om livet, døden, naturen og kjærleiken

Sentrallyrikk og psykologiske skildringar – om livet, døden, naturen og kjærleiken

Sentrallyrikk handlar ofte om livet, døden, kunsten, kjærleiken og naturen, altså spørsmål folk har skrive om til alle tider. Det er derfor den er «sentral».

Kjenneteikn

Innhald: Motiv og tema Form: Sjanger og stil

• Livet, døden, naturen, kunsten, kjærleiken • Dei nære tinga, kvinnelivet • Psykoananalyse • Oppvekst, seksualitet og frigjering • Ofte tradisjonell form med rim og fast rytme • Universelle symbol Viktige sjangrar: dikt , roman og novelle

Bildet på førre side: Per Kleiva: «Amerikanske sommerfugler», 1971 (utsnitt) Sentrallyrikken har mange likskapstrekk med dikt frå romantikken, og den er annleis enn krigslyrikken. Den skil seg også frå dei modernistiske dikta til Sigbjørn Obstfelder, Vilhelm Krag og dei modernistiske dikta som blei skrivne på same tid.

Tema 1: Kvinneliv, kjærleik og erotikk

Ei av dei som skreiv sentrallyrisk, var Halldis Moren Vesaas (1907–1995), og tekstane hennar er typiske for den tradisjonelle etterkrigslyrikken. Diktet «No plantar kvinna» (1947) kom ut like etter krigen. Her er første strofe:

No plantar kvinna i verda eit tre. På kne liksom ein som bed ligg ho blant restene etter dei mange som stormen har broti ned. På ny må ho prøve, om ein gang eitt får vekse seg stort i fred.

(Frå Treet, 1947)

Treet symboliserer håpet om at ei ny og betre verd kan oppstå igjen, og kvinna kan representere tanken om at menneska må vere der for kvarandre. Diktet er annleis enn Gunvor Hofmos modernistiske

oppfatning av verkelegheita, som du kan lese om på side 267 og 287. «No plantar kvinna i verda eit tre», skriv Moren Vesaas, og vi ser tydeleg for oss kvinna og forstår utan vidare kva frøet skal symbolisere.

Da dirrar treet, og handa som held det, og grunnen der det er fest. Kva er det? Skalet kring kjerna av mørker i djupet, som brest? Ho set dei utspilte hender mot molda som ville ho tvinge til ro den trugande dirring. Å jord, ver still, ver still, så mitt tre får gro!

(Frå Treet, 1947)

Moren Vesaas skreiv dikt om store, evige spørsmål med faste strofer og universelle symbol, noko som er typisk for den tradisjonelle litteraturen. Temaa ho tok opp var blant anna erotisk lengsel, morskjærleik og kjærleik mellom mann og kvinne.

Den evige kjærleiken

Olaf Bull (1883–1933) skreiv også sentrallyriske og tradisjonelle dikt. Han var opptatt av tema som forelsking og kjærleik, livet, døden, angsten, våren og kunsten.

Bull bruker ofte kontrastar mellom det glade og positive på den eine sida, og tapet, døden og det forgjengelege på den andre. Diktet «Metope» (1927) er eit eksempel på dette, og det er forma som ein samtale mellom ein mann, diktaren, og hans kjære. Sjølv om diktet blei skrive før denne perioden, nemner vi det her. Mange forfattarar er aktive gjennom eit langt liv, og passar ofte ikkje inn berre på éin stad i litteraturhistoria.

Mykle-rettssaka

Hugsar du at Christian Krohgs roman Albertine vekte sterke reaksjonar og blei beslaglagt då han kom ut i 1886? I 1957 oppstod ein liknande konflikt i den såkalla Mykle-saka. Den var ein av mange store offentlege debattar som skulle prege det norske samfunnet i 1950-åra. I Mykle-saka stod forfattaren Agnar Mykle (1915–1994) og forlagsdirektøren Harald Grieg i Gyldendal tiltalte for romanen Sangen om

den røde rubin (1956). Romanen hadde for mange dristige seksuelle skildringar. Mykle blei også skylda for å ha brukt kvinner han hadde hatt forhold til, som levande modellar for romanen. Hovudmotivet i boka var ikkje eigentleg sex og erotikk, men hovudpersonen Ask Burlefot si jakt etter meining og kjærleik. Rettssaka enda med frikjenning av både forfattaren og forleggar Grieg, men boka blei forboden og inndratt.

Tema 2: Kven er eg?

Kven er eg? Har mennesket eigentleg ein identitet? Speler vi berre roller? På 1950- og 1960-talet skreiv mange forfattarar realistiske romanar som tok opp temaet vondskap og stilte spørsmål som: «Kven er ein om ein kan gjere både riktig og gale?» Vi finn fleire litterære tendensar i denne perioden. Nokon skreiv romanar eller dokumentariske bøker om heltane frå krigen, mens andre skildra sosiale og psykologiske årsaker til at ein valde feil side.

Freud og psykoanalysen inspirerer

Mange forfattarar var inspirerte av psykoanalysen til Sigmund Freud, og gjennom den kunne forfattarane uttrykke ei slags forståing for forræderi eller manglande motstand blant enkelte nordmenn under krigen. Psykoanalysen lét dei nemleg leite etter forklaringar på ein vanskeleg barndom eller ei tøff oppseding.

Psykologisk litteratur

Sigurd Hoels (1890–1960) roman Møte ved milepelen (1947) handlar om kor gode dei «gode» nordmennene under krigen eigentleg hadde vore. Han viser at det ikkje alltid er bevisste og fornuftige val som styrer oss. Tarjei Vesaas tematiserte okkupasjonen i romanen Huset i mørkret (1945), og Aksel Sandemose (1899–1965) skildra nazismen i romanen Varulven (1958). I dei tradisjonelle romanane og novellene gjekk forfattarane i djupna i sjelelivet til ein eller fleire av hovudpersonane. Ved å følge ein hovudperson på denne måten, kunne forfattarane kritisere normer og autoritetar i samfunnet som undertrykte individet og fridommen.

Salvador Dalí: «Den usynlege mannen», 1929–32 (utsnitt) Overgangen frå barn til vaksen

Johan Borgen (1902–1979) var inspirert av psykoanalysen, og skreiv mykje om den problematiske overgangen frå barn til vaksen. Barndommen som ein ein gong hadde, kunne gjere det vanskeleg å leve som vaksen. Spørsmåla om identitet som Borgen stilte i romanane og novellene sine, knytte han tematisk til modernismen, men han skriv på ein tradisjonell måte.

Om å leve eit dobbeltliv

Trilogien om vestkantguten Wilfred Sagen, kalla Lillelord (1955–57), er det mest kjende verket til Borgen. Wilfred Sagen utviklar seg frå å ha eit idyllisk utgangspunkt som rik, godt oppdratt overklassegut på Oslos vestkant, til å leve eit dobbeltliv og også opptre som kriminell og nazist under krigen. I tillegg til å skildre korleis eit menneske kan gå frå gode til vonde handlingar, tematiserer trilogien korleis det kan vere vanskeleg å finne eit fast eg, ein fast identitet. Wilfred er ein dobbeltspelar – sjarmerande og tilpassa heime, og utprøvande og kriminell ute. Han går inn og ut av roller etter behov og manglar identitet. I tredje og siste bok møter vi han som nazist, men han er ingen fullblods nazist, han speler berre rolla som ein.

Litteraturen blir politisk – 1950–1980

Politisk litteratur 1950–1980

Innhald: Motiv og tema Form: Sjanger og stil

• Arbeidarkamp og sosialisme • Kvinnesak og abortkamp • Kamp for barn og unge • Realistisk fortellartradisjon, bruk av munnleg språk og sosiolekt

Viktige sjangrar: skodespel og romanar

Tema 3: Kvinnesak

Torborg Nedreaas (1906–1987) er ein av dei sentrale forfattarane i 1950-åra, og med ho kom eit viktig kvinneperspektiv inn i den til nå ganske mannsdominerte skjønnlitteraturen. Nedreaas var ein politisk engasjert forfattar som skreiv litteratur som tematiserte oppvekst, klasseskilje og kvinnesak. Nedreaas fekk sitt litterære gjennombrot med novellesamlinga Bak skapet står øksen (1945), der temaet var kvardagen under krigen.

Spørsmål om sjølvbestemt abort

Den realistiske romanen Av måneskinn gror det ingenting (1947) tar opp eit viktig tema, nemleg spørsmålet om sjølvbestemt abort i Noreg. I romanen møter vi ei 17 år gammal jente som blir forført av læraren sin. Ho blir gravid, og fordi abort var straffbart på denne tida, har ho inga anna moglegheit enn sjølv å framkalle abort med strikkepinnar. Bodskapen til Nedreaas er tydeleg: Eit abortforbod fører til ulovlege og livsfarlege abortar som set livet til kvinner i fare. Romanen legg skylda på det mannsdominerte samfunnet. Nedreaas forsvarte dei svake og dei svikta i det norske samfunnet i etterkrigsåra.

«Kvinnelitteratur» – fokus på kvinna sin situasjon

Som vi hugsar, har kvinnelitteraturen lang tradisjon i Noreg. På 1800talet tar Camilla Collett opp arrangert ekteskap i Amtmannens døtre. Seinare har også Amalie Skram, Cora Sandel og Torborg Nedreaas inspirert dei nye feministane. «Kvinnelitteratur» blir eit viktig omgrep igjen i 1970-åra, og blir brukt om bøker som er skrivne av kvinner,

Frå demonstrasjon for fri abort på Karl Johan i Oslo, 1968. om kvinner og for kvinner. På denne tida var kjønnsrollemønsteret i endring, og fleire kvinner enn tidlegare fekk utdanning og arbeid. Kvinnelitteraturen ønskte å sette fokus på situasjonen til kvinner og mane til kamp mot undertrykking og kjønnsdiskriminering.

Nokre av dei feministiske forfattarane skreiv om kvinnesaka, der dei viste at kvinners situasjon var bestemt av uheldige maktstrukturar i samfunnet. Den feministiske litteraturen var opptatt av å vise korleis jenter allereie i barndommen blei lærte opp til å underordne seg desse maktstrukturane, og at dei skulle vere tilbaketrekte, omsorgsfulle og føyelege. Litteraturen nå skulle bidra til auka sjølvtillit for kvinner. Forfattarar som blant andre Bjørg Vik (1935–2018) og Liv Køltzow (1945–) var viktige stemmer i litteraturen på denne tida.

Tema 4: Eit forsvar for dei svake

Ein av dei skarpaste kritikarane i norsk litteratur i denne perioden var Jens Bjørneboe (1920–1976). Bjørneboe ønskte å endre samfunnet med litteraturen sin, og i likskap med Mykle blei han også skylda for å skrive pornografisk i forteljinga Uten en tråd (1966).

Eit opprør mot makthavarane i samfunnet

Bjørneboe gjorde opprør mot makthavarane i samfunnet, og forsvarte dei svake og undertrykte. Han tok opp samfunnsproblem akkurat som dei kritiske realistane i 1870-åra. I romanen Jonas (1955) kritiserer Bjørneboe eit vondsinna og kunnskapslaust skolesystem, og i romanen Den onde hyrde (1960) kritiserer han fengselsstellet. Han meinte at unge kriminelle trong hjelp og rehabilitering, ikkje straff.

Bjørneboe var spesielt opptatt av å forsvare barn og unge. Det ser vi i det ironiske diktet «Om ungdommens råskap» som tar utgangspunkt i øydelegginga etter den andre verdskrigen:

Våre høye idealer vil de bare flire av Stjele, myrde, brenne, hore, voldta, plyndre og bedra! Kan De fatte og begripe hvor de har sin råskap frå?

Meget burde de beundre: Dresden etterlot vi slik: Som en tundra med fem hundre med fem hundre tusen lik! Meget burde de beundre: Vår kultur er høy og rik!

Vi har kjempet for moralen, for et renslig åndelig liv Ungdommen er vill og galen, syk og rå og destruktiv! For kulturen, for moralen. For et renslig, åndelig liv!

Kampen gjaldt et renslig klima for kultur og disiplin Fra Katyn til Hiroshima, Dresden, Warszawa, Berlin! Fra Katyn til Hiroshima, Dresden, Warszawa, Berlin!

Meget burde de beundre som de bare flirer av! Stjele, myrde, brenne, hore, voldta, plyndre og bedra! Kan De fatte og begripe hvor de har sin råskap frå?

(Frå skodespelet Til lykke med dagen, 1965. André Bjerke (red.): Samlede dikt, 1977)