Żywot ściągacza poczciwego - wersja rozszerzona o zbiór informacji średniowiecznych

A ty poczywaj!

TYSIĄC LAT KULTURY ŚREDNIOWIECZA Średniowiecze w Europie rozpoczyna się w 476r. (upadek cesarstwa zachodniorzymskiego), a w Polsce w 966r. (chrzest Polski) – i trwa ponad tysiąc lat w Europie, zaś w Polsce – pięćset. Średniowiecze kończą wydarzenia: • • • • •

1450r. – wynalezienie druku; 1453r. – upadek Konstantynopola; 1492r. – odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba; 1517r. – początek reformacji, wystąpienie Marcina Lutra; 1543r. – publikacja dzieła Mikołaja Kopernika pt. O obrotach sfer niebieskich.

Nazwę średniowiecze nadali wcześniejszej epoce humaniści z czasów renesansu, którzy wyrażali się o niej z lekceważeniem. Łacińskie określenie medium aevum oznacza okres pośredni, przejściowy, wieki średnie – a więc czas między ważnym dla humanistów antykiem a renesansem.

Epoka średniowiecza obejmowała dwie przenikające się sfery: kulturę rycerską i kulturę religijną. Dominującą religią było chrześcijaństwo, a dominującym językiem międzynarodowym – łacina. Jako ustrój polityczny przyjęto zaś ustrój feudalny. Średniowiecze wytworzyło zatem wspólnotę ludzi połączonych jednym wyznaniem i światopoglądem, a także faktem podporządkowania się (przynajmniej formalnie) papieżowi i cesarzowi. Społeczeństwo średniowieczne funkcjonowało według zasad uniwersalizmu – powszechności wzorców kulturowych, a zatem podobieństwa kultur narodowych. Te same motywy, zagadnienia, gatunki literackie i style w sztuce spotykano na obszarze niemal całej chrześcijańskiej Europy.

Literaturę średniowieczną cechowały: • • •

• • • •

anonimowość (pisano na chwałę Bożą, a nie dla własnej sławy); problematyka głównie religijna; podporządkowanie teocentryzmowi (theos – Bóg) – czyli idei, która stawia Boga w centrum świata; uważano, że jest On przyczyną sprawczą, ośrodkiem i celem, do którego zmierza wszystko, co istnieje. parenetyczność – była ukierunkowana na kształtowanie wzorców osobowych, tj. rycerzy, władców, ascetów, świętych; alegoryczność, dwujęzyczność; dydaktyczność; dominował styl patetyczny.

2

FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZA Scholastyka – najważniejszy nurt filozofii średniowiecza; szkoła myślenia oderwanego od rzeczywistości, niezwiązanego z doświadczeniem i powiązanego z teologią.

Jednym z przedstawicieli scholastyki był święty Anzelm, twórca tzw. ontologicznego dowodu na istnienie Boga, w którym wywodził, że Bóg istnieje, ponieważ pojęcie Boga jest większe od ludzkiej myśli.

Augustynizm – filozofia dramatyczna – stworzona przez św. Augustyna: • • • • •

Bóg stworzył świat i ciągle podtrzymuje jego istnienie dzięki swojej łasce; dwoistość natury świata i człowieka (człowiek stanowi całość złożoną z pierwiastka boskiego, czyli nieśmiertelnej duszy, i materii, czyli ciała); dramat człowieka polega na ciągłym wybieraniu między pragnieniem zwykłego, ludzkiego szczęścia na ziemi a tęsknotą za wiecznością i ideałem Nieba; poznanie ludzkie dokonuje się poprzez tzw. iluminacje, czyli oświecenie zesłane przez Boga. dzieła: Wyznanie autorstwa św. Augustyna.

Tomizm – harmonijna filozofia – stworzona przez św. Tomasza z Akwinu:

• • • • •

schrystianizowana filozofia Arystotelesa; św. Tomasz jest twórcą tzw. dowodów na istnienie Boga; hierarchia bytów stworzonych przez Boga, odpowiadających drabinie społecznej średniowiecza; wizja takiego świata harmonijnego, stanowiącego drabinę bytów, na której każde istnienie ma własne, naturalne miejsce; dzieła: Summa filozoficzna autorstwa św. Tomasza z Akwinu.

Franciszkanizm – filozofia radosna – stworzona przez św. Franciszka z Asyżu:

• • • • •

głosił prostą wiarę przepełnioną miłością do bliźniego i natury; nazywał zwierzęta braćmi mniejszymi; postulował potrzebę wyrzeczenia się dóbr doczesnych i skierowania swojej uwagi wyłącznie na rzeczy niematerialne; występował przeciw okrucieństwu, nienawiści, zabijaniu i chciwości; dzieła: Kwiatki św. Franciszka.

Teodycea (gr. obrona, usprawiedliwienie Boga) – teologiczne uzasadnienie, iż Bóg jest dobry i wszechmocny – mimo faktu istnienia zła i cierpienia w świecie. Podstawowe twierdzenie teodycei brzmi: Bóg jest twórcą oraz przyczyną wszelkiego dobra w świecie.

Wynika z tego, że zło nie pochodzi od Boga, ale jest skutkiem działań człowieka, podejmowanych wbrew intencjom Boga.

3

„KWIATKI ŚWIĘTEGO FRANCISZKA” Utwór powstał na przełomie XIII i XIV wieku, został napisany w języku włoskim przez anonimowego autora. Realia historyczne splatają się w dziele z elementami cudownymi i są podporządkowane funkcjom hagiograficznym.

Hagiografia – żywotopisarstwo świętych; utwory przedstawiające dzieje świętego, propagują ideał do naśladowania.

Tytułowe określenie kwiatki odwołuje się do słowa antologia oznaczającego zbieranie kwiatków, ale także wybór fragmentów, wypisy.

Postawę Franciszka charakteryzuje afirmacja świata – pełne miłości zaangażowanie w sprawy ziemskiej rzeczywistości, ukochanie świata, natury i zwierząt, wyrozumiałość, akceptacja drugiego człowieka.

4

HYMN PIERWSZEGO POLSKIEGO POETY Wincent z Kielczy jest pierwszym znanym z imienia poetą polskim, autorem tekstu i muzyki hymnu o św. Stanisławie.

Hymn – utwór poetycki wyrażający uczucia i pragnienia określonej społeczności. Jest podniosły, uroczysty nastrój, zwykle podkreślony muzyką. Ma formę zwrotu do adresata, którym jest personifikowane pojęcie lub osoba stojąca wyżej w hierarchii od tych, którzy się do niej zwracają. Wyróżniamy hymny państwowe, narodowe, wojskowe, religijne, koronacyjne, szkolne, a niekiedy niektóre utwory – mimo że nie spełniają kryteriów gatunkowych – są klasyfikowane jako hymny decyzją społeczności.

Gaude, Mater Polonia (Ciesz się, Matko Polsko) został napisany przez Wincenta z Kielczy po łacinie ok. roku 1253, w związku z kanonizacją krakowskiego biskupa Stanisława.

Jest hymnem ambrozjańskim – każda jego strofa składa się z czterech wersów, pierwsza zwrotka zawiera podniosłą inwokację, ostatnia zaś doksologię, czyli pochwałę Trójcy Świętej.

Utwór otwiera inwokacja do Polski – nazwanej matką. Następnie podmiot liryczny przechodzi do sławienia świętego Stanisława. Za jego sprawą miały miejsce liczne cuda, które dowodziły jego świętości. Ponadto podmiot liryczny rysuje obraz odważnego, nieugiętego Stanisława, który nie ukorzył się przed królem mimo jego władzy. Za owe przeciwstawianie się, co czynił w sprawie obrony uciskanych poddanych, został skazany na poćwiartowanie, jednakże później podmiot liryczny wspomina najsłynniejszy z cudów związanych ze świętym; według legendy jego poćwiartowane ciało się zrosło. W okresie rozbicia dzielnicowego Polski stało się to symbolem ponownego zjednoczenia, powrotu do dawnej siły.

5

PIEŚŃ OJCZYSTA – „BOGURODZICA” Zabytki języka polskiego to nie tylko polskie teksty, lecz słowa, najczęściej nazwy własne, które znajdujemy w historycznych dokumentach: • • • •

• • • • • • • • • • •

Geograf Bawarski – opis średniowiecznej Europy z IX w. (pojawiają się tam słowa takie jak Opolanie, Dziadoszanie); Diagome iudex – dokument z 990 roku, w którym Mieszko I oddaje państwo polskie pod opiekę papieża (słowa np. Kraków, Odra); Bulla gnieźnieńska – rejestr dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z XII wieku (410 polskich słów); Księga henrykowska – dzieło z XIII wieku opisujące dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie. Pojawia się w nim pierwsze polskie zdanie: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj. Słowa te wypowiedział mężczyzna do kobiety, informując ją, że teraz on będzie mielił mąkę, a ona może odpocząć.

Bogurodzica dwie pierwsze zwrotki, XIII wiek; Kazania świętokrzyskie XIV wiek; Psałterz floriański XIV wiek; Kazania gnieźnieńskie XV wiek; Psałterz puławski XV wiek; Biblia królowej Zofii XV wiek; Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią; Satyra na leniwych chłopów; Żale Matki Boskiej pod krzyżem; O zachowaniu się przy stole autorstwa Słoty; Legenda o św. Aleksym (ale to DRILL; przeróbka).

Bogurodzica powstała jako ozdobnik – uzupełnienie do greckich słów Kyrie elejson.

Najstarszy zachowany zapis pieśni pochodzi z 1407r. Jej pierwodruk ukazał się w 1506r., w Statucie Jana Łaskiego. Początkowo zawierała tylko dwie zwrotki, a z czasem dopisywano kolejne, co świadczy o ogromnej popularności tej pieśni w średniowiecznej Polsce.

Pieśń religijna – jej cechą jest meliczność, czyli melodyjność, śpiewność, którą osiąga przez budowę stroficzną, rytmizację tekstu (różnego rodzaju powtórzenia, np. refren, anafora), nieskomplikowaną budowę zdań. Były one przekazywane językiem prostym, zrozumiałym dla ogółu wiernych.

Bogurodzica ma formę modlitewnego zwrotu do adresatów – Maryi w I zwrotce oraz Bożyca, czyli Syna Bożego – Chrystusa – w II zwrotce, zaś w obu strofach występuje podmiot liryczny zbiorowy, którym są ludzie wierzący. Proszą oni Maryję o wstawiennictwo w Niebie, zaś Syna Bożego – o hojność i wysłuchanie ich modlitw (I racz dać, o co prosimy). Pojawia się również prośba o wstawiennictwo Jana Chrzciciela.

Utwór ten jest pieśnią religijną, ale w historii Polski spełniał także rolę pieśni bojowej, a nawet i hymnu narodowego.

Ludzie średniowiecza byli przekonani o swojej znikomości, dlatego nie śmieli zwracać się do Boga bezpośrednio. Zmniejszeniu dystansu między ludźmi a Chrystusem i Bogiem Ojcem służyła idea pośrednictwa, która wyrażała się prośbą, modlitwą wstawienniczą – deesis.

6

Wiersz średniowieczny (zdaniowo-rymowy) charakteryzuje się: • • •

w każdym wersie jest zdanie (lub jednorodny człon zdaniowy); rymy uzyskuje się poprzez powtarzalność słów należących do tej samej kategorii gramatycznej, w tej samej formie; wersy mają różną ilość sylab.

Trochę archaizmów z Bogurodzicy:

• • • • •

fonetyczne: sławiena, zwolena; leksykalne: Gospodzin (Pan), zyszczy, spuść, dziela, napełń, jąż, zbożny; słowotwórcze: Bogurodzica, Bożyc, przebyt; fleksyjne: Bogurodzica dziewica Maryja (mianownik w funkcji wołacza), raczy; składniowe: Bogiem sławiena, u twego Syna, twego dziela Krzciciela, a dać raczy.

7

LIRYZM I DRAMATYZM PLANKTU ŚREDNIOWIECZNEGO LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI

Plankt – obejmuje utwory, których tematem jest śmierć Jezusa i współuczestnictwo Matki Bożej w męce syna. Ma on formę monologów cierpiącej pod krzyżem Maryi, która zwraca się o pomoc do różnych osób. Plankty miały pobudzać uczucia wiernych, włączać ich do przeżywania Męki Pańskiej, do współcierpienia razem z Maryją.

Posłuchajcie, bracia miła zwany jest też również Żalami Matki Boskiej pod krzyżem lub Lamentem świętokrzyskim. Ostatni tytuł mówi o jego gatunku i genezie – został napisany w latach 70. XV wieku przez przeora benedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łysej Górze.

Utwór ten opowiada o cierpieniu Matki Bożej z powodu utraty swojego syna w okropnych okolicznościach. Odnosi się on również ogółem do wszystkich matek, którym przyszło zmierzyć się z wielkim emocjonalnym bólem, będącym skutkiem cierpienia ich dzieci.

8

ŚREDNIOWIECZNE IDEE – ASCEZA Wzór świętego (św. Franciszek): • • • • • • • •

skromny; pobożny; kochał naturę, ludzi, zwierzęta, Boga; nie był materialistą; hojny; optymista; altruista; empatyczny, wrażliwy.

Asceta:

• • • • • •

pobożny; pokorny; hojny; cierpliwy; wierny; świadomie umartwiał swoje ciało, żył w czystości.

Legenda o św. Aleksym powstała w Syrii między V a VI wiekiem, została przekazana do Polski w wersji łacińskiej. Wtedy też anonimowy duchowny z Mazowsza przerobił dzieło, spisując swoją wersję.

Legenda (łac. legere – czytać, legendus – taki, który należy przeczytać) – oznacza utwór przeznaczony do głośnej lektury. Współcześnie rozumie się ją jako opowieść z zamierzchłej przeszłości, nasyconą cząstkami cudownymi, fantastyką. Żywot świętego to dzieło należące do działu hagiografii. Ma charakter dydaktyczny i moralizatorski, opisuje życie świętego wraz z uczynionymi przez niego cudami.

Różnica między ascetami a świętymi jest taka, że asceci niszczyli swoje ciało i celowo je umartwiali w celu osiągnięcia zbawienia, święci natomiast głosili potrzebę dbania o swoje ciało.

Asceza (gr. askesis – ćwiczenie, praktykowanie) – jest dobrowolnym wyrzeczeniem się dóbr materialnych i ziemskich przyjemności. Środkiem ascezy była często fuga mundi, czyli ucieczka od świata (np. wyjazd w dalekie miejsce).

9

ROLAND JAKO WZÓR RYCERZA Pieśń o Rolandzie dotyczy wyprawy Karola Wielkiego na Hiszpanię opanowaną przez Saracenów – wyznawców islamu. Jest najstarszym zabytkiem literatury francuskiej, pochodzi z XI wieku. Utwór ten idealizuje pewne wydarzenia historyczne, przeistaczając je.

Chanson de geste (pieśń o czynach) – gatunek powstały we Francji w X wieku. Jest to utwór epicki, opiewający czyny sławnego bohatera – sprawcy ważnych wydarzeń w dziejach.

Do tematu historycznego anonimowi twórcy dodawali także wątki fantastyczne. Sławnym elementem chanson de geste jest przedstawienie bitwy złożonej z szeregu pojedynków oraz postać cesarza Franków Karola Wielkiego, który jest ukazany jako siwobrody starzec. Pieśni o czynach śpiewali truwerzy i pielgrzymi.

Roland: • • •

był hrabią Bretanii, dowódcą tylnej straży wojsk Franków, zginął w Pirenejach w 778r; nosił zbroję, hełm, tarczę oraz sławny miecz – Durendal. Jeździł na koniu; pobożny (za grzechy swoje wyciąga ku niebu swoją rękawicę), patriota (walczył za ojczyznę), lojalny (walczył dla władcy), dumny (walczył dla chwały), mężny, odważny (był gotów umrzeć w boju), honorowy, wrażliwy.

Etos rycerski – zespół norm etycznych określających zachowanie rycerza, zwłaszcza epoki średniowiecza. Rycerza obowiązywała zasada bezgranicznej lojalności swojemu suwerenowi, wierność podjętym przysięgom i zobowiązaniom. Winien walczyć z otwartą przyłbicą, a więc bez uciekania się do podstępu i zdrady, zachowywać szacunek wobec przeciwnika. Rycerz nade wszystko cenił swój honor, a śmierć na polu walki stanowiła dla niego zaszczyt. Zadaniem rycerza była obrona słabszych, uciskanych, także szerzenie chrześcijaństwa. Rozrywką zaś – miłość dworna, polowania, udział w turniejach.

Deheroizacja – przedstawienie w sposób deprecjonujący, uzwyczajniony, często naturalistyczny postaci czy wydarzenia uznawanego w powszechnej świadomości za przykład szlachetności i rycerskiego męstwa.

10

ŚREDNIOWIECZNY ROMANS DZIEJE TRISTANA I IZOLDY

Czas akcji – czasy średniowiecza; miejsce akcji – Kornwalia, Irlandia, Bretania.

Bohaterowie: • • • • • • • • • • • • •

król Marek (wuj Tristana); król Riwalen; Blancheflor (matka Tristana); diuk Morgan; Rohałt; Gorwenal (nauczyciel Tristana); Morhołt; Izolda Jasnowłosa; Brangien (służąca matki Izoldy); karzeł Frocyn (doradca Marka); pustelnik Ogryn; Izolda o Białych Dłoniach; Kaherdyn (brat Izoldy o Białych Dłoniach).

Romans średniowieczny – określenie utworu, który od pierwszej połowy XIX wieku zwany był powieścią. Romans pierwotnie oznaczał utwór epicki o przewadze pierwiastków fikcyjnych, fabule obfitującej w niezwykłe zdarzenia i powikłania. Później romans zaczął oznaczać odmianę powieści o tematyce miłosnej.

Król Marek: • • •

wuj Tristana, władca Kornwalii; szlachetny, mądry, sprawiedliwy, odważny, porywczy, litościwy, potrafi wybaczać, empatyczny, okrutny, naiwny, ufny, potrafi prawdziwie kochać, ceni przyjaźń; postać neutralna, tragiczna; dobry przyjaciel.

Tristan:

• • • •

syn Riwalena i Blanki, siostrzeniec króla Marka; jego imię oznacza smutek; wierny królowi, oddany, odważny, honorowy, waleczny, szanuje rywala, nie bał się śmierci, zaangażowany, przyjazny, rycerski, naraził honor rycerski dla miłości; postać dynamiczna – zmienia się pod wpływem wypicia eliksiru.

Izolda Jasnowłosa:

• •

córka króla Irlandii, siostrzenica Morhołta, żona Marka; nieufna, niewierna, sprytna, pomocna, przebiegła, impulsywna, zmienna, mądra, znała się na ziołach, wrażliwa, nie mogła opanować miłości, nie czuje się winna, potrafiła się łatwo usprawiedliwiać.

Elementy fantastyczne w utworze:

•

eliksir miłosny; 11

• • • • •

walka ze smokiem; zaczarowany dzwonek; skok z kaplicy; magiczna moc ziół; rozpalone żelazo i przejście po nim.

Symbolika utworu:

• • • • •

magiczny napój – źródło miłości; pierścień – znak miłości; nagi miecz – symbol niewinności; biały i czarny żagiel – dobra i zła nowina; kwitnący głóg – cierpienie; szczęście w miłości.

12

„ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ” Po 1375r. powstał literacki i plastyczny motyw tańca śmierci – danse macabre.

W poezji i na freskach ukazywano śmierć jako gnijącego trupa kobiety z kosą, tańczącego z przedstawicielami wszystkich stanów i zawodów. Danse macabre ukazywał demokratyzm śmierci, dowodził, że wobec niej wszyscy są równi.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią została zapisana około 1463r., jest najdłuższym zachowanym wierszem polskiego średniowiecza, który wyrósł z atmosfery duchowej grozy po wielkiej dżumie.

Tytuł utworu nawiązuje do dialogu Mistrza z upostaciowaną Śmiercią. Jest to konfrontacja dwóch mądrości: ziemskiej (reprezentowanej przez Mistrza Polikarpa, którego imię z greckiego oznacza płodność – w sensie cech umysłu) i mądrości Śmierci.

Groteska to kategoria estetyczna obecna w sztukach plastycznych i literaturze.

Przejawia się upodobaniem do fantastyki, absurdu, przesady, osobliwości. Miesza ze sobą: komizm z tragedią, powagę z błazenadą, styl wysoki z prostactwem.

13

POETYCKA SUMMA ŚREDNIOWIECZA BOSKA KOMEDIA DANTEGO

Boska komedia powstała w latach 1307-1321. Poemat ów służył celom moralistycznym, twórca chciał pouczyć ludzkość w sprawach właściwego postępowania w życiu. Początkowo miał tytuł Komedia, zaś słowo boska zostało dodane przez czytelników.

Miał nawiązywać do szczęśliwego zakończenia, a teraz znaczy – boska historia.

Dzieło składa się ze stu pieśni podzielonych na części: • • • •

Pieśń wstępna; Piekło – 33 pieśni; Czyściec – 33 pieśni; Niebo – 33 pieśni.

Każda pieśń zbudowana jest z trójwersowych strof powiązanych ze sobą wspólnym rymem środkowego wersu; strofy takie nazywane są tercynami. Szczególne znaczenie dla konstrukcji utworu ma liczba 3, odnosząca się do boskiej doskonałości.

Elementy średniowieczne i renesansowe w utworze: •

średniowieczne: - wizja zaświatów oparta o Biblię; - Bóg w centrum świata (teocentryzm); - charakter teologiczny (symbolika cyfr).

•

renesansowe: - bohaterem utworu jest sam autor (elementy antropocentryzmu); - przewodnikami bohatera są: po Raju ukochana autora Beatrycze, po Czyśćcu i Piekle antyczny poeta Wergiliusz; - utwór napisany po włosku (język narodowy).

Charakterystyczny dla średniowiecza realizm łączy się w utworze z wizyjnością. Całość wędrówki poety po zaświatach jest uważana za alegorię duchowego rozwoju i pokonywanej przez człowieka drogi ku moralnej doskonałości.

Sceny dantejskie – sceny zbiorowej niedoli, męki ludzkiej; obrazy grozy, makabry, ukazujące cierpienie i przerażenie ludzi.

14

MOTYWY ŚREDNIOWIECZA Świętość Skąd zło? – na pytanie to odpowiadał św. Augustyn, mówiąc, że jego istnienie mieści się w Bożym planie, i definiował zło jako brak dobra. Stworzony przez Boga świat jest dobry.

Człowiek, posiadający wolną wolę, zawieszony między bytem zwierzęcym a anielskim, powinien dążyć do tego, co w górze, zmierzać do świętości.

Ludzie średniowiecza prośby o lepsze życie na ziemi i zbawienie po śmierci kierowali, respektując zasadę hierarchii, do pośredników – świętych – aby oni wypraszali łaski u Boga.

Motyw pośrednictwa uwidacznia się w Hymnie do świętego Stanisława (Gaude, Mater Polonia) i w Bogurodzicy.

W życiu na ziemi, pojmowanym jako etap w drodze do życia wiecznego, święci byli nie tylko orędownikami, lecz także przewodnikami. Ich czyny miały wskazywać drogę do zbawienia.

Nie istnieje jeden, uniwersalny wzorzec świętego – ich różnorodność ma podpowiadać, że świętość mogą osiągnąć ludzie o różnych charakterach. Mamy więc świętego Stanisława, który jest typem człowieka czynu, politykiem, który w walce o sprawiedliwość nie ustąpił przed gniewem króla. Mamy także św. Franciszka z Asyżu, wędrownego kaznodzieję, który przebywał zazwyczaj wśród najuboższych i głosił pokorę, radość życia, pochylał się z miłością nad każdym stworzeniem. Z kolei bohater Legendy o świętym Aleksym swym przykładem propaguje model życia kontemplacyjnego – porzucił bogactwo i zaszczyty władzy i uciekł od świata, aby uprawiać ascezę.

Cierpienie Częstym tematem średniowiecznej literatury jest cierpienie, szczególnie związane z kultem Matki Boskiej Bolesnej i ideą jej współuczestnictwa w Męce Pańskiej. Motyw ten wykorzystuje plankt Posłuchajcie, bracia miła… - ukazuje on narastające cierpienie Maryi, zgłębia jej psychikę, ma wywołać u odbiorcy pragnienie współodczuwania.

Z kolei sceny dantejskie w Boskiej Komedii służą ukazaniu grozy sytuacji potępionych; naturalistyczne obrazowanie ma w czytelniku wywołać uczucie odrazy do brzydoty i zła.

Natomiast cierpienie zadawane zwykłym ludziom przez Śmierć z Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią… mają świadczyć o jej potędze. Śmierć Chrześcijańskie średniowiecze pojmowało śmierć jako moment przejścia do życia wiecznego.

Nawet męczeństwo (Hymn do św. Stanisława) czy zgon pod schodami własnego domu (Legenda o świętym Aleksym) nie napawały lękiem tych, którzy poświęcili życie Bogu.

Popularne było hasło memento mori (pamiętaj o śmierci) – propagujące ideę marności świata doczesnego. W czasach wielkiej dżumy i później śmierć wyobrażano jako rozkładające się zwłoki kobiety. Obraz taki spotkamy np. w Rozmowie Mistrza Polikarpa… Miał on spowodować wstrząs estetyczny odbiorcy i pobudzić go do rozważań o własnym kresie.

Śmiech

15

W średniowieczu motyw śmierci bardzo często styka się blisko z zagadnieniem humoru.

Pojawia się (np. w Rozmowie Mistrza Polikarpa…) tzw. motyw danse macabre. Wyrażał się on groteskowym przedstawieniem upersonifikowanej Śmierci, która z nieodłączną kosą w ręku skocznie pląsa z przedstawicielami różnych stanów i zawodów.

Takie pokazanie śmierci i jednoczesne karykaturalne sportretowanie społeczeństwa dawało efekt komiczny. Śmiech zaś pozwalał ówczesnemu człowiekowi oswoić myśl o śmierci.

Miłość Charakterystyczny dla kultury średniowiecza był kult kobiety, spotykany w środowisku dworskim. Miłość dworną sławiło wielu wędrownych poetów. Kobieta w poezji dworskiej jest idealizowana, należy się jej cześć. Miłość to uczucie subiektywne: w oczach zakochanego kobieta jest istotą pełną uroku, wdzięku – i to sprawia, że jest piękna.

W Dziejach Tristana i Izoldy obserwujemy inny model miłości – jest ona sprzeczna z normami społecznymi i moralnymi, namiętna, skazana na cierpienie i klęskę.

Ideały świeckie Ideałem władcy jest cesarz Karol z XI-wiecznej Pieśni o Rolandzie. Liczący dwieście lat, długowłosy, brodaty (starość i długie włosy to w średniowieczu oznaki mądrości) Karol szerzy mieczem chrześcijaństwo na terenach zajętych przez Saracenów. Kocha swych rycerzy, ma kontakt ze sferą nadprzyrodzoną, o czym świadczą zsyłane mu przez anioła sny.

Idealny rycerz – hrabia Roland – odznacza się nadludzką siłą i wytrzymałością, ale jego najważniejsze cechy to lojalność wobec władcy, miłość do ojczyzny oraz honor.

Również Tristan jest przykładem idealnego rycerza, dopóki nie zakochuje się w narzeczonej króla Marka.

16

NOWA WIZJA ŚWIATA I CZŁOWIEKA W RENESANSIE

Granice chronologiczne epoki (od): • • • • •

1450 r. – wynalezienie druku przez Jana Gutenberga 1453 r. – upadek Konstantynopola 1492 r. – odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba 1517 r. – wystąpienie Marcina Lutra 1543 r. – publikacja „O obrotach sfer niebieskich” Mikołaja Kopernika

Kolebką renesansu były Włochy – rozpoczął się tam w XIV wieku. Rozkwit renesansu polskiego przypada na wiek XVI (jest on zwany „złotym wiekiem” kultury polskiej).

Renesans europejski trwa do końca wieku XVI, natomiast w Polsce jeszcze przez 20 lat XVII wieku.

Renesans oznacza odrodzenie – odnowienie i przywołanie ideałów antyku, odrodzenie nauki. Nazwę tej epoki wprowadzili dopiero twórcy baroku.

Idee renesansu: • •

• •

antropocentryzm (antropos – człowiek) – zakładał, że w centrum świata usytuowany jest człowiek; odwrotność teocentryzmu. humanizm – prąd umysłowy i artystyczny, który w centrum zainteresowania myślicieli, artystów, uczonych stawia człowieka. Humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wielce wartościowy, liczy się jego talent, każde odrębne istnienie. Hasłem humanistów były słowa Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. naśladownictwo starożytnych – wynikało z fascynacji kulturą antycznych Greków i Rzymian. reformacja – prąd religijny i umysłowy epoki renesansu; także ruch narodowy i religijny XVI wieku, mający na celu reformę kościoła katolickiego, jego praktyk i doktryn. Wyróżniamy następujące nurty wyznaniowe: -luteranizm -kalwinizm -anglikanizm -arianizm

Renesansowy ideał człowieka: • • • • • • • •

Wiedza Możliwości intelektualne Przyjaźń Piękno ciała Godność Sława Indywidualizm Wolność 17

FILOZOFIA RENESANSU Scholastyka średniowieczna a humanizm renesansowy: SCHOLASTYKA rzeczywistość „boska” problematyka teologiczna intelektualne konstrukcje łacina średniowieczna skomplikowane wywody

HUMANIZM sprawy ludzkie praktycyzm obserwacja rzeczywistości łacina klasyczna prostota i klarowność dowodzenia

Powrót do haseł antycznych: • • •

stoicyzm; epikureizm; hedonizm (rozkosz, przyjemność jako najwyższe dobro i cel życia).

Renesansowe myśli filozoficzne:

•

•

Erazm z Rotterdamu – popularyzator idei irenizmu. Głosił, że człowiek jest z natury dobry, zło zaś pochodzi z niewiedzy. Pochwalał pokój, a przeciwstawiał się waśniom, kłótniom i wojnom. Jego dzieło – „Pochwała głupoty”. Był także propagatorem humanizmu chrześcijańskiego; uważał, że miłowanie antyku można rozumnie godzić z postacią chrześcijanina.

Niccolo Machiavelli – autor dzieła pt. „Książę”. Zamieścił tam doktrynę filozoficzną i polityczną, zakładająca fałsz, podstęp, przemoc, brak skrupułów, jeśli tylko potrzebne są interesom kraju. Dobro publiczne, państwo to ideał, który pozwala, aby „cel uświęcał środki”. Władca ma być jak lew i lis, prócz siły potrzebna jest chytrość i przebiegłość. Od nazwiska twórcy pochodzi nazwa doktryny „makiawelizm”.

Utopia (z gr. dosłownie kraj nigdzie nieistniejący) – literacka wizja modelowego, doskonałego państwa i społeczeństwa; panują tam powszechna równość, dobrobyt, bezpieczeństwo i zadowolenie obywateli. W sensie potocznym utopią nazywamy mrzonkę.

Autorem dzieła pt. „Utopia” jest Tomasz More.

18

SZTUKA RENESANSU • • • •

• •

wzorce antyczne sfumato kompozycja trójkątna perspektywa: -linearna - powietrzna idealne proporcje przedstawiano postaci na tle krajobrazu

Sztuka renesansu miała ambicje przekazywania uniwersalnych prawd o świecie.

Do jej reprezentantów należeli m. in.: • • •

Leonardo da Vinci Michał Anioł Rafael Santi Architektura:

• • • •

Katedra Santa Mario del Fiore (Florencja) Pałac Medyceuszy Pałac Rucellai Bazylika św. Piotra

Rzeźbę renesansową można podzielić na architektoniczną i niezależną od architektury. Wykonywano je w brązie, marmurze i kamieniu.

Muzyka zaczęła być uznawana w renesansie za sztukę. Kompozytor stał się wówczas mistrzem. Do popularnych instrumentów należały: • • • •

lutnia szpinet klawikord organy

19

MIKOŁAJA REJA IDEAŁ ŻYCIA RODZINNEGO Mikołaj Rej (1505-1569) – prezentował ideę renesansowej pełni życia, ulubieniec szlachty i króla Zygmunta I Starego, aktywny działacz reformacyjny. Autor m. in. „Krótkiej rozprawy między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem”, dramatów, kazań, poezji epigramatycznej.

Geneza utworu: •

„Żywot człowieka poczciwego” został stworzony około 1567 roku, czyli pod koniec życia Reja, jako podsumowanie jego twórczości. Przedstawia w nim wzór osobowy szlachcica – ziemianina.

Utwór ten jest napisany językiem staropolskim, a nagromadzone w nim zdrobnienia służą idealizacji świata przedstawionego.

Idealny szlachcic – ziemianin powinien być człowiekiem: uczciwym, pracowitym i oddanym ojczyźnie. Winien również kochać swoje gospodarstwo, korzystać z życia, ale przede wszystkim żyć rozważnie i mądrze.

20

JAN KOCHANOWSKI – PIEŚNI Czym jest pieśń?

Jeden z najstarszych gatunków liryki; była wykonywana przy wtórze instrumentów, stąd pochodzi jej meliczność i rytmizacja budowy. Jest podzielona na strofy, zwykle czterowersowe.

Podział pieśni ze względu na tematykę: • • • • • • • •

religijna refleksyjna filozoficzna miłosna biesiadna patriotyczna pochwalna dziękczynna

„Pieśń o spustoszeniu Podola”: •

•

•

• • •

jest pieśnią patriotyczną; w tekście widać emocjonalny stosunek autora do swojego kraju i postawę zaangażowania w jego sprawy (silne i negatywne emocje wynikające z najazdu Tatarów/proponowanie rozwiązań, które mogą pomóc) opowiada o historycznym wydarzeniu, którym jest najazd Tatarów na Polskę w 1575 roku; opisują to pierwsze strofy pieśni (spustoszone ziemie, porywanie kobiet i dzieci, uprowadzenie w niewolę) jest liryką apelu — typ utworu, w którym podmiot mówiący bezpośrednio zwraca się do odbiorców, wyraźnie ujawniając swoje nastawienie na adresata; często ma funkcję perswazyjną, czyli bohater liryczny prosi o coś lub pragnie przekonać odbiorców do swoich racji. jest liryką pośrednią – wyraża uczucia w sposób pośredni, poprzez np. opis pejzażu, jakiejś sytuacji (tutaj: opis najazdu Tatarów) jest liryką bezpośrednią – podmiot liryczny wyraża swoje uczucia bezpośrednio i wypowiada się w pierwszej osobie (dowód: werset 45 – „Cieszy mię ten rym: […]”) podmiotem lirycznym jest sam Kochanowski, adresatami zaś są ogółem obywatele Polski, których autor prosi o zorganizowanie się i przygotowania do obrony

„Pieśń o dobrej sławie” i „Pieśń o cnocie”: •

•

Jan Kochanowski mówi w nich o różnych postaciach człowieka. Według niego nie jesteśmy stworzeni tylko dla prymitywnych celów, lecz przede wszystkim do wyższych wartości. Autor pochwala postawy patrioty i mówi, że Bóg zsyła na ludzi służących ogółowi wszelakie łaski. podmiot liryczny twierdzi, że za cnotę nie możemy oczekiwać nagrody, gdyż ona jest nią samą w sobie („Pieśń o cnocie”, wersety 13-15)

21

Pieśni Kochanowskiego nawiązują do dwóch starożytnych filozofii: stoicyzmu (człowiek powinien być obojętny wobec dotykających go wydarzeń; podporządkowanie się rozumnym prawom świata, sumienne wykonywanie swoich obowiązków; cnota, identyfikowana z rozumem, jedynym warunkiem osiągnięcia szczęścia w życiu) oraz epikureizmu („carpe diem” – chwytaj dzień, czerpanie garściami z życia, życie w szczęściu i przyjemnościach.

Elementy stoickie w pieśniach Kochanowskiego: •

np. w [Nie porzucaj nadzieje…] — „Lecz na szczęście wszelakie/Serce ma być jednakie” Elementy epikurejskie w pieśniach Kochanowskiego:

•

np. w [Patrzaj, jako śnieg po górach się bieli…] — „Niechaj nie schodzi cało/Coć się do rąk dostało”, „Krótki wiek długiej nadzieje nie lubi”

Horacjanizm – naśladowanie w liryce modelu poezji stworzonego przez Horacego.

Z jego poezji czerpano w renesansie tematy, motywy, tłumaczono je; w węższym znaczeniu jest to podejmowanie w utworach problematyki stoickiej i epikurejskiej.

Klasycyzm pieśni Kochanowskiego przejawia się m. in. w: • • •

pisaniu je trzynastozgłoskowcem, dzieleniu je na strofy zawierających rymy, najczęściej parzyste, wykorzystywaniu motywów i tematów zaczerpniętych z antycznych pieśni Horacego, podejmowaniu problematyki filozoficznej, która przejawia się poprzez propagowanie epikureizmu i stoicyzmu.

22

JAN KOCHANOWSKI – FRASZKI

Fraszki: • • •

krótki utwór liryczny, zazwyczaj wierszowany lub rymowany, humorystyczny lub ironiczny; kończy się puentą (z łac. frasca – drobiazg) dzieli się ze względu na tematykę na fraszki: obyczajowe, miłosne, filozoficzne, patriotyczne, metapoetyckie (autotematyczne – utwór o utworze), żałobne ze względu na budowę: opisowo-ilustracyjna (relacjonuje, ilustruje dany temat lub motyw), wyznaniowo-liryczna (zwykle pisana w pierwszej osobie, ujawniająca uczucia podmiotu mówiącego), dramatyzowana (dialogi przypominają scenki teatralne) „O doktorze Hiszpanie”:

• • • •

fraszka obyczajowa (dotyczy spraw codziennych i ludzkich, nawiązuje do obyczajowości dworskiej) fraszka dramatyzowana (fragmenty w cudzysłowie, które wskazują na wypowiedzi bohaterów biorących udział w akcji utworu; dialogi) bohaterowie: doktor, „kompani” doktora trwa biesiadka, goście sobie popijają i dobrze się bawią, nie chcą pozwolić, aby ktokolwiek przestał ucztować. Doktor Hiszpan, najwidoczniej już znudzony zabawa, udaje się do swojej komnaty, lecz jego towarzysze i tak go odnajdują i nakłaniają do dalszego ucztowania. Fraszka kończy się puentą „Szedłem spać trzeźwio, a wstanę pijany” – są to słowa doktora, który szedł do komnaty z zamiarem położenia się spać, lecz przez nachalność swoich towarzyszy mimo wszystko skończył „źle”. „Do Magdaleny”:

• • •

fraszka miłosna fraszka wyznaniowo-liryczna (opisuje uczucia podmiotu lirycznego, który wyraża się w pierwszej osobie) podmiot liryczny zwraca się do kobiety imieniem Magdalena, opisując jej nadzwyczajną urodę, porównując ją do obrazów przyrody. Jest w niej wręcz szaleńczo zakochany; miłość do Magdaleny zawładnęła nim tak bardzo, że określa swoje serce jako zamknięte w dłoniach kobiety. Z drugiej strony jednak pojawia się głos rozsądku, usiłujący zracjonalizować odczucia podmiotu lirycznego, który przejawia się w wołaniu „O głupie, o myśli szalone!/Czego ja pragnę? O co ja, nieszczęsny, stoję?”.

Uczucie podmiotu lirycznego okazuje się jednak znacznie silniejsze od racjonalizmu, dowiadujemy się także, że oddziałuje również na niego fizycznie: w obecności Magdaleny „wszystkę władzą straciłem swoję”, „Mowy nie mam, płomień po mnie tajemny chodzi,/W uszu dźwięk, a noc dwoista oczy zachodzi”.

23

„Ku Muzom”: • • •

•

fraszka metapoetycka fraszka opisowo-ilustracyjna podmiot liryczny zwraca się do Muz, które prosi o to, aby dzieła i poezja, które tworzył, zostały zapamiętane na długo po jego śmierci, gdyż nie chce, aby pozostały niezauważone, a wręcz pragnie ich zapamiętania i docenienia. Podmiot liryczny nie liczy na żadne nagrody, skarby, bogactwa ani jakiekolwiek pochlebstwa — chce tylko zostać zapamiętanym. pojawia się tutaj motyw non omnis moria (z łac. nie cały umrę), czyli sławny cytat z jednej z pieśni Horacego. Za jego pomocą poeta wyraża przeświadczenie, że poezja i sfera wartości duchowych są niezniszczalne w przeciwieństwie do tego, co materialne.

[Nie zawżdy, piękna Zofija…]:

•

podmiot liryczny mówi, że w miłości nie liczy się tylko uroda, która z wiekiem może drastycznie się zmieniać i wreszcie przeminąć, lecz cechy charakteru danej osoby — to, kim jesteśmy w środku, a nie na zewnątrz. Pojawia się tutaj również motyw przemijania.

24

JAN KOCHANOWSKI – TRENY

Geneza cyklu: •

„Treny” Kochanowskiego powstały po śmierci jego córki Orszuli w 1579 roku, które jako cykl wydano w 1580r.

Tren jako gatunek literacki:

•

•

to starogrecki gatunek poezji żałobnej (funeralnej), pieśń o charakterze elegijnym, lamentacja z powodu czyjejś śmierci, rozpatrująca czyny i myśli zmarłego oraz zawierająca pochwałę jego zalet i zasług, w kompozycji trenu wyróżniamy: wstęp, pochwałę zmarłego, jego opłakiwanie, napomnienia do hamowania się w żalu, pocieszenie.

Nowatorstwo „Trenów”:

• • •

Kochanowski kierował swoje treny do trzydziestomiesięcznego dziecka, nie do osób dorosłych i dostojnych; stworzył cykl dziewiętnastu trenów, nie jednego, jak miało to miejsce w starożytności; nie były to treny konwencjonalne, lecz napisane z serca. „Tren IV”:

•

jest obfity w porównania do Persefony i Niobe, która widziała śmierć swoich dzieci na własne oczy – służą one spotęgowaniu opisywanych uczuć Kochanowskiego. „Tren V”:

• •

Urszula jest porównana do młodej rośliny, która mogła przynieść wiele radości, ale zostaje przypadkowo ucięta, co symbolizuje jej nagłą i niespodziewaną śmierć. występuje porównanie homeryckie „Tren VI”:

•

Kochanowski porównuje swoją Urszulkę do wybitnej antycznej poetki Safony.

Hiperbolizuje przez to jej zdolności artystyczne, gdyż tak młode dziecko nie jest w stanie dorównać sławnej Safonie. Oprócz hiperboli występuje również anafora do wspomnianej wyżej Safony. „Tren VIII”:

•

Kochanowski przypuszcza, jak mogłoby wyglądać życie rodziców z radością, jaka płynie od dziecka. Ponad to wskazuje, jak bardzo cały dom jest pogrążony w żałobie i smutku, choć ubyła tylko jedna osoba – ich córka „Tren IX”:

•

obecna jest tutaj apostrofa do mądrości – mądrości, która miała być zabezpieczeniem przed różnymi zrządzeniami losu.

25

„Tren X”: •

Kochanowski zastanawia się, czy Urszulka trafiła gdzieś po śmierci. Wymienia wiele różnych „miejsc pośmiertnych” zaczerpniętych z różnych wierzeń. Sam jednakże nie jest niczego pewien i mimo iż jest osobą wierzącą, zaczyna wątpić w prawdziwość swojej wiary, co podkreśla słowami „Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest […]” – jeszcze mocniej ukazuje to, jak bardzo tragiczna była dla niego śmierć córki. „Tren XI”:

•

jest kryzysem światopoglądowym Kochanowskiego. Mówi najpierw, że cnota jest niczym; że mimo pobożności i dobroci śmierć czeka każdego człowieka: i dobrego i złego. Potem wyśmiewa ludzi, że próbujemy odkryć boskie tajemnice.

— występuje apostrofa do żałości, przywołanie starożytnego Brutusa, pytania retoryczne „Tren XVI”:

•

„

jest rozrachunkiem ze stoicyzmem i obojętnością wobec szczęścia i smutku, jakie przeżywa człowiek. Twórczość nie pozwoliła Kochanowskiemu odzyskać dziecka.

Rozprawia się z filozofią stoicką i Cyceronem – jej reprezentantem. Filozofia musi zamilknąć w obliczu prawdy życia, a jedynym lekarstwem zdaje się być tylko i wyłącznie czas.

Tren XIX”:

•

ostatni z trenów, jest pocieszeniem i pouczaniem poety przez jego matkę, która ukazuje mu się razem z Urszulką na rękach we śnie. Zapewnia go, że dziecko jest szczęśliwe.

Utwór kończy się pouczeniem „Ludzkie przygody noś, ludzkie noś; jeden jest Pan smutku i nagrody”. Mówi, że smutek jest czymś normalnym i stale przeplatającym się z radością. Bóg dopuszcza to i to, a więc wszystko powinniśmy znosić, zaś najlepszym lekarstwem jest czas.

Treny są świadectwem kryzysu światopoglądowego renesansowego poety i myśliciela.

Poddał on próbie wątpienia naczelne wartości stoicyzmu: cnotę, mądrość oraz poczucie własnej wyjątkowości. Na miejscu renesansowego optymizmu ujawnia się w „Trenie XIX” konieczność pogodzenia się z losem i postulat pokory wobec Pana Boga.

26

TWÓRCZOŚĆ FRANCESCO PETRARKI

Francesco Petrarca: • • • • •

1304-1374r., pierwszy humanista; pisał łaciną klasyczną, wielbił wybitnych pisarzy starożytnego Rzymu, zgromadził bibliotekę dzieł antycznych, rozważał o wadach i zaletach samotności humanisty, spopularyzował sonety, sporo pisał o swojej ukochanej Laurze; kierował do niej głównie sonety, jako do żywej i umarłej Sonet:

•

utwór czternastowersowy podzielony na cztery strofy, z czego dwie pierwsze mają charakter opisowy, a dwie ostatnie — refleksyjny. Ze względu na układ rymów wyróżniamy sonety: włoski (najczęstszy), angielski oraz francuski. „Sonet 61”:

•

•

podmiotem lirycznym jest sam Petrarka. W pierwszych dwóch strofach wspomina on wszystkie miłe chwile ze swoją ukochaną, które dawały mu niesamowite szczęście.

Koniec utworu natomiast zmienia już swój nastrój na żałobny. Wyraźnie widoczny jest smutek, który towarzyszy Petrarce po śmierci Laury — „Tęskne pragnienia, gorzkie łzy boleści”. występuje anafora w postaci słowa „błogosławiony”, która ma na celu oddać chwałę i wywyższyć Laurę oraz uczucie, które do niej żywi. „Sonet 85”:

•

•

jest to utwór o tęsknocie, jaka towarzyszyła Petrarce po utracie swojej ukochanej Laury; podmiot liryczny podkreśla swoje bolesne przeżycia z tym związane. Mimo iż ukochana odeszła, on nadal żywi do niej to samo uczucie, czując się wręcz uwięzionym kajdanami przez miłość. Nie jest w stanie pogodzić się z tą sytuacją, która nie może dać mu spokoju — tęsknota i ból po stracie nieustannie do niego wracają. pojawia się paradoks (sformułowanie sprzeczne wewnętrznie, zwykle oparte na kontraście i niezgodne z powszechnie obowiązującymi przekonaniami, ale zawierające odkrywczą myśl), np.: „Bez oczu widzę, wołam języka nie mając”, „Chcę sam zginąć, a przecie o ratunek proszę”, „Jednaki smak tak w życiu, jak w śmierci odnoszę”.

27

Petrarkizm: •

•

konwencja liryki miłosnej. W petrarkizmie koncepcja miłości wyrasta z tradycji platońskiej: miłość jest uczuciem duchowym. Droga do uduchowienia miłości jest ważniejsza niż spełnienie fizyczne. Silny konflikt między zmysłowością a idealizmem rodzi cierpienie. charakterystyczne środki wyrazu: antytezy, oksymorony, paradoksy, wykrzyknienia.

Odzwierciedlają one napięcie uczuć, niepokój, zmienność emocji.

SZEKSPIR •

Teatr Elżbietański: za życie Szekspira pod Londynem rozpoczął działanie pierwszy w epoce nowożytnej teatr publiczny. Nosił początkowo nazwę The Theater, ale od 1599 r. funkcjonował pod słynnym do dzisiaj szyldem The Globe. Był jednym z najważniejszych zjawisk kulturalnych epoki elżbietańskiej (nazwa od panującej wówczas w Anglii Elżbiety I).

William Szekspir:

•

dramaturg i poeta angielski, ze względu na swoją popularność w Polsce zyskał spolszczoną wersję nazwiska. Ukończył szkołę średnią i wcześnie się ożenił. Do Londynu trafił jako dwudziestoletni młodzieniec, od tamtego momentu jego życie było związane z londyńskim teatrem, w którym zaczynał karierę jako aktor, a z czasem stał się jego współwłaścicielem i autorem najpopularniejszych sztuk. Napisał około 40 dramatów i ponad 150 sonetów.

Cechy dramatu szekspirowskiego:

• • • • • • •

zerwana zasada trzech jedności, zerwana zasada decorum, pojawienie się postaci fantastycznych, pojawienie się scen zbiorowych i krwawych, zmiana koncepcji tragizmu bohatera (jego losem nie rządzi fatum tylko namiętności, jest w pełni świadomy swojej sytuacji życiowej, podmiotem swojego działania, dokonuje wyborów) podział na akty i sceny aktorzy nadal tylko mężczyźni

28

HAMLET I „TREN FORTYNBRASA”

•

Cechy Hamleta na podstawie fragmentów „Hamleta”: wrażliwy, niezdecydowany, skłonny do refleksji, dokładnie analizuje swoje życie i decyzje, które podejmuje

Hamletyzm – postawa wahania się, ciągłego niezdecydowania, zwłaszcza w sprawie podjęcia lub zaniechania działania. Hamletyzm wynika z nadwrażliwości etycznej bohatera i pogłębionej refleksji nad własnym działaniem, jego uzasadnieniem i efektami.

• • • •

Interpretacja „Trenu Fortynbrasa”: jest nawiązaniem do dramatu „Hamlet” pojawia się tutaj epizodyczna postać, jaką jest Fortynbras reprezentuje on typ liryki pośredniej z elementami zwrotu do adresata (jest nim Hamlet) jest również wierszem wolnym (niezgodność liczba sylab w wersach) oraz białym (brak rymów)

„Tren Fortynbrasa” porusza problem władzy i odpowiedzialności rządzącego. Herbert rozpoczyna sytuację liryczną w momencie, w którym Szekspir zakończył swoją tragedię.

Podmiotem lirycznym jest Fortynbras, który wygłasza monolog skierowanego do zmarłego księcia. Jest to rozmowa rozrachunkowa, ironiczna. Podmiot liryczny wyśmiewa się z duńskiego królewicza, nazywając go „rycerzem w miękkich pantoflach”, wyrzucając zmarłemu, że nigdy nie był żołnierzem i że zbyt długo zastanawiał się nad swoimi decyzjami.

Utwór jest antytrenem (m. in. dlatego, że nie wyraża żalu lub nie hołduje zmarłego, lecz wręcz wyśmiewa go).

29

MAKBET • • • • • • • • • •

•

• • • • •

„Makbet”: miejsce akcji: Szkocja, Anglia czas akcji: średniowiecze, niedokładnie określone bohaterowie: Makbet, Lady Makbet, Banko, Król Dunkan, Malkolm, trzy Czarownice, Fleance. postaci fantastyczne: trzy Czarownice, duch Banko Charakterystyka Makbeta: tytułowy bohater tragedii poddany i krewny króla Dunkana dowódca wojskowy postać dynamiczna (zmiana po usłyszeniu przepowiedni) był rycerzem; ubrany w zbroję rycerską przed przemianą: -dobry, -odważny -szlachetny, -męski -lojalny -kochający żonę po przemianie: -żądny władzy, -bezwzględny, -okrutny -przebiegły -fałszywy -coraz bardziej obojętny wobec swojej żony Charakterystyka Lady Makbet: żona Makbeta, królowa Szkocji główna przyczyna tragedii Makbeta postać dynamiczna przed przemianą: -czuła -troskliwa wobec męża -lojalna -bez skrupułów -silna -przebiegła -ambitna -bezwzględna po przemianie: -wyrzuty sumienia (motyw krwi na rękach) -dręczą ją koszmary nocne -jej historia kończy się śmiercią, najpewniej samobójstwem.

30