"Κοιτάζω αριστερά, κοιτάζω δεξιά κι αν ο δρόμος είναι καθαρός"

Κατά τη διάρκεια της καραντίνας έγινε αντιληπτός ένας νέος εφήμερος δημόσιος χώρος που εξέπληξε όλους μας. Στην αρχή ο νέος «έξω κόσμος» αντιμετωπίστηκε ως μια δυστοπία, αλλά στην πορεία κατάφερε να συμφιλιώσει προσωρινά τους ανθρώπους με την πόλη τους.

Κύριο συστατικό της αναγέννησης του δημόσιου χώρου ήταν η ελαχιστοποίηση της κίνησης των αυτοκινήτων, σε τέτοιο βαθμό ώστε να αναδειχθεί ο δρόμος ως χώρος. Οι πεζοί, χωρίς την απειλή τροχοφόρων, πρόσεξαν ότι ο χώρος ήταν πλαισιωμένος με δέντρα, κτήρια διαφόρων εποχών και μεγεθών, ενώ οι σκιές που έπεφταν στον δρόμο έδιναν ρυθμό στη διαδρομή.

Με τα καφενεία κλειστά, οι άνθρωποι συναντήθηκαν εκτός της συνθήκης του οργανωμένου χώρου εστίασης. Τους δόθηκε η ευκαιρία να παρατηρήσουν καλύτερα το ευρύτερο πλαίσιο, να το οικειοποιηθούν. Οι γείτονες γνωρίστηκαν μεταξύ τους.

Δεν είναι σίγουρο αν όλοι αυτοί διατήρησαν τις συναντήσεις τους, αλλά σίγουρα η αντίληψη που έχουν πλέον για τη γειτονιά έχει αλλάξει.

Αμέσως μετά όμως, η πόλη μας επέστρεψε σε αυτό που ήταν πριν.

Τα κενά ανάμεσα στα κτήρια της πόλης είναι έρμαια των αυτοκινήτων, δυσανάλογα μεγάλων σιδερένιων όγκων ‒ εν δυνάμει όπλων, που μπορούν να σκοτώσουν. Επίμονα επαναλαμβάνουμε στα παιδιά μας πώς να μάθουν να επιβιώνουν μέσα σε αυτό το περιβάλλον: «κοιτάζω αριστερά, κοιτάζω δεξιά κι αν ο δρόμος είναι καθαρός…». Ο δρόμος, όμως, είναι όλο και πιο σπάνια καθαρός.

Το κενό ανάμεσα στα κτήρια έχει αφιερωθεί κατά προτεραιότητα στα ιδιωτικά αυτοκίνητα σ’ ένα τεράστιο ποσοστό, πέραν του 80%. Αυτό που περισσεύει δίνεται στους πεζούς και ακριβώς επειδή δεν έχει σχεδιαστεί με αυτούς ως προτεραιότητα αποτελεί επικίνδυνο μέρος.

Γι’ αυτό εξάλλου συμβαίνουν καθημερινά τροχαία ατυχήματα αλλά και πολλών άλλων ειδών παρενοχλήσεις (σεξιστικού, ρατσιστικού περιεχομένου), όπου θυματοποιούνται γενικότερα ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.

Η προτεραιότητά μας πρέπει άμεσα να αλλάξει. Πρώτα να εξασφαλίζεται η άνεση των ανθρώπων και μετά όλα τα υπόλοιπα, αν υπάρχει χώρος. Δεν υπάρχει ελευθερία χωρίς το δικαίωμα στην ελεύθερη και ασφαλή μετακίνηση, μέσα στον δημόσιο χώρο.

Η πόλη που θέλουμε έχει ψηλά στις προτεραιότητές της τον άνθρωπο και είναι συμπεριληπτική χωρίς εξαιρέσεις. Οι χώροι της είναι δημόσιοι και ανήκουν σε όλους αλλά και σε κανέναν.

Ο δημόσιος χώρος είναι μέσο κοινωνικής και πολιτικής μόρφωσης. Επιτρέπει την τριβή με τις διαφορετικές κοινωνικές ταυτότητες και ταυτότητες φύλου, σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία.

Προσφέρει διαδράσεις με τις διαφορετικές ικανότητες ή ανικανότητες των ατόμων που θα συναντήσουμε, με αποτέλεσμα να ενημερωθούμε για την ανομοιομορφία μας.

Μας καλεί να συνυπάρξουμε με τις διαφορετικές πεποιθήσεις, έθιμα ή ενδυμασίες. Ο δημόσιος χώρος φέρνει σε εγγύτητα τις κοινωνικές τάξεις σε μια ισότιμη διαδικασία.

Η πόλη χρειάζεται μια κοινή απόφαση ότι θα την αλλάξουμε. Χρειάζεται και έναν ενιαίο πολεοδομικό σχεδιασμό, έτσι όπως στήνεται μια ορχήστρα, που να επιτρέπει σε όλα τα όργανα και τις νότες που αποτελούν τη συμφωνία μιας πόλης να συνυπάρχουν αρμονικά.

Το σχέδιο περιοχής κέντρου Λεμεσού που εκδόθηκε πρόσφατα δεν είναι αρκετό γιατί η Λεμεσός δεν είναι μόνο το κέντρο της. Δεν έχει συμπεριλάβει ούτε το ΣΒΑΚ, το οποίο σκονίζεται σε κάποιο ράφι.

Και το ΣΒΑΚ χρειάζεται βελτίωση, αλλά αφού εναρμονιστούν μεταξύ τους θα πρέπει να τεθούν σε εφαρμογή.

Ακόμα κι έτσι να γίνει όμως, η πόλη θα χρειάζεται τις παρεμβάσεις στην ανθρώπινη κλίμακα, τους πειραματισμούς με τη συνεργασία των περιοίκων, μικρών ομάδων και κυρίως των ανθρώπων που μέχρι σήμερα ζούσαν στο περιθώριο των πόλεών μας.

Μου θυμίζει μια πολύ επιτυχημένη πρωτοβουλία στην Πάτρα το 2019, που επιδίωξε τα αστικά κενά να γίνουν αστικά κοινά. Με τη συνεργασία των κατοίκων μιας γειτονιάς και με εβδομαδιαίες συναντήσεις για τέσσερις μήνες μεταμόρφωσαν την πλατεία τους, στα μέτρα τους. Την οικειοποιήθηκαν.

Μου θυμίζει επίσης μια όμορφη ιστορία από το κέντρο της Λεμεσού, 2-3 χρόνια πριν.

Απέναντι από το δημαρχείο βρίσκεται η πλατεία του ΤΕΠΑΚ, η οποία είχε μετατραπεί και αυτή σε χώρο κίνησης και στάθμευσης αυτοκινήτων νύχτα και μέρα, όσο παράξενο κι αν αυτό σας ακούγεται.

Μια παρέα παιδιών, ηλικίας μεταξύ 3 και 13 χρόνων, άρχισαν να μαζεύονται εκεί τα απογεύματα. Έπαιζαν ανάμεσα στα αυτοκίνητα. Αφού μια μέρα κάποιο παιδί κινδύνεψε από ένα αυτοκίνητο που έκανε μανούβρες, αποφάσισαν όλα μαζί ότι πρέπει να διώξουν τα αυτοκίνητα. Μάζεψαν υπογραφές, προσκάλεσαν τον δήμαρχο, αλλά δεν άλλαξε τίποτα.

Έτσι, πήραν την πλατεία στα χέρια τους. Έβαζαν εμπόδια στις εισόδους των αυτοκινήτων με κώνους και σχοινιά, εμποδίζοντας την πρόσβαση επανειλημμένα, για μήνες. Με τη χρήση των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, οι περαστικοί και οι θαμώνες έκαναν γνωστές τις δράσεις των παιδιών της πλατείας και αφού η ιστορία έγινε γνωστή, η πλατεία επέστρεψε επιτέλους στους ανθρώπους.

Αποτελεί ένα απλό παράδειγμα εφαρμογής της μεθόδου που έγινε γνωστή στο εξωτερικό ως «Tactical Urbanism». Περιγράφει τον πολεοδομικό σχεδιασμό βάσει προσωρινών εξελίξεων, κινητοποιώντας πολύ λίγους πόρους. Σχοινιά δέκα μέτρων, δύο κώνοι, έδωσαν πίσω την πλατεία και κανένας πλέον δεν μπορεί να τη φανταστεί διαφορετικά. Η «τακτικιστική πολεοδομία», αν επιτρέπεται η ελεύθερη μετάφραση του όρου, είναι ένα εργαλείο που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να δοκιμάσουμε λύσεις, πριν αυτές εφαρμοστούν ολοκληρωτικά.

Η πλατεία των παιδιών δεν έλυσε το πρόβλημα, δεν δημιούργησε μια φιλική πόλη ξαφνικά. Και αυτό γιατί παραμένει μια όαση ασφαλείας, σε μια έρημο κακοτοπιάς. Όπως είναι και η Σαριπόλου, η πλατεία Ηρώων, ο δημόσιος κήπος και ο μώλος. Οφείλουμε να σκεφτόμαστε τον δημόσιο χώρο ως ένα δίκτυο χώρων κίνησης και στάσης. Αντλώντας έμπνευση από τις μεθόδους τακτικιστικής πολεοδομίας, μπορούμε να δοκιμάσουμε άμεσα τη σύνδεση όλων των πλατειών μας, δημιουργώντας ασφαλείς προσβάσεις προς αυτές. Επειδή εύκολα στήνονται τα εμπόδια και εύκολα αλλάζουν θέση, μπορούν να δοκιμαστούν πολλές εναλλακτικές. Πρώτα να συνδεθούν και μετά θα καταστούν οικείες.

Εμπνέομαι από τον ενθουσιασμό των ανθρώπων που θέλουν να φέρουν την πόλη στα μέτρα τους. Ό,τι και να γίνει σ’ έναν τόπο πρέπει να εξασφαλιστεί η συμμετοχή των κατοίκων του. Σ’ έναν δημοκρατικό τόπο θα δοθεί η ευκαιρία στις πολλές οπτικές των ανθρώπων να συναντηθούν μέσα από τις διαβουλεύσεις για διαμόρφωση του δημόσιου χώρου, θα μπουν σε διάλογο. Η απουσία διαλόγου και συμμετοχής των κατοίκων για τα θέματα δημόσιου χώρου στην πόλη προκαλεί δυσφορία στους κατοίκους, τους αποξενώνει και δημιουργεί πολύ συχνά προστριβές και εκδικητικές συμπεριφορές.

Εξάλλου, η λήψη αποφάσεων χωρίς τη συμμετοχή των πολιτών θεωρείται πλέον σήμερα αντιδημοκρατική, σύμφωνα με τη Συνθήκη του Άαρχους, ενώ σύμφωνα με τη νέα νομοθεσία της Ένωσης Δήμων είναι παράνομη.

Καθήκον της πολιτείας είναι να εμπλέξει τον πολίτη. Πρώτη η πολιτεία πρέπει να συμπεριλάβει τον πολίτη στον σχεδιασμό, αν θέλει έναν συμπεριληπτικό δημόσιο χώρο. Αλλιώς δεν γίνεται πόλη.

Αλέξης Παπαδόπουλος, αρχιτέκτονας

Το κείμενο παρουσιάστηκε στην Ημερίδα για το Κυκλοφοριακό και τη Βιώσιμη Αστική Κινητικότητα που διοργάνωσε η ανεξάρτητη πρωτοβουλία «Για τη Λεμεσό» στις 9 Ιουνίου 2023.