Inleiding Relevantie In dit boek bied ik een aantal teksten aan die de geschiedenis van het politieke denken over de rechtstaat in de traditie van de Reformatie en het Reveil belichten.1 Met de keuze, uitgave en interpretatie van deze verzameling wil ik aan een traditie herinneren die al te vaak vergeten of verwaarloosd is en wordt – zowel door de protestanten zelf als door hun landgenoten.2 In de kern gaan deze teksten over de constitutionele relatie tussen overheid en burgers en, vooral, om een bepaald tolerantieconcept. Zij getuigen van een klassieke manier van denken, waarbij tolerantie voor een bepaalde houding staat. Die houding is gebaseerd op een vaste, eigen overtuiging, op iets van treurnis en pijn dat anderen die overtuiging niet delen, maar ook op de overtuiging dat degene die die vaste overtuiging koestert, nooit – ook al beschikt hij over de politieke macht en middelen om dat te doen – zijn overtuiging aan anderen met geweldsmiddelen mag opdringen of opleggen.3 Het domein van het geweten en van de persoonlijke vrijheid is in principe soeverein. Er zijn altijd tijden waarin de staat deze ruimte wil beperken door de grenzen van de publieke ruimte scherp te definiëren. Dat was natuurlijk in de zestiende eeuw het geval, toen een katholiek vorst het als zijn taak zag de kerk met de middelen van de staat te beschermen en andersdenkenden te bestrijden en te vervolgen. In de negentiende eeuw was dat opnieuw het geval, toen liberalen zich als een verlichte voorhoede zagen waar alle andere, nog minder weldenkende mensen zich aan op moesten trekken. Een poging tot een theoretische rechtvaardiging van deze verlicht-paternalistische manier van denken en handelen is al in 1859 1 Met dank aan prof. dr. A. A. M. Kinneging (Leiden), dr. H. Klink (Hoornaar), mr. M. Neuteboom (Den Haag), T. G. H. Spruyt (Utrecht) en dr. P. de Vries (Boven-Hardinxveld), die een eerdere versie van deze inleiding hebben gelezen en van kritisch commentaar hebben willen voorzien. 2 Om deze teksten toegankelijk te maken, is spelling en stijl gemoderniseerd. De noten bij de teksten die tussen vierkante haakjes staan, zijn door mij toegevoegd. 3 Zie Andreas Kinneging, ‘Tolerantie en pseudo-tolerantie’, in Kinneging, Geografie van goed en kwaad: filosofische essays (Utrecht, 2005), pp. 46-58.
7