Jordprøver og næringsinnhaldet i jorda .........

Gjødslingskjelder ............................................

Kan du dette? .................................................

53 54 54 55 57

Kapittel 9 Forsuring av jord ................................. 59 Konsekvensar av sur landbruksjord ...............

Rett pH for plantevekst og jordliv ...................

Tiltak mot forsuring av jord.............................

Kan du dette? .................................................

60 60 62 63

3

Landbruk_NN.indd 3

02.02.2021 09:34

Naturbruk

Innhald

Landbruk

Kapittel 10 Kalking.................................................. 65

Kapittel 14 Eng ........................................................ 95

Kva er kalk? ....................................................

Kalkeffekt i ulike jordtypar ..............................

Kalkverdi .........................................................

Kalkingsmiddel ...............................................

Tidspunkt for kalking ......................................

Kalkingsmetodar ............................................

Kan du dette? .................................................

Engvekstane ................................................... 96 Etablering av ny eng (attlegg) ......................... 98 Engdrift ........................................................... 102 Slått ................................................................ 104 Kan du dette? ................................................. 107

65 66 66 67 67 68 69

Kapittel 11 Drenering.............................................. 71 Godt drenert jord ............................................

God planlegging er lønnsamt .........................

Dreneringsmetodar .........................................

Kan du dette? .................................................

71 72 72 77

Kapittel 15 Konservering og lagring av gras ........ 109 Ensilering i tårn- og plansilo ...........................

Rundballeensilering ........................................

Ensileringsmiddel ...........................................

Silogassar .......................................................

Pressaft ..........................................................

Kan du dette? .................................................

110 112 112 113 114 115

Kapittel 12 Jordpakking ......................................... 79

Kapittel 16 Høy ........................................................ 117

Kvifor blir jorda pakka, og når skjer det? .......

Konsekvensar av jordpakking ........................

Kan jorda reparere seg sjølv? .........................

Tiltak mot jordpakking ....................................

Kan du dette? .................................................

Frøblandingar til høy .......................................

Slått ................................................................

Tørkemetodar .................................................

Tapsfaktorar....................................................

Høysilasje .......................................................

Kan du dette? .................................................

79 81 81 83 84

Del 2 Plantekultur

Kapittel 17 Beite og beitedrift ................................ 123

Kapittel 13 Gras og grasfamilien ........................... 87 Kva graset har å seie for menneska ...............

Klassifisering av planter .................................

Frøavl ..............................................................

Røter ...............................................................

Strå, blad og aks ............................................

Utviklingsstadium hos gras ............................

Inndeling av gras etter gjenvekst....................

Kan du dette? .................................................

117 118 118 120 120 121

87 88 88 89 89 90 92 93

Prinsippet for beitedrifta .................................

Beitemetodar ..................................................

Gjødsling av beite ...........................................

Vatn i beite ......................................................

Beitetips .........................................................

Kan du dette? .................................................

124 124 127 127 128 129

4

Landbruk_NN.indd 4

02.02.2021 09:34

Naturbruk

Innhald

Landbruk

Kapittel 18 Korndyrking ......................................... 131

Kapittel 21 Rotvekstar ............................................ 163

Korndyrking i Noreg .......................................

Val av kornart og kornsort ..............................

Såtidspunkt og jordkultur ...............................

Jordarbeiding .................................................

Hausting og lagring ........................................

Plantevern ......................................................

Kan du dette? .................................................

Oppal ..............................................................

Dyrking av kålrot.............................................

Gjødsling ........................................................

Hausting og lagring ........................................

Plantevern ......................................................

Kan du dette? .................................................

131 133 135 135 136 138 139

Kapittel 19 Potetdyrking......................................... 141 Biologi og veksemåte .....................................

Inndeling av poteter........................................

Vekstskifte ......................................................

Krav til jord .....................................................

Setjepoteter ....................................................

Jordarbeiding .................................................

Gjødsling ........................................................

Setjing av potet ..............................................

Opptak av potet .............................................

Lagring av potet .............................................

Plantevern for potet ........................................

Kan du dette? .................................................

142 142 143 144 146 147 148 148 148 150 151 153

Kapittel 20 Grønfôrvekstar ..................................... 155 Grønfôrvekstar................................................

Grønfôrvekstar i grasfamilien .........................

Grønfôrvekstar i krossblomstfamilien .............

Grønfôrvekstar i erteblomstfamilien ...............

Vel grønfôrvekst etter bruk .............................

Krav til jord .....................................................

Tidspunkt for å så grønfôr ..............................

Plantevern i grønfôrvekstar ............................

Kan du dette? .................................................

164 165 167 167 168 169

Kapittel 22 Grønsaker............................................. 171 Gulrot .............................................................. 171 Kålslekta ......................................................... 176 Kan du dette? ................................................. 181

Kapittel 23 Landbruk og miljø ............................... 183 Forureining til vatn og vassdrag .....................

Tiltak mot vassforureining ..............................

Klimagassutslepp frå landbruket ....................

Tiltak for å redusere klimagassutslepp ...........

Avfallshandtering ............................................

Kan du dette? .................................................

183 184 184 185 185 187

Stikkord ................................................ 190 Biletliste ................................................ 191

155 156 157 158 158 159 160 160 161

5

Landbruk_NN.indd 5

02.02.2021 09:34

Landbruk_NN.indd 6

02.02.2021 09:34

Kapittel 1

Årshjulet til plantedyrkaren Plantedyrkaren står overfor mange val gjennom året.

God planlegging må til for å kunne gjennomføre dei rette arbeidsoppgåvene til rett tid og på rett måte.

Plantedyrkaren kan ikkje styre vêret eller andre upårekna ting.

God planlegging og kunnskap om god og rett jord- og plantekultur er ei sikring for å møte det uventa. Kvar arbeidsoppgåve er ei lita brikke som påverkar den samla drifta og økonomien på garden.

Du vil møte fleire utfordringar i kvardagen som bonde: →

God planlegging og kunnskap om god og rett jord- og plantekultur er ei sikring for å møte det uventa. Gode rutinar for avfallshandtering er ein del av miljøkrava ein bonde må halde

→

Gardsdrifta, økonomi og trivsel heng saman. Utfordringa er å balansere desse tre faktorane fordi dei påverkar kvarandre. Korleis kan ein gjere arbeidet på best mogleg måte og samstundes sikre god nok inntening til drift og til privat forbruk?

Mange tryggleikskrav må innfriast for at garden skal vere ein trygg arbeidsplass for bonden. Sikker, rett og god handtering av alle maskinar og reiskapar er viktig.

seg til. Overskot av kål og andre grønsaker kan komposterast.

7

Landbruk_NN.indd 7

02.02.2021 09:34

Naturbruk

Kapittel 1

→

Vi snakkar om næringsavrenning når overflatevatn dreg med seg gjødsel bort frå åkeren.

Årshjulet til plantedyrkaren

Landbruk

Gardsdrifta må på alle nivå rette seg etter dei miljøkrava vi har. Døme på miljøkrav bonden må følgje opp, er → god avfallshandtering → ingen punktutslepp av kjemikal og husdyrgjødsel → inga næringsavrenning og erosjon til vatn og vassdrag, om det er mogleg → ingen restar av plantevernmiddel i planter til fôr eller mat

Vinteren

Vassjuk jord har for høgt innhald av vatn, noko som fører til at planter ikkje vil trivast.

Mineralgjødsel er kjemisk framstilt plantenæring og vert nytta i tillegg til organisk gjødsel eller husdyrgjødsel.

Om vinteren oppsummerer bonden den siste vekstsesongen, og ein ny sesong må planleggjast, gjerne ut frå årsoppgjeret.

Kvar i drifta ligg det økonomiske lekkasjar som bør tettast?

Vinteren kan vere tida for å grøfte eller reparere vassjuke areal om ikkje snø eller tele stoppar all aktivitet. Vinteren er òg ei god tid for vedlikehald av maskinar og reiskapar før ein ny travel vekstsesong startar. Skal noko av engareala fornyast til våren, sommaren eller hausten på grunn av mykje ugras og ei glissen eng? Den obligatoriske gjødslingsplanen må ein setje opp slik at mineralgjødsel, som ein kan bruke i tillegg til husdyrgjødsel, kan bestillast i god tid.

Våronna

Jordarbeiding er å arbeide med og blande det øvste jordlaget til eit godt så- og rotbed for planter.

Attlegg vil seie å etablere ny eng.

Våren kjem først i sør og langs kysten. Jo lenger nord og jo høgare garden ligg, desto seinare kjem våren. Jordarbeiding, røring i gjødselkjellarar, gjødsling, såing og planting må gjerast i tide, slik at vekstsesongen vert så lang som mogleg. Godt drenerte areal kjem godt med dersom våren skulle by på mykje regn. Når veksten tek til, må ein kanskje setje i verk planteverntiltak for at ikkje ugras skal ta overhand i potetåkeren, blant grønsaker på friland eller i nysådde kornåkrar og attlegg. Husdyra krev sitt, dei òg. Våren er ei travel tid for bonden.

8

Landbruk_NN.indd 8

02.02.2021 09:34

Naturbruk

Kapittel 1

Årshjulet til plantedyrkaren

Landbruk

Vinteren er ei bra tid for å grøfte eller reparere vassjuke areal om ikkje snø eller tele stoppar deg. Vinteren er òg fin til å halde ved like maskinar og reiskapar før neste vekstsesong startar, eller til å sjå etter gjerda. Dette biletet er frå Flakstadøya i Lofoten.

I dag er det forbode med piggtråd på husdyrgjerde. Piggtråden må derfor erstattast når bonden først skal reparere dette gjerdet.

9

Landbruk_NN.indd 9

02.02.2021 09:35

Naturbruk

Kapittel 1

Årshjulet til plantedyrkaren

Landbruk

Sommaren

Ensileringsmiddel vert nytta for å fremje dei gode prosessane som gir rett konservering av fôr som ein skal lagre i silo eller rundballar.

Floghavre er eit ugras som reduserer kornavlinga.

Tidlegpotetene er tekne opp i sør medan våronna kanskje så vidt har starta i nord. Våren er knapt over, og kornåkeren har kanskje fått ein dose mineralgjødsel, medan grønsaksåkeren vert sjekka for skadegjerarar og for næringsmangel. Det er full innhausting av tidleggrønsaker slik at jorda kan klargjerast til ny utplanting.

Utstyr for slått av grasareal må gjerast klart, og ensileringsmiddel må vere kjøpt inn. Når slåtten så er i gang, er det på ny full fart. Somme direktehaustar graset, medan andre fortørkar det. Avlinga hamnar i tårnsilo, i plansilo eller i rundballar. Så skal det gjødslast på ny for ein ny slått eller avbeiting. Beita må gjødslast og beitast ned i fleire omgangar gjennom sesongen.

Lummert vêr får potet- og kornbønder raskt ut i åkrane for å sjekke åtak frå sopp eller insekt. Kornbøndene lukar floghavre i kornåkrane og håper samstundes at marihøner et bladlus som syg til seg plantesafta i kornet.

Hausten Alt etter kvar ein er i landet, har grasbøndene når hausten kjem, teke minst éin slått, og kanskje opptil fire. Dersom grasbonden har bestemt seg for å fornye enga ein haust, må frøa vere i jorda, få tid til å spire og ha etablert eit godt rotsystem før det lir for langt ut på hausten. Vinteren kan vere lumsk mot småplantene, men gevinsten av dette arbeidet om hausten ligg i mindre arbeidsbelastning om våren. Den gode grasbonden tek inn dyra i god tid før beita er snaugnegne. Då får plantene tid til å gjere seg klare til vinterdvalen.

Innhaustingstida er ei intenst spennande tid for bøndene.

All planlegging og alt arbeidet gjennom våren og sommaren kan «gå i vasken» om hausten vert ei einaste lang regnbye. Alle følgjer med på vêret i håp om å få gode innhaustingsforhold for gras, korn, poteter og grønsaker.

Etter nokre dagar med opphaldsvêr og forhåpentleg solgløtt no og då er innhaustinga i gang. Traktorar og maskinar køyrer på, døgnet rundt. Ingen får ro på seg før all avling er trygt hos mottakaren eller på eige lager. Etterarbeidet med å sikre at kvaliteten på vekstane held på lager fram til dei vert omsette eller bruka, går føre seg heile tida.

10

Landbruk_NN.indd 10

02.02.2021 09:35

Naturbruk

Kapittel 1

Årshjulet til plantedyrkaren

Landbruk

Gav arbeidet dette året den økonomiske utteljinga du håpa på? Kva kan du forbetre til neste år, og kva grep må du ta? Bonden går ein ny planleggingsvinter i møte, og dyra må ha stell, året rundt.

Hugs Som bonde må du kjenne til korleis landbruk vert drive i Noreg, og vite om det nettverket som hjelper deg med å levere gode råvarer for sal. Jordkultur er faget om korleis du som bonde kan gjere jorda til ein god vekseplass for kulturplantene. Plantekultur tek for seg korleis du dyrkar kulturplantene til ønskt kvalitet.

Miljøkrava i landbruket må du dessutan kjenne til, slik at du kan produsere på ein måte som tek vare på miljøet òg.

11

Landbruk_NN.indd 11

02.02.2021 09:35

Landbruk_NN.indd 12

02.02.2021 09:35

Kapittel 2

Ny som bonde Bønder er næringsdrivande, har eit føretak på eigen eller leigd gard og er registrerte i Brønnøysundregistera. Organisasjonsforma er avhengig av om du er åleine eller driv ein gard saman med andre. Ved registrering får du eit organisasjonsnummer som gir deg rett til å selje landbruksvarer. Som ny bonde bør du kjenne til støtteapparatet i landbruket, mottaksapparatet, faglag i landbruket og landbrukskontoret.

Registrering av eit landbruksføretak

Som bonde må du registrere deg i

Det finst lover og forskrifter som alle bønder må følgje. Bønder må òg dyrke eller få fram eit landbruksprodukt dei kan selje. For å få lov til å selje landbruksprodukta dine må du først registrere landbruksføretaket ditt i Brønnøysundregistera og få eit organisasjonsnummer.

Brønnøysundregistera, anten som enkeltpersonføretak, som ansvarleg

Organisasjonsformer

selskap eller som samvirkeføretak dersom du vil drive saman med andre. Arne Magnus Kolberg, Jens

Ved registrering må du velje organisasjonsforma som passar til gardsdrifta di.

Håkon Utne, Jan Egil Ek og Ellen M. Skauen Ruud har gått saman om å byggje eit moderne fellesfjøs utanfor Fredrikstad og har organisert verk-

→

Dei fleste bønder i Noreg som driv åleine, er registrerte som enkeltpersonføretak. I eit enkelpersonføretak har bonden eineansvar for all gjeld.

semda som Onsøy Kusamdrift DA.

13

Landbruk_NN.indd 13

02.02.2021 09:35

Naturbruk

Kapittel 2

→

Ny som bonde

Landbruk

Dersom to eller fleire bønder vil drive ein gard saman, kan dei registrere seg som → ansvarleg selskap, der alle som er med, anten har eit likedelt ansvar for all fellesgjeld eller eit anna avtala ansvarsforhold, eller som → samvirkeføretak, der kvar deltakar betalar ein økonomisk innskotsdel etter avtale mellom partane.

Organisasjonsnummer Ved registrering i Brønnøysundregistera får du eit ID-nummer (organisasjonsnummer) med ni siffer. Dette nummeret er kortet som gir deg som bonde rett til å bestille, ta imot og levere varer og tenester til og frå aktørar som òg har ei næringsverksemd knytt til landbruket. Nummeret vert i tillegg bruka av styresmaktene til å følgje deg opp til dømes i den årlege skattemeldinga.

Maskinsamarbeid mellom bønder Innkjøp og vedlikehald av landbruksmaskinar og spesialreiskapar kostar mykje. Landbruket har eigne løysingar for å unngå innkjøp av mange dyre maskinar. Her er nokre døme: → →

→

Bytelån av reiskapar.

Fleire bønder eig reiskapar saman og har ein avtale om vedlikehald, kvar reiskapen skal stå, og korleis bruken av reiskapen skal rullere.

Somme bønder driv leigekøyring for andre med sin eigen reiskap.

Støtteapparatet i landbruket Døgnet hadde vorte for kort om ein bonde sjølv måtte stå for alle gjeremål som høyrer til drifta på ein gard. Støtteapparatet i landbruket yter bonden tenester på mange fagområde innanfor landbruk. Her kan folk med kunnskap og erfaring gi råd og rettleiing om alt innanfor landbruk. Det er opp til deg om du vil nytte desse tenestene.

14

Landbruk_NN.indd 14

02.02.2021 09:35

Naturbruk

Kapittel 2

Ny som bonde

Landbruk

Kjøp av maskinar kan verte dyrt.

Derfor vil mange bønder bytelåne reiskapar, somme vil eige reiskapen saman, medan andre driv leigekøyring for andre med eigen reiskap.

Skurtresking vert ofte driven med leigekøyring. Denne skurtreskjaren står i Alstahaug i Nordland.

15

Landbruk_NN.indd 15

02.02.2021 09:35

Naturbruk

Kapittel 2

Ny som bonde

Landbruk

Blant dei viktigaste aktørane i støtteapparatet i landbruket finn vi: →

→

→

Norsk Landbruksrådgiving, som er profesjonelle rådgivarar på alt innanfor jord- og plantekultur. Dei er oppdaterte på nye trendar i landbruket. Gjennom forsøksverksemd driv dei nybrottsarbeid innanfor til dømes dyrkingsformer og planteval.

Avløysarlag eller landbrukstenester er den lokale «arbeidsformidlinga» i landbruket. Dei skaffar deg ekstrahjelp ved behov eller når du vert sjuk.

Rekneskapslag eller rekneskapsførar kan hjelpe deg med å halde orden på eller gi deg råd om økonomien i gardsdrifta.

Mottakarar av råvarer frå landbruket Du må få selt det du har produsert. Dei fleste bønder har ein leveringsavtale med eit mottak. Mottaket hentar varene på garden, og bonden får oppgjeret sitt. Kvart mottak kan ha spesialisert seg på éin type råvare frå landbruket, til dømes grønsaker, potet, kjøtt, mjølk eller korn. Mottaka sørgjer for at varene hamnar i butikkane eller vert eksporterte.

Mottaket kan stille krav til ønskt kvalitet på landbruksproduktet bonden leverer. Jo betre kvalitet produktet har, desto høgare pris kan bonden få. For å hjelpe bøndene med å halde ei kvalitetsnorm har somme mottak eigne rådgivarar som reiser rundt på gardsbesøk.

Ein del bønder har sitt eige gardsutsal der kundane kjem på døra. Andre sel kanskje varene sine på eit torg. Nokre få produsentar leverer direkte til restaurantar.

Faglag i landbruket Mange bønder treng kontakt med likesinna. Faglaga i landbruket er bondeåtte og bondestyrte organisasjonar som talar bondens sak overfor styresmakter og samfunnet. Vi har til dømes faglag for frukt og grønsaker og faglag for ulike husdyr. Norges Bondelag og Norsk Bonde- og Småbrukarlag er dei viktigaste faglaga i landbruket. Det er opp til deg å velje om du vil vere med, og kva for eit faglag som står deg og produksjonen din nærmast.

16

Landbruk_NN.indd 16

02.02.2021 09:35

Naturbruk

Kapittel 2

Ny som bonde

Landbruk

Dei fleste bønder har ein avtale med eit mottak om å levere avlinga si.

Andre har i tillegg eigen gardsbutikk eller leverer direkte til restaurantar.

Mange har sjølvbeteningsbutikk langs vegen. Denne står på Jæren.

17

Landbruk_NN.indd 17

02.02.2021 09:35

Naturbruk

Kapittel 2

Ny som bonde

Landbruk

Bonden og styresmaktene All landbruksproduksjon i Noreg må utførast etter norske lover.

Du bør rådføre deg med landbrukskontoret i kommunen din om lover og reglar som gjeld for garden og landbruksproduksjonen din. Landbrukskontoret er både rådgivar og saksbehandlar, og du kan få rettleiing om tilskotsordningar som er øyremerkte for landbruket. Gjennom landbrukskontoret kan du òg få rettleiing om nasjonale tilskotsordningar som er øyremerkte for landbruket.

18

Landbruk_NN.indd 18

02.02.2021 09:35

Landbruk

Landbruk

Landbruk

Landbruk er ein del av læreverket for Vg1 naturbruk frå Fagbokforlaget og dekkjer læreplanen i felles programfag for Vg1.

Boka gir ei innføring i jordkultur og plantekultur, og ho tek for seg grunnleggjande kunnskap om oppgåvene ein plantedyrkar har på ein gard. Det er lagt mykje vekt på korleis bonden kan drive på ein berekraftig måte.

| Naturbruk

Boka er rikt illustrert, og teksten er lett å lese.

Læreverket i Vg1 naturbruk frå Fagbokforlaget omfattar seks bøker: · Fiske og akvakultur · Landbruk · Husdyr · Skogbruk · Dyrefag og hestefag · Naturbasert næringsaktivitet Læreverket har ein nettressurs med innhald for både elev og lærar med omgrepsdatabase, undervisningsfilmar og aktivitetsforslag.

Naturbruk

ISBN 978-82-11-03068-9

NYNORSK

Vg1 NYN

Vg1

Nono Dimby