FUG756

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10 philharmonie zuidnederland Dmitri Liss, conductor

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

MENU

philharmonie zuidnederland Dmitri Liss, conductor

2

Credits Tracklist Programme note

EN

FR

NL

FUG 756

Recording

Artistic Director

October 26, 2018, Theater aan het Vrijthof

Stefan Rosu

MENU

Maastricht October 27, 2018, Muziekgebouw Eindhoven

Producer

October 28, 2018, Eurogress Aachen

Stefan Rosu, philharmonie zuidnederland

Live Recording English translation Sound Engineer

Peter Lockwood (except introductory text: Charles Johnston)

Jacob Händel Traduction française Catherine Meeùs

3

Fuga Libera Artistic Director

Editorial Coordinator

Jérôme Lejeune

Julien Lepièce Photography

Design

Booklet: © Simon van Boxtel, Focuss22

Stoëmp Studio

Digipak (inside): © Jean-Pierre Geusens

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

MENU

philharmonie zuidnederland Dmitri Liss, conductor

4

www.philharmoniezuidnederland.nl

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

MENU

Olga Victorova (*1960) 01

. Quinlong Azure Dragon

8’00

Dmitri Shostakovich (1906-1975) Symphony No. 10 in E minor, op. 93 .

02

03

I. Moderato

21’20

. II. Allegro

4’29

. III. Allegretto – Largo – Piú mosso

12’03

04

. IV. Andante – Allegro – L’istesso tempo 12’55

05

5

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

The principal work, Shostakovich’s Tenth Symphony, caused rapturous enthusiasm in a previous live performance and is very close to Liss’ own heart. Liss tells of the symphony’s première shortly after the death of Stalin in 1953: “In those days, it was extremely hazardous to reveal too much of yourself in a piece of music.

Shostakovich was able to manage it and for that he has my lasting and increasing admiration.

I come closer to the music’s heart each time I conduct this symphony”. The CD also includes an energetic live performance of Olga Victorova’s Quinlong Azure Dragon. This work too is close to Liss’ heart, as is the composer herself – Victorova is his wife. One more reason for philharmonie zuidnederland to pull out all the stops as they perform this work about a renowned Oriental dragon as well as Shostakovich’s masterpiece with passion and fire.

Fuga Libera

EN

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

MENU

6

FUG 756

An optimistic tragedy

MENU

The two Russian composers whose works are included on this recording seem to come from two completely different musical worlds. The difference between Olga Victorova’s Quinlong Azure Dragon and Dmitri Shostakovich’s Tenth Symphony is the disparity between composing in complete freedom and working under the tight control of repressive rulers. Victorova can go where she pleases and can make use of any musical material imaginable, whilst Shostakovich had to wait and see whether those in power appreciated his work or not; a high level of tension created by the opposing forces of obedience and rebellion is present in this Tenth Symphony, as it is in many other of his compositions.

These two works formed the programme for the concerts that the philharmonie zuidnederland gave on 26, 27 and 28 October 2018. Under their chief conductor Dmitri Liss the orchestra gave audible proof that they had progressed even further in their performance of Russian music. Olga Victorova’s Quinlong Azure Dragon, which opened the concert, and Dmitri Shostakovich’s Tenth Symphony, which concluded it, were both recorded live and were given powerfully dramatic performances. Whilst Victorova’s work is a festive overture that conjures up images of rejoicing thanks to the freedom she experiences and the pure joy of composition, Shostakovich’s Tenth Symphony is an experience that is as enlightening as it is harrowing for a Western listener. Dmitri Liss in an interview with Olga de Kort-Koulikova for deKlank, the orchestra’s magazine: “Shostakovich’s music has always been taken very much on a personal level by listeners from the Soviet and Eastern European blocs; they probably comprehend the composer’s tragedy and struggles much more easily than younger people, and they need no explanations concerning events in recent Soviet history.

Nonetheless, I have conducted Shostakovich’s music in many countries and

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

7

FUG 756

I see that his music is performed with much love and understanding throughout the world”.

MENU

The same is also true for Quinlong Azure Dragon; this work was composed by Olga Victorova, the wife of Dmitri Liss, at the request of her husband in 2012; the work enjoyed an immediate success at its premiere on 10 June 2012 by the Ural Philharmonic Orchestra under Liss. Quinlong Azure Dragon is regarded as Victorova’s signature piece in the Far East in particular; this seems logical, given that the subject of the piece is Quinlong, the blue Chinese dragon who appears in many forms in the Far East. Victorova: “Yes, he is a dragon, but also a benefactor, a miraculous mythological creature who scatters pearls and precious stones as he flies high above the lands. He appears in my work not just because he can fly: the second part of the piece is inspired by the famous Chinese festivals with their enormous dragons that people visit in their thousands. There you see these mighty creatures in their full glory”. Victorova composed the work for the Eurasia International Festival in Yekaterinburg, creating a true overture that is full of fire and thunders towards its conclusion.

8

Although Eastern influences can be perceived at various points, Victorova herself states that she followed her own intuitions as she composed the piece.

Her familiarity with Eastern attitudes to life and philosophies gives the piece an enormously appealing optimism, although neither does she deny her Russian background; traces of Stravinsky and of Shostakovich resonate through her music, which could never have been written in such a manner at the height of the Soviet regime. Even the Union of Soviet Composers finally yielded to the optimism in the final movement of Shostakovich’s Tenth Symphony.

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

Dmitri Liss: “Although it is often stated that the Tenth Symphony is about Stalin, I think that this music is concerned with greater matters than the relationship between Stalin and Shostakovich. You can write a library’s worth of books about Shostakovich, Stalin and the State. For Shostakovich, personal dramas went hand in hand with the continual struggle to preserve his honour and to find a way to survive in the political system of that time. His music is surely more concerned with life itself, with betrayal and with love — and with the effects that love has on our own lives”.

MENU

Shostakovich’s music cannot, however, be separated from his life in the Soviet Union. Although we shall never know exactly what is true and what is false, it nonetheless remains a fact that Shostakovich placed his reactions to events around him and in his personal life into music that is at times apparently deferential and at others sharply ironic and sarcastic. Shostakovich had to run the gauntlet over a period of many years in order to keep those in power happy, although he was not always successful in this. The first serious attack on his work came in January 1936: his opera Lady Macbeth of the Mtsensk District had enjoyed a great success, but an article entitled Chaos in music was published in Pravda in Stalin’s name brought not only the nationwide success of the piece to an abrupt halt but also removed the possibilities that Shostakovich enjoyed of getting his music performed. He prudently recalled his Fourth Symphony and composed a Fifth Symphony that was clearly intended to appease the Soviet authorities. The intention of the symphony’s subtitle, “The answer of a Soviet artist to justified criticism” is clear, although Shostakovich later qualified it considerably: “It must be clear to everyone what happened then. It is as if someone was beating you with a stick and says ‘it is your job to bring joy, it is your job to bring joy’, and you stand up, groaning with pain, and say ‘it is my job to bring joy, it is my job to bring joy!” The Fifth was to become one of Shostakovich’s most successful symphonies.

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

9

FUG 756

Shostakovich pulled himself once more from the depths of despair with the Tenth Symphony. It was the first piece that he composed after the death of Stalin, his tormentor, on 5 March 1953. This had been preceded by five years of relative silence for Shostakovich, as he had received an even more stinging reprimand than that of 1936 on 10 February 1948. Everything that Shostakovich had written was described as crazily sombre and neurotic and that Soviet citizens found it to be unnatural. All recordings of his music were destroyed and all of his scores were revised. From that moment until Stalin’s death Shostakovich composed not one note for public performance, devoting his energies principally to the 24 Preludes and Fugues that he composed for the pianist Tatiana Nikolayeva. It was only after Stalin’s death that he once again felt free enough to resume his symphonic work.

MENU

According to Nikolayeva, Shostakovich had made his first sketches for the Tenth Symphony already in 1951, although there is no concrete proof of this. In the book Testimony, whose English translation was published in 1979 and caused a great deal of controversy, Shostakovich noted that this symphony was about Stalin and the years of Stalin’s regime. Although there were later rumours that this story was put out to help Shostakovich’s music become better known in the West, given that a work that mocked Stalin would always find favour, the account is too fine to be classified as apocryphal. According to people who were in a position to know, Solomon Volkov’s book quotes Shostakovich literally: “But I did depict Stalin in music in my next Symphony, the Tenth. I wrote it right after Stalin’s death, and no one has yet guessed what the Symphony is about. It’s about Stalin and the Stalin years.”

10

The second movement, a scherzo, could even be a musical portrait of Stalin, although it is by no means flattering: a continuous fortissimo thunders like Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

a steamroller through a movement that lasts only four minutes. This is in total contrast to the darker Moderato, in the form of an impressive arch, that opens the symphony. Both movements finally come to seem as a long introduction to the third movement; this begins as a grim waltz that swiftly becomes a testimony of Shostakovich’s personal resurrection. The DSCH (the notes D, E flat, C, B natural) motive, a depiction of the composer’s initials in sound, appears for the first time in the Allegretto. This was described as ‘a declaration of individualism within a culture of totalitarian collectivism’. There is one other theme, a motif given to the horn, that is repeated some twelve times during the third movement, that excited people’s minds to an even greater extent: it was only when Shostakovich’s letters to his pupil Elmira Nazirova from 1953 came to light that it was realised that this motif, with its likeness to a theme from Mahler’s Das Lied von der Erde, is a depiction of Elmira. The theme EAEDA can be read — somewhat ingeniously — as E, L(a), Mi, R(e), A. Shostakovich to his beloved student: “This is the result.

Even if I had not come to this result, I would think of you all the time — whether or not this fact is notated in my worthless manuscript”.

MENU

11

This is clearly a declaration of love. Shostakovich had close relationships with two of his female students, Galina Ustvolskaya and Elmira Nazirova during the 1940s and 1950s, despite the fact that he was married to Nina Varzar until her death in 1954. His relationship with Ustvolskaya in particular, whom he taught from 1937 to 1947, went further than normal friendship, although it is unknown precisely how much further. The cellist Mstislav Rostropovich once diplomatically described the relationship as ‘tender’, although Ustvolskaya resolutely rejected the proposal of marriage that Shostakovich made her shortly after his wife’s death. Shostakovich regularly expressed his affection for her in letters during the first half of the 1950s, but this seems not to have been reciprocated. In this sense, we can also listen to the Allegretto as a bitter Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

conclusion to a chapter in which Shostakovich rid himself of these unfulfilled desires by writing about them.

MENU

The fourth movement also begins in sombre mood and Shostakovich seems to be once more in control of his emotions; the DSCH theme is clearly to be heard. Although the symphony finally concludes with an optimistic Allegro, Shostakovich ensures that a sombre undertone is nonetheless present. The Union of Soviet Composers seems to have felt the same: when the work was evaluated after its premiere in 1954, it was indeed recognised as a turning point in the history of the Soviet Union, although it was not easily to be placed in the tradition of Soviet realism that was considered acceptable. The young composer Andrei Volkonsky finally brought out the most politically acceptable description: the Tenth Symphony was an optimistic tragedy. Shostakovich’s position as the pre-eminent Soviet composer was for the moment assured.

12

Paul Janssen

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

L’œuvre centrale, la Dixième Symphonie de Chostakovitch, qui a suscité un grand enthousiasme lors de ses présentations publiques, occupe une place toute particulière dans le cœur du chef d’orchestre.

Comme l’explique Liss à propos de la création de l’œuvre en 1953, peu après la mort de Staline : « À l’époque, mettre trop de soi-même dans une œuvre était extrêmement dangereux. Chostakovitch y est cependant parvenu, pour cela il a mon éternelle et profonde admiration. Chaque fois que je dirige cette symphonie, sa musique m’est de plus en plus intime. » Le CD est complété par une interprétation énergique de Quinlong Azure Dragon de la compositrice russe Olga Victorova. Cette œuvre est également chère à Liss, tout comme l’est la compositrice : après tout, Victorova est sa femme. Une raison supplémentaire pour la philharmonie zuidnederland de se dépasser pour défendre avec passion le célèbre Dragon oriental ainsi que le chef-d’œuvre de Chostakovitch.

Fuga Libera

FR

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

MENU

13

FUG 756

Une tragédie optimiste

MENU

Les deux compositeurs russes réunis sur ce CD semblent issus d’univers totalement différents. Ce qui distingue Quinlong Azure Dragon d’Olga Victorova et la Dixième Symphonie de Dmitri Chostakovitch est la différence qui réside entre composer en toute liberté et travailler sous le joug d’un oppresseur. Victorova peut aller et venir à sa guise et traiter tous les thèmes musicaux qu’elle désire, tandis que Chostakovitch devait, pour chaque œuvre, attendre de voir si les autorités l’appréciaient. Cette tension entre obéissance et rébellion est très présente dans la Dixième Symphonie.

C’est un beau programme qui se trouvait au pupitre de la philharmonie zuidnederland les 26, 27 et 28 octobre 2018. Sous la direction de son chef permanent Dmitri Liss, l’orchestre a pu se montrer plus que jamais incontournable dans l’interprétation des partitions russes. Quinglong Azure Dragon d’Olga Victorova et la Dixième Symphonie de Chostakovitch, réunies ici dans un enregistrement live, ont fait l’objet d’une lecture dramatique et percutante. Mais où l’œuvre de Victorova se pose en ouverture festive par sa liberté et son plaisir de composition qui n’évoque que des images joyeuses, celle de Chostakovitch est une expérience aussi éclairante que poignante pour l’auditeur occidental. « Pour les auditeurs soviétiques et du bloc de l’est qui ont grandi dans un système totalitaire, la musique de Chostakovitch a toujours eu quelque chose de personnel », a déclaré Liss dans une interview donnée à Olga de Kort-Koulikova pour deKlank, le journal de l’orchestre. « Ils comprennent probablement la tragédie et la lutte du compositeur plus facilement que les jeunes, et n’ont pas besoin d’explications sur les événements récents de l’histoire soviétique. Mais j’ai dirigé Chostakovitch dans de nombreux pays, et je remarque que partout dans le monde, il est joué avec beaucoup d’amour et de compréhension. »

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

14

FUG 756

Il en va de même pour Quinlong Azure Dragon, l’œuvre d’Olga Victorova, épouse de Dmitri Liss, écrite à la demande de son mari. Cette œuvre connaît le succès depuis sa création le 10 juin 2012 par l’Orchestre philharmonique de l’Oural sous la direction de Liss. En Extrême-Orient en particulier, l’œuvre a été accueillie comme une sorte de pièce maîtresse de la compositrice. Elle porte sur Quinglong, le dragon chinois d’azur qui peut se présenter sous de nombreuses formes. « C’est un dragon, c’est vrai, mais également un bienfaiteur, a déclaré Victorova lors de la création néerlandaise de l’œuvre. Une création mythologique miraculeuse qui disperse des perles et des pierres précieuses en survolant la terre. Dans mon œuvre, il n’apparaît pas seulement en vol. La deuxième partie, par exemple, s’inspire des célèbres fêtes chinoises avec ces énormes dragons, où les gens affluent en masse. On peut y voir ces puissantes créations dans toute leur splendeur. » L’œuvre a été composée pour le Festival international Eurasia à Iekaterinbourg ; elle a été présentée en ouverture à l’occasion d’un concert plein de feu.

MENU

15

Bien que l’on puisse ci et là discerner quelques influences orientales, Victorova a écrit l’œuvre de manière tout à fait intuitive. L’attitude et la philosophie orientale ne lui sont pas étrangères et donnent à l’œuvre un optimisme extrêmement séduisant. La compositrice ne nie pas non plus ses origines russes et l’ombre de compositeurs comme Igor Stravinsky et certainement Dmitri Chostakovitch plane au-dessus de ces notes qui n’auraient certainement pas pu être écrites du temps du régime soviétique. L’Union des compositeurs soviétiques finit après tout par céder devant l’optimisme du dernier mouvement de la Dixième Symphonie de Chostakovitch… « Bien que l’on dise souvent que la Dixième Symphonie parle de Staline, il me semble que cette musique porte sur bien plus que sur la seule relation entre

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

Staline et Chostakovitch, explique Dmitri Liss dans l’interview mentionnée précédemment. On pourrait écrire une pleine bibliothèque sur Chostakovitch, Staline et l’État. Dans la vie du compositeur, les drames personnels sont intrinsèquement liés à la lutte qu’il dut mener pendant des années pour conserver son honneur et trouver le moyen de survivre au sein du système. Mais sa musique ne parlet-elle pas également de la vie, de la trahison et de l’amour ? Et de ce qui arrive à l’amour dans notre vie ? »

MENU

L’œuvre de Dmitri Chostakovitch ne peut être abordée sans tenir compte des circonstances de sa vie en Union soviétique. Bien que nous ne puissions savoir avec précision ce qui est vrai et ce qui ne l’est pas, il n’en demeure pas moins que le compositeur réagissait par sa musique aux événements, courbant parfois l’échine, se montrant parfois ironique et sarcastique. Toute sa vie, Chostakovitch dut louvoyer pour tenter de satisfaire ceux qui étaient au pouvoir, pas toujours avec succès. La première attaque sérieuse contre son œuvre se produisit en janvier 1936. Son opéra Lady Macbeth du district de Mtsensk connut un grand succès, mais le tristement célèbre article Chaos qui remplace la musique, écrit sous les ordres de Staline et publié dans Pravda, marqua la fin de la louange nationale et des chances pour le compositeur de faire jouer son œuvre. Il retira prudemment sa Quatrième Symphonie et en écrivit une cinquième qui semblait avoir été composée sous les ordres des autorités soviétiques. Son sous-titre « Réponse d’un artiste soviétique à une juste critique » en dit long, bien que Chostakovitch le nuancerait considérablement par la suite. « Tout le monde doit savoir ce qui se passe là-bas. C’est comme si quelqu’un vous frappait avec un bâton et vous disait : c’est votre travail d’apporter de la joie, et que vous vous leviez, gémissant, et disiez : c’est mon travail d’apporter de la joie, c’est mon travail d’apporter de la joie ! » L’œuvre resterait l’une des plus réussies du compositeur.

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

16

FUG 756

Avec la Dixième Symphonie, Chostakovitch sortit d’une nouvelle période éprouvante. C’est la première œuvre qu’il écrivit après la mort de son bourreau Joseph Staline, le 5 mars 1953. Il était resté relativement silencieux pendant cinq ans, car le 10 février 1948, il avait reçu une réprimande plus sévère encore qu’en 1936.

Tout ce que Chostakovitch avait pu composer était décrit comme « terriblement sombre et névrosé » et « contre-nature pour les citoyens soviétiques ». Tous les enregistrements de ses œuvres durent être détruits et les partitions révisées. En guise de protestation, Chostakovitch ne composa plus une seule note pour être donnée en public jusqu’à la mort de Staline et se consacra aux 24 Préludes et Fugues pour la pianiste Tatiana Nikolaïeva. Ce n’est qu’après la mort de Staline qu’il se sentit libéré et put à nouveau écrire pour l’orchestre.

MENU

Selon la pianiste, il avait fait de premières esquisses pour la Dixième Symphonie dès 1951, mais nous n’en possédons aucune preuve. Dans le livre controversé Témoignage de Solomon Volkov, dont la traduction anglaise publiée en 1979 fit beaucoup de bruit, Chostakovitch explique que cette symphonie traite « de Staline et des années du régime stalinien ». Bien que de mauvaises langues ont prétendu plus tard que cette histoire avait contribué à faire connaître la musique de Chostakovitch en Occident – une œuvre rendant Staline ridicule ne pouvait qu’être appréciée –, elle est trop belle pour être considérée comme apocryphe. Et d’après les gens qui pouvaient être au courant, le livre de Volkov cite les paroles exactes du compositeur : « J’ai dépeint Staline en musique dans ma symphonie suivante, la dixième. Je l’ai écrite juste après la mort de Staline, et personne n’a encore deviné de quoi il s’agissait. Elle porte sur Staline et les années Staline. »

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

17

FUG 756

Le deuxième mouvement, un scherzo, serait même un portrait musical de Staline.

Et il n’est pas flatteur : un fortissimo continu gronde comme un rouleau compresseur dans ce mouvement qui ne dure que quatre minutes. Il se poste en contraste frappant avec le Moderato plus sombre, qui prend la forme d’un immense arc, avec lequel la symphonie commence. Les deux mouvements semblent finalement être un long prélude au troisième mouvement, qui commence comme une valse sinistre, mais semble bientôt se muer en témoignage de la résurrection personnelle de Chostakovitch. Dans cet Allegretto, le motif DSCH (ré-mi bémol-do-si bécarre, une mise en notes des initiales du compositeur) apparaît pour la première fois. L’acte de Chostakovitch fut décrit comme « une déclaration d’individualisme dans une culture de collectivisme totalitaire ». Un autre motif, cependant, un motif au cor répété douze fois au cours du troisième mouvement, occupa les esprits plus encore. Ce n’est que lorsque la correspondance de Chostakovitch avec son élève Elmira Nazirova (1953) fut mise au jour que ce motif, qui présente une similitude avec le thème du Chant de la terre de Mahler, apparut comme une représentation de la jeune fille. Avec un peu d’imagination, on peut lire le thème EAEDA comme E-L(a)-Mi-R(é)-A. Chostakovitch écrivit à sa chère élève : « Voilà le résultat. Même si je n’y étais pas arrivé, je penserais tout le temps à toi – que ce fait soit consigné ou non dans mon manuscrit sans valeur. »

MENU

18

On peut le lire comme une déclaration d’amour, et c’était bien le cas. Au cours des années 1940 et 1950, Chostakovitch entretint des relations assez étroites avec deux de ses étudiantes, Galina Oustvolskaïa et Elmira Nazirova, malgré le fait qu’il resta marié avec Nina Varzar jusqu’à la mort de cette dernière en 1954. Sa relation avec Oustvolskaïa en particulier, qu’il garda sous son aile de 1937 à 1947, alla au-delà d’une amitié normale, bien que nul ne sache exactement jusqu’où. Le violoncelliste Mstislav Rostropovitch qualifia un

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

jour très diplomatiquement leur relation de « tendre », bien qu’Oustvolskaïa rejeta résolument la demande en mariage de Chostakovitch peu après la mort de son épouse. Chostakovitch semble avoir eu aussi peu de succès avec Nazirova. Dans la première moitié des années 1950, il lui exprima régulièrement son affection dans des lettres, mais ses sentiments ne semblent pas avoir été réciproques.

Ainsi, l’Allegretto peut également être entendu comme l’amère conclusion d’un chapitre dans lequel Chostakovitch réprima son désir inassouvi.

MENU

Dans le quatrième mouvement, qui commence aussi sombrement, Chostakovitch semble reprendre les choses en main et le thème DSCH revient en force. Mais bien que la symphonie s’achève sur un Allegro optimiste, les nuances sombres caractéristiques de Chostakovitch demeurent toujours présentes. L’Union des compositeurs soviétiques pensait visiblement la même chose, car lorsqu’on mit l’œuvre à l’épreuve après sa création en 1954, elle fut reconnue comme marquant un tournant dans l’histoire de l’Union soviétique, mais on ne put l’inscrire en bonne place dans la tradition tant désirée du réalisme soviétique. Le jeune compositeur Andreï Volkonski proposa finalement la description la plus acceptable sur le plan politique : la Dixième Symphonie était une « tragédie optimiste ». La position de Chostakovitch en tant que principal compositeur soviétique était à nouveau assurée.

19

Paul Janssen

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

Het voornaamste werk is Sjostakovitsj' Tiende Symfonie, een stuk dat Liss na aan het hart ligt en dat tijdens deze live-opname al groot enthousiasme teweeg bracht. ‘Het was destijds levensgevaarlijk om teveel van jezelf te laten zien in een muziekwerk’, aldus Liss over de symfonie die kort na de dood van Stalin in 1953 in première ging. ‘Dat hij dat toch voor elkaar kreeg, heeft mijn bewondering voor hem alleen maar doen toenemen. Iedere keer als ik de symfonie dirigeer, wordt het werk intiemer voor mij.’ De cd wordt gecompleteerd door een even enerverende live-opname van Quinlong Azure Dragon van de Russische componiste Olga Victorova. Ook met haar en dit werk, waarin de wereld van Sjostakovitsj en Stravinsky niet ver weg is, heeft Liss een bijzondere band. Victorova is zijn echtgenote.

Een extra reden voor philharmonie zuidnederland om alles uit de kast te halen en zowel de beroemde Oosterse draak als Sjostakovitsj’ meesterwerk vol vuur neer te zetten.

Fuga Libera

NL

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

MENU

20

FUG 756

Een optimistische tragedie

MENU

Hoewel het programma op deze cd twee Russische componisten verenigt, lijken ze uit totaal andere werelden te komen. Het verschil tussen Quinlong Azure Dragon van Olga Victorova en de Tiende Symfonie van Dmitri Sjostakovitsj is het verschil tussen componeren in volledige vrijheid en werken onder het knellende juk van onderdrukkende machthebbers. Victorova kan gaan en staan waar ze wil en elk denkbaar muzikaal thema aanpakken, terwijl Sjostakovitsj elke keer weer moest afwachten of de machthebbers zijn creaties konden appreciëren.

Die spanning tussen volgzaamheid en rebellie is ook in de Tiende Symfonie sterk aanwezig.

Het was een mooi programma dat op 26, 27 en 28 oktober 2018 op de lessenaar van philharmonie zuidnederland stond. Onder leiding van chef-dirigent Dmitri Liss liet het orkest horen dat het wederom gegroeid was in het onontkoombaar vertolken van Russische partituren. De concertopening Quinlong Azure Dragon van Olga Victorova en de afsluitende Tiende Symfonie van Dmitri Sjostakovitsj, hier in een live-registratie verenigd op cd, kregen een even dramatische als krachtige lezing. Maar waar het werk van Victorova door de vrijheid en het componeerplezier een feestelijke ouverture is die louter vreugdevolle beelden oproept, is de Tiende Symfonie van Sjostakovitsj ook voor de Westerse luisteraar een even verhelderende als schrijnende ervaring. ‘Voor de Sovjet- en Oostblokluisteraars die in hetzelfde totalitaire systeem zijn opgegroeid heeft de muziek van Sjostakovitsj altijd al iets persoonlijks gehad’, verklaart Dmitri Liss in een interview met Olga de Kort-Koulikova in deKlank, het tijdschrift van het orkest. ‘Zij begrijpen de tragedie en de strijd van de componist waarschijnlijk iets gemakkelijker dan de jongeren, en hebben geen uitleg nodig wat de gebeurtenissen uit de recente Sovjetgeschiedenis betreft. Maar ik heb Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

21

FUG 756

Sjostakovitsj in vele landen gedirigeerd, en merk dat hij overal ter wereld met veel liefde en begrip wordt gespeeld.’

MENU

Dat geldt ook voor Quinlong Azure Dragon, het werk dat Olga Victorova, echtgenote van Dmitri Liss, in 2012 op verzoek van haar man schreef. Vanaf de première op 10 juni 2012 bij het Ural Philharmonic Orchestra onder leiding van Liss is dit werk een succes. Vooral in het Verre Oosten is het werk van Victorova omarmd als een soort signature piece van de componiste. Logisch, het onderwerp van compositie is Quinlong, de azuren Chinese draak die in vele gedaanten in het Verre Oosten voorkomt. ‘Het is een draak, dat klopt, maar ook een weldoener’, verklaarde Victorova bij de Nederlandse première van het werk. ‘Een wonderlijke, mythologische creatie die al vliegend boven het land parels en zeldzame stenen rondstrooit. In mijn werk komt hij trouwens niet alleen tijdens zijn vlucht voor.

Het tweede deel is bijvoorbeeld geïnspireerd op de beroemde Chinese feesten met die enorme draken – waar mensen massaal op afkomen. Daar zie je deze krachtige creaties in hun volle glorie.’

Victorova componeerde het werk voor het internationale festival Eurasia in Jekaterinenburg en maakte er een echte ouverture van die vol vuur voort dendert.

22

Hoewel hier en daar Oosters aandoende invloeden te ontwaren zijn, schreef Victorova het werk naar eigen zeggen geheel intuïtief. De oosterse levenshouding en filosofie is haar daarbij niet vreemd. Het geeft het werk een enorm aansprekend optimisme. Ondertussen loochent ze haar Russische achtergrond niet en resoneren de sporen van componisten als Igor Stravinsky en zeker ook Dmitri Sjostakovitsj door de noten die tijdens de hoogtijdagen van het Sovjetregime absoluut niet geschreven hadden kunnen worden. De Unie van Sovjet Componisten zwichtte immers uiteindelijk ook voor het optimisme in het laatste deel van Sjostakovitsj’ Tiende Symfonie.

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

‘Hoewel vaak wordt gezegd dat de Tiende Symfonie over Stalin gaat, vind ik dat deze muziek veel groter is dan alleen maar de relatie tussen Stalin en Sjostakovitsj’, zei chef-dirigent Dmitri Liss in het eerder genoemde interview over het werk van Dmitri Sjostakovitsj. ‘Je kunt een boekenkast vol schrijven over Sjostakovitsj, Stalin en de Staat. In het leven van de componist gingen persoonlijke drama’s hand in hand met de jarenlange strijd om zijn eer te behouden en een manier te vinden om in het bestaande systeem te overleven. Maar gaat zijn muziek dan ook niet over het leven zelf, het verraad en de liefde? En over wat er met de liefde in ons leven gebeurt?’

MENU

Het oeuvre van Dmitri Sjostakovitsj is hoe dan ook niet los te zien van zijn leven in de Sovjet-Unie. Al zullen we nooit precies weten wat nu waar is en wat niet, feit blijft dat de componist met zijn noten reageerde op de gebeurtenissen om hem heen en in zijn eigen leven. Soms schijnbaar buigend, soms scherp ironisch en sarcastisch. Sjostakovitsj had al die jaren spitsroeden moeten lopen om de machthebbers tevreden te stellen. Met wisselend resultaat. De eerste serieuze aanval op zijn werk vond plaats in januari 1936. Zijn opera Lady Macbeth uit het district Mtsensk was een groot succes, maar het beroemde uit naam van Stalin geschreven artikel Chaos in plaats van Muziek in de Pravda maakte een einde aan de nationale jubel. En aan de mogelijkheden voor Sjostakovitsj om het werk uitgevoerd te krijgen. Hij trok wijselijk zijn Vierde Symfonie terug en hij schreef een Vijfde Symfonie die schijnbaar op de hand van de Sovjetautoriteiten was. De ondertitel ‘het antwoord van een Sovjetartiest op gerechtvaardigde kritiek’ sprak boekdelen, al zou Sjostakovitsj deze ondertitel later behoorlijk nuanceren. ‘Het moet toch voor iedereen duidelijk zijn wat daar gebeurt. Het is alsof iemand je met een stok slaat en zegt: het is jouw taak om vreugde te brengen, het is jouw taak om vreugde te brengen, en je staat op, kreunend, en zegt: het is mijn taak om vreugde te brengen, het is mijn taak om vreugde te brengen!’ Het werd een van Sjostakovitsj’ meest succesvolle symfonieën.

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

23

FUG 756

Ook met de Tiende Symfonie kroop Sjostakovitsj weer uit een diep dal. Het is het eerste werk dat Sjostakovitsj schreef na de dood van zijn kwelgeest Josef Stalin op 5 maart 1953. Daarvoor was het vijf jaar betrekkelijk stil geweest rond de componist, want op 10 februari 1948 kreeg Sjostakovitsj een nog stevigere reprimande dan de beruchte aanval van 1936. Alles wat Sjostakovitsj geschreven had, werd omschreven als ‘krankzinnig somber en neurotisch’ en ‘tegennatuurlijk voor de Sovjetburgers’. Alle opnamen van zijn werk moesten worden vernietigd en alle partituren werden herzien. Tot de dood van Stalin componeerde Sjostakovitsj uit stil protest geen noot meer voor publieke uitvoeringen en wijdde hij zich vooral aan de 24 preludes en fuga’s voor pianiste Tatiana Nikolayeva. Pas na de dood van Stalin pakte hij ‘bevrijd’ de symfonische draad weer op.

MENU

Voor de Tiende Symfonie zou hij volgens Nikolayeva al in 1951 de eerste schetsen hebben neergezet, maar daar bestaat verder geen bewijs van. In het omstreden boek Testimony, waarvan de in 1979 verschenen Engelse vertaling veel stof deed opwaaien, liet Sjostakovitsj optekenen dat deze symfonie handelde over ‘Stalin en de jaren van Stalins regime’. Alhoewel boze tongen later beweerden dat dit verhaal in de wereld was geholpen om de muziek van Sjostakovitsj in het westen meer bekendheid te geven – een werk dat Stalin belachelijk maakt zou immers in de smaak vallen – is het te mooi en te leuk om het als apocrief terzijde te schuiven. En volgens mensen die het weten kunnen, citeert het boek van Solomon Volkov werkelijk de componist: ‘But I did depict Stalin in music in my next Symphony, the Tenth. I wrote it right after Stalin’s death, and no one has yet guessed what the Symphony is about. It’s about Stalin and the Stalin years.’

24

Het tweede deel, een scherzo, zou zelfs een muzikaal portret van Stalin zijn.

En het is geen vleiend portret: een doorlopend fortissimo dendert als een stoomwals door dit slechts vier minuten durende deel. Het staat zo in schril Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

contrast met het donkere Moderato, gevat in de vorm van een indrukwekkende boog, waarmee deze symfonie begint. Beide delen lijken uiteindelijk een lange opmaat voor het derde deel, dat begint als een grimmige wals, maar dat al snel een getuigenis van de persoonlijke wederopstanding van Sjostakovitsj lijkt te worden. In dit Allegretto komt voor het eerst het motief DSCH (de noten D-EsC-B) voor, een verklanking van de initialen van de componist. ‘Een verklaring van individualisme in een cultuur van totalitair collectivisme’ is Sjostakovitsj’ daad wel genoemd. Toch was er een ander motief, een hoornmotief dat gedurende het derde deel twaalf keer herhaald wordt, dat de gemoederen nog meer bezighield.

Pas met het boven water komen van correspondentie uit 1953 van Sjostakovitsj met zijn leerlinge Elmira Nazirova bleek dat dit motief, dat verwantschap vertoont met een thema uit Mahlers Das Lied von der Erde, staat voor Elmira. Het thema EAEDA laat zich met enige creativiteit lezen als E, L(a), Mi, R(e), A. Sjostakovitsj schreef aan zijn geliefde studente: ‘Dit is het resultaat. Zelfs als ik niet tot dit resultaat gekomen was, zou ik constant aan je denken – of dit feit nu wel of niet in mijn waardeloze manuscript opgetekend is.’

MENU

25

Het laat zich lezen als een als een liefdesverklaring, en dat was het ook.

Gedurende de jaren veertig en vijftig van de twintigste eeuw onderhield Sjostakovitsj vrij warme relaties met twee van zijn studentes, Galina Oestvolskaya en Elmira Nazirova. Dit ondanks het feit dat hij tot haar dood in 1954 gewoon getrouwd was met Nina Varzar. Vooral zijn relatie met Oestvolskaya, die hij van 1937 tot 1947 onder zijn hoede had, ging verder dan een normale vriendschap.

Al weet niemand precies hoe veel verder. De cellist Mstislav Rostropovitsj omschreef de band tussen de twee ooit eens diplomatiek als ‘teder’, maar een huwelijksaanzoek van Sjostakovitsj kort na de dood van zijn echtgenote wees Oestvolskaya resoluut af. Ook met Nazirova had Sjostakovitsj overigens weinig succes. In de eerste helft van de jaren vijftig sprak Sjostakovitsj in brieven Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

regelmatig zijn affectie voor haar uit, maar die werd niet werkelijk beantwoord.

In die zin is het Allegretto ook te beluisteren als een bittere afsluiting van een hoofdstuk waarin Sjostakovitsj zijn onvervulde verlangen van zich af schrijft.

MENU

In het vierde deel, dat wederom somber begint, lijkt Sjostakovitsj het heft zelf weer in handen te nemen en keert het DSCH-thema prominent terug. Maar hoewel de symfonie uiteindelijk in een optimistisch Allegro eindigt, blijft de bij Sjostakovitsj immer sombere ondertoon aanwezig. Dat vond de Unie van Sovjet Componisten blijkbaar ook. Want toen men dit werk na de première in 1954 toetste, werd het wel herkend als een keerpunt in de geschiedenis van de Sovjet-Unie, maar kon men het niet goed plaatsen in de traditie van het zo gewenste sovjetrealisme.

De jonge componist Andrei Volkonsky kwam uiteindelijk met de politiek meest acceptabele omschrijving: de Tiende Symfonie was een ‘optimistische tragedie’.

De positie van Sjostakovitsj als meest vooraanstaande Sovjetcomponist was voorlopig weer gewaarborgd.

26

Paul Janssen

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

MENU

27

philharmonie zuidnederland

For even more great music visit www.outhere-music.com/en/labels/fugalibera

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756

MENU

28

Fuga Libera

Olga Victorova • Quinlong Azure Dragon, Dmitri Shostakovich • Symphony No. 10

FUG 756