De Week

05.10.2019

INTERVIEWS, ACHTERGRONDEN EN MENINGEN UIT EEN WEEK REFORMATORISCH DAGBLAD

#40

KERK IN LIBANON GEEFT HEN WEER HOOP PAGINA 8

Boeren en hun trekkers maken indruk PAGINA 6

INHOUD

Leg die telefoon af en toe weg

Rusten op de sabbat

„Mijn boeken líjken simpel”

De kerk mag zich best

Het aantal Messiaanse

We mogen kinderen én

weleens uitspreken tegen

gemeenten in Nederland is

kinderboeken wel wat meer

een onbekommerd gebruik

in het afgelopen decennium

waarderen en in hun waarde

van sociale media, vindt Tony

ongeveer verdubbeld. Mes-

laten, vindt Anna Woltz,

Reinke. Zijn advies aan chris-

siaanse gelovigen nemen

auteur van het Kinderboeken-

tenen: Leg je smartphone

Hebreeuwse woorden in de

weekgeschenk. „Iedereen

een tijdje weg. Om digitaal te

mond, vieren Jom Kipoer

neemt literatuur toch ook vol-

vasten. Om te laten zien dat

en ontsteken kaarsen op de

strekt serieus, daar doen alle

er belangrijker zaken zijn dan

menora. Waar staan deze

slechte boeken niets aan af”,

sociale media en de zelfpro-

christenen voor? Een repor-

zegt ze tijdens het gesprek.

filering die daarop gaande is.

tage vanuit een Zeeuwse

„Waarom zou dat bij kinder-

Ook onder christenen.

gemeente. Shabbat shalom.

boeken anders zijn?”

VERDER IN DIT NUMMER: 4

Dit was de week.

17

Column: Heerlijk, een puber in huis.

22

Schoonheid: Kattenliefde.

30

Terechte kritiek op het sleutelen aan de mens.

33

Column: Sinterklazina

35

Bart Jan Spruyt over de Nederlandse identiteit.

42

Liefdeloosheid als een ijzige gletsjer. Maar er is hoop.

2

de week

18 24 38

VOORAF

COLOFON De Week is een uitgave van de Erdee Media Groep. De Week bundelt een selectie van de beste interviews, opinie- en achtergrondartikelen uit het Reformatorisch Dagblad van deze week.

De Week wil christenen helpen om breed geïnformeerd in de samenleving te staan.

DIRECTIE Ir. C. Heutink HOOFDREDACTEUR Dr. ir. S.M. de Bruijn

zaterdag 5 oktober 2019

EINDREDACTIE Albert-Jan Regterschot, Evert Barten, Martijn den Hollander, Wim Pekaar, Anne Vader VORMGEVING Corné van der Horst (ontwerp), André Dorst REDACTIE De Week, Postbus 670, 7300 AR Apeldoorn Telefoon: 055-5390222 E-mail: redactie@ deweek.nl ABONNEESERVICE Postbus 613, 7300 AP Apeldoorn Telefoon: 055-5390498 E-mail: abonneeservice@erdee.nl De Week is een onderdeel van Erdee Media Groep (EMG).

EMG legt van abonnees gegevens vast voor de uitvoering van de (abonnee)overeenkomst en om u te informeren over producten en diensten van EMG. Voor meer informatie over ons privacybeleid en algemene voorwaarden, zie erdeeservice.nl.

Evert Barten eindredacteur

E

en poosje niet eten om je te kunnen concentreren op andere, hogere dingen: enkele eeuwen geleden was vasten een wezenlijk onderdeel van de godsdienst onder protestantse christenen. Of ik terug zou willen naar die tijd? Hm, ik weet het niet. Als ik niet op tijd eten krijg, begint niet alleen mijn maag te knorren, maar word ik zelf ook knorrig. Chagrijnig zelfs. Ik weet niet of dat zo bevorderlijk is voor een goed geestelijk klimaat.

Gelukkig kunnen we volgens Tony Reinke ook in deze tijd vasten (pagina 18): de smartphone een paar dagen niet gebruiken.

Om te laten zien dat er belangrijker dingen in het leven zijn.

Doen?

3

WEEKOVERZICHT

Kritiek na uitzendingen

Refomethode onder de loep

Geen gejuich bij brexitplan

Verhoeve naar Gouda

Dankzij NOS Journaal

Minister Slob van Basis-

Het nieuwe brexitplan

Gouda wil Pieter Verhoe-

en Nieuwsuur staat

en Voortgezet Onderwijs

van de Britse premier

ve (38) als burgemees-

levensbeëindiging bij

moet onderzoeken of

Boris Johnson die hij

ter. De gemeenteraad

ernstig zieke kinderen

passages uit de refor-

woensdag presenteerde,

maakte de voordracht

weer staat op de agen-

matorische lesmethode

heeft tot zuinige reac-

dinsdagavond bekend

da. Uitzendingen over

”Wonderlijk gemaakt”

ties geleid in Brussel.

tijdens een raadsverga-

dit delicate onderwerp

wel passen binnen de

De premier wil niet in

dering. Verhoeve zegt in

kregen begin deze week

leerdoelen die de over-

de douane-unie –een

een reactie dat Gouda

echter forse kritiek uit

heid heeft gesteld over

Europese samenwerking

een stad is om van te

medisch-ethische, theo-

seksuele diversiteit. Dat

inzake van douanetarie-

dromen. „Het is een

logische én journalistieke

heeft de Tweede Kamer

ven– blijven. In plaats

grote eer om deze stad

hoek. Uit onderzoek zou

dinsdag uitgesproken

daarvan stelt hij voor

met internationale allure

blijken dat 84 procent

door een motie van

dat alleen Noord-Ierland

te mogen dienen. Ik ben

van de kinderartsen

SP-Kamerlid Kwint te

tot minstens 2025 in de

al lang op Gouda geori-

behoefte heeft aan de

aanvaarden. Kwint loopt

Europese interne markt

enteerd. Als pabostudent

mogelijkheid van actieve

al maanden te hoop

blijft. De brexitcoördi-

haalde ik aan de Driestar

levensbeëindiging bij

tegen een passage in de

nator van het Europese

mijn propedeuse. Aan de

kinderen. Volgens eme-

refolesmethode waarin

Parlement (EP), Guy

lerarenopleiding gaf ik ja-

ritus hoogleraar Henk

staat dat de scholen hun

Verhofstadt, zei in een

renlang het vak rechten.

Jochemsen gaat het om

leerlingen „weerbaar

reactie dat het plan „niet

Verder trouwden mijn

„propaganda.”

willen maken tegen

echt de garanties biedt

schoonouders er en gaan

moderne vormen van

die Ierland nodig heeft.”

mijn dochters er naar

seksualiteit.”

school.”

4

de week

DIT WAS DE WEEK

WEEKOVERZICHT

zaterdag 5 oktober 2019

EN VERDER:

Harde kritiek vreugdevuur

Niet snel plan rond stikstof

De gemeente Den Haag

Het kan nog maanden

was ervan op de hoogte

duren voordat per project

dat de bouwers van

duidelijk wordt hoe de

twee vuurstapels op de

stikstofimpasse kan wor-

stranden bij Duindorp en

den doorbroken. Haagse

Scheveningen de afspra-

ingewijden bevestigden

ken over de vuurstapels

donderdag berichtgeving

overtraden. Toch traden

daarover. Het kabinet

ze niet op, terwijl het

wilde deze week nog

een jaar eerder ook al

met een reactie op

mis ging toen een klei-

de stikstofcommissie

nere vonkenregen ont-

komen. Daarbij gaat het

stond. Dat concludeerde

om de „eerste contou-

de Onderzoeksraad voor

ren”, verdere stappen

Veiligheid (OVV) donder-

om te komen tot een

dag in haar rapport over

aanpak, komen pas later

het uit de hand gelopen

dit jaar. Daarvoor is veel

vreugdevuur afgelopen

meer informatie nodig,

jaarwisseling. Burge-

zoals feiten en cijfers die

meester Krikke heeft

aantonen wat concrete

gezegd dat er dit jaar al

maatregelen precies

vergunningen nodig zijn

kosten en opleveren.

»

is de coalitie in Den Haag gevallen, omdat de gemeenteraad geen vertrouwen meer heeft in de wethouders Richard de Mos en Rachid Guernaoui, die worden verdacht van corruptie.

»

hebben Nederlanders de afgelopen jaren minder voedsel verspild: gemiddeld 7 kilo minder dan drie jaar geleden.

»

was het in de zomer veel drukker op de weg dan vorig jaar. Buiten de spits om stonden er ook veel files, blijkt uit cijfers van de ANWB.

voor vreugdevuren.

Wil je meer actuele berichten? Op rd.nl vind je elke dag het nieuws dat er toe doet.

5

ACTUEEL

MASSAAL BOERENPROTEST MAAKT INDRUK tekst Gerco Verdouw beeld ANP, Vincent Jannink

Boeren uit het hele land trokken dinsdag in alle vroegte met hun trekkers op naar Den Haag. Ook christelijke veehouders van de Veluwe reden mee. „De overheid moet betrouwbaar zijn.” en bjvoorbeeld de luchtvaart ontziet.

Daar mogen we best eens tegenin gaan.”

De groep uit Njkerk-Zuid voegt op de A28 in bj een andere club die over de snelweg komt aanrjden. De Nederlandse snelwegen zjn deze morgen van de boeren.

Bj Hoevelaken proberen enkele auto’s en een vrachtwagen nog gauw voor de stoet in te voegen. Dat lukt.

Het moet een publieksvriendeljke actie bljven.

Met een gangetje van 30 kilometer per uur gaat het op Utrecht aan. Politiewagens staan op de vluchtstrook.

Agenten staan er naast en doen niets.

H

et is iets over half vier dinsdagmorgen als kalverhouder Sander Happel (33) uit Stroe in zjn Fendt 513 Vario stapt. Om 4.00 uur ontmoet de jonge agrariër zjn collega’s bj loonbedrjf Van Donkersgoed in Voorthuizen.

Gauw een bak kofie en dan op weg naar Njkerk. Onderweg zien ze meer oranje zwaailichten.

In een lange rj richting gaat het naar het verzamelpunt bj afslag Njkerk-Zuid. In de stromende regen stellen de tractoren zich in rjen op. Klaar voor de strjd. Happel –die in 2001 de MKZ-crisis in Kootwjkerbroek van nabj heeft meegemaakt– hoopt dat het niet tot knokken komt. „Dan haak ik af. We willen alleen een duideljk signaal afgeven. Zo kan het niet langer.”

Vooral het feit dat de ene na de andere regel hem wordt opgelegd, heeft Happel doen besluiten mee te doen met het boerenprotest. De bj de hersteld hervormde gemeente van Garderen aangesloten boer heeft nog wel getwjfeld of hj als christen tegen de regering in verzet mag komen.

Staphorst Bj Utrecht is het tjd voor een plaspauze. Boeren uit Staphorst staan gemoedeljk te praten met collega’s van de Veluwe. Het is gewoon gezellig.

Luchtvaart „Maar de overheid heeft toch een eed van trouw afgelegd?

Ze moet betrouwbaar en eerljk zjn. En dat is ze niet als ze de boeren de schuld van allerlei milieuproblemen geeft

6

ACTUEEL

Maar het wordt ook steeds drukker.

Op de A12 voegen trekkers vanuit het oosten zich bj de stoet. Ook de ochtendspits komt op gang.

Zelfs op dit vroege tjdstip trekken de boeren bekjks. Bj opritten staan burgers te ilmen. Collega-agrariërs uit het Groene Hart betuigen hun steun op spandoeken in hun weiland.

Bj Bodegraven loopt het verkeer helemaal vast. De drukste ochtendspits ooit is het. Sander Happel kiest voor de N11 richting Leiden. Bj de oprit ziet hj een andere stoet. Friese vlaggen wapperen. Luchthoorns zorgen voor een oorverdovende kakofonie.

Eenmaal in Den Haag maken de ongeveer 2000 trekkers behoorljk indruk. Ook bj landbouwminister Carola Schouten. Ze belooft de duizenden boeren die op het Malieveld

staan dat in haar termjn er geen halvering van de veestapel komt. Gejuich klinkt.

„IK GA LIEVER WEER VOOR MIJN SCHAPEN ZORGEN”

Nieuwe acties Farmers Defence Force, een van de organisaties die het boerenprotest organiseerden, geeft de politiek vier weken om met plannen voor de agrarische sector te komen. Als het kabinet of de Kamer voor die tjd niet met concrete plannen komt, zullen boeren opnieuw demonstreren. „We hebben ze een ultimatum gesteld”, zegt woordvoerder Sieta van Keimpema. „Als er niets gebeurt, zjn de boeren echt bereid opnieuw actie te ondernemen.”

Bart van Kemp, schapenhouder en voorman van protestgroep Agractie, heeft minister Schouten dinsdag een uitgebreid voorstel gegeven op een USB-stick, met „een duurzame herverdeling van de landbouw maar ook plannen voor lespaketten op school.” Hj wil binnen twee weken een reactie van haar.

Over de vraag of Van Kemp bj een onbevredigende reactie opnieuw gaat demonstreren, wil hj nog niet denken. „Daar gaat het mj niet om, ik ga liever weer voor mjn schapen zorgen.”

7

de week

VLUCHTELINGEN

8

VLUCHTELINGEN

In Libanon komt de kerk handen tekort zaterdag 5 oktober 2019

tekst en beeld Jacob Hoekman

Nergens in de wereld is het percentage vluchtelingen zo hoog als in Libanon. Ongeveer een op de vier mensen is een vluchteling uit Syrië naar wie de overheid niet omkijkt. Sommige kerken springen in het gat. Maar dat blijkt bijna een bodemloze put.

Nazih Tamah herinnert het zich nog goed. „Ik werkte als timmerman in Qatar. Het was 2012. God legde een droom in mijn hart om onder vluchtelingen te werken.” En dus ging Tamah terug naar waar hij vandaan kwam: de Libanese stad Zahle in de Bekavallei, op een kwartiertje rijden van de grens met Syrië.

De onrust die daar sinds een jaar om zich heen greep, leidde tot steeds grotere aantallen vluchtelingen. Sommigen reisden naar Beiroet, anderen bleven in de Bekavallei hangen.

N 9

VLUCHTELINGEN

Schooltje „Weet je wat het is?” blikt Tamah terug. „God heeft ons willen gebruiken. Het gebeurde gewoon. Na één jaar hielpen we 400 gezinnen. In 2013 kwam er een schooltje bj voor vluchtelingenkinderen, gewoon in de kerk. We hadden direct al 250 leerlingen.”

Anno 2019 zjn er scholen op drie verschillende plaatsen, is er elke zondag een speciale dienst voor moslims, zjn er zo’n 40 Bjbelstudiegroepen onder vluchtelingen en zjn er meer dan 300 moslims christen geworden. „Wat we hier zien is niets minder dan een beweging”, vertelt ds. Jihad Haddad in het kantoor bj de kerk. „Er is altjd meer werk dan we aankunnen.” Dat geldt met name voor de scholing: Human Right Watch becjferde dat in Libanon zeker 300.000 Syrische vluchtelingenkinderen niet naar school gaan. Er is geen geld, er is geen mogeljkheid en hun ouders zjn sowieso al illegaal.

Het zjn hulporganisaties en ook kerken zoals True Vine die in dat gat springen. Van de ongeveer dertig betaalde krachten bj True Vine werkt grofweg de helft voor de schooltjes die voor de jonge vluchtelingen in het leven zjn geroepen.

Tegenstand Van een afstandje ljkt de christeljke gemeente één groot succesverhaal te brengen, maar ds. Haddad en broeder Tamah zjn de eersten om dat te nuanceren. Zo is er tegenstand van zowel overheid als omgeving, zegt de voorganger. „De overheid zegt ons dat er te veel mensen komen, dat we illegaal bezig zjn enzovoort. De buren

bellen vaak de politie omdat ze overlast ervaren. Ja, ook de christeljke buren. Eerljk gezegd vooral de christeljke buren.”

Tamah, die dag aan dag bezoeken alegt onder vluchtelingen, merkt ook tegenstand. „Hun familie is soms tegen ons. Mjn auto werd een keer bekogeld toen ik ergens op bezoek was.” Ook hebben medewerkers van de kerk met een moslimachtergrond bedreigingen ontvangen.

Maar de grootste moeiljkheid is niet de tegenstand, zeggen beiden. Dat is de vraag hoe je de mensen vasthoudt. „Ze komen met honderden naar de kerk. Maar er is ontzettend veel inspanning voor nodig om mensen die een heel andere achtergrond hebben, te begeleiden.”

Ds. Haddad maakt het in zjn kerk mee. „De mensen die

TRUE VINEGEMEENTE WIL EEN OASE ZIJN „VOOR DE VELE ARABIEREN DIE DE HITTE VAN DE WOESTIJN OM ONS HEEN ONTVLUCHTEN”

je nu ziet, zjn over een paar maanden voor een groot deel verdwenen. Sommigen zjn dan naar Europa vertrokken, anderen komen niet meer, van weer anderen weten we niet wat er van hen geworden is. Tegen die tjd zjn er weer anderen die hun plaats innemen.”

Bloedige striemen Pastorale, sociale en psychologische begeleiding is broodnodig. Bj individuen, maar zeker ook in de grote gezinnen. Tamah rjdt naar een klein huis in een van de wjken van Zahle en klopt op de verveloze deur. Een jonge moeder doet open. Achter haar klinkt in volume toenemend geschreeuw. De decibellen zjn af komstig van vjf jonge kinderen, vaak met nauweljks een jaar leeftjdsverschil.

De vader is niet thuis; hj zoekt werk. Dat valt niet mee, want Syrische vluchtelingen kunnen in Libanon hoogstens illegaal werken. Veel Syrische mannen gaan van baantje naar baantje, in de hoop niet gepakt te worden.

Intussen komt de zorg voor het gezin op de jonge moeder neer. Ze geeft haar mobiele telefoon aan een van de kinderen, maar hj wordt onmiddelljk achterna-gezeten door een oudere broer die de telefoon hardhandig weggrist. Het broertje laat het er niet bj zitten en trekt aan

10

de week

Tamahs hart stond in vuur en vlam voor hen. Hj deelde zjn passie met ds. Jihad Haddad, die in Zahle de baptistengemeente True Vine leidt. Samen gingen ze ervoor.

Met 30.000 dollar steun van een Canadese kerk konden de eerste honderd vluchtelingengezinnen geholpen worden.

Praktisch, met eten. Met wasmiddel. Met medicjnen. En ook geesteljk, met een luisterend oor. Met pastorale zorg.

Met het Evangelie vooral. „We wilden er gewoon voor hen zjn”, zegt Tamah.

Ds. Jihad Haddad zegt later hetzelfde. „We vertelden de vluchtelingen: wj helpen je omdat we christen zjn. En ook omdat we jullie begrjpen. We hebben hier in Libanon, net als nu in Syrië, een vreseljke oorlog gehad.”

De eerstvolgende zondag kwamen ze terug, herinnert ds. Jihad Haddad zich. Ze laafden zich aan het feit dat mensen naar hen omzagen. „Er werd gehuild en gebeden.

En de volgende zondag kwamen er méér.”

VLUCHTELINGEN

Nazih Tamah Nazih Tamah werd geboren in een rooms-katholieke familie in Libanon. Hij kwam als jonge man tot geloof. Dat leverde aanvankelijk problemen op met zijn familie. Maar een broer die aanvankelijk de meeste barrières opwierp is nu voorganger in Hama, Syrië. Tamah zelf werkt haast dag en nacht onder Syrische vluchtelingen in het Libanese Zahle. Moslims die tot geloof zijn gekomen, vertellen regelmatig dat Tamah met zijn onbaatzuchtige houding het middel was tot hun bekering.

Ds. Jihad Haddad Jihad Haddad is afkomstig uit een dorp hoog in het Libanongezaterdag 5 oktober 2019

bergte, waar zijn gelovige ouders hem al voor zijn geboorte aan God toewijdden – hoewel hij is opgeleid als zakenman. Ds. Haddad werd voorganger: eerst in de baptistengemeente in zijn geboortedorp, later in Beiroet en daarna in Zahle in de Bekavallei. Daar startte hij, met ex-leden van een straatbende, de True Vinegemeente. Na 2012 kwam de focus van de gemeente op hulp aan en ondersteuning van Syrische vluchtelingen te liggen.

Ds. Paul Haidostian Paul Haidostian is president van de Haigazian Universiteit in Beiroet.

Dat is de enige universiteit van de Armeens-Evangelische Kerk. Die kerk werd in 1846 gesticht in het Turkse Istanbul. Na de Armeense genocide in 1915 ontvluchtten veel Armeniërs Turkije. Vandaag de dag zijn er zo’n honderd gemeenten wereldwijd, verenigd in regionale verbanden. De belangrijkste en oudste daarvan is de Union of the Armenian Evangelical Churches in the Near East, die vooral in Libanon en Syrië actief is.

11

VLUCHTELINGEN

gen en andere mensen in de directe omgeving. „Wj gaan niet de deuren langs om mensen te overtuigen”, zegt pastor Nurik uit Bagdad, die ook naar de conferentie is gekomen. „Maar wat we wel doen, is sociaal werk. Denk aan voedsel, aan medicjnen. We hebben in feite een grote bediening onder moslims.”

Pastor Hagop, die een kerk en een school leidt in een dorp vlak bj de True Vinegemeente van ds. Haddad, knikt. „Evangeliseren in de islamitische dorpen die ons omringen, dat doen we niet. We zjn bang om politieke spanningen te creëren. Maar uitnodigend zjn naar anderen, dat doen we zeker wel.”

En dus wordt er sociaal werk georganiseerd. In Beiroet heeft de kerk in een arme wjk een loket geopend waar

de haren van zjn rivaal. Die haalt op zjn beurt zjn nagels over het gezicht van het kleintje. Bloedige striemen verschjnen op zjn wangen.

Tamah bidt met de moeder en vertrekt na een halfuurtje weer. „Zie je”, verzucht hj in de auto. „Er is veel meer werk dan we aankunnen. Hier zouden we iemand heen moeten sturen die deze moeder kan helpen met de opvoeding. Maar ik weet echt niet wie.”

Negatieve naam Voor de True Vinegemeente in Zahle is het een bewuste keus geweest om zich op vluchtelingen te richten. De gemeente opereert „als een oase voor de vele Arabieren die de hitte van de woestjn om ons heen ontvluchten”, zo typeert ze zichzelf. Bovendien heeft het werk een olievlekwerking, zegt ds. Haddad. „Libanon is de sleutel naar het Midden-Oosten. We zjn nu zo ver dat we zendelingen terugsturen naar Syrië.”

Maar niet alle kerken in Libanon bekommeren zich om de vele Syrische vluchtelingen in het land. Sterker, de meeste doen dat niet. Syrische vluchtelingen hebben in het land van de ceders een buitengewoon negatieve naam omdat ze de spanning in het etnisch sterk verdeelde Libanon nog verder opdrjven. Ook werken ze, illegaal, in sectoren waar ze Libanezen het brood uit de mond stoten.

Toch zjn er meer kerken die een taak voor zichzelf weggelegd zien te midden van de stromen van mensen die teleurgesteld zjn geraakt in de Arabische lente. „Een missionaire instelling dient in alle aspecten van ons kerkeljk leven terug te komen”, zegt bjvoorbeeld dr. Paul Haidostian. Hj is een leidend iguur binnen de ArmeensEvangelische Kerk, die met name in Libanon en Syrië sterk vertegenwoordigd is.

Dr. Haidostian spreekt de voorgangers van zjn kerk bemoedigend toe, hoog in de bergen van de Libanon. Daar zjn de Armeens-evangelische pastors, met inanciële hulp van het deputaatschap Bjzondere Noden van de Gereformeerde Gemeenten, op retraite.

Het is een bjzondere kans om bezinning op gang te brengen over de kerndoelen van de kerk, vindt dr. Haidostian. Een van die kerndoelen is missie. „Dat betekent dat we op allerlei manieren het Koninkrjk van God verspreiden”, houdt hj zjn gehoor voor. „Het kan niet zo zjn dat je zegt: Ik heb het geprobeerd en het werkt niet.”

behoeftigen, christenen én niet-christenen, welkom zjn.

Er is altjd meer vraag dan aanbod, maar daardoor wil pastor Haidostian zich niet laten ontmoedigen. „We zien met eigen ogen het effect van deze bediening. Mensen kunnen met de hulp net dat duwtje krjgen dat ze nodig hebben om niet verder in de goot te belanden.”

Maar dé grote kracht van de Armeens-Evangelische Kerk zjn de scholen. De Armeens-evangelische gemeenschap is vanouds sterk in het organiseren van eigen onderwjs en zeker nu komt die structuur goed van pas. In plaatsten als Aleppo en Kesab, in het noorden van Syrië, hebben jihadisten kerken onder vuur genomen. Het leidde tot een uittocht van christeljke gezinnen naar Libanon. Sommige kinderen uit die gezinnen vonden een warm welkom op de Armeens-evangelische scholen.

Wie hulp verleent aan Syrische vluchtelingen in Libanon, weet het: het zjn niet meer dan druppels op een gloeiende plaat. Maar geen van de betrokkenen laat zich daardoor ontmoedigen. Broeder Tamah, die in Zahle dag en nacht klaarstaat voor de Syriërs, glimlacht terwjl hj in zjn auto stapt. „Daarvoor heb ik te veel machtige dingen zien gebeuren.” Dan slaat hj het portier dicht. Het volgende vluchtelingengezin wacht.

Niet de deuren langs De volgende dag denken acht Armeens-evangelische predikanten samen na over hun roeping voor vluchtelin-

12

de week

„DE OVERHEID ZEGT DAT ER TE VEEL MENSEN KOMEN, DAT WE ILLEGAAL BEZIG ZIJN”

Een kijkje in het leven van drie Syrische gezinnen in het Libanese Zahle. Hun verhalen zijn verschillend, maar voor allen geldt: als ex-moslims kunnen ze niet meer terug naar Syrië. Tegelijk is een bestaan opbouwen in Libanon haast onmogelijk. Toch hebben ze geen spijt.

Mahmoud maakte een wonder mee Wie? Mahmoud (40) uit Afrin met zjn vrouw en drie kinderen Waar? in een lekkend, illegaal gebouwd appartement k werkte al in Libanon voordat de oorlog uitbrak. Mjn vrouw en kinderen zjn hier met mj sinds zes jaar. Daarvoor zaten ze twee jaar lang vast in Afrin. Ze konden door de oorlog geen kant op. Zodra het kon, zjn ze hierheen gevlucht.

Eerst woonden we op een kippenboerderj hier in Zahle, toen konden we dit appartement krjgen. Het is goedkoop, want het is lek en het is ook niet legaal omdat het boven op het dak is gebouwd. Iets anders kunnen we ons niet veroorloven, want Syriërs mogen oficieel niet werken in Libanon. Ik ben al eens eerder gepakt, toen moest ik 1500 dollar boete betalen.

Ik heb geen idee hoe onze toekomst eruit zal zien. Anderen kunnen misschien teruggaan naar Syrië, maar dat is voor ons uitgesloten omdat we christen zjn geworden. Ik zou waarschjnljk gedood worden door mjn familie als ik terug zou gaan naar Afrin.

Dat we christen zjn geworden, komt door mjn vrouw. Zj begon vjf jaar geleden al een kerk te bezoeken hier in Zahle, omdat die kerk ons hielp. Ik weigerde lange tjd te gaan. Twee jaar lang verbood ik mjn vrouw om te gaan. In die tjd heeft ze thuis gebeden, ook voor mj. Toen liet ik haar weer naar de kerk gaan. Ze leerde er geen slechte dingen. De predikant zei dat ze moest luisteren naar haar man en

zaterdag 5 oktober 2019

„I

Mahmoud met zijn kinderen Khuloud (14), Mustafa (12) en Ali (10, v.l.n.r.). Zijn vrouw staat niet op de foto.

ik merkte dat we ook veel minder ruzie maakten.

Begin dit jaar raakte de man van een vriendin van mjn vrouw zwaargewond. Hj had gerookt in de buurt van benzine. Dat ging mis en hj raakte over zjn hele lichaam verbrand. We zochten hem op in het ziekenhuis en de dokter zei dat hj binnen een uur zou overljden. Mjn vrouw wilde voor hem bidden, maar ik wilde als moslim niet dat zj zjn hand zou vastpakken. Daarom pakte ik zelf de hand van die man terwjl mjn vrouw mjn andere hand pakte.

Op dat moment zei ik in mjn hart: Ik wil nu weten wat de juiste weg is, die van mjn vrouw of die van mj.

Als de weg van mjn vrouw waar is, zei ik, laat dan deze man genezen.

God hoorde dat gebed. Toen mjn vrouw begon te bidden, voelde ik iets buitengewoons. Ik kan er moeiljk

13

woorden aan geven. Ik ben 40 jaar oud, maar dit had ik nooit eerder gevoeld. Het was een gevoel dat me naar Christus duwde; het was geen menseljk gevoel.

Terwjl mjn vrouw aan het bidden was, kwam er meer activiteit op het scherm met de hartslag van de man.

De dokter kwam en zei dat we weg moesten gaan, dat er iets bjzonders gebeurde. De man bleef toch in leven.

Toen wist ik zeker: mjn vrouw is op de juiste weg. Sindsdien volg ook ik Jezus.

Hoewel we weten dat we op de goede weg zitten, heeft onze beslissing ons leven niet makkeljker gemaakt.

Over tien jaar ben ik 50. Wie zit er dan nog op mj te wachten? Zelfs mjn kinderen zullen hier geen werk vinden. Terug kunnen we niet, maar zolang we hier bljven, hebben we helaas geen zicht op verbetering.”

VLUCHTELINGEN

Wie? Mainah (29) uit Idlib met haar man en vier kinderen Waar? in een kaal tweekamerappartement

„D

oor de oorlog in Syrië hadden wj geen keus: we moesten vertrekken. Zeker nu ligt de regio Idlib onder vuur, maar eerder was het ook al gevaarljk. We zjn eerst naar Zuid-Libanon gevlucht en wonen nu in dit huis in Zahle.

Toen we eenmaal hier waren, vertelde een vriendin dat ze in een kerk eten uitdeelden. Daar ben ik heen gegaan. Ik werd uitgenodigd voor een dienst. Die heb ik uit nieuwsgierigheid bezocht. Weet je wat ik daar voelde? Vrede. Vrede op een manier die ik niet kende. Vrede en vreugde.

Tegen de mensen van de kerk zei ik: Ik hoef geen hulp meer, ik wil alleen hier komen om te luisteren. Ik wil de waarheid weten. En aan God vroeg ik: Als U het echt bent, hier in deze kerk, wilt U dan een wonder doen?

Ik vond het moeiljk om dat aan Hem te vragen, maar aan de andere kant: de islam verlaten is een enorme stap voor mj. In die tjd was mjn man nog in Zuid-Libanon en ik zat hier alleen met twee kinderen. Als iemand me kwaad zou willen doen, was dat niet moeiljk.

God heeft toen meer dan één wonder gedaan. Direct de volgende dag al vond ik een tas met tomaat, komkommer en andere etenswaren voor de deur. We hadden niets, dus dat was heel bjzonder. Diezelfde dag kwam er een man langs met een gastank. Hj zei: God heeft me verteld dat ik hier een gastank moest brengen.

Vanaf die dag bezocht ik de kerk

regelmatig. Sommige familieleden kwamen daar achter en een neef belde mjn vader in Idlib. Dat vond ik verschrikkeljk, want mjn vader was een tameljk hoge oficier bj Jabhat al-Nusra, een van de belangrjkste jihadistengroepen in Idlib. Mjn vader liet me weten dat er een auto zou komen om me mee te nemen naar Syrië. Daar zou hj me doden.

Ik kon geen kant op; waar moest ik heen? Maar dezelfde dag nog kreeg mjn vader een hartaanval waaraan hj overleed, 48 jaar oud. De auto is nooit gekomen.

Iets soortgeljks gebeurde afgelopen maand. Een oom belde me op. Ook hj is bj de Nusrabrigade. Hj zei: Als je ooit terugkomt, dood ik je. Maar ik hoorde een paar dagen geleden dat hj zelf is gedood in de strjd.

Mjn familie wil niets meer van me weten. Mjn broers en zussen zeggen dat het mjn schuld is dat pa stierf.

Ze zjn begonnen met spullen te verkopen en verdelen de opbrengst onder elkaar. Ik krjg niets; ik ben als dood voor hen. Maar gek genoeg doet me dat niet zo veel. Het is alsof God tegen me zegt: Jj hebt het geld niet nodig. Jouw erfdeel is niet hier op aarde. Jouw deel is bj Mj. In dat vertrouwen gaan we verder, mjn man en ik. Gelukkig steunt hj me in mjn weg en wil hj zelf ook meer weten over wie God echt is. Met God kunnen we verder. Maar hoe dat praktisch moet, dat weet ik echt niet. Terug naar Idlib is onmogeljk, maar hier is uiteindeljk ook geen toekomst. We moeten het aan Hem overlaten.”

Mainah met haar dochter Zahra (8) en zoons Mohammed (8) en Ibrahim (5). Haar man en zoontje Ali (3) staan niet op de foto.

14

de week

Mainah werd beschermd

VLUCHTELINGEN

Wasilah vond vrijheid Wie? Wasilah (28) uit Idlib met haar twee kinderen Waar? in een niet afgebouwd huis zonder ramen

zaterdag 5 oktober 2019

„I

n Idlib studeerde ik Arabische literatuur totdat we moesten vluchten. Met mjn familie kwam ik hier in Libanon terecht.

Mjn broers dwongen me om te trouwen met een neef, maar dat wilde ik beslist niet – vooral niet omdat hj per se wilde dat ik de hjab, de hoofddoek, zou dragen.

Ik ontmoette een Libanees en ging er met hem vandoor. We trouwden en kregen twee kinderen. Hj was niet strikt en vond het best als ik geen hoofddoek droeg.

In die tjd kwam ik in contact met de kerk. Mensen van de kerk begonnen me te bezoeken. Ze namen eten mee en vertelden me over Jezus. Ik voelde aan dat Hj degene was naar wie ik op zoek was, vooral omdat ik destjds bang was voor zo ongeveer alles. Vooral gedachten over de dood en het graf maakten me angstig. Het lukte me niet om rust te vinden en ik nam al lange tjd kalmeringsmiddelen.

Toen ik God leerde kennen, ben ik daar radicaal mee gestopt. Ik ontdekte dat Bjbelstudie en bidden veel betere medicjnen zjn voor mj. Ik ben nu niet langer bang. De duistere gedachten zjn weg en ik weet: wat er ook gebeurt, de Heere is met me.

Vanaf dat moment wilde ik zéker geen hoofddoek meer op. Ik kan het niet goed uitleggen, maar voor mj is dit iets heel belangrjks. Ik hoef dat ding niet te dragen van God. Ik heb als vrouw genoeg onvrjheid gezien in

Wasilah met haar dochtertje Yasmin (3) en haar zoontje Jad (1,5).

Syrië en daar wil ik niet naar terug.

Maar mjn schoonouders begonnen er ruzie over te maken en mjn man zei: Kun je het dan niet voor hen doen? Wat mj betreft ben je christen in je hart en neem je zelfs de kinderen mee naar de kerk, maar draag alsjeblieft die hjab.

Tussen mjn man en mj is het niet meer goed gekomen. Hj ging vreemd en woont nu weer bj zjn familie.

Mjn eigen familie wil weinig van me weten. Met een broer heb ik nog contact, maar hj heeft twee andere broers laten weten dat ik christen geworden ben. Zj wonen in Saudi-Arabië en zjn erg radicaal. Ik heb gehoord dat ze me willen doden.

Intussen woon ik hier met de kinderen in een gebouw dat nog niet af is. Daardoor kost het niet zo veel.

Het nadeel is: er zjn geen ramen en

15

we wonen gewoon op de betonnen vloer. Als het regent, regent het ook binnen.

Afgelopen winter was het erg koud en ik had geen geld voor brandstof.

Het enige wat ik kon bedenken was een vuur op de grond van de keuken maken met wat afvalhout. Zodra ik wel een beetje brandstof heb, zet ik de oven aan en laat ik de klep openstaan.

Eerder kreeg ik geld van mjn ouders voor onze eerste levensbehoeften, maar sinds ik christen ben geworden geven ze me niets meer. Ik zie dan ook op tegen de komende winter, vooral vanwege de kinderen. Ze hebben vaak griep. En toch zie ik de toekomst niet somber in. Waarom zou ik? Ik ben juist bevrjd van die sombere gedachten. Voor de toekomst geldt: ik en mjn huis, wj zullen de Heere dienen.”

advertentie

Hartveonor kinderen jonge re n ?

...dan zoeken wij jou!

Bij de Jeugdbond werk je binnen een enthousiast team in een dynamische werkomgeving.

Samen met alle vrijwilligers zijn wij dienstbaar aan de kerk door jongeren te verbinden aan Gods Woord en de gemeente.

Houd je van kinderen en vind je opvoeden boeiend?

Vanwege het vertrek van een collega zijn we op zoek naar een

jeugdwerkadviseur kinderwerk en opvoeders 0,8 - 1,0 fte Het -12 jeugdwerk in de gemeenten groeit nog steeds. Er is veel belangstelling voor de bondsdagen en toerustende activiteiten, zoals een cursus Vertellen. Daaraan lever jij jouw eigen bijdrage vanuit je ainiteit met kinderen!

Daarnaast coördineer je voor het deputaatschap Kerk, Gezin, Jeugd en Onderwijs (KGJO) de toerusting van opvoeders en begeleid je dit werk inhoudelijk. Daarvoor heb je een pedagogische basis nodig!

Kijk voor meer informatie op

www.jbgg.nl/vacature v e r b i n d t j o ng e r e n

Sollicit bij de

Jeugdb

eer

ond!

COLUMN

Puberkamp Tjitske van Eckeveld-van Ginkel

spannend was. „Nee”, zei hj. Of hj ons al een beetje miste. „Ja, een beetje wel”, zei hj. Voor mj was het genoeg. We hingen op.

En toen was het ineens vrjdag. Daar was hj weer. Zongebruind. Zjn haar door de war.

Enthousiast. Hj knuffelde uitgebreid met zjn kleine zusje. En zeeg moe neer op de bank. Het was geweldig geweest. Leuke vrienden had hj ontmoet. Iets met boarden ver in de zee. Drie uur ietsen naar Middelburg. Een dropping. „Wel met leiding, hoor, mama.” Een kampvuur. „Misschien stinken mjn kleren ernaar. Ik heb

indeljk was het zover. Hj ging. Onze puber. Bepakt en bezakt. Met warme dekens en een zakmes. Met een bus deodorant en stapels sportbroeken. Ook zjn Bjbel zat in de tas. Ach, waarom sliep ik hier dan niet van? Het was een vertrouwd kamp. Zjn vriend was er ook bj. Het viel toch allemaal wel mee? „Dat raften”, luisterde een stemmetje in me, „daar gebeuren ongelukken mee.” „Die zee”, zei een andere stem, „daar verdrinken mensen in.” Maar geen weg terug. We kwamen aan in de natste kant van Nederland. Hj zwaaide ons vroljk uit. En toen moest ik hem loslaten.

Pubers in huis. Het ene boek erover heet: ”Pubers zjn leuk”. Een andere titel luidt: ”Het is hier geen hotel”. En ook: ”Kom van die bank af”. Eentje fungeert als survivalgids. Het volgende vertelt over: ”Chaos in je hoofd”. O ja, pubers geven soms chaos. Een chaos aan emoties. Aan schoolboeken. Aan kledingstukken.

Eigen wereldjes, eigen regeltjes. En wj ouders maar denken. Welke grens? Waar? Wel wat zeggen? Of beter zwjgen? Hoe leuk zjn pubers nou eigenljk?

De week kroop voorbj. „Geen bericht is goed bericht”, zei mjn man. Geen appjes, geen gemiste oproepen. Ik vroeg vriendjes moeder of zj al wat had gehoord. Nee, ook nog niet zo veel. En ik zei ier tegen haar: „Geen bericht is goed bericht.”

En toen was daar zjn telefoontje. Zjn puberstem. Of het leuk was. „Ja”, zei hj. Of hj al vrienden had. „Ja”, zei hj. Of het surfen niet

zaterdag 5 oktober 2019

E

ZIJN PUBERSTEM. OF HET LEUK WAS. „ JA”, ZEI HIJ. OF HIJ AL VRIENDEN HAD. „ JA”, ZEI HIJ zo veel mogeljk dezelfde aan gehad. Dan heeft u niet zo veel was.”

Ik graai tussen een wirwar van ondergoed, halfnatte waterschoenen, handdoeken en daartussen vind ik zjn bus echtemannendeodorant.

Ik houd die even in mjn handen. Gelukkig is het nog niet zover, die echte man. „Ga maar een dutje doen”, zeg ik. Dan geniet ik van jouw voor-mj-speciaal-niet-zo-veel-was. Van je chaos.

Wat een zegen: weer een puber in huis.

17

de week

DIGITAAL

18

zaterdag 5 oktober 2019

DIGITAAL

WAAROM WE DIGITAAL MOETEN VASTEN

De kerk mag zich best weleens uitspreken tegen een onbekommerd gebruik van sociale media, vindt Tony Reinke. Zijn advies aan christenen: Leg je smartphone een tijdje weg. Om digitaal te vasten.

D

e Amerikaanse uitvinder Samuel Morse verstuurde in het voorjaar van 1844 voor het eerst een bericht met zjn elektrische telegraaf. Het was een Bjbeltekst: „Wat God heeft gedaan” (Numeri 23:23).

De morsecode werd een persoonljk tekstbericht, en dat werd weer een tweet. Het zjn 175 jaar later meestal geen Bjbelteksten meer die mensen graag op Twitter, Facebook of Instagram zetten. We laten graag iets van onszelf zien, zegt Reinke, hoofd communicatie van Desiring God, de organisatie van de Amerikaanse predikant John Piper. En al die informatie die tot ons komt –via sociale media, maar ook door reclames, ilms en computergames– verandert ons.

Reinke houdt zich al een tjdje bezig met de invloed van smartphones en

tekst Maarten Stolk beeld iStock

19

DIGITAAL

social media op het leven van christenen. Eerder schreef hj het boek ”12 Ways Your Phone Is Changing You”, dat in 2017 bj de Apeldoornse uitgeverj De Banier in een Nederlandse vertaling verscheen: ”Altjd en overal. Hoe je smartphone je leven verandert”.

Hj wil christenen helpen kritisch én Bjbels te denken over technologische ontwikkelingen die de wereld veranderen. „Kunstmatige intelligentie, zelfrjdende auto’s, autonome robots: ze zjn in opkomst, maar staan vaak nog ver af van het dageljks leven van een christen. Maar de vraag hoe je met je smartphone moet omgaan, is relevant voor iedereen.”

Dus moest er een vervolg komen op zjn eerste boek: ”Competing spectacles”. In het Nederlands betekent dat, letterljk vertaald, „concurrerende schouwspelen”, en dat is precies wat Reinke bedoelt: een schouwspel is alles wat onze aandacht vraagt. Het wil onze tjd, onze bewondering, ons hart, dat eigenljk voor God is gemaakt. En dus is er een strjd gaande tussen het „schouwspel” van deze wereld en dat van God. Digitaal vasten, waarom? „Hoe meer je speelt, kjkt of ”likes” uitdeelt, hoe meer macht een medium heeft. Door digitaal te vasten, trek je je tjdeljk terug uit dit machtssysteem.

Als je als christen vast, zeg je: „Eten is niet mjn god. Eten is niet mjn troost. Eten is niet de basis van mjn geluk. Dat is God.” We gebruiken voedsel op een juiste manier als God in het centrum van ons leven staat.

We kjken vaker op onze telefoon dan dat we eten. Een smartphone is een virtuele vorm van snoep. Dus digitaal vasten is een manier om te zeggen: „De eindeloze stroom digitale

media is niet mjn god. De zelfbevestiging en acceptatie die ik in sociale media zoek, vormen niet de basis van mjn geluk. Dat is Gods genade en aanvaarding in Christus.” Alleen als ons leven opnieuw op God is gericht, kunnen we leren onze telefoons op een goede manier en in het licht van de eeuwigheid te gebruiken. Dan richten we ons niet op de geschenken van de digitale media, maar op de Gever van dat alles.”

Zijn die digitale media wel neutraal? „Dat kunnen ze zjn. Tegeljkertjd komt altjd de vraag naar voren of iets of iemand God als het centrum van het universum ziet. De meeste media laten een vervorming van de werkeljkheid zien: een realiteit minus God, en dat is een valse realiteit.

Botweg gezegd: deze vervorming is demonisch. Het is een wereldbeeld dat God buitensluit.

Ik denk dat de kerk heeft gefaald in het spreken over de gevaren van het digitale tjdperk. We leven online en door reclames snuiven de lingua franca, de gemeenschappeljke taal, van onze tjd op. Waar stellen we gezonde grenzen? Dat is de vraag die ik wil beantwoorden.”

De kerk moet zich dus sterker tegen de huidige cultuur keren? „De kerk is een verzetsbeweging tegen de heersende cultuur van het digitale tjdperk, omdat haar identiteit wordt gevormd door de hoop in een onzichtbare realiteit, zegt de apostel Paulus in 2 Korinthe 4:18. Ons denken, ons hart, onze gevoelens en onze hoop zjn gericht op de hemel, waar Christus is. De wereld snakt naar het nieuwste gadget, de nieuwste sensatie. Dát zjn de verlangens die haar drjft. Maar christenen

20

leven met één voet in deze wereld en één voet in de eeuwigheid. Dat betekent dat onze liefde en verlangens fundamenteel worden gevormd door een verborgen koninkrjk. Het geloof brengt een eeuwig gewicht van heerljkheid teweeg, zwaarder dan een granieten berg en helderder dan een diamant, onzichtbaar voor de ogen van de wereld.”

Christus en de kerk zijn als het ware de ‘bril’ (”spectacles”) waarmee christenen naar de wereld kijken? „God laat Zjn heerljkheid en kracht aan de wereld zien. Christenen verkondigen het volmaakte leven, de verzoenende dood en overwinnende opstanding van Christus.

We geven getuigenis van Gods werk aan de mensen om ons heen en wjzen anderen op het grootste ‘schouwspel’ van het universum, Jezus Christus.”

DIGITAAL

Competing Spectacles: Treasuring Christ in the Media Age, Tony Reinke; uitg. Crossway; 160 blz.; $ 14,99

Hoe kunnen christenen profetisch spreken in een digitale wereld? „De Nederlandse theoloog Herman Bavinck stelde terecht dat christenen in principe niet tégen de cultuur zjn.

Wel zjn ze tegen wereldbeelden die deze wereld niet ondergeschikt maken aan de toekomende wereld.

We zullen ons eerst moeten realiseren dat de wereld de overvloed aan digitale media niet in twjfel trekt.

Onze wereld stort zich blindelings in het entertainmentaanbod.

Ik probeer op mjn eigen manier bezwaar te maken tegen deze culturele duikvlucht, terwjl ik me realiseer dat ik ook binnen de kerk de stem van een minderheid ben en zal bljven. De meeste christenen willen deze boodschap niet horen. We zjn bang om uit de pas te lopen in het gebruik van moderne media. Het is tjd om wakker te worden, allereerst in de kerk. Christenen moeten hogere

prioriteiten hebben dan de nieuwste online video.”

Hoe weet je of deze wereld je hart verstikt? „Jezus Christus stierf, werd begraven en is opgewekt om ons vreugde in

„EEN SMARTPHONE IS EEN VIRTUELE VORM VAN SNOEP”

Hem te geven, voor nu en eeuwig. Er is niets spannender, er is geen groter ‘schouwspel’ dan dat. Dus wordt ons geboden om oprecht en zorgvuldig aandacht te schenken aan de Persoon en het werk van Jezus Christus.

Want ook al hebben we Christus niet gezien, we kunnen Hem liefhebben

21

met een liefde die ons hart vervult, met een onuitsprekeljk vreugde, zo staat er in 1 Petrus 1:8.

Als onze aandacht Christus verwaarloost, drjven we van Hem weg.

Dat wordt duideljk als we altjd op zoek zjn naar nieuwe sensatie in de media, terwjl we ondertussen de interesse in de Persoon van Christus verliezen, minder graag in de Bjbel lezen, of slaperig zjn tjdens preken waarin Christus centraal staat.

Dat houdt trouwens ook in dat we onze kerkdiensten niet moet volstoppen met de digitale wonderen van deze tjd. Die maken alleen maar duideljk waar onze liefde ligt. Er is geen groter verlies voor de ziel denkbaar dan dat we moe worden van Christus.

En als ik geljk heb, wordt zo’n houding door het huidige mediatjdperk gevoed.”

22 de week

SCHOONHEID

Kattenliefde tekst Chris Klaasse beeld Veronique Puts

zaterdag 5 oktober 2019

D

drankjes; als je niet oppast neem je er twintig.

Met dit verschil dat geheelonthouding bj drank het verstandigst is, maar bj katten niet.

De vriendschap van een kat is echt een privilege. Het beest kiest zjn baasje, niet andersom.

Je positie, leeftjd en buikomvang doen er niet toe; de kat ziet wie je vanbinnen bent. Dat is de basis van zjn vriendschap.

Veel meer dan honden durven katten ongegeneerd zichzelf te zjn. De een is uiterst corrupt, de ander aartslui, of juist ADHD-patiënt. Maar het zjn allemaal acteurs. Alles wat ze doen, is doordrenkt van drama. Ze zjn niet gewoon hongerig, nee, ze dreigen om te komen van ontbering als je ze niet per direct voedsel voorzet. Die overgave aan het leven vertedert me.

Telkens weer.”

e katten van Veronique Puts uit Antwerpen behoren tot het ras devon rex. „Ze zjn prachtig, vind ik. Maar ik besef ook dat niet iedereen ze de schoonheidsprjs zou geven.

Ik heb de beestjes echter niet op uiterljk, maar op karakter uitgekozen. Ze hechten zich sterk aan mensen en lopen niet weg.

Mjn huisdieren heten Pernod en Cootje. Eerstgenoemde is een gedistingeerde, oudere, grjze heer. Conservatief tot op het bot. Het voerbakje moet altjd op dezelfde plek staan. Cootje daarentegen is een recalcitrant meisje. Een durfal.

Een kat van in zeven sloten tegeljk lopen. Met een gretige neus voor kattenkwaad.

De beesten heten naar de geljknamige anjsdrank en de wjn Côtes-du-Rhône. Eerder had ik Chablit en Malbec. Katten zjn nameljk als

23

de week

KERK

Shabbat shalom, rusten op zaterdag tekst Eunice Hoekman-van Stuijvenberg beeld Dirk-Jan Gjeltema

Het aantal Messiaanse gemeenten in Nederland is in het afgelopen decennium ongeveer verdubbeld.

Messiaanse gelovigen nemen Hebreeuwse woorden in de mond en vieren Jom Kipoer. Waar staan deze christenen voor?

24

zaterdag 5 oktober 2019

KERK

25

KERK

D

e regen komt met bakken uit de hemel, op deze kille zaterdag in het Zeeuwse Sint-Laurens. De jongen in de deuropening van de vroegere gereformeerde kerk trekt zich er niets van aan. Hj heet onbekende bezoekers welkom en vertelt ze waar de kofie en thee te vinden zjn.

De Messiaanse Gemeente Zeeland (MGZ) is een van de twee Messiaanse gemeenten die dit voorjaar in de zuidwesteljke provincie hun deuren openden. Ook in ’s-Heer Arendskerke, onder de rook van Goes, ging onder leiding van voorganger André Dujzer een groep van start, al betreft het hier een gemeente die per 1 februari haar diensten in Alblasserdam beëindigde om vervolgens uit te wjken naar Zeeland. In de Alblasserdamse Immanuëlgemeente was een conlict ontstaan omdat een deel van de leden de godheid en het verlossingswerk van Jezus ontkent. In Messiaanse gemeenten is de diversiteit aan opvattingen groot.

In de kerkzaal in Sint-Laurens branden op een menora zes kaarsen. ”Shabbat Shalom”, wenst een beamer-

Dr. Van Campen: Pak Joden godsdienst niet af Het consequent doorvoeren van het sabbatsgebod

vieren. „Deze Joden willen verbonden blijven met het

is volgens dr. M. van Campen, hervormd emeritus

Joodse volk, zij het dat ze de vervulling in Christus

predikant uit Ede, een terugkeer naar het Oude Testa-

daarin meenemen.” Lastiger wordt het volgens dr. Van

ment. „In het Nieuwe Testament is een beweging te

Campen als christenen deze feesten vieren en „min

zien van de sabbat naar de zondag. In Handelingen

of meer annexeren” van het Jodendom. „Zij kunnen

lees je al dat de gemeente op zondag samenkomt.

Grote Verzoendag op de wijze van de synagoge niet

Mijn hoofdbezwaar ten aanzien van Messiaanse

meer meemaken. Je moet oppassen dat je niet tekort

gemeenten is dat zij een scheuring in het lichaam van

doet aan het volbrachte werk van Christus.”

Christus veroorzaken. Samenkomen op de sabbat

Het gevaar is dat het onderhouden van wetten iets

is een breuk met de kerk der eeuwen. Ze verwijten

verdienstelijks krijgt. Anderzijds: „De Hebreeënbrief

de kerk tradities in beton te gieten en pretenderen

zegt dat niemand God zal zien zonder heiligmaking.

te doen zoals de Bijbel voorschrijft. Dat is een hoge

Van Joden kunnen we leren dat God van ons vraagt

pretentie. Op verschillende punten kunnen ze deze

Zijn wetten te onderhouden. Uit dankbaarheid, maar

echter niet waarmaken.”

niet om bij Hem in een goed blaadje te komen.”

Het besluit van de kerkvergadering van Nicea (in het

Rituelen in erediensten als het dragen van een keppel-

jaar 325) om van de sabbat naar de zondag te gaan,

tje en „te pas en te onpas de sjofar blazen” beschouwt

is in lijn met de Bijbel. Anders ligt dat, aldus dr. Van

hij als ongepast. Dat lijkt op –hij gebruikte de term al

Campen, met de verschuiving van de paasdatum door

eerder– „Joodje spelen.” Joden stellen er volgens de

het concilie. „Daarmee nam de kerk afscheid van een

predikant absoluut geen prijs op. Zij zeggen: Gun ons

instelling die de Heere nooit heeft herroepen. Dat

alsjeblieft onze eigen godsdienst.”

besluit is puur met anti-Joodse motieven genomen.

Dr. Van Campen wil onderstrepen dat de groei

In Nicea waren alleen geestelijke leiders uit de volken

van Messiaanse gemeenten een signaal is naar de

bijeen, niet één Messiasbelijdende Jood.”

gevestigde kerken. „We mogen ons wel afvragen in

De hervormde emeritus predikant kan zich voorstellen

hoeverre wij uiting geven aan onze nadrukkelijke

dat Messiasbelijdende Joden graag de Joodse feesten

verbondenheid met Israël.”

26

de week

scherm, en de echo daarvan klinkt door de ruimte waar bezoekers elkaar vriendeljk begroeten. Op een vlag is het logo van de Messiaanse Gemeente Zeeland afgebeeld: de rode leeuw uit het wapen van Zeeland, omkranst door oljftakken.

Tien, vjftien jongeren zitten zachtjes pratend achterin. Op het podium staan een gitaar met versterker klaar, en microfoons voor het tweekoppige zangteam. Als het tegen enen loopt, zoekt de rest van de gemeente een zitplaats. Zo’n vjftig mensen vullen de stoelen. Gezinnen, echtparen zonder kinderen, wat ouderen. Eén man, de enige Messiasbeljdende Jood in het gezelschap, draagt een keppeltje.

Voorganger Willem Dane wenkt een

zaterdag 5 oktober 2019

KERK

jongen voor het aansteken van de zevende kaars. Een ander kind laat de sjofar schallen. De dienst begint.

Dane wenst de aanwezigen toe dat zj de aanwezigheid van Hashem (Hebreeuws voor ”de Naam”, EHvS) zullen voelen en kondigt de „maaltjd van de Heer” aan die vandaag zal plaatshebben. Vervolgens schudt iedereen elkaar de hand onder het zingen van ”Shabbat shalom.” Na het citeren van een Bjbeltekst klinkt het ”Hoor Israël”: Sjema Israël, Adonai Elohenu, Adonai Echad.

Veel tjd is er in de liturgie ingeruimd voor zang en lofprjzing. Loof de Heere alle gj volken, Ik wil zingen van mjn Heiland, Hj kwam bj ons heel gewoon.

Verhuizen De wortels van Willem Dane liggen in de Oud Gereformeerde Gemeenten. Later raakte hj betrokken bj de hervormde gemeente in Scherpenisse, totdat hj de overstap maakte naar de messiaanse gemeente in Oude-Tonge. Vorig jaar kreeg Dane de

EEN JONGEN STEEKT DE ZEVENDE KAARS OP DE MENORA AAN. EEN ANDER KIND LAAT DE SJOFAR SCHALLEN

vraag of hj een Messiaanse gemeente zou willen stichten in Sint-Laurens, waar een bestemming werd gezocht voor de gereformeerde kerk.

Hj besloot met zjn vrouw en dertien kinderen van Tholen naar Walcheren te verhuizen en betrok in december de pastorie naast de kerk. Op 2 maart hield de Messiaanse Gemeente Zeeland haar eerste dienst.

Jesaja 53 ligt open. „Zitten er hier overtreders? vraagt Dane. „Voel jj je zo’n overtreder? Hj heeft voor jou gebeden.” De manier waarop hj de vraag stelt, verraadt iets van zjn bevindeljke achtergrond.

Het is tjd om matzes en wjn uit te gaan delen. Vrjwilligers lopen rond en houden de aanwezigen een rieten mandje voor. Gemeenteleden breken een stukje matze af en wachten tot iedereen voorzien is. Ook de kinderen doen mee, al drinken zj druivensap in plaats van wjn.

De spreker deze sabbat is Leo Kraak, volgens Dane een bekende in Messiaans Nederland. Zowel qua lengte als qua inhoud wjkt de preek niet veel af van een willekeurige protestantse of traditioneel evangelische kerkdienst, een enkel Hebreeuws woord daargelaten.

Het loopt tegen drieën als er een danklied opstjgt. „Hodu, hodu, l’ Adonai ki tov, give thanks to the Lord, He is good, His love forever endures.”

Sabbat De gemeenteleden namen bjna allemaal afscheid van een gevestigde kerk, zegt Dane na de dienst desgevraagd. „Van

27

advertentie

VAKORGANISATIE MET BIJBELSE VISIE

Haal meer uit je werk... met de RMU! Denkt mee over christen-zijn op je werk

Laat een christelijk geluid horen in Nederland

Komt op voor jouw belang en die van jouw sector

Voor samenwerking tussen werknemers en ondernemers

Geeft persoonlijk advies over werk en loopbaan

Benieuwd naar het ledenvoordeel?

RMU.NU

zaterdag 5 oktober 2019

KERK

PKN tot Gereformeerde Gemeenten, maar de meesten waren evangelisch of baptist.” Met name de „heidense oorsprong van de zondag als rustdag” stuitte Dane steeds meer tegen de borst, zegt hj. „Ik ging steeds scherper zien dat God grote waarde hecht aan het vieren van de Bjbelse feesten en de sabbatten. God zegt in Zjn Woord dat Hj Zjn volk uit Zjn land zal verdrjven omdat zj de sabbatten niet hebben gehouden. Dat woog voor mj zo zwaar dat ik uit mjn oude gemeente ben weggegaan. De zondag heeft een heidense oorsprong als de dag van de zonnegod. Een aantal van mjn zussen en broers vierde de sabbat al. Ik voelde dat ik er niet langer omheen kon.”

De MGZ begon met 18 mensen. Nu komen er gemiddeld 55 mensen op een dienst af. „Wj proberen Hebreeuws te denken in plaats van Grieks”, licht Dane toe. „Grieks denken is: hoe word ik

verlost? In het Hebreeuwse denken gaat het om de vraag: hoe komt God de Vader aan Zjn eer? De Heere Jezus zegt dat we de wil van de Vader moeten doen. De Bjbelse feesten en de sabbat onderhouden, en zoveel mogeljk wetten.”

De voorganger kent naar eigen zeggen de gevaren en bezwaren van wetticisme en een godsdienst van eigengerechtigheid. Daarom vindt hj het vieren van de Bjbelse feesten zo belangrjk. „Want dan leer je dat je eerst gered wordt door het bloed (Pesach) en daarna bj de Sinaï instructies ontvangt voor een leven naar Gods wil. Ga je die volgorde omdraaien, dan heb je een probleem.”

De familie Dane eet wat de Bjbel voorschrjft en geeft tienden. „Dat deed Jezus ook. Hj heeft geen enkele wet afgeschaft.” Tegeljk weet Willem Dane dat niet alle Messiaanse christenen zich aan de spjswetten houden. Over de noodzaak daarvan verschillen de meningen.

Dat mensen de gemeente soms Joods noemen, snapt Dane best, maar hj benadrukt dat de gebruiken en accenten in de gemeente vooral „Bjbels” zjn.

Heeft Dane een missie met de MGZ? „God gaat het Joodse volk bjeenbrengen en terugbrengen naar Zjn inzettingen. Daarvoor gebruikt Hj, denk ik, de Messiaanse gemeenten.”

DE „HEIDENSE OORSPRONG VAN DE ZONDAG” STUITTE WILLEM DANE STEEDS MEER TEGEN DE BORST

Messiaanse gemeenten laten gestage groei zien Op de website yeshuahatorah.com houdt Levi Chr.

godheid van Jezus gaan de wegen uiteen.

Zoutendijk –een Messiaanse gelovige uit Alblasserdam–

De gemeenten worden voornamelijk bezocht door

sinds twaalf jaar een lijst en een kaart bij van messiaanse

niet-Joodse christenen met een kerkelijke achtergrond.

gemeenten in Nederland. Op dit moment bestaan er 56

Volgens dr. Siebesma vormen ook in Messiasbelijdende

groepen, waarvan er 45 een gemeente vormen. Daarvan

Joodse gemeenten niet-Joden de meerderheid. Daarbij

is volgens Zoutendijk een kwart huisgemeente. Exacte

zijn veel van de Joodse leden halachisch (volgens de

cijfers heeft hij niet, maar hij begon twaalf jaar geleden

Joodse wet) niet Joods omdat ze bijvoorbeeld alleen een

met 20 à 25 vermeldingen. Dat zou betekenen dat het

Joodse vader of een Joodse grootouder hebben.

aantal registraties in die tijd ongeveer verdubbeld is.

Twee jonge groepen zijn de Messiaanse gemeente

Oudtestamenticus dr. Pieter Siebesma bevestigt desge-

Bracha in Apeldoorn en de Sabbatvierende huiskring

vraagd dat er jaarlijks minimaal één of twee gemeenten

Geldrop, beide ontstaan in 2015. Opvallend is dat de

bij komen, al tekent hij aan dat het om betrekkelijk kleine

publicatie van het spraakmakende boek ”Wake Up” in

groepen gaat waarvan de bezoekers uit de wijde omtrek

beide gevallen de aanleiding van de stichting vormde.

komen.

Messiaanse gemeenten gaan verschillend om met Jood-

De Messiaanse kring is niet homogeen, niet georga-

se rituelen. Waar de ene groep in de eredienst allerlei

niseerd en er bestaat een grote verscheidenheid aan

elementen uit de Joodse traditie gebruikt, is de andere

opvattingen en gewoonten. Vrijwel alle gemeenten

terughoudender. Een gemeente als Beth Shiloach maant

vieren de sabbat en de Joodse feesten. Op het punt van

gelovigen uit de volkeren geen gebedskleed of tsietsiet

de besnijdenis, de spijswetten, de drie-eenheid en de

(schouwdraden) te dragen.

29

GENRE

SLEUTELEN AAN MENSEN ROEPT BREED VERZET OP Filosofie in een openbaarvervoerskrantje, dat kom je niet vaak tegen. Maar in de Nieuwspeper (een Rotterdamse uitgave van het bekende krantje Metro) van 18 september stond zowaar een interview met een filosofe van de Erasmus Universiteit, dr.

Katharina Bauer. Het ging over een thema dat in deze column al vaker aan de orde kwam: het verbeteren van mensen met behulp van technologie. Niet alleen onder christenen roept dat standpunt kritische vragen op.

I

n het interview dient de bekende Verlichtingsilosoof Immanuel Kant als getuige tegen het ondoordacht sleutelen aan mensen. Volgens Bauer moet je je eerst afvragen wanneer een mens beter is. En volgens wie beter? Volgens de buren? Volgens de maatschappj? En als christen voeg ik daar dan meteen aan toe: volgens God? Deze vraag komt ook aan de orde: willen mensen niet gewoon perfect zjn? Bauers tegenvraag luidt dan terecht: wat is perfect? Is het eerljk als de een wel de middelen heeft om perfectie na te streven en de ander niet? Zal die perfectie zelfs een verplichting worden, zodat we niet echt kunnen kiezen voor of tegen perfectie voor onszelf ?

De ilosoie is er volgens Bauer voor om dit soort vragen op te roepen.

Dat is precies wat christeljke ilosofen ook willen: het bewustzjn oproepen dat we technologische ontwikkelingen maar niet klakkeloos over ons heen moeten laten komen, maar daar fundamentele vragen bj moeten stellen. Nu gaat het natuurljk niet alleen om het stellen van vragen, want we zoeken ook antwoorden. Daar wordt

Bauer terughoudender. Ik snap wel dat ze in zo’n interview niet het misverstand wil wekken alsof zj namens de Erasmus Universiteit de antwoorden op die vragen kan aanreiken. Wel reikt ze een begrip aan dat volgens haar kan helpen om antwoorden te vinden, nameljk de menseljke waardigheid.

Daar komt Kant om de hoek kjken, omdat dit begrip bj die ilosoof een belangrjke rol speelt. In de woorden van Kant zelf: „Je mag jezelf niet als een worm behandelen.”

Opmerkeljk, want in Psalm 22 vers 7 roept de dichter uit: „Ik ben een worm, en geen mens.” Daar zou Kant dus geen goed woord voor over hebben. Nu heeft het woord voor worm hier een positieve bjbetekenis, want het gaat om een type worm dat door zichzelf op te offeren nieuw leven voortbrengt (voor de liefhebbers: de coccusworm).

Dat woord wordt bjzonder wanneer we beseffen dat de Heere Jezus deze psalm aan het kruis in de mond nam.

Hoe dan ook, deze uitspraak staat op grote afstand van het zelfrespect waar Kant voor staat. Die waardigheid is volgens Bauer het fundament van alle mensenrechtenverklaringen. Ook daar zit een lastig punt voor christenen.

30

de week

tekst Prof. dr. Marc J. de Vries beeld ANP, Niels Wenstedt

GENRE

het hangt ervan af wat voor invulling wj aan dat leven geven. Idem voor gezondheid of fysieke kracht. Dat zou wel eens heel andere antwoorden kunnen opleveren dan die uit de door Kant geïnspireerde overwegingen voortko-

Hebben wj rechten op grond van ons menszjn? Van mjn rjinstructeur heb ik ooit geleerd dat voorrang geven wel een plicht is, maar voorrang krjgen geen recht. Het is immers een plicht tegenover de overheid, niet tegenover mjn medeweggebruiker. Als die mj aanrjdt omdat hj verzuimt mj voorrang te verlenen, betaalt hj de boete niet aan mj, maar aan de overheid. Is het zo ook niet met die zogenaamde mensenrechten? Is er ook hier niet een hogere Macht die tussen mj en mjn medemens in staat en aan Wie ik respect voor de andere mens verplicht ben? Maar dan bepaalt Hj ook wat dat respect concreet inhoudt, en dus ook wat ik met mezelf en de ander mag doen.

De vraag hoever het technologisch manipuleren van mensen mag gaan, is dus niet goed te beantwoorden vanuit menseljke waardigheid en mensenrechten, maar vanuit onze plicht tegenover God, de Schepper van onszelf en onze medemens. Wat ”beter” en ”perfect” is, is dus niet af te leiden uit menseljke waardigheid, maar uit wat God ”goed” noemt, nameljk wat tot Zjn eer is. Dan is bjvoorbeeld een lang leven niet zonder meer ”goed”, want

OF EEN LANG LEVEN ”GOED” IS, HANGT AF VAN WAT VOOR INVULLING WIJ AAN DAT LEVEN GEVEN men. Laten we als christenen dus niet te snel meezingen in het koor van de verlichtingsdenkers. Laat Gods Woord ons ook hierin tot een licht op ons pad zjn.

De auteur is bijzonder hoogleraar reformatorische wijsbegeerte aan de Technische Universiteit Delft.

31

GENRE

Cappuccino, espresso, ristretto – kofie is hot. Helaas levert niet elke boon kwaliteitskofie op. Ga voor Calor - premium quality coffee en proef het verschil. „Dat zit ’m vooral in de kwaliteit en versheid van onze bonen en het brandproces”, vertelt eigenaar Hans Verhoek.

Zjn liefde voor kofie ontstond tjdens een Italiëreis. „Ik kreeg een overheerljke kop kofie, gezet met een Bialetti Moka Express. Het prachtige gepruttel, de heerljke geur en de smaak van verse bonen zorgden ervoor dat ik dit vaker wilde drinken.

Daarom richtte ik in 2014 Calor op.”

Om de hoogste kwaliteit te kunnen garanderen, brandt Verhoek zjn bonen vers. „Kofie in supermarkten ligt soms wel een half jaar opgeslagen. Daardoor gaat de smaak achteruit. Wj willen de kofie zo vers mogeljk aanleveren en daarin transparant zjn. Daarom vermelden we de branddatum op de verpakking.”

Calor past een traditioneel brandproces toe: ”slow roast”. Dat wil zeggen: langzaam, op lage temperaturen. „Zo krjgt elke boon de tjd om

zjn karaktervolle smaak en aroma te ontwikkelen”, licht de eigenaar toe. „Daarna worden de bonen luchtgekoeld. Grote branderjen branden grote massa’s, snel en op hoge temperaturen en koelen met water. Dit komt de smaak niet ten goede.”

Een kernwaarde van de onderneming is fairtrade. Daarom neemt Verhoek de Speciality Coffee’s rechtstreeks van boeren af en heeft hj een rechtstreekse ljn met Colombia.

Verhoek: „Ook circulariteit en duurzaamheid vinden wj belangrjk.

De vliesjes die tjdens het branden vrjkomen én de kofiedrab worden hergebruikt als grondstof voor de

32

kweek van oesterzwammen. En onze bonenbrander –een van de zuinigste van Europa– bevat geen naverbrander, wat 80% in gasverbruik scheelt!”

Het mooiste van zjn werk vindt Verhoek dat hj klanten „de heerljke geur en de intense smaak van vers gebrande kofiebonen” kan laten ervaren. En die waarderen dat zelf ook, bljkt uit Googlerecensies. Calor scoort 4,7 uit 5 sterren: een 9,4!

Calor Koffie Tagweg 8, Genemuiden 038-303 2564 info@calorkoffie.nl www.calorkoffie.nl

de week

Calor - premium quality coffee: vers, fair én lekker

COLUMN

Sinterklazina wim@rd.nl

zaterdag 5 oktober 2019

H

et zou helemaal goed komen, dachten voorstanders van een traditioneel sinterklaasfeest. Met de aanwjzing van Apeldoorn als stad van de Sint, meenden ze een plaats getroffen te hebben die niet veel van nieuwlichterj rond het sinterklaasfeest moest hebben.

Apeldoorn wordt immers niet voor niets de hoofdstad van de Veluwe genoemd.

Maar wat ging het allemaal anders. De eerste schrik was er al toen aangekondigd werd dat er in Apeldoorn geen Zwarte Pieten meer rond zouden lopen. De zwartste piet zou de roetveegpiet zjn. Voor de eerste keer in de geschiedenis zou de nationale viering van het sinterklaasfeest op zo’n belangrjk onderdeel dus afwjken van de vieringen in het verleden. Een belangrjk onderdeel ja, gezien de rechtszaken die nog steeds naslepen na het sinterklaasfeest van vorig jaar.

Maar er was meer. Eventjes na de verbanning van Zwarte Piet was er het nieuws dat Sint dit jaar niet per stoomboot maar per stoomtrein zou arriveren.

Het oude lied, dat zingt van de stoomboot die ginds aan komt varen, moest in allerjl hertaald worden. Gelukkig kunnen de woorden stoomboot en stoomtrein naadloos gewisseld worden.

De verwatering van dit nationale feest ljkt dit jaar nog sneller te gaan dan andere jaren. Hoelang duurt het nog voor de Sint per iets vanuit Spanje aan komt rjden?

Daarbj weet iedereen dat de vernieuwingen niet stoppen bj de verbanning van de Zwarte

Piet of de invoering van de sinterklaasiets.

Straks gaan de pepernoten in de ban, want die bevatten veel te veel suikers.

Om over marsepein nog maar niet te spreken.

En die stoomboten en stoomtreinen stoten vast ook onaanvaardbaar veel stikstof en CO2 uit.

En mag het sinterklaaspaard zjn giftige behoefte wel op straat bljven doen? Wat doet dat met het omgevingsmilieu?

Laat trouwens niemand denken dat het sinterklaasfeest bj de tjd is als de roetveegpieten

OUDE SINTERKLAZEN STROOIEN STRAKS MET DRUIVEN straks geen pepernoten maar kleine tomaatjes of paprikaatjes gaan strooien. De totale transformatie is pas afgerond als tjdens de inhaalplechtigheideen zwarte, vrouweljke Sinterklazina in een rood broekpak en zonder mjter en staf uit een Tesla stapt, omringd door druiven strooiende blanke emeritus-Sinterklazen Je zou bjna naar dat moment gaan uitzien, als je maar héél zeker wist dat het debat dan eindeljk stopt.

33

de week

IDENTITEIT

Lessen langs het voetbalveld tekst Bart Jan Spruyt beeld RD, Henk Visscher

Onze nationale identiteit wordt al lang niet meer door het christelijk geloof bepaald. In die leegte komt de overheid met meer en strengere regels. Wat is het alternatief?

34

zaterdag 5 oktober 2019

IDENTITEIT

ok een voetbalwedstrjd kan de gedachtevorming op gang helpen. Een zomer of wat geleden stond ik op een vakantieadres langs de ljnen van een voetbalveld om nakomelingen aan te moedigen en toe te juichen. Aan alle voorwaarden was voldaan: het veld lag er bj als een biljartlaken, er waren scheids- en grensrechters, twee teams van twee keer elf man plus reserves, er was een goede leren bal en de spelers waren erop gekleed met de namen van hun helden op hun rug. Toch ging het mis.

O

Dat kwam niet omdat de scheids en de spelers de regels niet kenden, en zelfs niet door moedwil om bepaalde regels te schenden om maar te winnen. Het kwam door een gebrek aan techniek, door een tekort aan kwaliteit. Veel jongens konden er gewoon niet veel van, en bewogen zich nogal lomp en grof over het veld en maakten als gevolg daarvan onbedoelde overtredingen. Het resultaat: blessures en twee ambulances, nog voor de rust.

Toen ik dat stond te bekjken, moest ik denken (hoe onwaarschjnljk

35

dat misschien ook klinkt) aan een uitspraak van Groen van Prinsterer.

In 1867 hield hj een toespraak op het Amsterdamse congres van de Evangelische Alliantie. Groen sprak over nationale identiteit en riep in herinnering dat die identiteit in Nederland eeuwenlang was bepaald door de kerk en het christeljk geloof.

Daarvan was inmiddels afscheid genomen, en Groen vroeg zich hardop af wat zich zou gaan nestelen in het spirituele vacuĂźm dat daarmee was gecreĂŤerd. Een van de belangrjkste kandidaten was het nationalisme.

advertentie

Themamorgen Deputaatschap voor IsraĂŤl

D.V. zaterdag 19 oktober 2019 Gereformeerde Gemeente Gouda Nieuwe Gouwe Oostzijde 2b Aanvang: 10.00 uur Afsluiting met gratis lunch om 12.30 uur

p Sprekers:

Ds. W. Silfhout en ds. D. de Wit Aanmelden: zie onze website of neem telefonisch contact op

Thema:

Waar zijn de tien stammen?

www.dep-israel.nl - tel.: 0348 489 929

Hrlijk ek om!

zaterdag 5 oktober 2019

IDENTITEIT

„Eenheid van territorium en eenheid van taal” zouden de voorwaarden voor „nationaal geluk” zjn. Groens reactie was nogal cynisch: hj wenste ze veel geluk, die „doctoren van de humanistische school”, maar hj was er bj voorbaat van overtuigd dat het spreken van dezelfde taal en het bewonen van hetzelfde huis niet genoeg was om „huiseljk geluk te garanderen.”

Groen was er met andere woorden van overtuigd dat een samenleving, zoals hj dat noemde, ”bases tutélaires” nodig had, een cultureel fundament van waarden en normen.

Een land kan een goed georganiseerde democratische rechtsstaat zjn (een prachtig voetbalveld met scheids- en grensrechters), met goede spelregels, mensen kunnen dezelfde taal spreken en hetzelfde grondgebied bewonen, maar als de bewoners niet in staat zjn die spelregels op te volgen (als gevolg van een gebrek aan techniek), zullen zj, waarschjnljk zelfs onbedoeld, overtredingen begaan en daarmee de nodige schade aanrichten.

Wie of wat zorgt voor die culturele basis onder een samenleving? In de traditie van Groen is die vraag niet moeiljk te beantwoorden. Het christeljk geloof natuurljk, want dat had mensen respect voor het geweten bjgebracht, de bescherming van het individu tegen de macht van de staat, het recht van de bevolking op vrjheid van geloof, het belang van opvoeding en onderwjs om mensen de deugden bj te brengen die een democratie goed doet functioneren.

Die rol heeft de christeljke kerk grotendeels verloren. En de samenleving zit er ook niet meer op te wachten. De vrjbljvendheid van decennia van moreel en cultureel relativisme, met de populistische dreiging als

gevolg, leidt in toenemende mate tot aangescherpte regelgeving van de overheid, met een grote nadruk op het ene, enige en grote gebod dat ons in Nederland als samenleving nog aan elkaar moet binden: gj zult niet discrimineren. Zoals Gerard Vroegindewej recent in een aantal artikelen in deze krant heeft uitgelegd, komt de vrjheid van onderwjs daarmee steeds meer onder druk te staan.

Alsof meer en scherpere spelregels tot een betere techniek van de spelers leiden.

DE NADRUK LIGT OP HET ENE, ENIGE EN GROTE GEBOD: GIJ ZULT NIET DISCRIMINEREN

Vanuit Groens perspectief wordt het paard hier achter de wagen gespannen. De remedie (de christeljke traditie) wordt immers buiten de orde verklaard door een links-liberale meerderheid in de politiek. Groen voorspelde dat het verraad aan de christeljke traditie en de keuze voor een bepaalde ideologie (zoals het nationalisme) om het gecreëerde vacüum te vullen, een scenario opriep dat of tot anarchie of tot despotisme zou leiden. Dat dat despotisme de vorm van toenemende overheidsbemoeienis en -dwang zou aannemen, had hj in dit verband niet voor ogen.

Wat hj, als gepromoveerd classicus, wel voor ogen had, was een remedie die hj bj Plato en andere Griekse ilosofen had gevonden. Zj zagen dat democratie een gevaarljke regeringsvorm was omdat die in de praktjk zo maar in anarchie of populisme kon

37

ontaarden. Om dat te voorkomen stelden zj zich de vraag onder welke voorwaarden een democratie wél goed kan functioneren. En zj kwamen eigenljk tot de conclusie dat het niet om de spelregels gaat maar om de techniek, om de kwaliteiten van de burgers.

Burgers moeten zich realiseren dat er een God is en dat er dus taboes zjn. Zj moeten de wet niet uit vrees voor straf of uit angst voor sociale controle houden maar vanuit innerljk fatsoen. Ze moeten beseffen dat ze niet voor het hier en het nu leven, maar dat zj een schakel in een lange keten vormen en dat zj zich een traditie moeten eigen maken en die weer aan hun kinderen moeten doorgeven. Vrjheid is, dienen zj te weten, niet het recht om alles te kunnen zeggen en doen maar de ruimte om die dingen te doen die zj behoren te doen. Geljkheid betekent niet de afschafing van alle vormen van hiërarchie. En niet de brutale uitersten verdienen onze lof maar de voorzichtigheid en de gematigdheid.

Een beetje fatsoen, een beetje wellevendheid en echte tolerantie, daar zou al heel wat mee gewonnen zjn.

Het zou geweldig zjn als liberalen zich zouden gaan realiseren dat hun visie ook een levensbeschouwing is en geen neutrale kjk op de dingen –dat álle onderwjs dus bjzonder is– en als zj echte tolerantie zouden kunnen opbrengen jegens mensen en groepen die in hun ogen achtergebleven en nog steeds niet zo verlicht zjn als zj.

Dat zjn de kwaliteiten die blessures en ambulances voorkomen.

Dr. Bart Jan Spruyt doceert cultuur en maatschappij aan hogeschool de Driestar in Gouda en kerkgeschiedenis en apologetiek aan het Hersteld Hervormde Seminarie aan de VU in Amsterdam

INTERVIEW

„MIJN BOEKEN LÍJKEN SIMPEL”

de week

tekst Mariëlle Oussoren-Buys beeld RD, Anton Dommerholt

We mogen kinderen én kinderboeken wel wat meer waarderen en in hun waarde laten, vindt Anna Woltz, auteur van het Kinderboekenweekgeschenk. „Iedereen neemt literatuur toch ook volstrekt serieus, daar doen alle slechte boeken niets aan af. Waarom zou dat bij kinderboeken anders zijn?”

A

ls kinderboekenauteur Anna Woltz een doorgesneden appel ziet, moet ze altjd aan een navel denken.

Althans, sinds haar 2-jarige zoon Benjamin het klokhuis zo noemt. „Ik vind dat een mooie associatie”, zegt Woltz in de woonkamer van haar Utrechtse jarendertigrjtjeswoning.

„Want uit zo’n appelklokhuis gaat ook nieuw leven ontstaan.”

Taalontwikkeling is zó fascinerend, merkt de 37-jarige auteur. „Ik bljf het raar vinden dat praten over kinderen snel vrouwengepraat heet. Een kind kan je echt nieuwe inzichten geven, als je bereid bent goed te kjken en te luisteren.”

38

zaterdag 5 oktober 2019

INTERVIEW

Juist door Benjamin ziet ze hoe belangrjk het is om kinderen serieus te nemen, iets wat ze ook in haar boeken doet.

Woltz kiest haar woorden weloverwogen, rustig. Het liefst zou ze net zo zorgvuldig praten als ze schrjft. En dat laatste doet ze tot in de details bljkt uit haar boeken en ook uit het Kinderboekenweekgeschenk dat ze dit jaar schreef: ”Haaientanden”.Benjamin is vandaag naar het kinderdagverbljf. Drie dagen in de week, om en om, is hj weg, de andere dagen is zjn moeder thuis bj hem. Al zou Woltz dat nooit zo zeggen. Hj en zj delen hun leven – zo ziet ze dat. En elke dag beginnen ze met een beker melk en met uitgebreid voorlezen.

In 2016 verscheen ”Alaska”. Toen was het stil tot dit jaar prentenboek ”Naar de wolven” verscheen. Alle tijd ging op aan Benjamin? „Ik ben single moeder, dat maakt mjn tjd extra beperkt.

Al heel lang wilde ik dolgraag een kind. Ik heb er serieus over nagedacht hoe – tot Benjamin me overkwam. Toen hj werd geboren, had ik net vier succesvolle boeken geschreven. Die boeken werden vertaald in veel landen en er kwamen verilmingen. Dat gaf mj ruimte om verlof te nemen. Toen Benjamin vjftien dagen oud was, kreeg ik een Zilveren Griffel voor ”Alaska”. Ik kon het niet laten een foto van hem te maken, met de Griffel erbj. Hj lag

39

INTERVIEW

Lievelingsschrijver Woltz’ boeken krjgen veel lof over zich heen. Ze schaaft net zo lang tot er niets staat dat er niet hoort. Dat merken ook vakjury’s op. Naast de Zilveren Griffel voor ”Alaska”, een boek over onder andere een epileptische jongen, kreeg ”Gips”, dat zich bjna helemaal in een ziekenhuis afspeelt, eerder al een Gouden Griffel.

Het mooie is dat tegeljk ook kinderen haar boeken waarderen. Ze zjn doordacht en mooi geschreven, maar niet ingewikkeld. En grappig. „Je bent mjn lievelingsschrjver”, staat er in mailtjes die ze krjgt. Of kinderen schieten haar tjdens een schoolbezoek aan en zeggen: „Ik las nooit – tot ik uw boeken zag.”

Dat is precies wat ze graag ziet, vertelt de schrjfster, die in Den Haag opgroeide. „De boeken die ik het allerliefst schrjf zjn boeken die kinderen én volwassenen mooi vinden. Het is fantastisch dat dat kan samengaan.”

Het Kinderboekenweekgeschenk was een uitgelezen kans om dat te laten zien? „Ik zorg altjd voor een spannend avontuur in een boek.

Een geheim dat wordt ontrafeld. Als lezer merk je dat er dingen aan de hand zjn. Welke, dat kom je pas later te weten. Tegeljk heb ik veel aandacht voor taal, voor personages, voor de opbouw. Met ”Haaientanden” wil ik graag laten zien wat mogeljk is.

Van het Kinderboekenweekgeschenk worden meer dan 300.000 exemplaren gedrukt. Heel gek vind ik dat: nooit in mjn leven zal een zin van mj zo vaak worden gelezen als de zinnen in dit boek. Hoe goed je boek ook verkoopt, dit haal je nooit.”

Spannend? „Ja, maar veel spannender was dat dit het eerste boek na de geboorte van mjn zoon was. Ik was juist voorzichtig begonnen met research voor een nieuw boek, maar het ging niet snel. Nu móest ik de drempel over. Dat was goed.”

Door de knieën gaan voor de lezer – dat wilt u niet.

Maar u schrijft wel heel leesbare boeken. Hoe kan dat? „Toen ik ”Haaientanden” schreef wás ik Atlanta van 11.

Als je je zo totaal inleeft, heb je geen behoefte dingen te beschrjven die buiten de belevingswereld vallen. Voor mj werkt dat heel goed: te spannend schrjven, of teveel

geweld gebruiken, dat komt dan niet eens in mj op.

Het geeft me ook veel vrjheid. Een volwassene weet dat een kind niet in 24 uur rond het Jsselmeer kan ietsen, wat Atlanta wil. Maar zj berekent: als ik 15 kilometer per uur iets en ’s nachts doorga, red ik het. Dat kinderperspectief heb ik nooit verloren.

Nu is er ook het moederperspectief bj. Atlanta en Finley zjn op een bepaald moment helemaal uitgeput. De moeder in mj wil ze absoluut een warm bedje geven. Maar nee, dacht ik, ze moeten kou ljden. Ontberingen zjn nu eenmaal veel leuker in een boek.”

Hoe maak je van een boek een echt goed boek? „Ik probeer te laten líjken dat mjn boeken simpel zjn.

Wat ik doe is alles steeds eenvoudiger opschrjven, zonder de nuance te verliezen. Ik probeer ook vrj dicht bj

„BENJAMIN LAG IN DE WIEG MET DE ZILVEREN GRIFFEL, ALSOF HIJ AAN HET JUICHEN WAS” spreektaal te zitten. Soms smokkel ik. Mjn hoofdpersonen zjn grappiger en wjzer dan een doorsnee kind.

In mjn eerste boeken lette ik nauweljks op taal. Nu probeer op elke bladzjde wel iets bjzonder te formuleren. Of ik realiseer me: hier moet een hoofdpersoon nog een grapje maken.”

U bent heel bewust bezig met taal. Toch belandde u met ”Alaska” op de kinderboekenlijst van de Bond tegen Vloeken.

Met een ontwapenende lach: „Ik wist eigenljk heel lang niet dat er nog mensen waren die geloofden. Dan zie je hoe beperkt je blik kan zjn. Ik las altjd al veel, en houd erg van oude boeken, van rond 1900. Daarin was het bestaan van God gewoon, maar ik ging er vanuit dat het bj die periode hoorde. Later ontdekte ik dat een vloek mensen pjn kan doen. Ik had daar oprecht niet bj stilgestaan.

Een echte vloek gebruik ik nu niet meer. Maar op de een of andere manier is de naam van God voor mj iets heel krachtigs, hoewel ik nogal sterk atheïstisch ben opgevoed. Als kind dacht ik soms wel: stel dat God er toch is...

Ik heb maandenlang in bed een gebed opgezegd. Ik dacht: misschien hebben mjn ouders het fout. Mjn hoofdper-

40

de week

met zjn armpjes omhoog te slapen, zoals een baby’tje dat doet, alsof hj aan het juichen was.”

INTERVIEW

Anna Woltz Anna Woltz (1981) schrijft sinds

van kinderboekenschrijver Gideon

Dit jaar verscheen haar eerste

haar kinderjaren. Op haar vijf-

Samson– drie kinderboeken onder

prentenboek ”Naar de wolven”,

tiende leverde ze wekelijks een

de naam Abbing en Van Cleeff.

waarin Benjamin en het hondje

column voor De Volkskrant, over

Woltz studeerde geschiedenis in

van haar ouders („Fabeltje”) een

het schoolleven. In 2002 verscheen

Leiden en is nu fulltime schrijver,

rol spelen.

haar eerste kinderboek.

naast de zorg voor zoon Benjamin.

Woltz is de auteur van het Kinder-

Anna werd geboren in Londen

Met haar veelgeprezen boeken

boekenweekgeschenk ”Haaien-

en groeide op in Den Haag. Haar

”Mijn bijzonder rare week met

tanden” dat iedereen tijdens de

vader werkte als journalist bij NRC

Tess”, ”Gips”, ”Honderd uur nacht”

Kinderboekenweek cadeau krijgt

Handelsblad, in de jaren tachtig

en ”Alaska” brak ze door. Haar

bij aankoop van minimaal 10 euro

als hoofdredacteur. Haar moeder

boeken zijn in negentien landen

aan kinderboeken.

schreef –samen met de moeder

vertaald.

Uw boeken sprankelen, meer dan veel andere boeken.

Heeft Anna een originele geest? „In mjn boeken ben ik een stuk origineler dan gewoon.

In een normale conversatie is het de bedoeling dat ik ergens meteen een antwoord op geef. Ik heb het gevoel dat ik dan ga hakkelen. Omdat ik steeds betere formuleringen zoek.

Als ik schrjf ga ik net zo lang door tot het het beste boek is dat ik dan kan schrjven. Dat is ook wel ijn: hoe

zaterdag 5 oktober 2019

sonen zitten in diezelfde periode. Ze denken er soms ook over na.”

Braaf meisje Woltz houdt even in. „Ik ben eigenljk een braaf meisje.

Ik scheld absoluut nooit met ziektes of geslachtsdelen, dat vind ik belacheljk. In ”Honderd uur nacht” (over de orkaan Sandy, voor 12-plussers, MO) deed ik het anders.

Daar wilde ik een typisch Amerikaanse jongen schetsen, zoals we die kennen uit ilms – ook qua woordkeus. Halverwege het boek is er een gesprek over zjn taalgebruik.

De hoofdpersonen hebben er commentaar op. Daarna past hj zjn taal aan.”

„DE MOEDER IN MIJ WIL ZE EEN WARM BED GEVEN. MAAR ONTBERINGEN ZIJN LEUKER”

Kinderboeken en kinderboekenschrijvers worden te weinig gewaardeerd, vindt u. Frustreert u dat? „Mj persoonljk niet. Ik ben ongelooljk blj hoe het gaat, ik voel me niet miskend.

Wat ik wel vreemd vind is dat alles rond kinderboeken minder serieus wordt genomen. Onder het boekenaanbod voor volwassenen is ook heel veel pulp. Maar iedereen neemt literatuur volstrekt serieus, daar doen alle slechte boeken niets aan af. Waarom zou dat bj kinderboeken anders zjn?

Wat ik ook gek vind is dat mensen de avonturen van kinderen snel afdoen als ‘kinderachtig’, alsof ze niet ter zake doen. Maar in talkshows en interviews gaat een groot deel vaak over de kindertjd van de geïnterviewde.

En als een volwassene over zjn kindertjd vertelt, vindt iedereen dat ongelooljk bepalend voor je leven.”

vaak in je leven heb je de gelegenheid iets te maken waarvan je kunt zeggen: dit is het allerbeste wat ik kan?”

Cherrytomaatjes Woltz kjkt naar het raam dat uitkjkt op haar stadstuin.

Dicht langs het glas groeien cherrytomaatjes, en ook de vruchten van de druif zjn vanuit huis te zien. „De tuin, daar zou ik eigenljk nog wel iets meer mee willen doen.

Zoals die nu is heb ik hem geërfd toen ik het huis kocht.

Ik heb er gewoon geen tjd voor. Ik vind het fantastisch om ergens dan wél het best mogeljke te doen: dat geeft enorm veel voldoening.”

41

INTERVIEW

Piper: Hef een fakkel op tegen gletsjer van secularisme tekst Geerten Moerkerken beeld RD, Anton Dommerholt

W

ie hem ziet preken, valt de vurigheid op die Piper eigen is. Brede armgebaren, geregeld verheft hj zjn stem. Met name als hj de boodschap brengt die hj al decennia laat horen: dat God het meest verheerljkt wordt wanneer mensen hun vreugde vinden in Hem. Een-op-een is de 73-jarige predikant een andere verschjning. Terughoudend, breekbaar bjna. Het is ruim zes jaar geleden dat hj afscheid nam als voorganger van de Bethlehemgemeente in het Amerikaanse Minneapolis.

Sinds die tjd is zjn leven veranderd, vertelt Piper. „Mjn vrouw zou zeggen: ten goede. De avonden ben ik nu met haar. In het pastoraat was ik altjd beschikbaar, mensen moesten een beroep op mj kunnen doen wanneer nodig.

Dat is niet langer zo.”

Ook is er meer tjd om boeken te schrjven en internationaal te spreken, zegt de predikant. „Dat zie ik als voordelen. Maar schaduwkanten zjn er ook. Ik mis de Woordbediening in één gemeente. Om week in, week uit met dezelfde mensen het Woord te openen, heb ik als zeer waardevol ervaren. Nu spreek ik twee keer op een conferentie en dan vertrek ik weer. En je vraagt je af: Zou er nog iets gebeurd zjn? Heeft God erdoor gewerkt? Ik vind het teleurstellend om dat nu te missen; anderzjds wist ik dat het eens moest gebeuren. We kunnen niet altjd leven – tenminste, niet hier.”

De Amerikaanse theoloog spreekt in Nederland in het jaar waarin 400 jaar Dordtse synode werd herdacht. De Dordtse Leerregels die hieruit voortkwamen hadden grote invloed in zjn leven, zegt Piper. „Indirect dan, niet direct.

Ik groeide als baptist op zonder dat ik een van de gereformeerde beljdenissen kende.”

Calvinisme Dat veranderde in zjn 22e levensjaar. „God brak in mjn leven in, om me op een overweldigende manier bekend te maken met de schoonheid van het gereformeerde beljden – met Zjn soevereiniteit in mjn zaligheid. De waarheden hiervan, zoals verwoord in de vjf punten van het calvinisme, zjn de belangrjkste in mjn leven.

Hoewel ik baptist ben, wil ik gereformeerd zjn in mjn verlossingsleer.”

Nu wil de predikant „een instrument zjn in Gods hand” om deze boodschap uit te dragen. „De realiteit van een geweldig heerljke, soevereine God, Die mj verlost van de meest dodeljke vorm van verdorvenheid door mj onweerstaanbaar tot Zich te trekken en Die mj eeuwig bewaart als Zjn kind. Ik verlang ernaar dat mensen die waarheid kennen en ervaren.”

Het Nederland van vandaag is niet meer hetzelfde land als waar ooit deze gereformeerde beljdenis op schrift

42

de week

Als een ijzige gletsjer ziet hij liefdeloosheid zich uitstrekken over de wereld.

Maar zonder hoop is John Piper niet. „Er is geen duisternis te duister voor God om verandering te geven.”

zaterdag 5 oktober 2019

INTERVIEW

werd gesteld, ziet Piper. „Maar Nederland is niet het enige land en Europa niet het enige continent waar secularisme prominent aanwezig is. Amerika beweegt zich net zo snel in de verkeerde richting.”

Hoogste schat De „wortel van het probleem” ziet de predikant liggen in „het ons af keren van God en Zjn glorie als onze hoogste schat. We zeggen nee tegen de heerljkheid van God, maar omarmen –zoals Romeinen 1 het zegt– de beelden van onszelf of van andere dingen.”

De theoloog was een van de ondertekenaars van het Nashville Statement, een verklaring die in 2017 verscheen met de bedoeling een „Bjbelse visie op gender en seksualiteit” te geven. Evenals de Nederlandse vertaling die begin 2019 verscheen, riep het oorspronkeljke statement veel kritiek op vanuit de samenleving én vanuit kerkeljke kringen.

Piper signaleert dat „onderwerpen als homoseksualiteit en transgenderisme sterke aandacht hebben. Er zjn mensen die vurig pleiten voor een seksuele praktjk die zondig is. Het eerste hoofdstuk van de Romeinenbrief wjst erop dat het zoeken van beelden buiten God er ook toe kan leiden dat Hj ons overgeeft aan onze begeerten.

Daarnaast is seksualiteit een schitterende gave van God,

die Hj gegeven heeft tot Zjn eer. Het is niet verwonderljk dat de satan zich juist op deze gave richt.”

Duisternis Er is echter hoop voor de kerk in een seculiere omgeving, benadrukt de predikant. „Die ligt in de soevereiniteit van God. Juist wanneer je denkt dat de dingen er slechter voorstaan dan ooit, breekt God in. Je ziet dat in de Bjbel en in de kerkgeschiedenis. Er is geen duisternis te duister en geen slechtheid te slecht voor God om verandering te geven.”

Hj vergeljkt de eindtjd vaak met een schuivende jsgletsjer. „Die strekt zich verder en verder uit over Amerika en Europa. Ik geloof dat de situatie steeds slechter zal worden voor de Heere terugkomt. De liefde zal verkouden, zei Jezus. Maar Hj zei niet dat Apeldoorn, Amsterdam of Rotterdam de plaats moet zjn waar deze bevriest. Daarom zeg ik: Laten we allemaal de fakkel van Gods Woord nemen en die hoog opheffen om het vuur tegen de gletsjer te houden. Wie weet, kunnen we er in Gods soevereiniteit een gat in smelten, zodat de heldere zon van het Evangelie er doorheen breekt en op onze stad of op ons land schjnt.”

43

Met iets kleins grootse projecten doen.

Werken in een jong en gezellig team met volop doorgroeimogelijkheden? Wij zoeken:

AFDELING PROJECTEN

(leerling) monteur W/E werkvoorbereider/ tekenaar AFDELING SERVICE

servicetechnicus service- en onderhoudsmonteur werkvoorbereider/planner service en onderhoud

Toe aan iets nieuws? Ga snel naar

werkenbijbrandsen.nl