RDMagazine Klimaat (17-10-2020)

Elke week bij het Reformatorisch Dagblad

zaterdag 17 oktober 2020

Kritische blik.

Over de (on)zin van CO2-compensatie bij het tankstation PAGINA 34

Groene taal.

Vocabulaire van het klimaatdebat onder de loep PAGINA 42

Op het groene pad EEN SOBER LEVEN MAAKT ONGELOFELIJK VEEL RIJKER, IS DE ERVARING VAN KOOS VAN NOPPEN – PAGINA 6

inhoud & vooraf

6

41

28

42

beeld voorpagina: RD, Henk Visscher

48

2

16

51 RDMagazine

4

goed nieuws Thuisgekookt

6

het gesprek Koos van Noppen en zijn vrouw trekken er in vakanties met hun altfluit op uit

15

column

tips

Een rosse grutto heeft onlangs het wereldrecord voor de langste nonstopvogelvlucht gebroken. Het beestje dat nauwelijks 300 gram weegt, legde in één keer 12.000 kilometer af!

De gps-zender die aan de vogel was vastgemaakt, verklapte dat de steltloper op 16 september in Alaska zijn vleugels uitsloeg. Elf dagen later zette hij voet aan wal in Nieuw-Zeeland. En dat deed het schepsel zonder belegde kadetjes in een rugzak, of MacDonalds onderaan de afrit. Niet omdat het kon, als leuke vliegvakantie, maar omdat het moest, voor z’n broodwinning. Zonder CO2-spuwende straalmotoren, maar gewoon, met wind. Hoezo duurzaam.

En wij mensen maar ploeteren met biobrandstof en zonnepanelen. Duurzame apps. Vegetarisch vlees. Ecologische woonwijken. En wat dies meer zij.

Dit kun je nog wél in de herfstvakantie

Chris Klaasse

Elkaar in de ogen kijken, dat doet iets

16

verdieping Duurzaam leven is prijzig, ingewikkeld, onzinnig, nieuwerwets gedoe. Of toch niet?

24

schoonheid Spuuglelijk, die zonnepanelen

28

ter plekke De hele wereld kijkt naar Culemborg

33

consument Graaf een sloot

34

essay Gerhard Hormann: We zijn van rentmeesters rekenmeesters geworden

39

online Bomen planten vanaf je scherm

41

42

Stoer vliegwerk

verdieping Wat zeggen we, en wat bedoelen we?

48 recept Mariëlle at nepvlees, en het viel mee

51

puntuit De rechterhand van Greta

54 kits Goudse leerlingen aan de duurzame ontwerptafel

59

het laatste woord Eeuwig

zaterdag 17 oktober 2020

3

goed nieuws

Goed nieuws is geen nieuws, zeggen journalisten. Alsof er alleen slecht nieuws zou bestaan. Niet dus. Kijk maar.

Uitgekookt Houd je van koken? Er wonen in de buurt vast mensen die op een gezonde maaltijd zitten te wachten. Een buurvrouw die vanwege de coronacrisis niet naar de supermarkt durft bijvoorbeeld. Of die man met beginnende dementie. Stichting Thuisgekookt koppelt kokers aan buurtgenoten die om wat voor reden dan ook moeite hebben voor zichzelf een maaltijd te bereiden. De site thuisgekookt.nl blijkt in een behoefte te voorzien. Inmiddels heeft de organisatie sinds de oprichting in 2012 bemiddeld tussen ruim een half miljoen maaltijden.

4

RDMagazine

beeld iStock

zaterdag 17 oktober 2020

5

beeld RD, Henk Visscher

het gesprek

6

RDMagazine

Christenen behoren zorg voor de schepping niet weg te zetten als linkse hobby, vindt Koos van Noppen

zaterdag 17 oktober 2020

7

het gesprek

Pleitbezorger van het goede leven Veel christenen hebben een blinde vlek voor de impact van hun manier van leven op de schepping. Journalist Koos van Noppen begrijpt daar niets van. Hij roept op tot verootmoediging en schuldbelijdenis. „Een eenvoudig leven is het goede leven.”

Tiemen Roos

D

e levensstjl van christenen verschilt nauweljks van die van de gemiddelde Nederlander. Volgens Van Noppen consumeren ze erop los als ieder ander. Gesprekken bj de kofieautomaat gaan maar al te vaak over de laatste verre vakantie of over de nieuwe auto.

Zulke observaties waren voor hem in het voorjaar van 2018 aanleiding om in een pamlet de vinger op de zere plek te leggen: we moeten eenvoudiger gaan leven. Niet allereerst uit angst voor klimaatverandering of een aarde die onleefbaar dreigt te

8

worden, maar omdat we aan God verantwoording schuldig zjn over hoe we met Zjn schepping omgaan. Van Noppen schuwt scherpe bewoordingen niet. Het is zelfs een kwestie van geloof of ongeloof, schrjft hj.

Een stroom reacties volgt, variërend van „je hebt een punt, ik moet er iets mee” tot „waar haal je het lef vandaan om zo’n aanklacht te formuleren?” Terugkjkend neemt Van Noppen geen woord terug: „We staan schuldig. Kan het ook heilzaam zjn dat eens hardop te zeggen?”

Hoe bent u betrokken geraakt op het milieuvraagstuk? „Dat is te danken aan mjn vrouw. Zj heeft mj op het groene pad –het goede pad– gebracht.

We hebben elkaar in 1985 leren kennen op de Evangelische Hogeschool. Zj deed een tussenjaar, ik studeerde journalistiek. Het was liefde op het eerste gezicht. Beppie heeft al van kindsbeen af

RDMagazine

beeld RD, Henk Visscher zaterdag 17 oktober 2020

9

het gesprek

oog voor de schepping. Jaren na haar studie Frans heeft ze nog een hoveniersopleiding gedaan – ze geeft privélessen Frans en ontwerpt tuinen. Door haar ben ik gaan nadenken. Zj leeft consequent het eenvoudige leven, wat ik het goede leven noem. Met aandacht voor sociale gerechtigheid, een eerljke prjs voor wat je eet, wat goed is voor je gezondheid, voor medemens en dier en wat goed is voor de schepping. Ik ervaar het als een zegen dat ik mj aan haar kan optrekken. Ik praat trouwens liever niet over ”het milieu”. Ik heb het over de schepping, omdat dat ons altjd weer herinnert aan de Schepper.”

De omschakeling ging bj u niet van de ene op de andere dag? „Nee, in het begin zeker niet. Als ik terugdenk dan waren er bepaalde momenten die mj een duwtje gaven. Toen we in Frankrjk woonden, zagen wj een keer een documentaire over het gesleep met dieren, kriskras door Europa. Ik dacht: hier wil ik helemaal niets mee te maken hebben.

Later, toen ik bj het Nederlands Dagblad werkte, ging ik met de trein naar de redactie. Bj Barneveld-Noord stonden soms vrachtauto’s volgeladen met kippen. Ik zag eens een kip die zich had ontworsteld aan zo’n krat en naar beneden was getuimeld. Die zat totaal verdaasd op de stenen, in de volle zon. Daarna heb ik nooit meer kip gegeten.”

Die twee momenten hebben allebei met dierenwelzjn te maken. Hoe geeft u verder invulling aan een duurzame levensstjl? „In het begin hebben we een tjdje een auto gehad, maar we leven nu al ik weet niet hoeveel jaar zonder. Je kunt in Nederland met het openbaar vervoer vrjwel overal komen, zeker als je het combineert met een ov-iets. En de enkele keer dat ik echt een auto nodig heb, huur ik er een bj Greenwheels. Vakanties doen we altjd al op de iets, de ene keer naar Friesland, een andere keer gaan we richting Limburg. We nemen twee luiten mee –we spelen allebei altblokluit– en trekken van de ene kerk naar de andere om de akoestiek te testen. En als we naar Frankrjk willen, waar we een jaar gewoond hebben, gaan we met de trein.

Je doet nooit alles in één keer, het is een proces.

Je moet jezelf oefenen om sober en bewust te leven. Op een gegeven moment dachten we: kleding kunnen we tweedehands kopen. Later hebben we zonnepanelen op ons dak gelegd.

Vjf jaar geleden is in het centrum van Amersfoort een coöperatieve afvalarme supermarkt geopend; we zjn meteen lid geworden en doen daar vrjwel al onze boodschappen. Twee keer per week helpen we er als vrjwilliger vakken vullen. Zo zjn we gaandeweg ons bestaan aan het verduurzamen.”

10

U vindt dat christenen zich te weinig zorgen maken over de schepping. Hoe komt dat volgens u? „Het lastige is dat ik alleen maar generaliserend kan spreken. Gelukkig zjn er heel wat mensen die de ogen wél open hebben. Maar op het pamlet dat ik twee jaar geleden schreef, kwamen ook reacties als: Moet je je daar nou zo druk over maken?

Als ik dan doorvraag, zit er soms een theologie achter van: stil maar, wacht maar, alles wordt nieuw. Of ze zien het als een linkse hobby. Ik verbaas me erover dat mensen die bj de Bjbel zjn grootgebracht de zaken zo misverstaan. Je hebt ook glasharde klimaatontkenners. En dan zjn er

„De echte klimaatdrammers zijn mensen die hun lieve leventje ongestoord willen voortzetten” nog de mensen die redeneren: als hj geljk heeft, dan moet dat consequenties hebben voor mjn gedrag en daar heb ik geen trek in. Dat noem ik de echte klimaatdrammers, mensen die hun lieve leventje ongestoord willen voortzetten.”

Stil maar, wacht maar… U bedoelt dat deze mensen vooral naar de eeuwigheid kjken, als alles nieuw wordt? Vindt u dat geen legitieme reden? „Nee! Als dat inhoudt dat er voor de aarde niets zou resten dan een sterfhuisscenario, dan heb je toch echt iets gemist. God bljft trouw aan wat Zjn hand is begonnen; zo heb ik Hem leren kennen. Je bent als mens in de schepping geplaatst met een taak, een roeping, een verantwoordeljkheid. Die heb je voor je naaste en voor alles wat je omgeeft, voor de hele schepping.

God neemt ons veel serieuzer dan wj onszelf.

Wj zouden ons af en toe eens in de arm moeten knjpen. Wat vandaag de dag heel gauw wordt vertaald als radicaal, of in het ergste geval als links, dat is volgens mj niet anders dan wat we al uit het orthodoxe jodendom leren: met toewjding en met zorg elk detail van het dageljks leven zien in het licht van je verantwoordeljkheid.”

U ziet uzelf niet als links? „Ik heb helemaal niets met die term. De zorg voor de schepping onttrekt zich wat mj betreft helemaal aan de begrippen links en rechts. Als het gaat over euthanasie heb ik in de ogen van velen

RDMagazine

Koos van Noppen

beeld RD, Henk Visscher

Jacobus (Koos) van Noppen wordt op 12 juni 1963 geboren in RotterdamDelfshaven. Het gezin verhuist enkele jaren later naar Ridderkerk, waar hij opgroeit.

Na de havo doet hij vervangende dienstplicht bij het gewestelijk arbeidsbureau in Dordrecht. Hij studeert journalistiek aan de Evangelische Hogeschool in Amersfoort. Van 1990 tot 1996 is hij bedrijfsjournalist bij de VGB, een van de voorlopers van uitkeringsorganisatie UWV. Die periode onderbreekt hij door samen met zijn vrouw een jaar in Frankrijk te werken in de gezondheidszorg. Van 1996 tot 2000 is Van Noppen redacteur kerk en religie bij het Nederlands Dagblad. Vervolgens is hij tot 2009 redacteur/verslaggever bij de EO-radio. Dat jaar wordt hij hoofd communicatie bij IZB, vereniging voor zending in Nederland. Van Noppen is sinds 1988 getrouwd met Beppie de Vries. Zij hebben een zoon en een dochter. Het echtpaar is lid van de Protestantse Gemeente Amersfoort.

zaterdag 17 oktober 2020

misschien een heel rechts standpunt. Maar hoe ga je om met geld en goed, met de schepping, met je medemens? Waar komt de kleding vandaan die je draagt? Vloekt de dankzegging die je over je eten uitspreekt niet met wat er op je bord ligt? Ik vrees dat veel mensen het extreem links vinden om alleen al die vragen te stellen. Maar ik vind het consequent om mjn dageljks leven te verbinden met wat ik geloof en waar ik me toe geroepen voel.”

U schrjft ergens over een versmalling in de theologie die negatief uitpakt voor het streven naar een duurzaam leven. Wat bedoelt u daarmee? „Het gaat mj om de trend van pastorale theologie, met veel nadruk op troost en bemoediging, een aai over je bol. Als je niet uitkjkt vormt dat een geloof dat niets mag kosten, dat niets van je mag vragen. In mjn ogen scheer je daarmee langs de rand van de goedkope genade.

Ook de liturgie helpt vaak niet. Veel liedjes gaan over God Die je nabj is en Die altjd voor je klaarstaat. Maar de breedte van het Evangelie, de gerechtigheid en het Koninkrjk in al zjn facetten, dat mis ik. Het wordt te vaak teruggebracht naar de vierkante centimeter van jouw hartje en jouw relatie met God. Dan sneeuwt heel gemakkeljk onder dat het geloof ook die andere dimensies heeft, waar het gaat om rechtvaardig handelen en eenvoudig leven.”

Bevindeljk gereformeerden zullen zich in de theologie en liturgie die u schetst, niet herkennen. Wat hebt u hun te zeggen? „Volgens mj ben ik een bevindeljk mannetje. Ik ben opgegroeid in de sfeer van de Gereformeerde Bond. Bepaalde elementen uit de prediking heb ik zeer gewaardeerd. Het geloof gaat over het hele leven en dat voltrekt zich voor Gods aangezicht. Je maakt fouten, maar je mag je schuld beljden en opnieuw beginnen: ga heen, zondig niet meer.

Gaandeweg heb ik ontdekt dat die pretentie van het hele leven toch beperkt was. Zorg voor de schepping en vragen van sociale gerechtigheid kwamen zelden aan bod. Die noodzakeljke verbreding heb ik in de loop van de tjd ontdekt en daar ben ik erg dankbaar voor.”

U noemt een eenvoudig leven het goede leven. Waarom? „Het zit mj erg hoog dat deze samenleving zo ongelofeljk in de tentakels van de mammon zit.

Dat geldt voor ons allemaal, ook voor het kerkvolk. Ik heb me erin geoefend om steeds minder vast te zitten aan geld en alles wat daaraan te relateren is, dus ook aan spullen. Ik ben hier tjdeljk en alles wat ik heb, dat heb ik gekregen. Als ik er straks niet meer ben, van wie zal het dan zjn? Je kunt niet twee heren dienen, God én de mammon.

11

het gesprek

Dat is een heel scherp woord. Probeer daar eens naar te leven, dat je loskomt van je spullen, dat je dingen deelt, uitleent, weggeeft.

Geld interesseert me niet. Ik zou niet weten wat ik verdien. Dat houdt mjn vrouw gelukkig bj.

Ik geef meteen toe dat het mj helpt dat ik mj er niet druk over hóéf te maken. Er zjn ook mensen die elk dubbeltje moeten omdraaien. Voor hen is het natuurljk anders.”

Mensen die elke dag op de steiger staan, die ploeteren moeten om hun gezinnetje aan het eten te houden, die misschien helemaal geen tjd hebben om over duurzaamheid na te denken: wat zegt u tegen hen? „Als het maar een onderdeel is van je geloof. De veronderstelling van deze vraag is dat je het eventueel kunt laten liggen, als je maar het ene nodige hebt. Maar het heeft voor mj niets te maken met opleidingsniveau of met welke rol je in de samenleving vervult.

Juist doordat we als kerken de zorg voor de schepping zo lang letterljk links hebben laten liggen, kan zo’n vraag opkomen. Dat zou niet zjn gebeurd als het een integraal onderdeel was geweest van de prediking en de catechese en een plek had gehad in de liturgie. Moet je je als hardwerkende Nederlander op een steiger daar wel mee bezig houden? Ja, dat moet! Ook als je gelooft!”

U doet stevige uitspraken. Soms ljkt het wel alsof je niet zalig kunt worden als je milieuzorg niet op één hebt staan? „Nee, dat heb ik nergens beweerd.”

In uw pamlet noemt u milieuvervuiling een teken van vervreemding van God. En dan concludeert u: „Het is een kwestie van geloof of ongeloof, van God of de mammon, van deze wereld of de toekomende.” Dat ljkt er toch op dat het je zaligheid raakt? „Nee, dat is wel heel boud. Iemand moet me toch wel heel slecht kennen om te denken dat ik dat bedoel. Het punt is dat het heel onduurzaam is om met de stroom mee te leven. Kjk maar eens wat er allemaal te koop is. Dat is negen van de tien keer verschrikkeljk onduurzaam. Zelfs de alternatieven. Neem de discussie over auto’s. Als iedereen maar omschakelt naar elektrisch rjden, bljven we met het bandengruis een enorme hoeveelheid microplastic in het milieu brengen.

Ook bj andere onderwerpen zie je dat: we willen hetzelfde bljven doen, maar dan groen.

Het echte alternatief is matiging. Daar zouden we veel meer ernst mee moeten maken. Het is mjn ervaring dat je van een eenvoudig, sober leven ongelofeljk veel rjker wordt. Leef dat uit, als predikant, als kerkenraad, als gemeentele-

12

den. Stimuleer elkaar. Juist omdát je het geluk gevonden hebt in andere dingen dan in het bj elkaar graaien van zo veel mogeljk goed in deze wereld en in het najagen van begeerten. Als je je zaligheid gevonden hebt, heeft dat in déze wereld praktische consequenties.”

Soberheid wordt vaak een kenmerk van calvinisme genoemd. Maar de praktjk is anders als ik u goed begrjp? „Kjk eens om je heen. Kjk naar de advertenties in reformatorische bladen. De refocultuur zou toch haaks moeten staan op weelde en luxe?

Dan denk ik: daar wordt lippendienst bewezen.

Matiging is een vrucht van de Geest. Waarom bestaat er niet een refoljn eerljke kleding? Zo van: aan dit overhemd zjn geen kinderhanden bezig geweest.

Ik verbaas me ook over dominees die wekeljks van hot naar her rjden om te preken. Of kjk eens naar het parkeerterrein van een gemiddelde gemeente en reken uit wat die leden gezamenljk betalen aan wegenbelasting, verzekering, apk en onderhoud van al die auto’s, dan kom je aan een astronomisch bedrag. De auto is echt een heilige koe, ook in christeljk Nederland. Volgens mj kan er veel geld bespaard worden als een gemeente een mantelcontract sluit met een autoverhuurbedrjf. De leden kunnen daar een auto huren als ze die echt nodig hebben en doen verder hun best om zo veel mogeljk met het openbaar vervoer te reizen. Maar ik vrees dat alleen al het idee lanceren iemand tot een paria maakt.”

Kan aandacht voor duurzaamheid, soberheid en matiging ten koste gaan van het geesteljk leven? Van de vraag: hoe krjg ik een genadig God? „Voor mj is die aandacht een integraal onderdeel van het geesteljk leven. Er is niet een geesteljk leven en iets daarnaast, nameljk het gewone leven, het is het éne leven. Hoe ga je om met je geld en met spullen is een vraag die hoort bj het geloof.

Evengoed is de zorg voor de schepping geen module die je al naar believen kunt kiezen, zo van: er zjn groene christenen, anderen bekommeren zich erg om Israël en weer anderen hebben het altjd over de gaven van de Geest.”

Signaleert u ook in reformatorische kring mensen die duurzaam proberen te leven? „Die zjn er gelukkig, het bewustzjn neemt toe.

Daarom zeg ik: Wie de schoen past, trekke hem aan. Ik ga mezelf niet tegen anderen afzetten. Ik ben blj dat er steeds meer mensen zjn die het belang van een eenvoudige levensstjl erkennen.”

U bent minder gaan werken. Wat heeft dat met duurzaamheid te maken?

RDMagazine

„Vorig jaar ben ik bj de IZB van vjf naar drie dagen per week gegaan. De andere twee dagen heb ik tjd om vrjwilligerswerk te doen. Iedereen die een stukje van me wil hebben, kan het krjgen.

Ik schrjf voor verschillende bladen. Ook geef ik graag mjn energie aan die afvalarme supermarkt hier in het centrum. Praktisch bezig zjn, daar houd ik van.”

U pleit in uw pamlet voor schuldbeljdenis door Nederlandse christenen. Waarom? „We geloven toch dat God op Zjn schepping betrokken is? Als ik in het ene na het andere rapport lees over de teloorgang van die schepping en dat op me laat inwerken, denk ik: waar is het struikgewas waar we achter kunnen wegkruipen?

Dat móét leiden tot verootmoediging en schuldbeljdenis. Ook plaatsvervangend. Laten dominees het concreet benoemen. De schepping is niet van onszelf, ze is aan ons toevertrouwd. Maar wj richten haar effectief te gronde. Dat wordt veel te weinig als zonde beleefd. In 1976 was er een hele droge zomer. Ik was een jaar of dertien maar ik weet nog goed dat we doordeweeks naar de kerk gingen voor een bidstond. Op dit moment is de situatie veel ernstiger dan toen, maar ik zie geen spoor van verootmoediging.

Er wordt veel gepraat over vergroenen en dat het anders moet. Maar de discussie bljft hangen in wat net al even aan de orde kwam: we willen eigenljk hetzelfde bljven doen, maar dan groen.

Oftewel: we willen bljven autorjden, dus doen we het elektrisch. Dan wordt de Tesla zo’n beetje het nieuwe ideaal. Of: vliegen kan echt niet meer.

Maar vervolgens rjden we 1000 kilometer met de auto want we móéten en zúllen ver weg op vakantie. Of bj elke maatregel die gesuggereerd wordt meteen de vraag stellen: Wat gaat dat wel niet kosten en wie gaat dat betalen? Als je hebt ingeleefd wat de teloorgang van de schepping betekent en als je dat relateert aan je geloof, dan praat je niet zo. Het gaat erom hoe je er met je hart in staat. Daar heb ik meer verwachting van dan van de politiek, want die is altjd met kortetermjnbelangen bezig.”

Is uw beeld van de schepping niet te ideaal?

Het aardrjk is na de zondeval toch vervloekt? „We leven in een gebroken werkeljkheid. De schepping is aan de vruchteloosheid onderworpen, zegt Paulus. Maar daarmee is de opdracht om de aarde te bewerken en te bewaren niet ongedaan gemaakt. Dat je daar af en toe in faalt, oké, maar het gaat om je gerichtheid. Mensen zeggen wel tegen me: Jj bent zo radicaal, laten we kleine stapjes maken. Maar het gaat primair om een hele grote stap, dat je met een nieuwe gezindheid een andere richting inslaat, met vallen en opstaan. Die

zaterdag 17 oktober 2020

verandering heb ik ook meegemaakt. Theoloog Sam Janse noemt het zjn groene bekering. Hj maakt er een sport van om zjn ecologische voetafdruk te verkleinen.”

Wat is voor u het perspectief ? Hoopt u op een omslag? „Als het gaat om de toekomst van deze wereld heb ik mjn hoop gevestigd op God. Want als Hj ons niet redt, dan kunnen we het echt schudden.

Bj alle waardering die ik heb voor goede initiatieven: de Haagse politiek gaat ons niet redden, ben ik bang; de Green Deal van de EU en het VNklimaatpanel evenmin, vrees ik. Dat klinkt heel basaal en fundamenteel maar zo beleef ik het.

Waar ik niets, maar dan ook helemaal niets mee heb, is de parmantigheid in sommige kringen van „wj gaan het milieu redden, samen de schouders eronder dan keren we het tj.” Ik vind dat van een verwatenheid getuigen die mj totaal vreemd is.

De rode draad in mjn pleidooi is dat we eerder bedremmeld aan de djk staan, want wj hebben gefaald tegenover onze Schepper. Vanuit die gesteldheid begin je in een andere richting te leven.

Begin eens bj wat binnen je bereik ligt.

„Ik blijf geloven dat het zinnig is om die berm schoon te maken. Ben ik gekke Henkie? Vast” Beppie en ik zjn een initiatief begonnen om zwerfafval te rapen hier in de stad. Op een avond stonden we ergens een berm leeg te hengelen terwjl de Boeings over ons hoofd vlogen en de auto’s over de A1 voorbj raasden. Op zo’n moment kun je je afvragen hoe die dingen zich tot elkaar verhouden. Daar heb ik niet een-twee-drie een antwoord op. Hoe kun je in een cultuur die nietsontziend de schepping vernielt, toch in je eigen kleine wereld doen wat je hand vindt om te doen, en hoe kun je dan toch geloven dat dat goed is?

Ik bljf geloven dat het zinnig is om die berm schoon te maken. Ben ik gekke Henkie? Vast.

Wat dan nog? Laat het een soort dwaasheid zjn.

Ik relateer het aan geloof. Als ik dan mensen tegenkom die zich met veel meer bezieling voor de schepping inzetten dan een gemiddelde kerkganger, denk ik: zou ík er zo gedreven in staan als ik God niet zou kennen?” >>rd.nl/hetgesprek

13

Meer leestijd?

Geniet van Terdege!

Rugtas t.w.v. 34,95 cadeau!

Geniet 2 jaar lang elke twee weken van het mooiste familiemagazine voor slechts 8,95 p/mnd.

Extra leuk: je krijgt een hippe rugtas cadeau.

Nieuwsgierig? Kijk op terdege.nl/najaar of bel 055-5390300

column

Oogcontact mariska@rd.nl

et was even wennen, die vrjdagavond in een zaaltje in onze woonplaats. Er werd een bjeenkomst over relaties gehouden en we hadden een oppas geregeld. Gezellig even samen weg, dat doen we eigenljk te weinig. Een tikje onderuitgezakt naar een spreker luisteren was het idee.

Maar dat liep anders. We kregen nameljk een opdracht die ons op het puntje van onze stoel bracht. „Kjk vier minuten in elkaars ogen, zonder wat te zeggen.”

De spreker liet vooraf een ilmpje zien van mensen die dat deden, op verschillende momenten in hun relatie. En hoe ongemakkeljk ze het in het begin ook vonden: in elkaars ogen kjken deed iets, met iedereen.

Dat ontdekte de Amerikaanse hoogleraar psychologie Arthur Aron al eerder. Hj noemt elkaar diep in de ogen kjken zelfs de beste manier om dichter tot elkaar te komen.

Daar gingen we. Stoelen een beetje uit elkaar.

Wat lacherig in het begin. Want het aparte is, hoe lang we elkaar inmiddels al kennen en hoe vaak we elkaar ook in de ogen kjken; vier minuten achter elkaar, dat deden we nog nooit.

Ik zal niet uitgebreid beschrjven wat er in die minuten allemaal door ons heen ging. Maar ik kan je zeggen dat het vreemd en tegeljk ongeloofljk mooi was. En als anderen hadden toegekeken,

H

zaterdag 17 oktober 2020

dan hadden ze in onze verschillende gezichtsuitdrukkingen wel gezien welke gevoelens daar precies bj kwamen kjken.

Je ziet dat ook gebeuren in een internetilmpje, ”Look beyond borders”, waarin mensen hetzelfde experiment ondergaan. Ze hebben elkaar nog nooit ontmoet, maar na die vier minuten weten ze één ding zeker: ze willen de ander beter leren kennen.

Mondkapje op? Gelukkig zie je de ogen nog Iemand in de ogen kjken geeft een soort intimiteit waar we in onze tjd waarin alle contacten snel, snel, snel moeten, maar al te vlug aan voorbj leven. En waar we, juist nu de kloof tussen mensen niet alleen letterljk maar ook iguurljk steeds groter ljkt te worden, zomaar naar kunnen snakken. Om ons nog een beetje mens te voelen.

Via Zoom of Teams is het lastig, heb ik al ontdekt. Omdat je nooit tegeljk in de webcam en in de ogen van de ander kunt turen. Maar het lukt wel met de stoel op 1,5 meter. En gelukkig zjn met een mondkapje wel de mond en de neus bedekt, maar niet de ogen. Dat biedt dus mogeljkheden. Wie durft?

15

beeld RD, Anton Dommerholt

verdieping

16

RDMagazine

Biobiefstuk of boerenbedrog?

Sarah is licht klimaatsceptisch, Elise een groene hippie. Hoe komen zij (en de rest van de samenleving) nader tot elkaar?

Sarah van der Maas en Elise Verschuure

H

et was een wekeljks terugkerend ritueel in onze vriendschap.

Wanneer Sarah op dinsdagavond de trap van de studentenlat beklom, de deur van Elises appartement open vond en het krappe keukenblok binnenstapte, wierp ze steevast ter begroeting een blik in een van de dampende pannen. Alweer groenvoer, zei haar gezichtsuitdrukking, en daarmee was de toon voor de avond gezet. Want Elise at vleesloos. En Sarah hield niet van courgette.

En wj zjn niet de enigen. Nu het gestaag gedruppel van de lekkende jskappen de wereld langzaam heeft wakker gemaakt, ljkt de mensheid op te splitsen in twee kampen: een groep die opspringt om de kraan dicht te draaien en een groep die het kussen over de oren trekt. Dat rustig doorslapen er niet meer bj is, zullen beide partjen erkennen.

Daarvoor drupt de kraan te luid.

Wie anno 2020 om zich heen kjkt, ziet ‘het klimaat’ als een dreigende schaduw boven de horizon hangen. Honderden jongeren stampen hun

zaterdag 17 oktober 2020

frustratie in de straatkeien van het Museumplein.

Greta Thunberg is de heldin van een nieuwe generatie kinderboeken. Wereldleiders bouwen hun nieuwe luchtkastelen uit CO2. Het is bjna onmogeljk om je te onttrekken aan de stortregen van statistieken die vanuit de wetenschap via allerlei kanalen over de maatschappj wordt uitgegoten.

En de feiten liegen er niet om.

Zo is er in de periode tussen de Industriële Revolutie –toen de mens voor het eerst op grote schaal fossiele brandstoffen ging gebruiken– en het jaar 1975 duizend gigaton (dat is 1000.000.000.000 ton) CO2 uitgestoten. Het afbreken van dit op zichzelf nuttige bestanddeel, dat vrjkomt door het verbranden van bjvoorbeeld aardolie, is een proces dat eeuwen in beslag neemt. Door de snelle toename stapelt de CO2 zich op in de atmosfeer. Dit zorgt ervoor dat de aarde zichzelf in steeds hoger tempo opwarmt – in 2010 verdubbelde de uitstoot van broeikasgassen zelfs al tot 2000 gigaton!

Het is dus geen wonder dat de gemiddelde temperatuur op aarde sinds 1890 met 1 graad Celsius is gestegen. Dat klinkt misschien niet heel ernstig, maar deze opwarming beschadigt de ecosystemen op aarde en zorgt voor het stjgen van de zeespiegel. In het Noordpoolgebied, waar de temperatuur

17

verdieping meer dan dubbel zo snel omhoog gaat als het wereldwjde gemiddelde, verdwjnen de jskappen als suikerklontjes in de kofie. Wanneer al het js van de Zuidpool smelt, zal de zeespiegel maar liefst 58 meter stjgen. Ter vergeljking: bj een stjging van 1 meter zou, zonder extra maatregelen, al de helft van Nederland onder water komen te staan. Een Amersfoort aan Zee-scenario, waar zelfs de grootste sceptici niet op zitten te wachten.

Klimaatneutraal Het zjn verontrustende cjfers. Toch zit het dringendste probleem van de mensheid niet zozeer in het probleem maar in de oplossing. Dezelfde morele kloof die Elises bloemkoolrjst van Sarahs kipsaté scheidt, ljkt als een rode draad door de samenleving te lopen. Links klimmen de klimaathelden op de barricades, rechts steken de sceptici hun kop in het zand. Wie niet voor ons is, is tegen ons, zo luidt het devies van milieuminnend Nederland. Wie ja zegt tegen twjfel, zegt nee tegen de aarde.

Maar zo zit het natuurljk niet. Lang niet iedereen die zjn vraagtekens bj graieken zet, is een klimaatontkenner. Tussen de fanaten en de laconieken bevindt zich een grote groep mensen die het gewoon niet zo goed weet. Ze zien de beelden en horen de berichten, maar vragen zich af wat ze moeten geloven. Biobiefstuk en beterlevenkippen, is dat geen boerenbedrog? Wat heeft Antarctica eraan als ik niet meer van een lekkere warme douche mag genieten? En al die grote fabrieken, kan dat dan wél zomaar allemaal?

Deze groep komt niet in het geweer, neemt geen duideljk standpunt in en bljft massaal in het veilige midden hangen. Ze zjn, om het maar zo te zeggen, klimaatneutraal.

De Amerikaanse auteur Jonathan Safran Foer begrjpt hen wel. Hj schrjft in zjn boek ”Het klimaat zjn wj” (Amsterdam, 2019): „Hoe kan van ons, gewone burgers, verwacht worden dat we iets dóén aan een crisis waarvan we weten dat die er is maar waarin we niet geloven, waarvan ons begrip (op z’n best) verward is en waarvoor we geen duideljke manieren hebben om haar te bestrjden?”

Excuses Een grote groep mensen is door ‘het milieuding’ simpelweg lamgeslagen. De onophoudeljke stroom aan (tegenstrjdige) informatie zorgt ervoor dat zj vaak niet de moeite nemen om zich te verdiepen in de stappen die zjzelf kunnen zetten zonder daarbj in extremen te vervallen. Tot dit gezelschap behoort ook Sarah. Zj gelooft wel

18

dat er iets moet gebeuren, maar vindt het lastig te onderscheiden wat écht helpt en wat alleen maar een hype is. Want voor hypes is Sarah allergisch.

Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg.

Zo zjn er meer argumenten die voor veel mensen een excuus vormen om zich niet met duurzaamheid bezig te houden. De meest gehoorde op een rjtje: Het is duur. Onderzoek in de Verenigde Staten heeft uitgewezen dat gezond, traditioneel eten zo’n 550 dollar (465 euro) per jaar duurder is dan ongezond eten (het zogenoemde Standard American Diet). En dat merk je in de supermarkt meteen. Voor een familiehoeveelheid biologische scharrelkip betaal je bj Albert Hejn toch algauw het vierdubbele van de gewone kiloknaller. Zie daarmee maar eens tien kinderen én het huishoudpotje op gewicht te houden! Voor kleding geldt hetzelfde. Het maakt voor je lt portemonnee nogal een verschil of je r ho me je wintergarderobe bj de Primark of in m o on D , An t een geitenwollensokkenboetiek shopt. Niet D R d l e e b iedereen kan zich de luxe van een groene koopstjl veroorloven.

Het is omslachtig. Natuurljk, het klinkt allemaal hip en leuk, je eigen tandpasta maken of theeplanten verbouwen – als het je hobby is. Want waarom zou je met een drukke baan en een veeleisend huishouden moeiljk doen als het makkeljk kan? Voor wie geen keukenprins(es) is, zjn Knorrs Wereldgerechten misschien wel een minder groot risico voor de gezondheid dan gestumper zonder pakjes en zakjes. En waar haal je in vredesnaam de tjd vandaan?

Je moet ervoor inleveren. Het ljkt wel alsof de milieubewuste mens kickt op minder, minder, minder. Zjn we moderne geselbroeders geworden die onszelf afranselen met de roede van de duurzaamheid? Waarom moeten we koud douchen, ons biefstukje missen, die welverdiende vliegtrip naar Praag cancelen? Werken we er soms niet hard genoeg voor?

Het zjn nieuwerwetse fratsen. Normaal doen is altjd de strjdkreet van de gereformeerde gezindte geweest. Ons mee laten slepen door de waan van de dag, daar hoeden we ons voor. Zeker als die waan in de loop der jaren trekjes van een nieuw soort religie begint te vertonen. Zoekt de mens buiten God niet altjd naar een andere, loze levensvervulling?

Het is een druppel op de gloeiende plaat. Goed, op onze huidige wegwerpmaatschappj valt natuurljk het een en ander aan te merken, en

1

2

3

4

5

RDMagazine

als rentmeesters van deze aarde moeten we onze verantwoordeljkheid nemen. Maar smelt de Zuidpool 1 centimeter minder omdat ík mj van mjn geld, mjn tjd, mjn comfort en mjn waardigheid beroof ? Per slot van rekening zjn fabrieken, vliegmaatschappjen en transportbedrjven nog altjd verantwoordeljk voor het overgrote deel van de wereldwjde CO2-uitstoot.

De prijs van een product zegt veel over het proces achter het artikel Deze kanttekeningen worden in wisselende vorm telkens weer gemaakt als het gaat om duurzaam (consumeer)gedrag. Maar zjn ze eigenljk wel waar? En, belangrjker nog, vormen ze een overtuigende reden om je verre te houden van elke vorm van milieubewustheid? Wj doken de groene jungle in en namen de voornoemde argumenten een voor een onder de loep.

Duur of duurzaam? „Dat iets goedkoop is, wil niet zeggen dat het weinig kost, maar dat iemand anders dan jj de prjs ervoor betaalt.” Marieke Eyskoot, auteur van het boek ”Dit is een goede gids voor een duurzame lifestyle” (Amsterdam, 2020), herkent dat mens- en milieuvriendeljk geproduceerde kleding en andere producten vaak vooral dúúr-zaam zjn. Maar de prjs van een product zegt veel over het proces achter het artikel: een lage prjs gaat helaas maar al te vaak ten koste van mensenrechten, dierenwelzjn of het milieu. Bovendien is de kwaliteit van het product door de massaproductie dikwjls beneden de maat. Een duurzaam artikel daarentegen gaat doorgaans langer mee en is kwalitatief beter. Daarnaast richten de producenten ervan zich vaak op de verbetering van het loon en de arbeidsomstandigheden van de mensen die de producten maken. Of, zoals Eyskoot schrjft: „Eerljke kleding is niet te duur, gangbare merken zjn te goedkoop.”

Toch betekent dit niet dat we allemaal onze portemonnee moeten trekken. Want duurzaam zjn kan je ook geld besparen! Bjvoorbeeld doordat

zaterdag 17 oktober 2020

het langer meegaat en dus de investering waard is. Maar ook omdat het proiteert van de weggooicultuur van onze tjd. Zo kun je weinig gebruikte kleding, meubels en kinderspeelgoed voor een prikkie bj de kringloop halen.

Ook in de voedselindustrie vieren de wegwerpgewoontes hoogtj. Verse winkelproducten die aan het eind van de dag niet zjn verkocht, worden massaal in de container gegooid. De organisatie TooGoodToGo maakt daar slim gebruik van. Zj zorgt ervoor dat prima eten uit supermarkten, bakkerjen en restaurants niet in de kliko maar op jouw bord belandt. Voor een spotprjs.

Bj Bakkerj van Loojengoed uit Njkerk hebben ze elke dag veel producten over, die anders weggegooid zouden worden. Sinds een tjdje zjn ook zj aangesloten bj TooGoodToGo. Sebine Van Loojengoed (30) vertelt dat door TooGoodToGo 90 procent van de producten die anders bj het afval zou belanden, gered wordt. „Afgelopen zaterdag hebben we negentig pakketten kunnen redden, verspreid over onze vjf winkels.” De inhoud van de pakketten wisselt enorm: „We proberen de inhoud gevarieerd te houden, zodat klanten niet alleen een zak met brood krjgen. Brood is wel wat er het meeste overbljft aan het eind van de dag, dus in elke Magic Box zit wel brood. Meestal proberen we dat aan te vullen met wat gebak of koeken die over zjn.” Via de app van TooGoodToGo zet de bakkerj om een uur of vier in de middag de geschatte hoeveelheid pakketten online.

Klanten kunnen die pakketten via de app kopen en afhalen bj de winkel. „In elk pakket zitten producten met een winkelwaarde van minimaal 15 euro, maar de klant betaalt daar maar 5 euro voor.” TooGoodToGo is dus niet alleen goed tegen verspilling, zegt Van Loojengoed: „We zien ook dat we een nieuwe groep klanten hebben gekregen, mensen die zich normaal die producten van 15 euro niet kunnen veroorloven.”

Gedoe of gemak?

Wie zo duurzaam mogeljk wil leven, o moet daarin investeren. Dat is niet alon D , An t beeld RD leen het aanschaffen van zonnepanelen of het inbouwen van een waterbesparende douchekop.

Een nieuwe levensstjl moet je jezelf aanwennen.

En dat betekent: accepteren dat sommige dingen meer tjd en aandacht van je vragen. Tegeljkertjd betekent tjdverlies lang niet altjd weggegooide tjd. Misschien kom je erachter dat je koken veel leuker vindt nu het meer inhoudt dan zakjes openscheuren en in een pan gieten. Of bljkt het verbouwen van je eigen groente dé manier om je olt erh mm

19

beeld RD, Anton Dommerholt

verdieping

20

RDMagazine

hoofd leeg te maken na een lange dag werken.

Niet iedereen hoeft zjn eigen shampoo te maken.

Het is vooral belangrjk dat je een manier zoekt die bj jou past.

Bovendien zjn er tal van duurzame gadgets die je juist moeite besparen. Denk bjvoorbeeld aan een broodtrommel, stoffen broodzakje of herbruikbare waterles – je hoeft geen zakjes of waterlesjes meer te kopen.

Bj duurzame winkels zoals WAAR vind je zulke handige producten allemaal in één (web)shop.

Duurzame zeep en shampoo staan bj WAAR naast de herbruikbare lessen en bekers, en daarnaast staan kookboeken met lokale en duurzame recepten, gezellig samen met de duurzaam geproduceerde chocoladehagel onder de naam Hagelswag.

Inleveren of opleveren?

Het klimaatprobleem kent helaas geen algemene, compromisloze oplossing. Soms moet je één bezwaar opzjzetten om een ander op te lossen. Zo valt het probleem van de dure biobiefstuk gemakkeljk op te lossen door één of meerdere vleesloze dagen in je eetpatroon op te nemen.

Bestaat een klimaatvriendeljk leven dus uit louter inleveren? Helemaal niet! Duurzamer leven levert ook een hoop op: leurige akkerranden bjvoorbeeld. De stichting Bloeiend Boerenland zet zich sinds 2019 in voor het inzaaien van akker- en weilandranden, om zo een boost te geven aan de ontwikkeling van het leven rondom het boerenland. Meedoen is heel makkeljk, vertelt secretaris Douwe Reitsma (69). „Als een boer zich bj ons aanmeldt, informeren we eerst wat hj voor ogen heeft, of hj een één- of een tweejarige bloemenrand wil inzaaien en hoeveel lengte akkerland hj beschikbaar heeft. Vervolgens gaan we naar zo’n boer toe om een bodemmonster te nemen. Aan de hand hiervan adviseren we de boer over de structuur van zjn bodem en het mengsel dat hj het beste kan gebruiken.”

Welke bloemen er uiteindeljk langs de akkerrand verschjnen, is afhankeljk van de grondsoort, maar ook van de functie van het aangrenzende land. „Het maakt verschil of er een maisveld naast ligt of een weiland met koeien. Er zjn bjvoorbeeld aparte weidegrasmengsels, die je kunt doorzaaien door het hele perceel. De meeste plantensoorten die daarin zitten, vinden koeien ook lekker.”

De wuivende zonnebloemen en knikkende klaprozen leuren niet alleen de lora en fauna van het platteland op, ze vormen ook een vroljke verrassing langs iets- en wandelpaden. Daarnaast levert

zaterdag 17 oktober 2020

het de boer zelf óók wat op, zegt Reitsma. „Er zjn veel organisaties die, net als Bloeiend Boerenland, het inzaaien van akkerranden propageren. Zj geven daar echter een som geld voor waar de boer maar net zjn kosten uit kan halen. Wj hebben als uitgangspunt dat de boeren die met ons in zee gaan een dubbeltje per vierkante meter overhouden. Tienduizend maal tien cent – reken maar uit. Voor een boer is dat voldoende.”

Het resultaat? Meer dan 15 hectare bloeiende akkerranden door heel Nederland.

Op de website van Bloeiend Boerenland zjn bovendien de coördinaten te vinden van de plaatsen waar deze randen te zien zjn.

Perfect voor een kleurrjke ietstocht over het platteland!

Nieuwe fratsen of oude zeden?

Duurzaam leven is helemaal geen nieuwerwets gedoe: je (over)grootouders deden het waarschjnljk ook al. Het gebruik lt van plastic werd pas in de jaren vjftig r ho me toegankeljk voor de consument. Voor m o on D , Ant die tjd ging de melk in melkbussen of glazen D R d l e e b lessen, de kaas werd verpakt in een kaasdoek en de broden zaten in katoenen zakken. Je at niet alleen wat de pot schafte, maar de pot schafte alleen wat er op dat moment rjp of volgroeid was.

Dat betekende: geen energievretende kassen, geen torenhoge transportkosten en veel minder CO2uitstoot.

„Er zijn aparte weidegrasmengsels, die je kunt doorzaaien door het hele perceel” Eten volgens de seizoenen levert dus een belangrjke bjdrage aan het verminderen van afval en uitstoot. Natuurljk kun je daarvoor je eigen groentetuin aanleggen, maar als je geen groene vingers, een grote tuin of voldoende tjd hebt, zjn er genoeg alternatieven. Zo kun je je bloemkool en aardbeien kopen op de markt, bj de groenteboer of in een van de vele Landwinkels die Nederland rjk is. Deze Landwinkels vormen samen een coöperatie van bjna honderd ondernemers, waaron-

21

beeld RD, Anton Dommerholt

verdieping

22

RDMagazine

der melkveehouders, fruittelers en groentetelers.

Zj hebben allemaal hun eigen boerderjwinkel, waarin ze naast hun eigen specialiteiten ook de streekproducten van andere bedrjven aanbieden. „De één maakt bjvoorbeeld kaas, wj maken wjn van onze eigen kersen”, zegt Dianne Elenbaas (53) van Landwinkel Elenbaas in Arnemuiden. „Die artikelen verkopen we dan voor elkaar.”

Landwinkels halen hun producten, die variëren van fruitsap en scharrelroom tot wolvet en haardhout, zo veel mogeljk uit Nederland. Het aanbod in de winkel wisselt daarom met de jaargetjden mee. „Wj werken expres heel seizoensgebonden.

In de zomermaanden verkopen we bjvoorbeeld lamsoor en zeekraal. Van juni tot september zjn er ook kersen en aardbeien van ons eigen bedrjf.”

Welke producten er op dit moment vooral in de schappen liggen? „Appels en peren, dat gaat nu echt beginnen. Ook de echte wintergroente is in het najaar weer verkrjgbaar.”

Naast lagere transportuitstoot en minder koelcelstroom leveren lokale seizoensproducten ten slotte nog een belangrjk voordeel op: de smaak. „Zulke groenten zjn geen weken onderweg geweest. En dat proef je écht.”

Klein gebaar of groot verschil?

Kleine gebaren maken een groot verschil – ook als het gaat om milieubewust leven. Elke keuze die je maakt, draagt tenslotte bj aan het grotere geheel. Zo zjn er tientallen kleine acties die je kunt ondernemen zonder dat het je veel geld, tjd en moeite kost, maar jou en je omgeving wel een stukje duurzamer én vroljker maken. Neem bjvoorbeeld een leurige straat. Op steeds meer plekken zjn de zogenoemde guerrilla gardeners actief: mensen die in hun eigen buurt in de openbare ruimte extra groen planten en zo de buurt opvroljken en een beter leefklimaat creëren voor vogels, bjen en andere insecten. Cerian van Gestel (47), bekend onder haar bjnaam Jenny, is een van deze stiekeme tuiniers. „We veroveren als het ware de straat, omdat het vergroenen van een buurt via de gemeente vaak niet gebeurt of ontzettend veel tjd kost.” Dat klinkt nogal gewelddadig, maar toch zjn de guerrilla gardeners tegen vernieling. „In veel gemeenten is het toegestaan om bjvoorbeeld een geveltuin aan te leggen. Dit kun je doen door een rjtje stoeptegels voor de gevel van het huis weg te halen en daar planten te zetten. Ook de boomspiegels, de ruimte om bomen langs de straat heen, is heel geschikt voor guerrilla gardening.”

Het zaaien en planten van groen heeft direct

zaterdag 17 oktober 2020

effect op de omgeving, vertelt Van Gestel. „Dat vind ik het mooie van deze beweging. Als ik de auto wat vaker laat staan, of als ik vegetarisch ga eten, zie ik zelf het effect niet dat dat heeft op het milieu. Maar als ik ergens een paar extra planten neerzet, zie ik direct dat het verschil maakt: er komen meer bjen, vlinders ladderen om de planten heen, de open grond is goed voor de afwatering zodat er bj de steeds vaker voorkomende hoosbuien geen wateroverlast is in de straat.”

Ook brengt het tuinieren in het wild de buurt bj

Op steeds meer plekken zijn zogenoemde guerrilla gardeners actief elkaar. „Het werkt heel aanstekeljk, mensen bljven staan om een praatje te maken en te vragen wat je aan het doen bent, en vaak worden buren enthousiast en gaan ze bj hun eigen huis ook aan de slag om een guerrillatuintje aan te leggen.” Deze manier van tuinieren is dus niet alleen duurzaam, maar ook goed tegen de eenzaamheid.

In het buurtpark plantte Van Gestel bjvoorbeeld een paar aardbeienplanten –„leuk voor de buurtkinderen”– en verderop is een bjenhotel neergezet met een heleboel bloemen eromheen. „Dat was afgelopen zomer een bloemenzee met heel wat bedrjvigheid van de wilde bjen. De overbuurvrouw heeft verschillende keren gezegd hoeveel beter ze het uitzicht vanuit haar raam nu vindt. Regelmatig hadden we ook gesprekken met voorbjgangers, heel leuk.” olt Niemand hoeft ‘klimaatneutraal’ erh m Dom n te bljven.

Ook wie de noodzaak van een o t , An beeld RD ingrjpende levensstjlwissel niet ziet, kan met

kleine keuzes toch een bjdrage leveren aan een milieubewustere samenleving. En wj? Wj gaan nog altjd onze eigen wegen. Terwjl Elise vroljk bljft experimenteren met shampoo bars en katoenen boterhamzakken, neemt Sarah met wisselend enthousiasme de opties voor haar dageljkse dosis duurzaamheid weer eens door. Koken volgens de seizoenen, dat ljkt haar wel wat. Spinazie en sperziebonen in de zomer, prei en pompoen in de winter, precies zoals dat ging in de vjftiger jaren.

Want courgette – dat kenden ze toen nog niet.

23

schoonheid

RD-fotograaf Henk Visscher (63) verkocht als tiener ooit zijn brommer om een fotocamera te kunnen kopen. Tijdens zijn opleiding aan de grafische school in Utrecht zocht hij naar een manier om creativiteit vorm te geven – en die vond hij in fotografie.

24

RDMagazine

beeld RD, Henk Visscher

zaterdag 17 oktober 2020

25

beeld RD, Henk Visscher

schoonheid

26

RDMagazine

In ‘t zonnetje Z

e zjn overal. In uitgestrekte weilanden en in knusse achtertuintjes. Op een doorzonwoning in Heerhugowaard en op het gebouw van de gereformeerde gemeente te Utrecht. Langs de A15 bj Geldermalsen en dobberend in een meer bj Tynaarlo.

Zonnepanelen zjn hot. Was je tien jaar geleden nog een buitenbeentje als je de energieproducerende zonaanbidders op je dak had liggen, inmiddels hoor je er haast niet meer bj als je pannen nog onbedekt zjn.

Met dank aan een rjkgevulde subsidiepot kwamen steeds meer Nederlandse woningen vol te liggen. Een paar maanden geleden werd het miljoenste huis op het zonnenet aangesloten. Terwjl dat er in 2015 nog maar 250.000 waren.

Vanuit esthetisch oogpunt voegen zonnepanelen weinig aan ons kikkerlandje toe. Herkauwende koeien tussen de boterbloemen bekoren toch meer dan een veld vol zwarte spiegels. Maar de spuugleljke groenestroomfabriekjes zjn wel nuttig, en daarom verdienen ze het om eens in het zonnetje gezet te worden.

zaterdag 17 oktober 2020

27

ter plekke

Ecologische wijk was zijn tijd ver vooruit

Het Gelderse Culemborg geniet wereldwijd belangstelling.

Vanuit landen als China, Japan en Amerika komen bezoekers om zich te laten inspireren in de ecologische woonwijk Lanxmeer, die geldt als duurzaam schoolvoorbeeld.

beeld RD, Anton Dommerholt

Michiel Kerpel

28

RDMagazine

beeld RD, Anton Dommerholt

Marleen Kaptein. beeld RD, Anton Dommerholt

H

oge sluierbewolking tempert deze morgen het felle licht van de zomerzon. Zachte stralen werpen een warme gloed over de huizen en het groen van Lanxmeer. In een klein hofje met daaromheen zo’n dertig woningen is het een oase van rust. De binnenplaats is autoluw. Elke vierkante centimeter van de Lodewijk van Deysselhof staat vol planten. Groen tiert er welig. Jong en oud kunnen zich hier vermaken bij de picknicktafel, speeltoestellen en zandbak.

Marleen Kaptein, eigenares van een van de woningen aan het hofje, geeft bezoekers graag een rondleiding door de wijk. Ze deed dat al ontelbare malen. De 77-jarige oogt kordaat. Haar hagelwitte haar is kortgeknipt. En een krachtige blik in haar ogen verraadt wilskracht. Dat kan ook niet anders voor iemand op wiens initiatief een complete woonwijk uit de grond is gestampt. „Kijk, wat beeldschoon”, verzucht Kaptein als ze via een met boomschors bestrooid paadje een andere hof betreedt. Van alle kanten komen bloeiende bloemen. Roze astilbes en blauwe korenbloemen pronken met hun kleuren. De uitlopers van een klimplant vol witte bloemen kronkelen rond een boomstam. Een zoete geur vult de atmosfeer.

Bijen vliegen af en aan.

Omdat de bewoners van elke hof hun eigen buitenruimte beheren, ziet elke binnenplaats er anders uit. De een steelt de show met een mooie pergola vol weelderige druivenranken, de ander pronkt met kersenbomen. Ter aankleding staat er een waterpompje, en verderop een romantische schommelbank.

Vervlechting Aan de rand van de wijk wijst Kaptein op een verzamelgebouw voor bedrijven. Daar zit een duurzame gedachte achter, zegt ze. „Op deze manier vervlechten we wonen en werken. Dat scheelt reistijd en zorgt voor minder autogebruik.”

Aan de voorkant van het gebouw ligt een verdiepte greppel, omzoomd door brede rietkragen.

Deze strook vervult een belangrijke functie voor

zaterdag 17 oktober 2020

de wijk. Het afvalwater uit de keukens en douches komt erin terecht en wordt hier op natuurlijke wijze gefilterd. Op meer plekken in de wijk liggen zulke helofytenfilters.

Tijdens de wandeling vestigt Kaptein de aandacht op verschillende wadi’s die het regenwater van de straat opvangen. Alleen toiletwater belandt in Lanxmeer in het riool. „Daarmee was de wijk bij de aanleg zijn tijd ver vooruit. De discussie rond klimaatadaptatie (het aanpassen van de openbare ruimte aan de gevolgen van klimaatverandering, MK) bestond destijds nog niet. Wateroverlast bij hoosbuien zorgt elders in Nederland voor problemen, hier speelt dat niet.”

In de appelboomgaard, centraal in de wijk, doen schapen zich tegoed aan het gras. Hier is elk jaar in september een plukfeest, vertelt Kaptein enthousiast. „De kindertjes hangen dan in de bomen. Bewoners bakken appeltaarten en maken appelsap. Fantastisch.”

„Hoosbuien zorgen elders in Nederland voor problemen, hier speelt dat niet” Vanuit de boomgaard is de oude watertoren –dé blikvanger van Lanxmeer– goed te zien. Hij rijst als een 35 meter hoog markeerpunt boven alles en iedereen uit. Het wandelpad slingert verder langs een oude meander van de Lek. Aan de overkant van het water vormen felkleurige huizen –blauw, rood, geel– een schril contrast met het plantengroen. Het doet Scandinavisch aan.

Even verderop staan een zorgboerderij voor dementerenden, een antroposofisch basisschooltje en achttien kaswoningen. „De kassen staan om de

29

beeld RD, Anton Dommerholt

ter plekke

huizen heen. Zo kunnen de bewoners al in maart buiten eten, in de serre.”

Vooruitstrevend Een rondje door de wjk maakt duideljk: Lanxmeer is geen doorsnee buurt, hier staan geen simpele rjtjeshuizen. Alle verschillende woningen hebben minsten één belangrjke overeenkomst: er is uitgebreid nagedacht over energie- en materiaalgebruik. Elk huis heeft zonnepanelen en is gebouwd met uitstekende isolatie en ecologische bouwmaterialen. Iets wat vooruitstrevend valt te noemen voor de bouwperiode van voor 2010.

Een voorbjganger schiet toe. De man herkent Kaptein, ze is immers een bekende Culemborger. „Mag ik u feliciteren met het 20-jarig bestaan van Lanxmeer”, zegt de man, die nog maar kort in de wjk verbljft. Het wonen op deze plek bevalt hem wel, vertelt hj. „Ik kom uit Almere-Poort, maar daar was het een ecologische woestjn. Hier staat het vol bloemen en bomen. Maar het wemelt dus ook van de pollen en daar heb ik wel iets last van.

Zo heeft elk voordeel zjn nadeel.”

In het jaar 2000 streken de eerste bewoners neer in Lanxmeer. De nieuwe Culemborgers kwamen

vanuit het hele land. Aan de eettafel in haar woonkamer doet de energieke Kaptein uit de doeken hoe ‘haar’ Lanxmeer ontstond.

Ze vertelt hoe ze als veelgevraagd hoedenmaker voor theatervoorstellingen via via terechtkwam in de architectenwereld en hoe ze stukje bj beetje vertrouwd raakte met onderwerpen als gezond bouwen, duurzaamheid en landschapsarchitectuur. Haar loopbaan ziet ze zelf als een wonderljke weg die haar klaarstoomde voor wat uiteindeljk haar levenswerk zou worden: Lanxmeer. „De ervaringen die ik heb gekregen zjn net een mirakeltje. Om een voorbeeld te geven: ik zat als notulist bj een projectgroep die een stad van de vrede in Armenië ontwierp voor de honderdduizenden mensen die dakloos raakten na de aardbeving van 1988. De groep bestond onder meer uit architecten, stedenbouwkundigen en een landschapsarchitect. Ik kreeg een uitzonderljke leerschool, nooit wetende dat ik daar later nog eens gebruik van zou maken.”

Begin jaren negentig kwam het Rjk met plannen om in twintig jaar tjd 800.000 woningen te bouwen, in de zogeheten Vinex-wjken. „De ambities waren eerst groot. Duurzaamheid moest

Gebouwd in een waterwingebied De wijk Lanxmeer –ook wel EVA-Lanxmeer– bestaat uit 350 woningen. EVA komt van de stichting Ecologisch Centrum voor Educatie, Voorlichting en Advies.

■ Lanxmeer omvat zeventien clusters of hoven met woningen. Bij alle woningen geldt dat privétuinen geleidelijk overgaan in gezamenlijke ofwel mandelige binnentuinen, en vervolgens in openbaar groen.

■ De wijk is gebouwd binnen de grenzen van een waterwingebied. Een unicum. Om die reden moest het plan aan strenge milieueisen voldoen. Zo

■

30

mocht er bij de bouw niet geheid worden om de kleilagen in de bodem niet te doorboren. Woningen hebben een fundament van schuimbeton en zijn gerealiseerd in houtskeletbouw en van natuurlijke materialen.

■ Bewoners in de wijk zijn verplicht lid van de Bewonersvereniging EVA-Lanxmeer (BEL). Een groep Lanxmeerders verenigd in Stichting Terra Bella zorgt sinds 2004 voor het beheer van het openbare groen.

■ Zo’n 35 huishoudens maken gebruik van acht deelauto’s van Wheels for All.

RDMagazine

„Lanxmeer groeide uit tot voorbeeldwijk”

Betekende Lanxmeer een trendbreuk voor duurzame stedenbouw? „In de begintjd deden professionals nog weleens lacherig over de wjk. De ontwikkeling zou gerommel in de marge zjn. Lanxmeer groeide echter al snel uit tot een voorbeeldwjk van inte-

op de kaart gezet worden. Later bleek er maar een beperkt budget voor duurzame maatregelen.”

Dat kan anders, dacht Kaptein in die periode.

Ze herinnert zich uit die tjd nog de reclames van Postbus 51 over een beter milieu dat bj jezelf begint. „Korter onder de douche en ’s avonds minder lampen aan, dat was de boodschap. Maar zó krjg je mensen niet enthousiast voor het milieu.

Dat gebeurt wel door te laten zien dat duurzame maatregelen ook de kwaliteit van ons eigen leven verhogen. Ik wilde een landeljk voorbeeld stellen met een duurzame wjk.”

Dankbaar In 1993 ontstond het eerste idee. Het jaar daarop werd de Stichting EVA opgericht. Daarna startte de uitvoering in een jarenlange, nauwe samenwer-

zaterdag 17 oktober 2020

D

Wat maakt Lanxmeer uniek als het gaat om duurzaamheid? „Het echte unieke kun je niet zien.

Dat moet je voelen. Met mjn studenten ga ik daarom vaak op excursie naar Lanxmeer. Je weet je dan te gast in een diepgroene wjk en bj een bjzondere, hechte, maar open gemeenschap. Duurzaamheid kun je in Lanxmeer ook uitleggen als dierbaarheid. Mensen zjn betrokken op hun omgeving, ze geven erom.

De wjk is door bewoners en gemeente samen, met hulp van specialisten, ontwikkeld. Veel van de oorspronkeljke initiatiefnemers wonen er nu nog.

Uniek is ook een stadsboerderj in de wjk. Niet alleen wordt er voedsel geproduceerd voor de Lanxmeerders, maar de boerderj vervult ook een sociale rol, onder meer als dagbesteding.

Als je door de wjk loopt, kun je zien dat het om een bjzondere ecologische wjk gaat. En dan gaat het om het groen, zonnepanelen, gebruik van duurzame materialen, waterzuivering in vjvers, en nog veel meer.”

grale duurzame stedenbouw. Het staat bovendien internationaal op de kaart en trekt ook nu nog elk jaar honderden bezoekers van over de hele wereld. Het unieke concept geldt in binnen- en buitenland als inspiratiebron. Bjvoorbeeld voor de Haagse wjk Erasmusveld.

Lanxmeer droeg bj aan de doorbraak van collectief particulier opdrachtgeverschap, waarbj bewoners hun eigen wjk ontwerpen. Overigens niet zo veel als ik wel zou wensen. Dit komt omdat grond vaak reeds in handen is van ontwikkelaars en die graag in control bljven.

Gelukkig zie ik dit kantelen. Steeds e er vaker worden bewoners in een vroeg m im Van T stadium betrokken.” n. be eld R

Prof. dr. ir. Arjan van Timmeren van de TU Delft was in de jaren negentig betrokken bij de realisatie van Lanxmeer.

Er zjn in Nederland veel extra woningen nodig. Wie kunnen er wat leren van Lanxmeer? „Allereerst noem ik gemeenten. Woonwjken dienen bj voorkeur samen met bewoners ontwikkeld te worden. Veel gemeenten vinden het moeiljk om dit soort trajecten succesvol te doorlopen. Er is durf en vertrouwen voor nodig. Bewonersavonden met wat inspraak lukt nog wel, maar er is meer mogeljk qua participatie. Culemborg zit hoog op de participatieladder, veel andere gemeenten bungelen onderaan.

In tweede instantie moeten projectontwikkelaars hiervan leren. Hoewel ik geen pleidooi wil voeren om ontwikkelaars over te slaan bj woningbouwprojecten, moeten zj inzien dat er echt wel een businesscase is voor gebiedsontwikkeling zoals in Culemborg.”

king met de gemeente Culemborg. „Onze ambities pasten bj de plannen van de gemeente. Ik ben zeer dankbaar voor de unieke samenwerking. Zonder de gemeenteljke inzet was de wjk er nooit gekomen.”

Lanxmeer groeide uit tot een duurzame voorbeeldwjk. En dat is hj tot op de dag van vandaag, merkt Kaptein aan de honderden rondleidingen die ze de afgelopen decennia gaf. „Lanxmeer was op veel punten zjn tjd ver vooruit. Er was oog voor alle aspecten van duurzaamheid.”

Buiten trekt de sluierbewolking op. Het achtertuintje van Kaptein baadt nu in het zonlicht. Een manshoge artisjok met grote grjsgroene bladeren prikt zjn stengel ier de lucht in. Vanaf haar terras geniet Kaptein van het uitzicht op de vjver en de boomgaard verderop. Dit is haar eldorado.

31

STROOM UIT DE NATUUR GEEFT BEWEGING IN DE NATUUR!

Dorpsplein 14 4363 AC Aagtekerke Tel. 0118 58 13 06 www.leojoossetweewielers.nl

Showroom bezoeken?

Bel: 0318 30 66 14

Persoonlijk w waarderen aarderen Relatiegeschenken

Promotieartikelen

Reclamemateriaal

Celsiusstraat 9 6716 BZ Ede info@ikub.nl | www.ikub.nl

Salem, wj geloven erin!

Design Reclame & Promotie

Salem zoekt Leerling Verzorgenden

32 uur

3 36 6u uur ur

Activiteitenbegeleider Activiteitenbegeleider

in overleg

Verzorgenden-IG/EVV’ers

32 uur

Arts

Interesse? Kjk voor mee informatie en onze andere vacatures op werkenbjsalem.nl

wonen met zorg

Ridderkerk

werkenbjsalem.nl

beeld iStock

praktisch

Waterbuffer in de tuin Regenwater is iets om zuinig op te zijn. Ook in de tuin. Graaf bijvoorbeeld een slootje om te voorkomen dat het in het riool verdwijnt.

Geertje Bikker-Otten

Afvoer

Ton

Slootje

Regen: soms zit je erom verlegen.

Denk aan de droge periode dit voorjaar. En soms zit je ermee verlegen.

Bjvoorbeeld als er op een dag net zo veel neerslag valt als gemiddeld in een maand. Op plaatsen waar het regenwater samen met het afvalwater in het riool belandt, kan dat bj hevige buien tot overlopende putjes leiden. Dat is een van de redenen dat gemeenten hun inwoners door middel van subsidies stimuleren om de regenpjp af te koppelen van het afvoersysteem. Dat klinkt als een eenvoudige actie, maar er komt toch nog van alles bj kjken. Het water dat op het dak valt zal op een alternatieve manier moeten worden opgevangen, om te voorkomen dat het alsnog in het riool belandt.

De eenvoudigste manier om zuinig om te springen met regenwater is een regenton plaatsen. Bjvoorbeeld gekoppeld aan de dakgoot van de schuur. Een linke bui en de ton zit weer vol. Vervolgens kun je daaruit etteljke gieters of emmers met water vullen: voor de planten in de tuin of bjvoorbeeld het wassen van de ramen.

Inmiddels zjn er allerlei varianten van de ouderwetse regenton bedacht en op de markt gebracht. Hele kleintjes, bjvoorbeeld, voor mensen met alleen een balkon. Een wel heel bjzondere toepassing is de waterschutting. Die bestaat uit modules die je als legoblokjes op elkaar kunt zetten en die samen een erfafscheiding vormen. Je kunt er een kraantje aan bevestigen om de modules leeg te laten lopen.

Om regenwater, bjvoorbeeld van de daken in een buurt, op te vangen wordt in het openbaar groen wel gekozen voor de aanleg van een wadi. Dat woord verwjst formeel naar een rivierbedding die meestal droogstaat. Al heeft zo’n wadi nieuwe stjl in een nieuwbouwwjk vaak eerder iets van een ondiepe, begroeide sloot.

Als huiseigenaar kun je ook op het eigen erf zo’n in wezen ouderwetse waterberging aanleggen. Vanuit dat slootje sjpelt het regenwater langzaam de grond in. Dat helpt tegen uitdroging van de bodem.

De aanleg vraagt wel iets meer dan lukraak een sleuf in de grond graven.

Het is bjvoorbeeld van belang om het slootje te voorzien van een laag grind, zodat het water snel wordt opgenomen.

Ook goed om te weten: hoe groot moet zo’n wadi eigenljk zjn? >>huisjeboompjebeter.nl/regenwaterberging/

zaterdag 17 oktober 2020

33

essay

34

RDMagazine

Duurzaamheid is een decor Alles kun je tegenwoordig duurzaam doen, van alles is een duurzame variant. Volgens Gerhard Hormann gaat het echter te vaak om een cosmetische oplossing die het probleem alleen maar verplaatst. Als een lik groene verf op een rotte plank.

beeld RD, Henk Visscher

Gerhard Hormann

zaterdag 17 oktober 2020

35

essay et moet ergens vorig jaar zjn geweest. Nadat ik de auto had volgetankt bj het plaatseljke pompstation, kreeg ik bj het afrekenen de vraag of ik per liter soms één cent extra wilde betalen. Van dat bedrag zouden vervolgens ter compensatie bomen worden geplant. Het klonk wat aarzelend en bedremmeld, alsof het verzoek al iets te vaak tot negatieve reacties had geleid.

Schouderophalend stemde ik in.

Hoewel het me een volstrekt zinloze exercitie leek, was het ook wat bot om niet mee te doen. Bj latere tankbeurten werd die vraag steeds achterwege gelaten, zodat ik vermoed dat de actie stilletjes op een laag pitje is gezet. Onbedoeld onderstreept dit initiatief ook alles wat er mis kan gaan bj het streven naar een betere, duurzame wereld en het gegoochel met CO2-compensatie.

H

Rekenmeesters Duurzaamheid is niet alleen een toverwoord geworden, het is ook een modewoord dat van alles kan betekenen en vaak slechts alleen in theorie goed uitpakt. In plaats van rentmeesters van de aarde zjn we rekenmeesters geworden, die schuiven met getallen tot er een papieren werkeljkheid ontstaat die een betere toekomst belooft maar in de praktjk niets uithaalt of resulteert in precies het tegenovergestelde.

Tegeljk is duurzaamheid onontkoombaar. De meeste mensen beseffen inmiddels, zelfs als ze vraagtekens zetten bj de door de mens veroorzaakte opwarming van de aarde, dat de huidige consumptie niet houdbaar is in combinatie met de verwachte groei van de wereldbevolking en sterke welvaartstoename in landen als China en India. Het massatoerisme zorgde in de aanloop naar de pandemie op veel plaatsen al voor problemen, zodat je de huidige crisis kunt zien als een tjdeljke adempauze.

Het woord ”duurzaam” betekent in de praktjk echter net zo veel als het woordje ”nieuw” op het maandblad waar ik ooit plaatsvervangend hoofdredacteur was en dat tot dat moment een weekblad was geweest. Je kunt tegenwoordig duurzaam consumeren, duurzaam reizen, duurzaam beleggen, duurzaam ondernemen, duurzaam verbouwen en duurzaam energie opwekken.

In theorie is het op deze manier mogeljk om je leven duurzaam in te

36

richten met een levensstjl die fnuikend is voor de leefomgeving en op termjn niet houdbaar is. Bj veel voorbeelden van duurzaamheid gaat het nameljk om greenwashing: een groen, duurzaam sausje over een vervuilende of verspillende activiteit. In dat verband kun je duurzaamheid heel goed vergeljken met iemand die probeert op een gezonde wjze af te vallen door zjn boodschappenkarretje te vullen met louter lightproducten.

Het probleem van duurzaamheid is dat iedereen ervóór is – net zoals ieder fatsoenljk mens tegen racisme en discriminatie is. Een duurzaam product houdt ook nog eens de onuitgesproken belofte in dat we onze huidige levensstjl probleemloos voort kunnen zetten met behulp van slimme uitvindingen en zoenoffers. Maar niemand controleert of er écht ergens bomen worden geplant om jouw vakantievlucht te compenseren en niemand kan écht goed uitrekenen of dat ook maar iets uithaalt.

Met die ene cent per getankte liter brandstof streefde de betreffende beursgenoteerde onderneming ernaar om in twaalf jaar tjd 5 miljoen bomen te planten in samenwerking met Staatsbosbeheer. Dat is een nobel streven, maar stuit op voorhand op een muur van cynisme als je kjkt naar de actieve, alom zichtbare bomenkap en de kortzichtige keuze voor biomassa om de klimaatdoelen te halen. Wie zjn vizier richt op de redeneertrant achter het opstoken van hout(resten) en biomassa, valt ten prooi aan zo veel moedeloosheid dat hj voortaan elk project wantrouwt dat duurzaamheid belooft.

Doolhof Het planten van bomen om de CO2uitstoot van brandstofmotoren te compenseren illustreert wat mj betreft perfect waar de schoen wringt. Beter gezegd: waar goede bedoelingen botsen op tegenstrjdigheden en onmogeljkheden. Bomen planten is natuurljk beter dan niets, maar het zou nog veel beter zjn om de auto voortaan zo veel mogeljk te laten staan en gewoon minder vaak te tanken. Zo bekeken is het label duurzaamheid een beetje een doolhof en maskeert het de weg naar echte, werkeljk duurzame oplossingen.

Duurzaamheid is te vaak een farce, een cosmetische oplossing die het probleem alleen maar verplaatst. Duurzaamheid is een stel nieuwe knopen op een kostuum van ouderwetse snit dat

RDMagazine

Gerhard Hormann is auteur van verschillende boeken over grip op geld en goed. Hij heeft een wekelijkse column op de economiepagina van het Reformatorisch Dagblad en beschouwt zuinig leven als een morele plicht.

beeld RD, Henk Visscher

je vervolgens in de etalage hangt als zjnde de laatste mode. Zo kun je het totale wagenpark met brandstofmotoren ook niet zomaar vervangen door elektrische voertuigen zonder dat te koppelen aan een waterdicht, doortimmerd plan om de bjbehorende stroom op een duurzame wjze op te wekken.

Tot dat besef ben ik zelf jaren geleden al gekomen, toen ik uitrekende dat ik tegenwoordig jaarljks meer kilometers maak op de iets dan in de auto. Dat is een duurzame oplossing die moeite kost en om extra inspanningen vraagt, maar waar tegeljk geen speld tussen te krjgen is. Echte duurzaamheid zit hem niet in dure, vaak omslachtige oplossingen (beter gezegd: ‘oplossingen’), maar in een andere levensstjl. Je valt niet af door alleen maar lightproducten te kopen, maar door minder te eten, vaker te kiezen voor gezonde, verse voedingsmiddelen en meer te bewegen.

Probleem is dat er aan die vorm van duurzaamheid minder geld te verdienen valt. Omgekeerd heeft een andere levensstjl vaak de schjn van een stap terug, een offer dat moet worden gebracht, het inleveren van verworvenheden en verlies aan welvaart. Alles in de maatschappj is gericht op groei en vooruitgang, terwjl beide begrippen per deinitie op gespannen voet staan met begrippen als duurzaamheid en houdbaarheid. Het zou zelfs weleens zo kunnen zjn dat er helemaal niet zoiets bestaat als duurzame groei.

zaterdag 17 oktober 2020

Wonderdokters Nu nog luidt de schone belofte dat we het tj kunnen keren met behulp van windmolens, warmtepompen, zonnepanelen, kweekvlees, biobrandstof en misschien zelfs wel elektrisch aangedreven vliegtuigen. Techneuten zjn de wonderdokters van de consumptiemaatschappj die voor elk probleem een medicjn weten te ontwikkelen zonder bjwerkingen. Tegeljk heeft de coronacrisis laten zien dat het ook anders kan: dat er een wereld bestaat met minder haast, minder onnodige verplaatsingen, minder vliegverkeer en geluidsoverlast, minder uitstoot, minder consumptie en minder plat vermaak.

Zelf verbljf ik al enkele jaren in die

parallelle samenleving, waarin welzjn de plaats heeft ingenomen van welvaart en simpel geluk het concept van oneindige groei vervangt. Het is de vluchtstrook van de snelweg naar stressland, of misschien zelfs een onverhard landweggetje langs de toegangswegen naar een ongewisse toekomst die zich niet zomaar laat witwassen met groene bezweringsformules en goede bedoelingen.

Vlieland Mjn inschatting is dat er mensen naar Bali vliegen die nog niet eens alle provincies in eigen land hebben bezocht. Dat er mensen zjn die kind aan huis zjn op Ibiza, maar op een kaart niet eens Vlieland kunnen aanwjzen.

Tegeljk zullen ook zj het eens zjn met de stelling dat het uiteindeljk veel duurzamer is om in eigen land op vakantie te gaan dan elk jaar weer al die toeristen over de aardbol heen en weer te verplaatsen. Het is een mooi streven om de CO2-uitstoot van een vakantievlucht te compenseren, maar het is oneindig veel duurzamer om nooit meer in een vliegtuig te stappen.

Bj een wereld die afscheid neemt van de illusie van oneindige, duurzame groei, hoort een heel andere economisch model en een radicaal andere deinitie van welvaart en welzjn. Dat vraagt om meer aanpassingsvermogen dan de moderne mens aankan, maar is het enige alternatief voor een systeem waarin duurzaamheid vaak slechts een lik groene verf is op een stuk gecorrodeerd jzer of een rotte plank.

Vanuit mjn oase van rust rest mj slechts om aan te geven dat downsizen –bewust kiezen voor kleiner, compacter en minder overdadig– pas écht duurzaam is. Dat leidt vanzelf tot de onvermjdeljke conclusie dat de oplossing niet zit in meer zogenaamd duurzame spullen of diensten, maar in minder spullen. Met als troost de wetenschap dat ‘minder’ niet alleen maar stilstand of achteruitgang impliceert, maar op andere terreinen juist ruimte biedt voor meer: meer bezinning, meer rust, meer tjd voor vrienden en familie, meer aandacht, meer concentratie, meer toekomst.

37

ONTDEK HET EERSTE

100% CIRCULAIRE SANDWICHPANEEL Zorgeloos bouwen met een extreem lage milieuimpact? Dat is bouwen met de wetenschap dat uw sandwichpanelen 100% circulair zijn.

Een keuze voor FALK panelen met CradleCore® isolatiekern is kiezen voor een tweede en derde leven van de PIR-isolatiekern.

Zo heeft u een perfect geïsoleerd gebouw en zetten wij alles op alles voor een verantwoorde footprint. Dát is FALK!

falkbouwsystemen.nl/cradlecore

Wil jij.. ..een baan met uitzicht?

Wij werken dagelijks met veel plezier aan het plaatsen van zonnepanelen op woningen en bedrijfspanden in onze regio!

Ben jij handig en heb je zin in afwisselend werk in een gezellig team?

WWW.HAGITECH.NL Wij zijn per direct op zoek naar:

HOOFD MONTEUR ZONNEPANELEN

40 UUR H’veld-G’dam

Wil jij als professional samen met gezellige collega’s en een i jne werksfeer top-installaties maken en zo een bijdrage leveren aan meer duurzame stroom in Nederland?

MONTEUR ZONNEPANELEN

40 UUR H’veld-G’dam

Wil jij een gedegen interne opleiding en samen met een collega monteur mooie en afwisselende projecten maken en alles leren over zonnepanelen?

ELEKTRICIEN ZONNEPANELEN

40 UUR H’veld-G’dam

Vind jij het leuk om klanten blij te maken met een mooi kabeltraject, omvormers aan te sluiten, groepenkasten te vervangen en met elkaar te werken aan mooie en afwisselende projecten?

Solliciteren of wil je meer weten? Kijk snel op www.hagitech.nl/vacature of bel met 0184 763 498 Dé regionale specialist (9.3/10) feedback company

Ambachtsstraat 1c - H’veld-G’dam

Word nu abonnee ++

1 maand gratis stijlvolle agenda bijpassende pen

Kijk voor alle opties op gezinsgids.nl

online

Groen surfen Martijn den Hollander

G

roen moet je doen. Maar hoe? Allerlei apps helpen een handje. Een bloemlezing.

Tot het laaghangend fruit behoort het gebruik van een duurzame zoekmachine, bjvoorbeeld Ecosia. Dit in Berljn gevestigde bedrjf zet zjn winsten in om de planeet te vergroenen. Het inanciert herbebossing in landen zoals Peru, Indonesië, Brazilië en Ghana. Ecosia laat er geen gras over groeien: sinds de start in 2009 werden er ruim 100 miljoen bomen geplant. De inkomsten komen uit advertenties.

Volgens Ecosia zjn voor het planten van een boom gemiddeld 45 zoekopdrachten nodig. Je ziet de teller oplopen, het is haast te mooi om waar te zjn. In uitvoerige inanciële verslagen, te vinden in de app, legt de non-proitorganisatie verantwoording af. Wie Google inruilt voor Ecosia, kan zich daar in ieder geval geen buil aan vallen.

Op de achtergrond draait de techniek

zaterdag 17 oktober 2020

van Bing, een prima zoekmachine van Microsoft.

Bomen planten voor zoekopdrachten: het is een vorm van hedendaagse boetedoening. Ronkende servers in datacentra zjn niet de kleinste energieverbruikers, ook al spannen internetbedrjven zich in om hun uitstoot te verminderen. Zo wil Facebook naar nul emissie in 2030 en koopt Google grootscheeps zonne- en windenergie in.

Van een heel andere aard is de app Bringly, die lokale middenstanders in contact brengt met ietskoeriers. De

Zoekmachine Ecosia zet winst in om de planeet te vergroenen koeriers halen pakketjes ’s middags op bj de winkel om die ’s avonds te bezorgen bj de klant, zonder CO2uitstoot. Mede door de coronacrisis

gaat het de Amsterdamse start-up in zogeheten „last mile bezorging” voor de wind. Het duurzame bezorgplatform is in 32 plaatsen –vooral steden– actief en bestrjkt een fors deel van het land.

Drenthe en Zeeland zjn nog blinde vlekken op de kaart.

Wie de gevolgen van zjn onlinekoopgedrag wil compenseren, kan TreeClicks downloaden. Daarbj zjn meer dan 40.000 webwinkels aangesloten. Bezoek je vanuit de app bjvoorbeeld hema.nl om daar een aankoop te doen, dan ontvangt TreeClicks een vergoeding. Met die inkomsten worden projecten voor herbebossing gesteund in de Amazone, India en Australië.

De app EerljkWinkelen, tot slot, gidst de gebruiker naar winkels met fairtrade, biologische of tweedehandsartikelen. Het gaat om ruim duizend zaken in veertig grotere gemeenten.

Van Wereldwinkels tot een lunchcafé dat fairtradekofie schenkt.

Minder consumeren wil ook helpen.

Maar, zoals Treeclicks weet, „soms heb je toch iets nodig.”

39

advertorial

„Mijn drijfveer?

Anderen helpen” Er voor mensen zijn en iets voor hen betekenen. Dat leer je tijdens de opleiding Social Work. Je ontdekt hoe je jouw talenten kunt inzetten voor mensen die jouw hulp hard nodig hebben. Van kinderen met ontwikkelingsproblemen tot eenzame ouderen.

L

ienke Stehouwer is een tweedejaars studente Social Work.

Ze kroop de afgelopen jaren uit haar schulp. Was ze eerder nog afwachtend, nu neemt ze juist het voortouw. „Vroeger dacht ik altjd: iemand anders weet het vast beter. Maar nu durf ik juist de leiding te nemen.”

Specialisatie Lienke volgde de mbo-opleiding Onderwjsassistent om daarna door te stromen naar de opleiding Social Work. „Door mjn studies ben ik geworden wie ik nu ben en ik heb geleerd waar mjn sterke en zwakke punten liggen.

Aan het eind van dit jaar ga ik kiezen waar ik me verder in wil specialiseren: jeugdzorg en pedagogiek, geesteljke gezondheidszorg, gehandicaptenzorg of welzjn en samenleving.”

40

Waardevol „Tjdens de opleiding ga je echt aan de slag met zelfontwikkeling en je leert hoe je anderen het beste kunt begeleiden. Je ontdekt wat je belangrjk vindt in het leven en wat je als professional wilt uitstralen naar anderen. Mjn grote drjfveer is het helpen van andere mensen en het voelt voor mj als een voorrecht dat ik dit straks als werk mag gaan doen en kwetsbare mensen kan helpen een stap vooruit te zetten in de maatschappj.”

Christelijke waarden Lienke vertelt over haar eerste ervaring op de Christeljke Hogeschool Ede, waar ze aan de slag ging met die persoonljke ontwikkeling. „In het eerste jaar ging ik in gesprek met acteurcliënten. Dat was ontzettend leerzaam.

Online voorlichting Of je nou op zoek bent naar een voltijdopleiding of je aan het oriënteren bent op een deeltijdstudie, de CHE staat voor je klaar om je te helpen bij het maken van een keuze. Meld je aan voor een online voorlichting op: www.che.nl/welkom.

Daarnaast vind ik het mooi dat op de CHE de christeljke waarden verweven zitten in alle opleidingen. Ik wil later aan de slag bj een christeljke organisatie, dus dan zit ik hier geljk goed.”

Christelijke Hogeschool Ede Oude Kerkweg 100, Ede 0318-696300 info@che.nl www.che.nl

RDMagazine

tips Met inachtneming van de RIVM-regels is het mogelijk om eropuit te gaan.

Bij musea is vooraf reserveren noodzakelijk.

Duurzame huizen bekijken Wil je meer weten over het verduurzamen van je woning? Of heb je verbouwingsplannen en ben je nieuwsgierig naar welke energiebesparende mogeljkheden er zjn? Dan kun je terecht op de website duurzamehuizenroute.nl. Op dit platform kun je vragen stellen aan huiseigenaren met een duurzame woning en zo de ervaringen uit de eerste hand horen. Hierbj kun je speciiek kiezen voor een eigenaar van een bepaald type woning. Er was voor de zaterdagen 31 oktober en 7 november in het hele land een Duurzame Huizen Route gepland, waarbj geïnteresseerden de mogeljkheid zouden krjgen om

huiseigenaren persoonljk te ontmoeten. Vanwege de aangescherpte coronamaatregelen zal er waarschjnljk een onlinealternatief komen.

Zie hiervoor de website. >>duurzamehuizenroute.nl

Kunst van afval Twee noordeljke musea besteden momenteel aandacht aan afval. In Wall House #2, onderdeel van het Groninger Museum, is deze maand op de zaterdagen ”The Art of Wast” te zien, een tentoonstelling met objecten die afvalkunstenaar Maria Kojck van gevonden petlessen maakte. Ook is zwerfafval te zien dat de Italiaanse kunstenaar Martina Dal Brollo verzamelde toen ze in juni in vjf dagen van Groningen naar Pieterburen en weer terug liep. Ze bracht samen met vrjwilligers van Groningen Schoon Dankzj Mj 87 kilo troep mee. Entree: 7,50 euro.

Het Noordeljk Scheepvaartmuseum biedt tot en met februari de tentoonstelling ”Stort”, die bezoekers meeneemt in de wereld van afval in het verleden en nu. Initiatiefnemer Nick Landman toont bezoekers welke verhalen de bodemvondsten ons kunnen vertellen en hoe het denken over vuilnis geleideljk is veranderd. Entree: 8 euro.

Week van de Grevelingen Tjdens de Grevelingenweek, die van 17 tot en met 24 oktober plaatsvindt, staat het „diverse karakter” van de Grevelingen centraal. Staatsbosbeheer en IVN Natuureducatie bieden gedurende de week een coronaproof programma met belevingsactiviteiten in het veld én onlineactiviteiten. Zo kun je onder andere krabben vangen, natuurschilderjen maken, waterdiertjes ontdekken, strandjutten en sup-clinics volgen. Ook zjn er dageljks natuurvaartochten, om de voormalige zeearm tussen Schouwen-Duiveland en Goerree-Overlakkee vanaf het water te ontdekken. Door de coronamaatregelen zjn er minder plekken beschikbaar per excursie óf kunnen geïnteresseerden individueel op pad. Naast de belevingsactiviteiten worden er tjdens de Grevelingenweek video’s op de website geplaatst die iets laten zien van plaatsen waar je normaal niet kunt komen, interessante natuurweetjes bieden of een blik achter de schermen van het werk van de boswachters van Staatsbosbeheer geven. >>ivn.nl/grevelingenweek

>>groningermuseum.nl; noordelijkscheepvaartmuseum.nl

zaterdag 17 oktober 2020

41

verdieping

42

RDMagazine

Duurzame taal: van vaag tot vijandig Wil je een kleine footprint?

Draag dan een preloved trui; dat heeft impact.

Het duurzaamheidsdebat kent een eigen taal. Komt dat de begrijpelijkheid ten goede? Trouwens, wat is duurzaamheid precies?

beeld Gemma Pauwels

Chris Klaasse

zaterdag 17 oktober 2020

43

verdieping

T

heologie, heeft dat iets met thee te maken? Deze vraag krjgt Mark de Jager, de Jonge Theoloog des Vaderlands weleens, vertelde hj afgelopen zomer in het Reformatorisch Dagblad.

Dat ”de wetenschap over God, het goddeljke en de godsdienst” niets met blaadjes, zakjes en smaakjes te maken heeft, is bljkbaar niet bj iedereen bekend.

Dit bewjst maar weer eens dat taal ingewikkeld is. Effectief praten, luisteren, schrjven en lezen kan nameljk alleen als communicerende partjen dezelfde betekenis aan woorden toekennen. Maar wie bepaalt wat we met welk woord bedoelen?

Taal ligt niet vast in natuurwetten en is daarmee even veranderljk als de mens. Als we per direct met z’n allen het woord theologie de betekenis ”de wetenschap over thee” geven, dan zullen op termjn zelfs woordenboekmakers moeten zwichten.

Er zjn woorden met meerdere betekenissen: homoniemen. Vorst, bjvoorbeeld. Wie dat woord in de mond neemt, kan het evengoed over kou als over een koning hebben. Gelukkig maken aanpalende woorden en zinnen meestal duideljk welke betekenis wordt bedoeld.

Ingewikkelder wordt het als niemand precies weet welke betekenis een woord heeft. Dat ljkt bj duurzaamheid het geval.

Zalando Voor de duideljkheid: duurzaamheid heeft niets met hoge prjzen te maken. Duur gaat hier over de lengte van tjd. Het woord duurzaamheid staat trouwens niet in de Dikke Van Dale. Duurzaam wel, en dat heeft drie betekenissen. 1: lang durend – duurzame vrede. 2: weinig aan sljtage of bederf onderhevig – eikenhout is duurzaam. 3: het milieu weinig belastend – duurzame energie. „De term duurzaamheid wordt te pas en te onpas gebruikt, waardoor de oorspronkeljke betekenis is vertroebeld”, stelt taalwetenschapper Annemarie Nobel. „Een goed voorbeeld vind je op zalando. nl. Tegenwoordig ligt over veel plaatjes van een kledingstuk een balkje waar ”Duurzaamheid” op staat. Taalkundig gezien heb ik daar vragen bj.

Waarom duurzaamhéíd, en niet gewoon: duurzaam?”

44

Wat duurzaamheid bj Zalando inhoudt, valt te lezen in een menu van zes openklapbare thema’s met productinformatie. Wie zich erin verdiept, ontdekt dat duurzaamheid de ene keer betekent dat het product voor minimaal 20 procent uit gerecycled polyester bestaat. Een trui verderop is duurzaam omdat hj het BCI-label heeft. „Items met dit label bevatten ten minste 50 procent katoen van een detailhandelaar of merk dat zich inzet voor Better Cotton en investeert in BCI Farmers. Dit betekent niet dat het product is gemaakt van fysiek traceerbaar Better Cotton”, geeft Zalando toe. Wat Better Cotton is, moet de klant trouwens zelf maar uitzoeken. „Dit voorbeeld laat zien dat bedrjven nogal gretig met het woord duurzaamheid rondstrooien, zonder dat het echt iets betekent. En dat draagt eraan bj dat de term inhoudsloos wordt”, meent Nobel. „Of in ieder geval: heel vaag. De betekenis is totaal niet meer eenduidig.”

Wanneer is bjvoorbeeld een snjplank duurzaam? De een zegt: als hj CO2-neutraal is geproduceerd. Een ander kjkt vooral naar arbeidsomstandigheden in de fabriek. Een derde vindt dat de plank biologisch afbreekbaar moet zjn. En een vierde hamert op een zo klein mogeljke ecologische voetafdruk waarbj ook distributie wordt meegerekend. „Energie is ook zo’n punt van discussie”, zegt Nobel. „Er zjn mensen die zeggen dat biomassa duurzaam is, want het is een klimaatneutrale manier van energie opwekken. Bomen kun je nameljk aanplanten, en tjdens het groeiproces slurpen die bossen de CO2 uit de verbrandingsovens weer op. Het kamp dat voor natuurbehoud is, vindt biomassa absoluut geen groene energie, omdat er met de houtkap een heel ecosysteem verdwjnt.

Bovendien gaat de aangroei van zo’n bos veel langzamer dan de kap. En er komen bj de verbranding van biomassa veel schadeljke stoffen vrj.”

Bj windmolens hetzelfde verhaal. Die wekken energie op zonder dat er een fossiele brandstof voor nodig is. Superduurzaam. Maar, zeggen tegenstanders, het maken, vervoeren en installeren van zo’n molen kost te veel materialen en fossiele brandstoffen om windenergie duurzaam te kunnen noemen.

Zeventig definities Hoe zit het nou? Wanneer is iets écht duurzaam?

Volgens historicus Hans Schouwenburg zjn er zo’n zeventig deinities in omloop. De onderzoeker duurzaamheid aan de Universiteit Utrecht verdiepte zich in de geschiedenis van het verwarrende begrip. Volgens hem gaat het om de juiste balans tussen sociale geljkheid, milieubescherming en economische groei. Ofwel, de drie p’s: people, planet, proit.

RDMagazine

beeld Gemma Pauwels

onze meerwaarde voor de wereld? Dat gaat meer over making the world a better place.”

Nobel concretiseert: „Iets is dus duurzaam als het productieproces armoedebestrjding bevordert – people, terwjl de economie kan bljven groeien – proit, binnen de fysieke grenzen van wat de aarde kan dragen – planet.” Deze deinitie is omstreden. Sommige wetenschappers stellen dat economische groei sowieso nooit kan samengaan met bescherming van het milieu.

Voor de volledigheid: de Verenigde Naties hebben inmiddels ook een variant met vjf p’s. Daarbj gaat het om people, planet, prosperity (voorspoed), peace (vrede), en partnerships (samenwerkingen).

De drieslag people-planet-proit werd jarenlang veel gebruikt door bedrjven „maar is alweer uit de mode”, stelt Esther Bjlo. De journalist werkt sinds vjf jaar op de redactie duurzaamheid en natuur van dagblad Trouw. Ze heeft economie in haar portefeuille en volgt bedrjven op het gebied van verduurzaming. „Ondernemingen als Philips en Unilever gaan inmiddels veel verder. Die noemen zichzelf purposedriven organisaties”, signaleert Bjlo. „Daarmee wordt bedoeld dat ze nadenken over een hoger doel. Waartoe zjn we als bedrjf op aarde? Wat is

zaterdag 17 oktober 2020

Klimaattop Dat er zo veel discussie over één woord is, maakt duideljk dat de thematiek leeft. En zoals de actualiteit van het coronavirus zorgde voor een stortvloed aan nieuwe woorden, heeft de toegenomen aandacht voor duurzaamheid ook tal van neologismen opgeleverd.

Veel van die nieuwe begrippen zjn in het Engels. „Verklaarbaar”, vindt Nobel. „Het klimaatvraagstuk speelt wereldwjd. Het debat wordt over landsgrenzen heen gevoerd, dus is het wel zo handig om een internationale taal als het Engels te gebruiken.”

De drieslag people-planetprofit is alweer uit de mode Zero waste is bjvoorbeeld zo’n nieuwe term en betekent: levensstjl waarbj iemand ernaar streeft om geen of zo min mogeljk afval te produceren.

Wie afvalloos leeft, heeft net als iemand die in een tiny house woont een kleine ecologische voetafdruk. Die uit het Engels overgenomen term –ecological footprint– nam de afgelopen jaren een hoge vlucht. Net als vliegschaamte.

Meer nieuwkomers zjn te vinden in Het Groene Woordenboekje, dat op de website van het Insti-

45

verdieping

Ondoorzichtig Zoals gezegd is duurzaamheid een weinig eenduidig woord, maar veel gerelateerde nieuwelingen kunnen er ook wat van. Dat is voor journalist Bjlo weleens lastig. „Ik schrjf bjvoorbeeld over de circulaire economie. Veel bedrjven zeggen daaraan bj te dragen, maar wat bedoelen ze dan?

De een noemt afval recyclen al circulair. De ander heeft een pand met een materialenpaspoort, waardoor van elk schroefje, plankje en raampje duideljk is waar het vandaan komt en hoe het weer opnieuw gebruikt kan worden. Dat laatste is pas écht circulair.”

Biodiversiteit idem, gaat de Trouwredacteur verder. „Dat woord moest ik tot een paar jaar geleden in onze kolommen heel erg uitleggen. Mede dankzj het stikstofdebat weten lezers inmiddels wat het betekent, maar het woord is eigenljk heel ondoorzichtig. Hoe meet een bedrjf of het bjdraagt aan de biodiversiteit? Tellen ze de bjtjes en vlinders rondom hun pand?”

De term natuurinclusief is sinds een jaar of vier in opkomst. „Natuurinclusieve landbouw bjvoorbeeld. Dat kan zjn: het bewerken van land zonder aan de natuur enige schade aan te richten. Maar ook: in de muur van je schuur een holletje voor vleermuizen maken.”

Natuurinclusief past volgens Bjlo in het rjtje van circulaire economie, biodiversiteit, verantwoord ondernemen, duurzaam innoveren. „Als bedrjven die termen gebruiken, is het voor mj steeds de vraag: wat bedoelen ze nu echt? Wat beloven ze precies? Maar vooral ook: wat beloven ze niet? Aan journalisten de taak door dat weinig concrete taalgebruik heen te prikken.”

No poo Nieuwe woorden ontstaan vaak online, op sociale media. Taalwetenschapper Nobel –tevens onderwjsadviseur bj Driestar Educatief– is lid van verschillende besloten Facebookgroepen met mensen die een duurzame leefstjl voorstaan. „Daar worden bjvoorbeeld tips uitgewisseld over hoe je een zero waste kinderfeestje houdt.” In deze achterkamers voor groene intimi gebeurt op taalkundig vlak allerlei interessants. „Om duurzaamheid hip te maken, worden veel ouderwetse begrippen bewust vertaald naar moderne Engelse kreten”, vertelt de Lekkerkerkse.

46

beeld Gemma Pauwels

tuut voor de Nederlandse Taal staat. Wie de ljst raadpleegt, ziet dat klimaat een dankbare kapstok is voor veel nieuwe woorden: klimaattop, klimaatverdrag, klimaatvluchteling, klimaatwaakhond.

Dat zag Ton den Boon, hoofdredacteur van de Dikke Van Dale, ook. Hj houdt sinds februari vorig jaar een ljst bj van woorden die met klimaat beginnen. De teller staat inmiddels op 228.

„Oude wjn in nieuwe zakken, zeg maar. Als je bjvoorbeeld iets ecofriendly reinigt, maak je het gewoon schoon zoals je oma dat vroeger deed: met groene zeep of schoonmaakazjn. No poo valt ook in die categorie. Dat betekent dat je je haar niet met shampoo wast. De meeste shampoo is nameljk behoorljk milieuonvriendeljk, om van de verpakkingen nog maar te zwjgen.”

Behalve de schoonmaakwereld is mode ook een bron van blitse bewoordingen. Begrippen die al wat langer meegaan, zjn bjvoorbeeld vintage en retro. Maar die zjn volgens Nobel zó algemeen geaccepteerd dat de echte goeroes nieuwe bewoordingen gebruiken. In de Facebookgroepen heet het aan poetslappen knippen van een oud shirt downcycling. En om een tweedehandstrui wat meer cachet te geven, noem je het een preloved trui – die is al eens door iemand geliefd.

Mode is een grote bron van blitse bewoordingen Wat Nobel en journalist Bjlo beiden opvalt, is het veelvuldige gebruik van het woord impact.

Nobel vertelt: „In die besloten groepen wordt daar steeds op gehamerd: alles wat je doet, laat, koopt of hergebruikt heeft impact. Door dat te benadrukken voorkom je het lamgeslagen gevoel van: wat heeft het voor zin als ik duurzaam leef ?

Een veelgehoord mantra is ook: We zjn liever een druppel op de gloeiende plaat dan de druppel die de emmer doet overlopen.”

Impact investment; die term ziet Bjlo veel

RDMagazine

Koemelk Taal is nooit neutraal. En al helemaal niet in het duurzaamheidsdebat, valt Nobel op. „Dat hoeft niet erg te zjn. Positieve bewoordingen kunnen mensen activeren en negatieve formuleringen kunnen mensen wakker schudden. Heb je het over schonere lucht, of over minder uitlaatgassen? Over materialen gebruiken, of over afval produceren? Welke woordkeuze je maakt, bepaalt hoe anderen het tot zich nemen.”

Wat extremere participanten in de duurzame Facebookgroepen noemen koemelk bjvoorbeeld borstvoeding van kalfjes. Nobel: „Daarmee willen ze melkdrinkers wegzetten als harteloze dieven die hulpeloze kalfjes hun eten ontnemen. Dat is een keuze.”

Actiegroepen, politieke partjen en groene lobbyclubs zjn ook andere woorden gaan gebruiken, valt Bjlo op. „De Partj voor de Dieren wilde vorig jaar dat Nederland de klimaatnoodtoestand zou uitroepen. Dat is niet gelukt, maar door het gebruik van zo’n urgent woord probeerde de partj de druk op andere partjen op te voeren – Waarom komen jullie niet in actie? De nood is aan de man!”

Alarmerend taalgebruik wordt steeds breder gebruikt, ziet de redacteur van Trouw. „Veel bedrjven spreken niet meer over klimaatverandering, maar over de klimaatcrisis. En de Britse krant The Guardian spreekt niet meer over global warming, maar over global heating. Warmte is aangenaam, hitte niet.”

Sluipmoordenaar „Neem het terug. Dit kan echt niet. Dit gaat te ver.” Thierry Baudet is zjn bjdrage aan het stikstofdebat op donderdagmiddag 18 juni amper begonnen als de Kamervoorzitter hem tot de orde roept. De fractievoorzitter van Forum voor Democratie heeft landbouwminister Schouten zojuist betiteld als „sluipmoordenaar van de agrarische sector.” „Ik vind het echt stuitend dat u dat zegt”, reageert Khadja Arib. Het gros van de aanwezige Kamerleden valt haar bj.

Dat een zekere groepering bepaalde woorden vaak gebruikt, is verklaarbaar en niet af te keuren, vindt Nobel. „Maar in de duurzaamheidsdiscussie wordt soms ronduit onfatsoenljk taalgebruik gebezigd. Echt oorlogstaal.”

De militante taal komt uit beide kampen. Mensen die weinig ophebben met maatregelen die het milieu zouden moeten beschermen, beschuldigen

zaterdag 17 oktober 2020

„klimaatgekkies” weleens van „klimaathysterie” en het voeren van „klimaatpropaganda.” Waarop deze lieden weggezet worden als „klimaatbarbaren.”

Volgens Nobel gaat het er in de besloten Facebookcommunity’s ook stevig aan toe. „Iemand vroeg eens wat duurzamer was: melk kopen in een glazen les of in een kartonnen pak. Waarop de vraagsteller met weinig vriendeljke woorden werd verketterd, want melk drinken zou per deinitie een doodzonde zjn. Dan vraag ik me af: hoe constructief is dit?”

Eén categorie in de groene groepen bezigt graag gruweljke taal. „Dierenrechtenactivisten proberen met heel heftige beschrjvingen mensen ervan te overtuigen dat dierljke producten fout zjn”, vertelt Nobel. „Ze gebruiken vaak negatieve woorden: leed, verminking, pjn, stress, manipuleren. Maar ook vergeljkingen die dieren menseljk doen overkomen: kalfjes zjn dan bjvoorbeeld de baby’s van koeien.”

Op de website van dierenrechtenorganisatie PETA zjn stevige bewoordingen gangbaar. Zomaar een zin van de pagina ”Onze visie”: „Iedere dag vechten dieren overal ter wereld voor hun leven.

Ze worden verbrand, verblind, vergiftigd en levend in stukken gesneden uit naam van ‘onderzoek’.” „Grove taal, heftige verwjten en onfatsoenljke bewoordingen helpen het gesprek niet verder”, denkt Nobel. „Beide partjen zetten de hakken dan nog steviger in het zand, waardoor de overzjde nog minder luistert. Begrjpeljke taal en een positieve toon zouden het debat constructiever maken, duurzamer.”

beeld Gemma Pauwels

langskomen. „Daarmee bedoelen bedrjven dat ze investeren in iets wat een positief effect heeft. Dus niet: het verminderen van schade aan het milieu, maar: geld steken in projecten die bjdragen aan natuurherstel.”

47

recept

48

RDMagazine

Vooruit, een vleesvervanger marielle@rd.nl

I

k zal niet beweren dat hier nooit een plantaardig worstje, kipstukje of kroketje op tafel komt, maar eigenljk steun ik de opvatting: geen vlees, dan ook geen ‘vlees’. Niet uit principe of wat ook, maar waarom zou je? Goede vegetarische gerechten hebben helemaal geen vlees nodig en die keren dat je wel iets worstigs, spekkigs of vlezigs wilt gebruiken, dan graag een goed stukje écht vlees. Maar vooruit, een uitzondering moet kunnen.

Het was in het najaar en we waren na een wandeling in een restaurant beland. Dat kon toen zomaar: de eetgelegenheid was open, reserveren hoefde niet en het maakte zelfs niet uit of je een

loopneus had. Ofwel: het was nog geen 2020. Metgezel en ik bestelden een burger, een vegetarische, wat eigenljk best bjzonder was. Honderd procent groenteburger stond erbj, waarschjnljk trok dat ons over de streep. Het zou vast iets anders zjn dan geperste soja of schimmelculturen.

En wat een verrassing. We dachten dat we vlees aten, die eerste hap. Of de restaurantsetting daarin meespeelde, wie weet. Maar ook thuis smaakte deze ”Beyond burger” (te koop bj sommige supermarkten) prima. Goedkoper dan rundvlees is de erwteneiwitburger niet, duurzamer zeer waarschjnljk wel. En met deze smaak worden vleesvervangers interessant. Heel toevallig stuitte ik pas op nog een goed vegetarisch product: ”pulled oats” van Gold&Green. Ofwel: wordt vervolgd!

Beyond burger (vegetarisch) Ingrediënten: 2 (beyond beef)burgers, handje sla, 1 ui, 1 tomaat, 2 zoetzure augurken, 2 plakken belegen boerenkaas of cheddar, 2 hamburgerbroodjes, 3 el mayonaise, flinke tl mosterd, mespunt gerookte paprikapoeder

beeld Unsplash

Bereiding 1. Pel de ui en snjd die in dunne ringen. Fruit de uienringen in een laagje olie op laag vuur zacht en gaar. Dit kan zomaar een halfuur duren.

2. Snjd de tomaten en de augurken in dunne plakken. Meng voor de saus de mayonaise, mosterd en het gerookte paprikapoeder in een kommetje. Voeg voor een iets zoetzure saus eventueel nog een scheutje augurkensap uit de pot toe.

3. Snjd de broodjes doormidden. Druppel iets olie op de snjzjden. Verhit een grillpan en leg de broodjes er kort in. Bak dan de burgers in ongeveer 5 à 6 minuten, afwisselend aan beide zjden.

4. Bouw de burger op: leg wat sla op een broodje, dan wat saus, gebakken uitjes, de burger, een plak

zaterdag 17 oktober 2020

beeld RD

Voor een (net) niet-vegetarische herfstvariant: 1 kleine appel en 2 plakken bacon of ontbijtspek. Tomaat, augurk en kaas zijn dan niet nodig.

kaas en de tomaat en augurk. Eindig met nog wat saus.

Voor de herfstvariant: snjd bj stap 1 de appel in dunne schjfjes en bak die de laatste tien minuten met de ui mee. Bak in een aparte pan het spek of de bacon uit. Gebruik bj de opbouw van de burger, stap 4, het ui-appelmengsel in plaats van het uienmengsel en de augurk en vervang de kaas door het uitgebakken spek.

49

- advertorial -

DIERVOEDING

BIOFOOD is de dierenvoeding specialist uit Friesland.

We brengen al meer dan 25 jaar natuurlijke kwaliteitsvoeding op de markt voor honden en katten, met als grondslag ‘respect voor dier, natuur en milieu’.

Onze voeding heeft het Groengarantie label, wat inhoudt dat een natuurlijk, veilig en gezond eindproduct zonder chemische toevoegingen wordt gewaarborgd. www.biofooddiervoeding.nl

PROBEER BIOFOOD HONDENVOEDING NEDERLANDSE TOP KWALITEIT. SMAAKVOL, NATUURLIJK EN GEZOND. WEG MET HUID EN VACHT IRRITATIES. IDEAAL VOOR MOEILIJKE ETERS. VAN PUP TOT SENIOR.

!

Ontvang gratis probeerpakket: Met 3 x 100 gram voer naar keuze + SAMPLE 3in1 cranberry koekjes + SAMPLE schapenvet bonbons incl. spaarkaart en infoboekje.

! adult

! high energy

! Pup mini

! lam&rijst

! giant

! adult mini

! diner

! geperst mini

! sensitive mini

! senior

! geperst adult

! control mini

Schapenvet bonbons knoflook

! pup

! geperst lam

! senior mini

WEG MET VLOOIEN EN TEKEN GOED VOOR HUID, VACHT & VERTERING

Mail deze bon naar : info@biofooddiervoeding.nl of stuur naar: Biofood, Postbus 151 , 9200 AD Drachten

Naam:_______________________________________________________________________ Adres: _______________________________________________________________________ PC/Woonplaats: __________________________________________________________ Telefoon: __________________________________________________________________ e-mailadres: _______________________________________________________________ Maximaal 1 pakket per gezin.

3in1 hondenkoekjes STOP DUNNE ONTLASTING GRAS EN/OF POEP ETEN

interview

beeld AFP, Emmanuel Dunand

puntuit

@AnunadeWever Mortsel | zeilen | 20 jaar | Amazone | Youth for Climate | Wij zijn het klimaat | scholierenstaking zaterdag 17 oktober 2020

51

puntuit

Klimaatvechter wil paniek en actie Ze organiseerde massale scholierenstakingen en spreekt met wereldleiders. De Belgische activiste Anuna de Wever (20) strijdt zij aan zij met Greta Thunberg en duizenden andere jongeren voor een „ambitieuzer” klimaatbeleid.

Arien van Ginkel

Niet iedereen staat te juichen bj jouw acties voor het klimaat. Via sociale media krjg je dageljks hateljke reacties binnen. Wat doet dat met je? „Haatreacties hebben weinig tot geen effect op me. Omdat het applaus en de schouderklopjes die we krjgen ruimschoots opwegen tegen de negativiteit.

Het is ook nutteloos om aandacht of energie te besteden aan haat. Die komt voort uit onwetendheid of angst. Als er enkele mensen zjn die de waarheid niet onder ogen willen zien of hun luxe niet kunnen afstaan, zegt dat niets over mj of over onze klimaatbeweging.

Haatreacties motiveren mj om verder te gaan en ook deze mensen wakker te schudden.”

In januari vorig jaar richtte jj in België de beweging Youth for Climate op. Waarom? „Ik hoorde dat Greta Thunberg in Zweden helemaal alleen elke week protesteerde om meer klimaatambitie af te dwingen. „Waarom zou ik naar school gaan, als politici er niet eens voor zorgen dat ik een leefbare toekomst heb”, vroeg ze zich af.

Mjn toenmalige vriendin en ik werden door haar actie geïnspireerd en maakten een video waarin we mensen opriepen om met ons te demonstreren.

52

De eerste mars telde 3000 mensen. De mars erna 15.000. Voor we het wisten waren we onderdeel van een internationale beweging met miljoenen mensen.”

Wat probeerde je met die protesten bereiken? „Met Youth for Climate wilden we politici aan hun verantwoordeljkheid herinneren. En burgers mobiliseren om mee te vechten voor deze wereld.

Want ons klimaat is geen toekomstig probleem. Miljoenen mensen op het zuideljk halfrond hebben nu al te maken met extreme hittegolven, droogtes en vluchtelingenstromen.”

Kjk, klimaatopwarming is niet alleen mjn probleem. Het is niet mjn mening. Het is niet mjn hobby. Het is een wetenschappeljk feit en het is even hard mjn probleem als dat van degene die dit interview leest. Jammer genoeg beseft niet iedereen dat en nemen weinig mensen hun verantwoordeljkheid.”

Wat hebben je acties opgeleverd? „We hebben niet alleen protesten georganiseerd. Buiten de wekeljkse marsen met duizenden mensen van over heel de wereld hebben we onder andere samengewerkt met meer dan honderd experts om een klimaatac-

tieplan voor België op te stellen. We hebben tientallen meetings gehad met Belgische politici. Ook spraken we met Emmanuel Macron, Angela Merkel en Mark Rutte.

We hebben enorm veel invloed. Zo is de Green Deal, een plan om Europa in 2050 klimaatneutraal te maken, een duideljk gevolg van onze actie. Jammer genoeg is dit plan absoluut niet genoeg.

Het is cruciaal dat mensen niet de illusie hebben dat we het klimaatprobleem nu onder controle hebben.”

Waarom zouden volwassenen luisteren naar scholieren die –volgens sommigen– puberaal en opstandig gedrag vertonen? „Deze crisis gaat niet om ons of onze manier van actievoeren. Het gaat over politici die de klimaatcrisis ontkennen en daardoor geen of te weinig actie ondernemen. Het enige wat wj doen is hen aan hun verantwoordeljkheid herinneren. Wj als pubers zjn degenen die luisteren naar wetenschappers die spreken over carbon budgets, feedback loops en tipping points.

Wat wj doen is allesbehalve puberaal.

We nemen onze verantwoordeljkheid door op vrjwillige basis een gevecht te leveren voor onze toekomst. Iets waar een puber zich eigenljk absoluut niet mee zou moeten bezighouden.”

RDMagazine

beeld AFP, Ludovic Marin

Zjn het vooral jonge mensen die zich zorgen maken om het veranderende klimaat? „Het gaat over onze toekomst. Maar als jongeren staan we niet alleen. We hebben naast onze jongerenbeweging ook grootouders, onderwjzers en wetenschappers voor het klimaat.”

Jj loopt stage bj de Groenen in het Europees Parlement. Is de klimaatbeweging ook een politieke stroming? „Absoluut niet.

Ik ben ook geen politicus, maar na maanden en maanden op de straten te roepen werd het tjd voor een zetel aan de tafel. Ik vind het belangrjk dat we met de politiek praten. Zj kunnen heel snel heel veel doorvoeren. Dat hebben we gezien met de coronamaatregelen. Het ontbreekt politici alleen aan moed. Dus daar zjn wj voor.

De klimaatcrisis zou voor elke politieke partj een prioriteit moeten zjn.

Als je bjvoorbeeld de vluchtelingencrisis aanpakt zonder naar de gevolgen

van de klimaatopwarming te kjken, dan dweil je met de kraan open.”

In jouw ogen gebeurt er vooralsnog te weinig om klimaatverandering te bestrjden. Hoe komt het dat er niet meer gebeurt? „Het is niet dat er alleen in míjn ogen te weinig gebeurt. Alle wetenschappeljke rapporten zjn het erover eens dat we veel extremere maatregelen moeten nemen als we niet binnen een paar jaar in een rampscenario willen belanden.

Dit is geen mening, dit is een feit. Er gebeurt nog niet genoeg omdat mensen niet op de hoogte zjn van de ernst van de situatie en daardoor geen druk uitoefenen op onze politici.”

„Er komen extreme hittegolven die mensen in zes uur doden”

zaterdag 17 oktober 2020

Ben je bang voor de toekomst van jezelf en de aarde? „Uiteraard. Ik lees de klimaatrapporten van de VN waarin staat dat we meer dan een half miljard extra klimaatvluchtelingen zullen hebben in

2050. Dat er binnen nu en vjftig jaar humid heatwaves zullen zjn: golven van extreme hitte die gezonde mensen in zes uur kunnen doden. Dat landen onbewoonbaar zullen worden door de extreme hitte of door het stjgende zeeniveau. Dat hele continenten in hongersnood komen door droogte en watertekort. En dat allemaal in mjn leven.

Iedereen die van deze wetenschappeljke feiten op de hoogte is, raakt uiteraard in paniek. Maar dat is ook wat we nodig hebben. Paniek, en actie. Geen valse hoop en lange speeches zonder enige inhoud.”

Jj vindt dat we beter naar wetenschappers moeten luisteren. Kunnen die ons naar een betere wereld leiden? „Ja. Dat is duideljk. Ze hebben de kennis. Het probleem is dat er niet genoeg draagvlak is bj burgers.”

Is de mens bj machte om de aarde te redden? „Dat weet ik niet. Ik ben geen psycholoog of socioloog, maar ik geloof wel dat als er meer mensen op de hoogte zouden zjn van de ernst van de situatie er ook veel meer protest zou komen.

Al is het uiteindeljk maar om je eigen toekomst te redden.”

53

Een groene school op tafel Tuintjes hangen uit de ramen van de klaslokalen. Op het dak liggen zonnepanelen en het pad langs de school bestaat uit grind dat CO2 opneemt.

Groep 8a van de Graaf Jan van Nassauschool in Gouda presenteerde vorige week zijn plan voor een duurzame school aan directeur Visser.

Arien van Ginkel

D

e elf jongens en zeven meiden bouwden de school waar zij van dromen in het klein. De maquette staat midden in het klaslokaal op zes tafels. De vorm van het minigebouw is hetzelfde als de huidige school en de school staat nog steeds op

Plannen van 8a Groep 8a van de Graaf Jan van Nassauschool in Gouda heeft acht ideeën om hun verouderde schoolgebouw te verbeteren.

• Bij de ramen van hoge klaslokalen komen hangende tuinen.

• Het voetpad langs de school wordt gemaakt van milieuvriendelijk olivijngrind.

• Dat CO2-opnemende grind komt op het schooldak te liggen.

• Op dat dak komen plantjes voor vogels en vlinders.

• Een dubbele fietsenstalling zorgt voor meer schoolplein.

• Zonnepanelen op het dak voor groene energie.

• Bomen langs het schoolplein zorgen voor schaduw.

• Klimop op de gevel maakt de school groen.

54

dezelfde plek. Maar verder heeft de groep van meester Lukasse vernieuwingsplannen. De bijna veertig jaar oude school moet hoognodig worden opgeknapt, vinden de kinderen.

Acht manieren (zie ”Plannen van 8a”) bedacht de klas om de school fijner voor hen en beter voor het milieu te maken. Zo willen de kinderen graag bomen langs het plein, planten op het dak en klimop tegen de schoolmuur. Meer groen maakt het plein en het gebouw lekker koel, verwacht de klas. Ook denken ze dat die veranderingen fijn zijn voor vogels en vlinders.

Vandaag presenteren ze hun plannen aan meneer Visser, de directeur van de reformatorische basisschool. Hij zit achter in de klas en luistert aandachtig naar de drie woordvoerders, die namens hun groepjes vertellen over de voor- en nadelen van het plan. „Bomen langs het plein vinden wij een goed

„Plantenbak maakt school diervriendelijk” idee. Het nadeel is natuurlijk dat vallend blad rommel geeft”, zegt Lambert de Wit. „Eén kilo olivijngrind haalt 1,25 kilo CO2 uit de lucht”, zegt Julian Slappendel. „Goed voor het milieu. Al is het natuurlijk wel duurder.” En Hanna Lukasse denkt dat de school met plantenbakken diervriendelijker wordt. „Maar je moet de planten wel water geven, ook in de zomervakantie.”

Oplossingen „Ik merk dat jullie goed hebben nagedacht over de voor- en nadelen van jullie plan”, reageert de directeur. „Ik wil best met jullie idee naar het bestuur

RDMagazine

beeld RD

toe.” De meester laat een korte pauze vallen. „Maar”, zegt hij dan, „ik heb het liefst een plan dat nul euro kost en alleen maar voordelen heeft.” Dus bedenkt de klas met meester Visser oplossingen voor de problemen die ze net hebben genoemd. „Wat zeg ik als buurtbewoners komen klagen over bladeren van onze bomen?” vraagt meester Visser.

Vingers schieten omhoog. „Onze klas doet bladcorvee”, belooft een van de leerlingen. Meester: „Hoe kunnen zonnepanelen op het dak goedkoper?” Leerling: „U kunt het dak verhuren, dan levert het geld op!” „Wie gaat het dure olivijngrind betalen?” vraagt de directeur. „De gemeente”, vindt een leerling. „Dat is een goed voorstel, Piet”, zegt Visser enthousiast. „Jij gaat met mij mee naar de wethouder om te vragen of de stad geld overheeft voor schonere lucht.”

Ook voor de andere problemen verzint de klas in rap tempo oplossingen. Ze hadden zich afgevraagd wie de plantenbakken bij de kleuters zou moeten onderhouden. De kleuters zijn daar immers veel te jong voor en de juffen hebben het al druk genoeg. „Wij doen het onderhoud wel”, zegt de een. „We planten cactussen, die hebben weinig onderhoud nodig”, zegt een tweede. „We pakken het gewoon mee met onze corvee”, oppert een derde.

Wat zal er uiteindelijk terechtkomen van de groene plannen van de klas? Lambert is hoopvol over de zonnepanelen en de bomen langs het plein. Hanna hoopt op hangende tuintjes.

zaterdag 17 oktober 2020

Julian

Hanna

Lambert

beeld RD

55

TUINGEREEDSCHAP VAN VAN UIT UITSTEKENDE STEKENDE KW KWALITEIT ALITEIT Graven, onkruid verwijderen, vegen, harken, aanplanten, hout hakken of gewoon de tuin onderhouden. Talen Tools heeft eerste klas tuingereedschap voor ieder budget en elke tuin.

puzzel

Cryptogram

1

2

3

4

14

15

5

6

Horizontaal 1 Zwemabonnement? (8); 7 Komen die in de herfst minder vast te zitten? (11); 8 De schavuit in het boek is een echte patriot (10); 10 Die laat een laag water door (6); 12 Dat kadaver is van een serpent (5); 13 Tekenen van hoop? (12); 16 Is dat blaasinstrument van hout of metaal? (4); 17 Die arbeider is niet rechtuit (7); 20 Zich bedwingen om het te bevatten (8); 21 Dat metselverband is opschik (4); 22 Het sieraad is op straat verdwenen (7); 23 Omdat ik voor Nina wijk met een medicinale drank (7).

7

8

9

10

12

13

Verticaal 2 Moeten printen (9); 3 Kunde mij helpen met een cl Seine? (7); 4 Het geduw in metselwerk (7); 5 Het berouwde mij van de pen (5); 6 In het buitengewoon lager onderwijs was men beschroomd zout te gebruiken (9); 9 Die heeft een functie in de kookkunst (9); 11 Die kledingstukken hangen bollend over (7); 14 Onlangs is het achterste lichaam geborgen (10); 15 Op dit moment zijn het lage cijfers in Brabant (6); 18 Het nieuws zal wel circuleren dat we vee hoeden (8); 19 Een toelichting bij de optelling (7).

Oplossing vorige puzzel Horizontaal: 1 spekzak; 7 wisselspoor; 8 lev; 9 mentor; 11 afbreekroutine; 13 schaakmat; 15 danspasjes; 16 schrijnen; 17

11

16

17

18

19

20

21

22

23

bourbon; 19 oplopen. Verticaal: 2 postviraalsyndroom; 3 kalkmouw; 4 appendix;

5 zielverkoper; 6 Hoboken; 10 armagnac; 12 façade; 14 heenkomen; 18 oeps.

Zweedse puzzel informatietechnologie

kunstleer

Javaanse prins

einder

uitstraling

keten

nachtvogel

tegenspel

Onder de inzenders van de goede oplossing wordt een prijs weggegeven. Stuur uw oplossing voor 22 oktober bij voorkeur per mail naar puzzel@rd.nl of anders per briefkaart naar Reformatorisch Dagblad, Postbus 670, 7300 AR Apeldoorn.

De prijs voor deze week is het Bijbels dagboek ”Genade alleen”, door dr. H. F. Kohlbrugge (uitg. De Banier).

De oplossing van vorige week is: landheer. De prijs gaat naar J. C. de Jong uit Driebruggen.

tijdvak

1

hogeschool

5 2

onbehaarde wegkant kortaf en scherp

asceet

tweetal

servicenummer

8

op deze plaats

nakomeling als het ware (afk.)

vetgezwel

Prijspuzzel

1

6

2

3

4

5

6

7

8

oplossing: 4

verrichting weerklank

Europeaan

3

ingenieur (afk.)

7

bedehuis

© Persbelangen

1

zaterdag 17 oktober 2020

2

3

4

5

6

7

8

57

Nog geen abonnee?

Ontdek abonnee-zijn!

RD Compleet RD Zaterdag 4 weken slechts € 5,! Op zaterdag de krant en

RDMagazine op de mat.

! Onbeperkt toegang tot

RD.nl en digitale krant. ! Stopt automatisch.

4 weken slechts € 10,! Twaalf keer de krant

op de mat. ! Inclusief RDMagazine ! Onbeperkt toegang

tot RD.nl en digitale krant.

RD Digitaal 4 weken slechts € 4,! Onbeperkt toegang

tot RD.nl en digitale krant. ! Stopt automatisch.

! Stop automatisch.

Regel het snel online rd.nl/magazine of scan de QR-code

Aanvullende voorwaarden voor deze actie zijn te vinden op de website.

het laatste woord

Eeuwig „Want deze God is onze God, eeuwiglijk en altoos...”

Psalm 48:15 De dichter van deze psalm vergelijkt de stad Jeruzalem met de God van Israël. Hij wekt de lezers van zijn lied op om goed naar Jeruzalem te kijken, omdat hij in de schoonheid van de stad een zwakke weerschijn ziet van God. Een God Die voor eeuwig en altijd onze God wil zijn, vertalen de Statenvertalers. Andere vertalers menen dat de grondtekst nog sterker vertaald moet worden: Hij is onze God een eeuwigheid en langer. Langer dan eeuwig kan iets niet duren. Maar zou dat wél kunnen, dan zou deze God ook die tijd overspannen.

Colofon RDMagazine is een wekelijkse uitgave bij het Reformatorisch Dagblad.

Directie: Ir. C. Heutink Hoofdredacteur: Dr. ir. S. M. de Bruijn Coördinatie: Michiel Bakker, Mariska Dijkstra, Clasina van den Heuvel, Chris Klaasse Ontwerp: Corné van der Horst

zaterdag 17 oktober 2020

Redactie: RDMagazine Postbus 670, 7300 AR Apeldoorn Telefoon: 055-5390222 E-mail: rdmagazine@rd.nl Abonneeservice: Postbus 613, 7300 AP Apeldoorn Telefoon: 055-5390498 E-mail: abonneeservice@erdee.nl Adverteren: Telefoon: 055-5390499 E-mail: advertentie@erdee.nl

Tips voor de inhoud van RDMagazine?

E-mail: rdmagazine@rd.nl WhatsApp: 06-43020391 EMG legt van abonnees gegevens vast voor de uitvoering van een overeenkomst en om hen te informeren over producten en diensten. Voor meer informatie over het privacybeleid en de algemene voorwaarden van EMG, zie erdeeservice.nl.

59

DÉ EXPERT IN DUURZAME LED VERLICHTING VERLICHTING Ook voor WerkGoed Bedrijfskleding in Hardinxveld-Giessendam

De led expert voor Installateurs

De led expert voor Bedrijven

De led expert voor Particulieren

Meeuse LED is de expert in duurzame led verlichting.

Met

onze

unieke

aanpak

realiseren

wij

een

grote energiebesparing en een betere lichtopbrengst.

Wij ondersteunen installateurs, bedrijven en particulieren met

onze

adviezen

op

locatie,

lichtplannen

en

proefplaatsingen.

Zo laten wij LED verlichting voor u werken.

Ontdek onze werkwijze en ons ruime aanbod aan LED verlichting en armaturen op meeuse-led.nl

Meeuse LED | Noordland 1, Heinkenszand | +31(0)85 – 10 45 159 | info@meeuse-led.nl