THE CRAM DIGEST - KATUTUBO LITERARY FOLIO VOLUME I

2

IRONG-IRONG XV

IRONG-IRONG XV

3

Published in January 2021 by the The Cram Digest 2/F CLASE Building, University of San Agustin General Luna Street, Iloilo City, Philippines 5000 Email Address: ThecramDigest@usa.edu.ph Copyright is preserved to each author in this portfolio. No part of this portfolio shall be reproduced in print or digital without the permission of the copyright holder.

DISCLAIMER: This book, unless specified otherwise in the individual works, is a work of fiction. All the names, characters, organizations, and events portrayed are either products of imagination or are used fictitiously. Any resemblance to actual events, locales, or persons, living or deceased, is entirely coincidental.

The editors of The Cram Digest would like to thank all the staff and contributors whose efforts led to the realization of this literary folio.

PRINTED BY: Himal-us Printing Inc. Lemery, Iloilo

The Cram Digest Literary Folio

KAT U T U B O Home is where the roots are.

Katutubo

EDITORS-IN-CHIEF MANAGING EDITOR ASSOCIATE EDITOR MODERATOR A RT D I RE C T O R P H OT O G R A P H Y D I RE C T O R L A Y- OU T A RT I ST STA F F P H OT O G R A P H E R

Emy Rose Gallego Aleeza Ann Pamotillo Danica Campos Sheen Marie Delos Santos Dr. May Anne Jaro Ma. Danica Campos Jovilyn Lanada Emy Rose Gallego John Kriz Diaz

L I T E R A RY E D I T O R Julien Toni Rose Feril STA F F W RI T E R S John Kriz Diaz

Ma. Danica Campos

Sincerely yours,

AN INTRODUCTION

Literature plays a significant role in our lives. It could be a form of pleasure or a form of engagement. It could also be a mirror that reflects society’s culture and beliefs. Therefore, it is important to know the literary pieces of every town or province. Reading their writings enables the readers to know the identity of a society.

This book provides a valuable window to understand the stories of different places as this presents a compilation of the literary pieces from different towns of Iloilo and Guimaras particularly Dumangas, Lemery, Dingle, Duenas, Lambunao, Cabatuan, Jordan, Sibunag, and Buenavista. With this, the readers will be able to have an idea about the state of life in these communities and local stories that were passed by their natives. Analyzing the works of the different authors in this book would also entail a picture of their history and their unique culture.

The challenges in digging up the said town’s literary pieces are both difficult and interesting. The students of the University of San Agustin assigned in this task worked on them with enthusiasm, tenacity, and dedication to develop a book that will provide other people an easy way of searching for these pieces.

Sharing a group work to produce a book in this time of pandemic is challenging yet fulfilling for us. We hope that this book is a good step in that direction and will unravel the stories that bind us to who we are today.

Contents POETRY Kailong Pugad- 11 Ang Bayong kag ang Banga- 13

SHORT STORIES

LEGENDS

Si Tumbong Gaday-gaday kag si Pinasanding Ulay- 46-49 The Witch Cauldron- 51-56 Ang Milagro sa Ermita- 57-75

The Legend of Haloy- 15-17 Islas del Siete Pecados or Isles of the Seven Sins- 18-21 The Legend of Lemery- 24-25 The Legend Of Tinagong Dagat- 27 The Legend of Maasin- 28 The Legend of Maabay- 29 Ang Pagsulpot ng isla sa Guimaras-31 The Legend of Millan- 32-33 Ang Kapilya sa Balaan Bukid sa Jordan- 35 Si Tenyente Gimo- 36-37 The Legend of Dasal- 41 Pinalaton-laton nga istorya parte sa Lake Bito - 42 TheLegend of Dingle- 44

POETRY

9

Photograph: Emy Rose Gallego

Kailong Pugad ni Flavio Zaragoza Cano

Ang pispis sang gugma sing pugad sumab-it.

Sa sanga sang kagha nga lunsay salait; Kumuyup ang hangin nga labing mangitngit, Kailo nga pugad sa duta nawigit . . .

Sang akon gugma amo’ng halimbawa Ang kailong pugad sa sanga sang kagha; Humuyup ang hangin sang imo pagdaya Ang pugad nahulog, inanud sang luha . . . .

Kon ikaw mangilin nga ang pugad maladam?.

Sagupa man anay sa higad sang Pangpang.

Kay kon mapatakas sang imong pagtabang Sa dughan mong puti masang-at na lamang.

11

Prose BY

ChingCHing

12 IRONG-IRONG IRONG-IRONG XVXV 15

artwork by: Ma. Danica Campos

Ang Bayong kag ang Banga ni Flavio Zaragoza Cano

Sugiran ta kamo, kag akon isaysay isa ka natabu sa isa ka lin-ay, matahum sing guya, sing lawas matibsul, bukad sang kabugaw, daw bukol sang doldol...

Kon magkaagahon, nagasipit sang banga, kay sia’ng magasag-ub sing tubig sa suba...

Banga nia mabilog, kay diutay sing baba, matapuk sing buli kagvv dali mabuka.

Sa amo nga ti-on, isa ka binata, kay sia man masag-ub sa pangpang sang suba, iya nga nakit-an sang iya paglantaw maanyag nga lin-ay sang gugma gapukaw.

Dayon pinatindog bayong nga kawayan agud nga si Inday iya mabuligan...

Apang sa hinali ang bayong napukan, nabuong ang banga kay among natup-an...

Gani, mga nene, inyo gid amligan nga ang inyo banga dili mapukanan agud sa gihapon kamo may sulodlan kag kamo may tubig nga sarang maimnan.

13

LEGENDS

14

The Legend of Haloy

by Henry Boy Caspe

Sometime between the beginning of the 15th century and the middle of the 16th century during the coming of the third wave of Malay Settlers to the Philippine archipelago, there came to the island of Panay among the group of Datu Kalantiao, a brave young and adventurous datu named Kilaton, who, with his followers roam the hinterland of Panay and finally found a settlement on the bank of the river Tigum where big stones abound. Kilaton has a twin brother called Hotik, who settled in Hamtik, Antique. Hotik was a great traveler, who legend says often visit his brother Kilaton by crossing the mountain ranges of Panay, jumping over deep ravines and gorges. One time in jumping over deep ravines, he fell on the other side and left a deep imprint of his knees, legs and buttock on the rock in the place now called “Linumpatan ni Hotik� in the mountains of Ma-asin, province of Iloilo.

The intrepid and daring Datu Kilaton begot a son; a brave and fast fighter named Humanging, who ran fast like wind and who legend says can run and catch in the midair the spear he had thrown. Humanging had a son named Haloy, who must have been born just before the Spaniards under Miguel Lopez de Legaspi came and settled in Panay in 1569.

Haloy when of age inherited the Datu of his forebear and live his long life during the beginning of the Spanish era. He witnessed the advent of the Spanish colonization and christianization of the people of Panay and how the settlement founded by his forebear Datu Kilaton, on the bank of river Tigum flourished and later became the pueblo called Cabatuhan, meaning many stones, now the town of Cabatuan in the province of Iloilo.

15

In the process of christianization, all traces of paganism were eliminated and the Spanish friars in baptizing the Filipinos, changed their pagan names to christian names of Spanish origin particularly those related to saints. Already christianized, Datu Haloy was baptized and given the christian name Alonzo. In their long life, Datu Haloy and his wife Amas, have good fortune to amass a great wealth in Spanish gold and silver and according to the story handed down, they were commonly referred to as “Si Alonzo(Haloy) Pilakan, si Amas Bulawanan”. They begot seven sons widely known for their nicknames, “Bido”, “Kayaw”, “Pongkol”, “Batol”, “Oming”, “Hadog”, “Ontolan”. The Filipinos already christianized, baptized and have christian names, have no offical surnames to identify them and their family lineage, which fact prompted the Spanish government thru the Spanish priest of each town to give and have every Filipino adopt surnames from the list of Spanish surnames to identify them and their families, particularly during conscription for force labor. Thus the seven brothers and their families were made to adopt the different surnames of CASPE for Bido, TORMON for Kayaw, MOSCARDON for Pongkol, MONEVA for Oming, CELDA for Batol, VALENZUELA for Hadog and CUARTE-FUERTES for Ontolan, all of Spanish origins.The seven having inherited the wealth of their parents, became prosperous and all became Cabezas de Barangay in the municipality where they live north and south of the Tigum river. They were among the first Cabezas de Barangay to compose the political unit of the local government of the town. After the town of Cabatuan was fully organized in 1733, with a gobernadorcillo, the Spanish priest of the town ordered several life-size images of the passion of Jesus Christ for religious procession during the Holy Week celebration. Each image was assigned to influential and prosperous families of the town for payment and care.

The image of “Pieta” was given to seven brothers. As handed down, the story says, that one of the brothers, identity not known, refused to contribute to the payment of said image which cost 300 pesos in gold coin, because he said the image cannot also drive away chickens from the palay 16

Although living far apart, the seven brothers in their lifetime, together with their families gathered together annually for one week feasting and drinking rice wine (pangasi) siphoned from big china jar, each brother taking turn each year to host the gathering. To preserve and perpetuate family ties among the descendants, marriages between second cousins and down were encouraged and arranged by the parents, as it is still being done among the seven families.

From the descendants of the seven brothers, Bido, Kayaw, Batol, Oming, Pongkol, Hadog and ontolan, comprising the families of Caspe, Tormon, Celda, Moscardon, Moneva, Valenzuela and Cuarte-Fuertes, come the entire HALOY CLAN.

File Photo: ShootingStar03(DeviantArt)

being dried, (“Indi man ca bugno cang manok sa uga”). The “Pieta” was given under the care of Bido Caspe, he having a house in the poblacion.

It has been preserved thru five generation with the Caspe family and is presently in the possession and care of Mrs. Josefina Caspe Perez. The “Pieta” is one of the remaining original images still used during the Holy Week procession on Good Friday. The other original images are the “Dolorosa” and “Veronica” with the Alcayaga family; the “San Pedro” with the Munieza family; the “Resureccion” with the Morales family; and the “Santo Entiero Lignum” of the church under the present care of the Colomeda family.

“Islas del Siete Pecados” or Isles of the Seven Sins

by Dinggol Araneta Divinagracia

18

This is an Ilonggo folklore depicting the tale of the “Islas del Siete Pecados” or the Isles of the Seven Sins. Many believed this emanated from the town of Buenavista’s Barrio Nabalas (Barangay Navalas) in the Island of Himal-os (Guimaras) -- directly facing the town of Araut (Dumangas) in the province of Irong-irong (Iloilo). It is immortalized in the “Cancion” or local song; “Sa Banwa sang Buenavista, may mag ulotod nga dalaga....”

Once upon a time there was a fisherman and his comely wife with their seven (7) children living in a modest bamboo and nipa hut near the big coral rock along the shore of the old Barrio Nabalas. The couple was blessed with seven (7) lovely and healthy daughters, namely: Natividad, Aniceta, Beatriz, Ambrosia, Lucrecia, Anastacia and Sofia.

One day Dolores, the teenage daughter of an “Encargado” in a large fishpond at Barrio Sapao in Dumangas, Iloilo arrived to spend a three weeks vacation in her aunts home just a few distances away from the house of the “siete hermanas”. Naturally, the young girls got acquainted with each other and became close friends. Expectedly, they all talked about their other friends, their likes and dislikes, their own dreams and ambitions.

The time came for the “Bakasyonista” to bid farewell and she invited the sisters to attend their Barrio Fiesta in Dumangas after two months.

Assuring them of fun and frolics, and an enjoyable stay.

Natividad the eldest sister told their father about their new friend’s invitation, but since he was dismayed of low fish catch for the day and tired from his fishing chores he just shrugged-off and walked away.

The barrio fiesta came after two months, and the sisters asked their father to allow them all to attend since their friend Dolores shall be expecting all of them in Dumangas.

19

However, much chagrin, the father let them go saying not used to travel afar. mother for her premoniNonetheless, with heavy sneaked-out while their on a warm summer

to their refused to they are While the tion. heart, they secretly parents were taking a siesta afternoon.

They all boarded (Boat) complete with and propelled by the went a sea bound for Dumangas across Iloilo Strait.

their family “Baroto” “katig” (outrigger) “layag” (sails), and Barrio Sapao in the wide span of

Indeed, the enjoyed the good food and fun, laughter and dancing; and acquaintances --until it was getting late at night.

seven sisters affair with fine music, of meeting new friends, they came to realized

Hurriedly, they all thank the rushed to the boat and sailed

generous hostess and away on a moonlit night.

The deep blue sea was relatively tranquil at first until almost half-way.

Suddenly, a gush of wind known as “Buhawi” (cyclone) hit the boat and at an instant capsized as the sisters who were good swimmers struggled to hold-on.

Unfortunately, as fate would have it, they all drowned and perished as the boat sank to the bottom of the shark- infested area of Iloilo Strait .

20

For many days and many nights rescuers tried in vain to find just anything of what was left of the poor seven sisters, but all they found were just scattered pieces of the sunken boat.

And it came to pass, for seven nights many people observed seeing an unusual sight of the seven bright stars that were so closed to each other up above the sky.

Finally, on the eight (8th) day Fishermen were surprised of the seven (7) isles that just emerged from nowhere on the alleged spot where the ill-fated boat together with the seven (7) sisters met their final destiny.

Henceforth, this freak natural phenomenon, a mystery from dear mother nature --was called by Ilonggos as the “Islas del Siete Pecados� or Isles of the Seven Sins, as a memorial to the unfortunate seven (7) sisters who ignored their concerned parents advice by their willful defiance and blatant disobedience that cost them their precious lives!

21

22

IRONG-IRONG XV

IRONG-IRONG XV

23

The Legend of Lemery A long time ago, a couple is living in a small hut near the mountain. They are the poorest of the poor. They were accused by a rich person for a crime they did not commit and they were imprisoned. Fortunately, they escaped and hide in the forest.

One day, a woman named Juana got sick.

The husband doesn’t know what to do to cure her wife back to health. Not far from the house of the couple are three mounds of almost the same shapes and sizes. These three mounds possess a mystery. At night these mounds are glowing and there is some singing. The couple is unaware of the bizarre things happening because it happens at midnight moon.

on a full

One night, Juana got really sick so the husband was forced to go out and find some leaves and herbs to cure her wife. It was midnight and a full moon so the man saw the peculiar phenomenon. He saw three dwarfs in the three mounds sitting and singing. The man was so terrified. He wants to run but he 24

artwork by: Ma. Danica Campos

cannot that he was not aware that the dwarfs were in front of him. The three dwarfs asked the man what he is doing there in the middle of the night and the man tried hard to respond saying he needs some leaves and herbs to cure her wife of sickness.

The three dwarfs took pity and they immediately came to see the sick Juana.

After a while, the three dwarfs told the man who his wife is healed.

The couple thanked the dwarfs who before leaving respectfully introduced themselves as Le, Me, and Re.Many years had passed and the couple bore many children but the three dwarfs never appeared to them again. The man always tells this story to their children.

One day a tree flourished in the middle of the three mounds. It grows so fast and became a giant wood. At night this tree is full of thousands of fireflies that look like a huge lamp that shines through the darkness especially during a moonless night.

When the Spaniards came, they asked about the name of the tree and the locals said, Lemere. Shortly thereafter, they called the place Lemery.

Source: https://dreamcatcherrye.blogspot.com/2016/04/theplace-of-lemery.html?m=1 25

26

IRONG-IRONG XV

File photo: thedospersona.wordpress.com

The Legend Of Tinagong Dagat

by Sol Peneula

Love is so powerful that when it enters the heart of anyone, it can despise everything.

In the town of Lambunao, there loved a young man named Nagong who is mighty, strong, hardworking and kindhearted. Nagong is the pillar of his old parents.

One day, when the young man is going home from a whole day of work when he meets a lady who seems like a goddess in with her beauty. This lady was Agat.The two creatures seems like they are having an illusion in their first encounter. In that instance, love springs up in their hearts but due to being conservative Agat immediately look down humbly.The two who harbor pure affection for each other seems being brought closer by heaven. Soon, their hearts became one. The next few days witness of endless joy only to be cut short. One afternoon their sweet conversation was disturbed by violence of Agat’s father. The father slapped his daughter and humiliated Nagong. Agat was imprisoned in their own home. Thus is the suffering felt by the lovers.Until such Nagong thought of passing by the area just to have a glimpse of Agat. In the darkness of the night he was met by the mother of Agat who looks like in distress. She is looking for her daughter who disappeared. Nagong anxiously entered the forest to look for Agat. In the shores of the river of their rendezvous the lovers meet. They were so grateful to God after they meet.Nagong and Agat decided to leave away from their families. The difficulties of life was bared by the two in the wilderness However their blissful life together is just short-lived. Agat suffered a serious illness. It seems like the world has stopped for Nagong with the death of Agat.

He watched the tomb of his love at all times. Day and night the young man weeps due to overwhelming grief. He was caught by sickness and death.

The tears that springs from his eyes miraculously became a river which was the origin of TINAGONG DAGAT which was the burial site of Nagong and Agat. Indeed a great love cannot be faded with time, it will leave an imprint that will remain forever.

27

The Legend of Maasin

reproduced by: Municipality of Maasin LGU Maasin, officially the Municipality of Maasin (Hiligaynon: Banwa sang Maasin, Tagalog: Bayan ng Maasin), is a 3rd class municipality in the province of Iloilo, Philippines.

This town took its name from a place they call Pait which is bitter or salty in English.

During the Spanish occupation in this place called Pait (specifically called Paet Spring located at Brgy. Magsaysay, Maasin, Iloilo), there is a woman washing clothes when some Spaniards passed by. One of the Spaniards asked the woman in Spanish, “Como se llama es su pueblo?�

Since the Spanish language was not really understood by the woman she assumed that the Spaniard is asking about the water in the river dug out called balon. (*balon is a small or shallow dugout in a river, brook or a stream to produce some water for drinking, cooking, washing clothes and bathing). The woman answered without hesitation, maasin which she wants to specify that the water in the dugout is salty. The Spaniards thought that the name of the place is Maasin.

Since then they call the town Maasin.

28

The Legend of Maabay

reproduced by: Barangay Maabay officials Maabay is one of the 13 barangays of the municipality of Sibunag, province of Guimaras.

Long time ago, there was a giant living in this place which is now called Maabay. According to the story as narrated by the old folks of this place, this giant was kind and loving to the native. He was called Manngaob. Sometimes he was shown playing with round big stone he used as(hole-in).

One day, he was walking on the top of the mountain, he saw a very big creature similar to a pig who kept on destroying parts of the land near the seashore., thus little by little eroded the island making the sea wider and wider. When he saw this he was very angry and he ran after this creature called Mangungugad with his spear. He took several (pang-abay-abay)or to run after, until he killed the animal with the used of his spear, but accidentally he feel down and he was turned to stone.

Now, this place is named in honor of the giant Manggaob and because of his pang-abay-abay with this animal, this place is called Maabay.

29

File photo: hdwalle.com

Ang Pagsulpot ng Isla sa Guimaras

by Felicisima Torres Campos

Guimaras is an island province in the Philippines located in the Western Visayas region Ang Pulo ng Guimaras na nasilayan ng paningin ni Dr. Jose Rizal ay nagbuhat ng pangalan sa isang babae, si Guia, ang anak na prinsesa ng isang Malayong datu; at sa pangalan ng anak ng isang alipinMara. Ang magkababata ay lihim na nagmamahalan. Ngunit si Guia ay itinakdang mag pakasal sa isang prinsipe ng Sugbu at ang kagustuhan ng ama ay hindi matanggihan ng dilag sapagkat ang kanyang pagtutol ay maglalagay sa kaharian sa kapahamakan. Araw ng kasal ng prinsesa. Sakbibi ito ng masidhing lumbay sapagkat ang inihihibik ng kanyang puso ay ang kasing si Mara. Sa makapigil-hiningang mga sandaling iyon ay nangusap ang kapangyarihan ng pag-ibig. Walang abug-abog na hinaltak ni Mara si Guia at dalawa silang tumalon mula sa talampas sa pusod ng dagat. Di-nagluwat, sa lugar na kinabagsakan nila ay sumulpot ang isang isla-ang Pulo ng Guimaras.

31

The Legend of Millan

reproduced by: Barangay Millan officials Millan is one of the 13 barangays of the municipality of Sibunag, province of Guimaras.

Long time ago, there was a rich couple who live a very luxurious life.

They were blessed with one and only daughter, she was baptized and given the name Emilliana. She grew into a lovely maiden at the age of eighteen. Her enchanting beauty was beyond compare. This made her known all throughout the land. Many wealthy young men have dreamed to be her lover.

However, Emilliana’s happy time did not last long. Nobody knew that Emilliana has destined to have a morbid safe. She was doomed to suffer and live in loneliness. A daughter of an evil woman has jealous of her popularity in put Emillina into spell.

One day, three handsome respectable prince named “Buntok, Tigbi and Dinalman” come from a faraway land just to win Emilliana’s heart. They were all attracted by her majestic looks. They all wish to court her and aspired to be her husband.

To know who deserved Emilliana’s loved and attention that three admirers were put into a tough competition. They were to wage war against one another. They were commanded to bring their men and engaged in battle. The strong, the bravest and the one who remained after the war would get the hands of Emilliana. So a bloody revolution among prince Buntok, Tigbi and Dinalman together with their men took place.

32

Emiliana herself witnessed the terrible fight. She had proven how someone each prince was on their courtship for they were willing to risk their precious life.

Unfortunately, none of the three prince stood alive after the battle, all contenders lay dead on the ground covered with their owned blood.

Emilliana was left sobbing and in great sorrow for she wish that one of them would become her husband. She couldn’t do anything but accept her fate, Prince Buntok, Tigbi and Dinalman were buried. After several days three mountain rose in the place where they were lain. In remembrance of their great courage and determination, these mountains were named their honor. That is why now, the three towering and lush mountains surrounding the Barangay are called Mount Buntok, Mount Tigbi and Mount Dinalman. Beside these mountains is a source of water that never runs dry. This is believed to be the tears of Emilliana that flowed profusely due to the death of her aspiring suitor.

Barangay Millan got its name from Emilliana.

33

File photo: Venturer Rover

Ang Kapilya sa Balaan Bukid (Banal na Bundok) sa Jordan

by Felicisima Torres Campos

Tila sa lahat ng panahon, ang Maykapal at ang mga anghel ay naggagawad ng mahahalagang mensahe sa sangkatauhan sa paraan ng mga panaginip at mga pangitain. Ito ang gumitaw sa sumusunod na salaysay.

May isang paring nakatira sa Sta. Barbara. Napangarap niya ang bundok ditto sa Jordan. Sa kanyang bungang-tulog, inatasan daw siya ng Diyos na magpatyo ng isang kapilya sa naturang bundok. Sa pagdungaw niya sa bintana, ang unang bundok na mamamalas niya ay siya niyang pagpaptayuan ng kapilya. Ang ganiotng pangarap ay paulit-ulit na bumabalik sa kanya. Kaya nga’t pinagpilitan niyang hanapin ang nabanggit na pook. Nakarating ang pari sa Guimaras at nagtanung-tanong sa landas patungo sa tinutunton. Sa una at ikalawa ay nahirapan siya sapagkat ang lahat ay kasukalan. Sa ikatlo niyang pagdating ay may dala-dala siyang mga estampita, at mga medalya. Sa bawat baiting na kanyang akyatin ay nahuhulog niya ang isang medalya at ito ay binabaon sa lupa ng kanyang katulong na tagahawan ng landas at saka naglalagay ng pananda. Ang labing-apat na medalya ay sumasagisag sa labing-apat na estasyon ng krus.

Sa kalapit na lugar na pinagbaunan sa ikalabing-apat na medalya, ito ay tinandaan para sa ipagagawang kapilya. Sa ngayon, isang higanteng krus sa tuktok ng bundok, ng kapilya, ang mabubungaran ng paningin. Ito ay abut-tanaw sa kabilang dalampasigan. Ang lugar ay dinadayo laluna kung unang araw ng Mayo, araw ni San Jose bilang Patron ng mga manggagawa.

35

Si Tenyente Gimo

by Felicisima Torres Campos

Sa mga bulung bulungan na si Tenyente Gimo ang “gabonan� o pinuno ng mga aswang sa lugar,ito ay hubad sa katotohanan. Si Tenyente Gimo ay hindi isang asuwang. Siya ay naging biktima lamang ng mga pagkakataontulad ng inilalahad sa sumusunod na salaysay.

Noong taong 1882 sa kapanahunan ng kapitang ng munisipyo,Fabiano Ortiz,naganap ang isang nakapanghihilakbot na pagkagutom.

Ang mga tao ay maaring damputin san mang dako sa bayan na nangamamatay dahilan sa gutom. Sa panahong ito,si Gimo lamang ang may Mabuti buting mais. Si Gimo ay lubhang matipid at walang balak na ipamigay ang mais nang walang katumbas na halaga. Mayayabong ang maisan ni Gimo. Sumapit ang anihan. Hindi payag si Gimong pakinabangan ito ng ibang tao. Dahilan dito, nag isip ng paraan ang tao na makuha ang kaniyang mga mais. Itinago nila ang isang batang may mga siyam na taon sa ilalim ng bungkos ng mga tangkay na mais. Gumabi na ngunit hindi pa rin nakauwi ng bahay ang bata. Humingi ng saklolo sa mga tao ang mga magulang. Nang gabing iyon ay magkakasama silang naghanap. Ang bata ay natagpuan sa ilalim ng mga tangkay ng maisan ni Gimo.

Lumaganap ang mga bulung bulungan na itinago ni Gimo ang bata at si Gimo ay isang asuwang. Ito ay hindi naibigan ni Gimo sapgkat ito ay magiging batik sa kaniyang karangalan. Upang matigil na ang mga ilang pala palagay na siya ay asuwang,ay sinabi iya sa mga nagugutom na tao na ihinto ang salitang siya ay isang asuwang,at siya ay handang ibigay sa kanilang lahat ang mga mais sa kaniyang bukirin. Ang mga nagugutom 36

na tao ay naginhawaan at nagkaroon ng napakaraming mais na naimbak sa loob ng maraming araw.

Gayunpaman, kahit naibigay lahat ni Gimo ang kaniyang mga mais upang mailigtas ang kaniyang karangalan, ang balita ay lumaganap na upang maapula pa. Ang pangalang Gimo bilang asuwang ay nakilala sa loob pa ng maraming mga sumusunod na taon.

Upang matakot ang mga taong tawaging asuwang si Gimo,ginawa siyang tenyente. Pagkatapos siya ay hinirang na teniente mayor,pangalawang kaoitan. Ang mga tao ay di lantad na nagsasalita ngunit nangagbulungan n asa halip na Gimo lamang, ito ay naging Tenyente Gimo bilang isang asuwang.

Si Gimo ay isang may sinasabing propyetaryo. Ang mga taong nabibilang sa mataas na lipunan laluna ang mga taong edukado ay hindi kailanman naniwala na si Gimo ay isang asuwang.

37

File photo: macinivw(DeviantArt)

artwork: Emy Rose Gallego

The Legend of Dasal

reproduced by: Barangay Dasal officials Dasal is one of the 13 barangays of the municipality of Sibunag, province of Guimaras. It is where the Municipal Hall is located.

In 1800 year of the Lord, there was a place that is composed of poor families. Living in this place are the forefathers after the Spanish regime.

They plant only vegetables, roots crops, and rice. Every afternoon, they always pray to the Almighty God to give them bountiful harvest and protect them from danger.

That time, there was a Tagalog merchant selling cotton clothes and different kitchen utensils. They went to the place to barter their products. They arrived late in the afternoon and the people were praying in a small chapel. The visitors asked the forefathers the place of the place. But he misinterpreted the question was what are they doing. He answered “DASAL,� meaning the people always pray.

The Tagalog merchant gives full respect to the people living in that place because of their strong faith. They bartered all their products to root crops harvest because according to him, it is a grace of God and until now they call the place Dasal, which means prayer.

41

Pinalaton-laton nga estorya parte sa Lake Bito

by John Keith Dale

Ginatus na ka tuig ang nag ligad pero ang misteryoso nga pag tuhaw sang “lake bito” indi malipatan. Suno sa katigulangan may mag asawa nga naga puyo sa gintung-an, (boundary) sang Brgy. Camambugan kag Caguyoman, wala sila sing anak, ang asawa isa ka pure housewife naga himo (rara) sang banig nga human sa buri. Ang bana isa ka mangangayam,(Hunter). Isa ka adlaw ang bana nag lesensya sa asawa agod mangayam sa bukid, (bulabog) dala ang iya ido.

Ang bukid naga distansya mga apat tubtub lima ka kilómetros. Udto na tag-(irigma) wala maka pauli ang bana, tubtub nag abot ang ido. Natingala ang asawa ngaa wala ang bana, sa indi hungod iya gin pamangkot ang ido, “DIIN ANG AMO MO?” sa indi gina-pabot sang asawa nag sabat ang ido, “TOYA PA TANA SA BUKID” nakibot ang asawa sa pag sabat sang ido, na urongan wala maka hambal na “nakibot” siya, tubtub nga ang balay nga human sa kahoy kag kawayan amat-amat nga nag lugdang , nag salop sa duta.

Sunod nga adlaw nakibot na lang ang mga pomoloyo nga may nag tuhaw nga isa ka dako nga bubón nga malapad, kag may kanal nga ang tubig naga ilig pakadto sa sapa, asta nga ang malapad nga bubon nangin isa ka punong kag amo ina subong ang gina tawag nga “LAKE Bito”

42

IRONG-IRONG XV

43

file photo: Rene John Peconcillo

The Legend of Dingle

reproduced by: Municipality of Dingle officials Dingle comes from the word “Dalipe”, the soil found along the banks of the Jalaur River. It was said that a group of young women were once upon a time bathing in the shallow waters of the Jalaur River when Spanish soldier reconnoitering the different places of Iloilo came upon them. The soldiers wanted to know the name of the town they were passing through, but the women could not understand Spanish and they thought soldiers were pointing at the bank where the soil was black and hard clay. They answered,”Dalipe” and the soldiers nodded. But because of the strange ring of the word to their ear and tongue, the soldiers forgot the word “Dalipe” and instead gave the name “Dingle” to the town, the name it bears up to this day.

44

SHORT STORIES

45

Si Tumbong gaday-gaday kag si pinasanding ulay reproduced by: Atty. Magdalena Lometillo

(The authors of Tumbong Gadaygaday and the other stoies are not know. In our search of Visanyan folk tales we could not find these stories in any books we read so we would like to believe that these folk tales were written by Lambunaonons. Nonetheless, we offer our apologies and thanks to the authors of these beautiful folktales.)

Si Tumbong Gaday-gaday kag si Pinasanding Ulay mag-asawa nga balabaw nga bag-o lang nakasal. Tuya sanda naga-estar sa isa ka gara-maan. Masadya gid sanda man daw naga-honeymoon pa lang. Palangga gid ni tumbong Gaday-gaday si Pinasanding Ulay kag kon haros pa indi gid tana gusto nga mabulag sa panurok na.

Ugaring isa ka adlaw waay do gid it makaon sa garamaan. Ubos do gid ang pagkaon nanda. Kag napiritan si Tumbong Gaday-gaday nga mag-gwa agud mangita ka pagkaon. Sang waay pa kapanaw ginpa-andaman na si Pinasanding Ulay nga indi gid mag-gwa sa garamaan kag indi gid mag-adto sa hnngud nga balay sa unhan ka garamaan. “Indi ka gid magparapit dyan,’ ang paandam ni Tumbong Gaday-gaday kay Pinasanding Ulay.

Sang magkabus si Tumbong Gaday-gaday , nagpanglimpyo si Pinasanding Ulay sa garamaan. Pag-adlawn don waay pa kabalik si Tumbong Gaday-gaday. Burobhay nagbalik si Pinasanding Ulay sa bintana kag lantawon kon dyan don si Tumbong Gaday-gaday. Tinak-an don ka hulat Pinasanding Ulay kag nagpungko sa bintana kag magpan46

ampuay. sang uruhi nasiplatan na hanggud nga balay. Kag naglibug ulo na insa nga indi gid tana ni Tumbong Gaday-gaday pagpa-adtonon tuya.

Paghapon-hapon don koon ni Pinsanding Ulay, “A, basta maadto ako sa balay nga di-a. Indi lang ako magsugid kay Tumbong Gaday-gaday.

Mabalik lang ako dayon.” Kag nagpanaw si Pinasading Ulay.

Pag-abut na sa balay, diretso tanasa salas. Waay man ti tawo nga nakit-an. Waay man it ayam. Ginlughot na ang tanan nga parte ka balay, sa tururugan, sa karan-an, sa kasilyas. Kag nagdayaw tana ka pagkanami ka sulod ka balay. Manggaranon gid ang tag-iya kato nga balay. Sang

urihi naka-abut tana sa kusina. Kag sa dapog may nakit-an tana nga daw pinutos nga natongtong sa ingud ka baga. Ginparapitan na pay indi na mamasnahan kon ano gid man ato. Ti ginpamangkut na ang tiki sa dingding, “Tiki, Tiki, ano di-ang pinutos?”

“A, tinuom ka amo,’ sabat ka tiki.

“Ti, insa nga naga surosuro?” pamangkot ni Pinasanding Ulay.

“A, man-an mo naga bukal don ya sabaw na,”koon ka tiki. artwork by: Ma. Danica Campos

47

“Ti, ano dyang nagalawit?” ang pamangkut ni Pinasanding Ulay kag gintuldo ang ngalawit sa tinuom.

“A, ana di-a nga higut.”

“Abaw,” kkon ni Pinasanding Ulay, “dar-on ko dya. Manami-an gid ka daya si Tumbong Gaday-gaday. Hamk mo, mga pira nga daan ka adalw kaon namon kadaya.” Kag dayon na nga ginkagat ang higut kag butongon. Bumongkaras ang tinuom. Miyaw gali nga nagapainit-init sa ingud ka baga. Lumumpat si Pinasanding Ulay. Linumpatan man tana ka miyaw. Kumaripas tana ka dalagan pay naabutan gid ka miyaw ya balikawang na. Pay swete nga nakalusot tana sa gamay nga buho kag bisan daw haroson don makapanaw hay nabilwa gid ya balikawang na, nag-igud-igud gid tana hasta naka-abut sa garamaan. Waay pa tuya si Tumbong Gaday-gaday.

Nagkamang tana hasta nakasaka sa bintana kag mag hulat kay Tumbong Gaday-gaday. Naga-amat-amat don salop ang adlaw pay waay mangud si Tumbong Gaday-gaday. Burobhay may nakit-an tana nga tawo sa unhan nga nagapangtapas ka dahon ka saging. Bisan daw mabugto don ya ginhawa na, gintawag naang tawo.

“Ohoy, tawong gapanahon. Tawong tandayanon. Ilihog takon ikoon kay Tumbong Gaday-gaday nga si Pinasanding Ulay nahulog a garamaaan, tum’pa sa tarambu-an, pagpangalimog na”

Nabatian ka tawo ang ana nga panawag. Nagdulog ang tawo kag mamati gid. Liwat nga gintawag ni Pinasanding Ulay ang tawo.

“Ohoy, tawong gapanahon. Tawong tandayanon. Ilihog takon ikoon kay Tumbong Gaday-gaday nga si Pinasanding Ulay nahulog sa garamaan, tum’pa sa tarambuan, pagpangalimog na. “ Ginliwat-liwat ni Pinasanding Ulay ang panawag.

48

Sang uruhi namarasmasan ka tawo nga daw nagdulom do gid ang palibut gani dalidali tana nga nagbalik sa balsa. Suruguon gali tana to ka manogbaligya ka mga utanon kag iba pa nga pagkaon nga ginabalsa nanda paadto sa sunod nga banwa hay tuya nanda ibaligya. Pag-abut na gid, ginhug-an tana ka lider nanda.

“Insa nga kabuhay gid kanimo. Kaina pa hulat namom. Gabi-ihan don kitaa” “Amay may nabatian ako nga pispis nga kanami gid magkanta kag kasubo gid ka ginakanta na. Ti daw nakalipat ako nga gab-i don gali sa sobra ko nga pamati,” ang paathag ka tawo. Kag dayon na nga ginkanta ang panawag ni Pinsanding Ulay kag ana pa gid nga ginliwat-liwat.

“Ohoy, tawong gapanahon. Tawong tandayanon. Ilihog takon ikoon kay Tumbong Gaday-gaday nga si Pinasanding Ulay nahulog a garamaaan, tum’pa sa tarambu-an, pagpangalimog na”.

Nabatian ni Tumbong Gaday-gaday ang hambal ka tawo. Tuya gali tana sa mga tinumpukan ka pagkaon nga nagakitkit ka keso. Pagkabati ni Tumbong Gaday-gaday ka hambal ka tawo dayon na nga ginkalat ang hanngud nga keso kag lumumpat sa pangpang kag magdalagan pauli sa garamaan.

Pag-abut na sa garamaan nakit-an na nga duro ang balabaw tuya. Ginsumalang tana ka maramal-am don nga balabaw kag gin-agbayan. “Tumbong Gaday-gaday,” koon ka mal-am, “indi ka gid pagpahinali. Pay waay don si Pinsanding Ulay. Patay don. Nahulog abi sa garamaan pagpangalimog na”

Hanggud ang hinulsol ni Tumbong Gaday-gaday. Kon nag uli lang tana dayon basi waay pa natabu si Pinasanding Ulay. Ti ang keso nga dara na, gin lip-utan dulang ka mga nagsunod sa lubong ni Pinasanding Ulay.

49

file photo: Porter Wright

The Witch Cauldron

(A Story from Dumangas, Iloilo) A few years back, there was this alleged sighting of a mananagal in Metro Manila. This piece of scary news was played up by a number of newspapers , and was in fact, the banner story in some tabloids. This caused quite a stir in many households with pregnant women and infants.

According to Maximo D. Ramos in his extensive research of Philippine folk beliefs, one of the most dreaded character in Philippine folklore is the aswang (witch)who can self-segment. The Tagalogs have a name for this preternatural creature who cuts its lower torso at will and returns to its severed part usually before sunrise after feeding on human entrails. It is called ang manananggal, the self-segmenter. And because of its need to suck out a victim’s internal organs, the self-segmenter is also referred to as a viscera sucker .

Dr. Moises Ponteras (Ph.d in Philippine Studies, U.P.) also mentioned the belief in the powers of the aswang by the country side folks in his dissertation Folk Healing In Iloilo. According to him the fear of aswang and other preternatural beings spring from the ancient animistic religion of pre-colonial beliefs in spirits of dead ancestor. Four hundred years of Western acculturation and Christianity have not entirely displaced our indigenous culture specially since most of our beliefs find support in Christian practices. He said the belief in the spirit world is stronger in the rural areas where even educated and wealthy Filipinos turn to old-age beliefs in the face of phenomena they cannot understand. This explains the widespread interest in aswang stories even among sophisticated city folks.

It was not surprising then, when Goring Bartolome, a lady doctor from 51

Paranaque tells me that she is deathly afraid of witches and sorcerers.

She claims her mother-in-law had an up close and personal witch encounter that involved her neighbours in Dumangas, Iloilo. “ My biyenan ( mother-in-law) is an Ilongga and like most septuagenarians who live along the coastline of Iloilo she believes there is more to life than meets the eye. And by this she refers to the superstitious beliefs and practices that abound in that area. Modern youth, the old lady asserts are so gullible to science fiction stories but cannot accept the probable existence of supernatural beings. She wonders why it is easier for them to accept horrible mutants with superhuman powers like the Ninja Turtles than the existence of a Tenyente Gimo, the legendary cannibal witch of Duenas, a small town in the outskirts of Iloilo City.” “”Ang manoghilot” was how the people of Dumangas called Tiya Pansay. The “ manoghilot” loved to regal her customers with stories she picked up from the country side. But before she shared her story, she would cross herself. When asked why she did this, the old woman said this “shielded” her against evil retaliation from the people who might feel maligned with her story telling.

Curiously though, before Doc Goring Bartolome shared with me her biyenan’s grisly tale, she also made the sign of the cross. She claims this is “ tu-od gid nga istorya” , that it is a true story. But is it really? You be the judge: Teachers Tiyo Juan and Tiya Lucing Perdices were retired public school teachers who had no child of their own. Their pride and joy was a nine year old girl who had strayed into their lives when they were both in their late fifties. She was the child of an unwed mother, a desgraciada- whose married boyfriend walked out on her when his wife found out about them and threatened to sue.

Marina with her one year old baby had joined an out of town group who were Juan and Lucing’s co-teachers at the Iloilo Provincial High School.

52

The teachers had hired a van to bring them to Dumangas and Marina had brazenly pretended to be a close relative of the Perdices who needed a ride.

With unusual bravado, Marina had convinced the old servant who was in charge of the couple’s farm house that she and her baby were relatives and had in fact, been invited to stay over night. Lola Tarsing seeing how tired and hungry the baby looked, warmly welcomed them with food and warm milk. There there had been no instructions or provisions for over night staying guests, and so Lola Tarsing gave mother and child her own room for the night. The Perdices couple were in the town plaza, two kilometres away. They were busy attending to their guests and helping out with the festivities.

At the break of dawn the morning after, the still sleepy husband and wife were awaken by the cries of a baby wailing for her mom. Apparently the child panicked when she awoke and found herself tied to an armchair with a sturdy piece of braided fabric. Beside the child was a plastic bag containing a few pieces of baby clothes, a can of powdered milk and a hurriedly written note addressed to the couple.

A glass of warm milk and bisuits quickly pacified the toddler who turned out to be such a cheerful, playful and lovable cherub. After recovering from their initial shock, the childless couple forgot all their misgivings and decided to take in the baby. However, since both teachers still had two years to go before retiring, the child was left in the care of Lola Tarsing and a another younger maid. But every weekend without fail, Tiyo Juaning and Tiya Lucing went home to personally take care of “their� little girl.

She was christened Maria Victoria Angela or Mavic for short. The binyagan was engrande and coincided with the town fiesta with practically the whole barrio in attendance. . Conspicuously absent from the celebration was Lola Sepa, an octogenarian who owned the medium size 53

farm right next to the Perdices. The farm was next to a deep ravine which served as a natural barrier between the two properties.

A large portion of the Perdices farm, had now been replanted with lush flowering shrubs and qunow retired, owned one of best tended farms in the area which had recently been partially re-planted with flowering shrubs and quick bearing fruit trees, This was the playground of Mavic, a cheerful, bubbly youngster who easily made friends with everybody.

There were very few people in the farming community who did not know her because almost everywhere the elderly couple went, the little girl tagged along. She was a joy to have around and her foster parents adored her. If there was anything she missed, it was the company of children her age. You see, their nearest neighbour was the childless, cantankerous octogenarian who owned the farm across a ravine.

Lola Sepa was an embittered old woman who now kept to herself after her pretty and vivacious teen age granddaughter, Carmina, failed to come home one evening ten years ago and was never seen again. Tiyo Juan and Tiya Lucing had once been close to both women but the tragic disappearance of the young girl changed all that. Grief had turned the once gentle and friendly grandma into a snarling, inhospitable recluse who now shunned all contact with the farming community and was hardly ever at home . To make matters worse, she had released two large , snarling dogs to patrol her farm. Nobody was welcome at her place anymore.

“I wonder how Lola Sepa fends for herself,” Tiyo Juan commented one afternoon as he smelled the aroma of roasting meat coming from the direction of the old woman’s abode. “ I haven’t seen her in ages.”

“Nor I,” agreed his wife. “ Father Tirso made the same comment last week “ Looking up from the adobong dalag she was cooking, she made the sign of the cross and whispered. “And do you know what else Father Tirso told me? He said Compadre Tibo once came to see him in church and reported something disturbing. He had stumbled across a human 54

skeleton at the far end of his farm, hidden behind a clump of bamboo.

What frightened Compadre was the fact that a spear he recognized to be his lay beside the bones. He recalls this was the weapon he used on a large, black dog he saw under his house keenly observing the comadrona as she attended to his daughter –in-law who was in labor. The spear pierced its side and remained imbedded in the animal’s body even as it fled howling in pain. Compadre suspects the skeleton to be that of a young female. A rusty, girlish bracelet still encircled her wrist.”

Tiyo Juan stiffened, suddenly remembering what his Pareng Tibo confided in him a few years back. He also recalled how a weeping Lola Sepa had approached their group as they were celebrating the birth of Tibo’s first grand child. They were drinking tuba at Tiyo Kalaw’s Tuba-an when she begged them to please help her look for her granddaughter who failed to return the previous evening. They had combed the entire area and searched the whole night but found no trace of Carmina.

An unnamed fear gripped the old man. Looking up at the darkening sky, he voiced out his concern. “Why is Mavic not home yet? Did her teacher say the practice would take the whole day?” Worried, the couple decide to immediately fetch the girl. There was no other path she could have taken and so they were sure they would meet her along the way. To their dismay, they were told by Mavic’s classmate whom they met down the road that the young girl had not reported for class and was presumed sick by everybody.A search party was immediately organized to comb the surrounding area but she was nowhere. Four more days of anguished searching followed until there was only one place left to investigate – the house further down the wooded area. The search party knew Lola Sepa’s place was the most unlikely place for Mavic to stray because thorny bushes and wild vegetation had practically concealed the tiny cattle trail that led to the forested area after years of unuse.

The stench of rotting flesh and human excrement assailed their nostrils.

They found the yard littered with dried leaves and garbage, apparent55

ly unswept for years. The once attractive little cottage was in a state of disrepair. A few feet away from the sagging house, slivers of red meat covered by buzzing flies had been laid out to dry on top of a discarded sheet of metal. Yards of thoroughly cleaned entrails hung from a nearby clothes line. Apparently Lola Sepa had a preference for tapa and longaniza.

The group had come prepared for a chance encounter with the black, ferocious dogs. They had taken with them bamboo spears and bolos.

Fortunately for the group, but for a large crow that hastily flew out of the window, the house was empty. All that was inside were a pile of soiled clothes mostly of children, some dirty dishes and a large butcher’s knife covered with dried blood. In the kitchen, a large cauldron sat atop smouldering coals where they found the cut-up body of a child simmering among vegetables and herbs. The head was missing but a sliced portion still carried an ear with a tiny pearl earring. It belonged to Mavic.

Tiyoy Juan let out one agonized scream, clutched his chest and sagged to the floor with eyes glazed with shock and horror. He died right there on the spot.

The hysterical group , shocked out of their wits by what they had seen, went berserk and torched the entire property to the ground. Everything that stood within a radius of a two kilometers was in cinders. Had it not been for a sudden, heavy downpour , the raging inferno would have reduced the entire barrio to ashes. The deep ravine that served as a natural barrier, had luckily spared the Perdices farm from being gutted by the uncontrollable fire.

Nothing had since been heard of Lola Sepa. As a pall of gloom slowly descended on the once cheerful and peace loving community, folks began to eye each other with suspicion. It was mind boggling how a family of witches had come to live and interact among these god-fearing, gentle people who had unsuspectingly befriended them and even entrusted their youngsters to their care without ever suspecting their true nature.

56

Ang Milagro sa Ermita

(Winner, 2017 Palanca Awards — Hiligaynon Short Story)

by Peter Solis Nery

Bangud vacacion, nag-upud ako kay Jeffrey sang nagpauli sia sa iya familia sa Dumangas. Mainabiabihun ako nga ginbatun sang iya mga ginikanan kag mga himata. Ang ila kinagot, si Jessie, lima ka tuig kag menopausal baby, madali nga nag-amag sa akon kag masami nga nagpakungkung. Si Nanay Linda, “Nak” ang tawag sa akon, pinalip-ut nga “Anak.” Kag si Tay Carding, nagpahaluk man sa akon sang iya kamut kon magbagting ang oracion.

Sa Barangay Ermita ang puluy-an nanday Jeffrey, kulangkulang isa ka

kilometro ang kalayuun sa poblacion, apang mabatian sa gihapon ang bagting sang mga lingganay nga nagabantala sang oracion kag nagapanawagan para sa misa sang simbahan Romano Catolico nga nahamtang sa kilid sang plaza. Ang indi lang mabatian gikan sa poblacion amu ang gansal kag gahud sang mercado publico, kag ang mga bocina kag pamito sa magarut nga traffic sa atubang sang municipio kag sa kilid sang simbahan. Magluwas sa pagsimba kon kaagahon kag sa tagsa ka Domingo, wala man kami ni Jeffrey nagatener sa poblacion.

Madamu kami sang mga lugar nga gindayanan sa Dumangas. Naligu kami sa baybay sang Naluoyan kag Bacay, kag nanalaba sa mga kalan-an sa kilid sang coastal road nga nagaderecho sa ciudad sang Iloilo. Nagtaklad kami kag napadausdus sa cueva sang Matagsing sa Patlad. Nagbicicleta man kami pakadtu sa tatlo ka diutay pa gid nga mga cueva didto sa Sulangan kon diin nanagu ang baganihan sang Dumangas nga si Col. Quintin Salas sadtong tiempo guerra. Sa amon panglugayawan, nakalab-ut man kami sa Bantud Fabrica kon diin nagtubu ang daku nga puno sang lunok sa cimburrio sang daan nga fabricahan sang tiesa. Human sa tiesa ang cimburrio; kag ginapuy-an kuno subung sang mga tamawo ang lunok.

Luyag gid ni Jeffrey nga ilibutlibut ako sa iya banwa, nga daw nahadluk sia nga matak-an ako sa duha ka semana ko nga vacacion upud sa iya. Madugay na ang amon pag-abyanay, malapit na walo ka tuig. Makapila na ka veces nga nag-upud sia sa akon sang nagvisita ako sa San Joaquin, apang wala pa gid ako nakaupud sa iya sa Dumangas.

Masadya sa Dumangas; madamu sang mga kahiwatan. Daw tanan na lang, bisan ang ahaw nga pagginhawa, ginasaulug sang mga tawo. Makalilingaw. Wala sang kabangdanan nga matak-an ako. Kon diin may mga kasakasa, ginakadtuan namon.

Sang nahibaluan sang mga abyan kag classmates sa high school ni Jeffrey nga ara lang sia sa Dumangas kag nagavacacion, masami nila kami ginaagda sa kon anoano nga kahiwatan kag mga salosalo. Sa akon pagbanta, ang 58

mga pumuluyo sang Dumangas, mainabiabihun kag may kamag-an sang buot sa mga seminarista kasubong namon.

Apang sa masami, luyag ko lang magtaklad sa pukatod kag mamati sa kalinong.

Ara sa tiilan sang pinakamataas nga pukatod sang Barangay Ermita ang balay nanday Jeffrey. Sa ibabaw sang pukatod nga ini, ara nahamtang ang mga nabilin sang narumpag nga pinakanahauna nga simbahan nga bato sa isla sang Panay, ang Capilla sang Ermita.

Ginakilala subong nga Ermita Shrine pagkatapus nga gin-gastohan, ginpakaid, kag ginpatapikan sang pananda nga plaque bilang historical landmark sang National Historical Institute, gintukud kuno ang capilla nga ini (nga human sa limestone kag coral stones) sang mga pumuluyo sang katilingban Araut — ang dumaan nga ngalan sang Dumangas — sa pagpamunu ni Padre Juan de Alva kag sang mga kaparian nga Agustinhun sadtong 1569, cuarenta y ocho aùos lamang pagkatapus natukiban ang mga isla sang Filipinas sang nagdungka sa isla sang Homonhon, sa bahin sang Samar, si Ferdinand Magellan sadtong Marso 17, 1521.

May kon ano nga balani para sa akon ang capilla. Halus adlaw-adlaw ko ini ginduaw. Sa ibabaw sang pukatod, daw nagaathag kag nagatin-aw ang akon pamensaron. Daw nagaabtik ang akon mga mata kag igbalati. Makita ko ang tanan kag mabatyagan ko ang kamag-an sang akon balatyagon.

Sa ibabaw sang pukatod, malinung kag matahum tan-awun ang pagtakup sang adlaw ilabi na sa gintaipan didto nayun sa bahin sang baybayon sang Sitio Lacaran nga nagaatubang sa isla-provincia sang Guimaras. *** Isa ka hapon sang Miercoles, gin-updan ako ni Jeffrey nga magtaklad sa capilla. Pagkatapus pangamuyu, ginlighut namon ang palibot sang simbahan samtang nagahulat sang pagtunud sang adlaw. Sa unhan sang mga amorseco kag mga hilamon, may nakita ako nga naghatag sa akon 59

sang tuman nga kakunyag…

“Jeff, mga tinotino bala ina?”

Nagtangu kag nagkadlaw si Jeffrey. Daw manul kunu ako sa tinotino.

Paano ko ipaathag ang akon kalangkag? Punu sang tinotino kag mga handumanan sang tinotino ang akon kabataan. Madugay na nga wala ako nakatilaw sang tinotino; ayhan, masobra na sa catorce ukon quince años. Nagdalagan ako agud mang-ipu sang mga bunga nga labi ko gid nga ginkahidlawan.

Wala nagsunud sa akon si Jeffrey. Sa baylo, nagpadulung sia sa idalum sang isa ka puno sang cereza kag nagpahandung.

Kag didto, sa kahilamunan, sa tunga sang mga tinotino, una ko nabatian ang nagadaguub nga tingog sang Dios.

Ginbalikid ko si Jeffrey nga nagapangkab-ut man sang cereza gikan sa nagadunglay nga mga sanga. Daw wala lang sia sang nabatian. Natingala gid ako bangud tuman katunug sang tingog nga daw gikan sa sound system nga masami ginaalquilahan para sa mga binaile sa barrio.

Dayon, liwat ko nga nabatian ang sobra ka baskug nga tingog, daw tingog nga ginpaagi sa trompa: Ikaw ang akon anak!

Napun-an ako sang kalipay nga indi ko mapaathag. Daw nagpin-ut ang akon dughan. Nagtululu ang akon mga luha nga indi ko mapunggan.

Indi ako sarang magsala. Wala ako ginaaningal lang. Naghambal sa akon ang Dios, kag nabatian ko Sia! Maathag Sia nga naghambal. Mabaskug kag maathag ang tingog. Claro ang mga tinaga sang Dios sa akon; kag nabatian ko Sia! Nagasaramihay ang mga luha, kag daw mabuka ang dughan sa tuman nga kalipay, nagdalagan ako kay Jeffrey.

“Nabatian mo, Jeff?”

60

Gintuluk lang ako ni Jeffrey, ang pinakasuud ko nga abyan sa seminario sa sulud sang labaw sa pito na ka tuig. Ayhan, ang pinakasuud nga tinuga sa bug-us ko nga kinabuhi.

“Naghambal sa akon ang Dios.”

Wala gilayun nakahambal si Jeffrey. Wala nakahulag. Daw gin-igu sang kilat.

“Naghambal sa akon ang Dios,” sulit ko, pananglitan nga wala niya nabatian.

Nagtangutangu si Jeffrey. Dayon, nagyuhum sia.

Wala sang pagyaguta kag pag-uliga sa bahin niya. Tampad sa iya papel bilang suud nga abyan, ginpamatian lang niya ako; gintuluk sing mahinangpanun; ayhan, sing may pagpalangga.

“Nagapati ka bala sa mga ginasugid ko sa imo, Jeff?”

“Nga naghambal sa imo ang Ginoo? Paolo, abyan ko ikaw…,” naghinay ang iya tingog, apang wala na sia sang ginsugpun.

“Nabatian ko Sia, Jeff. Wala ako nagalahug. Wala ako nagahimuhimu lang sang sugilanon.”

“Ano ang nabatian mo, Pao? Ano ang ginhambal sa imo sang Dios?”

“Una gid, siling Niya, May kamatuoran. Hangpa nga may kamatuoran.”

“Naghambal sa imo ang Dios sa pulong nga Hiligaynon?”

“Jeff, nahibaluan ko nga mabudlay patihan ini. Apang huo, sa Hiligaynon! Naghambal ang Dios sa akon sa aton pulong Hiligaynon. Indi sa Latin, indi sa Griego, indi sa kon ano pa man nga lenguaje, kundi sa aton pulong,” kag naghibi ako bangud nabatian ko man ang akon kaugalingon nga nagapaathag sa akon buddy-buddy kag suud nga abyan sa seminario.

61

“Jeff, wala ako nagabutig. Wala man ako nadula sa akon justo nga pamensaron. Indi ako buang. Mabatian ko ang Dios didto sa kahilamunan kag mga tinotino. Magpati ka sa akon.” Wala ko na napunggan ang paggurahab sa atubang sang akon abyan.

Ginhakus ako ni Jeffrey. Ginhapulay niya ang akon buhok kag ginhapulas ang akon likod. “Ano pa ang ginhambal sang Dios?”

“Nagapati ka sa akon?”

Nagtangutangu liwat si Jeffrey, sia nga may pagtuo kag pagpati kasubong sang mga bata. Sa amon sa seminario, si Jeffrey ang pinakamabuut. Kon ginasiling nila nga makita mo si Cristo sa imo isig ka tawo, sa iya ko labi nga mapanganinaw ang pagkabalaan sang aton Ginuo. May pagtuo kag pagsalig kasubong sang mga bata si Jeffrey. Indi sia labing maalam, apang hugut ang iya pagsalig kag pagtuo. Sagrado para sa iya ang Balaan nga Pulong sang Dios. Kon kaisa, nagainit man ang ulo ko kag nagakapikun man ako sa iya bangud tuman ka literal sang iya pagbasa sang Biblia; apang indi ko man sia mapamatud-an nga sala. Kay paano mo pangitaan sang sayup ang pagsalig nga nasandig sa Balaan nga Kasulatan, kag ang pagtuo nga kasubong sang ila sang mga bata? Paano mo pakamalautun ang bunayag kag hugut nga pagpati sa Dios?

Sadto nga mga tinion, mapalarun ako kag nagpasalamat nga si Jeffrey ang akon upud sa likud sang Capilla sang Ermita, sa bantud sang mga hilamon kag tinotino. Bangud, ayhan, mabuang ako kon wala ako sang iban nga masugiran. Kag kon sa iban naman ako manugid, ayhan, sa gilayun, pamatbatan man nila ako nga nagbuang — naghalug ang turnillo sa utok.

“Wala ko ini ginpangayu, Jeff…” *** Ang buut ko silingun, wala ko ini ginapangayu subung. Subung nga 62

punto sang akon kabuhi kon san-o, sa pagbukas sang clase sa Junio, manugsulud na ako sa ulihi kag panghingapusan nga tuig sang akon pagtuun sang Teologia sa St. Joseph Regional Seminary. Isa na lang ka tuig kag ordenahan na ako bilang diacono. Dayon, kon palarun kag wala sang mga sablang, sa gracia sang Dios, mangin pari na ako sa duha, o ayhan, tatlo ka tuig.

Antes ang mga pagtuun sang Filosofia kag Teologia, ilabi na gid sadtong magamay pa ako, masami ako nagapanumdum nga pinasahe kag pinili ako nga bata. Sa amon nga lima ka mag-ululutod, ayhan bangud ako gid ang natung-an, kag ginatinguhaan ko gid nga mangin mabuut nga bata kag matinumanun nga anak, nagapati ako nga sa akon gid magapakita ang Dios kon mamat-ud Sia nga magpakita kag magpabatyag sa sining aton makabag-u nga panahon.

Dayon, sang ara na ako sa fourth year high school, gin-igu ako sang kilat.

Isa sa isa ka millon kag cuarenta y dos mil ang tsansa nga ang isa ka tawo maigu sang kilat. Sang Agosto 8, 2008 — 8/8/08, ginakabig nga mapalarun nga fecha sang mga Intsik, ako ang nagaisahanun nga isa sa isa ka millon nga gin-igu sang kilat.

Ginlagas ako sang kilat sa puno sang pahu, kag ginturasuk. Ginturasuk sang corrente.

Kon suerte gid man nga fecha ang 8/8/08; ayhan, sarang ko na lamang makabig nga mapalarun ako nga nakaluwas sa pat-ud nga kamatayon.

Malaw-ay ang panahon sadto nga hapon sang Agosto, buringut, daw novia nga nagasunggud, gani gindul-ung ko sa ila balay si Sarah nga ginasunlugsunlug sa akon. Sang manugpauli na ako, nagsugud bundak ang mabaskug nga ulan kag nagpalumba sa pagpadayaw ang mga kilat kag daguob.Ginhatagan ako ni Sarah sang payong, apang namalibad ako.

Siling ko, basi lagsun sang kilat ang acero nga punta sang iya payong. Sa 63

amon Chemistry, nahibaluan ko nga “metals are very good conductors of electricity.” Kag ang kilat, kasubong lang sang pagsaut sang corrente sa duta pakadtu sa mga panganod, nga kon kaisa, nagapangita man sang malatayan.

Bangud daw wala man sang tsansa nga maghulaw ang nagapamurugsu nga ulan, namat-ud ako nga magsulay pauli. Dayon, didto sa wayang, nagsagunsun ang kirab kag igpat sang mga kilat; sunudsunud man ang panaguub nga daw ginatumud gid ako. Nagdalagan ako sa idalum sang pahu. Wrong move! Apang sa sobra ko nga pagsalasala, nagtalalabug ang tanan ko nga tinun-an kag nahibal-an sa Physics kag Science. Didtu sa idalum sang pahu, nakablitan ako sang kilat, nadakpan nga taya.

Gin-igu sang kilat ang puno sang pahu kag gin-ulamid ako sa iya saut.

Naglatay ang corrente sa kahoy halin sa duta pakadtu sa mga panganod, kag sang nabiak ang pahu kag nanalapay sa akon, naglatay man ang nagasaut nga corrente sa akon lawas.

Milagro siling ni Dr. Santacera nga wala ako nacardiac arrest, nga wala nabatuk o nagpakita sang pagkasamad ang akon kasingkasing kag iban pa nga mga vital organs. Luyag pa kuntani sang manugbulong nga ipaexamen man ang akon utok, apang nagpakitluuy ako nga indi na lang. Magluwas nga magasto na, paano kon may nabilin pa nga corrente sa akon ulo kag mag-igrab ang mga instrumento kag maquinaria nga gamitun sa akon?

Sang ulihi, nagpasugut na lang ang doctor bangud wala man sia sang nakita nga mga sintomas o palatandaan sang problema medical. Nasabat ko ang tanan niya nga pamangkutanon: Cabecera sang Mongolia? — Ulan Bator.

Dumaan nga ngalan sang Myanmar? — Burma.

Cabecera sang Australia? — Canberra.

Ikapito nga pangulo sang Pilipinas? — Ramon Magsaysay.

64

Ikanapulug-isa nga pangulo sang Pilipinas? — Corazon Aquino.

Fecha sang pagpapanaug sang Martial Law? — Septyembre 21, 1972.

Fecha sang nahauna nga People Power Revolution sa Edsa? — Pebrero 22-25, 1986.

Cabecera sang provincia sang Antique? — San Jose de Buenavista.

Cabecera sang Capiz? — Roxas City.

1,435 times one equals? — 1,435.

265 times zero equals? — Zero.

Fecha sang pagsugud sang Beijing Olympics? — Agosto 8, 2008, kon san-o man ako naigu sang likat. *** Wala ako ginpatawad sang akon mga kaescuela, kag ayhan sang bug-us nga banwa, bangud nalampuwasan ko ang kamatayon sang naigu ako sang kilat. Sang semana pagkatapus sang milagro sang 8/8/08, luyag ko na lang mapatay, o mangin dulaan.

Hayaghayagan ako nga ginsunlug nga “Kilat-litik” sang mga bata; kag kon nagatalikud, ginatawag man ako nga “Kilat-linti” sang mga tigulang.

Wala na ako ginsapak ni Sarah; bisan pa kon pila ka veces ko man sia nasiplatan nga nagtuluk sa akon sing mahanuklugun; ayhan, sing may kaluoy.

Kon may maayo man nga bunga ang pag-igu sang kilat sa akon, ayhan, napaabtik sini ang akon utok. Tanan nga mga written test pagkatapus sang 8/8/08, ginpangmanimani ko lang. Nangin madasig ako magbanabana kag magbakibaki sang mga numero sa Algebra, Trigonometry, kag pati na sa Calculus kag Statistics. Ang akon vocabulario sa mga pulong, ilabi na sa Ingles, bisan ako daw indi man gani makapati. Sa seminario, nangin mahapus sa akon ang pagbasa sang Latin kag Griego. Daw gindaskan sang diccionario ang akon ulo; kag kon magsulat sang mga essay kag sanaysay, daw nagadalhay lang sa akon ang mga tinaga kag idea.

Amu nga sadtung 2009, ako ang may pinakamataas nga score sa National Student Achievement Test, sa UPCAT, kag sa iban pa nga mga 65

entrance exams sang mga buluthuan kag colegio sa Kabisay-an Nakatundan bisan pa nadulaan na ako sang gana kag handum nga magtuun sa colegio. Sunu kay Father Edwin, nga indi lang pari kundi psychologist man kag guidance counselor sang mga seminarista, ako man kunu ang nakaangkun sang pinakamataas nga puntos sa admission test sang St. Joseph Seminary sa Jaro.

Sang Deciembre 2008, samtang ginacompleto ko ang novenario sang simbang-gabi, nakilala ko si Brother Roger nga seminarista sang St. Joseph. Nadestino sia nga magpangalagad sa amon parroquia sa kabilugan sang Pascua. Nangin suud kami ni Brother Roger nga nagabulig man sadto sa seminario sa pagtukib sang mga vocacion sa pagkapari, kabangdanan man nga naengaño ako nga magkuha sang entrance exam sa St. Joseph.

Ayhan, luyag ko lang malagyu sa landong sang Magic Kilat 2008, kag sa mga sunlug nga “Litik” kag “Linti” sang akon mga kasimanwa. Ayhan, natalana gid man kag ginbuut sang Dios nga magpari ako. Ayhan, idolo ko lang si Brother Roger kag luyag ko sundun ang banas sang kabuhi nga iya ginpili. Ayhan, wala lang ako nakahibalu sang akon ginahimu sadto, o wala sang hinalung-ung sang matuud nga padulungan ko. Ambut!

Madamu nga ayhan, madamu nga ambut; apang sang ulihi, namat-ud ako nga magsulud sa seminario. Kag didto sa sulud, natukiban kag nakilala ko ang Dios, ang kinaiya sang Tawo, kag ang akon bahin sa Kaluwasan sang bug-us nga katawhan, kag mangin sang bilug nga kalibutan.

Kon may mga pagpangalag-ag man o pagpangduhaduha sa una ko nga mga binulan o tinuig sa seminario, nagapati ako nga napahimpit na sila sang pito ko ka tuig nga pagtinguha kag pagpanikasug nga formahun kag hulmahun sang simbahan bilang isa ka pari kag alagad sang Dios.

Sa seminario, una ko gid natun-an ang magpakaubus.

Bangud ako ang may pinakamataas nga score sa entrance exam, ginbantayan gid ako sang mga pari, ilabi na ni Father Edwin, nga may pagkati66

kalun man kay sia kunu ang pinakamaalam sang ila batch.

Tumalagsahun si Father Edwin bangud maalam sia kag madamu sang tinun-an. Madamu man sia sang mga pulong nga nahibaluan. Kag sa seminario sang St. Joseph, sia ang may daku nga gahum, ang may malapad nga poder, bangud sia ang nagapangamut sa pagpapasar kag pagpadayun sang mga seminarista. Sia ang nagaharihari bisan pa indi man sia ang ginhingalanan nga director sang bug-us nga seminario.

Daw gindumtan gid ako ni Father Edwin, ilabi na nga madasig ako nakahangup kag nakatuun sang Latin, ang curso nga iya gintudlu sang una ko nga tuig. Kag ayhan, ginkahisaan man ako sang iban nga mga seminarista. Nabatyagan ko gid, kag ini ang kabangdanan sang akon kasubo sadtong una nga mga tinuig, nga daw nasipak gihapon ako sa comunidad sang seminario. Daw nahamulag sa kadam-an.

Maayo lang kay nakilala ko si Jeffrey, nga sumugud sa una nga adlaw, mainabyanun kag mamag-an ang buot sa akon. Sia ang akon nangin buddy-buddy kag suud nga abyan.

Ginpili ko nga mangin hipusun sa seminario. Nagpasakup man ako sa mga hilikuton kag pagbinaisay, ilabi na sa clase; apang ginbantayan ko gid ang akon kaugalingon nga indi magpadayaw kag indi magpaindis-indis. Gintudluan ko ang akon kaugalingon nga indi na magbatyag nga ako gid, labaw sa tanan, ang pinili sang Dios.

Ginhanas ko ang akon kaugalingon nga indi magdumdum nga kon magpakita kag magpabatyag gid man ang Dios, sa akon gid Sia magaluntad.

Siling ko sa akon kaugalingon, “Tuman na nga naigu ka sang kilat; kag nabuhi. Ina ang pamatuod nga ikaw ang pinili, ikaw ang saksi sa gahum kag kamatuoran sang Dios.� *** Pagkatapus sang pito ka tuig sa seminario — apat ka tuig nga Filosofia, kag tatlo sa apat man ka tuig nga Teologia, nahulug liwat sa mga kamut 67

ni Father Edwin ang akon kapalaran kag palaabuton. Bilang class adviser kag director sang formacion sang mga manugtapus sa Teologia, sia man ang amon confesor kag spiritual adviser.

Ambut kon ngaa nahadluk gid ako kay Father Edwin. Ayhan bangud, nahadluk man sa iya ang halus tanan nga mga seminarista? Ayhan, bangud kay wala sang makalusut sa iya? Kay makita niya ang tanan?

Nangin scholar sa Roma sadto si Father Edwin, kag nagtuun man sia sa Estados Unidos agud mangin psychologist gani sia ang admission director kag guidance counselor sang pagsulud ko gid sa seminario; kag sining ulihi, ginhimu na sia nga director of formation kag spiritual adviser sang mga senior seminarians.

Magluwas na lang kon magbutig ako, kag hipsan o ipanghiwala ko ang mensaje sang Dios, indi malikawan nga hambalan namon ang nahanungud sa natabu sa Dumangas. Wala sang makalampuwas, kag makalusut, kay Father Edwin!

Pila man ka adlaw nga wala ako ginpatulug sang natabu sa pukatod sang Ermita. Nagbalikbalik sa akon hunahuna ang mga dinalan sang Biblia.

Madamu nga mga versiculo ang nagduaw sa akon mga damgo kag katulugon, halus makit-an ko ang pagina sang Biblia, ang madukut nga mga letra sang tig-ulo sang mga libro o kasulatan, ang dalagku nga mga numero sang capitolo, ang magagmay nga mga numero sa pagsugud sang mga versiculo.

Kon kaisa, may mabaskug nga tingog nga nagahambal sang mga tinaga; kon kaisa, may ambahanon sang mga anghel, tingog sang mga coro, nga nagaupud samtang ginabasa ko ang mga dinalan kasubong nga nagabasa ako sang libro‌ Mateo 10 — 32Ang bisan sin-o nga magkilala sa akon sa atubangan sang mga tawo, pagakilalahun ko sa atubangan sang akon Amay sa 68

langit. 33Apang ang magasikway sa akon sa atubangan sang mga tawo, pagasikwayun ko man sa atubangan sang akon Amay sa langit.

Sulat kay Tito 1 — 16Nagapakunukunu sila nga nakilala nila ang Dios, apang ginasikway nila Sia sa ila mga buhat; madumut sila, malalisun, kag indi takus sa maayo nga buluhaton.

Marcos 8 — 38Ang nagakahuya sa akon kag sa akon pulong sa sining malaut kag makasasala nga kaliwatan, igakahuya man sang Anak sang Tawo sa iya pag-abut sa himaya sang iya Amay upud sang balaan nga mga angel.

Ika-duha nga sulat kay Timoteo 1 — 8Gani dili pag-ikahuya ang pagpanaksi sa aton Ginuo, ukon ikahuya ako nga nabilanggu tungud sa iya.

Sa baylo, magpakigbahin ka man sa pag-antus para sa evangelio sunu sa gahum sang Dios.

Lucas 9 — 26Ang bisan sin-o nga nagakahuya sa akon kag sa akon mga pulong, igakahuya man sang Anak sang Tawo sa pagkari niya sa himaya, sa himaya sang Amay kag sang balaan nga mga angel.

Lucas 10 —16Ang nagapamati sa inyo, nagapamati sa akon; kag ang nagasikway sa inyo, nagasikway sa akon; ang nagsikway sa akon, nagasikway sa nagpadala sa akon.

Lucas 12 — 9Kag ang magpanghiwala sa akon sa atubangan sang mga tawo, ipanghiwala man sa atubangan sang mga angel sang Dios.

Juan 12 — 48Ang nagasikway sa akon, kag wala nagabatun sang akon mga pulong, may magahukum sa iya. Ang pulong mismo nga akon ginsiling magapanghimalaut sa iya sa katapusan nga adlaw. 49Kay wala ako maghambal nga akon-akon lang; ang Amay nga nagpadala sa akon nagsugu sa akon kon ano ang akon isiling kag kon ano ang akon ihambal.

Nagbalikbalik ang mga tinaga, nagsulitsulit ang mga versiculo nga daw ginalungi ako, ginapaantus, ginasilutan. Daw indi nila ako pag-untatan kag hatagan sang kalinong tubtub nga mabantala ko ang milagro sang Ermita Shrine.

Kon wala pa ako nagbuang sang nabatian ko ang tingog sang Dios 69

didto sa pukatod sang Ermita, pat-ud gid nga mabuang ako sa padayun nga paghutik sang akon conciencia, Ibantala Sia. Indi Sia pag-ikahuya.

Magpanaksihun ka. Ipahibalu sa tanan nga ang Dios padayun nga nagapakig-angut sa iya mga gintuga!

Sang ulihi, sang indi ko na gid maaguanta, nagsulud ako sa oficina ni Father Edwin, nga may daku nga bahin sa akon palaabuton bilang pari.

Bilang director of formation, guidance counselor, kag spiritual adviser sang mga seminarista nga madali na lang ordenahan sa pagkadiacono o pagkapari, daku ang iya papel sa akon madangatan sa simbahan. Sarang niya ako mapamalabagan, tapnaun, kag punggan. Kon pamatukan niya ang akon pagpadayun sa pagtuun sang Teologia, o ang akon ordenacion sa pagkadiacono, nahibaluan ko nga sia ang pamatian sang iban nga mga pari, sang Obispo, kag ayhan, bisan pa sang Santo Papa. *** Ginpapungku ako ni Father Edwin sa kahoy nga silla nga nagaatubang sa iya, kag pagkatapus sang ritual nga pagpangamusta, wala na sia nagusik sang tion kag ginpamangkut ako nahanungud sa akon malip-ut nga vacacion sa Dumangas. Ginpamatian niya ang akon panaysayon. Dayon, pagkatapus, nagtindug sia kag daw dragon nga nagsugud buga kag pusnga sang kalayo.

“Grave gid ang bilib mo sa kaugalingon mo, Santillan, ‘no? Tuman kataas sang imo pagtuluk sang imo pagkatawo. Arrogante ka! Ilusionado. Hambug! Padayawdayaw. Hah! Nagapati ka gid nga ikaw ang ginpili sang Dios labaw sa tanan? Ha? Ha? Ano ka, si Virgin Mary? Ulay nga ginpili sang Dios?” May nabatian ako nga kadlaw kag pag-uligyat sa iya pagdalahig sang ngalan sang Balaan nga Iloy.

“Wala ka pa nacontento nga naigu ka sang kilat; subung, nagapaespecial-especial ka pa? Grave ang imo delusions of grandeur. Daw si Donald Trump ka man. Parejo kamo nga may narcissistic personality disorder.

Ilusionado! Hah.” Matalum ang tagsa ka tinaga ni Father Edwin, daw 70

mga cuchillo sang pag-uliga kag pagtamay.

“Kag anano naman ini subung? Naghambal sa imo ang Dios? Sa imo!

Indi sa Santo Papa. Indi sa mga Obispo. Kundi sa imo gid!” Nagpalapit sia sa akon. “Ginapamatian mo man ang kaugalingon mo kon kaisa, Santillan? Ha? Ginapanumdum mo man bala kon ngaa ikaw gid ang ginapakitaan sang tanan nga milagro?”

Luyag ko na gid sia sabtun apang indi ako makasal-ut. Nagpalangudug ang akon kaundan bangud indi makagua ang mga tinaga sa akon baba.

Nagpalanginit ang akon mga mata tubtub nagtulu ang una nga mga luha.

“Ano ka, bag-o nga Cristo? Cristo sang bag-u nga milenio? Basi gusto mo man magpalansang sa cruz, Santillan? Bag-u lang natapus ang Pagtaltal sa Guimaras. Hah! Feeling mo, ikaw gid ang magaluwas sang bugus nga katawhan, sang bilug nga kalibutan? Ano ka salvavida? Panaug ka man sa imo pedestal, Santillan. Bantayi ang mataas mo nga lupad, basi masunug ka sa tuman mo kalapit sa adlaw. Humility, Santillan. Pagpaubus. Seminarista ka pa lang.” Napun-an sang kaakig kag dumut ang mga pagyaguta ni Father Edwin; daw lima ka mga puñal ini nga ginsaksak sa akon tagipusuon.

Sang nakaangkun ako sang kahigayunan, nagaagay man ang mga luha, ginsabat ko sia sing may katampad kag pagpaubus, “Padre, ang luyag ko lang, tindugan ang pagkabalaan sang kamatuoran. Sanctitate veritatis.

Ang ipaluntad ang kamatuoran kasubong nga si Cristo ang Kamatuoran, ang Dalan, kag ang Kabuhi.”

“Ano nga kamatuoran, Santillan? Nga buangit ka? May halug ang turnillo? Nga naigu ka sang kilat sadto kag padayun subung nga may litik sa utok? You are a freak, Santillan. Kag nahibaluan mo ina. Apang ini na ang katapusan sang mga kabuangan mo. Delicado ka para sa simbahan.

Indi ka kinahanglan sang simbahan sa subung nga panahon. Maayo pa 71

nga maggua ka na lang sa seminario. The church cannot afford mad men like you to be priests.”

“Apang kinahanglan ko ang simbahan, Padre. Luyag ko mangin pari.

Luyag ko mangin bahin sang simbahan agud makapanaksihun sang gahum kag kaayo sang Dios.”

“Pamatii ang mga ginapangwakal mo, Santillan. Pamatii ang kaugalingon mo — ‘Luyag ko mangin pari…’, ‘Luyag ko mangin bahin sang simbahan…’, ‘Kinahanglan ko ang simbahan…’. Ngaa sa imo nagabalik ang tanan? Ngaa ikaw ang centro kag natung-an sang kalibutan mo?

Ikaw gid ang pinakaimportante? Ang pinakamalahalun nga tinuga sang Dios? Ano ang kamatuoran para sa imo? Indi ayhan nabulagan ka lang sang nagapalanglapaw mo nga pagtan-aw sa imo kaugalingon?”

“Naghambal sa akon ang Dios. Nabatian ko Sia, Padre. Wala ako nagakatulug; wala ako nagadamgu sang nabatian ko ang Dios. Indi sang panggua nga talinga ko lang Sia nabatian, kundi pati sa dulunggan sang akon kaibuturan, sa dulunggan sang akon kalag kag tagipusuon.”

Nangyam-id si Father Edwin. Naglungulungu.

“Naghambal sa akon ang Dios, Padre. Indi ko ina sarang mapanghiwala.

Ano kita nga mga pari kag seminarista, ano ako, ano ang simbahan, kon isikway ko ang kamatuoran kag ipanghiwala ang mensaje sang Dios?

O ang kamatuoran nga padayun nga nagapakighambal ang Dios sa katawhan bisan pa sa sining aton moderno nga panahon? Indi bala ang simbahan man ang alagyan sang gracia, sang charisma, sang mga dulut, sang bugay kag kaalwan sang Dios?” Padayun nga nag-agay ang akon mga luha. Kag nagkurug ang akon tingog. Nagsagarak. *** “Tanda-i, Santillan, nga manugtiplang ang demonio. Nga sarang niya magamit ang mga tinaga sang Biblia agud tontohun kita. Sigue, sing makadali, ibutang na naton, halimbawa, nga nakabati ka sang tingog.

Paano ka nakapat-ud nga indi yadto padihut sang demonio? Nga indi 72

yadto gikan sa demonio? Napamensar mo bala ina? O, tuman na naman ang pagdumdum mo sa imo kaugalingon nga wala na ina nag-agi sa imo hunahuna? Ha? Ha?” Gintuluk ko si Father Edwin, kag sa pihak sang kaborron sang akon panan-awan bangud sa indi mapunggan nga mga luha, nagpakitluuy ako sa iya, “Padre, kinahanglan ko ang bulig mo, nagaampu ako sa imo. Indi ako makahangup kag indi na makahibalu kon ano ang akon himuun.

Nabatian ko ang Dios, kag ang akon tagipusuon nagasiling nga kinahanglan ko ibantala ang Iya mensaje, nga kinahanglan ako manaksihun sang Iya milagro. Nagabalikbalik sa akon hunahuna ang mga dinalan sang Biblia: Kon sin-o ang nagakahuya sa Akon, kag sa Akon pulong, sia man igakahuya Ko.” Nagsandig si Father Edwin sa cabinet nga napun-an sang mga libro kag nangursimano. “Nakahibalu ka kon ano ang megalomania, Santillan?

Kon ano ang ginatawag nga folie de grandeur? A ver, tan-awun naton ang ihibalu mo sa Griego kag Pranses. Ilusionado ka!”

Indi ko mapunggan ang paglungulungu sang akon ulo. Nahibaluan ko gid ang akon Griego: megas kag megalo nga ang buut silingun ‘daku’, kag mania nga ang buut silingun ‘kabuangan o pagsinalasala’. Nahibaluan ko man ang akon French; ‘delusions of greatness’ ang buut silingun sang folie de grandeur, ang daku kag labaw nga pagpati sa kaimportancia sang kaugalingon nga wala nasandig sa kamatuoran.

Naghibi ako bangud wala na sang iban nga makita si Father Edwin.

Wala na sia sang pamatian kag patihan. Kon maghambal sia nga may narcissistic personality disorder ako, batunun ina sang simbahan bangud kay psychologist sia. Sia ang patihan sang simbahan nga handa magsikway sang isa ka ilusionado kag buangit nga seminarista. Bangud ang simbahan indi makadalidali pati sa mga milagro, bisan pa ang simbahan man ang alagyan sang mga regalo o charisma sang Espiritu Santo, kag 73

sang mga milagro sang Dios.

“Ano subung ang luyag mo nga himuun ko, Padre? Ano pa ang sarang ko mahimu?”

“Kon indi mo mabatuan ang mga hutik, sunda ang ginahambal sang imo conciencia, Santillan. Maglakat ka, kag ibantala nga naghambal sa imo ang Dios… apang, maggua ka sa seminario. Kalimti ang pagkapari.”

Naglungu sia. Dayon, sa tingog nga may kalulu; ayhan, kaluoy sa akon kalag, ginpaaman niya, “Peligroso ka, Santillan. Makatalagam ka… sa imo kaugalingon, kag sa imo isig-katawo.”

Nagdalagan ako, nagluhud sa iya atubangan, ginhakus ang iya mga tuhod, kag ginhalukan ang iya sotana. “Padre, maluoy ka! Maluoy ka sa akon! Luyag ko mangin pari. Kinahanglan ko ang simbahan. Indi ini paghimua sa akon. Kon kinahanglan ko ipanghiwala ang natabu sa Dumangas, himuun ko…”

Gintuluk ako ni Father Edwin. Una, sing may kaugot; dayon, sing may kangil-ad.

“Gintiplang lang ako sang demonio. Indi matuud nga naghambal ang Dios sa akon didto sa pukatod sang Ermita!”

Sang nahambal ko na ang mga tinaga, nakabatyag ako sang tuman nga kasakit sa akon natuo nga kilid. Daw ginbunu sang puñal, daw ginsaksak sang cuchillo, daw gintuhug sang baslay, o ayhan, sang bangkaw. Nagtabug ako sa salug sa tuman nga kasakit.

“Gin-aningal lang ako. Indi na ako sigurado. Indi ko na mapat-ud kon may nabatian gid man ako. Ginhampangan lang ako sang akon hunahuna kag igbalati. Indi matuod nga naghambal sa akon sang Dios didto sa Ermita!”

Kag sang napanghiwala ko ang milagro sang Dios sa ikaduha kag 74

ikatatlo nga tion, nagsakit ang akon mga tiil, nga daw gintungtung sa isa kag isa kag ginpalpagan, ginlansangan, sang isa ka dangaw nga lansang.

Apang nagasalimuang na ako, ang ginapanumdum ko na lang, ang daku nga ganhaan sang seminario nga amat-amat nagatakup sa akon atubangan. Luyag ko gid magpari!

“Himuhimu ko lang ang tanan! Indi matuud nga naghambal sa akon ang Dios didto sa Ermita. Wala sang milagro sa Ermita! Wala sang milagro!

Wala, wala, wala!”

Kag sa tungatunga sang kahapunanon, hinali nga nagpalangdulum ang tanan sa amon palibot, kasubong nga gintakluban ang kalibutan. Nagbagting ang alas tres sa reloj nga nasab-it sa dingding.

“Nagbutig ako!” Tsak!

“Nagbutig ako!” Tsak!

Sa kadulum, sunudsunud ko nabatyagan ang dalagku nga mga lansang nga naggisi sang akon panit kag nag-agi, naglukit, kag naglapus sa akon — una, nawala; kag dayon, natuo — nga mga palad.

Sa tunga sang tuman nga kasakit, kahapdi kag kahapdus, liwat ko nabatian ang nagadaguub nga tingog nga nagasiling, Ikaw ang akon anak!

75

Profile EMY ROSE GALLEGO Dust settles, I dont.

ALEEZA ANN PAMOTILLO Never give up .

DANICA CAMPOS

By knowing the past, we can unserstand the present,

SHEEN MARIE DELOS SANTOS A moon in the sky full of stars.

JOHN KRIZ DIAZ

I shall fade into the night like Batman.

JULIEN TONI ROSE FERIL There are billions of people in this world, however, none of them has the same identical character of my uniqueness.

JOVIELYN LANADA

You were born to be real not be perfect.

78

IRONG-IRONG XV

IRONG-IRONG XV

79

Katutubo