Doktrina - Zuzenbide Zibila - Zati orokorra

A. L贸pez, V. L. Mont茅s (koord.)

Zuzenbide zibila. Zati orokorra 3. argitaraldia

Deustuko Unibertsitatea

ZUZENBIDE ZIBILA. ZATI OROKORRA 3. argitaraldia

A. López, V. L. Montés (koordinatzaileak)

ZUZENBIDE ZIBILA. ZATI OROKORRA 3. argitaraldia

2002 Deustuko Unibertsitatea Bilbo Jatorrizko izenburua: Derecho civil. Parte general Itzultze lan honek IVAP/HAEEren laguntza jaso du.

Liburu hau Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren laguntzaz argitaratu da.

Zuzenbide Saila, zk.

F. Capilla Roncero dk. §§ 1.a eta 2.a §§ 20.etik 27.era §§ 63.etik 66.era

A. M. López López dk. § 45 §§ 50.etik 53.era §§ 55.etik 57.era

V. L. Montés Penadés dk.

E. Roca i Trías dk.

§§ 10.etik 19.era §§ 28.etik 30.era §§ 31.etik 39.era §§58.etik 62. era

§§ 3.etik 9.era §§ 46.etik 49.era Mª R. Valpuesta Fernández dk. §§ 40.etik 44.era §§ 54.a

Eskubide guztiak erreserbaturik daude. Debekatuta dago, legearen arabera, argitalpen hau bikoiztea, biltzea edo igortzea, ez osorik, ez zatika, ezta inolako bitarteko edo prozedura teknikoren bidez ere, argitaratzaileen esanbidezko baimenik gabe.

2. argitaraldia Koordinatzaileak: Anjel Lobera, Andres Urrutia Itzultzaileak: Miren Dobaran, Jabier Etxebarria, Koldo Isusi, Begoña Landa, Esther Urrutia 3. argitaraldi honen egokitzaileak: Jabier Arrieta, Ana Otadui, Anjel Lobera, Andres Urrutia, Esther Urrutia © Tirant lo Blanch © F. Capilla Roncero, A.M. López y López, V. L. Montés Penadés, E. Roca I Trías, Mª R. Valpuesta Fernández Euskarazko itzulpena: © Deustuko Unibertsitatea. Euskal Gaien Institutua 1. postakutxa - 48080 Bilbo www.deusto.es publicaciones@deusto.es I.S.B.N.: Legezko gordailua: Inprimatzailea: Artes Gráficas Rontegui, S.A.L. Ribera de Erandio Etorbidea, 4 - 48950 Erandio (Bizkaia)

LABURDURAK AAEE AAJL

Autonomia-erkidegoak Administrazioarekiko Auzibideen Jurisdikzioari buruzko Legea

Euskal Herriko Foru Zuzenbidearen Legea

EHFZL EIAE

Europako IkatzAltzairuaren Erkidegoa Zergei buruzko Lege Orokorra

ZLO

AURKIBIDEA ZUZENBIDE ZIBILA Lehenengo gaia. ZUZENBIDE ZIBILA...................................................................... §1. Zuzenbide zibilaren kontzeptua.— 1. Antolamendu juridikoa bere osotasunean eta Zuzenbide zibila.— 2. Etengabeko bilakaera izan duen Zuzenbide zibilaren kontzeptua: A) Abiapuntua: Ius civilea; B) Pribatizazioa; C) Zuzenbide zibila eta Zuzenbide erkidea; D) Naziokotzea; E) Estatalizazioa.— 3. Legeria zibila.— §2. Zuzenbide zibilak araututako gizarte errealitatea.— 4.

Zuzenbide zibila eta zuzenbide pribatu bereziak.— 5. Zuzenbide zibila, Pertsonari buruzko zuzenbidea.— 6. Zuzenbide zibilaren edukia.

Bigarren gaia. ESPAINIAKO ZUZENBIDE ZIBILAREN ERAKETA HISTORIKOA (I). KODEGINTZA......... §3. Kodegintza. 7. Kodegintzaren esangura.— 8. Kodegintzaren aurrekariak.— §4. Zuzenbide pribatua eta Konstituzioa. 9. Zuzenbide pribatu eta Konstituzioaren arteko harremanen azalpena.— 10. Kodegintzaren helburuak: A) Bakoizkeria juridikoa gainditzea; B) Zuzenbidea bakuntzea.— § 5.

Kodegintza Espainian.— 11. Bilduma Berriberria.— 12. Konstituzioa eta araubide zibilaren antolaketa.—13. Kode Zibilaren proiektuak: A) Ekimen ofizialekoak; B) Proiektu pribatuak; C) Lege berezi orokorrak.

Hirugarren gaia. ESPAINIAKO ZUZENBIDE ZIBILAREN ERAKETA HISTORIKOA (II). KODE ZIBILA........ §6. Kode Zibila.— 14. 18751888 Oinarri Legearen aurreko etapa.— 15. Oinarri-legeari buruzko eztabaida: A) Alonso Martínezek egindako oinarri-legearen proiektua; B) F. Silvelaren proiektua (1885).— 16. Sistema zibilaren antolaketa 1888ko Oinarri Legean.— 17. Kode Zibilaren egitura eta ezaugarriak: A) Kode Zibila indarrean jartzea; B) Kode Zibilaren egitura; C) Kode Zibilaren ezaugarriak.— §7. Kode Zibila eta antolamendu zibila.— 18. Kode Zibila eta lege bereziak: A) Kode Zibilaren baitara bildutako oinarriak garatzen dituzten legeak; B) Kode Zibila aldarazten duten legeak; C) Kode Zibilaren salbuespen diren legeak; D) Kode Zibilaren lege osagarriak, Kodean xedatzen ez diren atal zibilak arautzen dituztenean; E) Kode Zibilaren atalak indargabetzen dituzten legeak, indargabeturik geratzen diren atal horiek extra codicem lege bereziek arautzen dituztenean.— 19. Kode Zibilak gaur egun duen esangura.

Laugarren gaia. ZUZENBIDE ZIBIL ERKIDEA ETA AUTONOMIETAKO ZUZENBIDE ZIBILA.................... §8. Bitarteko sistemaren eragingarritasuna: Kode Zibila eta Foru zuzenbideak.— 20. Oinarri Legeak eratorritako sistema: eranskinak.— 21. Bitarteko sistemaren aldaketa: konpilazio sistema: A) Zuzenbide zibilari buruzko 1946ko Kongresua; B) Zuzenbide zibilari buruzko konpilazioak, C) Konpilazio eta Kode Zibilaren arteko harremanak.— §9. Zuzenbide zibila antolatzeko eredu autonomikoa. 22. Antolamendu zibilaren egitura eredu autonomikoan: A) Antolamendu zibilaren egitura; B) Autonomia-erkidegoetako eskumenen mugak; C) Espainiako sistema zibila; D) Estatuaren eskumen esklusiboak.— 23. Estatuaren eta autonomia-erkidegoen antolamendu zibilen arteko harremanak: A) Zuzenbidea aplikatzeko irizpideak; B) Ordeztailetasun harremanak.

ZUZENBIDEAREN ITURRIAK Bosgarren gaia. ZUZENBIDEAREN ITURRIAK (I). OROKORREAN............................. §10. Zuzenbideiturrien kontzeptua.— 24. Formalismoa eta errealismoa, «Zuzenbidearen iturri» adierazmoldean: A) Iturri-sistema, Kode Zibila argitaratu eta gero; B) Iturriei buruzko arauketa, atariko titulua eraldatu ondoren (197374); C) KZren 1. art.ak ezartzen duen iturri-sistemaren kritika.

— 25. Zuzenbideiturrien kontzeptua eta esangura, 1978ko Konstituzio eta EEEri atxikitzeko Itunaren

ondoren.— 26. Zuzenbidearen iturria, egintza juridikoa eta egitate juridikoa.— §11. Konstituzioak iturriei buruz egiten duen arauketa.— 27. Konstituzioa arau gisa.— 28. EKk antolamendu juridikoa eratzeko duen eragingarritasuna: A) EKren zuzeneko eragingarritasuna; B) Iturriak EKren arabera; C) KZren atariko tituluak dituen eginkizun eta indarra.— 29. Iturrien egituraketa.

Seigarren gaia. ZUZENBIDEAREN ITURRIAK (II). LEGEA........................................ §12. Legea, Zuzenbidearen iturria.— 30. Legea orokorrean. Lerrun arazoak.— 31. Nazioarteko itunak.— 32. EEEren «Zuzenbide eratorria». Arazoak.— §13. Lege motak.— 33. Lege organikoak, harmonizazio legeak eta oinarri-legeak.— 34. Lege arruntak eta beraien zuzeneko eragingarritasuna.

— 35. AAEEen legeak.— 36. Erregelamenduak.— §14. Legearen balio arauemailea.— 37. «Lege lerruna eta indarra».— 38. Lege-erreserba.— 39. Legegintzazko dekretuak.— 40. Dekretulegeak.

Zazpigarren gaia. ZUZENBIDEAREN ITURRIAK (III). BESTE ITURRI BATZUK....................... §15. Ohitura.— 41. Ohituraren esparrua eta indarra.— 42. Ohituraren ezaugarriak, Zuzenbidearen iturri den aldetik.— 43. Ohitura motak.— 44. Negozio usadioak eta horien eginkizunak.— §16.

Zuzenbidearen printzipio orokorrak.— 45. Ezaugarri nagusiak eta izaera.— 46. Zuzenbidearen printzipio orokorren balioa eta eginkizunak.— §17. Lan arazoei buruzko negoziazio kolektiboa.— 47.

Hitzarmen kolektiboa, Zuzenbidearen iturri. Ezaugarriak eta iturri-sisteman duen maila.

Zortzigarren gaia. JURISPRUDENTZIA..................................................................... §18. Jurisprudentzia Espainiako Konstituzioan eta Kode Zibilaren Atariko Tituluan.— 48.

Jurisprudentziaren kontzeptua.— 49. Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentzia: konstituziotasun kontrola eta legezkotasun kontrola.— §19. Auzitegi Gorenaren jurisprudentzia.— 50. «Legezko doktrina» kontzeptuaren eraketa eta deformazioa.— 51. Jurisprudentzia eta iturri-sistemaren garrantzia.— 52. Jurisprudentzia eta doktrina. Erregistro eta Notariotzaren Zuzendaritza Nagusiaren ebazpenak.

ARAUEN INTERPRETAZIO ETA APLIKAZIOA Bederatzigarren gaia. ARAUAK APLIKATZEA (I). INTERPRETAZIOA....................... §20. Arauak aplikatzea, orokorrean. 53. Zuzenbidea aplikatzean agertzen diren arazorik garrantzitsuenak.— 54. Zuzenbidea aplikatzeko modu desberdinak.— 55. Zuzenbidea aplikatzeko «urrats logikoak»: A) Silogismoa; B) Egitatea; C) Aplika daitekeen araua bilatu eta aukeratzea; D) Subsuntzioa; E) Ondorio juridikoa zehaztea.— §21. Arauak interpretatzea. 56. Interpretatzeko beharra: A) Interpretazioaren esanahia; B) Interpretazioaren beharrizana. «In claris non fit interpretatio»; C) Interpretazioari buruzko arauak.— 57. Interpretazioaren egitura: A) Interpretatzailea; B) Objektua; C) Helburua edo emaitza; D) Interpretatzeko tresnak.— 58.

Interpretatzeko «elementu» edo irizpideak: A) Hitzez-hitzezko esangura; B) Irizpide historikoa; C) Elementu sistematikoa; D) Erregela logikoak; E) Elementu teleologikoa; F) Elementu soziologikoa.— 59. Interpretazioaren emaitza.

Hamargarren gaia. ARAUAK APLIKATZEA (II). INTEGRAZIOA............................... §22. Hutsuneak integratzea. 60. Integrazioa: A) Antolamendu juridikoaren osotasuna; B) Lege hutsuneak. Antolamendu juridikoaren mailaketa; C) Integrazio teknikak: autointegrazioa eta heterointegrazioa.— §23. Analogia. 61. Analogia: A) Kontzeptua eta oinarriak, B) Analogia motak; C) Baldintzak; D) Mugak: a) Zigor-arloko arauak, eta zigorrak ezartzen dituzten arau zehatzaileak; b) Salbuespeneko arauak; c) Aldi baterako legeak.— §24. Ekitatea. 62. Ekitatea: A) Kode Zibilaren 3.2 artikulua; B) Ekitatea balorazio irizpide gisa; C) Ekitatea eta legearen zorroztasuna biguntzeko epaileek duten ahalmena; D) Ekitatea eta kontzeptu juridiko zehaztugabeak; E) Ekitatea, epailearen erabakimen gisa.— §25. Ordeztailetasuna. 63. Ordeztailetasuna: A) Ordeztailetasuna, Zuzenbide orokorra eta Zuzenbide berezia. Beste arau batzuetara jo beharra, B) Ordeztailetasuna, Zuzenbide erkidea eta Zuzenbide bereziak: a) Kode Zibilaren 4.3 artikulua; b) Kode Zibilaren ordeztailetasun orokorraren esparrua; c) Atariko tituluaren ordeztailetasuna.

Hamaikagarren gaia. ARAUEN ERAGINGARRITASUNA........................................... §26. Arau juridikoen eragingarritasuna.— 64. Arauak betetzea: A) Arauak betetzeko eginbehar orokorra; B) Arauak ez jakitearen barkaezintasuna; C) Arauak jakiteko eginbeharra. «Iura novit Curia»; D) Zuzenbidean okerrak duen garrantzia.— 65. Arauak baztertzea.— §27. Arauak haustea.— 66. Arauak ez betetzea: arau-haustea.— 67. Arauei itzuri egitea: lege-maula.— 68. Arau-haustearen ondoriozko zehapenak.— 69. Legearen aurkako egintzen deuseztasuna.

Hamabigarren gaia. ARAUEN INDARRALDIA ETA ERAGINGARRITASUN ESPARRUA.........................................

28. Indarraren hasiera eta amaiera.— 70. Arauak indarrean jartzea.— 71. Arauak indarrik gabe uztea.

Isilbidezko indargabetzea.— §29. Arauen indarraldia.— 72. Arauen atzeraeragina eta atzeraeraginik eza.— 73. Espainiako Konstituzioaren 9.3 artikuluko atzeraeraginezerako bermea.— 74. Zuzenbide iragankorra: antolaketarako gakoak.— 75. Kode Zibilaren xedapen iragankorrak: A) Xedapen iragankorrak eratzen dituzten printzipioak; B) Antolaketarako oinarrizko erregelak.— §30. Arauen indar berezia.— 76. Lurralde indarraren esparrua zehaztea.— 77. Nazioarteko zuzenbide pribatua.— 78. Eskualde arteko Zuzenbidea.

PERTSONARI BURUZKO ZUZENBIDEA Hamahirugarren gaia. PERTSONAREN IDEIA: ERAKUNDE IZAERAKO ESANGURA........................................ §31. Pertsona kontzeptua.— 79.— Pertsona kontzeptuaren erakuntza juridikoa.— 80. Pertsonaren garrantzia eta babesa.— 81. Giza eskubideak, oinarrizko eskubideak eta nortasun eskubideak.— §32.

Gaur egungo marko juridikoa.— 82. Konstituzioaren 10. artikulua: A) Manuaren esanahia; B) Arau horrek sartutako oinarrizko eskubideak; C) Manuaren interpretazioa; D) Oinarrizko eskubideen mugak.— 83. Nazioarteko itunak eta akordioak.— 84. Pertsona kontzeptuaren erakunde izaera eta esangura teknikoa.

Hamalaugarren gaia. PERTSONAREN BABES JURIDIKOA........................................ §33. Konstituzio babesa: printzipio artezkariak.— 85. Pertsonaren duintasun printzipioa eta horren ondorioak.— 86. Berdintasun printzipioa eta debekatutako bereizkeriak.— §34. Oinarrizko eskubide eta askatasunen konstituzio babesa.— 87. Atomismoa eta aniztasuna oinarrizko eskubideak ulertzeko eran.— 88. Pertsonaren esparru pribatuko eta norberaren alorreko oinarrizko eskubideak: A) Nortasun eskubideak; B) Esparru pribatuko eta norberaren alorreko oinarrizko eskubideak.— §35. Pertsonaren babesa legeria arruntean.— 89. Pertsonaren gaineko babes penala.— 90. Pertsonaren babes zibila.— 91. Pertsonaren babeserako beste arau batzuk.

Hamabosgarren gaia. OINARRIZKO ESKUBIDEAK.................................................. §36. Espainiako Konstituzioaren lehenengo tituluko bigarren kapituluaren lehendabiziko atalean ezarritako oinarrizko eskubideak.— 92. Bizitzarako eskubidea.— 93. Osotasun fisiko eta moralerako eskubidea.— 94. Ideologia, erlijio eta adierazpen askatasunerako eskubideak.— 95. Norberaren askatasun eta segurtasunerako eskubidea.— 96. Ohorerako, norberaren eta senitarteko intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideak: A) Esangura eta babes bideak; B) Ohorerako, norberaren eta senitarteko intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideen kontzeptua; C) Mugaketa; D) Babesaren ezaugarriak.— 97. Egoitzaren hautsezintasuna.— 98. Komunikazioen sekretua.— 99.

Egoitza eta joanetortzeko askatasuna.— §37. Espainiako Konstituzioaren 1. tituluko 2. kapituluaren 1. atalera bildu ez ziren eskubideak.— 100. «Ezkontzarako eskubidea».— 101. Zalantzazko kasuak: A) «Egilearen eskubide morala»; B) Sexu aldaketa.— 102. Izena edukitzeko eskubidea.

Hamaseigarren gaia. NORTASUNAREN HASIERA ETA BUKAERA............................ §38. Nortasunaren hasiera.— 103. Pertsonaren jaiotza: A) Jaiotzaren unea eta betekizunak; B) Erditze bikoitzak edo anizkoitzak; C) Esanahi juridikoa.— 104. Jaiotzaren froga.— 105. Ernalduaren babes juridikoa: A) Bizitzarako eskubidea; B) Ernalduaren babesak dituen ezaugarriak eta izaera juridikoa; C) Babesaren ondoreak; D) Aurreenbrioiak.— 106. Ernaldugabearen aldeko eskubide erreserba.— §39. Nortasunaren azkentzea.— 107. Heriotza fisikoa.— 108. Aurrez hiltzea eta batera hiltzea.— 109. Heriotzaren froga.— 110. Heriotza adierazpena: A) Heriotza adierazpenaren kasuak; B) Heriotza adierazpenaren ondoreak; C) Adierazpenaren ezeztapena.— 111. Heriotza adierazpena eta Erregistro Zibila.

Hamazazpigarren gaia. PERTSONAREN GAITASUNA ETA EGOERAK....................... §40. Pertsona eta gaitasuna.— 112. Pertsona eta gaitasuna.— 113. Gaitasun juridikoa eta jarduteko gaitasuna.— 114. Ezgaitasuna eta debekua.— §41. Pertsonaren egoerak.— 115. Esangura historikoa.

— 116. Kontzeptua, motak eta ezaugarriak.— 117. Araubidea.— 118. Familia-egoerak: A) Ezkontza egoera zibilen oinarri gisa; B) Semealabatasuna egoera zibilen iturri gisa.

Hemezortzigarren gaia. EGOERA ZIBILAK (I)......................................................... §42. Adina.— 119. Adina, jarduteko gaitasuna aldarazteko arrazoi gisa: A) Kontzeptua eta esangura; B) Adinaren konputua.— 120. Adingabearen egoera juridikoa: A) Adingabearen gaitasuna; B) Adingabearen erantzukizuna; C) Adingabearen gaineko babesa.— 121. Adin nagusitasuna.— 122.

Adingabearen emantzipazioa: A) Kontzeptua eta esangura; B) Kasuak.— 123. Emantzipazioaren

ondoreak: A) Orokorrean; B) Pertsonaren eta familiaren harremanetan dituen ondoreak; C) Adingabeari ematen zaion laguntza.— 124. Ezkondutako emantzipatuaren gaitasuna.— 125.

Adingabeko emantzipatuaren erantzukizuna.— §43. Ezgaiketa.— 126. Ezgaiketa orokorrean: A) Kontzeptua; B) Ezgaiketa-arrazoiak; C) Ezgaiketa prozedura; D) Ezgaiketaren ondoreak.— 127.

Zarrastelkeria adierazpena.

Hemeretzigarren gaia. EGOERA ZIBILAK (II) (JARRAIPENA).............................. §44. Babes erakundeak.— 128. Oharpide orokorrak.— 129. Tutoretza: A) Ezaugarri orokorrak; B) Tutoretzaren eraketa; C) Tutoretzan aritzea; D) Tutoretzaren azkentzea.— 130. Kuradoretza: A) Ezaugarri orokorrak; B) Eraketa kasuak; C) Kuradoretzaren eraketa; D) Kuradoretzan aritzea; E) Kuradoretza azkentzea.— 131. Defendatzaile judiziala: A) Ezaugarri orokorrak; B) Izendapen kasuak: a) Izendapena; b) Karguan aritzea.— 132. Egitezko zaintzailea.— §45. Egoera zibilaren publizitatea, titulua eta froga.— 133. Egoera zibilaren publizitatea. Egoera Zibilaren Erregistroa: helburua, antolaketa eta idazkun motak.— 134. Inskripzioaren eragingarritasuna. Erregistro Zibilaren aktek duten balioa.— 135. Egoera edukitza.

Hogeigarren gaia. EGOITZA ETA ABSENTZIA-EGOERA........................................ §46. Egoitza.— 136. Kontzeptua eta motak: A) Konstituzioaren egoitza kontzeptua: egoitza eta intimitatea; B) Egoitza zibila eta egoitza administratiboa.— 137. Borondatezko egoitza: A) Kontzeptua; B) Bizilekua egoitzatzat hartzeko betekizunak; C) Egoitzaren aldaketa eta galera; D) Egoitzaren froga; E) Egoitza aniztasuna.— 138. Legezko egoitza: A) Kontzeptua; B) Legezko egoitzak.— 139. Familia-egoitza.— §47. Absentzia-egoerak.— 140. Kontzeptua.— 141.

Desagerpena: A) Kontzeptua; B) Desagertuaren ordezkaria; C) Desagerpenaren ondorioak familia-esparruan. D) Desagerpen egoera azkentzea.— 142. Absentzia: A) Kontzeptua; B) Betekizunak; C) Absentearen ordezkaria; D) Absentzia adierazpenaren ondoreak; E) Absentzia-egoeraren bukaera.

Hogeita batgarren gaia. NAZIOKOTASUNA ETA AUZOTARTASUN ZIBILA......................... §48. Naziokotasuna.— 143. Kontzeptua.— 144. Espainiako jatorrizko naziokotasuna: A) Espainiako naziokotasuna «iure sanguinis» eskuratzea; B) Espainiako naziokotasuna «iure soli» eskuratzea; C) Espainiako naziokotasuna adopzioz eskuratzea; D) Espainiako naziokotasuna eskuratzea egoera edukitzaren bidez.— 145. Aukera: A) Kontzeptua; B) Aukera erabiltzeko kasuak; C) Aukera egiteko baldintzak eta epeak.— 146. Espainiako naziokotasuna herritaragiriaren bidez eskuratzea.— 147.

Espainiako naziokotasuna bizilekua izatearen bidez eskuratzea: A) Kontzeptua; B) Bizilekua izateko epeak; C) Naziokotasuna bizilekua izatearen bidez eskuratzeko betekizunak; D) Prozedura.— 148.

Espainiako naziokotasuna galtzea: A) Kontzeptua; B) Jatorrizko naziokotasuna galtzeko arrazoiak; C) Jatorrizkoa ez den naziokotasuna galtzeko arrazoiak; D) Eratxikipen titulua deuseztatzeagatik naziokotasuna galtzea.— 149. Espainiako naziokotasuna berreskuratzea.— 150. Naziokotasun bikoitza.— §49. Auzotartasun zibila.— 151. Planteamendua: Espainiako zuzenbide zibilak aplikatzeko irizpideak.— 152. Auzotartasun zibilaren kontzeptua.— 153. Auzotartasun zibilaren izaera.— 154. Auzotartasun zibilaren ezaugarriak.— 155. Auzotartasun zibilaren jatorrizko eskuraketa: A) Auzotartasun zibila «iure sanguinis» eskuratzea; B) Auzotartasun zibila «iure soli» eskuratzea; C) Auzotartasun zibila eskuratzea gurasoek auzotartasun desberdina duten kasuetan; D) Kode Zibilari dagokion auzotartasun zibila.— 156. Jatorrizko auzotartasun zibilaren aldaketak: A) Aukera; B) Bizilekua izatea.— 157. Espainian naziokotuaren auzotartasun zibila: A) Auzotartasun zibila eskuratzeko estatutuetako irizpideak; B) Kode Zibilaren 15. artikuluko irizpideak; C) Espainiako naziokotasuna berreskuratzea; D) Auzotartasun zibila naziokotasun bikoitza gertatzen den kasuetan.— 158. Auzotartasun zibilaren froga.

ESKUBIDE SUBJEKTIBOA ETA AUTONOMIA PRIBATUA Hogeita bigarren gaia. HARREMAN JURIDIKOAK................................................. §50. Harreman juridikoak.— 159. Harreman juridikoen kontzeptua.— 160. Harreman juridiko publikoak eta harreman juridiko pribatuak.— 161. Harreman juridikoen alde aktiboa.— 162. Ahala.

— 163. Eskubidea: A) Kontzeptua; B) Egitura teknikoa.— 164. Eskubide motak.— 165. Eskubidea eta ahala ez diren beste zenbait ahalmen.— 166. Akzioa eta eskubidea.— 167. Eginbehar juridikoa.

Motak.— §51. Eskubide nagusiak.— 168. Eskubidearen erakunde izaerako kategoriak: jabetza, eskubide erreal mugatuak, kreditu eskubideak, pertsonaren eskubideak.— 169. Jabetza, eskubidearen paradigma. Erakunde izaerako esanahia.— 170. Jabetza eskubidearen egitura teknikoa: jabearen ahalmen eta eginbeharrak.— §52. Eginbehar juridikoak.— 171. Betebeharra, eginbehar juridikoaren lehen eredua. Erakunde izaerako esanahia.— 172. Betebeharra: egitura teknikoa.

Hogeita

hirugarren

gaia.

ESKUBIDEEN EGIKARITZA, MUGAK ETA GORABEHERAK ............................................................................................................................. ................................................................................................................................

§53. Eskubideen egikaritza.— 173. Muga eta eginbeharrak, eskubideak egikaritzean.— 174.

Onustea, eskubideak egikaritzeko eskakizuna. Kontzeptua eta garrantzia.— 175. Onusteak ezarritako eginbeharrak. Ez-betetzeak dakartzan ondorioak. Onustearen aurkako jokabideak: kasu tipikoak.— 176. Eskubideaz abusatzea. Kontzeptuaren bilakaera historikoa. Abusuportaera Kode Zibilaren arabera.— 177. Abusuaren zehapena Kode Zibilean.— 178. Eskubideaz abusatzea eta gizartearen aurkako egikaritza.— §54. Denboraren eragina harreman juridikoetan.— 179. Denbora igarotzea harreman juridikoetan.— 180. Denbora konputatzea. Preskripzioa: A) Eskuratzeko preskripzioa eta preskripzio azkentzailea; B) Preskripzio azkentzailea; C) Oinarria; D) Preskripzio azkentzailearen jardunbidea.— 181. Preskripzioaren objektua.— 182. Preskripzioaren hasiera.—183. Preskripzioaren geldiarazpena.— 184. Preskripzioari uko egitea.— 185. Akzio errealen preskripzioa.— 186. Akzio pertsonalen preskripzioa: A) Hamabost urteko epea; B) Bost urteko epea; C) Hiru urteko epea; D) Urtebeteko epea.— 187. Iraungitasuna.— §55. Eskubideak eskuratu eta galtzea. Eskubideen aldarazpena.— 188. Eskubideak eskuratu eta galtzea.— 189. Eskubideen aldarazpena. Aldarazpen subjektiboa. Ondasun guztien oinordetza eta ondasun batzuen oinordetza.— 190. Aldarazpen objektiboa. Subrogazio erreala.— 191. Edukiaren aldarazpena.— 192. Eskubideei uko egitea: kontzeptua eta esparrua; betekizunak; mugak.

Hogeita laugarren gaia. AUTONOMIA PRIBATUA.................................................. §56. Autonomia pribatua orokorrean.— 193. Eskubide subjektiboa eta norbanakoek euren interesak arautzea.— 194. Autonomia pribatua eta «Konstituzio ekonomikoa».— 195. Kontratua eta testamentua, autonomia pribatuaren oinarrizko egintzak.— 196. Autonomia pribatuaren mugak.— §57. Egitate, egintza eta negozio juridikoak.— 197. Negozio juridikoaren kategoria teknikoa.— 198. Egitatea, egintza juridikoa esangura hertsian edo negozioz kanpokoan, negozio juridikoa.— 199.

Egintza juridikoen mota nagusiak.

Hogeita bosgarren gaia. ORDEZKAPENA.............................................................. §58. Ordezkapena: kontzeptua eta oinarrizko ideiak.— 200. Ordezkapenaren kontzeptua eta motak: A) Kontzeptua; B) Motak.— 201. Doktrinaren eraikuntza eta erakunde hurrenen arteko desberdintasuna.— §59. Borondatezko ordezkapena.— 202. Ahalduntzea: A) Izaera eta eitea; B) Abstrakzioa eta kausalitatea; C) Ahalduntze negozioaren betekizunak.— 203. Ahalmena: izaera eta eitea.— 204. Ahalmenaren mugak.— 205. Ordezkariaren jarduna: A) Norberaren izenean eta besteren izenean jardutea; B) Ordezkari eta ordezkatuaren borondatea; C) Ordezkari eta ordezkatuaren onustea zein gaitzustea.— 206. Ordezkatzeko ahalmenaren egikaritza.— 207. Ahalmenik gabeko ordezkapena.— 208. Berrespena.— 209. Ahalmena azkentzea: A) Ezeztapena; B) Uko egitea, C) Ordezkari zein ordezkatuaren heriotza, porrota nahiz kaudimengabezia.— 210. Ahalmen ezeztaezina.

— 211. Zeharkako ordezkapena.— §60. Legezko ordezkapena.— 212. Legezko ordezkapena: kontzeptua eta kasurik garrantzitsuenak.— 213. Ordezkapen organikoa.

ONDAREA Hogeita seigarren gaia. ONDAREA ETA ONDAREAREN ELEMENTUAK................. §61. Kontzeptua, ezaugarriak eta ondare motak.— 214. Ondarea: kontzeptua eta ezaugarriak.— 215. Ondare motak: A) Norberaren ondarea; B) Ondare kolektiboak; C) Xede bati lotuta dagoen ondarea.— 216. Ondarearen edukia: ondare eskubideak.— 217. Ondarearen osagai jakin batzuei buruzko ulerkera berezia.— §62. Ondarearen elementuak.— 218. Ondasunak eta gauzak esangura juridikoan.— 219. Ondasun higigarrien eta higiezinen arteko bereizketa.— 220. Finka kontzeptua.— 221. Gauzen arteko bereizketa, gauzek dituzten ezaugarrien arabera.— A) Gauza suntsikorrak eta suntsiezinak; B) Gauza generikoak eta gauza zehatzak; C) Gauza kontsumikorrak eta kontsumiezinak; D) Gauza zatigarriak eta zatiezinak.— 222. Gauzen arteko harremanak.— 223. Fruituak: A) Kontzeptua eta ezaugarriak; B) Fruituen eskuraketa; C) Gastuak.

PERTSONA JURIDIKOAK Hogeita zazpigarren gaia. NORTASUN JURIDIKOA................................................ §63. Pertsona juridikoaren kontzeptua.— 224. Gizarte erakundeak eta euren arauketa: A) Gizarte erakundeak; B) Gizarte erakundeen arauketa eta nortasun juridikoa; C) Pertsona juridiko kontzeptuak dituen baldintza logikoak.— 225. Eraketa historikoa eta doktrinak egindako eraikuntza.— 226.

Arauketa orokorrari buruzko oharrak.— 227. Kode Zibilaren legezko motak: A) Sailkapenak; B)

Zuzenbide publikoaren arloko pertsona juridikoak; C) Zuzenbide pribatuko eta herri-interes edo interes orokorreko pertsona juridikoak; D) Interes berezia duten Zuzenbide pribatuko pertsona juridikoak.— §64. Pertsona juridikoen araubide orokorra.— 228. Arau erkideak. Nortasunaren mailaketa.— 229. Nortasuna eskuratzea: A) Nortasuna eratxikitzeko sistemak; B) Kode Zibilaren sistema; C) Eraketa sistemari buruzko kritika eta Kode Zibilaren 35.1 artikuluaren berrinterpretazioa.

— 230. Egoitza.— 231. Naziokotasuna.— 232. Auzotartasuna.— 233. Gaitasuna: A) Norainoko orokorra; B) Oinarrizko eskubideak; C) Ondare egintzak; D) Egintza ezzilegiak; E) Prozesuko gaitasuna; F) Pertsona juridikoaren gaitasuna eta helburuak.— 234. Antolaketa eta ordezkaritza.— 235. Ondare autonomia.— 236. Azkentzea.— 237. Hermetismoa eta nortasun juridikoaz abusatzea.

Hogeita zortzigarren gaia. ELKARTEAK ETA FUNDAZIOAK................................. §65. Elkarteak.— 238. Kontzeptua eta osagaiak: A) Elkartuen aniztasuna; B) Helburu erkidea: a) Zilegitasuna; b) Ahalezkotasuna; c) Zehaztasuna. C) Antolaketa.— 239. Elkarteak eta sozietateak.— 240. Elkarteei buruzko legeria.— 241. Konstituzioaren 22. artikulua: A) Elkartzeko askatasunaren ezaugarriak; B) Elkartzeko askatasunaren oinarrizko edukia; C) Konstituzioaren araubidea aplikatzeko esparrua.— 242. Elkarte motak.— 243. Elkartearen eraketa.— 244. Elkarteen Erregistroa.

— 245. Nortasun juridikoa.— 246. Araubidea: A) Elkartuak; B) Organoak, C) Erabakiak; D) Araubide ekonomikoa.— 247. Etendura eta azkentzea.— 248. Herri-onurako elkarteak.— 249.

Araubide berezia duten elkarteak.— §66. Fundazioak.— 250. Kontzeptua: A) Nozioa; B) Jaregitea eta fundazioak.— 251. Araubidea eta motak: A) Arauen aniztasuna; B) Konstituzioaren fundazio eskubidea; C) Arau orokorrak eta lurralde arauak; D) Motak. FLren esparrua— 252. Osagaiak eta ezaugarriak: A) Zuzkidura: a) Xedapen egintza, b) Dohainekoa, c) Egoki eta nahikoa, d) Objektua.

Eragingarritasuna, e) Behin betikoa, f) Iraunkorra, g) Geroko zuzkidura, h) Zuzkidura eta ondarea. B) Helburua: a) Interes orokorreko helburua, b) Helburu inpertsonala, c) Irabaziak lortzeko helbururik eza, d) Iraunkorra, e) Zehatza. C) Antolaketa— 253. Eraketa: A) Eratze egintza; B) Fundatzailea; C) Betekizunak.; D) Fundazioa eratzeko bidea eta nortasuna eratxikitzea; E) Administrazioaren esku-hartzea fundazioaren eraketan.— 254. Patronatua.— 255. Jardunbidea: A) Ondare egintzak; B) Prozesuko gaitasuna; C) Enpresa jarduerak egitea; D) Sarreren erabilera; E) Erantzukizuna.— 256.

Babesgoa.— 257. Gorabeherak: A) Aldarazpena; B) Bat-egitea; C) Azkentzea.— 258. Aldi baterako egitezko elkarte deiturikoak.

ZUZENBIDE ZIBILALehenengo gaia ZUZENBIDE ZIBILA Laburpena: §1. Zuzenbide zibilaren kontzeptua.— 1. Antolamendu juridikoa bere osotasunean eta Zuzenbide zibila.— 2. Etengabeko bilakaera izan duen Zuzenbide zibilaren kontzeptua: A) Abiapuntua: Ius civilea; B) Pribatizazioa; C) Zuzenbide zibila eta Zuzenbide erkidea; D) Naziokotzea; E) Estatalizazioa.— 3.

Legeria zibila.— §2. Zuzenbide zibilak araututako gizarte errealitatea.— 4. Zuzenbide zibila eta zuzenbide pribatu bereziak.— 5. Zuzenbide zibila, Pertsonari buruzko zuzenbidea.— 6. Zuzenbide zibilaren edukia.

§1. ZUZENBIDE ZIBILAREN KONTZEPTUA 1. Antolamendu juridikoa bere osotasunean eta Zuzenbide zibila Arau askok eraentzen du gizarte bizitza; izan ere, arauok ematen dira, antolamendu juridikoak aitortzen dituen giza helburuak lortzeko eta elkarbizitza bakean antolatzeko.

Beraz, arau juridiko horien helburua da gizartea osatzen duten gizonemakumeek, gizakiek, alegia, bizi dituzten egoerak eta burutzen dituzten portaerak arautzea. Eta gizabanakoen egoera zein portaerak era askotakoak direnez gero, antolamendu juridikoa ere era askotakoa izango da, guztiz konplexua, hain zuzen. Baina konplexu izateak ez du adierazten (edo behintzat, ez du adierazi behar) antolamendua arauen itxuragabeko nahastea denik; alderantziz, gaur egun zuzenbideak egituratu egiten dira, bai eta ataletan banandu ere, hobeto uler daitezen. Antolamendu juridikoa egituratzeko modurik bakunenak kontuan hartzen du arautu beharreko egoerek eta gatazkek gizartean duten ohikotasuna; gainera, egoera eta gatazka horiek berriro egituratu daitezke, euren konponbideak iradoki dituzten oinarrizko printzipioen arabera. Gauzak horrela, egituraren batasuna galdu gabe, antolamendu juridikoa ataletan banandurik dago; eta, horrexegatik, arloz arlo aztertzen da. Izan ere, antolamendu juridikoaren ataletara biltzen diren arauek gizarte errealitatearen arlo desberdinak xedatzen dituzte, zentzuzkoak izan behar diren printzipioen bitartez.

Antolamendu juridikoaren ataletako bat da Zuzenbide zibila. Ondoren Zuzenbide zibilaren kontzeptua eta edukia azaltzen badira ere, aurretik hauxe azpimarratu behar dugu: antolamendua atalka egituratzen dela, arautu beharreko gizarte errealitatearen arloak zeintzuk diren kontuan izanik; hala ere, egituraketa egiteko beste irizpide batzuk badaude egon, esaterako, arauak ematen dituen agintaritzaren lurralde eremua kontuan hartzen duena, zuzenbide autonomikoetan gertatzen den bezala. Halaber, atalak bereizteak ez du zalantzan jartzen Espainiako antolamendu juridikoaren batasuna, Konstituzioak berak, alegia, atal arauemaile guztien gaineko arau gorena denak, bermatu eta arautzen baitu batasun hori.

2. Etengabeko bilakaera izan duen Zuzenbide zibilaren kontzeptua A) Abiapuntua: Ius Civilea «Zuzenbide zibil» adierazmoldea ez da berria, alderantziz, oso zaharra da.

Horrexegatik ondoko abiapuntua onartu beharra dago: uneanunean Zuzenbide zibil deiturikoak arautu izan duen gizarte errealitatea historian aldakorra izan da, eta aldakorra izan daiteke, hain zuzen.

Izan ere, etimologiaren ikuspuntutik, Zuzenbide zibila hiritarraren edo hiriaren zuzenbidea da, hots, adierazmolde horrek Erromako Hiritarren zuzenbidea identifikatzen du, egoera pribilegiatu hori ez dutenei begira. Beraz, Zuzenbide zibila eta

Naziokoen zuzenbidea sinonimoak izango lirateke, atzerritar eta erromesentzat bazegoelako Erroman beste Zuzenbide bat, Ius Gentium deitutakoa, alegia. Ius Civilea Zuzenbide zorrotza zen, ospe edota itxurari garrantzi handia ematen zion, eta hiritarren jarduera guztiak arautu zituen. Hala ere, apurkaapurka zorroztasuna galduz zihoan, hainbat arrazoi zela bide. Batetik, gero eta biztanle gehiagok zuen hiritartasuna.

Bestetik, gizarte bizitza bera bilakatu eta malgutu egin zen, Erromako Zuzenbidearen ezaugarria den praktikotasuna beraren barruan hartuz; gizarte bizitzaren bilakaera horretan garrantzi handia izan zuten erlijio eraginak, Inperioaren zabalkuntzak eta jarduera ekonomikoen garapenak. Justinianoren konpilazioan, Corpus Iuris Civilisak Erromako Zuzenbidearen espiritua eta izaera argi zehaztu zituen; izan ere, espiritu horrek belaunaldiz belaunaldi iraun du eta Europako zuzenbideetan (Britainia Handian izan ezik) eragin izugarria izan du. Gainera, gaur egun kultura juridikoaren abiapuntua izan daiteke, batez ere, kode zibiletan, hots, lege zibil nagusietan argi zehaztu delako.

B) Pribatizazioa Hala ere, mendeak joan, mendeak etorri, Justinianoren konpilazio osoa erabiltzea ezinezkoa zen. Antolaketa politikoaz arduratu ziren atalek indarra galdu zuten, mendebaldeko Erromako Inperioa desegitean. Norbanakoen arteko harremanak arautu zituzten Corpus Iurisaren atalek, ordea, indarrean zirauten; adibidez, abere gaixo baten salmentaren ondorioz sortutako arazoak oinarrian berberak izan dira historian zehar.

Aurrerago azaldutakoak Erromako Zuzenbidea arrunt bihurtu zuen, bai eta arruntasun hori zabaltzea eragin ere. Berant Erdi Aroan, Ius Civile zaharretik, atal bat bakarrik zegoen indarrean eta horixe bakarrik zen erabilgarria, hain zuzen ere, harreman pribatuei buruzko atala. Horren ondorioz, Zuzenbide zibilaren nozioa murriztu egin zen, eta gaur egun Zuzenbide pribatu deitzen den horrekin parekatu zen.

Zuzenbide publiko eta Zuzenbide pribatuaren arteko bereizketa beti izan da eztabaidatzeko gaia; hala ere, bereizketa horrek gizarte errealitatea hartzen du abiapuntutzat, Zuzenbidearen atal desberdinek eta horiek iradokitzen dituzten printzipioek arautzen duten gizarte errealitatea, hain zuzen ere (ikus zehaztasun gehiagorekin Zati Orokorraren 91. zk., 22. paragrafoa). Zuzenbide publikoaren atala ondoko arazoez arduratzen da: batetik, botere politikoaren egituraketaz eta, bestetik, botere publikoa duten erakundeen eta hiritarren arteko harremanez. Zuzenbide pribatua, berriz, subjektuen arteko harremanei dagokie, funtzio publikoan aritzea kontuan izan gabe. Gauzak horrela, norbanakoen arteko harremanak arautzen dituen Corpus Iurisak indarrean iraun zuen, bai eta Zuzenbide zibil izenak ere. Horren ondorioz, glosagileek eta glosagileen ondorengoek Justinianoren konpilazioaren atal ÂŤpribatuaÂť garatu zuten bereziki, unean uneko gizarte errealitatearen eskakizunetara egokituz.

C) Zuzenbide zibila eta Zuzenbide erkidea Erromako Zuzenbidea zabaltzeak, hau da, Justinianoren iturrietara itzultzeak, egundoko garrantzia duen fenomeno juridiko eta kultur fenomenoa eragin zuen: Zuzenbide erkidearen eraketa, hain zuzen ere. Zuzenbide erkide hori osatzen dute Erromako Zuzenbideak, Zuzenbide kanonikoak eta, neurri txikiago batean, Erdi Aroko Europaren kontzientzia juridiko eta politikoan oinarritzen den Zuzenbide feudalak. Izan ere, Inperioaren berreraikuntza formalak eta Kristautasunak eragin zuten batasunak berez ekarri zuen Zuzenbide erkidearen eraketa.

Zuzenbide landua zen, Zuzenbide naturalaren eskakizunetan oinarritzen den ratio scriptaren adierazpena, alegia; gainera, aplikatzeko modukoa zen, Europako erresuma

desberdinek zituzten lurralde zuzenbideen Zuzenbide ordeztaile orokorra zelako.

Zuzenbide erkide horren zatietako bat den Zuzenbide zibilak, hau da, Erromako Zuzenbideak, indar berriak hartu zituen, juristen aztergai bihurtu zenean, eta monarken legegintza lanetan eragina izan zuenean. Izan ere, Justinianoren konpilazioaren kopia diren Partidetan, alegia, Gaztelako monarken lan horretan ere, Erromako Zuzenbidea gauzatu zen.

D) Naziokotzea Estatu berrien eraketak eta Eraldaketa protestanteak apurtu egin zuten Inperioak eta Kristautasunak bermatu zuten batasuna. Horrela, Nazioko zuzenbideak berrindartu egin zirenez, norbanakoen arteko harremanak arautzen zituzten erregelak jaso zituzten (AlcalĂĄko Antolamendua, Montalvoren Antolamendua, Toroko Legeak, Bilduma Berria Gaztelan). Kultur tradizioak artean bere eragina zeukan; izatez, unibertsitateetan Erromako Zuzenbideari (jadanik arazo publikoei buruzko arau eta erregelarik gabe) Zuzenbide zibil deitu zitzaion. Zigor-arloko nahiz prozesuko arauak ere Zuzenbide zibiletik bananduz zihoazen. Halaber, Merkataritzako zuzenbidea Zuzenbide pribatuaren esparrutik atera zen; hasieran, merkatarien botigoak araubide berezia bazuen ere, pixkanaka Koroaren esku-hartzea horretan indartu egin zen. Beraz, Norbanakoei buruzko zuzenbideak, erregeak emandako testuen barnera bildu zenak, ez zuen zerikusirik merkataritzako negozioekin; gauzak horrela, Norbanakoei buruzko zuzenbidea Nazioko zuzenbide zibil berri bihurtu zen, ius civile zaharra alboratuz.

E) Estatalizazioa Aro Modernoaren amaiera aldean, ahaleginak egin ziren, estatuaren boterea mugatzeko eta botere horren kontra gizabanakoak babesteko. Garai horretan zabaldu ziren ideia arrazionalistek ondoko postulatuak aldarrikatu zituzten: legeak ezinbestekoak direnetara murriztea, toki eta pertsonen izatearen arabera bereizten ziren araubideen aniztasuna ezabatzea, botere publikoaren gehiegikerien aurka hiritarrak babestea eta, azkenik, gizaki guztien arteko berdintasuna sendotzea. Ideia berriek, gaur bizi dugun aroaren hasiera aldean, iraultza liberala eta lehenengo estatu demokratikoen sorrera eragin zituzten. Gauzak horrela, estatuak, hiritarren borondatea adierazi eta babestu behar zuenez gero, legeak emateko eginkizuna hartu zuen bere gain. Ahalmen arauemaile horien bidez, botere publikoaren usartzeen kontra hiritarren askatasun zibil eta onurabideak azpimarratzen dituzten arautegiak eman ziren: kode zibilak, hain zuzen ere.

Botere publikoak emandako legeak ziren estatu liberal jaioberrien kode zibilak.

Beraz, botere publikoak finkatu zuen gizabanakoen arteko harremanak gauzatzeko esparrua. Ikuspuntu horretatik, Zuzenbide zibila behin betiko estatalizatzen dela esan daiteke. Izan ere, lehenengo liberalismoko kode zibilek botere publikoaren usartzerik gabeko eremu zabala nagusiarazten dute, alegia, gizartea osatzen duten kideek aske jarduteko behar duten eremua. Beraz, kode zibilok hiritarren askatasuna eta autonomia bermatzen dituzte, estatuaren esku-sartzeen kontra. Horrexegatik esan ohi da kode zibiletara bildu zela gizarte zibilaren eta gizarte zibil hori osatzen duten kideen oinarrizko estatutua.

3. Legeria zibila Kode zibilek, hasieran, lege bidez emandako Zuzenbide zibil osoa biltzeko joera

zuten, Zuzenbidearen bakuntasuna, sistematika, berdintasuna eta segurtasuna bermatzeko. Horrexegatik, legeria zibila, hasiera horretan behintzat, kode zibiletan agortu zen.

Industria eta merkataritzako burgesiaren gainetik nekazaritzako burgesiak edota burgesia lurjabeak lehentasuna zuenez gero, kode zibilen ondoan beste kode batzuk agertu ziren, baita Zuzenbide pribatuaren esparruan ere. Horixe gertatu zen, besteak beste, Merkataritzako zuzenbideari dagokionez; merkatariak gizarte maila bereziak zirenez gero, Espainian euren kodea izan zuten Kode Zibila egin baino hirurogei urte lehenago. Hala ere, gizarte errealitatearen geroko bilakaerak, botere publikoek gizarte bizitza horretan zeregin aktiboagoa hartzeak, berdintasun materiala lortu nahiak eta, azken batean, gaur egungo estatu demokratikoen sorrerak kode zibilen zuzeneko eginkizun arauemailea hustu zuten zati batean behintzat, bai eta neurri batean Zuzenbide zibilaren kontzeptua hustu ere. Gauzak horrela, araubide berriak sortu ziren eta batzuetan Zuzenbide berezitzat hartu ere (berezi izate hori eztabaida badaiteke ere), hala nola: Lan Zuzenbidea, XIX. mendearen azken urteetan eta XX. mendearen hasieran; Nekazaritzako zuzenbidea, nekazaritzako enpresetan jardutea arautzen duena, mila bederatziehun eta berrogeietako hamarkadatik aurrera; Errentamenduei buruzko zuzenbidea, Lehen Mundu Gerraren ostean eta mila bederatziehun eta hogeita hamarretako hamarkadan; Hirigintza zuzenbidea, besteak beste, hirietako lurzoru eraikikorraren gaineko jabetza eskubidea arautzen duena, Bigarren Mundu Gerraren ostean eta abar.

Bestalde, artean, lege berriak eman ziren eztabaidarik gabe zibiltzat jo ziren gaiei buruz; lege berriok, kode zibiletako testu zaharrak indargabetuz zein ez, arauketa egokiagoa egin zieten kodeek aintzakotzat hartu ez zituzten gizarte arazo batzuei. Gaur egungo Espainiako Zuzenbidean horixe gertatu izan da, esate baterako, ohore, intimitate eta irudiaren babes zibilari buruzko alorrean; kontsumitzaileei buruzkoan (esparru horretan araututakoak xedapen zibilak jasotzen dituen neurrian); lagundutako ugalketa teknikei buruzkoan edota birlandaketetarako organoen emateari buruzkoan.

Bestetik, askotan lege berriek ez dute errespetatzen alor juridikoen arteko arlokako zatiketaren ohiko azalpena. Horiek horrela, sarritan testu berean arautzen dira gizarte arazo baten alde zibil, administrazio-alde eta merkataritzako aldeak (adibidez, Kontsumitzaileei buruzko zuzenbidean argi eta garbi gertatzen den bezala).

Aurrerago azaldutakoari ondoko gertakizunak gaineratu behar zaizkio: batetik, lehenengo bereizi ziren adar batzuk (Hiri eta landa errentamenduei buruzko zuzenbidea, kasurako) ez dira benetako zuzenbide bereziak (beraz, Zuzenbide zibiletik banandutako edota espezializatutako zatitzat hartu behar dira); bestetik, gaur egun guztiz barreiaturik daude arauak. Horren ondorioz, ezin da esan legeria zibil osoa kode zibiletara biltzen denik. Horregatik, ezinbestekoa da zehaztasun gehiagorekin bereiztea irizpide materialak, hain zuzen ere, gai batzuek arauketa zibila izatea ala ez izatea justifikatzen duten irizpide materialak. §2. ZUZENBIDE ZIBILAK ARAUTUTAKO GIZARTE ERREALITATEA 4. Zuzenbide zibila eta zuzenbide pribatu bereziak Zuzenbide zibilari buruzko ideia modernoak aldaketa sakonak izan ditu bi mendetan zehar; hala ere, ezin dugu onartu Zuzenbide zibilaren euskarri diren oinarrizko baldintzak gainditu direnik. Izan ere, Zuzenbide zibilari buruzko gaur egungo ulerkeraren arabera, guztion partaidetza izan dezaketen harreman juridiko pribatuak arautzen ditu zuzenbide horrek. Hiritarrek Nazioko zuzenbidea dute aginduzko

(bereziki, baina ez bakarrik) eta, harreman pribatu horien alorrean, bereizketa hau egin daiteke: batetik, edozein hiritarrek izan ditzakeen harremanak eta, bestetik, arauketa juridiko berezia behar duten harremanak, harreman horietan parte hartzen dutenek eskuarki zeregin berezia betetzen dutelako edota izaera berezia dutelako. Zuzenbide pribatuaren esparruan, ezberdintasun horrek bideratzen du Zuzenbide zibil eta zuzenbide berezien arteko bereizketa: Zuzenbide zibila ez da (behintzat ez du izan behar) hiritarren kategoria zehatz batzuei aplikatzen zaien zuzenbidea, baizik eta hiritar guztiei aplikatzen zaiena. XIX. mendean kodetutako zuzenbide zibilak azalpen horiek bete ez dituenez gero, gaur egungo antolamendu juridikoen presioak jasan beharra izan du; horregatik, arrazoi guztiarekin salatu izan da kode horien benetako jasotzaileak jabeak izan zirela, beati possidentesak, hain zuzen ere.

Zuzenbide zibila, beraz, hiritar guztien partaidetza izan dezaketen harremanak arautzen dituen Zuzenbide pribatua da. Zuzenbide zibil horren ondoan, zuzenbide bereziek arautzen dituzte gizarte maila berezia duten subjektuen arteko harremanak.

Horixe gertatzen da aspalditik Merkataritzako zuzenbidearekin, bai eta Lan zuzenbidearekin ere. Baina, jakina denez, bi zuzenbide berezi horiek ere bilakatu egin dira, eta zabaltzeko joera dute: batetik, Merkataritzako zuzenbideak enpresaren kanpoko zuzenbidea izan nahi du, eta ez merkataritza arloan bakarrik, baita industria, nekazaritza eta edozein motatako zerbitzuen arloan ere; bestetik, gero eta biztanle gehiagori aplikatzen zaio Lan zuzenbidea. Gauzak horrela, Zuzenbide zibila, hau da, Zuzenbide erkidearen eta zuzenbide berezien arteko bizikidetasuna gertatzen da. Hasieran behintzat, azken horiek nagusitzen dira, gero eta harreman juridiko gehiago arautzen baitituzte. Hala ere, epe luzera araubide bereziok ÂŤzibilizatuÂť egingo dira, zabaltze edota hedatze horren ondorioz, beraiek ez baitira ezberdinak edo bereziak izango.

Beraz, sozietateen alorrean, kasurako, sozietate anonimo eta erantzukizun mugatuko sozietateei buruzko legeria, erantzukizun mugatua duten sozietateentzat, Zuzenbide erkidea da; Baloretituluei buruzko zuzenbideari buruz ere (kanbio-letra, txeke) gauza bera esan genezake.

5. Zuzenbide zibila, Pertsonari buruzko zuzenbidea Gorago azaldutako ideien arabera, Zuzenbide zibila Pertsonari buruzko zuzenbidea dela esan daiteke. Hala ere, adierazmolde horrek zenbait Ăąabardura behar ditu: Zuzenbide zibila pertsonaren arazoez arduratzen den Zuzenbide pribatua da, baina pertsona ororen arazoez arduratzen dena besterik gabe, eta ez enpresaburu, langile edota abarren arazoez. Esangura horretan zuzena izango litzateke Pertsonari buruzko zuzenbideaz hitz egitea. Baina ez da zuzena adierazmolde hori erabiltzea, Zuzenbide zibilak pertsonaren estatutu juridikoa arautzen duela esateko. Izatez, zuzenbide guztiguztien protagonista pertsona da; pertsonak antolamendu juridikoarentzat garrantzitsuak diren zenbait ezaugarri dituenez gero, ezaugarri horiek xedatzeko azpimultzo arauemaileak bereizten dira, printzipio berezi eta egokien arabera. Ikuspuntu horretatik, pertsona eta beraren muina, alegia, beraren osotasun fisiko eta morala, zigor-zuzenbideak arautu behar ditu, besteak beste, bizitza eta osotasunaren kontrako erasoak saihesteko eginkizuna betetzen duelako. Azken batean, EKren 10. artikuluaren aginduz, pertsonaren duintasunari zor zaion begirunea dugu antolamendu juridiko osoaren abiapuntu.

Hori dela eta, Zuzenbide zibila Pertsonari buruzko zuzenbidea da, pertsona ezaugarri berezirik gabe agertzen denean. Hala ere, Zuzenbide zibilak ez ditu arautzen pertsonaren ezaugarri guztiak, baizik eta pertsona izateko Zuzenbidearen ikuspuntutik garrantzitsuenak direnak, ezaugarri horiek bermatzen dituztelako subjektuek esparru

pribatuan jarduteko duten askatasun eta autonomia. Beste kontu bat da, pertsona ororen egoera arautzeagatik, Zuzenbide zibilak arautu behar izatea beretzat eta antolamendu juridikoaren beste alor batzuentzat ezinbestekoak diren baldintzak. Horixe gertatzen da, adibidez, jaiotza eta heriotza arautzean, edota jarduteko gaitasuna eratxikitzean, azken buruan, arazo horiek ezinbesteko baldintza baitira pertsona izateko eta pertsona ororen partaidetza izan dezaketen harreman juridiko pribatuak egikaritzeko. Horregatik, antolamendu juridikoak babestu behar duen giza bizitzaren ideia ezberdina izan daiteke ikuspuntu zibiletik edo zigor-zuzenbidearen ikuspuntutik; eta arrazoi beragatik, Zuzenbide zibilaren barruan ere, organoen birlandaketa kasuetan erabiltzen den heriotzaren kontzeptu teknikoa ez dator bat KZren 32. artikuluak erabiltzen duen kontzeptu arruntarekin (lan honen Zati Orokorrean aztertzen denez).

6. Zuzenbide zibilaren edukia Gorago azaldutakoaren arabera, Zuzenbide zibilari dagokio pertsonaren beraren ezaugarriak eta betekizunak zehaztea; zehaztapen hori ezinbestekoa da (eta hau da Zuzenbide zibilaren edukirik zabalena) edozein subjekturen partaidetza izan dezaketen harreman juridiko pribatuak arautu eta definitzeko, subjektu horrek ez duelako izate edota baldintza berezirik eduki behar.

Kode Zibilak Zuzenbide zibilaren sistematika klasikoak emandako arauak betetzen ditu, Frantziako Kodea eta Gaioren gogarteak aintzat hartuz. Horiek horrela, Zuzenbide zibilaren edukiak hiru zati ditu, hain zuzen ere, hauexek: lehenengoa, Pertsonari buruzko zuzenbidea; bigarrena, gizonemakumeek menperatzen dituzten Gauzei buruzko zuzenbidea; eta hirugarrena, Akzioei buruzko zuzenbidea, alegia, gizakien arteko lankidetza bideei buruzkoa, ondare harremanen ikuspuntutik bereziki. Pertsonari buruzko idaztia KZren lehenengo liburuan aztertzen da, eta, bertara biltzen dira gizakia bere banakakotasunean, gizonemakumeak familian (ezkontza, semealabatasuna, guraso-ahala) eta nortasun juridikoa duten erakundeak. Bigarren liburuan aztertzen da gauzei buruzko eta gauzen gaineko eskubideei buruzko idaztia; izan ere, jabetza, edukitza eta eskubide erreal mugatuak (gozamena, zortasunak, hipoteka, bahia eta abar, azken horiek sistematikarik gabe bilduta dauden arren) arautzen dira bigarren liburu horretan. Hipotekari buruzko zuzenbidea edota Ondasun higiezinen erregistroari buruzko zuzenbidea (hots, Hipoteka Legea) bigarren idaztiak arautzen duen arren, arrazoi historikoengatik, Kode Zibiletik kanpo gelditu zen. Hirugarren liburuan jabetza eskuratzea ahalbidetzen duten harremanak eta tresnak arautzen dira; eta arreta bereziaz aztertu ere, heriotzaren ondoriozko oinordetza eta ondarearen norakoa, titularra hiltzen denean. Laugarren liburuak III. liburuaren atala izan behar zuen, baina oreka arrazoiak direla bide, bereizi egin zen; nolanahi ere, betebeharrak eta kontratuak, hain zuzen ere, subjektuen arteko ondare lankidetzaren bideak, aztertzen ditu.

Bistan denez, Zuzenbide zibilaren edukiak garrantzi izugarria ematen dio ondareari, eguneroko bizitzan ondare harremanek berebiziko garrantzia baitute. Hala ere, Zuzenbide zibilak ezin du alboratu gizonemakumeen arteko harremanetan ondare alorretik kanpo geratzen dena, eta, apurkaapurka, arautu behar du.

Savignyren plana beste era bat da, Zuzenbide zibilaren edukia aztertzeko. Izan ere, aldaketa batzuekin, Espainiako zuzenbide fakultateetako ikasketa planetan indarrean egon da urteetan zehar, eta lan honek ere Savignyren sistematika erabiltzen du. Plan horren zati orokorrak ondoko arazoak aztertzen ditu: batetik, pertsona bera, berorren gaitasuna, babesa eta azkentzea; bestetik, pertsonen arteko harremanak eta askatasun pribatuaren egikaritza ulertzea ahalbidetzen duten oinarrizko kontzeptu teknikoak (harreman juridikoak, eskubidea, autonomia pribatua); hirugarrenez, pertsonen

ahalmenak gauzatzeko beharrezkoa den kanpoko munduaz arduratzen diren kategoria juridikoak (ondarea eta gauzak); eta, azkenik, pertsona juridikoak. Zati orokor horren aurretik sarrera jartzen da, eta bertan aztertzen dira arau juridikoaren teoria orokorrak sorrarazten dituen arazoak. Izatez, arazo horien azterketa eta azalpena Zuzenbide zibileko adituen kultur ondasunak dira, batez ere, arazo horien araubidea izan delako kode zibiletako hitzaurrea, Espainiaren kasuan atariko titulua (esangura hertsian gai zibila ez bada ere).

Ondoren, betebehar eta kontratuen azterketa dator, pertsonen arteko ondare lankidetzarako oinarrizko tresnak baitira horiek ekonomia aurreratuetan. Idazti horrek betebeharra osoosorik aztertzen du, bai orokorrean, baita kasuankasuan ere.

Hirugarrenez, gauzen gaineko eskubideak aztertzen dira; Savignyren jatorrizko plana goitik behera aldatu egiten da, Alemaniako autoreak bigarren tokian jarri baitzuen eskubide horien azterketa, betebehar eta kontratuen aurretik.

Laugarrenez, familiaren barneko harremanak aztertzen dira, familia osatzeko ohiko erakundetik hasi (ezkontza), ezkontideen arteko harreman pertsonal eta ondare arloko harremanei heldu, eta semealabatasunarekin amaitzeko.

Azkenik, Zuzenbide zibilaren edukia osatzera dator heriotzaren ondoriozko oinordetzaren idaztia.

Deskripzio labur horrekin eta egituraketa berberarekin bat datozen lanak erabiliz gero, Zuzenbide zibilak gaur egun duen edukiari buruzko ikuspegi orokorra izan genezake.

Gorago azaldutakoak ez du esan nahi Zuzenbide zibilaren edukia aldaezina denik.

Zuzenbide zibilaren eta antolamendu juridikoa osatzen duten beste alor batzuen (batez ere, hurbilenen) arteko bizikidetasunak eztabaidaguneak sortzen ditu, besteak beste, gaur egun Jabetza intelektualari buruzko zuzenbidearekin, edota Kontsumitzaileei buruzko zuzenbidearekin gertatzen denez. Azken horri dagokionez eta hizkamizkatan sartu gabe, arazoa hauxe da: kontsumitzaile izatea zer den zehaztea, hain zuzen.

Konponbideak bi izan daitezke: batetik, kontsumitzaile izateagatik zuzenbide bereziren bat aplikatzea; edo, bestetik, gizaki guztiak kontsumitzailetzat hartzea, kontsumitzaile izateagatik ematen zaigun babesa defentsa mekanismoa delako, alegia, kontsumitzaileei ondasunak eta zerbitzuak ematen dizkieten subjektuen aurkako defentsa mekanismoa.

BIBLIOGRAFIA ALEJANDRE: Derecho primitivo y vulgarización jurídica, Sevilla, 1977; ARNAUD: Les origines du Code civil, Paris, 1969; CALASSO: Introduzione el Diritto comune, Milan, 1951; CALASSO: «Le basi storiche delle partizioni», Enc. Dir., XII; CALASSO: Medioevo del diritto, I (Le fonti), Milan, 1954; CARRASCO: El Derecho civil: señas, imágenes y paradojas, Madril, 1988; CLAVERO: Derecho común, Sevilla, 1977; DÍEZ-PICAZO: «El sentido histórico del Derecho civil», RGLJ, 1959; GALGANO: Il diritto privato fra codice e costituzione, Bologna, 1983; GIL RODRÍGUEZ: «Acotaciones para un concepto del Derecho civil», ADC, 1989; GRITAMA: «Ius privatum y ius civile romanorum», Estudios jurídicos en homenaje al profesor Santa Cruz Teijeiro, I, Valentzia, 1974; HATTENHAUER: Conceptos fundamentales del Derecho civil, Bartzelona, 1987; IRTI: La edad de la descodificación, Bartzelona, 1992; JORDANO BAREA: «Concepto y valor del Derecho civil», RDP, 1962; KOSCHAKER: Europa y el derecho romano, Madril, 1955; LIPARI: Derecho privado. Un ensayo para la enseñanza, Bologna, 1980; LÓPEZ LÓPEZ: «Estado social y Sujeto Privado: una reflexión finisecular», Quaderni Fiorentini per la Sotoria Del Pensiero Giuridico Moderno, 25 (1996), 409. or. eta ondorengoak; MARTÍNEZ DE AGUIRRE: El derecho civil a finales del siglo XX, Madril, 1991; NICOLO: «Diritto civile», Enciclopedia del Diritto, XII, Milan, 1964; TARELLO: Storia della cultura giuridica moderna, I, Bologna, 1976; WIEACKER: Historia del derecho privado de la Edad Moderna, Madril, 1957.

Bigarren gaia ESPAINIAKO ZUZENBIDE ZIBILAREN ERAKETA HISTORIKOA (I). KODEGINTZA

Laburpena: §3. Kodegintza. 7. Kodegintzaren esangura.— 8. Kodegintzaren aurrekariak.— §4. Zuzenbide pribatua eta Konstituzioa. 9. Zuzenbide pribatu eta Konstituzioaren arteko harremanen azalpena.— 10.

Kodegintzaren helburuak: A) Bakoizkeria juridikoa gainditzea; B) Zuzenbidea bakuntzea.— § 5.

Kodegintza Espainian.— 11. Bilduma Berriberria.— 12. Konstituzioa eta araubide zibilaren antolaketa.

— 13. Kode Zibilaren proiektuak: A) Ekimen ofizialekoak; B) Proiektu pribatuak; C) Lege berezi orokorrak.

§3. KODEGINTZA 7. Kodegintzaren esangura Kodegintza izena hartzen du XVIII. mendearen erdialdetik xx. mendearen hasiera bitartean sortutako kultur arloko prozesuak. Kodegintza horren helburua legeak bakundu eta liburu bakarrera biltzea da, eta, horregatik, liburu horri kode deitzen zaio.

Prozesu kodegilea ez zen mugatu alor zibilera. Sakabanatuta zeuden mota guztietako arauen arrazionalizazioa ere helburutzat izan zuen prozesu horrek, bakoizkeria juridiko deitutakoa gainditzeko ahaleginean.

Kodeak, mugimendu kodegilearen emaitza denak, ondoko berezitasunak ditu: 1. Kodera arau juridikoak baino ez dira biltzen. Beste modu batera esateko, ez du gogarte erlijioso edo moralik biltzen. Ezta inprekazio deitutakoak ere, hau da, ez dira mota horietako printzipioak aipatu ere egiten, konponbide zehatzak justifikatzeko balio dutenak, hain zuzen ere.

Partidak eta Bilduma Berriberria irakurriz gero, mugimendu kodegilearekin gainditu nahi den nahastearen adibideak ikusiko ditugu.

Adibidez, lehenengo Partidak (1, 11) hauxe dio: «el fazedor de las leyes deue amar a Dios e tenerle ante sus ojos quando las fiziere». Eta lehen Bilduma Berriberriak (1, 21) Gure Amaren Arrosarioaren eraspen edo debozioa ezarri zuen, egunero otoitz eginez elizetan.

2. Kodea agiri baterakoi legez hartzen da, eta, horrela, Kodea osatzen duten arauak zentzuzkoak dira elkarren artean eta sistematizaturik daude. Kodeen aurrekariak aztertuz gero, sistematika oso ezberdina zela ikusiko dugu, izenburuetara jatorri desberdinetako legeak biltzen baitziren. Dena den, ahalegin berezia egiten zen, legeak gai berdinari buruzkoak izan zitezen.

Bilduma Berriberriaren adibideari berriro helduz, Arrosarioaren eraspena ezarri zuen atala lehenengo liburuan zegoen eta liburu horren izenburua ondokoa zen: «Eliza ama, beraren eskubide, ondasun eta errentak, Elizaburuak eta horien mendekoak, eta Errege Patronatua». Gorago aipatutako legea liburu horretako lehendabiziko titulura bildurik zegoen, hain zuzen ere, «Fede Katoliko Santua» arautu zuen titulura. Izan ere, 1655eko uztailaren 24an Felipe IV.ak Kontseiluaren eskakizun bati erantzun zion, eta erantzun hori legean bertan jaso zen. Erantzun horrekin batera, inkisizioa, Eliz jurisdikzioa eta tankera horretako kontuak arautu ziren lege horretan. Jurisdikzio zibila, ostera, XI. liburuan arautu zen, eta bataren eta bestearen artean kontraesan argiak zeuden.

3. Kodeak gaien arabera bakoiztutako genero bereko harreman juridiko guztien arauketa oro hartzailea egiten zuela ulertzen zen. Horrela, Zigor Kodea dago, delitu eta zigorrei buruz guztia arautzen duena; bai eta prozesuari buruzko kodea ere, prozedura eta abarrekoei buruzko guztia arautzen duena.

Bildumetan ez zen horrela gertatzen; bildumetara edozein arlotako arauak biltzen ziren, arauketaren helburutik at.

Adibidez, Fede Katoliko Santua (I. liburua), zientziak, arte eta lanbideak (VIII. liburua), Herri Administrazioaren sistema (VI. liburua) edo hipoteka (X. liburua) xedatzeko arauak ezarri ziren Bilduma Berriberrian.

Kodegintzaren ezaugarriak hauexek dira (TOMÁS Y VALIENTE): arrazionalismo juridikoaren ondorioa da kodegintza, ziur asko, ondoriorik garrantzitsuena eta iraunkorrena Frantziako Iraultzaren ondoren; Zuzenbidearen ulermen baterakoi eta sistematikoaren emaitza dira kodeak; kodeetara bilduta

dagoen Zuzenbideak, bakoizkeria juridikoa gainditzean, segurtasun juridikoa ematen die hiritarrei; eta, azkenik, Zuzenbide berri eta unibertsala jasotzen dute kodeek.

8. Kodegintzaren aurrekariak

Mugimendu kodegilea arrazionalismo juridiko deitutakoaren ondorioa da.

Horregatik, arrazionalismoarekin zerikusia duten doktrina filosofikojuridikoen eragin handia jaso du. Eta, horregatik ere, benetako kodegintza eta kodeak idaztea Prusian hasten da 1746an Frederiko II.arekin, Samuel Cocceiusi agindua eman zionean «zuzenean berezko zentzumenean» oinarritutako kodea idazteko. Baina Cocceius lana amaitu gabe hil zen, eta zenbait juristak hartu zuen lanaren zeregina 1794an Allgemeines Landrechta (Lurralde Zuzenbide orokorra) argitaratu arte. Hori 1900 arte indarrean egon zen Prusian, BGB argitaratu arte, hain zuzen.

Austrian ere mugimendu kodegile hori hasi zen Maria Teresa enperatrizaren erreinupean. Hala ere, kodearen idazketa lanak 1790 arte ez ziren hasi, eta horrek bi emaitza izan zituen: batetik, Martini Proiektua, Galitziako probintzientzat indarreko zuzenbide bihurtu zena 1797an, eta, bestetik, 1811ko Kode Zibila, Zeillerrek idatzitakoa eta iusnaturalismo arrazionalistaren eragin handia zuena.

Behin betiko kodeeredua Frantzian aldarrikatu zen 1804an; «Napoleonen kode» ere esaten zaio, Napoleon Bonaparteren agintaritzapean aldarrikatu zelako. ARNAUDen esanetan, kodea idatzi zutenak «artisauak» ziren, ideologikoki moderatuak. «Artisau» horiek iraultzatik sortutako ideia berriak, batez ere, jansenisten printzipio erlijioso nagusiekin bateratu nahi zituzten. Berez, Frantziako kodeak izan zuen Domat, Daguesseau eta Pothierek egindako lanen eragin ideologikoa; era berean, XVII eta XVIII. mendeko jurista horiek iusnaturalismo arrazionalistaren eragina jaso zuten, Grocio, Puffendorf, Wolf eta kartesianismoaren bitartez. Frantziako Kode Zibilaren oinarrien ardatzak hauek izan ziren: —Pertsonaren eskubideei buruzko arauketa.

—Jabetzaren arauketa erabateko eskubide legez, askatasunerako eskubideak eratorria.

—Familiaren arauketa, geroago «guneko famili» deitu dena oinarritzat hartuz, ezkontzan eta borondatearen autonomiaren nagusitzan oinarritutako familia, berdintasun printzipioak eratorria, eta trafiko juridikoaren arintasuna errazteko joera duena.

Frantziako Kodea zenbait koderen eredu izan zen, besteak beste, Italiakoarena (1865ekoa), Louisianakoarena, eta, azkenik, Espainiakoarena (1889koa). §4. ZUZENBIDE PRIBATUA ETA KONSTITUZIOA 9. Zuzenbide pribatu eta Konstituzioaren arteko harremanen azalpena Konstituzionalismoa, izatez, prozesua da, eta prozesu horretan ahalmen politikoa dutenen eta ahalmen horren menpe daudenen arteko harremanak harreman juridiko bihurtzen dira. Doktrinaren arabera fenomeno biak, hau da, mugimendu kodegilea eta konstituzio mugimendu kodegilea elkarkideak dira, harreman politiko multzoa harreman juridiko bihurtzea dutelako helburutzat. Mugimendu kodegilea mugimendu konstituzionalizatzailearen ondorioa da, Konstituzioak jasotako hiritarren eskubide eta betebeharren definizioaren ondorioa izan delako.

Horrela, jabetza eskubidea gizabanakoen askatasunaren berehalako ondoriotzat hartu ohi da. Eta, irizpide objektiboekin, pertsonaren eskubideen arauketa, gizabanako bakoitzaren gizarte maila alde batean utzirik, berdintasun printzipioaren ondorioa izango da.

Printzipio horiek guztiak, jakina, gizakiaren eskubide adierazpenetan eta, beraz, konstituzioetan jasota

daude.

Baina bi prozesu horiek ez dute nahitaez parean joan behar, herri batzuetan kodegintza mota bat gauzatu delako eta beste batzuetan, ordea, beste mota desberdin bat.

Estatu Batuetan, esaterako, konstituzio kodegintza arras garrantzitsua gauzatu zen 1789tik 90era, baina Estatu Batuetan inoiz ez da egon kodegintza zibil orokorrik; Erresuma Batuan ez dago Konstituzio idatzirik, Europan adierazmolde horrek duen esanguran, ezta inolako motatako kodegintzarik ere; Prusian eta Austrian kodegintza gauzatu zen, baina Konstituziorik ez zen aldarrikatu. Izan ere, kodegintza Frantzian eta beraren eragin esparruan bakarrik da gaur egungoa (Espainian, adibidez). Ezarri ere, Espainian 1812ko Konstituzioaren 258. artikuluak kodegintza ezarri zuen, gizartea antolatzeko sistema gisa.

Konstituzio eta kodegintzaren arteko lotura hori sortzen da, gizarte elkarbizitzarako eredu batera heltzeko beharrizanaren ondorioz; irizpide ideologikoek eratorritako jokarauek gizarte eredu horri antolaketa moderno eta egituratua emango diote, eta, antolaketa horretan, konstituzioetan ezarritako printzipioak bete beharko dira.

Horregatik, gaur egungo kodeak idaztera bultzatu duten bi ideologia-mota azpimarratu dira: 1. Ideologia liberala. Nabaria da Frantziako Kodean, beraren eraginpeko kodeetan eta XIX. mendeko kontzeptu liberalean. Askatasun eta berdintasun printzipioetan oinarrituta dago, eta jabetza kontzeptuaren inguruan eraikitako sistemaren alde egiten du. Jabearen eskubidea jabetzaren objektua xedatzeko askatasunean oinarrituta dago. Gaur egun ideologia horrek bermetasunerako joera du, Kodea autonomia gunea izango delako, alegia, konstituzio printzipioetara eta, zehatzago, estatuak norbanakoei bermatzen dien gizabanakoen askatasun printzipiora egokitutako autonomia gunea.

2. Ideologia sozialista. Konstituzioaz gain, Kodea izatea ezinbestekoa da, Konstituzioaren bitartez berdintasun politiko formala baino ez da, eta Kodeak, ordea, berdintasun zibil eta ekonomiko materialaren arteko banaketa egiten du. Konstituzioa, beraz, gizartea eraldatzeko egitarautzat hartzen da, eta Kodea egitarauaren betearazpena izango litzateke.

Ideologia batek zein besteak eratorria izan, egia esateko, Kodearen helburua gai zehatzen arrazionaltasun, berdintasun eta sistematizazio irizpideak gauzatzea izango litzateke, azken horiek osatu behar dutelako Konstituzio zehatzak eratorritako gizarte egitaraua. Kodeak lege arruntak dira, eta horien edukia ezin daiteke konstituzio-aginduen kontra joan, Konstituzioa egitaraua ez ezik, arau juridikoa delako. Horregatik, Kodea, berorrek arautzen dituen gai zehatzetan, Konstituzioaren garapena izango da.

10. Kodegintzaren helburuak Aurreko irizpideen arabera, kodegileen helburuak hauexek izan ziren: A) Bakoizkeria juridikoa gainditzea Kodegintza sorrarazi zuten egitezko baldintzetatik garrantzitsuena da ziur asko bakoizkeria juridikoa.

Bakoizkeria juridiko adierazmoldea TARELLOk proposatutako esanguran ulertu behar dugu, hau da, banakako balorazio bezala, Zuzenbidearen batasunik ez dagoelako, batasun hori beharbeharrezkoa izan arren. Beraz, ulerkera horren arabera, bakoizkeria izango litzateke herri batean eta une zehatz batean indarreko lege multzoaren barneko batasunik eta zentzurik eza.

Bakoizkeria juridikoak eragiten zituen ondorioak oso kaltegarriak izan ziren hiritarren segurtasunerako. Horregatik, ondorio horiek ezabatu behar ziren, elkarbizitza erraztera (ez, ordea mugatzera) bideratutako sistema arrazionalen bidez.

Ondorio horiek gai ezberdinen ingurura biltzen ziren: a) Harreman juridikoak arautu behar zituen legea zein zen ez jakiteak segurtasunik eza eragiten zuen; esaterako, giza hilketak ez zuen tratamendu bera, erlijioso edo laiko bat hiltzean, ezta azken kasu horretan hildakoa aitonen semea edo plebeioa zenean (hor ere arauketa desberdina baitzen); era berean, giza hilketa gertatutako tokia ere kontuan hartu behar zen, giza hiltzailea jurisdikzio laiko edo Elizakoaren menpe zegoen zehazteko. b) Eskubidea bera babestea zaila zen, askotan jurisdikzio gatazken ondorioz. Egoera kritika daiteke, eta horren adibide garrantzitsua Alemaniako literatura erromantikoan aurkitzen dugu, zehatzmehatz esateko, von Kleisten lanean, hots, Michael Kohlhaas; lan horretan, hildako baten semeak, inoiz erabili ez zen pribilegioa erabiliz, auzobide bat ixten du eta

horren ondorioz sortutako gorabeherak kontatzen dira.

Egoerak kalte handiak eragiten zizkien ondasun higiezinen gaineko gozamen eskubideen titularrei eta, batez ere, ondasun horiek eskura zitzaketenei, merkataritzan edo industria jaioberrian lan egiten zutenei, hots, burgesiari (lortu nahi zuten ondasunak eskuratzea gebenduta zutenei). Burgesiak, hau da, kapitalismoa teknika ekonomiko moduan ezartzean sortutako gizarte klase berriak, ezin zituen interes horiek lortu, baldin eta jabetza eskuratu eta salerostea mugatzen zuten pribilegioek indarrean bazirauten.

Ziur asko hori da XIX. mendearen lehen erdialdean Espainian Kodea egiteko

saiakeren porrota ekarri zuten arrazoietako bat: burgesia sendoa ez zenez gero, ez zegoen Kode Zibilaren beharrik. Loturarik gabeko jabetza lortzeko bideak beste batzuk izan ziren: Sainz de Andinoren Merkataritzako kodeak (1829) eta ondoko lege desamortizatzaile eta jaregileek (18201855) ÂŤespainiarren nolabaiteko iraultza burgesÂť deitu genezakeen hori bideratu zuten, eta iraultza horrek bere helburuak lortu zituen edozein motatako tekniketan oinarrituz.

B) Zuzenbidea bakuntzea Lehen azaldutako helburuak lortzeko teknikak nahitaez ekarri behar zuen formulazio juridikoak erraztea, hiritarren harremanak eraenduko zituen araua hobeto ulertzeko teknika izan zedin.

Kodegintzaren helburuetako bat, beraz, Zuzenbidea ulertzeko modukoa egitea izango zatekeen, Zuzenbidea modu bakunean azaltzea, alegia.

Bakuntasun horretara heltzeko, hiru baldintza bete behar ziren: a) Arauak egitean, irizpide ekonomikojuridikoak sartzea. TARELLOk dioenez, mendeko hiru korronte filosofiko garrantzitsuen eragina izan zuen kodegintzak atal horretan. Lehenengoa, Alemaniako iusnaturalismo arrazionalista, Puffendorfen bitartez, eta horrek, era berean, eragina izan zuen Thomasius eta Cocceiusengan (Prusiako Kodea idazteko arduraduna izan zenarengan). Korronte horrek eragin handia izan zuen Prusia eta Austriako kodeak idazteko eran, lehen aipatutako Martini proiektuaren bitartez. Joera horrek arauak debeku gisa idaztea ekarri zuen, eta, horren arabera, debekatuta ez zegoen guztia onartuta zegoela ulertu behar zen. Itxuraz, arauaren ulerkortasuna erraztu zen, nahiko zelako debekatuta zegoena irakurtzea, beste guztia baimenduta zegoela ulertzeko.

Sinplifikazio tekniketan eragin handia izan zuen beste korronte filosofiko bat Leibnizek ekarri zuen, Wolffen lanaren bitartez. Teoria horren arabera, subjektuak eta predikatuak lotuko zituen proposamen baterakor multzo baten bidez osaturik egon beharko zatekeen Zuzenbidea. Legeak printzipio orokorrei buruzkoak bakarrik izatea ahalbidetzen du korronte horrek. Gisa berean, glosagileen eta glosagile ondorengoen metodologiaren ondorioa da teoria hori, eta Digestoan agertzen diren kasuz kasuko zerrendak saihesten ditu. Korronte horren arabera, Zuzenbidea benetako proposamen sistema batek osatuko luke (adibidez, jabetza gozatu eta xedatzeko eskubidea da), eta hortik benetako ondorioak atera beharko lirateke beti (esaterako, nirea den gauza erreibindika dezaket, gauza hori duena edonor izanik ere). Gehiegizko sinplifikazioa bada ere, azken batean, azalpen arruntak ahalbidetzen ditu.

Frantziako kulturak eratortzen du, lehen aipatutako Domat eta Pothieren bitartez, arauak egiteko tekniketan eragina duen hirugarren korronte filosofikoa. Eman ere, Frantziako kultura horrek ematen du Erromako kontzeptuak egitean erabilitako sistema kartesiano, sistematiko eta arrunta.

XVIII.

b) Aurreko Zuzenbidea indargabetzea. Benetako bakuntasuna lortzeko beharrezkoa zen aurreko Zuzenbidea indargabetzeko sistema ezartzea. Horrela, Kode berria indarrean jartzean, Kodea bakarrik izango da ondoren sor daitezkeen harremanak arautuko dituen agiri juridikoa.

Gai horretan kode eta bildumaren arteko bereizketa oinarrizkoa da. Aurreko bilduma egin zenetik emandako legeak batzea da bilduma, lege zaharrenak indarrean dauden ala ez eta ondoko arauekin bat datozen ala ez erabaki gabe. Liburu eta titulu bakoitzak arauak jasoko ditu, irizpide kronologikoei bakarrik helduz. Baieztapen hori zehatz eta mehatz egiaztatzeko, Bilduma Berriberriaren edozein titulutara jo daiteke.

Zuzenbidearen arrazionalizazio eta sistematizazioa behar zuen Kodeak aurreko Zuzenbidea indargabetu zezan. Hori dela eta, Zuzenbide ordeztaileen sistema baztertu zen, Kodeak, berez, osoa izan behar zuelako.

Kode berriak aurreko Zuzenbidea indargabetu behar zuen; hau da, aurreko Zuzenbideari indarra kendu behar zion, eta horren ordezko izan behar zen. Hori lortzeko, xedapen indargabetzaileen teknika erabili zen.

Xedapen horien adibidea Frantziako Kode Zibila idaztea agintzen duen legearen 7. artikulua izan daiteke. Xedapen horretan hauxe ezarri zen: Kodea indarrean jartzen zen egunetik, Erromako legeek, ordenantzek, ohitura orokor edo tokian tokikoek, estatutuek eta erregelamenduek lege (orokor edo berezi) lerruneko indarra galtzen zuten, Kodeak arautzen zituen gaietan. Sistema hori jaso zen KZren 1976. artikuluan ere; izan ere, artikulu horrek agintzen zuen Zuzenbide zibil arrunta osatzen zuten lege, usadio eta ohitura guztiak indargabetzeko, Kode Zibilak arautzen dituen gaietan. c) Zuzenbide berriaren erraztasuna. Itxuraz, baldintza teknikoa da hori, baina politika juridiko garrantzitsua biltzen zuen kodegintzaren gizarte egituraketa programari lotuta dago. Erraztasun horrek, bestalde, legegintza teknikaren bi joera onartu behar zituen: bata, Zuzenbidearen subjektuaren batasuna.

Horrekin, gizarte klasean oinarritutako desberdintasunak eta pribilegioak ezabatzen ziren, lanbide edo botigo zehatz batekoa izateak zekartzanak, sexuan oinarritutakoak eta abar. Frantziako Iraultzaz geroztik, berdintasun printzipioa ezartzeak hauxe dakar berez: eskubideak pertsonei eratxikiko zaizkiela pertsona izateagatik, ez, ordea, eurek gizartean duten mailagatik. Horrek ondorioztatzen ditu gaitasun juridikoaren eta jarduteko gaitasunaren kontzeptuak.

Adibidez, Frantziako Kodearen 8. artikuluak agintzen zuen frantziar guztiek eskubide zibilak zituztela. Horixe da, hain zuzen ere, berdintasunaren adierazpenik argiena. Eta KZren 29. artikuluak adierazten du jaiotzak berez dakarrela nortasuna.

Legegintza teknikaren bigarren joerak alor juridiko gutxi batzuk definitzen zituen. Alor juridiko horiek irizpide orokorretan oinarrituz azaldu behar ziren, arazoak kasuz kasu arautzea, eta, horren ondorioz, kasuan kasuko konponbideak ematea alboratuz.

Horrela, hauexek ezarri ziren: gaitasun bakarra, guztientzat berdina izango zena, jadanik ikusi dugunez; numerus claususean oinarritutako eskubide errealen sistema arrunta; betebeharren iturriei buruz zehaztapen argi eta sintetikoa eta abar.

Azalpen horietatik abiatuz, Europako herri desberdinetan kodegintza egin zen.

Nazionalismoaren, sistema ekonomikoaren eta abarren eraginak herri bakoitzarentzat egokiena izango zatekeen sistemari buruzko eztabaida piztu zuen, herri guztiek ez zituztelako onartu Frantziako kodegintzak oinarri gisa hartu zituen irizpide berberak.

Alemanian, batasunaren ondorioz, kontzeptu irizpideetan oinarritutako kodegintzari ekin zioten, eta emaitza BGB izan zen, 1900. urtean indarrean jarri zena. Hala ere, horrek ez du zerikusirik Espainian gertatukoarekin, etapa desberdinak egon baitziren bertan. ยง5. KODEGINTZA ESPAINIAN 11. Bilduma Berriberria

Aurreko pasartean aztertu dugunez, Europan izandako mugimendu kodegileak

eragin eskasa izan zuen Espainian. XVIII. mendean zehar, nahiz eta bildumateknikaren kritikariek eragina izan (arestian aipatu ditugun ideiek bultzatuta), Kode Zibila egiteko ahaleginak ezerezean geratu ziren. Horrela, 1752an Ensenadako Markesak Fernandotar Kode izeneko proiektua aurkeztu zion Errege Fernando VI.ari. TOMÁS Y VALIENTEk dioenez, Kodea izan beharrean, «fernandotar bilduma izenarekin ezagutu beharko zenaren prestaketa izan zen».

Horregatik esan beharra dago Espainian Ilustrazio mugimenduen eraginek ez zutela sistema juridikoaren modernizaziorik ekarri eta ez zutela lortu Kodeen aldarrikapenik, ez behintzat garai hartan Kode hitzak zuen esanguran. Alderantziz, zalantzazko politika juridikoak aurrera egin zuen, Europako beste toki batzuetakoa baino egoera kontserbakoiagorantz bideratuta.

Izan ere, 1805ean Napoleonen Kodea indarrean jarri eta urtebete geroago Karlos IV.ak Espainiako Legeen Bilduma Berriberria aldarrikatu zuen, bildumen metodo zaharra erabiliz. Martínez Marina juristak Madrilen 1820an argitaratutako Azterketa kritikoa, Bilduma Berriberriari lanean azpimarratu zuenez, «berez zuzendu ezin ziren akatsak; lan handi eta zabalegia, irakaslerik finenak beldurtzeko modukoa; murru handitzarra, zabor eta hondakinetatik egina, eraikin izugarria, atal heterogeneo eta agindu bateraezinez osatua».

Azkenik, Joan de la Reguera Valdelomaren lanari esker gauzatu zen lana.

12. Konstituzioa eta araubide zibilaren antolaketa

Lehenago azaldutako aurrekari guztiekin, ez da harritzekoa gaur egungo joerekin bat etorriz eta joera horiek garaiko ideologia eraginkorrek emandako esanguran ulerturik, sistema politikoaren eredu berria eztabaidatzen eta proposatzen hasten den garaian, guztiz beharrezkotzat jotzea sistema juridikoaren batasuna. Lortu ere, horrela gizarte egituren modernizazioa lortuko zen. Horregatik, XIX. mendeko konstituzioak ez ziren neutroak izan kodegintzaren alorrean, eta guztiek euren eredua proposatu zuten, gehienetan, eredu erdirakoiak.

Egiturak modernizatzearen eta egitura horiek garaiko korronte sozial eta ideologikoetara egokitzearen oinarri nagusia Kode sistema izan zen.

Zuzenbide zibilari dagokionez, konstituzio historikoek ondoko ereduak proposatu zituzten: a) Eredu erdirakoia. Horren arabera, kode bakarra aplikatuko da monarkia osoan; horixe adierazten du 1837ko Konstituzioak (4. art.), 1845ekoak (4. art.) eta aldarrikatu ez zen 1856koak (5. art.).

Konstituzio horien esangura politikoa azpimarratu beharra dago, kodeen batasuna ideologia zehatz bat baino gehiagorekin bat zetorrela nabarmentzeko. Horixe egiazta daiteke 1812ko Konstituzioan eragina izan zuten ideologiak aztertuz gero. Beraz, herria modernizatzeko egitarau politikoek ezinbestekotzat jotzen zuten gorago aipatu dugun batasun hori. b) Bitarteko eredua: Kode Zibilak salbuespenak izan ahal zituen. 1812ko Konstituzioak hauxe ezarri zuen 258. artikuluan: «Kode Zibila, kriminala eta merkataritzakoa bakarrak izango dira monarkia osorako. HALA ETA GUZTIZ ERE, INGURUABAR BEREZIAK DIRELAETA GORTEEK ALDAKETAK EGIN DITZAKETE».

Konstituzio hori liberalismo erradikalaren adibide argia da, 258. artikuluak aipatzen duen salbuespenak aurrekari argirik ez duen arren. Autore batzuen ustez, salbuespen horrek esan nahi zuen itsasosteko lurraldeak euren inguruabar eta beharrizanetara

egokitutako legeen bitartez eraendu behar zirela. Beste batzuentzat, berriz, geroago «Foru Zuzenbide» deitu zirenei eusteko ahalegina zen. Ez du ematen bigarren interpretazio hori egokia denik, gorago aipatutako gorte horietara jo zuten diputatuen eite ideologikoa aintzat hartuz gero. Alderantziz, badirudi lehenengo interpretazioa dela zuzenagoa. Gobernuan kontserbakoi eta aurrerakoien txandaketaren eraginez indarrean zegoen arauaren ondorioz, kode zibil bakarrerako zenbait proiektu idatzi ziren, hau da, Kode bakarra zuzenbide berezia duten lurralde guztientzat, bat bera ere salbuetsi gabe, gero ikusiko dugunez.

Eredu bera agertuko da 1869ko Konstituzioan (91.3 art.). Artikulu horretan hauxe adierazten da: «Monarkia osoan kode berdin batzuk aplikatuko dira; hala eta guztiz ere, inguruabar bereziak direlaeta legeek aldaketak egin ditzakete», eta 91. artikuluaren 4. paragrafoan xedapen hori foruen batasun beharrizanarekin lotu zen.

Azkenik, 1876ko Berrezarpen Borbondarraren Konstituzioak kodeen batasun printzipio bera ezarri zuen, inguruabar berezien ondorioz legeek zehazten dituzten salbuespenekin, guztia foruen batasun printzipioari loturik.

Konstituzio horiek guztiak TOMÁS Y VALIENTEk liberaldemokrazia deitzen duenaren barnean koka daitezke. Guztietan kodeen batasun sistema erabiltzen da, sistema juridikoa arrazionalizatzeko aurreko multzoko konstituzioetan ez bezala, aurreko horretan kodeen batasuna «espainiarrei» eta beraien eskubide eta betebeharrei buruzko tituluaren barnean sartzen baitzen. Horren ondorioz, berdintasuna lortzeko metodo bezala erabiltzen zen kodeen batasuna. Horregatik, ez da harritzekoa kodeen batasun printzipioa eta foruen printzipioa bat eginik agertzea: berdintasuna maila guztietan lortu behar zen, eta, horretarako, guztiz beharrezkoa zen legeak eta prozedurak biltzea. Bistan denez, Europan nagusi zen ideologiarekin zegoen baterakidetasuna oso handia zen.

Baina Kode Zibilaren eredua Europako kodeetan ez bezala proposatzen zen: inguruabar berezien ondorioz legeek ezar zitzaketen aldaketekin. Horregatik, 1885ean behin betiko Kode Zibilaren proiektua proposatzean, Kodea bi etapatan egiteko aukera dago: lehen etapa, Kode Zibila, Kode gisa hartzeko prest zeuden Espainiako probintzia guztientzat eta, bigarren etapa, erabereko Kodera bildutako aldaketak, legeetan zehaztutako inguruabarrengatik (SILVELA senatuan, 1885ean). Emaitza, beraz, bitarteko eredua izango da: eranskinak dituen Kode Zibila. Horixe da, hain zuzen ere, 1888ko Oinarri Legearen 5. artikuluak agintzen duena.

Eredu horrek ondorio politiko hauek ekarri zituen: 1. Foru Zuzenbidea iraunarazteko aukera Konstituzio bidez frogatzea.

2. Kode Zibila bakarra izango da Gaztelako Zuzenbideak ordu arte eraendu zituen Espainiako lurraldeentzat.

3. Zuzenbide zibila eraberekoa egitea, Kode Zibila Zuzenbide ordeztaile moduan aplikatzeaz geroztik. c) Eredu eskualdezalea. 1931ko Konstituzioan jasotako eredua erdiratu gabeko estatu egituratik abiatzen zen. Botere politikoak estatu eta eskualdeen artean banandurik zeuden, estatu federalean gertatzen den antzera. Eskualdeek euren estatutuen bitartez bere gain har zitzaketen eskumenen barnean zegoen Zuzenbide zibila. 1931ko Konstituzio errepublikarraren 15. artikuluak estatuaren eskumenak ondorengoak zirela ezarri zuen: «Ezkontzeko era, erregistro eta hipoteken antolaketa, kontratu betebeharren oinarriak, eta estatutu pertsonalaren, ondasunen gaineko estatutuaren eta estatutu formalaren arauketa, horien aplikazioa koordinatzeko eta Espainiako legeria zibil desberdinen arteko gatazkak konpontzeko».

Banaketa hori lehenago aipatutako Konstituzioaren 16. artikuluarekin osatu zen.

Horren arabera, «aurreko artikuluetan aztertzen ez diren gaietan, herrialde autonomoek eskumena izango dute esklusiboki legeak egiteko eta zuzenean betearazteko, Gorteek onetsi eta bakoitzari dagozkion estatutuek xedatzen dutenarekin bat etorriz».

Bistan denez, Zuzenbide zibilaren eredua goitik behera aldatu zen. Hurrengo gaian ikusiko dugunez, Zuzenbide zibilaren batasunera heltzeko, ezinezkoa zen 1888ko Oinarri Legean azaldutako ideala, zuzenbide berezia zuten herrialdeak horren aurka baitzeuden. Horregatik, irizpide eskualdezale eta, beraz, deserdiratuen arabera antolatzen denean estatua, foru arazo deitutakoa konpondu beharra dago. Eta konponbidea eskualdezale eredua da. Horretan, autonomia lortzen zuten herrialdeetatik edozeinek (bere estatutua indarrean jarri eta gero) esklusiboki estatuari eratxikitzen ez zaizkion alor zibilei buruzko legeak eman zitzakeen. Proposamen horrek sistema deserdiratu eta anitzera garamatza.

Lehenago aipatutako 15. artikuluan agindutako aukeraren arabera, egoera hau sortu zen: a) Kataluniako Autonomia Estatutua 1932an onetsi zen. Estatutu horretako 11. artikuluak hauxe ezarri zuen: «alor zibilean legeak egitea Generalitati esklusiboki dagokio», Konstituzioaren 15.1 artikuluan xedatutakoa salbu.

Kodea idaztea eta 1930eko eranskin proiektua indarrean jartzea atzera bota zituen Kataluniako parlamentuak eta, orduan, lege bereziak eztabaidatu eta onesteari ekin zion.

Ondoko legeak onetsi zituen: adin nagusitasun eta adin gaikuntzari buruzkoa (1934); lugintza kontratuei buruzkoa (1934); emakume eta ezkontideen gaitasun juridikoari buruzkoa (1934), eta testamenturik gabeko oinordetzari buruzkoa (1936).

Legeria hori 1938ko apirilaren 5eko eta irailaren 8ko legeek indargabetu zuten. b) Euskal estatutuan (1936), «orokorrean legegintza zibila, baita gaur egun Foru zuzenbideak araututako alorretan ere, idatzia nahiz ohiturazkoa izanik, eta Erregistro Zibila» Euskal Herriaren eskumenekoa zela ezarri zuen 4,b) 1. artikuluak, Konstituzioaren 15.1 artikuluak ezarritako mugaketak kontuan hartuz.

Estatutua 1936ko urrian indarrean jarri zenez, artikulu horretan jasotako legeriaren garapena ez zen gauzatu, gertaera politikoak zirela eta.

13. Kode Zibilaren proiektuak XIX. mendean zehar eta konstituzio agerpenen ondorioz, Kode Zibilaren proiektu ezberdinak egin ziren. Proiektu horiek behar bezala aztertzeko, hiru ataletan bananduko ditugu, eurei buruzko azterlana errazteko asmotan bakarrik. Izan ere, XIX. mendean zehar eta konstituzio proposamenen ondorioz, Kode Zibilaren proiektu ezberdinak aurkezten dira. Horien azterketa sistematikoa egiteko, hiru ataletan bananduko ditugu proiektuak.

A) Ekimen ofizialekoak

Gorteen edo Gobernuaren ekimenekoak dira, gehienetan, Grazia eta Justizia Ministroaren bitartez. a) Lehenengoa 1821ekoa da. Gorteek agindu zuten 1812ko Konstituzioaren 258. artikulua indarrean jartzeko. Proiektu hori idazteko, parlamentu batzorde bat sortu zen, baina ez zen inoiz proiektua amaitu, tradizioz Kode Zibiletan agertzen dena baino askoz eduki zabalagoa zuelako. Dena den, Codearen, Europan (Prusian eta Austrian) indarrean dauden kodeen, eta Partidetara eta Bilduma Berriberrira bildutako Gaztelako

zuzenbidearen eragin handia du. b) 1833an Fernando VII.ak Kode Zibila idaztea dekretu bidez agindu zion Manuel María Cambronero Madrilgo juristari; baina hori hil egin zen lana amaitu gabe 1834an, eta, orduan, lanaren ardura Tapia, Vizmanos eta Ayuso juristek hartu zuten. Horiek 1836an aurkeztu zuten proiektua Gorteetan, baina karlistaden ondorioz eztabaidatu ere ez zen egin. Proiektua birritan berrikusi zen: 1839an batzorde batek, Luis Maria Garelly buru zelarik; eta 1841ean beste batzorde batek, Gómez Becerraren zuzendaritzapean. c) Proiektu ofizialik garrantzitsuena eta etorkizuneko Kode Zibilean eraginik handiena duena 1851koa da. 1843tik Kodegintza Batzorde nagusiak prestatua, urteetan zehar zenbait juristak idatzi zuten.

Azken batzordea, proiektua gobernuari aurkeztu ziona, Bravo Murillok, García Goyenak, Antón de Luzuriagak eta Sánchez Puigek osatu zuten, baina badirudi proiektuaren egile nagusia García Goyena izan zela; Concordancias, Motivos y Comentarios de Código Civil Español lana idatzi zuen García Goyenak, eta hor agerian jartzen dira Kodearen proiektuko artikulu guztiak idazteko jasandako eraginak eta erabilitako aurrekariak.

Kodearen proiektuak 1992 artikulu zituen; hiru liburutan bananduta zegoen (Frantziako ereduaren antzera), eta atariko titulua zuen. Atariko tituluak arautu zituen legeak, legeon ondoreak eta legeak aplikatzeko arau orokorrak. Lehendabiziko liburuan pertsonak aztertu ziren, bigarrenean jabetza, eta hirugarrenean jabetza eskuratzeko moduak.

Proiektu horrek garai hartan oso zabalduta zegoen Frantziako Kodearen eragin handia zuen.

Proiektuak Espainiako zuzenbide guztia batu zuen, eta «foru zuzenbide» deitutakoak ezabatu zituen.

Asko izan ziren proiektua porrot egiteko arrazoiak, baina garrantzitsuenak haren aurka jartzeak izan ziren, bai ezkontzaren arauketaren inguruan izandako arazoen ondorioz sortutakoak, bai Zuzenbide berezia zuten herrialdeetako juristek egindakoa.

1. SALVADOR CODERCHek uste du 1851ko Proiektuaren porrotaren arrazoietako bat pertsonen kontrola «estatalizatzea» izan zela, parrokoetatik eta gainerako eliz kontrol sistemetatik aldentzen zen erregistroa sortuz. Banantze-arrazoien (dibortzio izenarekin ezagutzen denaren) sekularizazioaren ondorioz, banantzearen izapideak egiteko jurisdikzio bakarra jurisdikzio zibila izango zen. Izan ere, horren eta Erregistro zibila sortzearen aurka azaldu zen Eliza.

2. «Foruzale» deitutakoen aldetik izandako aurka jartzeari dagokionez, esan beharra dago sistema ekonomiko zehatz baten antolaketarako oinarrizko erakunde zibilei lotutako hiru alde garrantzitsutan oinarritu zela 1851ko Proiektua: lehenengoa, senipartearen eta testamentua egiteko askatasunaren arteko lotura, proiektuak seniparte «zabal»aren sistema ezarri zuelako, hau da, jarauntsiko ondasunen bi herena (Kataluniako araubidean laurena zen bitartean), jaraunsleari diruz edo ondasunez ordainduko zaio, eta aukeratzea beraren esku dago. Bigarrena, enfiteusia, zentsupean zeuden ondasunak zentsutik aska zitezkeela adierazi baitzuen proiektuak, askatzeko aukera izatearen kontrako itun oro deuseztzat hartuz; izan ere, betiereko kargarik gabeko jabetza Proiektuaren oinarrietako bat zen. Eta, hirugarrena, rabassa morta.

Erakunde horrek arazoak ekarri zituen, batez ere, errentamendua zen ala ez jakiteko, errentamendua izanez gero, jabeak mahastien maizterra bota zezakeelako urte batzuk igaro eta gero. Hori dela eta, gizarte arazo larria sortu zen Katalunian (1851ko proiektutik kanpo zegoena) XIX. mendearen bigarren erdialdetik Lehenengo Errepublika etorri arte. Jakina denez, horixe izan zen lehenago aipatutako proiektu horri uko egiteko arrazoietako bat.

SALVADOR-en esanetan, «1851ko Proiektua baldartasun handiz sartu zen Cadizko Gorteetan hasitako eraldaketan. Espainiako estatuan (Gaztelakoa salbu) indarrean zeuden Zuzenbide zibil ezberdinak kontuan hartu gabe idatzi zen proiektua, eta eragina jasango zuten lurraldeetan betidanik gauzatu ziren egineren kontra agertu zen. Esangura horretan, proiektua idatzi zutenek erakutsi zuten Kataluniako Zuzenbide zibila eta aukera politikoko irizpiderik oinarrizkoenak ez zituztela ezagutzen».

Horren ondorioz, «Espainiako moderantismoaren emaitza tipikoa izan zen. Bera gertatzen hasten da, boteretik aurrerakoiak bota ondoren, eta gutxi gorabehera moderatuak boterean egon ziren lehenengo etapa amaitu arte luzatzen da. Erregimen horren ondorioz, proiektua onartzeak ez zuen ekarriko inolako aurrerapausorik harreman zibilen arauketan».

1851ko ekainaren 12ko Errege Aginduak Kode Zibilaren proiektua argitaratzeko agindua eman zuen Gaur egungo Zuzenbidea aldizkarian. Eta Kodea zer zen jakiten errazteko, Jurisprudentzia eta Administrazioko Aldizkarian (SALVADOR) egokiak ziren oharrak bidaltzeko epea ezarri zen. 1853ean Grazia eta Justizia ministroak Gobernuaren eskuespena jaso zuen, Gorteetan lege proiektua aurkezteko. Lege proiektu horretan oinarrituko zen Kode Zibila kode legez argitaratzeko eskuespena, batzordeak eztabaidatu eta onartutako kodea. 1855ean Kode Zibilaren proiektua berrikusteko eskatu zen.

Garaiko arazo politikoen ondorioz, Kode Zibila ez zela «premiazkoa» pentsatzen hasi ziren eta, beraz, 1855etik aurrera politika beste bat izan zen: orduan hasi ziren lege bereziak idazten.

B) Proiektu pribatuak

1821etik 1851ko Proiektura bitartean egoera konplexua bizi izan zen arlo politikoan, batez ere. Kode Zibilaren zenbait proiektu egin ziren, bai ekimen pribatukoak, bai norbanakoei eskatuta.

1832an Pablo de Gorosábelen proiektua argitaratu zen.

1843an Jose María Fernández de la Hozen beste proiektu pribatu bat argitaratu zen Madrilen.

C) Lege berezi orokorrak 1851ko Kode Zibilaren proiektuak porrot egin eta gero denboraldi berria hasi zen. Denboraldi berri horretan burutzen da, hain zuzen ere, sistema zibilaren modernizazioa, aplikazio orokorreko lege bereziak aldarrikatuz. Kode Zibilaren esparruan bakarrik finkatuz, lege berezi orokorren sistema aurreko etapa batean hasita zegoen (Hirurteko liberalean eta, batez ere, 1833tik aurrera), baina lege berezien sistemara itzuliko da, 1855eko abuztuaren 8ko Errege Dekretuaz geroztik. Errege dekretu horrek hipotekei buruzko lege proiektua egitea eskatu zion Kodegintza Batzordeari. Hipoteka alorra eta, beraz, gero eta garrantzitsuagoa zen ondasun higiezinen merkatua arautzen zuten xedapenek ez zituzten ondoko helburu hauek betetzen: «jabetza behar bezala bermatzea, jendaurreko iritzian eragin positiboa izatea, lurralde kreditua oinarri sendoetan ezartzea, aberastasunen zirkulazioari mugimendua ematea, diruaren interesa moderatzea, ondasun higiezinen jabeei ondasun higiezinaren eskuraketa erraztea, eta segurtasun egokia ematea berme horren gain kapitala maileguan ematen dutenei».

Pasarte hori lehenago aipatutako errege dekretuaren zioen azalpenari dagokio, eta, hipoteka eraldatzeko beharrizanera mugatuta bada ere, modernizazioarekin lortu nahi ziren helburuak, hain zuzen, orduko hasten zegoen eta oraingo honetan geldiezina zen modernizazioaren helburuak zeintzuk ziren adierazten du lege berezien bitartez.

Garai horretako lege bereziak ondokoak izan ziren: 1861eko otsailaren 8ko Hipoteka Legea.

Notariotzari buruzko 1862ko maiatzaren 28ko Legea.

Ezkontza Zibilari buruzko 1870eko ekainaren 18ko «Behinbehineko» Legea.

Erregistro Zibilari buruzko 1870eko ekainaren 17ko Legea.

SALVADOR-en ustez, lege zibil bereziek «bukaera ematen diote egokitze prozesuari, hain zuzen ere, Antzinako erregimenaren Zuzenbide zibila XIX. mende liberalaren eskakizunetara egokitzeko prozesuari, neurri handi batean, jadanik eginda zegoena lege berezien bitartez azalduz (hau da, Kode Zibiletik kanpo)». Egokitze prozesua hauexek burutu zuten:

1. Prozedura legeek: Gironako Markesaren 1853ko irailaren 30eko «Jarraibide»arekin eta geroagoko Prozedura Zibilaren 1855eko Legearekin.

2. Jabetzaren modernizazioak: desamortizazio eta jaregite legeen bitartez.

Modernizazioa 1820ko urriaren 11ko Legeak hasi zuen, gero indargabetua izan zen arren. Berriz jarri zen indarrean 1836an, maiorazgoa eta ondasunen beste lotura mota batzuk behin betiko abolituz, eta ondasun horiek inter vivos eta mortis causa saltzeko edo eskualdatzeko aukera emanez aitonen semeei, batere mugarik gabe. Prozesua osatu beharra dago desamortizazio legeekin. Horien bitartez, «XVIII. mendearen amaiera arte Eliza gisako erakundeenak, Elizarenak eta udalarenak ziren berebereko zenbait landa eta hiri finka «Nazioko Ondasun» bihurtu ziren, eta geroago saldu zitzaizkion jendaurreko enkantean eskaintzarik onenari» (TOMÁS Y VALIENTE). Prozesu hori Mendizabalen 1836ko otsailaren 19ko Legearekin hasi eta Pascual Madozen 1855eko maiatzaren 1eko Legearekin amaitu zen.

Testamenturik gabeko oinordetzaren sistema ere arautu egin zuen legeria horrek.

3. Ordu arte beharrezkoak ez ziren alderdi ekonomikoak era modernoan antolatzen zituzten lege bereziek: Meatzeei buruzko 1859ko uztailaren 6ko Legea; Urei buruzko 1879ko ekainaren 1eko Legea; Jabetza Intelektualari buruzko 1879ko urtarrilaren 10eko Legea eta abar.

BIBLIOGRAFIA ALEJANDRE GARCÍA-GACTO FERNÁNDEZ: Temas de Historia del Derecho: Derecho del constitucionalismo y codificación, I, Sevilla, 1978 eta II, Sevilla, 1979; ARNAUD: Essai d´annalyse structurale du Code Civil Français. La règle du jeux dans la pais bourgeoise, Paris, 1973; CASTRO: Derecho Civil de España, Zati Orokorra, Madril, 1949 (berrargitaraldia), Madril, 1984; TARELLO: Storia della cultura giuridica moderna. I Liburukia Assolutismo e codificazione del diritto, Bologna, 1976; TOMÁS Y VALIENTE: Manual de historia del derecho español, 4. argitaraldia, 5. berrinprimatzea. Madril, 1992; WIAECKER, F.: Historia del derecho privado en la Edad Moderna, Fdez. Jardónek itzulita, Madril, 1957; SALVADOR CODERCH, P.: «El proyecto de Código Civil de 1851 y el Derecho civil catalán», in La compilación y su historia. Estudios sobre la Codificación y la interpretación de las leyes, Bartzelona, 1985, 7. or.

Hirugarren gaia ESPAINIAKO ZUZENBIDE ZIBILAREN ERAKETA HISTORIKOA (II). KODE ZIBILA Laburpena: §6. Kode Zibila.— 14. 18751888 Oinarri Legearen aurreko etapa.— 15. Oinarri-legeari buruzko eztabaida: A) Alonso Martínezek egindako oinarri-legearen proiektua; B) F. Silvelaren proiektua (1885).

— 16. Sistema zibilaren antolaketa 1888ko Oinarri Legean.— 17. Kode Zibilaren egitura eta ezaugarriak: A) Kode Zibila indarrean jartzea; B) Kode Zibilaren egitura; C) Kode Zibilaren ezaugarriak.

— §7. Kode Zibila eta antolamendu zibila.— 18. Kode Zibila eta lege bereziak: A) Kode Zibilaren baitara bildutako oinarriak garatzen dituzten legeak; B) Kode Zibila aldarazten duten legeak; C) Kode Zibilaren salbuespen diren legeak; D) Kode Zibilaren lege osagarriak, Kodean xedatzen ez diren atal zibilak arautzen dituztenean; E) Kode Zibilaren atalak indargabetzen dituzten legeak, indargabeturik geratzen diren atal horiek extra codicem lege bereziek arautzen dituztenean.— 19. Kode Zibilak gaur egun duen esangura.

§6. KODE ZIBILA 14. 18751888 Oinarri Legearen aurreko etapa 1880az geroztik gauzatutako kodegintzak erabili zuen aurreko gaian eredu misto deitu dugun hori, hau da, Kode Zibilak eta eranskin batzuek osaturiko eredua. Bildu ere, eranskin horietara bildu ziren ezabatu ezin ziren foru erakundeak. Hala ere, eredu hori onartu arteko bidea oso luzea izan zen.

1880ko otsailaren 1eko Dekretuak, hots, Álvarez de Bugallalen Dekretuak, dakar garai berriaren hasiera, behin betiko garaia izango zenaren hasiera. Izatez, Álvarez de Bugallal Grazia eta Justizia ministroa zen garai hartan, eta kodegintzaren arazoa

konpontzeko hauxe erabaki zuen: Zuzenbide berezia zuten herrialdeetako juristak Kodegintza Batzordera biltzea, herrialde horietako ordezkari moduan. Jurista horiei zegokien galdu behar ez ziren foru erakundeei buruzko oroitza idazteko ardura. Beraz, foru erakunde horiek Kode Zibilaren lege osagarri haietan agertu behar ziren, «eranskin» deritzen horietan, alegia.

Herrialde bakoitzetik batzordeko kide izan ziren ondokoak: Durán i Bas (Katalunia), Morales Gómez (Nafarroa), Ripoll (Mallorca uhartea), Franco y López (Aragoi), Lecanda (Euskal Herria) eta López de Lago (Galizia). Bakoitzak beharrezko oroitzak idatzi eta gero, oroitza horiek argitaratuak izan ziren.

Denen artean, oinarri-legearen sistema aukeratu zuten. Horren bidetik, biharetziko Kode Zibilaren oinarrizko printzipio eta oinarriak biltzen zituen testua proposatu zien Gobernuak Gorteei. Behin printzipio horiek onartuta, batzorde teknikoak testu artikulatua idatzi eta, berriz ere, Gorteen berrikuspena jasoko zuen, onartutako oinarriekin bat zetorren ala ez egiaztatzeko.

Testuinguru horretan suertatu zen behin betiko prozesu kodegilea.

15. Oinarri-legeari buruzko eztabaida Kode Zibilari buruzko behin betiko eztabaidak bi etapa izan zituen, eta bi etapok oinarri-legeen bi proiektutan adierazi ziren, 1881etik 1888ra erantzukizun hori zuten gobernuetako Grazia eta Justizia ministroek aurkeztutako proiektuetan, hain zuzen: A) Alonso Martínezek egindako oinarri-legearen proiektua Alonso Martínezek 1881eko urriaren 22an aurkeztu zien Gorteei oinarri-legearen proiektua. Proiektu horren alde nagusiak hauexek dira: a) Kode zibil bakarra aldarrikatuko da, Konstituzioaren 75. artikuluan ezarritakoa betez. Hala ere, ahal den neurrian, kode horrek foru erakundeak hartuko ditu bere barnean, euren interesagatik erakunde horiek orokortzea komenigarria denean. Horixe gertatu zen zortasunei buruzko arauketarekin, alarguntasun eskubidearekin eta abarrekin. b) Foru erakundeak, euren izaeragatik lurralde osoan era orokorrean aplikatzea ezinezkoa denean, Kode Zibilaren lege bereziek arautuko dituzte hauek. Hori lortzeko, erakundeok eurei dagokien lurraldean behar beste errotuta egon behar ziren, bestela, Kodegintzarekin desagertu egingo dira. c) Foru zuzenbidea salbuespeneko zuzenbide gisa hartzen da, hots, Foru zuzenbidepekoek aukera zuten, Kode Zibil berria indarrean jartzean sortutako Zuzenbide berriaren menpe jartzeko edo eurei dagokien foru sistemaren menpe irauteko. d) Foru lurralde bakoitzeko zuzenbide ordeztailearen lekuan, Kode Zibila aplikatuko da; Kode Zibilak sistema zibil osoa oinarritik bateratuko du, bakarra delako 1876ko Konstituzioaren 75. art.aren aginduz. e) Biharetziko Kode Zibilaren oinarritzat 1851ko proiektua hartu beharra dago.

Proiektu hori ez zen Gorteetan eztabaidatu, oinarri-legearen sistema ez zelako onartu. Horren ondorioz, Alonso Martínezek bi liburuz osatutako Kode Zibilaren proiektua aurkeztu zuen 1882an. Azken proiektu horren hitzaurrean Alonso Martínezek ondokoa azpimarratu zuen: «Gobernuak puntu honetan foru araubidearen oinarri eta muina errespetatzeko eta, behar denean, Gorteetara lege berezien proiektuak ekartzeko hitzemateari eusten dio; lege berezien proiektuak onartu ondoren, Kode nagusiaren osagarri izango dira probintzia forudunetan».

Baina ministroak kargua utzi zuen, eta ez ziren eztabaidatu proiektu horiek.

B) F. Silvelaren proiektua (1885) Legegintzaldi berri batean Fco. Silvela kontserbadoreak, Grazia eta Justizia ministroa izanik, Kode Zibila idazteko oinarri-legearen proiektu berria aurkeztu zuen Senatuan 1885eko otsailaren 12an. Proiektu hori eztabaidatu zen, eta 1888ko Oinarri Legearen eta, beraz, behin betiko Kode Zibilaren oinarria izan zen.

Silvelak aurkeztutako oinarri-legearen proiektuak ezaugarri hauek zituen: a) Gorteei eskuespena eskatu zitzaien «Gaztelako Zuzenbide erkidearen eraldaketara mugaturik», Foru Zuzenbideari eutsiz, Kode Zibila aldarrikatzerakoan zuen izaera berberarekin. Abiapuntua 1851ko Proiektua izan zen. b) Ezabatu egin zen Foru zuzenbidepekoei Kode sistemaren eta eurenaren artean aukeratzen utziko zien aukera, hots, Alonso Martínezen proiektuan ezarritako aukera. Hori 1881eko juristen Kongresuaren emaitza zen; emaitza horren arabera, Nazioarteko zuzenbide pribatuaren antzeko sistema antolatu behar zela ulertzen zen, antolamendu zibil baten edo bestearen aplikazioari buruz agertutako arazoak konpontzeko. c) «Foru» zuzenbidea osoosorik mantentzen zen eta ordeztaile bereziak zituen. Horregatik, Silvelak esan zuen Zuzenbide ordeztailea bakarra zela, Foru zuzenbide bakoitzaren xedapen autoktonoek osatuta. d) Zuzenbidearen osotasuna iraunaztearen truk, foru lurraldeek Zuzenbide ordeztaile berria onartuko zuten, hau da,

Kode Zibila. Kode zibil hori ez zen behar ezelango foru erakunderik ordezteko, baizik eta ohiko ordeztaileek konpondu ez zituzten arazoak konpontzeko. Horrela, Zuzenbide kanonikoaren eta Erromako Zuzenbidearen indarraldiari eutsi zitzaion, eta horiei Kode Zibila gehitzen zitzaien. e) Azken bi ataletan, hau da, c) eta d) ataletan deskribatutako egoera behinbehinekotzat hartu zen, Zuzenbide berezia zuten herrialdeetako ordezkariek bere gain hartu zutelako eranskin proiektu batzuk idatzi eta Gobernura bidaltzeko konpromisoa, gero Gorteetan aurkezteko. Eranskin proiektu horietara era sistematiko modernora bildu behar ziren iraunarazi beharreko «foru» erakundeak.

Oinarri-legearen proiektuari buruzko eztabaidak, batez ere, foru araubidea mantentzea ala ez mantentzea erabakitzeko sortu ziren, eta, horrela, eztabaida interesgarriak agertu ziren. Alonso Martínezek, adibidez, osotasuneko zuzenketa aurkeztu zuen, atzera botatako 1881eko proiektua errepikatuz; Durán i Basek, berriz, kodegintzak bananduta burutu behar zirela esan zuen.

Poriektuak aldaketa batzuk izan bazituen ere, gorago nabarmendu ditugun ezaugarriak ez ziren aldatu eta proiektua Senatuak onetsi eta senatariek 1885eko maiatzaren 6ko Kongresura bidali zuten. Proiektuari irizpena emateko izendatutako batzordeak 1885eko ekainaren 6an eman zuen irizpena. Irizpen horretan proposatu zen 5. artikuluari gehitu behar zitzaiola Kodearen atariko tituluaren lehenespeneko aplikazioa ezarriko zuen araua. Atariko titulu horren aplikaziorako lege, estatutu eta arau nagusien ondoreak ezarriko zituen arau horrek. Horrela, abian jarriko zen estatutuen sistema (Nazioarteko zuzenbidearen modukoa), hots, Espainiako antolamendu ezberdinen arteko harremanei aplikatzeko proposatutako sistema.

Eztabaida ez zen Kongresura heldu, legegintzaldia amaitu egin zelako. Hurrengo legegintzaldia Kode Zibilaren proiekturik aurkeztu gabe igaro zen.

1888an, Grazia eta Justizia ministroa berriz Alonso Martínez liberala izanik, oinarri-legea Senatuari aurkeztu zitzaion, 1888ko apirilaren 14an behin betiko onetsi zen Lege Proiektuarekin.

16. Sistema zibilaren antolaketa 1888ko Oinarri Legean Kode Zibilaren 1888ko Oinarri Legearen ezaugarriak eta 1885ean Silvelak aurkeztutako (eta arestian adierazi dugun) proiektuaren ezaugarriak antzekoak ziren.

Oinarrizko xedapenak 5. eta 6. artikuluak ziren, eta ondokoa ezartzen zuten: 5. artikulua. «Foru Zuzenbidea indarrean duten probintzia eta lurraldeek osoosorik mantenduko dute bera oraingoz, eta euren gaur egungo araubideak ez du aldaketarik izango, Kodea argitaratu arren ordeztaile gisa bakarrik aplikatuko delako, probintzia bakoitzeko lege berezien arabera zuzenbide ordeztailerik ez badago. Kodearen atariko titulua bete beharrekoa izango da erresumako probintzia guztientzat, Kodearen aplikaziorako lege, estatutu eta arau nagusien ondoreak ezartzen dituenean. Era berean, bete beharrekoak izango dira ezkontza moduei buruzko 3. oinarriaren garapenerako ematen diren xedapenak».

6. artikulua. «Gobernuak, Kodegintza Batzordeak esandakoa entzun eta gero, lege proiektu batean edo batzuetan Kode Zibilaren eranskinak aurkeztuko dizkie Gorteei, eta, horietara, probintzia edo lurralde bakoitzean iraunarazi beharrekoak diren foru erakundeak bilduko dira».

Horrenbestez, nagusiarazita geratu zen sistema mistoa, eta sistema horrekin antolamendu juridikoaren aniztasuna lortu zen.

Garai hartan, ondoko ezaugarriak zituen sistema horrek: 1. Foru sistemen eragingarritasuna Kode Zibilaren menpe zegoen, Kodearen osagarri (eranskin) zirelako. Era horretara, Foru Zuzenbidea salbuespeneko zuzenbidetzat hartu zen.

2. Kodearen atal bat Espainiako lurralde osoan aplikatzen zen, orokorrean eta zuzenean, hau da, ezinezkoa zen Foru zuzenbideko arauren batek Kodeak esandakoa ezeztatzea.

3. Itxiera sistemaren ezaugarria ere bazuen Kode Zibilak, betiere, Foru zuzenbideak ordeztaile gisa jokatzen zuelako; egineginean ere, nahiz eta Foru zuzenbideak bere zuzenbide ordeztaileari eutsi, beste ordeztaile berriren bat izatea ahalbidetu zen.

Kode Zibilaren testu artikulatuak 5. artikulua jaso zuen 12. eta 13. artikuluetan.

Dena dela, KZren 13. artikuluak Kode Zibilaren zuzeneko aplikazioa ezarri zuen Aragoin eta Mallorcan, zuzenbide ordeztaile gisa.

Espainiako kodegintzak aukeratutako sistema mistoak alde batera utzi zuen

kodegintza guztien helburu nagusia, hau da, «bakoizkeria juridikoa» gainditzea eta, horren ondorioz, hiritarren berdintasuna legearen arabera lortzea. Izan ere, kodegintzaren ondorioa Zuzenbidearen batasuna izanik, hiritar batzuek (Foru zuzenbidepekoek) pribilegio batzuk (araubide ezberdina) izateari heldu zioten, eta pribilegio horiek berdintasun ideiarekin topo egiten zuten.

17. Kode Zibilaren egitura eta ezaugarriak A) Kode Zibila indarrean jartzea Kode Zibilaren testu artikulatua Kodegintza Batzordeak oso arin idatzi zuen, oinarri gisa 1851ko proiektuaren testua hartuz. 1888ko urriaren 6ko Gazetan argitaratu zen, Gorteei testu artikulatuaren berri emanez eta testu artikulatu hori oinarri-legera egokitzeari buruzko eztabaida abian jarriz. Horixe izan zen, hain zuzen ere, Kode Zibilaren lehendabiziko argitaraldia.

KZren lehenengo 15. artikuluaren idazkera bezalako gaietan finkatu zen eztabaida. Artikulu horretan auzotartasun zibila sartu zen eta, horren bidez, bereizketa ezarri zen Foru zuzenbidea eta Zuzenbide erkidea aplikatuko zitzaizkienen artean. Horrez gain, arazo hau zegoen: KZren 12. artikulua oinarri-legearen 5. artikuluak ezarritakora egokitzea.

Eztabaida horien ondorioz, Kodea ez zen indarrean jarri 1889ko maiatzaren bata arte.

Hala ere, Gorteek Kode Zibilaren bigarren argitaraldia idazteko eskatu zioten Gobernuari 1889ko maiatzaren 26ko Legearen bidez. 1889ko uztailaren 24ko Errege Dekretu bidez aldarrikatu eta batera jarri zen indarrean.

B) Kode Zibilaren egitura Kode Zibilak egitura berezia du, Frantziako Kodearena ez bezalakoa; esanda dagoenez, Frantziako Kodea hiru liburutan bananduta dago, eta Espainiakoa, berriz, lautan.

Espainiako Kodeak du gaiok egindako sailkapena. Hala ere, II. liburua bitan bananduta dago, III.a eta IV.a., alegia.

Ondokoa da Espainiako Kode Zibilaren egitura: —16 artikuluk osatutako atariko titulua.

—Lehenengo liburua: Pertsonei buruzkoa (17.etik 332.erako artikuluak). Pertsona eta gaitasunari buruzko arazoak arautzen dira hor: ezkontza, semealabatasuna, adin nagusitasuna eta Erregistro zibila.

—Bigarren liburua: Ondasun, jabetza eta horien aldarazpenei buruzkoa. Ondasun, jabetza, ondasun erkidego, jabetza berezi, edukitza, jabariaren eskubide mugatzaile eta Jabetza Erregistroaren sailkapena arautzen ditu.

—Hirugarren liburua: Jabetza eskuratzeko modu ezberdinei buruzkoa (609.etik 1087.erako artikuluak). Okupazioa, dohaintza eta Oinordetza zuzenbidea arautzen ditu.

—Laugarren liburua: Betebehar eta kontratuei buruzkoa (1088.etik 1975.erako artikuluak). Betebeharrak, kontratuak, kontratu bereziak, hitzarmenik gabe hartzen diren betebeharrak, kredituen pilaketa zein lehentasuna eta preskripzioa jorratzen ditu.

Baditu xedapen indargabetzaile bat (1976. art.), hamahiru xedapen iragankor eta hiru xedapen gehigarri ere.

C) Kode Zibilaren ezaugarriak Kode Zibilaren ezaugarri juridikoak hauexek dira: 1. Kodetutako Zuzenbidearen sistematizazioa dakar.

Horixe erakusten dute Kodeak duen barneko egitura bereziak eta gaiak liburutan, titulutan, kapitulutan, artikulutan bananduta egoteak. Arauak irizpide abstraktu eta orokorrekin azalduta daude. Horregatik, kodegintza prozesuan ezarritako helburu orokorrekin bat datorrela esan daiteke.

2. Era berean zuzenbideko subjektua bateratu egiten du. Izan ere, KZren 29 eta 32. artikuluek ondokoa zehazten dute: zuzenbideko subjektua jaiotze hutsagatik da pertsona (KZren 29. art.) eta pertsona izateari utzi egiten dio hiltzean (KZren 32. art.). Horrela lortzen da berdintasun formalaren helburura heltzea ere.

Azken artikulu horretako 2. paragrafoak, jatorrizko bertsioan, bateratze hori baieztatzen zuen, «adingabetasuna, erotasuna edo adimenelbarritasuna, gormututasuna, zarrastelkeria eta interdikzio zibila nortasun juridikoaren murrizketak baino ez dira» adieraztean. Horrek esan nahi du nortasun bakarra dagoela, eta, pertsona egoera desberdinetan egon badaiteke ere (jarduteko gaitasunak izan ditzakeen aldaketen eraginez), horrek ez dakarrela pertsona izateari uztea. Egon ere, zuzenbideko subjektu bat baino ez dago: pertsona, hain zuzen ere.

3. Kodeak aurreko Zuzenbidea indargabetzen du. Horixe dio KZren 1976. artikuluak, artikulu hori baita «kode honen xede diren gai guztietan Zuzenbide zibil arrunta osatzen duten legezko gorputz, erabilera eta ohitura guztien» klausula indargabetzailea. Horixe zen Kodegintzaren teknikarekin lortu behar ziren helburuetako bat. Espainian, helburu horrek KZren 12. artikuluaren salbuespena bakarrik izan zuen, oinarri-legearen 5. artikuluaren ondorioz. §7. KODE ZIBILA ETA ANTOLAMENDU ZIBILA 18. Kode Zibila eta lege bereziak Lurralde antolamenduen gaia alde batera utzirik (hurrengo atalean aztertuko baitugu), azpimarratu behar dugu Kode Zibila ez zela inoiz sistema izan, nahiz eta Kodean bertan Zuzenbide erkide gisa agertu 16. artikuluan (KZren gaur egungo 4.3 art.). Egineginean ere, Kodea ez zen sistema izan hasieratik, kanpoan uzten zituelako, aipatu arren, jarduera ekonomikoaren alde garrantzitsuak arautzen zituzten lege bereziak. Horregatik, korapilatsua izan daiteke antolamendu zibilaren ikuspegi orokorra azaltzea.

A) Kode Zibilaren baitara bildutako oinarriak garatzen dituzten legeak

Kode Zibilak jaso du berak arautu ez zituen gai zehatzei buruzko oinarri edo printzipioen multzoa. Beste modu batera esateko, gai horiei buruz jarduera eremua ezarri du, baina gaiak zehatz eta mehatz arautu gabe. Horixe gertatzen da lege hauekin: —Erregistro Zibilari buruzko Legea, KZren 325.etik 331.erako artikuluak garatzen dituena. Kode Zibila aldarrikatu zenean, indarrean zegoen 1870eko ekainaren 17ko Legea, eta hor aipatutako artikuluak errespetatzen zituen neurrian indarrean iraun zuen.

Lege hori 1957ko ekainaren 8ko Legeak ordeztu zuen. Azken hori ere Kodean ezarritako printzipioekin bat dator, printzipio horiek lege horren oinarritzat har baitaitezke.

—Hipoteka Legea, Jabetza Erregistroari buruzko 605.etik 608.erako artikuluetan eta hipotekari buruzko 1874.etik 1880.erako artikuluetan ezarritako printzipioekin bat datorrena. 1880. artikuluak Hipoteka Legeari buruzko aipamena egiten du, eta lege horretara jotzen du, hipotekari dagokion guztia arautzeko. Kodea indarrean jartzean, 1869ko Legea zegoen indarrean. Gaur egun, aldiz, 1946ko otsailaren 8ko Testu Bategina dago indarrean, 1944ko Legearen ondorioz.

—Jabetza Horizontalari buruzko 1960ko uztailaren 21eko Legea, KZren 396. artikulua garatzen duena. Lege hori ekainaren 21eko 3/1990 Legeak aldarazi zuen.

—Urei buruzko Legea, KZren 407.etik 425.erako artikuluek aipatzen zutena. Batez ere, azken horrek Urei buruzko 1879ko urtarrilaren 10eko Legera jotzen zuen, eta lege horren indarrari eusten zion. Gai honek eraldaketa sakona jasan du Urei buruzko 1985eko abuztuaren 2ko Legearen ondorioz, horrek indarrik gabe utzi baititu gorago aipatutako artikuluak, Urei buruzko Legearen aurkakoak diren heinean.

—Meatzeei buruzko Legea, KZren 426 eta 427. artikuluetan aipaturik dagoena.

Gaur egun 1973ko uztailaren 21eko Legea dago indarrean, baita horren legeria osagarria ere.

—Jabetza intelektualak eta industria-jabetzak KZren 428 eta 429. artikuluetan dute oinarria, eta artikulu horiek 1879ko urtarrilaren 10eko Legearen indarraldia ahalbidetu zuten. Legeria hori aldarazi zuten, batetik, apirilaren 12ko 1/1996 Legegintzazko Errege Dekretuak (Jabetza Intelektualari buruzko Testu Bategina onetsi duenak) eta, bestetik, Industria Jabetzari buruzko martxoaren 20ko 11/1986 Legeak. Azken lege horrek, zati batean baino ez bada ere, Industria Jabetzari buruzko 1930eko apirilaren 30eko Estatutuari eutsi zion.

B) Kode Zibila aldarazten duten legeak

Kode Zibilak, indarrean jarri zenetik, aldarazpen asko izan ditu. Bi multzotan sistematiza daitezke aldarazpen horiek: a) Kode Zibilaren testua zuzenean aldarazten duten legeak. Horien artean, 1939az geroztik izandako aldarazpenak baino ez ditugu aipatuko.

—1939ko irailaren 8ko Legea: I. liburuaren 8. titulua barneratzen du, absentzia- eta heriotza-adierazpenari arauketa berria emanez.

—1943ko abenduaren 13ko Legea. 320. artikulua aldarazi zuen, adin nagusitasuna 21 urteetan ezarriz. Geroago, EKren 12. artikuluak aldarazi zuen berriro ere artikulu hori, adin nagusitasuna 18 urtetan ezarriz.

—1958ko apirilaren 24ko Legea eta martxoaren 12ko 9/1975 Legea, ezkontzaren ondasun eraentza eta ezkondutako emakumearen statusaren zenbait alde eraldatu zituztenak; 1981ean indarrik gabe geratu ziren horiek.

—Martxoaren 12ko 3/1973 Legeak atariko titulua berridazteko oinarriak ezarri zituen. Atariko titulua maiatzaren 31ko 1.876/1974 Dekretuaren bidez artikulatu zen.

—1981eko maiatzaren 13ko 11/1981 Legea; semealabatasunari, guraso-ahalari eta ezkontzaren ondasun eraentzari buruzko arauketa aldarazi zuen.

—Uztailaren 7ko 30/1981 Legea: ezkontzari buruzko arauketa aldarazi zuen, dibortzioa ezkontza desegiteko arrazoia dela adieraziz, eta banantze, deuseztasun eta dibortzio kasuetarako prozedura arautuz. Lege horren atal bat urriaren 15eko 11/1990 Legeak aldarazi du.

—Urriaren 24ko 13/1983 Legeak tutoretza eraldatu zuen.

—Martxoaren 31ko 8/1984 Legea: interdikzio zibila ezabatu zuen ezgaitasun-arrazoien artetik.

—Azaroaren 11ko 21/1987 Legeak adopzioa aldarazi zuen.

—Urriaren 15eko 11/1990 Legea. Sexu arrazoiengatik bereizkeriarik eza delako printzipioa aplikatuz, Kode Zibilaren artikulu zehatzak aldarazi zituen. Auzotartasun zibila ere aldarazi zuen, beste gauza batzuen artean.

—Abenduaren 17ko 18/1990 Legea, naziokotasunari buruzko atala eraldatu zuena; gai hori uztailaren 13ko 51/1982 Legeak eraldatu zuen orduko.

—Urtarrilaren 7ko 1/1991 Legeak irakasleen erantzukizun zibilari buruzko araubidea aldarazi zuen.

—Abenduaren 20ko 30/1991 Legea. Testamentuei buruzko arau zehatzak eraldatu zituen. Horien artean, notario aurrean egindako testamentu irekia baliozkoa izan zedin lekukoak izateko beharra ezabatu zuen.

—Abenduaren 23ko 35/1994 Legea, alkateek ezkontza zibilari eman diezaioketen baimenaren arloan Kode Zibila aldarazi zuena.

—Azaroaren 2ko 29/1995 Legea, naziokotasuna berreskuratzearen arloan Kode

Zibila aldarazi duena.

— Urtarrilaren 15eko 1/1996 Lege Organikoa, adingabearen gaineko babes juridikoari buruzkoa, eta Kode Zibila eta Prozedura Zibilaren Legea zati batez aldarazi dituena. b) Kode Zibilaren artikuluak zeharka aldarazten dituzten legeak. Adibidez, diruaren legezko korrituen gehieneko tasak eraldatu zituen Lukurreria zapaltzeko 1908ko uztailaren 23ko Legea, eta diruaren legezko korritu tasaren aldarazpenari buruzko ekainaren 29ko 22/1984 Legea.

C) Kode Zibilaren salbuespen diren legeak

Kodeak gai zehatzen arauketa orokorrak jasotzen ditu. Arauketa horiek gaien alde zehatzei buruz ari direnean, lege berezien bitartez arautzen dira. Legeok Kode Zibilaren aplikazioa eragozten dute alor zehatz horietan. Horixe gertatzen da ondoko legeekin: —Hiri Errentamenduei buruzko ekainaren 11ko 40/1964 Legea: KZren 1575.etik 1579.erako artikuluen aplikazioa saihesten du lege horrek, errentamenduaren objektua etxebizitza edo negoziolokala denean. Azaroaren 24ko 29/1994 Lege berriak, Hiri Errentamenduei buruzkoak, indarrik gabe utzi du lege hori.

—Landa Errentamenduei buruzko abenduaren 31ko 83/1980 Legea. Errentamenduaren objektua nekazaritzako ustiapenerako finka denean, KZren 1580.etik 1582.erako artikuluen aplikazioa saihesten du. Lege hori eraldatu egin da, Nekazaritza Ustiategiak Eguneratzeari buruzko uztailaren 4ko 19/1995 Legearen bitartez.

D) Kode Zibilaren lege osagarriak, Kodean xedatzen ez diren atal zibilak arautzen dituztenean

Gai berriak adierazten dituzten xedapenak dira. Ondoko legeak aipa daitezke: —Ondasun Higigarrien gaineko Hipoteka eta Edukitzaren Lekualdaketarik gabeko Bahiari buruzko 1954ko abenduaren 16ko Legea.

—Elkarteei buruzko abenduaren 24ko 191/1964 Legea. Horren atal bat EKren 22. artikuluak indargabetu zuen.

—Ondasun Higigarrien Eperako Salerosketei buruzko uztailaren 17ko 50/1965 Legea. Uztailaren 2ko 6/1990 Legearen bidez eraldatu zen lege hori, eta indarrik gabe geratu da, Ondasun Higigarrien Eperako Salmentari buruzko uztailaren 13ko 28/1998 Legearen bitartez.

—Azaroaren 22ko 35/1988 Legea: lagundutako ugalketa teknikak arautzen ditu, semealabatasunaren arauketa osagarria ezarriz.

—Azaroaren 24ko 30/1994 Legea, Fundazioei eta Interes Orokorreko Jardueretan Partaidetza Pribatua izateagatik emandako Pizgarri Fiskalei buruzkoa.

E) Kode Zibilaren atalak indargabetzen dituzten legeak, indargabeturik geratzen diren atal horiek extra codicem lege bereziek arautzen dituztenean

Lege batzuek Kode Zibilaren atalak indargabetzen dituzte: —Abuztuaren 2ko 29/1985 Legeak KZren 407.etik 425.erako artikuluak indargabetu zituen, legearekin bateraezinak ziren ataletan.

—Aseguru Kontratuei buruzko urriaren 6ko 50/1980 Legeak 1791.etik 1797.erako artikuluak indargabetu zituen.

—Tartekaritzari buruzko abenduaren 5eko 36/1988 Legeak edukirik gabe utzi zituen KZren 1820 eta 1821. artikuluak.

19. Kode Zibilak gaur egun duen esangura

Aurreko ataletan kodegintzaren esangura aztertzean esan dugunez, Kodearen bidez, beste helburu batzuez gain, sistema politikoak berdintasun irizpideen arabera antolatu nahi zuen gizartea.

Horrek esan nahi du gaur egun zalantzan jar daitekeela aukeratutako metodoak gizarte sistema osoak bilatzen duen helburua lortzeko oraindik baliozkoa den ala ez.

Egia esateko, Kodea tresna tekniko arrunt eta egokia da, testu nagusian (Konstituzioan) ezartzen den egitaraua garatzeko. Eta, horregatik, Konstituzioaren aginduekin bat egin beharko du, bere helburua Konstituziora bilduta dauden printzipioen garapena izango delako, batez ere.

BIBLIOGRAFIA Aurreko ataletan aipatutako lanez gain, ondokoak kontsulta daitezke: CLAVERO: «Historia jurídica y Códigos políticos: Los Derechos forales y la constitución», Anuario de Historia del Derecho español, 1980, 131. orrialdea; DE LOS MOZOS, in El Código civil. Debates parlamentarios. 18851889, I. liburukia, Madril, 1989, 19. orrialdea; DURÁN I BAS: «Estructura más apropiada para un Código civil español», in Escritos del Excmo. Sr. D. Manuel Durán I Bas, Bartzelona, 1888; LACRUZ BERDEJO: Introducción a las Concordancias, motivos y comentarios del Código civil español, Zaragozako berrinprimatzea, 1974; LASSO GAITE: La Codificación civil, Madril, 1979; LÓPEZ LÓPEZ, A.: «Constitución, Código y leyes especiales. Reflexiones sobre la llamada descodificación», in Asociación de Profesores de Derecho civil. Centenario del Código civil, II. liburukia, Madril, 1990, 1.163. orrialdea; ROCA I TRÍAS: «La Codificación y el derecho foral», R.D.P., 1977, 596. orrialdea.

Laugarren gaia

Zuzenbide zibil erkidea eta Autonomietako zuzenbide zibila Laburpena: §8. Bitarteko sistemaren eragingarritasuna: Kode Zibila eta Foru zuzenbideak.— 20. Oinarri Legeak eratorritako sistema: eranskinak.— 21. Bitarteko sistemaren aldaketa: konpilazio sistema: A) Zuzenbide zibilari buruzko 1946ko Kongresua; B) Zuzenbide zibilari buruzko konpilazioak; C) Konpilazio eta Kode Zibilaren arteko harremanak.— §9. Zuzenbide zibila antolatzeko eredu autonomikoa. 22.

Antolamendu zibilaren egitura eredu autonomikoan: A) Antolamendu zibilaren egitura; B) Autonomia-erkidegoetako eskumenen mugak; C) Espainiako sistema zibila; D) Estatuaren eskumen esklusiboak.— 23. Estatuaren eta autonomia-erkidegoen antolamendu zibilen arteko harremanak: A) Zuzenbidea aplikatzeko irizpideak; B) Ordeztailetasun harremanak.

§8. BITARTEKO SISTEMAREN ERAGINGARRITASUNA: KODE ZIBILA ETA FORU ZUZENBIDEAK 20. Oinarri Legeak eratorritako sistema: eranskinak Aurreko atalean esan dugun moduan, Kodeari bera osatzen zuten eranskinak gehitzea izan zen Kodegintza zibila desblokeatzeko sistema. Eranskin horietan jaso ziren Espainiako lurralde osora heda ezin zitezkeen erakundeak. Izan ere, erakunde horiek, euren aplikazio lurraldeetan oso erroturik zeudenez gero, ezin ziren desagertu.

Izatez, aurrerago azaldu moduan, gai jakin batzuk (testamentua egiteko askatasuna, besteak beste) tradizioaren aurka arautzea izan zen 1851ko Proiektuaren porrotaren arrazoi garrantzitsuenetariko bat.

1888ko Oinarri Legearen 5. artikulua indarrean jarri zenetik, Zuzenbide berezia zuten lurraldeek indarreko erakunde horiek arautegi independente batzuetan, hots, eranskinetan, jaso zitzaketen. Kodegintza zibilak, beraz, ez zuen berdintasunik lortu.

Horixe adierazi zuen KZren 1976. art.ak. Berez, artikulu horrek «Zuzenbide zibil erkidea» bakarrik indargabetu zuen eta gainerako sistema juridikoak indarrean utzi zituen «artean». KZren 12. art.ak gauza bera agintzen zuen, Oinarri Legearen 5. artikuluaren ondorioz.

Horren harira, eranskin sistemak ondoko ezaugarriak izan zituen: 1. Eranskinak Kodearen lege osagarriak ziren, Kodearen beraren menpe zeuden. Horren ondorioz, legezko testu horretan egin zitekeen edozein aldaketak eranskinaren aldaketa ekarriko zuen. Bukatzeko, ezin dugu ahaztu lurralde zuzenbideek indarrean zirautela, Kode Zibilak horixe xedatu zuelako beren beregi (KZren 12 eta 1976. art.ak).

2. Eranskinean jasotako Foru zuzenbideak salbuespeneko izaera du, Kode Zibila, aldiz, Zuzenbide orokorra da. Bata zein bestea aplikatzeko irizpideak elkarrekiko era berdinkidean KZren 15. artikuluan azaldu arren, jurisprudentziaren doktrinak Foru zuzenbidea salbuespentzat hartzen zuen, eta Kode Zibilari, berriz, izaera erkidea aitortu zion (1927ko martxoaren 15eko epaia, adibidez). Hor esandakoak forudun izaerari uko egin zekiokeela ulertzeko bidea eman zuen (1926ko abenduaren 10, 1927ko martxoaren 15 eta 1928ko abenduaren 18ko epaiak, esaterako).

3. Eranskinek izaera mugatua zuten: iraunarazi behar zena bakarrik jaso behar zuten. Gainerakoa, edo Kodera erantsi, eta, horren ondorioz, hedatu zen, edo zaharkituta geratu zen, eta horren ondorioz, iraunarazteak ez zuen zentzurik.

Ez ziren eranskinak idatzi, ezaugarri horiek bat ez zetozelako Kode Zibilari buruz Parlamentuan izandako eztabaidetan adierazi ziren ideia politikoekin. Aragoik bakarrik, askoz geroago, Aragoiko Zuzenbide Eranskina proposatu zuen eta 1925eko abenduaren 7ko Errege DekretuLegearen bidez onetsi zen.

21. Bitarteko sistemaren aldaketa: konpilazio sistema A) Zuzenbide zibilari buruzko 1946ko Kongresua Gerra zibila bukatu eta 1931ko Konstituzioak jasotako sistema indargabetu eta gero, foru zuzenbideen sistema antolatu eta gaurkotzeko betebeharra agertu zen berriro.

Horretarako, Aragoiko Zuzenbideari buruzko Azterlanen Kontseiluak, 1944an, Zuzenbide zibilaren inguruko Nazio Kongresua egiteko asmoa agertu zuen Zaragozan.

Kongresu hori 1946an egin zen, eta Kode Zibil orokorra egiteko beharra atera zuen ondorio. Kode hori etapaka aztertu beharko zen, ondoko etapetan, hain zuzen: «1.a, foru erakundeak konpilatzea, kontuan hartuta ez euren egungo indarra bakarrik, baizik eta erabilerarik ezak eta gaurko beharrek bertan behera utzi ez dituzten erakundeak berreskuratu beharra dagoela» eta, 2.a, «konpilazioak argitaratu ostean, eta horiek aztertu eta zabaltzeko ohiko epearen ondoren zehaztuko da erarik egokiena, Espainiako Zuzenbide zibilaren geroko Kode orokorrean, lehenengo atalean aipatzen diren erakundeak sartzeko».

B) Zuzenbide zibilari buruzko konpilazioak 1947ko maiatzaren 23ko Dekretua 1946ko Kongresuaren ondorioa izan zen, eta foru zuzenbideak konpilatzeko beharra aitortu zuen. Horretarako, lurralde guztietan batzorde konpilatzaileak sortu zituen. Irtenbide horren berehalako ondorioa hauxe izan zen: 1888ko Oinarri Legearen 6. artikuluan xedatutakoarekin zerikusirik ez zuen sistema berria ezartzea, bien arteko kontraesanak sortuz.

Konpilazio sistemak ondoko ezaugarriak zituen: 1. Zuzenbide zibilaren konpilazioak lege autonomoak ziren, eta horien behartzeko indarrak ez zuen oinarria Kode Zibilean, ezpada konpilazioak aldarrikatzen zituen legean bertan. Horren ondorioz, Kodearen aldaketek ez zuten inolako eraginik konpilazioetan, azken horiek sistema berezia baitzuten aldarrikatu eta indargabetzeko 2. Aurrekoaren arabera, Foru zuzenbidea zuzenbide berezia izango litzateke, ez, ordea, salbuespeneko zuzenbidea, guztiz desberdina izango zatekeen eranskinen sistema onartu eta praktikan jarri izan balitz. Auzitegi Gorenak 1968ko ekainaren 28an emandako epaiak ondorio hori bultzatzen du, hauxe azalduz: «Kasu honetan Kataluniako Zuzenbide zibil berezia lehentasunez aplikatu izan denez gero, Zuzenbide erkidearen kontzeptua oinarrizko printzipio horiek jasotzen dituen legeriari dagokiola ulertu behar da, legeria hori Kode Zibilera zein Lurralde zuzenbidera bildu. Izan ere, lurralde zuzenbide hori orain aztertzen ari garen errekurtsoari aplika dakiokeenez, ez dago zalantzarik Kataluniako Konpilazioa Zuzenbide erkidea dela kataluniarrentzat…»

Konpilazioa Zuzenbide berezia zen lurralde mugatu batean aplika zitekeelako (Foru zuzenbide bakoitzari dagokion lurraldean, alegia). Beste modu batera esateko, ez zen berezia kasuan kasuko gaiaren arabera, gaia betiere orokorra zelako.

3. Konpilazioak kodegintzaren teknikari helduz egin zitezkeen; izatez, azken finean konpilazioak benetako kodegintzak ziren, baina 1947ko maiatzaren 23ko Dekretuaren 7. artikuluaren xedapenek mugatuta. Ezaugarri hori erator dezakete konpilazioetan erabilitako zenbait teknikak, hala nola, aurreko antolamendu juridikoan jasota ez zeuden erakunde berriak sartzeak (esaterako, eskuz idatzitako testamentua Katalunian), bai eta konpilazio gehienetan erabili ziren teknika indargabetzaileek ere. Izan ere, teknika indargabetzaile horiek adierazten zuten konpilazioek aurreko zuzenbidea ordezten

dutela. Hala eta guztiz ere, konpilazio sistemak ez du zerikusirik bilduma teknikarekin.

4. Goian aipatutakoa gorabehera eta konpilazioak egiteko teknikaren helburua aintzat hartuz, esan beharra dago konpilazioa ez dela lege sistema osoa. Horregatik, heterointegrazio sistema bat behar zen, hau da, Kode Zibilera jo eta hori zuzenbide ordeztaile moduan erabiltzea beharrezkoa zen, KZren aurreko 12. art. eta 1888ko Oinarri Legearen 5. artikuluaren aginduz.

1947ko maiatzaren 23ko Dekretuaren ondorioz, konpilazio hauek argitaratu ziren:

—Bizkai eta Arabako Foru Zuzenbide Zibilaren Konpilazioa (uztailaren 30eko 42/1959 Legea; BAFZZK). Eusko Legebiltzarrak konpilazio hori eraldatu zuen martxoaren 18ko 6/1988 Legearen bidez.

—Kataluniako Zuzenbide Zibil Bereziaren Konpilazioa (uztailaren 21eko 40/1960 Legea; KatZZK). Kataluniako Parlamentuak testu hori aldarazi du zenbait kasutan.

—Balear Uharteetako Zuzenbide Zibil Bereziaren Konpilazioa (apirilaren 19ko 5/1961 Legea; BUZZK), irailaren 6ko 79/1990 Legegintzazko Dekretuak aldarazia.

—Galiziako Zuzenbide Zibil Bereziaren Konpilazioa (abenduaren 2ko 147/1963 Legea; GalZZK). Galiziako Parlamentuak azaroaren 10ean emandako 7/1987 Legeak zenbait aldaketa egin zituen konpilazio horretan.

—Aragoiko Zuzenbide Zibilaren Konpilazioa (apirilaren 8ko 15/1967 Legea; ArZZK). Aragoiko Parlamentuak aldarazi du batzuetan konpilazio hori (1985eko maiatzaren 21eko eta apirilaren 25eko 3/1988 legeen bidez, esaterako).

—Nafarroako Foru Zuzenbide Zibilaren Konpilazioa (martxoaren 1eko 1/1973 Legea; NFZZK), apirilaren 1eko 5/1987 Foru Legeak aldatua.

C) Konpilazio eta Kode Zibilaren arteko harremanak Hortaz, 1876ko Konstituzioaz geroztik, Zuzenbide zibila antolatzeko teknikatzat hartu zen bitarteko sistema. Teknika horrek berez ekarri zuen Kode Zibilaren eta gainerako sistemen arteko harremanak antolatu beharra. Harreman horiek bi motatakoak izan ahal ziren: lehenespen harremanak eta ordeztailetasun harremanak. a) Lehenespen harremanak. Horiek Oinarri Legearen 5. art.an agertzen ziren, eta berriz azaldu ziren testu artikulatuaren 12. Artikuluan. 1973ko aldaketaren osteko KZren 13. art.ak, halaber, berretsi egin zituen harreman horiek. Kode Zibilaren gai jakin batzuk (atariko tituluan jasotakoak, alegia) orokorrean eta zuzenean aplika zitezkeen Espainia osoan.

Izan ere, beharrezkoa zen, batetik, nori aplikatzen zitzaion Kodea eta nori gainerako zuzenbide zibilak zehaztea eta, bestetik, arautegi bi horien arteko gatazkak konpontzea. Hori dela eta, KZren 13. art.ak zehaztu zuen atariko tituluko xedapenak aplikatuko zirela «legearen ondoreak eta legeok aplikatzeko erregela orokorrak zehazten dituzten heinean».

Horren ondorioz, Zuzenbidearen iturriei dagokien guztia horretatik kanpo geratu zen (arautu ere, ArZZKren 1 eta 3. art.etan, eta NFZZKren 26. legeetan arautu zen). Halaber, interpretazioari buruzko arauak ere aplikazio orokor eta zuzenekotik at geratu ziren ohiko doktrinaren arabera (ikus KatZZKren 1, BUZZKren 2 eta GalZZKren 2. Artikuluak, eta NFZZKren 1. legea).

Era berean, lehenespenez aplikatzen zen I. liburuaren IV. titulua. Titulu hori, funtsean, ezkontzaren erak arautzera bideratuta zegoen, baina geroago ezkontzaren ondoreei buruzko arauak sartu zituen, eta senarraren lizentzia aplikazio orokorrekoa izatea ekarri zuen. Atariko tituluaren aldaketak izan zituen oinarrien arabera, 1974an KZren 13. artikuluak idazkera berria izan zuen eta, ordutik, ezkontzaren ondasun eraentzan eraginik ez duten arauetara murriztu zen lehenespeneko aplikazioa.

b) Ordeztailetasun harremanak. Bi esparrutan gauzatu ziren harremanok: lehendabizi, konpilazioetan jasota ez zeuden alorrean, lege horiek aldarrikatu ondoren, Kode Zibila aplikatzen zen.

Zuzenbide ordeztaile berezien aplikazioa bertan behera geratu zen, konpilazioaren testura bilduta zeudela ulertzen baitzen. Horren ondorioz, zuzenbide ordeztailea baliozkoa zen, zertarako eta konpilazioek arautzen ez zituzten atalak, zati

batean arautzen zituztenak edo arauketa akastunak zituztenak xedatzeko bakarrik. Esangura horretan ulertu behar dira KatZZKren 2, BUZZKren 2 eta GalZZKren 2. azken xedapenak; ArZZKren 1.2 art., eta NFZZKren 6. legea.

Bigarren esparruari dagokionez, Kode Zibila beste lege batzuen zuzenbide ordeztailea izan zen (antzinako KZren 16. art., eta KZren 4.3 art.).

Esangura horretan, AGk 1968ko ekainaren 28an emandako epaiak, MKren 2 eta 59. art.ak interpretatuz, aldarrikatu zuen merkataritza arloan Kataluniako Zuzenbidea ordeztailea zela lehenespenez.

§9. ZUZENBIDE ZIBILA ANTOLATZEKO EREDU AUTONOMIKOA 22. Antolamendu zibilaren egitura eredu autonomikoan 1978ko Espainiako Konstituzioak, sistema politiko berria ezarri zuenez gero (estatua lurralde autonomoetan antolatu zuenez gero, alegia), Zuzenbide zibila egituratzeko eredua berriro eraldatu zuen.

Izan ere, autonomia-erkidegoei aitortzen dizkie arlo zibilean legeak emateko eskumenak, baldin eta erkidego horiek autonomia-araubidea eta Zuzenbide zibila, berezia edo Foru zuzenbidea badute.

Horren ondorioz, sistema foruzalea egituratu zen. Sistema horrek orduko bazegoena aitortu eta finkatu baino ez zuen egin. Hala ere, autonomista deitzeari egokiago deritzogu, Konstituzioan erabiltzen den terminologiari heltzeko (KAk emandako ondoko epaiek finkatutako esparruan bada ere: irailaren 28ko 121/1992, azaroaren 16ko 182/1992, martxoaren 12ko 88/1993 epaiak). Gai bakoitzari buruzko eskumen zehatzak bereganatzea autonomia-estatutuen esku uzten da, betiere, Konstituzioak esandakoa errespetatuz, hau da, estatuari eratxikitako eskumen esklusiboak errespetatuz.

Kode Zibil bakarraren ideia bertan behera geratzen da behin betiko. Hortaz, Espainiako antolamendu zibila antolamendu anitza da, eta Kode Zibilak eta autonomia-legeriek osatzen dute.

A) Antolamendu zibilaren egitura Botere Legegilea estatu eta autonomia-erkidegoen artean Konstituzioaren arabera antolatzeak berez dakar arlo zehatz batzuei buruzko eskumenak banantzea, arauak egiteko bi iturri horien artean. Beste era batera azaltzeko, EKren 148 eta 149. artikuluen arabera egindako eskumenen banaketan oinarritzen da sistema hori. Nahiz eta EKren 149. art.ak estatuaren eskumen esklusiboak arautzen dituela iruditu, salbuespenak baditu izan; salbuespen horiek ekarri dute artikulu biak konbinatu beharra, konbinazio hori ezinbestekoa baita autonomia-erkidegoen eskumenen mugak ezartzeko, autonomia-estatutuetan eskumenen norainokoa zehaztean. EKren 149.1.8 artikuluan datza, hain zuzen ere, arlo zibilean legeak egiteko eskumena.

EKren 149.1.8 art.ak legeak egiteko eskumena aitortzen die Zuzenbide zibila ÂŤdutenÂť autonomia-erkidegoei. Horren ondorioz, erkidego horietako autonomia-estatutuek euren eskumenen artean Zuzenbide Zibilari buruzkoa sartu dute (EHAEren 10.5, KatAEren 9.2, GalAEren 27.4, ArAEren 35.4, ValAEren 31.2, BUAEren 10.2, NFHren 48. art.ak); aipamenak ere badaude egon, AstAEren 16 eta ExtrAEren 12. art.etan, ohiturazko zuzenbide bereziari buruz.

Aurrekoaren arabera esan dezakegu Konstituzioak antolamendu zibila egituratzen duela berriz, ondoko oinarrizko bi printzipioon arabera: 1. Kode bakarraren eta antolamendu zibil guztien arteko berdintasun hertsiaren beharra bertan behera uztea.

2. Zuzenbide erkide eta bereziaren arteko ezberdintasuna ezabatzea, antolamendu juridikoaren esparru horretan. Hori esangura historikoari dagokionez, hau da, 1888ko Oinarri Legetik eta geroago araututako KZren atariko tituluak ondorioztatzen duen esangurari dagokionez.

Hori horrela dela, EKren 149.1.8 art.aren idazkera oso korapilatsua da, eta horrek ekarri du autonomia-erkidegoei eratxikitako eskumenen norainokoari buruz zenbait teoria agertzea.

a) Teoria maximalistak: horien ustez, lurralde bakoitzean aplikatzen den zuzenbide oro da Zuzenbide zibil autonomikoa, zuzenbide horren jatorria edozein izanda ere. Hori dela eta, teoria horien aldeko autoreen ustez, parlamentu autonomikoek arlo zibil osoaren gaineko eskumena dute (PUIG SALLELAS eta BADOSA). Edozein modutan ere, AGk emandako 88/1993 epaiak teoria hori alboratu egin du beren beregi. b) Teoria murrizgarriak: horien ustez, Konstituzioa argitaratu eta gero legegintza aniztasuna egon daitekeen arren, Konstituzioa indarrean jarri zenean konpilazioek araututako arlora murrizten da aniztasun hori (LASARTE eta GARCÍA AMIGO, batez ere). c) Bitarteko teoriak: teoria horien aldeko autoreek diote konpilazioak Zuzenbide zibilaren atalak baino ez direla.

Horren ildotik, autonomia-erkidegoek legeak egiteko duten eskumena bideratu behar da sistemaren printzipioak garatzera eta Zuzenbide zibilarekin lotuta dauden gaien eskumenak zabaltzera (DELGADO eta BERCOVITZ). Teoria horiek KAk martxoaren 12an emandako 88/1993 epaiaren argudioetan eragina izan dute. Izan ere, EKren 149.1.8 eta ArAEren 35.1.4 art.etan agertutako «garatze» adierazmoldea interpretatzean, hauxe dio epai horrek: «Foru zuzenbide zibila edo zuzenbide berezia duten autonomia-erkidegoek konpilazioetan araututakoari lotutako erakundeak arautu omen ditzakete, baldin eta konpilazioaren edukia berriztatu edo gaurkotzen bada Foru zuzenbidearen printzipio eratzaile berezien arabera». Horren ondorioz, badirudi Konstituzio Auzitegia ez dagoela ados ondoko interpretazioarekin: estatuak EKren 149.1.8 artikuluaren «betiere» atalean jasotako gai zibilen eskumen esklusiboa duela. Bukatzeko, KAk hauxe dio: «Konstituzioak ahalbidetzen du aurretiaz dauden foru zuzenbide zibil edo zuzenbide zibil bereziak iraunarazi edo aldarazteaz gain, zuzenbide horiek organikoki zabalduko dituen legegintzazko ekintza bultzatzea ere». Hala ere, legegintzazko ekintza hori «ezin izango da bultzatu edozein bidetatik, ezta edozein objekturen gainean ere».

Hor azaldutako interpretazioaren arabera, Konstituzioak zenbait antolamendu zibil sortzen ditu, eta, horren ondorioz, parlamentuek (orokorrak eta autonomikoek) sortutako antolamendu zibil ezberdinak daude indarrean aldi berean.

EKren 149.1.8 art.aren esanahiaren inguruan hainbat teoria eman badira ere, autonomia-erkidegoei eskumen zabalagoak edo hertsiagoak aitortuz Zuzenbide zibilaren alorra arautzeko, KAk martxoaren 12an emandako 88/1993 epaian ulertu zuen 149.1.8 art.ko garatze adierazmoldeak esan nahi duela autonomia-erkidegoek arauak eman ditzaketela, indarreko Zuzenbidea antzeko erakundeen mugen barruan zabalduz, baina erabateko askatasunik gabe (maiatzaren 6ko 156/1993 epaian ere, KAk iritzi berari ekin zion).

Interpretazio hori gorabehera, esan daiteke Espainiako antolamendu juridikoa anitza dela; izan ere, Konstituzioaren aginduz, hainbat osagai baitaratzen ditu antolamendu horrek: alor zibilean eskumena duten autonomia-erkidegoetako parlamentuek eginiko antolamenduak eta, aldi berean, Gorte Nagusiek indarrean jarritako antolamendua.

Horrekin bat etorriz, EKren 149.1.8 artikulua ikuskera formaletik ulertu behar da, aipaturiko artikulura biltzen diren arau desberdinak oinarritzat hartuz. Arau horiek ondokoak dira: 1. Arlo zibilaren gaineko eskumena estatuari eratxikitzea: eskumen hori, alabaina, estatuaren eta autonomia-erkidegoetako parlamentuen artean banatzen da.

2. Zenbait autonomia-erkidegori eskumena eratxikitzea, Zuzenbide hori iraunarazi, aldarazi eta garatzeko.

Eratxikipen horren muga osatzen du «halakoak diren tokietan» adierazmoldeak. Eskumena tokian tokiko autonomia-estatutuak xedatutakoaren arabera zehaztuko da.

3. Estatuari eskumen esklusiboa eratxikitzea, EKren 149.1.8 art.an bertan ezarritako gaietan.

Lehenengo bi arauek eskumen elkarbanatu deritzenak ezartzen dituzte, gai beraren gain arauketa desberdinak ezartzen direlako, autonomia-erkidego bakoitzari hobeto datorkion eran. Ikuspegi teknikotik abiatuz, hirugarren arauak eskumen esklusibo bat barneratzen du, hots, estatuarenak ez diren gainerako arauketak baztertzen ditu.

B) Autonomia-erkidegoetako eskumenen mugak EKren 149.1.8 art.ak eskumena eratxiki die Konstituzioa indarrean jartzean Zuzenbide zibil berezia edo Foru zuzenbidea zuten autonomia-erkidegoei, Zuzenbide hori iraunarazi, aldarazi eta garatzeko.

Adierazmolde horien interpretazioa KAren 88/1993 epaiak eman du: 1. Iraunarazi: kasuan kasuko lurraldean indarrean dauden ohiturak legerian jasotzeaz gain, aspaldiko konpilazio eta indarreko foru arauak antolamendura biltzea.

2. Aldarazi: aurreko legeria aldatzea.

3. Garatzea: orain arte autonomia-erkidegoek arautu ez dituzten gaiak arautzea, EKren 149.1.8 art.ak aipatu duen eskumena Konpilazioari estu-estuan lotu gabe. Gorago aipatutako 88/1993 epaiaren arabera, autonomia-erkidegoen legegintzaren bidez, Konpilazioan araututako erakundeekin lotura duten beste batzuk arau daitezke, «baldin eta Konpilazioaren edukia eguneratu eta berriztatzen bada, Foru

zuzenbidearen printzipio artezkariei ekinez».

Interpretazio horren ildotik, beraz, Espainiako antolamendu zibila anitza da, eta ondoko osagaiak barneratzen ditu: 1. Batetik, arlo zibileko gaiei buruz legeak egiteko eskumena duten autonomia-erkidegoetako antolamendu zibilak eta, bestetik, estatuak bere eskumen esklusibokoak ez diren gaien inguruan emandako antolamendua (baterako eskumenetan).

2. Betiere adierazmoldea dela eta, estatuaren arauak, EKren 149.1.8 artikuluaren ariora estatuari modu esklusiboan eratxikitako gaietan.

3. Kontratuzko betebeharren esparruan, estatuak emandako oinarrizko arauak. Hori ere eskumen elkarbanatua da.

C) Espainiako sistema zibila Konstituzio-xedapenek sistema berezia eratorri dute. Sistema horren euskarria ez da hierarkia printzipioa, alegia, estatuaren arauak autonomia-erkidegoen arauen gainetik dituen printzipioa. Haatik, legezko xedapen guztiek lerrun berbera izango dute, horiek estatuak emanikoak izan nahiz autonomia-erkidegoek emanikoak izan; eta euren artean ez da menpetasun harremanik izango. Batzuen eta besteen arteko desberdintasun bakarra eskumen irizpideen araberakoa izango da, hots, eskumenak gaika banatzeko irizpideen araberakoa. Antolamenduen arteko berdintasun hori KALOren 28.1 art.an islatzen da.

Hortaz, kasuan kasuko autonomia-estatutuetan eratxikitako eskumenek zehazten dute autonomia-erkidegoetako Zuzenbide zibilaren esparrua. Horrez landa, eskumenoi lotutako gaiek esparru hori aberasten dute, noiz eta estatutuetan jasotako eskumenen gai bati buruzko legean beste gai batzuk jorratu behar direnean, gai horren erabateko arauketa lortzeko. (Esangura horretan, ikus KAk martxoaren 26an emandako 37/1987 epaia.)

D) Estatuaren eskumen esklusiboak EKren 149.1.8 art.ak estatuari gai zehatz batzuk erreserbatzen dizkio. Gai horiek estatuaren eskumen esklusiboak dira. Izatez, Gorte Nagusiek bakarrik egin ahal izango dituzte gai horien inguruko legeak; autonomia-erkidegoen beste edozein arau Konstituzioaren aurkakoa eta, horren ondorioz, Zuzenbide osoko deuseza izango da.

EKren 149.1.8 art.ak ondorengo eskumen esklusiboak zerrendatzen ditu: 1. Arau juridikoen aplikazioa eta eragingarritasuna. Lurralde osoan indarra duten lege eta arau orokorren edukia zehaztuko duten xedapenei buruzko eskumena da.

KAk ekainaren 26an emandako 83/1986 epaiak eskumen horren barnean sartu zuen arau juridikoak interpretatzeko erregelak zehazteko eskumena ere, zergatik eta «estatuari bakarrik dagokio arau juridikoak aplikatzeko erregelak ezartzea eta, horren ondorioz, arauak interpretatzeko erregelak ezartzea ere, hitzaren esanahiagatik beragatik eta Kode Zibilaren atariko tituluaren II. kapituluari lotuta hitza sistematikoki interpretatzeagatik».

KAk apirilaren 24an emandako 74/1989 epaian gauza bera agertzen zaigu. Kodearen atariko tituluan dauden gaien inguruan (KAk arau juridikoen aplikazio eta eragingarritasunari buruzko eskumenean atariko titulu hori osorik sartzen duela dirudi), KAk martxoaren 26an emandako 37/1987 epaiak aitortzen du estatuak eskumen esklusiboak dituela lege-maularen erakundea eta horren ondoreak arautzeko «arau juridikoen —edozein arau juridiko, zibilak izan zein ez izan— aplikazio eta eragingarritasunari buruzko erregeletako bat delako… baina horrek ez du ondorioztatzen… maulazko edozein egintzaren arauketa estatuaren legeek egin behar dutenik».

2. Ezkontza moduei dagozkien harreman juridikozibilak. Ezkontza-sistema zehaztea eta ezkontza-modu zehatz batzuen eragingarritasun zibila aitortzea sartzen dira eskumen horretan.

Ezkontideen arteko ondasun harremanak arautzeko eskumena, berriz, autonomia-erkidegoei dagokie.

3. Erregistro eta agerkari publikoen antolaketa. Erregistroaren fede publikoaren antolaketari buruzko eskumena da.

KAk apirilaren 24an emandako 74/1989 epaiak hauxe dio: «Notarioak egiletsitako agerkari publikoen (eta eskritura publikoen) arauketa bateratu eta erkidea bermatzera bideratuta dago agerkari publikoen antolaketa estatuari

erreserbatzea. Helburu horretarako eraberekotzen dira agerkari horien izaera eta edukiaren araubidea, euren barne betekizunen eta betekizun formalen araubidea eta, orokorrean, euren diziplinaren batasuna arriskuan jartzen duten alde guztiak. Horren ondorioz, agerkari publikoak antolatzeko erregelen ezaugarri bat zehazteak balio behar du… agerkari publikoei buruzko araubidearen eraberekotasuna ezarri eta horri eusteko».

Hori dela eta, goian aipatu dugun epaiaren arabera, Kataluniako Generalitatek eskritura publikoen hizkuntza arautzeko eskumena du, baita katalanaz idatzitakoen baliozkotasuna arautzeko ere, «ondore garrantzitsurik ez dakarten erregelak direlako, ez eskritura publikoen eduki eta izaeraren araubiderako, ezta eskritura publikoen eragingarritasun eta baliozkotasun baldintza eta betekizunetarako ere».

4. Kontratu betebeharren oinarriak. Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentzian behin eta berriz ezarri den kontzeptuaren arabera, oinarritzat har genitzake gai zehatz batzuk, gai horietan estatuak autonomia-erkidegoen legeria bideratu beharko duten printzipioak zehazteko eskumenak dituenean. Arlo zibilean printzipioak zehaztu behar dira, gero autonomia-erkidegoen parlamentuek garatuko dituztelako.

Eskumen horren edukia eta mugak zehazteak zailtasun handiak dakartza.

Kontsumitzaileak babesteko euskal legeari buruz, KAk azaroaren 30ean emandako 71/1982 epaiak konstituzioaurkakotzat jo zuen kontratuz kanpoko erantzukizunari buruzko erregela zehatzak ezartzea. Izan ere, KAren ustez, hori estatuaren eskumena izan beharko litzateke, kontratu betebeharren oinarrien artean kokatzen delako.

5. Lege gatazkak konpontzeko arauak. Bai barneko, bai nazioarteko arazoak konpontzeko arauak sartzen dira eskumen horretan.

KAk maiatzaren 11n emandako 86/1989 epaiaren arabera, eskumen horrek ondoko ahalmena hartzen du bere baitan: «zenbait aseguru konpainiari kasuan-kasuan aplikatu behar zaien araua —estatukoa nahiz autonomia-erkidegoetakoa— zein den zehazteko ahalmena».

6. Zuzenbidearen iturriak zehaztea. Eskumen hori erabat konplexua da, EKren 149.1.8 artikuluaren arabera estatuaren eskumen esklusiboen artean baitago Zuzenbidearen iturriak zehaztea. Hala ere, geroxeago dioenez, «Zuzenbide berezi eta Foru zuzenbidearen arauen arabera» egingo da zehaztapena.

Hortxe dugu arazoa, KatAEren 26.3 art.ak ondokoa ezartzen duelako: «estatuak Kataluniako Zuzenbide zibilaren arauak kontuan izan beharko ditu, Zuzenbide zibilaren iturriak zehazterakoan».

Konstituzio antolamenduak jatorri desberdineko iturrien aniztasun sistema ezartzen du. Zentzuzkoa denez, sistema horretan nahitaezkoak dira antolamendu desberdinen arteko harremanak zehazteko irizpideak.

Irizpideok bi motatakoak dira: 1. Antolamenduen barruan iturrien arteko harremanak arautzen dituztenak, hots, arauhierarkia eta denboraren hurrenkera.

2. Antolamenduen arteko harremanak arautzen dituztenak, hots, eskumen irizpidea.

Iturri-sistemaren barruan irizpide horiek zehazteko, estatuak du eskumen esklusiboa.

Antolamendu zibilen tresna eta euren izanaren ondorioa da arau juridiko zibilak sortzeko iturriak zehaztea. Horregatik, autonomia-erkidegoetako parlamentuek euren iturri-sistema zehazteko eskumena dute Zuzenbide zibilaren arloan.

23. Estatuaren eta autonomia-erkidegoen antolamendu zibilen arteko harremanak Antzinako lehentasun eta ordeztailetasun harremanak aldatu egin dira, antolamendu zibila sistema anitzaren erara antolatu delako, arauak sortzeko iturri-sistema ezberdinekin. Horren ondorioz, kontuan hartu behar ditugu, batetik, EKren 149.1.8 art.an dauden eskumen-mota ezberdinak erabiltzean emandako arauak aplikatzetik ateratzen diren harremanak eta, bestetik, ordeztailetasun harremanak.

A) Zuzenbidea aplikatzeko irizpideak

Eskumen esklusibo eta eskumen elkarbanatuen arteko bereizketa egin behar dugu.

1. Estatuaren eskumen esklusiboak. Espainiako lurralde osoan aplikatuko dira, modu orokor eta zuzenean, estatuak bere eskumen esklusiboak erabiltzean egindako arauak. Hor esandakoak Kode Zibilaren I. liburuko atariko tituluaren antzinako aplikazio orokor eta zuzenekoa ordeztu du, eta esangura horretan interpretatu behar da KZren 13.1 artikulua. Kontua ez da Kode Zibilaren atal batzuei aplikazio orokor eta zuzenekoa erreserbatzea. Izatez, atal horiek aplikazio-mota hori izango dute, EKren 149.1.8 art.an estatuari bakarrik eratxikitako gaiak arautzen dituztelako.

Esangura berean, hauexek aplikatuko dira modu orokor eta zuzenekoan: Kode Zibilean naziokotasunari buruz dauden xedapenak, kontratu betebeharren oinarriak eta, orokorrean, estatuari modu esklusiboan erreserbatutako gaiak arautzen dituzten xedapenak.

Horren ondorioz, estatuaren eskumen esklusiboa izateak aplikazio orokorra izatea dakar.

2. Eskumen elkarbanatuak. Bi irizpide daude: lurralde aplikazioa, autonomia-estatutu gehienetan adierazten dena, autonomia-erkidegoek euren eskumenak erabiliz emandako arauetarako (EHAEren 20.6, NFHren 43, GalAEren 37, BUAEren 44 eta KatAEren 7.1 art.ak). Lurralde aplikazioaren adierazpenarekin batera, autonomia-erkidegoetako lurraldean euren zuzenbide berezia lehenespenez aplikatuko dela adierazten da (EHAEren 21, GalAEren 38, BUAEren 47.1, ArAEren 42 eta KatAEren 26. art.ak, besteak beste). Zuzenbide zibilaren esparruan, KatAEren 7.1 art.ak autonomia-erkidegoaren arauen lurralde eragingarritasunaren barruan sartzen du «Kataluniako Zuzenbide zibila». Horren ondorioz, autonomia-erkidegoaren Zuzenbide zibil berezia lurraldean aplikatzen da, hots, eskumenak erabiltzeko mugatutako lurralde esparruan. Horregatik, autonomia-erkidegoaren zuzenbidea baztertzailea da, esangura bikoitzean: estatuaren zuzenbidea baztertzen du, zuzenbide hori ordeztailea izango den arren (KAk irailaren 28an emandako 121/92 epaia) eta gainerako autonomia-erkidegoen Zuzenbidea baztertzen du.

Horrek, ordea, zenbait ñabardura ditu Zuzenbide zibilean, lurralde aplikazioari baldintza berria gehitzen zaiolako: aplikazio pertsonala, hau da, KatAEren 7.1. eta BUAEren 6. artikuluetan adierazitakoa eta, betiere, KZren 14. art.ak ondorioztatzen duena.

B) Ordeztailetasun harremanak EKren 149.3 art.ak adierazten du estatuko zuzenbidea ordeztailea dela, hauxe ezartzen baitu: «estatuaren zuzenbidea autonomia-erkidegoen zuzenbidearen ordeztailea izango da beti». Arau horrek eragina du, bai Zuzenbide zibilean, bai KZren 13.2 art.ak esandako horretan, bai eta konpilazio ezberdinetan Kodearen ordeztailetasuna ezartzen duten arauetan ere.

Dena dela, ez dira gauza bera estatuaren zuzenbidea ordeztailea izateak gaur egun duen esangura eta ordeztaile izateak bitarteko ereduan zuena.

Izan ere, Konstituzioaren ikuspuntutik, ordeztailetasuna dugu estatuaren zuzenbidearen gainetik autonomia-erkidegoei eratxikitako eskumenak erabiltzean sortzen den ondorea zehazteko teknika. Izan ere, horrek ez dakar inoiz estatuaren zuzenbidea indargabetzea, ezpada bera ordeztailea izatea (ikus KAk irailaren 28an emandako 121/1992 epaia).

Konstituzio esangura hori ohiko esanahi zibilarekin, hots, lehen aipatutako xedapenetan agertzen den esanahiarekin osatu beharra dago: Kode Zibila autonomia-erkidegoen Zuzenbide zibilaren ordeztailea izan daiteke, noiz eta azkeneko horrek antolamenduak berak adierazitako integrazio sistemen bidez hutsune beteezinak dituenean. Edozein modutan ere, hori hutsuneekin gertatzen da, ez, ordea, multzo hutsekin, hau da, erakunde desberdinekin edo izaterik ez duten erakundeekin, erakunde guztiek ezin dutelako izan elementu kopuru berdina, hori horrela izango balitz, autonomia bera desagertuko bailitzateke.

Horren ildotik, antolamendu zibilak eduki ditzakeen hutsuneak betetzeko, hutsunedun antolamenduak ematen dituen irtenbideak agortu behar dira, lehenengo eta behin. Antolamenduak berak ezarriko du estatuaren zuzenbidera jo behar izatea, baldin eta beraren baliabideak erabili ondoren ez badago modurik arazoari irtenbidea emateko.

Horren ondorioz, nahiz eta Espainiako sisteman arautegi desberdinak izan, irtenbide egokiak bilatu ahal dira. Izan ere, antolamenduetako bat (estatuaren antolamendua, hain zuzen) aplika daiteke, Konstituzioaren aginduz eta kasuan kasuko arauketarik ez dagoenean, lehentasunez aplikatu behar den antolamendu juridikoaren ordez (hots, autonomia-erkidegoen antolamenduaren ordez).

BIBLIOGRAFIA ARCE JANARIZ: Constitución y derechos civiles forales, Madril, 1987; BADOSA COLL: «Eficacia territorial de las

normas» (art. 7 EAC), in Comentarios al Estatuto de autonomía de Cataluña, I. liburukia, Bartzelona, 1990, 269. orrialdea; BERCOVITZ, R.: «Las competencias de las Comunidades autónomas en materia de Derecho Civil», I Congreso de Derecho Vasco: la actualización del Derecho civil, Oñati, 1983, 73. orrialdea; DELGADO: «La potestad legislativa de la Generalitat de Cataluña sobre el Derecho civil catalán», Jornades sobre l´Estatut d´autonomía de Catalunya, Bartzelona, 1982, 39. orrialdea; KatZZKren azken xedapenetatik 4.a; BAFZZKren azken xedapenetatik 2.a; BUZZKren azpen xedapenetatik 2.a; GalZZKren azken xedapenetatik 2.a; ArZZKren 1.2 art. eta NFZZKren 2 eta 6. legeak; GARCÍA AMIGO: «La competencia legislativa civil según la Constitución española», R.D.P., 1983, 435. orrialdea; GAYA SICILIA, R.: «Las bases de las obligaciones contractuales» en el art. 1491, 8 de la Constitución española, Madril, 1989; LASARTE: Autonomías y derecho privado en la Constitución española, Madril, 1980; MARTÍNEZ VÁZQUEZ DE AGUIRRE: Derecho Civil y Derechos civiles españoles, Madril, 1997; MORENO QUESADA (koord.): Competencia en materia civil de las Comunidades autónomas, Madril, 1989; OTTO PARDO: Derecho constitucional. Sistema de fuentes, Bartzelona, 1987, 277. orrialdea; PUIG SALELLAS: «El concepte de Dret civil catalá a l´estatut d ´autonomia» in Jornades, aip., 415. orrialdea; PUIG FERRIOL: «Comentario al art. 9.2 EAC», in Comentarios, aip., 415. or.; ROCA I TRÍAS: «L´estructura de l´ordenament civil espanyol», R.J.C., 1983, 125. orrialdea; SALVADOR CODERCH: «El derecho civil de Cataluña. Comentario al nuevo art. 1 de la Compilación catalana», in R.J.C., 1984, 7. orrialdea.

Zuzenbide zibilari buruzko konpilazioen inguruko lanak oso ugariak dira. Horien guztien azterketa errazteko, irakurketa osagarri gisa, ondoko bilduma kontsulta daiteke: Comentarios al Código civil y Compilaciones forales, zuz. Albaladejo. Zehatzago esateko, bilduma horretan kontsultatzeko modukoak izan daitezke XXVI.etik XXXVI.erako liburuki guztiak. Edozein modutan ere, oraindik ez da bilduma osoa argitaratu; bestalde, liburuki batzuetan egindako iruzkinek zenbait lege aipatzen dituzte, eta, gaur egun, autonomia-erkidegoetako parlamentuek indarrik gabe utzi dituzte lege horietako batzuk.

Era berean, ondokoak kontsulta daitezke: PUIG-FERRIOL-ROCA I TRÍAS: Fundamentos del Derecho civil de Cataluña, 1. liburukia, 2. argitaraldia, Bartzelona, 1984; ROCA I TRÍAS, E.: «El Código civil como derecho supletorio de los Derechos nacionales españoles», ADC, 1978, 227. or. eta «El Código civil, derecho supletorio», in Hispania, entre los derechos propios y los derechos nacionales, Milan, Giuffré, 1990, II. liburukia, 535. orrialdea.

ZUZENBIDEAREN ITURRIAK Bosgarren gaia ZUZENBIDEAREN ITURRIAK (I). OROKORREAN Laburpena: §10. Zuzenbideiturrien kontzeptua.— 24. Formalismoa eta errealismoa, «Zuzenbidearen iturri» adierazmoldean: A) Iturri-sistema, Kode Zibila argitaratu eta gero; B) Iturriei buruzko arauketa, atariko titulua eraldatu ondoren (197374); C) KZren 1. art.ak ezartzen duen iturri-sistemaren kritika.— 25.

Zuzenbideiturrien kontzeptua eta esangura, 1978ko Konstituzio eta EEEri atxikitzeko Itunaren ondoren.

— 26. Zuzenbidearen iturria, egintza juridikoa eta egitate juridikoa.— §11. Konstituzioak iturriei buruz egiten duen arauketa.— 27. Konstituzioa arau gisa.— 28. EKk antolamendu juridikoa eratzeko duen eragingarritasuna: A) EKren zuzeneko eragingarritasuna; B) Iturriak EKren arabera; C) KZren atariko tituluak dituen eginkizun eta indarra.— 29. Iturrien egituraketa

§10. ZUZENBIDEITURRIEN KONTZEPTUA 24. Formalismoa eta errealismoa, «Zuzenbidearen iturri» adierazmoldean «Zuzenbidearen iturri» adierazmoldeak arazo asko sorrarazten ditu, konponbide errazik ez duten arazoak, alegia. Batzuek adierazmolde «metaforikoa» dela esaten dute; beste batzuek, ordea, «nahasgarria» (DE DIEGO) edota «korapilatsua» (DE CASTRO) dela. Izan ere, «Zuzenbidearen iturri» adierazmoldeak bi esangura ditu. Lehenengoaren arabera, gizarte erakundeak dira Zuzenbidearen iturri, hain zuzen ere, antolamendu juridikoa osatzen duten arau mota guztiak ematen dituzten erakundeak; gauzak horrela, lehenengo esanahiaren arabera, arau juridikoak emateko ahalmena duten pertsona, pertsonak edota taldeak ditugu Zuzenbidearen iturri. Bigarren esanguraren arabera, berriz, arauak, hau da, Zuzenbidea adierazi edota azalarazteko erak dira iturriak (DÍEZPICAZO).

Aurrekoez gain, «Zuzenbidearen iturri» adierazmoldeak bi esangura hauek izan ditzake: batetik, antolamendu juridikoaren oinarria, muina da, eta, bestetik, arau juridikoen edukia zein den jakiteko bidea (DE CASTRO).

Eskola Historikoaren garaietatik dator esangura horiek guztiak bateratzeko arazoa, Arrazionalismo eta Iusnaturalismo arrazionalistaren garaietatik, alegia.

MONTESQUIEUren «L´Esprit des Lois» eta ROUSSEAUren «volonté générale» ideiatik, PUCHTA zein SAVIGNYren Volkgeist edo herriaren espiritura, kontua izan da Zuzenbide osoaren «legebidezko iturria» aurkitzea.

Aurrerago aipatu ditugun bi esangura nagusien azterketa formalista nagusitu da; hau da, gauzak errazteko, herria eta Biltzarra edo Parlamentua parekatu egin dira.

Positibismo juridikoaren bidean, azterketa formalista horren arrazoiak hauexek izan dira: nazio estatua berrindartzea, burgesiak zuen ideologia gailentzea eta «askatasunak nagusiarazten zituen sistema» eratzea, hain zuzen ere. «Askatasunak nagusiarazten zituen sistema» hori legearen nagusitasunean oinarritzen zen, legeak, Parlamentuaren bidez, herriaren espiritua adierazten baitu.

Horregatik, arauaren egilea nor den argitzen ez bada ere, «Zuzenbidearen iturri» adierazmoldeak duen bigarren esangura azal daiteke. Izan ere, antolamendu juridiko positibo zehatzetan, arau juridikoa adierazi edota azalarazteko erak zeintzuk diren argitzea da kontua.

Bestalde eta horren harira, KELSENek, besteak beste, hauxe zioen: «Zuzenbidearen iturria», berez, arau multzoa da, hots, gainerako arauak emateko modua zehazten duen arau juridiko multzoa. Hala ere, aipatutako bide horrek ere ez du zehazten zein pertsona edo taldek duen arauak emateko ahalmena, estatuari, gizartea antolatzeko ardura duen erakunde horri, alegia, arauak emateko ahalmena eratxikitzen ez bazaio behintzat.

Arrazoinamendu horren bidetik ezin da azaldu zergatik duten gizarte talde edo alderdi jakin batzuek (bai estatuaren barruan, bai kanpoan ere) arauak, hots, Zuzenbidea emateko ahalmena. Izan ere, arazo horrek berez dakar beste hau: gatazkak konpontzeko, uzi zehatz batzuei oniritzia ala gaitziritzia emateko (azken finean, horiek ebazteko) zein gizarte bizitza arautzeko, estatutik kanpoko erakundeek ematen dituzten irizpideak «arau» edota «Zuzenbide» diren edo, alderantziz, estatuaren erakundeek emandako irizpideei bakarrik egotzi ahal zaien «arau» edota «Zuzenbide» adierazmolde hori.

Azken batean, arazoa politikoa da: estatuz kanpoko izakiei gorago azaldutako ahalmen-esparrua aitortzea, alegia. Hala ere, juristek, batez ere, Zuzenbide zibileko adituek, kodetutako sistemaren eskakizunek eta tradizioak bultzaturik, arazo politiko horretan ez dute sakondu nahi, ezta hori azaldu nahi ere.

Frantziako Iraultzaren eta iraultza horren ondorioz zabaldu zen ideologia konplexuaren emaitza izan ziren Frantziako Kode Zibilak jaso zituen ideiak. Ideia horien arabera, gizakien arteko elkarbizitza zen Zuzenbide arauemailearen eta gizarte bizitzaren muina. Gauzak horrela, gizarte zibilaren eta gizarte politikoaren arteko desberdintasun ezaguna gertatu zen, bigarrena lehenengoaren menpe baitzegoen beti.

Izan ere, Zuzenbide Zibila, gizabanakoen (berez, gizaki aske eta hiritar direnen) arteko elkarbizitza eratzen duenez gero, Zuzenbide ororen muina izango da beti, eta, era berean, behin betiko eta oinarrizko konponbide juridikoen thesaurusa. Konponbide juridiko horiek antolamendu juridikoaren gainerako arloetan eragina dute, arlook bideratzeko edota euren akatsak eta hutsuneak betetzeko. Horren ondorioz, Zuzenbide orokorra edo Zuzenbide erkidea osatzen dute.

Beste arrazoi batzuk direla bide, Zuzenbideiturrien arazoak azterketa formalista izan du, arauak sortzeko ahalmenari buruzko azterketak gainditu egiten baitu Zuzenbidearen esparrua; izan ere, azterketa soziologikotzat har daiteke, esangura hertsian ulertzen badugu bederen.

Bi une historikotan azaldu ziren Zuzenbidearen iturriei buruz gaur egun egiten den hausnarketaren

jatorriak: lehenengoa, Kode Zibila idaztean, 1889 inguruan; eta, bigarrena, 1973ko martxoaren 17ko Oinarri Legeak eta 1974ko maiatzaren 31ko Legegintzazko Dekretuak atariko titulua eraldatu zutenean.

Geroxeago ere, atariko titulu horrek aldaketak izan zituen 1978ko Konstituzioaren eskakizunetara egokitzeko, baita Espainia EEEn sartzearen ondorioz sortutako eskakizunetara egokitzeko ere, 1985eko ekainaren 12ko Itunaren ostean emandako abuztuaren 2ko 10/1985 eta azaroaren 26ko 4/1986 lege organikoen ondorioz, hain zuzen.

A) Iturri-sistema, Kode Zibila argitaratu eta gero

Besteak beste, DE DIEGO, DE CASTRO edo CASTÁNen oinarrizko lanetan, Zuzenbidearen iturriei buruzko arazoak eskema formal bat baino ez du betetzen, KZren antzinako 5 eta 6. art.ak abiapuntutzat hartzen dituen eskema formala, hain zuzen ere.

DE CASTROren azalpenak laburbilduz, segidan azalduko dugu hor aipatutako eskema hori: 1. Espainiako Zuzenbideak hiru iturri baino ez ditu onartzen: legea, tokiko ohitura eta Zuzenbidearen printzipio orokorrak. DE CASTROren ustez, horiek dira «ahalmen arauemailea duten hiru iturriak edota gizarte indarrak». Iturrien zerrendaketa oro hartzailea da, hots, Espainiako antolaketa juridikoan, iturri horiek bakarrik egin dezakete Zuzenbidea. CASTÁNek bestelako iritzia du, ñabardura batzuekin; CASTÁNen ustez, jurisprudentzia ere iturria da nolabait.

2. Doktrinak aipatzen dituen gainerako iturriak «sasiiturriak» dira; esaterako, negozio juridikoak, kontratatzeko baldintza orokorrak, estatutuetako ahala eta abar.

3. Iturrien arteko lehentasuna honelaxe zehazten da: a) Jatorri ezberdineko iturrien artean, KZren 5. art.ak (1973tik 1974a arte indarrean zegoen testua) legearen lehentasuna aldarrikatu zuen, «usus fori» eta ohituraren gainetik: «ez erabiltzearen ondorioz legea ez da indargabetzen, eta ezin zaio gailendu aurkako ohitura edota eginera».

Epaileak kontuan hartu beharko ditu, lehenengo eta behin, legea eta manu lotesleen betekizun eta hierarkiari buruzko legezko xedapenak. Geroko legeek bakarrik indargabetu ditzakete aurreko legeak. Beraz, ohitura murriztuta geratu da, bai bere esparruaren arabera («tokikoa»), baita bere eragingarritasunaren arabera ere (iturri subsidiarioa). b) Jatorri bereko erregelen artean, ondoko eran zehazten da lehentasuna: —Erregelak ematen dituzten organoek duten hierarkia politikoa edota administrazio-hierarkia kontuan hartuz; izan ere, hierarkia horretan goragokoa denak izango du lehentasuna.

—Antolamendu juridikoak berak erregelei ematen dien lehenespena aintzat hartuz, erregelon garaiaren eta barneko balio juridikoaren arabera. Izan ere, adibidez, arestian aldarrikatu den erregelak lehentasuna izaten du zaharraren gainetik, edota salbuespenekoak arruntaren gainetik, edota izaera berezia duenak izaera orokorra duenaren gainetik, edota jasotzailearen aldeko xedapenak aurkakoaren gainetik eta abar.

4. Zuzenbidearen printzipio orokorrek arauen arteko hierarkia osatzen dute, kasuan kasuko lege edo ohiturarik ez dagoenean. DE CASTROk bestelako jarrera hartu izan du.

Autore horren ustez, Zuzenbidearen printzipio orokorrek antolamendu juridiko osoa iradokitzen dute; hori dela eta, printzipio horiek hierarkiaren araberako sailkapenetik kanpo utzi behar dira. Geroago aztertuko dugunez, DE CASTROren jarrerak arrakasta izan du.

5. KZren 6. artikuluak (garai hartan indarrean zegoenak, hain zuzen) aipatzen duen

moduan, iturrien arteko sailkapena zuzenean lotzen zaio epailearen eginkizunari, hau da, epaileak epaitzak emateko edota eztabaidan dagoen kasua konpontzeko duen betebeharrari. DE OTTOren hitzetan azaltzeko, «arauek aurretik zehazten dute epailearen eginkizuna».

B) Iturriei buruzko arauketa, atariko titulua eraldatu ondoren (197374)

1973tik 1974rako eraldaketak aurretiko garaietako eztabaidarik garrantzitsuenak jaso zituen, esaterako, Zuzenbidearen printzipio orokorrek antolamendu juridikoa eratzen duten (DE CASTROk esan zuenez) ala ez. Edozein modutan ere, eraldaketak beste arazo asko konpondu barik utzi zituen, jurisprudentziaren garrantzia, besteak beste.

Positibismo arauzale dei diezaiokegu 1973ko Oinarri Legeak eta 1974ko Legegintzazko Dekretuak (bereziki, iturriei buruzko gaurko KZren 1. artikuluak, alegia) ondorioztatzen duten sistematizazioari. Errealista deituriko iritziek (GENY, esaterako), lan ezagun eta garrantzitsuetan azaldu badira ere (CASTÁN), ez dute eraginik izan, zuzenean behintzat, arauketa berria egin zuten autoreengan.

Gaur egun indarrean dagoen KZren 1. art.ak (beraren benetako balioari buruz geroago hitz egingo dugu), iturri guztien gainetik, legearen lehentasunari eusten dio.

Bestetik, iturri-sistema finkoa ezartzen da, Kodean ezarritako irizpideek eta epailearen erabakiek bat egin dezaten.

Legearen lehentasun hori indartu egiten da, ez erabiltzearen ondorioz legea indargabetzea debekatzen denean (KZren 2.2 art.). Hala ere, debekatze hori ez da beren beregi egin, baizik eta zeharka, indargabetzearen bitartez.

Analogiari buruzko arauketa zabalak ere legearen lehentasun hori berrindartzen du (KZren 4.1 art.), ohiturari oraindik ere subsidiarioagoa den lerruna eratxikitzen baitio.

Izan ere, analogia ezin da erabili zigor-lege, salbuespeneko lege eta aldi baterako legeetan; horren ondorioz, kasu batzuetan analogia erabil daitekeen ala ez zalantzan geratu da, esaterako, esangura hertsian zigor-legeak ez diren lege zehatzaileetan, debekuzko legeetan edota lege berezietan. Gauzak horrela, jurisprudentziak kasuankasuan analogia aplikatzeko erabili izan dituen irizpideak murriztu egin dira.

Badirudi ezagutarazteko iturria dela jurisprudentzia, eta ez Zuzenbidearen benetako iturria, doktrina ospetsuenak aurkakoa esan arren.

Ohitura, itxuraz onartu eta zabaldu bada ere (dagoeneko «tokikoa» ez du izan behar), bigarren mailan geratzen da, hainbat arrazoi direla bide: batetik, ez du izan behar «moral zein ordena publikoaren aurkakoa»; bestetik, «lege aplikagarririk egon ezean» bakarrik aplikatuko da (ez «zehatzmehatz aplika daitekeen legerik izan ezean» bakarrik); azkenik, frogatu behar da, hau da, azaldua eta frogatua izan behar du. Badago konponezina den beste arazo bat, «interpretazio huts ez diren usadio juridiko»ena, alegia; hori guztia geroago jorratuko dugu.

C) KZren 1. art.ak ezartzen duen iturri-sistemaren kritika

Atariko tituluaren eraldaketak ezarri duen iturri-sistemak ez du jaso doktrinaren goraipamenik. Egineginean ere, ez du jarrera formalista gainditu, eta hori guztia hala da, Konstituzioaren oinarrizko ereduekin duen lotura kontuan hartu gabe, mementoz behintzat.

Horren ildotik, KZk iturriak nola jorratzen dituen ikusita, hauxe esan dezakegu: lehendabizi, legearen erabateko lehentasuna aldarrikatzen du; bigarrenez, kontzeptualismoaren alde jotzen du, eta Zuzenbidearen eta egitatearen arteko bereizketa, bai eta teoria eta errealitatearen arteko banaketa ere, areagotu egiten du.

Hirugarrenez, arau juridikoak ez dira gizarte bizitzan sor daitezkeen kasuak konpontzeko xedapenak (hau da, inguruabar berezi, egitate, negozio zein harremanetara egokitu behar diren xedapenak), ezpada goragoko lerruna duten xedapen formal hutsak; izan ere, xedapen formal horiek, dedukzioari esker, nahitaezko emaitzak lortzea ahalbidetzen dute. Beraz, nolako teknika kodegilea, halako arauketa.

Gauzak horrela, batetik, kodetutako sistemak berak duen ÂŤsistematizazio joeraÂť areagotu egiten da. Eta, bestetik, Zuzenbidearen iturrietan monismoa nagusiarazten da; argi eta garbi aldarrikatzen ez bada ere, epaileari dagokio legea atzeman, interpretatu eta aplikatzea.

Dena den, antolaketa horrek ez dio konponbiderik ematen oinarrian dagoen arazoari, ondoko kontuari, hain zuzen ere: zeintzuk dira edo zeintzuk izan daitezke arauak emateko ahala duten botereak?

Arauak irizpideak dira, gizarte bizitzak sorrarazten dituen gatazkak konpontzeko, azken finean, jokabide edo portaera ereduak, alegia, jokarauak. Horren harira, orain arte azaldutako iturrien azalpenak ez du argitzen itunen, hau da, gizabanako edota taldeen arteko hitzarmenen benetako balioa zein den. Halaber, azalpen horrek, aurrekoaz gain, ez du argitzen zein den negozio juridikoek ematen dituzten erregelen norainokoa; izan ere, gatazkak konpontzeko, uziak erabakitzeko edota jokarauak emateko gauzatutako egintza askeak eta borondatezkoak dira negozio juridikoak, eta jokarauok ez betetzeak gaitzirizpena edota zehapena izan dezake.

Era berean, epailearen eginkizuna zehatzmehatz zein den ere ez du argitzen iturriei buruz egin ohi den azalpenak. Izan ere, DĂ?EZPICAZOk azpimarratu duenez, Zuzenbidea datua baino gehiago iustuma da, epailearen erabakietan zehaztu, ikuskatu eta aztertzen den iustuma, hain zuzen ere; beraz, epailearen eginkizuna ius dicere da.

Bukatzeko, Zuzenbidearen iturriei buruzko ohiko azalpenak, sistema KZren 1. art.an finkatu zenetik, ohituraren kokapena eta eginkizuna ere zalantzan jartzen ditu, geroago ikusiko dugun moduan.

25. Zuzenbideiturrien kontzeptua eta esangura, 1978ko Konstituzio eta EEEri atxikitzeko Itunaren ondoren KELSENen jarrera ezagunaren arabera, Konstituzioa, oinarrizko araua den aldetik, Zuzenbidearen iturri-sistemaren antolaketa baino ez da, xedapenak emateko era zehazten duen arautegia, alegia.

Espainiako Konstituzioak, behin eta berriz esan den moduan, ez du indargabetu Kode Zibilaren atariko titulura bildutako arautegia; alderantziz, Kode Zibilean ezarritako arautegia eta Konstituzioak xedatutakoa aldi berean daude indarrean. Hortaz, Zuzenbidearen iturriei buruzko bi arauketa daude: bata, konstituzio lerrunekoa; eta, bestea, lege lerrunekoa. Gainera, kontuan izan behar da iturri-sistemari buruzko legezko arauak baliozkoak izango direla konstituzioaurkakoak ez direnean bakarrik; izatez, horixe izan behar da gai honen abiapuntua.

Konstituzioa, beraz, DE OTTOk azpimarratu duenez, gai hauetaz arduratzen da: a) Legea eta lege lerruna duten arauak zuzenzuzenean jorratzen ditu, Zuzenbidearen printzipio orokorrak, berriz, zeharka, eta ohitura aipatu ere ez du egiten. b) Estatuaren eta autonomia-erkidegoen artean botere arauemailea banantzeko irizpideak ezarri ditu (2. art.). c) Gobernuaren arautzeko ahala du aitortuta. d) Zuzenean ezarri du Konstituzio Auzitegiaren epaiek duten balioa. e) Iturrien goitik beherako egituraketa du ezarririk, ondoko datuen bidez: batetik, hierarkia-printzipioa; bestetik, lege-erreserba konplexuaren eta legezko lerruna duten arauen artean gaiak banantzeko sistema. f) Arauen eragingarritasunari buruz, bi printzipio orokor ezarri ditu: bata, publizitatea; eta, bestea, ondoko xedapenen atzeraeraginik eza: gizabanakoen eskubideak murrizten dituztenak eta eskubide horien aurkako xedapen zehatzaileak.

Espainiako sisteman, iturriei buruzko arauketa bikoitza denez gero (Konstituzioaren arauketa eta KZk

egindakoa), zenbait ondorio azaltzen saiatuko gara printzipioen esparruan lehenengoz, eta gakoei buruzko gaian gero, horiek modu egokian ulertu eta aplikatu ahal izateko.

Espainia EBren sistema juridikoari atxikitzeak aldaketa sakonak eragin ditu iturri-sisteman. Hortaz, arauak ematea, gai jakin batzuei dagokienez, estatuz gaineko organoen esku utzi da (besteak beste, Europako Kontseiluaren, Europako Erkidegoetako Batzordearen eta, hala denean, EEEko Batzarraren esku). Erakundeok, ondoren ikusiko dugunez, Europako Zuzenbidea osatzen duten arauak ematen dituzte, eta arau horiek zuzeneko eragina dute. Europako Zuzenbidearen jasotzaileak estatuak zein hiritarrak izan daitezke; jasotzaileok zuzenean geratzen dira lotuta, eta estatuetako barne auzitegietan arauok betetzea eska dezakete. Europako Zuzenbide izendatu dugunaren arauek lehentasuna dute estatu guztiek emandako barne arauen gainetik, barne arauen lerruna edozein izanda ere. Nahiz eta ñabardura franko kontuan hartu behar, Europako arauek, kasu jakin batzuetan, gai berbera xedatzen duten barne arauak baztertzen dituzte, aldi batera doazen arauak edota arau osagarriak ez badira behintzat; horixe da, hain zuzen ere, preemption deiturikoa. Amaitzeko, Europako Erkidegoen Auzitegiari dagokio Europako arauak interpretatzeko eta euren baliozkotasuna zehazteko eskumen esklusiboa, nahiz eta auzitegi horrek tresnarik ez izan Europako Erkidegoen Zuzenbidearen aurkako barne arauak deuseztatzeko (Europako Ekonomia Erkidegoen Ituneko 137. art. eta ondorengoak; Europako IkatzAltzairuaren Erkidegoaren Ituneko 20. art. eta ondorengoak; Europako Atomo Energiaren Erkidegoko Itunaren 107. art. eta ondorengoak; nolanahi ere, 1985eko apirilaren 8ko Itunak eta 1986ko otsailaren 17ko Europako Agiri Bakunak aurretik aipatutako horiek guztiak berrikusi dituzte).

Beraz, Europako arauketa horrek iturri-sistema aldatu egin du, arauak emateko eskumena duten subjektu, talde edota erakundeen ikuspuntutik. Horrez gain, aldaketa sakonak eragin ditu egintza arauemaileen izendazioetan (adibidez, «erregelamenduak», «zuzentarauak» eta abar), bai eta azalpen honetan kontuan hartu behar den iturrien hierarkian ere.

Gauzak horrela, iturriak arautzeko hurrenkera, bikoitza ez ezik, hirukoitza da: Konstituzioarena, Europako Erkidegokoa eta barne legeak egiten duena, hain zuzen. Horregatik, iturrien arauketa egoki eta zuzen azaltzea arras zaila da. Izan ere, Konstituzioak izan duen lehentasunetik abiatuko gara, Konstituzioaren beraren 93. art. eta abuztuaren 2ko 10/1985 eta azaroaren 26ko 4/1986 lege organikoak kontuan harturik.

26. Zuzenbidearen iturria, egintza juridikoa eta egitate juridikoa

Zuzenbidearen iturriek berez duten esangura jorratu baino lehen, hauxe azpimarratzea komeni zaigu: gizarte bizitzak gatazka ugari sorrarazten ditu, gizabanakoen eta taldeen interesek elkar jotzen baitute; horregatik, tirabira horiek konpontzeko hainbat erregela ematen dira. Erregela horiek guztiek baldintza bera dute: goi agintaritzak ematen dituen erabakiak bete behar izatea, hain zuzen. Edozelan ere, erregelok jatorri desberdinak dituzte, baita azalpen eta norainoko ezberdina ere.

Estatuak, gizarte osoaren bizkarrezurra den aldetik, erregela idatziak ematen ditu (geroago ikusiko dugunez, argitaratzen diren arauak, alegia), estatua bera osatzen duten erakundeen bidez. Hala eta guztiz ere, gizarteak berak, neurri batean behintzat antolatuta dauden taldeen bidez, beste jokarau batzuk ematen ditu. Bukatzeko, gizartea osatzen duten gizabanakoek edo hiritarrek ere erregelak eman ahal dituzte. Erregela horiek guztiak hertsagarriak dira, beraiek ezarritakoa betearaztea eska daitekeelako estatuaren derrigortze-aparatuaren bidez; izan ere, erregelok ez betetzeak euren nahitaezko ezarpena dakar edo ekar dezake, azken finean, betetze hori lortzeko neurriak hartzea. Botere judizialak, hau da, estatu liberalari buruzko teorikoek iradoki zuten terminologiaren arabera estatua bera osatzen duten botereetarikoa den horrek, kasuankasuan zehazten ditu erregela horien indarra eta norainokoa.

Ikuspuntu orokorretik, arau multzo hori da Zuzenbidea edo, nahiago izanez gero, antolamendu juridikoa. Dena dela, azalpen klasikoak arauak identifikatzeko erabiltzen du Zuzenbide adierazmoldea, lan honetako lehenengo ikasgaian argitu izan den moduan; arau horiek, gizakien arteko harreman jakin batzuek sorrarazten dituzten gatazka zehatzak konpontzeaz gain, uneanunean zein tokiantokian errepikatu izan diren arazo orokorrak arautu edota ebazten dituzte.

Beraz, bereizi beharra dago, batetik, kasu zehatzari aplikatu ahal zaion jokaraua, eta,

bestetik, kasu zehatz hori eta antzekoak diren beste batzuk konpontzeko aplika daitekeen erregela abstraktua. Bereizketa egiteko, bigarren erregela horrek orokor eta ereduzkoa izan behar duela esan ohi da. Irizpide hori aspaldidanik dator, Eskolastikaren garaitik, alegia. Hala eta guztiz ere, juristaren ardura den arazo zehatza erabakitzeko, arestian aipatutako bi ezaugarriek ez dute garrantzi handirik; konpondu ere, kasu zehatza konpon daiteke lehen azpimarratutako bi ezaugarriak alboratuz, eta horrelaxe gertatzen da sarritan.

Gauzak horrela, ereduzko erregela orokorrek osatzen dute Zuzenbidea, eta horiek justifikatzen dituzte erregela berezi, zehatz eta erlatiboak, zenbait baliabide teknikoren bidez, besteak beste: kasu guztiguztiak arautzeko ezintasuna; hiritarrek euren burua arautzeko duten gaikuntza orokorra, muga eta esparru zehatz batzuen barruan; erregela orokorrak hiritarren askatasunari kalterik ez egiteko komenentzia, hiritarrok euren erara konpon ditzaten interesak eta abar.

Nolanahi ere, aurreko gaietan jorratu dugun kodegintza prozesuak nagusiarazi egin zituen tresna tekniko horiek, juristek arazo zehatzak konpontzeko dituzten bide horiek, alegia. Izan ere, antolamendu juridikoa bi ataletan bana daiteke, kodetutako Zuzenbidea eta kodetu ez dena, hain zuzen. Lehendabizikoak hartzen ditu, kodeetara biltzen diren xedapenak ez eze, teknika berberarekin emandako beste testu batzuk ere (esaterako, Hipoteka Legea, Sozietate Anonimoei buruzko Legea eta abar); izan ere, azken testu horiek «kode» izendazioa ez badute ere, liburu honetako bigarren ikasgaian bereziki azaldu den teknifikazioa eta bakuntasuna badute izan. Besteak beste, DÍEZPICAZOk esan duen moduan (eta horrekin bat egiten dugu gai honetan), kodetutako Zuzenbideak, kasuan kasuko eginera edota eginera juridikoenpirikoen ordez, irtenbide egokia bilatzeko segurtasun eta erraztasun gehiago ematen duen sistema ezarri du. Hala ere, zenbait zailtasun sorrarazi ditu: batetik, testua zenbat eta abstraktuago zein orokorragoa izan, gero eta bakunagoa izango da. Testuak laburtzen direnez gero, ñabardura asko galtzen dituzte, eta zailagoak dira interpretatzeko; azken finean, testuak ia ez du zerikusirik konpondu beharreko arazoarekin edota arazoekin. Bestetik, garaian garaiko gizarte eta ekonomiaren baldintzek eragin sakona izaten dute, testua idazterakoan.

Baldintzok aldatzen direnean, hizkamizkak sortzen dira, testuko erregela iradoki zuen hasierako asmoak ezin duelako erregela justifikatu dagoeneko. Horren ondorioz, besteak beste, KZren 3. art.an bertan adierazten den bezala, manuaren benetako esangura eta helburua bilatu behar dira, kodegintzaren teknikak ezerezean utzi baitu manu horren eragingarritasuna.

Aurrerago esan dugunez, kodetutako Zuzenbidea eta kodetu ez dena aldi berean daude indarrean. Azken hori, kodetu ez den Zuzenbidea, alegia, kodegintza ez den beste teknika batzuen arabera azaldu da, eta, eskuarki, kasu zehatzetan eta abaguneko inguruabarretan oinarritzen da. Kodetu gabeko Zuzenbide horrek gero eta atal zabalagoak arautuko ditu, estatuak harreman ekonomiko eta juridikoetan duen esku-hartzea areagotzen den heinean. Aregotze horrekin, balioak benetan lortzea nahi da, hau da, aldarrikapen hutsean ez geratzea. Gauzak horrela, jazokizun konplexua gertatzen da: «deskodegintza» (IRTI, GALGANO), alegia. Hemen ardura zaizkigun ondoreetarako, deskodegintzak arazo hau sortzen du: juristek arautegien artean ohikoak diren gako teknikoak, oinarrizko berezitasunak aurkitu behar dituzte. Izan ere, ñabardurak eta ezberdintasunak areagotzean, nahiz eta kasu zehatzaren konponbidea erraztu, arazo berriak sortzen dira: batetik, segurtasunik eza, beren beregi arautzen ez diren kasuei xedapenak aplikatzeko; bestetik, kasuankasuan aplikatu beharreko araua identifikatu eta aurkitzeko zailtasun nabarmenak; eta, azkenekoz, Zuzenbidearen ezjakintasunaren inguruko kontua areagotzea, geroago ikusiko dugunez.

Arlo honetan, errealismoa aipatzea komeni zaigu. Gatazkak konpontzea, gatazkok

konpontzeko irizpideak atzematea eta jokarauak arautzea ez dagokio estatuari bakarrik, baizik eta gizartea edota herria osatzen duten kide zein hiritar guztiei, horretarako askatasun-esparrua ematen badiegu behintzat, hots, gizarteak berak elkarbizitza arautzeko gaitasuna duela onartzen badugu behintzat. Beste modu batera esateko, kontratuek eta gainerako negozio juridikoek jokarauak ezartzen dituzte, eta jokarau horiek onartu egiten dira, ez estatuaren erakundeek ematen dituzten xedapenekin bat egiten dutelako bakarrik. Aitzitik, arautegian bereizi behar ditugu, batetik, hiritarrek eurek ezarritako ereduaren arabera (eta, hortaz, Etikari buruz dituzten usteen arabera) emandako arau edota erregelak eta, bestetik, une jakin batean gizarte boterea dutenek emandakoak. Askotan, estatuak ezarritako arau batzuk ez dira gizartean sustraitzen eta, horregatik, ez dira erabiltzen edota ez dira egineretan gauzatzen; beste arau batzuk, aldiz, gizarte usadioetan sustraitzen dira eta, azkenik, hirugarren batzuk aplikatu egiten dira, estatuaren erakunde legegileen esanbidezko xedapenaren aurkakoak diren arren eta beren beregi indargabetu diren arren.

Hori dela eta, errealismoa edota soziologismoa nolabait kontuan hartu behar ditugu, Zuzenbidearen iturriak jorratzean. Izan ere, ikertzailea, Zuzenbidearen iturri-sistema aztertzen duenean, ezin da forma hutsean geratu. §11. KONSTITUZIOAK ITURRIEI BURUZ EGITEN DUEN ARAUKETA 27. Konstituzioa arau gisa Konstituzioa gorengo araua da, antolamendu juridikoaren oinarrizko araua, alegia, eta horretan ez dago zalantzarik. Horren ondorioz, bereizi egin behar da Zuzenbidea ematea eta Zuzenbidea aplikatzea.

Epaileek eta Parlamentuak esaten dutena ez da Zuzenbidea, baizik eta epaileok eta Parlamentuak egiten dutena Konstituzioak berak jasotzen dituen arauekin bat etorriz. Egineginean ere, Konstituzioari egokitu behar zaizkio arau guztiak.

Hori dela eta, elkarbizitza zibilak eta botere publikoen jardunak izan behar dituen oinarriak ezarri nahi ditu Konstituzioak, baita oinarri irmoak eta aldagaitzak ezarri ere. Gauzak horrela, hiritarren eskubideak bermatzeko, jokarau hertsiek lotzen dituzte botere publikoak. Horren adibide dira ondokoak: EKren zuzeneko indar arauemailea, oinarrizko eskubideak xedatzen dituenean; botere publiko guztiek Konstituzioaren aginduekin duten lotura; Konstituzioa bera aldarazteko jartzen diren oztopoak; Konstituzio Auzitegia, EK nola betetzen den kontrolatzen duen organoa, alegia.

Nolanahi ere, Konstituzioak ezin ditu estatuaren erakunde guztiak arautu, ezta etorkizunean estatuaren botereek izango dituzten joerak agindu ere. Hortaz, Konstituzioa ez da botere publikoentzako egitaraua, helmuga edota helburu zehatzik ez duelako ezartzen, ezta zeregin zehatzetarako agindu berezirik ematen ere. Dena dela, batzuetan, botere publikoek bete behar dituzten eginkizunetatik bat zehazten du, helburu jakin batzuek garrantzi berezia dutelako. Konstituzioaren oinarrizko izate horren ondorioz, EKren aginduak ez daude indar politikoen esku, oinarrizkoak eta erasoezinak baitira, estatuaren botereei ezarritako mugak, alegia. Konstituzioaren izate juridikoa, aldiz, atzeman daitezkeen aginduetan eta agindu zehatzetan gauzatzen da; izan ere, zehatzeko esanbidezko eskumena duten organoek agindu horiek arau-haustea zigortuko dute. Beraz, EK araua da, ez, ordea, erregu, egitarau edo adierazpen hutsa.

Esangura horretan, KAk otsailaren 2an emandako 4/1981 epaian esan zuenez, Konstituzioak adierazten dituen printzipio orokorrek dute Konstituzioak berak duen indar indargabetzailea. KAk apirilaren 28an emandako 16/1982 epaiak, zehatzago, hauxe azaldu zuen: Konstituzioa arau juridikoa da, hots, Espainiako antolamendu juridikoaren gorengo araua; ez da, ordea, zuzenean lotesleak ez diren printzipioen zerrenda hutsa, ezta lege bidez garatu arte betetzen ez diren printzipioena ere. Horren ondorioz, Konstituzioaren manuak zuzenean aplika daitezke auzitegietan, ondoko kasuetan izan ezik: Konstituzioak aurkakoa ezartzen duen kasuetan edota arauaren izaerak zuzenean aplikatzea eragozten duenetan.

GARCĂ?A DE ENTERRĂ?Ak esan duenez, EKk, batetik, berak eraiki dituen estatuaren botereak eratu eta antolatzen ditu; bestetik, botereak erabiltzeko mugak ezartzen ditu, bai eta askatasun zein oinarrizko eskubideen esparrua zehaztu ere, gizartearentzat botere horiek bete behar dituzten prestazioak eta helburuak finkatuz. Gauzak horrela, subiranotasunaren titularra herria denez gero, herriari darion aginduzko sistema da Konstituzioa. Izan ere, Konstituzioak berak ezarritako botereei eta hiritarrei zuzentzen zaizkie beraren manuak.

Esandakoaren ondorioz, Konstituzioak berehalako eragin arauemailea du, zuzeneko eragina, alegia;

horixe ateratzen da, 9.1 artikulua 1. art.ari lotuz gero, azken horrek «antolamendu juridikoaren balio nagusiak» adierazten baititu. Bada, 9.1 artikulutik bertatik atera daiteke lotura hori «estuena» dela.

«Konstituzioak eta gainerako antolamendu juridikoak» hiritar eta botere publikoak lotzen dituzte; hala ere, Konstituzioarekin lotzeak lehentasuna du. Horren ondorioz, GARCÍA DE ENTERRÍAk dioenez, lege lerruneko araua ezin da aplikatu Konstituzioaren aurka badoa (EKren 163. art.); egineginean ere, epaileek Konstituzioaren ikuspuntutik interpretatu behar dute antolamendu juridiko osoa, eta, legezko araua konstituzioaurkakoa delakoan badaude, konstituziotasun arazoa aurkeztu beharko dute.

Azkenik, EK zuzenean aplikatu behar da edozein motatako prozesuak ebazteko, Konstituzioak indargabetu baititu bere aurkako lege guztiak, batetik, oinarrizko eskubideei buruzko arauketa berria eginez (EKren 53.1 art.), eta, bestetik, Konstituzioak berak ezarritako erakundeen osaketa, eskumen eta jardunbideari buruzko arauak emanez. Xedapen indargabetzaileak bere barruan hartzen dituen gaiek lehen azaldutako irizpide hori baieztatzen dute; izan ere, indargabetzeak gai hauek hartzen ditu: eduki politikoa duten arauak, EKk arautzen dituen gai berberak jorratzen dituztenean, EKren arauek berehalako zuzeneko aplikazioa baitute (oinarrizko eskubideei eta botere publikoen antolaketa eta gaikuntzari dagokienez, hain zuzen ere). Konstituzioa eman aurretik indarrean zegoen edozein legeria, berriz, konstituzioaurkakoa bada ere, ezin da horregatik indargabetzat jo; alderantziz, konstituziotasun arazoa aurkeztu beharko da.

28. EKk antolamendu juridikoa eratzeko duen eragingarritasuna EKk Zuzenbidearen iturri-sistema badela jakintzat jotzen du. Hori dela bide, ondokoak zehaztu behar dira: Zuzenbidearen iturriek duten balioa eta eragina, bai eta Konstituzio eta KZren atariko tituluaren artean dagoen lotura ere (DÍEZPICAZO).

DÍEZPICAZOk esan duenez, EKk berak arautu egiten ditu Zuzenbidearen iturriei buruzko oinarrizko irizpideak edota printzipioak, jarraian azalduko ditugunak, alegia.

Lehenengo eta behin, EKk antolamendu juridiko adierazmoldea onartzen du, batez ere, 9.1 art.an.

Artikulu hori 149. art.arekin lotuz gero, ondorio hau atera genezake: antolamendu juridikoa Konstituzioak eta legeek osatutako multzoa baino zerbait gehiago da. Izan ere, zentzuz lotutako arau eta erregelek eratutako antolaketa da.

Bigarrenez, EKk printzipioak adierazmoldea sarritan erabiltzen du, batzuetan bereak aipatzeko eta beste batzuetan orokorrean hitz egiteko (9.3 art.). Gauzak horrela, printzipio horiek antolamendu juridiko osoaren oinarri eta muin direla ematen du, Zuzenbidea interpretatu eta aplikatzeko gida-lerro nagusiak, hain zuzen ere. Beste araurik izan ezean, Zuzenbidearen azkeneko iturriak izan daitezke.

Ez du ematen, ordea, Konstituzioak printzipio guztiguztiak hartzen dituenik, ezta bertara biltzen direnek balio baztertzailea dutenik ere. Edozein modutan ere, Konstituzioak berak aipatu, bildu edota nagusiarazten dituen printzipioei nagusitasuna eman beharko zaie.

Hirugarrenez, EKk legezkotasun printzipio deiturikoa adierazten du (9.3 art.). Adierazpen hori ez da agertzen argi Konstituzioan. Dena den, antolamendu juridikoaren arlo zehatz batzuetan, «legezkotasun printzipio» deiturikoa hauxe dugu: legeak edota lege lerruna duten arauek bakarrik arautu edo egituratu ditzakete arlook, iturri bakartzat jotzen baitira. Horixe gertatzen da, adibidez, zigor-zuzenbidean eta zerga-zuzenbidean. Esangura desberdinarekin erabiltzen da adierazmolde berbera Administrazio zuzenbidean, Administrazioaren jarduna legearen araberakoa izan behar duela adierazteko eta horrela ari delako presuntzioa ezartzeko, hain zuzen.

DÍEZPICAZOk azpimarratu duenez, ez du ematen halako legezkotasun printzipioa antolamendu juridiko osoari aplika dakiokeenik. Egineginean ere, antolamendu juridikoa osatzen duten erregela guztiek ez dute nahitaez «legezkoak» izan behar; horregatik, legezkotasun printzipioak ez du esan nahi lege ez diren gainerako iturriak baztertu behar direnik. Bada, EKren 103. art.ak berresten du aurrerago esandakoa, artikulu horrek esaten baitu Herri Administrazioak «lege eta Zuzenbidearekiko erabateko mendetasunez» jardun behar duela. Bestetik, ezin dira parekatu «legezkotasun printzipioa» eta «legearen lehenespena», azken adierazmolde horrek esan nahi ez badu behintzat Zuzenbidearen gainerako iturriak legearen menpe daudela. Antolamendu juridikoaren arlo batzuetan (besteak beste, Zuzenbide pribatuan), ez da gertatzen gauza bera Zuzenbidearen printzipio orokorrekin. Beraz, badirudi «legezkotasun printzipioak» eskaintzen duen bermea ematen zaiela horixe behar duten antolamendu juridikoaren arloei bakarrik.

Espainiako sisteman, legezkotasun printzipioak duen babesak Zuzenbide aske deiturikoaren teknikak baztertzen ditu; izan ere, epaileak berak kasuankasuan ematen duena izango litzateke Zuzenbide askea.

Haatik, esan genezake, ondore baztertzailerik ez badu ere, legezkotasun printzipioak legearen nagusitasuna dakarrela gainerako iturrien aurretik, eta nagusitasun hori bat dator estatu liberalaren teorikoek botereen banaketari buruz esan zutenarekin. Izan ere, estatuaren antolaketa politikoa herri-subiranotasunean oinarritzen denez, eta legeak subiranotasun hori adierazten duenez herriak askatasunez aukeratu dituen ordezkarien bidez, legeak arau juridiko garrantzitsuena izan behar du.

Printzipio zehatz batzuetan oinarritzen da, arauak berak bildu edota nagusiarazi dituen printzipioetan edota arautik bertatik atera daitezkeen horietan. Beraz, legeak ezin ditu aldatu Konstituzioak nagusiarazitako printzipioak.

Laugarrenez, EKren 9.3 art.ak arauen publizitatea ezartzen du konstituzio bermeen artean. Ez du ematen edozein arau motari dagozkion «publizitatea» eta «argitalpen» edota «argitalpen idatzia» sinonimoak direnik, hori KZren 1. art.aren kontra joango litzatekeelako eta ohiturari iturri-izaera kenduko liokeelako. Izatez, ohiturak ez du publizitaterik behar, eta ezin da argitaratu. Halaber, ez dirudi konstituziogilearen asmoa hori denik. Publizitatearen ideiak esan nahi du xedapena edo agindua arau bihurtzeko ezin dela ezkutuan egon, hiritarrek ezagutu behar dute; hala ere, idatzizkoak ez diren argitalpenak ez dira sekula ere baztertzen.

Azkenik, Konstituzioak estatuari egozten dio Zuzenbidearen iturriak zehaztea (149.1.8 art.), baina foru zuzenbideen edo zuzenbide berezien arauak errespetatuz. Beraz, Zuzenbidearen iturriak zehaztea ez da zuzenean Konstituzioaren ardura; izan ere, iturriak zehaztea estatuaren eskumen esklusiboa bada ere, legeria arruntaren bitartez egiten da, KZren 1. art.aren bidez, hain zuzen ere.

Foru zuzenbide berezien arauak betetzeak esan nahi du foru zuzenbideotan ezarritako barne iturri-sistema errespetatu behar dela, Aragoi eta Nafarroako kasuetan gertatzen den moduan. Hala ere, iturri-sistema horiek barne aplikazioa baino ez dute izango, eta ezin izango dute aldatu Foru zuzenbidearen eta estatuaren Zuzenbide orokorraren arteko harremanen sistema.

Iturri-sistemari buruz Konstituzioak emandako printzipio, irizpide edota gida-lerro horien guztien azalpenak bide ematen du Konstituzioak jorratzen dituen alde zehatzagoak aztertzeko.

A) EKren zuzeneko eragingarritasuna Aurrerago aipatu dugun legez, EKk, «arauen araua» izateaz gain, zuzeneko eragingarritasuna du, hau da, beraren aginduek estatuaren organoen jardueran eragina izateko ez dute zertan lege arruntetan gorpuztu (9.1 eta 53.1 art.ak); hortaz, EK ez da legegileari zuzendutako agindua bakarrik. Autore gehienak horretan bat datoz, eta horixe onartu du Konstituzio Auzitegiak behin eta berriz.

Zuzeneko eragingarritasun deituriko printzipio edo gako horren ondorioak hauexek dira bereziki: Zuzenbidea aplikatu behar dutenek, alegia, juristek, epaileek eta Zuzenbidearen jarduleek, kasuankasuan aplikatu beharreko araua Konstituzioarekin bat datorren ala ez aztertu beharko dute, zertarako eta konstituzioaurkakoak diren arauak gaitzesteko, bai indargabetuta daudelako, Konstituzioaren aurrekoak badira, bai deusezak direlako, haren ostekoak badira. Zuzenbidearen jarduleek konstituziotasuna epaitu behar dute (ez konstituzioaurkakotasuna), eta euren iritziz EKrekin bat datozen arauak bakarrik aplikatuko dituzte.

Konstituzioa eman eta geroko legeak edota lege lerruneko arauak, konstituzioaurkakotzat jotzen badira (EKren 163. art.), Konstituzio Auzitegiari aurkeztu behar zaizkio, zergatik eta legea bete egin behar delako. Izan ere, edozein epailek, konstituzioaurkakoa omen delako, ezin du bere kabuz legea ez aplikatzea erabaki, Konstituzio Auzitegiaren esku baitago konstituzioaurkakotasuna adieraztea. Hala eta guztiz ere, legea baino beheragoko lerruna duen araua bada edota Konstituzioa eman aurreko legea bada, indargabetzat jo daiteke Konstituzioarekin bat ez datorrelako.

EKk berak zabal eta beren beregi ezartzen du zuzeneko ondore indargabetzailea duela, xedapen indargebetzaileak hauxe baitio: «era berean, indargabeturik geratzen dira Konstituzioaren aurkako xedapen guztiak».

Hortaz, konstituzioaurkako xedapen guztiak indargabetu egiten dira, edozein lerrun edo gai mota izanik ere. Indargabetzea automatikoa izango da, Konstituzioa bera indarrean dagoenetik indargabetzeak ez baitu adierazpenik behar. Epaileek ez dituzte Konstituzioa eman aurreko arauak aplikatuko, indargabetzat jotzen badituzte; hala ere, konstituziotasun arazoa aurkez dezakete, kasu horretan bi arazo bateratzen direlako, hain zuzen ere, indargabetzea eta deuseztasuna: Konstituzioa eman aurreko araua, era berean, deuseza izango litzateke konstituzioaurkako izateagatik, eta indargabea izango litzateke, Konstituzioaren zuzeneko ondoreak indargabetzen duelako.

Azkenik, Konstituzioaren zuzeneko eragingarritasunaren ondorioz, legea eta gainerako arau juridikoak Konstituzioaren arabera interpretatu behar dira, interpretazio mota desberdinen artean, Konstituzioarekin bat datorrena aukeratuz eta gainerakoak baztertuz. Izan ere, BJLOren 5.1 art.ak nagusiarazten du printzipio hori Espainiako Zuzenbidean, eta arrazoi praktiko eta teorikoek berresten dute. Konstituzioarekin bat datorren interpretazioa aukeratuz arauaren baliozkotasunari eusten bazaio, horixe aitortu behar da; bestela, arauak deuseza delako adierazpena duenean sortzen den hutsunea gertatuko litzateke. Hortaz, BJLOren 5.3 art.ak konstituzioaurkakotasun arazoa ahalbidetzen du kasu honetan: «araua, interpretazioaren bidez, Konstituzioaren antolamenduari egokitzen ez zaionean».

B) Iturriak EKren arabera Behin eta berriro esan dugun moduan, EK iturriei buruzko araua edota ÂŤiturrien iturriaÂť da, eta hori hala da, bi arrazoi direla bide.

Lehenengo eta behin, esangura negatiboan, EKk berak antolamendu juridikotik baztertzen ditu konstituzioaurkakoak diren legeak.

Bigarrenez, esangura positiboan, EKk egintza arauemaileak eta euren arteko harremanak zehazten ditu; egineginean ere, Zuzenbidea izateko bete behar den prozesua arautzen du, subjektuei eskumen arauemaileak eratxikiz eta subjektu horiek ematen dituzten arau horien balioa zehaztuz.

Aurrerago esan dugun moduan, Konstituzioak luze eta zabal aipatzen du legea, botere arauemailea banatzeko oinarrizko irizpideak ezartzen ditu eta abar (ikus 27. zk.).

Zenbait irizpide, besteak beste, 9. art.ak bere barruan hartzen dituenak, iturriak arautzeko oinarrizko baldintzak dira, baita gaia antolatzeko gakoak ere.

Hala eta guztiz ere, Espainiako Zuzenbidean ohikoa izan dena errespetatuz, Espainiako Konstituzioak ez zuen ezarri KZren 1. art.ari nagusiarazi behar zaion iturri-sistemarik; horren ondorioz, iturri-sistemaren arauketa bikoitza da (hirukoitza, Espainia EEEn sartu zenetik, gaur EB).

Hori horrela dela, aldi berean indarrean dauden sistemak bateratzeko, argi eduki behar da ondokoa: a) Lege adierazmoldera biltzen dira EKk aipatu eta ahalbidetzen dituen mota horretako arau guztiak, baita Konstituzioa bera ere. Beraz, legea estatuaren zein autonomia-erkidegoen legea da, lege lerruna duen araua, alegia; erregelamendua eta Konstituzio Auzitegiaren epaiak ere lege izan daitezke, EKk berak ematen dien balioaren arabera. b) Lege ez diren gainerako iturriek badiraute iraun, baldin eta Konstituzioak zein legeak berak gai zehatzetarako edo antolamendu juridikoaren arlo zehatzetarako baztertzen ez badituzte. c) Jurisprudentziari buruzko aipamenak EKren arabera ulertu behar dira; horren ondorioz, KZren 1. art.ak egiten duen baloraziotik baztertu behar dira Konstituzio Auzitegiaren epaiak. Jurisprudentziaren balioa, beraz, KZ, PZL, BJLO eta EKren arabera aztertu beharko da.

C) KZren atariko tituluak dituen eginkizun eta indarra Orain arte esandakoaren harira, Konstituzioak ez ditu indargabetu KZren 1. artikulua eta KZren atariko tituluko gainerako xedapenak. Izan ere, EKk iturrien gaia zehatzmehatz arautu ez duenez gero, lege arruntera jo behar da (besteak beste, Kode Zibilera bertara). Dena dela, lege arrunton interpretazioa eta aplikazioa Konstituzioaren arauei egokitu behar zaizkie (9, 149. art.ak eta abar). Horregatik, lehen aipatu ditugun bi arauketak aldi berean daude indarrean.

Kode Zibila lege arrunta da, orduan, lerrun berbera duen beste lege batek iturri-sistemari dagozkion xedapenak alda ditzake.

Hortaz, legea baino lerrun txikiagoko arauentzat lotesleak dira, zalantzarik gabe, KZren xedapenak; hala ere, gainerako legeetan ez dute inolako eraginik, legeek eurek aurkakoa esaten ez badute bederen.

Edozein legek askatasunez zehatz ditzake denbora, pertsona eta lurraldean izango duen eragingarritasuna, Konstituzioan xedatutakoa urratzen ez badu.

Tradizio juridikoaren ondorioz eta tradizio horrek bere baitan duen doktrina thesaurusaren ondorioz, KZren 4.3 art.ak KZ bera eredutzat hartzen du, hauxe baitio: KZren xedapenak gainerako legeek araututako gaietan ordeztaileak izango dira. Hala ere, legegileak bere kabuz zehatz dezake zein izango den ematen dituen xedapenen Zuzenbide ordeztailea, baita Kode Zibilak eginkizun hori bete ez dezan agindu ere. Hortaz, lege guztiak (KZ barne) Konstituzioaren arabera interpretatu behar dira.

KZk aipatutako edota KZtik ateratako Zuzenbidearen printzipio orokorren edukiak ere aldaketak izan ditu Konstituzioa indarrean jarri zenetik. Izan ere, Konstituziora hainbat printzipio bildu dira, eta printzipio horiek konstituzio lerruna dutenez gero, KZtik eta antolamendu juridiko osotik atera daitezkeen edota antolamendu hori eratzen duten printzipioek baino goragoko maila dute.

29. Iturrien egituraketa EKren 9.3 art.ak arauen arteko hierarkia nagusiarazten du. Adierazmolde horrek esan nahi du arauei lerrun ezberdinak egozten zaizkiela formaren arabera, hau da, haien edukia kontuan hartu gabe. Horren ondorioz, arauen baliozkotasuna neurtzeko erregelak ematen dira, hots, beheragoko lerruna duten arauek ez dute baliorik, goragoko lerruna duten arauen aurkakoak badira. Halaber, arauen arteko hierarkia goitik beherako iturrien antolaketa dugu, botere arauemaile batzuk beste batzuen menpean baitaude.

Espainiako Zuzenbidean, iturri-sistema hori osatu eta zuzendu egiten da antolaketa horizontalaren bidez, hau da, arautu beharreko gaiak banatuz antolamendu juridikoaren iturrien artean. Irizpide horri

eskumen banaketa deitu ohi diote.

Eskumenak arautzeko era horrek eragotzi edo saihestu egiten du erakunde batek beste bati dagozkion gaiak arautzea. Beraz, formaren araberako hierarkian, aurrerago azaldu izan denez, beheragoko lerruna duen araua baliogabetu egingo da, goragoko lerruna duen arauaren aurkakoa denean bakarrik. Gaiak banatzeko sistemaren arabera, ordea, araua zuzenean izango da deuseza, baldin eta galarazita duen gaia xedatzen badu; izan ere, arauen arteko harremanak ez dira formaren araberakoak, edukiaren araberakoak baino.

Espainian, Konstituzioaren eraginez, bi printzipio nahasi egiten dira: alde batetik, estatuaren eta autonomia-erkidegoen arteko eskumen banaketa, eta, bestetik, gai horien barruan arauen arteko hierarkia-printzipioa. Gai erkideetan edo elkarbanatuetan, ondore indargabetzailea norabide bakarrean zabaltzen da, hots, estatuaren legeek autonomia-erkidegoenak indargabetzen dituzte, alderantziz gertatzea, ordea, ezinezkoa da.

Eskumen banaketaren irizpideak eraentzen ditu EBren organoen eta Espainiako estatuaren erakundeen arteko harremanak, geroago ikusi ahal izango dugunez (EKren 93. art., eta abuztuaren 2ko 10/1096 eta azaroaren 26ko 4/1986 lege organikoak).

Horren guztiaren ondorioz eta, besteak beste, EKren 2, 137, 143, 148 eta 150. art.en arabera, iturrien sistema ulertzeko, konbinatu behar dira hierarkia-printzipioa eta eskumenak banatzeko printzipioa; izan ere, nazionalitate eta herrialdeen aniztasuna kontuan hartu behar da, guztiek baitute legeak egiteko ahala.

Hasieran iturrien sistema hirukoitza dela esan dugun arren, orain arte azaldutakoak gauzak nahasi egin ditu, eta sistema laukoitza dugula esan behar dugu.

Gauzak horrela, indarreko iturri-sisteman bereizi behar ditugu, batetik, Konstituzioaren arauketa eta, bestetik, arauketa nagusi horrek ondorioztatzen dituen azpiarauketak, hauexek, hain zuzen ere: nazioartekoa (hau da, Europako Erkidegokoa), estatuaren barnekoa eta autonomia-erkidegoena. Azken hori hurrengo ikasgaietan jorratuko dugu.

BIBLIOGRAFIA ALABALADEJO, L.: Derecho civil, I1, 12. argitaraldia, Bartzelona, 1991; ARCE Y FLORES VALDÉS: El derecho civil constitucional, Madril, 1986; DE BUEN, D.: Introducción al estudio del Derecho civil, 2. argitaraldia, México, 1977; CASTÁN, J.: Orientaciones modernas en materia de fuentes del Derecho Privado positivo, Madril, 1936; «Aplicación y elaboración del Derecho», RGLJ, 19447; Derecho civil español común y foral, I1, 12. argitaraldia, ber. DE LOS MOZOS, Madril, 1982; DE CASTRO, F.: Derecho civil de España, I1, berrinprimatzea, Madril, 1984; DE DIEGO, F. C.: Instituciones de Derecho civil español, I, 2. argitaraldia, Madril, 1941; Fuentes del derecho civil español, Madril, 1922; «Las fuentes del Derecho civil común en general», RDP, 1915; «La jurisprudencia como fuente del Derecho», RDP, 1925; DE PABLO CONTRERAS: Pedro: «La función normativa del Título preliminar del CIC», ADC, 1996; DÍEZ-PICAZO, L.: Experiencias jurídicas y teoría del Derecho, Bartzelona, 1973; «Constitución y fuentes del Derecho», Jornadas de la Dirección General de lo Contencioso del Estado sobre «La Constitución española y las fuentes del Derecho», I, Madril, 1979; «La doctrina de las fuentes del Derecho», ADC, 1984; «Comentarios al art. 1 C.C.», in Comentario C.C., Justizia Ministerioa, I, Madril, 1991; DÍEZ-PICAZO: «Comentarios arts. 1.1 a 1.5 y 1.6 C.C.», in Comentarios a la reforma del Título preliminar, Tecnos argitaletxea, I, Madril, 1977; DÍEZ-PICAZO eta GULLÓN: Sistema del Derecho civil, I, 7. argitaraldia, 1989; FERNÁNDEZ DE VILLAVICENCIO, F.: «El sistema de fuentes», in Ciclo de Conferencias sobre el nuevo Título Preliminar C.C., Bartzelona, 1975, 233. orrialdea eta ondorengoak; GARCÍA DE ENTERRÍA, E.: La Constitución como norma jurídica y el Tribunal Constitucional, 3. argitaraldia, Madril, 1985; La Constitución española de 1978 (A. PREDIERIrekin), Madril, 1980; GARCÍA DE ENTERRÍA, GONZÁLEZ CAMPOS eta MUÑOZ MACHADO: Tratado de Derecho Comunitario Europeo, I, Madril, 1986; GONZÁLEZ TREVIJANO: La costumbre en Derecho Constitucional, Madril, 1989; GORDILLO CAÑAS: «Ley, principios generales y Constitución…», ADC, 1988; INSTITUTO DE ESTUDIOS FISCALES: ZZ.AA: La Constitución española y las fuentes del Derecho, Madrid, 1969; KELSEN: Teoría pura del Derecho, Madril, 1933; LACRUZ, J. L. eta SANCHO REBULLIDA: Elementos de Derecho civil, I, ber.

DELGADO ECHEVERRÍA, Bartzelona, 1988; LALAGUNA, E.: Jurisprudencia y fuentes del Derecho, Iruñea, 1969; LÓPEZ GUERRA eta beste batzuk: Zuzenbide konstituzionala I, Valentzia, 1991; MUÑOZ MACHADO, S.: El Estado, el Derecho interno y la Comunidad Europea, Madril, 1986; OTTO, I. de: Derecho constitucional.

Sistema de fuentes, 2. argitaraldia, Bartzelona, 1988; PEREZ ROYO: Las fuentes del Derecho, Madril, 1984; PONS GONZÁLEZ eta DEL ARCO TORRES: Título preliminar del Código Civil, Granada, 1990; PUIG BRUTAU, J.: La jurisprudencia como fuente del Derecho, Bartzelona, d.g.; VEGA BENAYAS, C.: Teoría de la aplicación y eficacia de las normas en el C.C., Madril, 1976; «La doctrina de las fuentes del Derecho en el nuevo Título preliminar del C.C.», in Libro homenaje a ROCA SASTRE, I, Madril, 1976.

Seigarren gaia ZUZENBIDEAREN ITURRIAK (II). LEGEA Laburpena: §12. Legea, Zuzenbidearen iturria.— 30. Legea orokorrean. Lerrun arazoak.— 31. Nazioarteko itunak.

— 32. EEEren «Zuzenbide eratorria». Arazoak.— §13. Lege motak.— 33. Lege organikoak, harmonizazio legeak eta oinarri-legeak.— 34. Lege arruntak eta beraien zuzeneko eragingarritasuna.— 35. AAEEen legeak.— 36. Erregelamenduak.— §14. Legearen balio arauemailea.— 37. «Lege lerruna eta indarra».— 38. Lege-erreserba.— 39. Legegintzazko dekretuak.— 40. Dekretulegeak.

§12. LEGEA, ZUZENBIDEAREN ITURRIA 30. Legea orokorrean. Lerrun arazoak Zuzenbidearen arloan, lege adierazmoldeak esangura ezberdinak izan ditu. Lehenengo eta behin, legea, orokorrean, arau juridikoa izango litzateke, beste bereizketarik gabe. Bigarrenez, antolamendu juridikopositibo zehatz bat osatzen duen arau juridikoa izango litzateke. Azkenik, estatuak eratutako antolaketa politikoak ematen dituen arau juridikoak izendatzeko erabili izan da lege adierazmoldea, Zuzenbide idatzia osatzen duten arau juridikoak izendatzeko, alegia. Azken kategoria horretan ere, beste esangura bat bereiz daiteke, esangura formala, hain zuzen ere, legea ematen duen organoaren araberakoa eta legea emateko erabilitako prozedura edo sistemaren araberakoa.

Gorago azpimarratu dugunez, araua legetzat joko dugu, Konstituzioaren irizpideek hori agintzen badute; izan ere, legetzat hartu ahal izango ditugu Konstituzioak adierazmolde horren barruan sartzen dituen arauak bakarrik, ez, ordea, Kode Zibilaren 1.1 art.ak adierazmolde horretan («lege») biltzen dituenak.

Zuzen esan ohi den moduan, gaur egun estatua gero eta konplexuagoa denez gero, legeak ere hainbat aldarazpen izan ditu, eta, oraindik kategoria arauemaile bakartzat har badaiteke ere, gaur egun era desberdinetan agertzen da. Botere banaketaren ohiko teoriaren arabera, arau mota horren bidez (legearen bidez, alegia), Botere Legegilearen potestas normandia gauzatzen da. Espainiako konstituzio antolamenduak legearen zenbait era onartzen ditu, hots, euren artean ezberdinak diren zenbait era. Kasu batzuetan organo arauemaile ezberdinek legeak ematen badituzte ere (besteak beste, Gorte Nagusiek, autonomia-erkidegoetako biltzar edo parlamentuek), legeok indar eta lerrun bera dute, eta guztiak, hasieran behintzat, Konstituzioaren menpe baino ez daude. Horregatik esan daiteke kategoria arauemaile bakarra osatzen dutela legeek (E. ESPÍN).

Esangura formalean, Konstituzioak ezarritako prozeduraren bitartez Parlamentuak emandako araua da legea. Esangura materialean, ordea, beste kontzeptu batzuk erabili izan dira, esaterako, arau orokor eta abstraktua; hala ere, Konstituzioak ez du onartzen lege adierazmoldea esangura materialera mugatzea.

Dena dela, legeak, esangura hertsian, orokorrean azaltzen dira, hau da, aplikazio kasuen kopuru zehaztugabea hartzen duen azalpena izaten dute.

Legea Parlamentuak halakotzat emandako araua denez gero, EKk gai zehatz batzuk lege bidez bakarrik arautzea agintzen du; izan ere, lege-erreserba deitzen zaio horri. Aurrerago aipatu ditugun lege-mota berezi horietako baten alde edo kalterako egin daiteke erreserba. Beraz, Konstituzioak zehaztutako gai batzuen arauketa lege bidez egin behar da, eta lege bidez bakarrik egin daiteke.

Legegintzazko ahala, legeak emateko eginkizuna, alegia, Gorte Nagusiei eta autonomia-erkidegoetako parlamentuei eratxikitzen die EKren 66.2, 150, 152, 153. art.ek eta baterakoek.

Estatuaren legeek eta autonomia-erkidegoen legeek lerrun eta indar bera dute, baina arlo desberdinak jorratzen dituzte, hain zuzen ere, Konstituzioak, autonomia-estatutuek, eta estatu eta autonomia-erkidegoen artean eskumenak banatzen dituzten lege batzuek zehaztutako arloak.

31. Nazioarteko itunak Konstituzioaren iturri-sisteman, EKren 96.1 art.aren arabera, «baliozkotasunez egindako nazioarteko itunak, Espainian modu ofizialean argitaratu eta gero, barne antolamendu juridikoaren zati izango dira».

Arau hori, azalpen negatibo baten bidez bada ere, KZren 1.5 art.arekin bat datorrela ematen du. Izan ere, hauxe esan nahi du: itunek ez dute estatuaren jarduera berezirik behar, berez dira Espainiako antolamendu juridikoaren zati; baldintza bakarra argitalpena da, baina hori arau guztientzako baldintza da, EKren 9.3 artikuluaren aginduz.

Arestian esan denez, nazioarteko itunak berez dira Espainiako Zuzenbidearen iturri, estatuaren organoek ez baitute eman behar itun horiek betetzea aginduko lukeen arau juridikorik.

Iturri desberdinek dituzten hierarkia-mailak aztertuz gero, argi ikus daiteke nazioarteko itunak Konstituzioaren menpean daudela. Horixe adierazten du EKren 95.1 art.ak: «Konstituzioaren aurkako estipulazio edo hizpaketak dituen nazioarteko ituna egiteko, Konstituzioa aldatu behar da lehenengo»; beraz, aldaketarik ez badago, Konstituzioaren kontrako itunik ezin izango da egin.

Are gehiago, Konstituzioak berak itunen aurretiazko [EKren 95.2 art. eta KALOren 78. art.] eta geroko konstituziotasun kontrola agintzen du. Esangura horretan, legearekin parekatzen dira itunak, Konstituzioaren 161.1.a) art.ak eta KALOren 27.2 art.ak xedatutakoaren arabera.

Hala ere, itunek jo dezakete indarreko legezko manuek diotenaren kontra, noiz eta Botere Legegilearen esku-hartzearekin onartu direnean bakarrik [EKren 94.1.e) eta 93. art.]. Baina EKren 96.1 art.aren aginduz itunek badute legearekiko jazargo berezia. Izan ere, EKren 96.1 art.ak hauxe ezartzen du: ÂŤitunen xedapenak bakarrik ahal izango dira indargabetu, aldatu edo eten, itunetan euretan ezarritako moduan edota Nazioarteko zuzenbidearen arau orokorren araberaÂť, itun horien onespenerako agindutako prozedura berbera erabiliz (EKren 96.2 art.).

Azalpen horretatik atera nahi izan da itunak Konstituzioaren azpitik baina legearen gainetik daudela, Konstituzioaren eta legearen artean, hain zuzen ere. Botere Legegilearen esku-hartzearekin onartuak diren itunentzat onar daiteke tesi hori, baina baztertu behar da Gobernuak bakarrik egindako itunentzat. Bestetik, eskumen printzipioan oinarrituz gero, ezin da azaldu legeek itunak ez indargabetzea; izan ere, ez da guztiz egia itun batek jorratu duen gaia, arauketa berezia duela eta, ezin dela barne legegilearen eskumenekoa izan. Itunek edozein gai arautu dezakete, eta, Botere Legegilearen esku-hartzearekin ezarri badira, legeen gainetik izango dira beti. Izatez, lege eta itunaren arteko harremanak konplexuak dira. Harreman horiek antolatu eta azaltzeko bereizi behar dira, batetik, ituna eta aurreko legea, eta, bestetik, ituna eta geroko legea. Lehenengo kasuari dagokionez, ituna lege organiko bidez edo Gorteen eskuespenarekin onartua denean, legearekin parekatuko da, eta legearen ondore berberak izango ditu. Gobernuak bakarrik onartu duenean, ordea, ituna legearen menpe geratuko da, eta deuseza izango da, legearen kontrakoa bada.

Bigarren kasuari dagokionez, itun eta geroko legearen arteko harremanei dagokienez, alegia, legeak ezin du ituna aldarazi. Hala ere, indarreko itunaren kontrako legea ez da deuseza izango, ituna lege horren gainetik badago ere.

Gauzak horrela, irizpideen konbinaketa horrek sui generis lotura dakar. Izan ere, Konstituzioaren zein legearen aurkakoak diren nazioarteko betebeharrak hartzeko, beharrezkoa da Konstituzioaren eraldaketa (EKren 95. art.) edota legegilearen eskuespena (94.1.d art.); betekizun horietarik bat betetzen ez bada, legezkotasuna urratzen ez duten betebeharrak baino ezin dira hartu (EKren 94.2 art.). Betebeharra baliozkotasunez eratu ondoren, ezin izango du estatuaren ezein organok aldatu, ezta legegileak ere, hori pacta sunt servanda printzipioa ukatzea izango litzatekeelako; beraz, ituna legearen gainetik aplikatuko da.

32. EEEren ÂŤZuzenbide eratorriaÂť. Arazoak EKren 93. artikuluak bide eman zion Espainiari Europako Ekonomia Erkidegoan sartzeko. 1985eko abuztuaren 2ko (10/85) eta 1986ko azaroaren 16ko (4/86) lege organikoek ahalbidetu zuten, Europako Erkidegoaren itunak eta horiek eraldatu zituen Europako Agiri Bakuna berretsi eta eurei atxikitzea.

Lehen esan dugunez, Europako Erkidegoak benetako antolamendu juridikoa ematen du; izan ere, bete beharreko antolamendu juridiko hori estatu kideen gainetik ezartzen da, eta barne antolamendu juridikoek itxuratu behar dute.

EKren 93. artikuluak ahalbidetu egin du EEEri eskumenen erabilera eratxikitzea, Europako Ekonomia Erkidegoaren eta estatuen arteko botere banaketaren arabera, alegia, eratxikipen printzipioaren arabera. Eratxikipen printzipio horren bitartez, estatuek emandako eskumenak baino ez ditu EEEk; gainerako eskumenek, berriz, estatuen subiranotasunaren menpe diraute. Baina sistema zehaztugabea da hori, lagatako ahalmenak zeintzuk diren zehazteko hainbat interpretazio egon baitaitezke.

Oinarrizko helburuak ekonomikoak dira, eta Europako Erkidegoaren barnean merkatu bakarra sortzeko joera dute. Hala ere, prozesua zabaldu eta sakontzea ahalbidetuko duten aldaketak onartzen direnez gero, EEEren eskumenak zabalduz joango dira.

Europako Erkidegoko antolamendu juridikoaren ezaugarria da norainoko eta izaera ezberdina duten iturrien aniztasuna. Horregatik, bereizi behar dira: a) Batetik, Erkidegoa eratu zuten itunak. Jatorrizko zuzenbidea osatzen dute, eta

ÂŤKonstituzioÂť modukoak dira. b) Bestetik, itun horien azpian dagoen Zuzenbide eratorria. Hainbat iturrik osatzen dute, eta horien artean erregelamenduak eta zuzentarauak azpimarratu behar ditugu.

Erregelamenduek norainoko orokorra dute, euren osagai guztiak bete beharrekoak dira, eta estatu kide guztiek zuzenean aplikatu behar dituzte (EEEIren 189. art.).

Zuzentarauek, ordea, estatu kideak behartzen dituzte emaitza zehatzak lortzera, baina nazioko agintariei dagokie emaitzok lortzeko erak eta baliabideak aukeratzea (EEEIren 189.3 art.)

Erregelamendua eta zuzentaraua Europako Erkidegoetako organo betearazleek (hots, Kontseiluak eta Batzordeak) emandako arauak dira. Arau horien sailkapena Barne zuzenbidean ohikoa izan denari egokitzea oso zaila da.

Erregelamenduak izaera orokorra du, beraren osagai guztiak bete beharrekoak dira, eta berak jorratzen duen gaiaren arauketa agortzeko xedea du, estatu kideen agintarien neurri osagarririk gabe. Erregelamendua estatu kide guztietan zuzenean eta berdintasunez aplikatzen den ebazpenetako bat da; izan ere, estatu kide horiek ezin izango dute erregelamenduen aplikazioari buruzko erreserbarik azaldu, ezta aplikazio horri amore eman ere, alde bakarreko erabakiaren bidez. Erregelamendua indarrean jartzen denean, beraren xedapenen kontrakoa den Barne zuzenbidea aplikaezin bihurtuko da, erregelamenduak lehentasuna baitu Europako Erkidegoari dagozkion eskumenetan.

Zuzentarauek estatu kide guztiei emaitza zehatzak lortzeko agindua ematen diete; hala ere, nazioko erakundeei dagokie helburuok lortzeko erabili behar diren erak eta baliabideak zehaztea. Zuzentarauaren lehenengo ondoreak, estatu kideari jakinarazteaz batera, gauzatuko dira. Dena dela, zuzentaraua zeharkako ekintza tresna da, hau da, beraren teknikak lege markoen edo printzipio legeen teknika oroitarazten du, euren arteko antzekotasuna guztiz zehatza ez den arren. Erregelamenduak ez bezala, estatu kideak zehaztu behar du zuzentaraua, barne antolamendu juridikoaren arabera kasuankasuan egokiena den baliabidea erabiliz (hots, legea edota erregelamendua erabiliz, estatu kideak duen Konstituzioaren arabera). Europako Erkidegoaren Auzitegiak 1968ko urriaren 7an eta 1978ko azaroaren 29an emandako epaiek diotenaren arabera, zuzentarauak zuzenean aplika daitezke, erregelamenduak bezala, zuzeneko ondorea baitute; beraz, norbanakoek zuzentarauaren babesa eska dezakete, estatuen egite edota ez-egiteen kontra.

EEEk, beraz, bere antolamendu juridikoa du, estatu kide guztietan ondoreak dituen antolamendua, hain zuzen. Estatu kideek zenbait arazo izaten dituzte Europako antolamendu juridiko hori itxuratzeko, eta, batzuetan, barneko eta Europako arau eta printzipioen artean gatazkak sortzen dira. Izan ere, antolamendu juridiko autonomoak dira eta batera daude indarrean, bi printzipio hauek direla bide: zuzeneko ondorea, batetik, eta Europako Erkidegoko zuzenbidearen lehentasuna, bestetik. Biak onartu ditu Espainiako jurisprudentziak, besteak beste, AGk 1987ko apirilaren 28an emandako epaian, bai eta 28/1991 eta 64/91 epaietan ere.

Zuzeneko ondorearen printzipioa honetan datza: Europako Erkidegoko zuzenbidearen atal askok eskubide eta betebeharrak ematen dituzte, eta nazioko zein Europako Erkidegoko agintariek, epaile eta auzitegi guztiek barne, aplikatu behar dituzte. Europako Erkidegoaren Auzitegiari dagokio arau batek zuzeneko ondorea duen ala ez zehaztea. Estatuetako organo judizialek, zalantzen bat izanez gero, aurreepaitasun arazoa azal dezakete (EEEIren 177. art.).

Lehentasun printzipioak hauxe esan nahi du: estatuko zuzenbidearen eta Europako Erkidegoko zuzenbidearen arteko gatazka sortuz gero, Zuzenbidearen jarduleek

Europako Erkidegoaren araua aplikatu behar dute lehenengo eta behin. Lehentasun erregela horrek eragingarria izan behar du estatuko arauaren lerruna edozein izanik ere.

Horren ondorioz, estatuko epaile eta auzitegiek aplikaziorik gabe utzi behar dute estatuko araua, indargabetzea eskatu beharrik gabe. Gatazka Europako Erkidegoko arau eta barneko konstituzioen arauen artean sortuz gero, Europako Erkidegoaren Auzitegiak adierazi du Erkidegoaren arauak nagusitu behar direla (1970eko abenduaren 17ko eta 1978ko martxoaren 9ko epaiak).

Irizpide horiek guztiak erakundeen autonomia-printzipio deitutakoarekin konbinatu behar dira. Izan ere, printzipio horrek hauxe esan nahi du: estatu kideari dagokio zehaztea, bere barne arauen arabera, Europako Erkidegoaren betebeharra nork bete behar duen eta zer baliabide erabili behar duen, KAk emandako 252/1988 epaiak adierazi duenez. §13. LEGE MOTAK 33. Lege organikoak, harmonizazio legeak eta oinarri-legeak EKk agintzen du gai zehatz batzuk lege organiko bidez baino ezin daitezkeela arautu. Izan ere, lege organiko horiek onetsi, aldarazi edota indargabetzeko betekizun bereziak izan behar dira (DE OTTO).

Organiko deitutako lege horiek bi irizpideren arabera mugatzen dira, materiala eta formala, alegia.

Irizpide materialaren arabera, EKk orokorrean ezartzen ditu lege organiko bidez arautu beharreko gaiak, bai zuzenean, 81. artikuluan gertatzen den bezala (organiko izan behar dute autonomia-estatutuak eta hauteskunde-araubide orokorra onesten duten legeak, bai eta askatasun publiko eta oinarrizko eskubideen garapenari buruzkoak ere), bai zeharka, Konstituzioaren baitara bildutako lege organiko erreserba batzuen bidez. Irizpide formalaren arabera, berriz, Diputatuen Kongresuan erabateko gehiengoa lortu beharko da, lege organikoaren proiektuaren osotasunari buruzko azken bozketan (81.2 art.). Arestian azaldutako bi ezaugarri horiez gain, Konstituzioaren beste manu batzuetan lege organikoaren definizioa osatu egiten da, zenbait debeku ezarriz. Besteak beste, 75. artikuluak debekatu egiten du lege organikoen egitea Parlamentu batzordeei eskuordetzea; 82. artikuluak, ordea, Gobernuari eskuordetzea; eta, azkenik, 87.

Artikuluak, lege organikoak ekimen herrikoiaren bidez proposatzea. Bestetik, KALOren 79. artikuluak aurretiazko konstituzioaurkakotasun errekurtsoa onartzen du lege organikoentzat.

Horren ondorioz, Konstituzioak gai batzuk atzeman ditu, eta gai horiei buruzko legeak onetsi, aldarazi edota indargabetzeko gehiengo kualifikatua beharko da. Gauzak horrela, lege organiko erreserba sortzen da. EKk adierazitako gai horien arauketa eta onespena lege organikoak erabili gabe egingo balitz, arauak Konstituzioaren aurkakoak izango lirateke. Hala ere, argi dago lege organikoek edozein gai arautu dezaketela, eta ez bereziki erreserbaturik daudenak bakarrik. Horregatik, ondorio gisa hauxe esan genezake: EKren aginduz erreserbarik ez duen gai bati buruzko lege organikoa emango balitz, lege hori aldarazteko edota indargabetzeko ez litzateke gehiengo kualifikaturik behar, alderantziz, legegileak lege arruntaren bitartez egitea erabaki lezake. Izan ere, badirudi lege organikoa indartutako legea dela, lege arruntak baino zurruntasun handiagoa duela, hain zuzen, baina lege organikoarentzat erreserbatutako gaiak arautzen dituenean bakarrik.

Hala ere, doktrinan eta jurisprudentzian (KAk otsailaren 13an emandako 51/81 epaia) ondorengo tesia da nagusi: manua lege organikoan sartzea nahiko da, lege hori zurruna izateko, baina lege organikoek erreserbapeko gaiak bakarrik arautu ditzakete; ezin dituzte arautu, ordea, erreserbaturik ez daudenak. Gauzak horrela, EKren 81.1 artikuluak eskumena ezartzen du: batetik, lege organikoei erreserbaturiko gaiak daude, baina bestetik, lege organikoak gai horiei erreserbaturik daude. Horregatik, konstituzioaurkakoa izango litzateke lege organikoak arautzea lege arruntak arautu behar duena. Beraz, azalpen bakarretik bi ataletako azalpena atera daiteke: batetik, lege organikoak ezin ditu gai ez-organikoak arautu, eta, bestetik, lege arruntak ezin ditu arautu lege organikoei erreserbatutako gaiak.

Beraz, Konstituzio jurisprudentziak lege organikoarentzat erreserbatutako esparruaren interpretazio murrizgarria egin du. Legegintza egineretan ere, sarritan onartu izan dira guztiz organikoak ez diren legeak, hau da, askotan zati bat bakarrik definitzen da lege organiko gisa. Beraz, izaera organikoa duten manuek bakarrik izango dute onespen, aldarazpen eta indargabetze prozedura indartua.

Doktrinan eztabaida sortzen da lege organiko eta lege arruntek lerrun bera duten ala ez zehazteko orduan. Egia esateko, bataren eta bestearen arteko harremanak eskumen printzipioan oinarrituz azaldu behar dira. Eskumen printzipio horren arabera, lege mota biek izango dute Konstituzioak agintzen duen esparru materiala. Horrela, lege arruntek ezin dute aldarazi lege organikoek ezartzen dutena, lege organikoek, ostera, ezin dituzte arautu EKren 81. artikuluaren zerrenda itxira biltzen ez diren gaiak.

Lege organikoen artean daude autonomia-estatutuak, onetsiak izateko prozedura berezia behar duten lege organikoak baitira. EKren 147. artikuluak honela definitzen ditu: «autonomia-erkidegoen oinarrizko erakunde arauak». Beraz, erakunde legez garrantzia dute eta antolamendu juridikoan maila berezia betetzen dute. Izan ere, esan izan da «autonomia-erkidegoen konstituzio txikiak» direla, nolabait «gainerako legeen gainetik dauden arauak» direla, alegia. EKren 147. artikuluak dio estatuak aintzat hartu eta babesten dituela, eta estatuaren antolamendu juridikoaren atal direla.

Autonomia-estatutuak Konstituzioaren menpe daudenez gero (EKren 91, 143.1 eta 147.1 art.ak), konstituziotasun kontrolpean geratuko dira [EKren 161.1 a) art. eta KALOren 27.2 art.], eta Konstituzioa eraldatuko balitz, eraldaketaren ondoreak jasango lituzkete.

Autonomia-estatutuek eta estatuaren gainerako lege organikoek hierarkia-maila bera dute eta lege organikoen irizpide berberak betetzen dituzte. Hau da, erreserba teknikaren arabera, lege organiko desberdinen artean gaiak banatzen dira: EKren 147.2 art.ak aipatzen dituen gaiak autonomia-estatutuek eurek arautu behar dituzte; beraz, gainerako legeek ezin izango dute estatutua ukatu, estatutuak erreserbaren mugetan jardun duenean. Alderantziz, autonomia-estatutuek estatutu erreserbara bildurik ez dauden gaiak arautzen dituztenean, ez dute estatutuen zurruntasun berezirik izango, eta kasuankasuan estatuaren lege organikoek edo arruntek aldaraz ditzakete.

Estatutuak ez bezalakoak dira EKren 150. artikuluak aipatzen dituen legeak, eskumenak eratxikitzeko emandakoak, alegia. Manu horren arabera, estatutuz kanpoko eskumenak eratxiki ahal zaizkie autonomia-erkidegoei, lege arruntaren bitartez (150.1). Autonomia-erkidegoek eratxikitako eskumenok erabiliz legegintzazko arauak ematen dituztenean, estatuaren legeak zehazten dituen printzipio, oinarri eta gida-lerroak bete behar dituzte. Kasu horretan, estatuak erabereko arautegia duenez gero, arauak bat ez etortzea eragiten duen eskuordetza ez da zilegi izango.

EKren 150.2 artikuluak transferentziarako lege organikoen bitartez eskumenak ematea edota eskuordetzea onartzen du. Horrela, autonomia-erkidegoei eman ahal izango zaizkie estatuaren titulartasunpeko gaiei dagozkien ahalmenak, euren izaeragatik transferitu edota eskuordetu ezin direnak salbu. Transferentziarako legeak lege organikoak dira, estatutuak bezala, baina haien prestaketa eta eraldaketa Gorte Nagusiei bakarrik dagokie inolako autonomia-organoren esku-hartzerik gabe. Hori guztia logikoa da, eskumenen transferentziak ez dakarrelako «eskumenen besterentzerik».

EKren 150.3 artikuluak autonomia-erkidegoen eskumenak murrizteko aukera arautzen du estatutuz kanpoko legeen bidez. Harmonizazio lege deitutakoak dira. Ez dira lege organikoak, arruntak baizik; izan ere, manu horren azken tartekaduraren arabera beharrezkoa den erabateko gehiengoa ez da behar legearentzat berarentzat, aurretiazko fasean baino, harmonizazioa beharrezkoa den ala ez zehaztean, hain zuzen. Edukiari dagokionez, harmonizazio legeek printzipioak bakarrik zehazten dituzte, eta printzipio horiek berez ez dute agortzen gaiaren arauketa orokorra. Bistan denez, geroago aipatuko ditugun oinarri-legeekin antzekotasun handia dute harmonizazio legeek.

Oinarri-legeen bitartez, Gorteek eskuordetza ematen diote Gobernuari lege lerruneko arauak eman ditzan (EKren 82.1 art.). Legegintza eskuordetza izango litzateke hori. Gobernuak, orduan, legegintzazko dekretuak ematen ditu; legegintzazko dekretu horiek, hierarkia formalari dagokionez, «lege lerruneko arauak» dira. Legegintza eskuordetza esanbidez gauzatu behar da Gorteen lege bidez, eskuordetza lege bidez, alegia, eta prozedura arrunta erabiliko da legeok onesteko. Lege organiko bidez eskuordetzea ezinezkoa da, lege organikoen gaiak beren beregi daudelako eskuordetzatik kanpo. Gai zehatz batentzat egingo da eskuordetza, eta iraupen mugatua izango du derrigor.

EKk eskuordetza mota bi bereizten ditu (82.2 art.). Lehenengoaren bidez, Gorteek hainbat oinarri ezartzen dituzte, Gobernuak lege lerruneko arauak eman ditzan; oinarri horietatik abiatuz, testu artikulatuak aldarrikatzen dira. Horrez gain, Gobernuari ahalmena eman ahal zaio legezko testuak bat egiteko; kasu horretan testu bateginak aldarrikatzen dira. Testu bateginak idazteko, Gobernuak, oinarriak erabiltzeaz gain, erabili behar ditu indarrean dauden legezko arauak ere, horiekin guztiekin lege bakarra egiteko.

34. Lege arruntak eta beraien zuzeneko eragingarritasua Espainiako Konstituzioak nagusiarazi egin du Europako zuzenbideetan legearen aginte deitu izan dena (besteak beste, 9.3, 97, 103.1, 106.1 eta 117.1 art.ak). Bildu ere, Konstituziora bildu dira legearen nagusitasunean oinarritzen zen estatu liberalaren postulatuak.

Espainiako sisteman, legeak duen maila Botere Legegilearen legitimaziotik ateratzen da. Izan ere, EKren 66.1 artikuluak dioenez, Botere Legegilearen organo titularrak, hau da, Gorteek, Espainiako herria ordezkatzen dute; Espainiako herriak, zuzenbideko estatu sozial eta demokratikotzat hartzen dugun horrek (1.1 art.), Gorteei eman dizkie estatuaren botere guztiak (1.2 art.). Demokraziak, konstituzio estatuaren egitura duen heinean, ondokoa adierazten du: estatuaren botere guztiek bete behar dute herriaren borondatea, herriaren borondate horrek bakarrik legitima baititzake botere horiek.

Beraz, legeak lehenespeneko maila du gainerako arauen gainetik, herria ordezkatzen duen organoak zuzenean ematen duelako. Horregatik, iturrien sistema ere legearen mesederako interpretatu behar da.

Aurrekoaz gain, demokraziaren printzipioak oinarritu egiten du lege lerrun deitzen den legearen ezaugarria. Geroago ikusiko dugunez, horrek hauxe esan nahi du: legea mailarik gorenean dago arauen arteko hierarkian, eta indar aktibo eta pasiboa du lege izaerarik ez duen edozein arauren gainetik, batetik, legea estatuak duen borondatearen adierazpen gorena delako eta, bestetik, herriak berak ematen diolako legitimazioa.

Zuzenbidearen gainerako iturrien gainetik legeak duen lehenespenak bi ondorio hauek ditu: a) Jurisdikzio organo berezi batek, hau da, Konstituzio Auzitegiak, kontrolatzen du legea Konstituzioarekin bat datorren ala ez. Izan ere, Konstituzio Auzitegiari dagokio legeen konstituzioaurkakotasuna erabakitzea, gainerako epaileek ezin baitute legea aplikatu barik utzi, ezta lege horren deuseztasuna adierazi ere, nahiz eta haien ustez konstituzioaurkakoa izan. Horretarako dago, hain zuzen, konstituzioaurkakotasun errekurtsoa. Konstituzioaurkakotasun errekurtso hori lege edo manuaren kontra zuzentzen da, ez, ostera, aplikazio ekintza zehatzaren kontra. Epaileek eta auzitegiek konstituziotasun arazoa aurkez dezakete, baina ez erabaki (EKren 163. art.). Hala ere, epaile eta auzitegi horiek ahaldundurik daude, arauen arteko hierarkia-printzipioa erabiltzeko; printzipio horren ondorioz, epaile eta auzitegiek aplikatu gabe utz ditzakete goragoko lerruna duten arauak urratzen dituztenak, edota deusezak direlako adierazpena eman dezakete. b) Oinarrian behintzat, legea konstituziozkoa delako ustea dago. Horren arabera, legeen konstituzioaurkakotasuna adieraziko da, legeek eta Konstituzioak argi eta garbi elkar jotzen dutenean bakarrik.

35. AAEEen legeak Autonomia-estatutu guztiek legeak emateko ahala eratxikitzen diete autonomia-erkidegoei, bai eta euren antolamenduetan organo legegilea eraiki ere. Organo legegile horiek estatuaren Gorteen parekoak dira, EKk horrelakorik agintzen ez duen arren; izan ere, Konstituzioak ezarri baino ez ditu egiten legebiltzarrak AAEEetan, 151. artikuluaren babespean eratutako legebiltzarrak, alegia (52.1 art.).

Legeak emateko ahalak legegintza eskuordetza hartzen du bere barruan eta, horregatik, AAEEek EKren 82. artikuluan agindutako eran joka dezakete, batzuetan estatutuak berak ezarritako betekizun osagarriren batekin.

AAEEen legeak lege dira adierazmoldearen esangura hertsian, eta, lerrunari dagozkionez, Gorteek onesten dituztenen parekoak; legearen beraren jurisdikzio pribilegioa dute, eta, beraz, Konstituzio Auzitegiaren kontrolpean baino ez dira egongo [EKren 153.a) art.]. AAEEen legeek Konstituzioak ezarritako lege-erreserba bete dezakete, bi kasu hauetan izan ezik: lege organiko erreserba bada, lege organiko erreserba hori estatuko legegintzan bakarrik ematen delako; edota legeak arautu behar duen gaia estatuaren eskumenekoa bada, eta horrek gaiari buruzko autonomia-legegintza galarazten badu.

Parekoak dira AAEEen legeek autonomia-erkidegoetako antolamenduetan duten nagusitasuna eta estatuaren legeek Espainiako antolamenduan dutena.

Estatuaren legea aurkaratzeak berez ez dakar lege horren indarraldiaren eta aplikazioaren etendurarik, baina Gobernuak, konstituzioaurkakotasunagatik aurkaratzen baditu AAEEen legeak, etendura hori eragin dezake (EKren 161.2 art.; KALOren 30. art.).

Estatuaren Zuzenbidearen eta AAEEen zuzenbideen arteko harremanen sistema azaltzeko, gaien banaketa izan behar dugu kontuan. Gauzak horrela, batak eta besteak osatzen dituzten arauek balioa izango dute, eskumenak zuzen erabiliz eman badira. Bestetik, AAEEen eta estatuaren antolamenduen barnean hierarkia-printzipioa izango da aginduzko. EKk sortu du estatuaren antolamendu hori, AAEEen antolamenduak, berriz, autonomia-estatutuek eta EKren 150. artikuluan oinarritutako legeek sortu dituzte.

Beraz, gaien banaketa printzipioak antolamendu horiek bereizi egin ditu (estatuarena, batetik, eta AAEEenak, bestetik); bereizketa horren arabera, antolamenduok osatzen dituzten arauek ondokoa bete behar dute balioa izateko: lehenengo eta behin, barneko arauen arteko hierarkia eta, gero, antolamenduak banandu eta mugatzen dituzten gaiak arautzea.

Estatuaren gaiak eta AAEEen gaiak zeintzuk diren zehatz eta mehatz bereizten ez denez gero, nahasteak sortzen dira sarritan.

Kasu batzuetan, eskumenen banaketa ez da egiten gaiak multzoka eratxikiz, baizik eta gai berberari buruzko eginkizunak banatuz; hori dela eta, estatuaren arauek mugatu egiten dute AAEEen eskumena, estatuarena den eskumena erabiliz. Beste modu batera esateko, estatuak eskumena du, AAEEari dagokion eskumenaren hedadura erabakitzeko; beraz, autonomia-estatutuek autonomia-erkidegoei eskumena eratxikitzen dieten arren, estatuak, berari dagokion eskumena erabiliz, autonomia-erkidegoei eratxiki zaien eskumen hori muga dezake. Beste kasu batzuetan, eskumenak honela banatzen dira: estatuari

oinarrizko arautegia emateko eskumena esleitzen zaio, AAEEei, ordea, garapen arautegia emateko eskumena. Horrela, eduki zehaztugabea du autonomia-estatutuek erkidegoei ematen dieten eskumenak, eduki hori zehazteko nolabaiteko askatasuna baitu estatuak.

Oinarrizko arauok (EKren 149.1 art. eta autonomia-estatutuak) ezin dira parekatu oinarri-legeekin (EKren 82.2 art.), printzipio, oinarri eta gida-lerroekin (EKren 150.1 art.), ezta harmonizazio legeen printzipioekin ere (EKren 150.3 art.). Baliteke estatuak oinarrizko arau horiek ematea zuzenean aplika daitezen, eta Espainiako estatuaren lurralde osoan erabereko arauketa berma dezaten. Horregatik, oinarrizkoa dena eta oinarrizkoa ez dena mugatu behar da, eta, horrelakoetan ohikoa denez, ÂŤinteres orokorrakÂť agintzen du, Konstituzio Auzitegiaren irizpideak, hain zuzen. Beraz, estatuaren araberakoa da garapen arautegia emateko AAEEek duten eskumena, uneanunean estatuak emandako oinarrizko arautegia zabalagoa edo murritzagoa izateak mugatzen baitu.

EKren 149.3 artikuluaren arabera, estatuaren arau eta autonomia-erkidegoen arauen artean gatazka sortuz gero, lehenengoak nagusituko dira, ÂŤautonomia-erkidegoen eskumen esklusibotik kanpo dagoen guztianÂť. Nagusitasun erregela edo printzipio deitutakoa izango litzateke. Erregela hori baterako eskumenen kasuetan aplikatuko da, hau da, estatuak eta AAEEek izaera bereko eskumenak dituztenean gai berari buruz. Izan ere, oinarrizko arau eta garapen arauen arteko gatazka kasuetan aplikatzea ez litzateke zuzena izango, hori ez baita baliozko arauen arteko gatazka. Labur-zurrean, EKren 149.3 artikulura bildutako nagusitasun erregela Konstituzioak xedatzen duen bermea da, estatutuek baterako eskumenak ezartzen dituztenerako. Horregatik, ondoko kasuan bakarrik erabiliko da: estatutuak eskumenak argi eta garbi banatzeko borondatea erakusten duen arren, interpretazio juridikoak agerian jarri dituen banaketaakatsak direla bide, bateratasun guneak edo elkarguneak agertzen direnean.

Azkenik, gatazkok erregela osagarri baten bitartez konpontzen dira (149.3 art.): estatuaren zuzenbidea, betiere, AAEEen Zuzenbidearen ordeztailea izango da. Erregela horren arabera, edozein gairi buruz estatuak emandako Zuzenbidea AAEEetan aplikatuko da bi kasu hauetan: lehenengo eta behin, gai horretan eskumenik ez duten AAEEetan, ez dutelako izango estatuaren zuzenbidea ordeztuko duen besterik, eta, bestetik, gai horri buruzko eskumenak izanik ere, horiek erabili ez dituzten AAEEetan.

Horiek horrela, erregela osagarriaren azken esangura hauxe izango litzateke: AAEEek beren eskumena erabiliz emandako arauek ez dituzte indargabetzen estatuaren arauak; estatuaren arau horiek balioa izango dute, baina autonomien araurik egon ezean bakarrik aplikatuko dira. Estatuak gai jakin bati buruzko arau berriak eman ditzake, gai horri buruzko eskumena autonomia-erkidegoei eratxiki bazaie ere, bai eta autonomia-erkidegoek eskumen hori erabiltzen badute ere. Dena dela, estatuak emandako arau berri horiek balio ordeztailea baino ez dute izango.

36. Erregelamenduak Erregelamendu adierazmoldearekin Administrazioak emandako arauak aipatzen dira edo, orokorrean, legeak emateko ahalik ez duten organoek emandako arauak. Bistakoa denez, kontzeptua zehaztugabea da, formari buruz legezko zehaztapenik ez dagoelako (dekretuak, aginduak, jarraibideak, zirkularrak eta abar).

Erregelamenduak arau orokorrak dira, eta hainbat hiritarrengan dute eragina. Irizpide horrek ahalbidetzen du, kasurik gehienetan, erregelamendu eta administrazio-egintzen arteko bereizketa. Dena dela, bereizketa irizpide hori beste batekin osatu behar da: erregelamenduek antolamendu juridikoa berriztatu egiten dute, antolamenduan bertan tartekatuz denboran zehar iraungo duen araua; administrazio-egintzak, berriz, orokorrak izan daitezkeen arren, baliorik gabe geratzen dira betetzen direnean, eta ez diote ezer gehitzen indarreko arautegiari. Bi irizpide horiek hirugarren batekin osa daitezke; hirugarrenaren arabera, ez dira erregelamenduak esangura hertsian hierarkiaren arabera ematen diren xedapenak, hierarkia horren menpe daudenek bakarrik bete behar dituztenak, alegia; izan ere, xedapenok betetzen ez dituztenek diziplina erantzukizuna izango dute.

EKren 97. artikuluak erregelamenduak emateko ahala ematen die Gobernuari eta, 98.1 artikuluaren arabera, bera osatzen duten kideei. Dena dela, ganbera legegileek ere badute erregelamendu-ahala, eta ganbera horiei eurei dagokie barne erregelamenduak onestea, bai eta Gorte Nagusien erregelamendua zein langileen estatutua ematea ere (EKren 72.1.2 art.). Era berean, Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiak epaile eta magistratuei buruzko erregelamenduak emateko ahala du.

Espainiako Zuzenbidean, erregelamendua legearen azpian dago zalantzarik gabe (EKren 97, 103.1 eta 106.1 artikuluak; eta AEJLren 26.1 art.). Lege lerruneko arauek indar aktibo eta pasibo osoa dute erregelamenduen gain (AEJLren 28. art.).

Erregelamenduen artean ere hierarkia-printzipioa aplikatzen da. Hori dela eta, erregelamendu mota ezberdinen arteko hierarkia ezartzen da zein organok eman duen kontuan harturik; adibidez, Ministro Kontseiluak emandako dekretuak ministroek banaka ematen dituzten aginduen gainetik daude eta abar.

Edozein epailek aplikatu gabe utz dezake (eta horixe egin beharko du) gai berbera arautzen duen

legearekin bat ez datorren erregelamendua, eta, legearen aurkakotzat jotzen duenez gero, deuseza delako adierazpena emango du (BJLOren 6. art.). Legearekin, ordea, ezin du horrela jardun; konstituzioaurkakoa bada ere, ondore guztietarako baliozkoa da, Konstituzio Auzitegiak haren konstituzioaurkakotasuna adierazi arte. Erregelamendua aurkaratua izan daiteke Administrazioarekiko auzibideen jurisdikzioan, haren deuseztasuna adieraziko duen ebazpena lortzeko. §14. LEGEAREN BALIO ARAUEMAILEA 37. «Lege lerruna eta indarra» Gorte Nagusiak Espainiako herriaren ordezkariak dira (EKren 66.1 art.). Nazioaren subiranotasuna Espainiako herri horretan dago, eta horri darizkio estatuaren botere guztiak (EKren 1.2 art.). Gauzak horrela, «lege lerruna eta indarra» adierazmoldearekin azaldu nahi da Gorte horiek emandako legea ezinbesteko araua dela Zuzenbidearen gainerako iturrientzat; horrexegatik esaten da legeak, batetik, «indar aktiboa» duela eta, bestetik, gainerako iturriek ez dutela eraginik lege horretan, hau da, «indar pasiboa» duela. Kontua da Espainiako antolamendu juridikoan legeak nagusitasun osoa duela: legeak edozein arau aldaraz edota indargabetu dezake, eta legea bera, berriz, beste lege batzuek bakarrik aldaraz edota indargabetu dezakete. Gainera, Espainiako herriaren borondatea adierazteko era orokorra denez gero, legea oinarrioinarrizko kategoria da Espainiako antolamendu juridikoan; izan ere, gainerako arau guztiak legearen ikuspuntutik zehazten dira.

EKk zenbait manutan aipatzen du legearen nagusitasun hori. Besteak beste, EKren 97. artikuluak dio Gobernuak erregelamenduak emateko ahala duela «Konstituzio eta legeen arabera»; EKren 103.1 artikuluak adierazten duenez, Herri Administrazioak «legearekiko eta Zuzenbidearekiko erabateko mendetasunez jardun behar du»; EKren 117.1 artikuluak dioenaren arabera, «epaileak eta magistratuak legeak agintzen duenaren menpe baino ez daude»; Gobernuari legegintza eskuordetza emateko aukera arautzean, 82.1 artikuluak «lege lerruneko arauak» aipatzen ditu; eta, azkenik, 161.1. a) artikulua «legeen eta lege lerruneko xedapen arauemaileen kontrako» konstituzioaurkakotasun errekurtsoaz ari da.

Kasu horietan guztietan hierarkia-nagusitasuna ezartzen da.

Gauzak horrela, legearen nagusitasuna azpimarratzen da, eta beraren balioa Gorteen borondateari lotzen zaio, bai Gorteek zuzenean eman dutelako, bai Gobernuak eman dituelako aurretiazko eskuordetza batean oinarrituz edota Gorteek ex post facto baliozkoturik.

Legearen nagusitasunak edo lehentasunak bi oinarrizko ondorio ditu: alde batetik, lege lerrun, indar edo izaerarik ez duen edozein arauren aurka, legeak indar aktibo eta pasiboa du, lehen aurreratu dugun legez; bestetik, hedakortasun mugagabea du, hau da, lege lerruneko arauak edozein gai jorra dezake, eta arau batek ere ezin dio aurre egin (DE OTTO). Azken ondorio hori lege lerruneko arauek berez duten ezaugarria bada ere, gaien banaketa irizpidearekin konbinatu behar da. Izan ere, Espainiako sisteman gai zehatz batzuk erreserbaturik daude, hots, modu zehatz batean eratutako legearen bitartez eta gehiengo zehatz batzuen bitartez arautu behar dira (lege organikoen bidez, hain zuzen ere, EKren 81. art.). Gai horien eskuordetzarik ezin zaio eman Gobernuari (EKren 82.1 art.). Era berean, 86.1 artikuluak adierazten dituen gaiei buruz ere ezin da presazko legeriarik eman (geroago ikusiko dugunez, 86.1 artikuluak adierazten dituen gaiak eta eskuordetu ahal direnak ez datoz bat). Hori horrela izanik, lege organikoek erreserbatu gabeko gaiak arautu ditzakete, hala ere, erreserbatutako gaiak arautzen dituzten manuek bakarrik izango dute lege organikoen zurruntasun berezia, gainerakoek, ordea, ez (aurrerago ikusi dugunez). Hitz gutxitan esateko, hedakortasun mugagabea ematen da lege organikoetarako behar den gehiengoz onetsitako legeak direnean.

38. Lege-erreserba Konstituzioaren manuek agintzen dutenean gai zehatz bat lege bidez arautu behar dela, orduantxe dago lege-erreserba. Horren ondorioz, legegileak berak ezarri beharko du gai horren arauketa eta ezin izango du beste arau batzuen bidez egin (erregelamendu bidez, esate baterako). Gaikuntza orokorrik ere ezin zaio eman Gobernuari (KAk uztailaren 24an emandako 83/1984 epaia); izan ere, lege-erreserba duten gaien arauketa legegintza prozedura bitartez egin behar da, hau da, Botere Legegilearen esku-hartzearekin, eta hiritarren ordezkariek bakarrik eman ahal dituzte kasuan kasuko legeak.

DE OTTOk esan duenez, «alderdien sistema ezarri zenetik, Gobernuak gehiengoa zuzentzea eta bultzatzea nahi du, gehiengo horretatik jarduteko autonomia lortzeko; izan ere, Gobernuak, berak zuzentzen duen gehiengoaren bidez, legeriaren edukia zehaztea lor dezake, bai eta edozein gai erregelamendu bidez xedatzeko gaikuntza ere. Beraz, aniztasun demokratikoa bermatzeko beharrezkoa da Konstituzioak zenbait erreserba ezartzea; horrela, sistema politikoak Gobernuaren esku uzten duen aukera hori mugatu egiten da demokrazia bera ziurtatzeko».

Iritzirik ospetsuenaren arabera, erreserba orokorrik ez dago, Konstituzioaren manuek agintzen dituzten gai jakin batzuei buruzko erreserba zehatzak baino.

39. Legegintzazko dekretuak Gorteek emandako legegintza eskuordetzan oinarrituz, Gobernuak ematen dituen lege lerruneko xedapenak dira. Legegintza eskuordetzaz hitz egin dugu gorago (33. zk.). Oinarri-lege bidez gauzatzen da eskuordetza, eta EKren 82.4 artikuluaren arabera, «oinarri-legeek, bai legegintza eskuordetzaren helburua eta norainokoa, bai bera erabiltzean bete behar diren printzipio nahiz irizpideak, zehatzmehatz mugatu behar dituzte». Beraz, egitarau antzeko batean oinarritzen da eskuordetza, onartzeke dagoen legeriaren oinarrizko irizpideak ematen dituen egitarauan, hain zuzen.

Beste batzuetan, eskuordetzaren bidez testu bateginak egitea lortu nahi da, komeni delako zenbait lege bateratzea. Kasu horietan, indarrean dauden legezko arauak eurak dira oinarri, eta Gobernuak ezin izango ditu arau horiek aldarazi.

Konstituzioak zehatz eta mehatz jorratzen ditu oinarri-legeen ezaugarriak. PÉREZ ROYOrekin bat etorriz, oinarri-legeok ezaugarri hauek izan behar dituzte: Osoko Bilkurak egindako legeak izan behar dira, ez, aldiz, batzorde legegile iraunkorrek egindakoak (75.2 art.). Lege organikoari erreserbatutako gaietan eskuordetza ezinezkoa da (82.1 art.).

Eskuordetza egiteko modua oinarri-legea da, testu artikulatuak osatu nahi direnean, eta lege arrunta, berriz, testu bateginak egin nahi direnean (82.2 art.). Eskuordetza legeek, bai oinarri-legeek, bai lege arruntek, baldintza hauek bete behar dituzte: azpieskuordetza onartezina da; eskuordetzak esanbidezkoa izan beharko du, gai zehatz batentzat, epea ezarriz eta egintza bakarraren bidez (82.2 art.); eskuordetzaren objektua, norainokoa, printzipioak eta irizpideak mugatu behar dira (82.4 art.); legezko testuak bat egiteko, lege arruntek zehaztu beharko dute helburua testu bakarra egitea bakarrik den ala bat egingo duten legezko testuak atondu, argitu eta harmonizatu behar diren (82.5 art.); oinarri-legeek ezin dute ahalmenik eratxiki, atzeraeragineko arauak emateko (83.2 art.).

Adierazitakoaz gain, «eskuordetza legeek kontrol formula erantsiak ezarri ahal izango dituzte» (82.6 art.).

Horretan doktrinak eztabaidatu izan duen arazoa azaltzen zaigu. Oinarrian behintzat, legegintzazko dekretua lege lerruneko araua da eta Konstituzio Auzitegiaren kontrolpean dago. Izan ere, EKren 161.1.a) eta 163. artikuluek adierazten dutenez, legegintzazko dekretuak zuzeneko konstituziotasun-errekurtsoa ahalbidetzen du, baita konstituziotasun arazoa ere. Edozein modutan ere, legegintzazko dekretuak eskuordetza legea aldatu badu edota eskuordetza legearen eskuespenaren muga gainditzen badu, konstituzioaurkakotasuna ez ezik, EKren 82. artikulua urratzeagatik beste aukeraren bat egon daitekeen ala ez zalantzan jarri izan da, zein aukera eta ondokoa: auzitegi arruntetara jo, horiek legegintzazko dekretua legezaurkakoa delako adierazpena eman dezaten. Hau da, eskuordetza legea kontuan hartu gabe Gobernuak emandako manua izanik, erregelamendutzat har daiteke eta, horregatik, ez du «lege lerrunik» izango; hori dela eta, auzitegi arruntek legegintzazko dekretua eskuordetza legearen aurkakotzat har dezakete.

Legegintzazko dekretuak, oinarrian, eta aurrerago esan dugunez, lege lerruna du ondore guztietarako, baldin eta adierazten ez bada Gobernuaren aldetik gehiegikeria izan dela. Adierazpen hori Konstituzio Auzitegiaren eskumenekoa izango da, EKren 161. eta 163. artikuluek ezarritakoaren arabera; izan ere, gorago ikusi dugunez, lege guztiak kontrol horren menpe daude.

Hala ere, EKren 82.6 artikulua KALOren 27.2.b) artikuluarekin lotuz gero, badirudi Konstituzio Auzitegiak monopoliorik ez duela, arestian adierazitako bigarren artikuluak lehenengoa aipatuz, «auzitegiek eurek duten eskumena» jasotzen duelako. Dena dela, baliteke ondorioa hauxe izatea: auzitegi arruntek aplikatu gabe utzi ahal izango dituzte legegintzazko dekretuak, «dekretu itxurarik ere ez dutenean, eskuordetza legea guztiz urratzeagatik edota Gobernuaren arauarekin batere zerikusirik ez duen legera jotzeagatik», «kanpoko balorazio huts» deitutakoaren bitartez. Gainerakoan, legegintzazko dekretua lege lerruneko araua den aldetik, ezin izango da aplikatu gabe utzi, baldin eta Konstituzio Auzitegiak konstituzioaurkakotasunari buruzko erabakirik ematen ez badu.

40. Dekretulegeak EKren 86.1 artikuluak hauxe xedatzen du: «presazko eta aparteko beharrizan egoeretan, Gobernuak dekretulegeen forma hartuko duten behinbehineko legegintzazko xedapenak eman ahal izango ditu».

Eskuordetza legerian ez bezala, Gobernuari berari dagokio erabakitzea dekretulegea ezinbestekoa den ala ez, Diputatuen Kongresuak gero bere onespena eman behar badu ere. Beraz, Gobernuak berez duen boterea erabiltzen duenez gero, berak erabakitzen du dekretulegea emateko baldintzak betetzen diren ala ez.

EKren 86.1 artikuluak baztertu egiten ditu zenbait gai, eta gai horietan ezinezkoa izango da dekretulegeak ematea; kontuan hartu beharrekoa da gai horiek ez datozela bat lege organikoaren erreserba dutenekin. Horrek esan nahi du bereizi behar direla, batetik, lege bidez arautu behar diren gaiak, bestetik, lege organikoek arautu behar dituztenak, eta, azkenik, lege eta legegintzazko dekretu bidez arautu ahal direnak, baina sekula ez dekretulege bidez.

EKren 86.1 artikuluak baztertzen dituen gaiak ondokoak dira: estatuaren oinarrizko erakundeen antolaketari buruzkoak, lehenengo tituluan araututako hiritarren eskubide, eginbehar eta askatasunei buruzkoak, eta autonomia-erkidegoen araubidea zein hauteskunde zuzenbide orokorrari buruzkoak.

Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentziak dekretulegearen kontzeptu zabala eman du, Gobernuari zuhurtziarakotasun zabala eratxikiz «presazko eta aparteko beharrizana» balioesteko (besteak beste, KAk otsailaren 4an emandako 6/1983, maiatzaren 18ko 41/1983, ekainaren 14ko 51/1983 eta abenduaren 2ko 116/1983 epaiak).

EKren 86.1 artikuluak lau debeku biltzen ditu eta lau horietatik zailtasun handienak sorrarazten dituena hauxe da: lehenengo tituluan araututako hiritarren eskubide, eginbehar eta askatasunak «ukitu» egiten dituzten dekretulegeak ematea. Debeku hori hain zabala denez gero, «iaia ezinezkoa da manu horren aplikazio esparruak barru hartzen ez duen kasuren bat atzematea». Horrela ulerturik, dekretulege bat bera ere ez litzateke zuzena izango. Baina Konstituzio Auzitegiak ezarritako doktrinaren arabera (KAk emandako otsailaren 4ko 6/1983 eta abenduaren 2ko 116/1983 epaiak), «ukitzeak» hauxe esan nahi du: eskubide, eginbehar eta askatasunen estatutu juridikoan eragina izatea, hau da, eskubide, eginbehar eta askatasun horien araubide orokorrari buruzko arauak ematea.

Dekretulegea baliozkotzea Diputatuen Kongresuari edo beraren Diputazio Iraunkorrari bakarrik dagokie, Senatuaren esku-hartzerik gabe (EKren 86.2. eta 78.2 artikuluak).

Dekretulegeak lege lerruna du, eta horren kontrola Konstituzio Auzitegiari bakarrik dagokio [EKren 161.1.a) eta 163. artikuluak]. Konstituzio Auzitegiaren kontrolak arazo batzuk sorraraz ditzake, dekretulegea lege bihur daitekeelako, EKren 86.3 artikuluan agindutakoaren arabera. Kasu horietan dekretulegea indargabetu egiten denez, konstituzioaurkakotasun errekurtsoak ez du zentzurik. Dena dela, konstituzioaurkakotasun arazoak izan dezake helbururen bat, dekretulegea indarrean zegoenean sortutako kasuetarako aurkezten denean.

BIBLIOGRAFIA Aurreko kapituluan erabilitakoa eta bereziki ondokoa: ESPÍN, E.: «El sistema de fuentes en la Constitución», in LÓPEZ GUERRA eta beste batzuk, Zuzenbide konstituzionala, I, Valentzia, 1991, 57. orrialdea eta ondorengoak; GARCÍA DE ENTERRÍA eta T. R. FERNÁNDEZ, Curso de Derecho Administrativo, I4. argitaraldia, Madril, 1983; JIMÉNEZ CAMPO: «El control jurisdiccional y parlamentario de los Decretos legislativos», RDPOL, 1981, 77. orrialdea eta ondorengoak; MUÑOZ MACHADO: «Los principios de articulación de las relaciones entre el Derecho comunitario y el interno y las garantías jurisdiccionales para su aplicación efectiva», in GARCÍA DE ENTERRÍA, GONZÁLEZ CAMPO eta MUÑOZ MACHADO: Tratado de Derecho

Comunitario Europeo, I, Madril, 1986; SALAS, J.: Los Decretosleyes en la Constitución Española de 1978, Madril, 1979; SÁNCHEZ RODRÍGUEZ, L. I.: «Los Tratados constitutivos y el Derecho derivado», in Tratado de Derecho Comunitario europeo, gorago aipatutakoa, 313. or. eta ondorengoak; SÁNCHEZ RODRÍGUEZ, L. I.: Los Tratados internacionales como fuente del ordenamiento jurídico español, Gasteiz, 1984; SANTAOLALLA GADEA: «La aplicación del derecho comunitario en España», in Tratado de Derecho Comunitario europeo, I, 386. or. eta ondorengoak; ZZ.AA: La Constitución Española y las Fuentes del Derecho, 3. liburukia, Madril, 1984.

Zazpigarren gaia ZUZENBIDEAREN ITURRIAK (III). BESTE ITURRI BATZUK Laburpena: §15. Ohitura.— 41. Ohituraren esparrua eta indarra.— 42. Ohituraren ezaugarriak, Zuzenbidearen iturri den aldetik.— 43. Ohitura motak.— 44. Negozio usadioak eta horien eginkizunak.— §16.

Zuzenbidearen printzipio orokorrak.— 45. Ezaugarri nagusiak eta izaera.— 46. Zuzenbidearen printzipio orokorren balioa eta eginkizunak.— §17. Lan arazoei buruzko negoziazio kolektiboa.— 47.

Hitzarmen kolektiboa, Zuzenbidearen iturri. Ezaugarriak eta iturri-sisteman duen maila.

§15. OHITURA 41. Ohituraren esparrua eta indarra Aurreko gaietan argi gelditu da zein den Konstituzioa aldarrikatu zenetik KZren 1. artikuluak duen indar eta hedadura. Horiek horrela, artikulu horren 3. zenbakiak antolamendu juridikoaren iturritzat jotzen du ohitura, baina hauxe zehazten du: «ohiturak eraenduko du, lege aplikagarria izan ezean bakarrik, baldin eta moral zein ordena publikoaren aurkakoa ez bada eta frogatzen bada». Zenbaki beraren 2. paragrafoak ezartzen duenaren arabera, «borondatezko adierazpen baten interpretazio huts ez diren usadio juridikoak ohituratzat hartuko dira».

KZren manu horrek denbora luzez eztabaidatu beharreko arazo batzuk sorrarazi ditu, eta arazook konpontzeko bideak eskaintzen dituenik ezin daiteke esan. Hori dela eta, DE DIEGOk egindako azterlanetik hona (1920) esan izan da Ohiturazko zuzenbidea azaltzea dela «Zuzenbideari buruzko zientziaren arazorik ilunena eta korapilatsuena» (azkenik, GORDILLO).

Aspalditik esan ohi da ohitura «gizarte usadioak sortu eta ezarritako araua» dela (DE CASTRO). Era berean, definizio hori nahiko ez dela azpimarratu ondoren, tautologikoa izan daitekeela adierazi ohi da; izan ere, zuzen adierazi den moduan, DE CASTROren definizioak hauxe adieraziko luke: ohitura dela ohituratik ateratako araua, salbu eta sortutako araua (ohitura) eta ohitura hori sortzen duten eginerak (usadioa) bereizten badira; hala ere, bereizketa hori egitea ez da batere erraza, geroago ikusiko dugun moduan.

Autoreek eman dituzten definizio gehienen arabera, bi osagai dira ohituraren ezaugarri: batetik, gizarteak berak sortzen duela, legearen izapideak eta formalitateak kontuan hartu gabe, eta, bestetik, bete beharrekoa delako ustea edo asmoa zein borondate juridikoa dakarrela.

Gauzak horrela, DE DIEGOren hitzetan, ohitura da «giza taldeak zuzenean ezarritako Zuzenbidea, zergatik eta zenbait erabilera, usadio edota egitate asmo juridikoarekin gauzatzen direlako behin eta berriz». CASTÁNek, berriz, honela definitzen du ohitura: «legearen izapide eta formalitaterik gabe, gizartea osatzen duten kide guztien borondate juridikoa azaltzen duen araua; eguneroko bizitzaren bidez eta, batez ere, erabereko usadioen eta usadio iraunkorren bidez egindakoa».

SANCHO REBULLIDAk kontzepturantz hurbilduz, hauxe adierazi zuen: gehiengoaren borondatea gai baldin bada gizarte politikoaren ordezkarien bidez legezko arauak emateko, gai izango da ere zuzenean, hots, ordezkarien partaidetzarik gabe arau horiek emateko, eta horixe egiten du ohituraren bidez. Horiek horrela, REBULLIDAk ondoko definizioa ematen du ohiturari buruz: «lurralde zehatz batean zein beste esparru batean (lanbide esparruan, bereziki) behin eta berriz errepikatzen den jokabidea, erabereko jokabidea, zabalduena, alegia. Esparru horietako kideek jokabide hori beharrezkotzat jotzen dute Zuzenbidearen ikuspuntutik, hau da, jokabide hori azaltzen dute… uste dutelako jokabide horrekin arau juridikoak betetzen dituztela».

Hortaz, aurrerago azaldutakoaren arabera, bi osagaiok eratzen dute ohitura: batetik, kanpoko osagaia, egitezko osagaia, alegia; osagai material hori usadioan datza, hau da, denboran zehar behin eta berriz errepikatzen diren erabereko egintzek eratzen dute.

Bestetik, barruko osagaia, osagai psikikoa, alegia; osagai juridiko hori opinio iurisean datza, hau da, egintzok jokarauak dira, euren eraberekotasuna ez da berezkoa, ez dira zuhurtziarakotasunaren ondore hutsak.

AGk 1962ko otsailaren 24an emandako epaian esan zuenez, «ohitura eratzeko bi osagai behar dira: batetik, egitezkoa, kanpokoa edo materiala, gorputzaren zentzumenek soma ditzaketen egitate askeek eratzen dutena; eta bestetik, barrukoa, kanpoko osagaiak eratorri edota ondorioztatzen duena, zuzenbideko harremanak sortu, aldatu edo azkentzeko nahia eta ustea barru hartzen dituena. Hori dela eta, ohitura juridikoaren egiturak banaezinak diren bi ezaugarri ditu…».

GORDILLOk adierazi duen moduan, ohiturak berez dakar Zuzenbidearen agindua dagoelako ustea eta borondatea. Izan ere, gizarteak bere burua arautzeko duen moduetarikoa da ohitura, eta ohitura horrek behartzeko indarra izango du, baldin eta gizarteak edo taldeak jokaraua eman eta ezartzeko borondatea badu, eta eguneroko portaerak jokarau hori eratu eta agertzen badu.

Kanpoko osagaiaren, hau da, usadioaren, ezaugarriak muga batzuen barruan adieraztea ez dirudi zaila denik; barruko osagaia edo opinio iurisa zehaztea, berriz, ezinezkoa dela ematen du.

Hori dela eta, usadioa osatzen duten egintzek honelakoak izan behar dute, SANCHO REBULLIDAren ustez: a) Kanpokoak edo jendaurrekoak; izan ere, isilpeko usadioak edo usadio klandestinoak ezin dira Zuzenbidearen ikuspuntutik balioetsi. b) Askeak; beldurrez edo nahitaez burutzen diren egintzak ezin baitira usadioen euskarritzat hartu. c) Egintzok behin eta berriz errepikatu behar dira, hau da, iraunkorrak eta etengabeak izan behar dute; ezin da, ordea, kopururik ezta iraupen epe finkorik zehaztu, hori guztia egintzen izaeraren araberakoa delako, bai eta egintza horiek gauzatzeko aukerek duten sarritasunaren araberakoa ere. Horixe ezarri dute AGk eman dituen ondorengo epaiek, besteak beste: 1925eko abenduaren 5ekoak, 1951ko apirilaren 18koak, 1953ko urtarrilaren 22koak eta 1957ko apirilaren 30ekoak. d) Eraberekoak izan behar dute, egintzen artean oinarrizko berdintasuna egon behar delako. e) AGk 1964ko martxoaren 12an emandako epaian ezarri zuenez, orokorrak izan behar dute, hau da, toki edota eginkizunaren arabera zehaztu izan diren esparruetako pertsona gehienek burutu behar dituzte.

Arestian esan bezala, barruko osagaia, opinio iuris seu necessitatis izenekoa, zer den azaltzea oso zaila da. Izan ere, taldeen edota taldeetako kideen kontzientzia edo ustea izango litzateke elementu psikiko hori: behin eta berriz errepikatzen diren egintzak burutzean eginbehar juridikoak betetzen direlako ustea, alegia. Horrela ulerturik, opinio iurisak subjektibismora garamatza, DÍEZPICAZOk adierazi duen moduan, eta hori onartezina da. Egineginean ere, araua den aldetik, ohiturak gainerako arauek duten esangura, egitura logikoa, baliozkoa delako ustea eta indarra izan behar du.

Hori dela eta, zehaztu beharra dago ea gizarte usadioa arauak emateko modua den, edo, alderantziz, arauak agerrarazteko modua den. Hau da, gizartea osatzen duten kideen jokabide iraunkorrak usadioa eratzen duenez gero, jokabide hori izan daiteke, bai erregelaren jatorria bera, bai aurretiazko erregelari egokitzen zaion erabereko jokabidea. Bigarren aukeraren arabera, usadioa erregela atzemateko eta indarrean dagoela adierazteko bidea izango litzateke, baina erregela bada izan eta erabiltzen den heinean indarrean dago; esaterako, itun, epai edo agindu bereziek ohitura sorraraz dezakete, estilo klausulak errepikatzen direnean gertatzen den bezala.

Aurrerago aipatu dugun KZren 1.3 artikulua 197374 urte bitartean egindako atariko tituluaren eraldaketatik dator. Badirudi opinio iuris betekizuna ezabatzen duela, usadio juridikoak ohituratzat joko direla ezartzen baitu. Gauzak horrela, DE CASTROren iritziarekin bat egiten duela ematen du, autore horrek opinio iurisaren beharrik ez dagoela esan baitzuen.

DÍEZPICAZOk esan duen moduan, edozein usadiok, eta ez juridikoak bakarrik, jokatzeko ereduak ezartzen dituen heinean, eredu horietara egokitzeko agindua ematen duten erregelak ezartzen ditu. Izan ere, Zuzenbidearentzat garrantzia duten gizarte usadioak edo usadio juridikoak erregela horiek ematen dituzten datuak edo egitate arauemaileak besterik ez dira. Hala ere, guztion kontzientziarentzat nahitaezkoa da usadio desberdinek hertsagarritasun desberdina izatea, hau da, nahitaez bereizi behar dira beharrezkotasun morala eta Zuzenbideak beharrezkotzat hartzen duena, alegia, gizalegeak ezartzen dituen «eginbeharrak» (emakumeei aulkia lagatzea, ezkontzako opariak egitea, gertakari berezietarako norberaren burua modu egokian apaintzea eta abar) eta esangura juridikoan benetako eginbeharrak direnak. Izan ere, ohikoa izateak berez ez dakar beharrezkoa izatea.

Horregatik, opinio iurisari, hots, ohituraren barruko osagai horri, eutsi behar zaio, eta horixe egiten dute autore gehienek, bai eta jurisprudentziak ere (AGk emandako ondoko epaiek: 1953ko urtarrilaren 22koak, 1957ko apirilaren 30ekoak, 1962ko otsailaren 24koak, 1982ko martxoaren 11koak, 1982ko urriaren 4koak eta abar). Opinio iurisa honela defini daiteke: ÂŤusadioa Zuzenbidearen ikuspuntutik beharrezkoa delako ustea edo kontzientziaÂť. Izan ere, opinio iurisak eragingarritasun bikoitza du: batetik, ohitura berez sortzen dela bermatzea, horregatik, ez dira ohituratzat hartuko norbanakoek euren ekimenez ezarri dituzten eginerak; bestetik, ohitura usadio hutsetik bereiztea, usadio juridiko zein parajuridikoa izan.

Opinio iurisa beharrezkotzat jotzeak arazoak sortuko ditu. Berez, barruko datua edo datu psikologikoa denez gero, frogatzea zaila izango da, ia ezinezkoa. Hala ere, opinio iurisaren froga hori ohituraren kanpoko osagaiak erator dezake, usadioa behin eta berriz errepikatzen delako eta gizartean guztiz zabaldurik dagoelako (AGk 1964ko otsailaren 24an emandako epaia).

42. Ohituraren ezaugarriak, Zuzenbidearen iturri den aldetik Espainiako Zuzenbidean ohitura bigarren mailako iturria da: iturria, legeak orokorrean hari buruz egiten duen aipamenagatik; eta bigarren mailakoa, legerik ez dagoenean bakarrik aplika daitekeelako.

Aurreko lerrokadan aipatutako izaera horren ondorioz, ohitura frogatu egin behar da, beraz, ez zaio aplikatuko iura novit curia izeneko printzipioa. Izan ere, printzipio horren arabera, aplikatu beharreko Zuzenbidea ez da frogatu behar. Horrez gain, iturri subsidiarioa da, hots, kasuankasuan aplika daitekeen legerik ez dagoenean bakarrik eraenduko du, eta kasuari aplikatu beharreko arau juridikoa izango da legeak arautu ez dituen gaietan eta legeak beren beregi ohitura aplikatzea agintzen duenetan. Azkenik, iturri mugatua da. Egineginean ere, gaur egungo 1.3 art.ak, lehenago indarrean zegoen 6. artikuluak ez bezala, aipatu ere ez du egiten ÂŤtokiko ohituraÂť; horregatik, ohitura aplikatzeko esparrua zabaldu egin da, ohitura orokorrak ere onartu egiten baitira.

Gauzak horrela, ohituraren lurralde esparrua zein den zehaztu behar da, bai eta esparru hori zehazteko erabili beharreko irizpideak zeintzuk diren ere. Ez dirudi beharrezkoa denik lurralde esparruaren toki guztietan frogatzea ohitura indarrean dagoela. Izan ere, ohituraren eragingarritasuna toki horietako batzuetan frogatuz gero, lurralde esparru osoan indarrean dagoela esan daiteke. Era berean, ohitura orokorrak eta tokiko ohiturak elkar jotzen dutenean, erregela berezia nagusituko zaio erregela orokorrari.

DE CASTROren ustez, hauxe azaldu eta frogatu beharko da: a) Kasuankasuan aplikatu beharreko legerik ez dagoela eta ohitura, ordea, badela azaldu. b) Ohitura badela behar bezala egiaztatu. c) Ohiturak Zuzenbidea eratzeko betekizunak badituela frogatu.

Baina GORDILLOk esan duenez, ez da beharrezkoa kasuankasuan aplikatu behar den legerik ez dagoela azaltzea, auzitegiei dagokielako legea badela edo ez dela jakitea. Horrez gain, ohituraren kanpoko edo egitezko osagaia frogatu beharko da; beste modu batera esateko, ohituraren euskarria edo osagai materiala izateko usadioa beharkizun guztiekin badela frogatu beharko da. Barruko elementua edo opinio iurisa, ordea, ez da frogatu behar, usadioak berak ondorioztatzen baitu, aurrerago ikusi dugun moduan.

Aragoiko Zuzenbidean, berriz, Konpilazioaren 2.2 artikuluak ezartzen duenez, auzitegiek ohitura badela adieraziko dute, eurek dakitenaren arabera eta auzilariek aurkeztutako frogen arabera. Nafarroako Zuzenbidean, bestetik, Konpilazioaren 3.2 legeak ezartzen du agerikoa ez den ohitura azaldu eta frogatu beharko dela auzitegietan.

Hala ere, Espainiako sisteman oinarrizko iturria legea denez gero, berak monopolizatu du iturri-sistema osoa. Inguruko sistemetan, ostera, ohitura ez da iturritzat hartzen, Frantziako Zuzenbidean eta Alemaniako Zuzenbidean gertatzen den moduan,

edo balio mugatuarekin onartzen da, Italiako Zuzenbidean, adibidez.

Espainian, oinarrian behintzat, ohitura iturri lokabea da, eta legetik bereizten bada ere, lege horren ordeztailea da lehenengo mailan. Hala ere, ez dirudi ohituraren eginkizuna hori denik Zuzenbidearen interpretazio eta aplikazioan, ezta iturri-sistemaren beraren oinarrizko egituran ere. Izan ere, GORDILLOk esan duenez, «gaur egun ohituraren autonomia eta independentziaren aurkako joerak azaldu dira». «Estatuak bakarrik du ahalmen hertsagarria, beraz, berari bakarrik dagokio Zuzenbidea ematea; hau da, estatuak ahalmen hertsagarri hori duenez gero, ez dirudi estatuz kanpoko zuzenbidearen iturririk egon daitekeenik. Izan ere, ohitura estatuaren antolakuntzatik kanpo jaio daiteke, baina estatuak berak eman behar dio indar arauemailea».

Lehenago azaldu dugun moduan, kodetutako sistemak osoa izan nahi du, hutsunerik gabekoa, alegia. Legeak usadio eta ohiturei buruzko aipamenak egiten baditu ere, askotan biak nahasi egiten ditu; izan ere, idatzitako arauaren egitezko kasuaren datuak besterik ez dira aipamen horiek. Eta datu horietan ohitura ez da benetakoa, hau da, ez da iturri lokabea, legearen kasu arauemaileari eransten zaion egitezko datua baizik (usadioa, askotan ohitura izena hartzen duena). Horixe gertatzen da, besteak beste, 587, 591, 571, 590, 1453, 1520, 1555 eta 1574. artikuluetan.

Merkataritzako Kodearen 2. artikuluak ere usadioa aipatzen du, baina zioen azalpenaren arabera, ez du ohiturazko arautzat hartzen, «kasu bereziak konpontzeko erregelatzat baino. Usadioak, batzuetan, merkataritzako egintzetara biltzen diren klausulak zabaltzen ditu; beste batzuetan, merkatariek erabiltzen dituzten hitz ilun, labur edota nahaspilatsuen esangura finkatzen du; eta, beste hainbatetan, egintza edo kontratuei eratxikitzen die berez izan behar duten ondorea alderdien ustezko asmoa kontuan hartuz».

Gaur egun, Espainiako Zuzenbidean, KZren 1.3 artikuluan ohitura nola eratzen den ikusita, ezin daiteke aginduzko ohiturarik onartu, hau da, Aginduzko edo beharrezko zuzenbidea izateagatik, ez dago berez ezar daitekeen ohiturarik. Izan ere, estatu modernoari bakarrik dagokio aginduzko arauak ematea, hots, estatuak emandako arauak bakarrik izan daitezke aginduzkoak; ohitura, berriz, Zuzenbide eskuemailea izango da. Legegileak berak emandako aginduak zehazteko erabiltzen duen egitezko datua da ohitura, edota borondate pribatua interpretatzeko eta integratzeko balio duena, hau da, kontratuzko betebeharrek alderdien borondatez duten edukia zehazteko erabiltzen dena.

Horren harira, indarrean dagoen 1.3 artikuluak antzinako Kodeak egin zuen aipamena ezabatu egin du; izan ere, ohitura aplikatzeko aurreko legerian beharrezkotzat jotzen zen «arazo eztabaidagaiari zehatz aplikatzeko moduko legerik» ez egotea. Antzinako Kodearen arabera, ohiturak eginkizun subsidiarioa zuzenean betetzen zuen, kasuankasuan aplikatu beharreko legezko araurik ez zegoenean. Beraz, epaileak, legerik egon ezean, ohiturara jo behar zuen zuzenean, hots, ezin zuen aplikatu arazo eztabaidagaiaren antzeko kasua arautzen zuen xedapenik, alegia, legearen aplikazio analogikoa baztertu behar zuen. KZren 4. art.ak jasotako arauketa berriak, ordea, beren beregi ezartzen du arauen aplikazio analogikoa, noiz eta «arau horiek kasu zehatza arautzen ez dutenean, baina oinarri bera duen antzeko beste kasu bat arautzen dutenean». Beraz, atariko titulu berriak aurreko legeriaren aurkako agindua ematen duela dirudi, hots, analogiak bigarren mailara alboratzen du ohitura. Horrez gain, analogia legezko arau guztiei aplikatu ahal zaien sistema da, zigor-arauei, arau bereziei eta aldi baterako arauei izan ezik (KZren 4.2 art.). Eta analogia Zuzenbidearen iturri baino printzipioak aplikatzeko bidea bada ere, printzipiook ezin dira aplikatu lehenespeneko iturririk badago. Hori dela eta, ohiturak lehentasuna duela esan genezake. Hala ere, arauen integrazioa analogia bidez egitea eragingarriagoa da ohitura aplikatzea baino, ohitura hori gehienetan legearen aurkakoa izango baita. Beraz, TORRALBAk azpimarratu duenez, analogia beren beregi onartzeak ez du iturrien hierarkia aldatzen, baina aldaketak sorrarazten ditu iturri horiek aplikatzeko hurrenkeran. KZren 4.1 artikulutik ere ondorio hori atera daitekeela ematen du, ez dagokielako epaileei analogia aplika daitekeen ala ez erabakitzea. Izan ere, Espainiako Zuzenbidean legea urratzeagatiko kasazio-errekurtsoa jar daiteke, noiz eta «xedapen bati edo batzuei ematen ez zaienean euren ratioek ezartzen duten eragingarritasun zabala» (DE CASTRO).

Azkenez, KZren 1.3 artikuluak ezarritakoaren arabera, ohiturak ez du izan behar moralaren edo ordena publikoaren kontrakoa. Hau da, ohiturak arrazoizkoa izan behar du.

Hala ere, beharkizun hori alferrekoa da, opinio iurisa ohituraren osagaietako bat dela onartuz gero. Gainera, arrazoizkoa izateko beharra zalantzazkoa izango litzateke Espainiako antolamendu juridikoan, ohitura legerik egon ezean bakarrik onartzen delako eta guztiz baztertzen direlako legearen aurkako ohiturak.

Morala Ohiturazko zuzenbideari balioa emateko mugatzat jotzeak ondorio bi ekar ditzake: batetik, subjektibotasuna sendotzea eta, bestetik, morala ikuspuntu objektibotik ulertzea aginduzko irizpide etiko gisa. Kasu horretan, ohiturek (mores) moralarekin bat

egin behar dute berez. Bestalde, ordena publikoa, Ohiturazko zuzenbideari balioa emateko bigarren muga, alegia, printzipioek zehaztu behar dute eta ez legezko arauek, ohitura legerik ez dagoenean bakarrik onartzen baita. Ordena publiko hori ohitura bihurtu ez diren usteetan bakarrik azaltzen da, ondoko bereizketa kontuan hartu behar delako: batetik, uste juridiko batzuk benetako usadioetan gauzatu dira, beste batzuk, ordea, ideologikoak dira, eta ez dira eginera zehatzetan azaldu. Hori dela eta, azken uste horiek osatzen dute ordena publikoa, Ohiturazko zuzenbidearen muga den hori, hain zuzen.

Horregatik, ohitura arrazoizkoa da Zuzenbidearen printzipio orokorrekin bat egiten duenean. Uste juridikoek erabilera orokor eta iraunkorra izan behar dute benetako usadioetan gauzatzeko, eta erabilera hori ezin da printzipioen kontrakoa izan. Hala eta guztiz ere, printzipioetara biltzen den justizia-agindua gauzatzen denean, uste juridikoaren aplikazioak lehenespena izango du printzipio horien gainetik.

43. Ohitura motak Ohituren artean, ondoko motak bereizi dira, haiek legearekin duten loturaren arabera: praeter legem ohitura, hau da, legeak xedatzen ez duen gaia arautzen duena; contra legem ohitura, hots, legearen aurkako edota legeak ez bezalako arauketa egiten duena; eta azkenik, secundum edo propter legem ohitura, alegia, legearen arauketa berbera egiten duena edo legeak agindutakoa interpretatzen duena.

Zuzenbide erkidean ez dira onartzen contra legem ohiturak, ezta secundum legem ohiturak ere. Izan ere, legea izanez gero, ohitura ez da aplikatzen; bestalde, ohiturak ez du Zuzenbidea interpretatu edota aplikatzen duena lotuko, horrek egin baitezake eta egin behar baitu interpretazioa.

Nafarroako eta Aragoiko Zuzenbidean contra legem ohitura onartzen da, baina azken horretan lege eskuemaileen kontrakoa denean bakarrik. EKren 149.1.8 artikuluak Aragoiri eta Nafarroari euren iturri-sistema berezia ezartzeko aukera eman die; hala eta guztiz ere, foru legearen aurkako ohitura baino ez da onartzen, ez, ostera, kasuankasuan aplikatu beharreko estatu-legearen kontrakoa.

Kodetutako Zuzenbidearen sisteman ezin da onartu legearen aurkako ohiturarik, eta ezin zaio desuetudoari baliorik eman, hau da, legea erabiltzen ez dela eta, legearen aurkako eginerak ezin dira onartu. Lehen KZren 5. artikuluak horixe esaten zuen beren beregi, argi eta garbi. Orain, ordea, KZren 2.2 artikulutik atera besterik ez da egiten, ondokoa baino ez dioelako: ÂŤgeroko legeek bakarrik indargabetzen dituzte indarreko legeakÂť.

Hala ere, gauzak ez dira horren bakunak. D�EZPICAZO JIMÉNEZek gaia sakonean aztertu izan du eta hiru kasu mota aurkitu ditu, behinik behin, eta horietan ez da betetzen aurretiaz esandakoa. Bada, antolamendu liberaletan ohiturazko eginerek legea indargabetzen ez badute ere, hiru kasu horietan indargabetzea onartzen da.

Lehenengo eta behin, kasu batzuetan beren beregi ezartzen da Ohiturazko zuzenbidea Zuzenbide idatziari nagusitu behar zaiola; izan ere, horixe gertatzen da Nafarroako eta Aragoiko zuzenbideetan, aurrerago ikusi dugun moduan. Kasu horiek, ordea, ez dira arauen arteko hierarkiaren agerpenak; horrela izango balitz, ohituraren aurkako edozein lege indargabetuta geldituko litzateke. Aitzitik, kasu horiek iturrien arteko hurrenkera zehazten dute eta ohituraren aplikazioari lehenespena ematen diote.

Gainera (eta hau da garrantzitsuena), aurrerago azaldutako foru arauek contra legem ohitura aipatzen dutenean, legeak berak beren beregi onartzen duen ohituraz ari dira.

Beraz, ohiturak balioa izango du, konpilazio horiek ematen diotelako. Hori dela eta, legearen eta ohituraren arteko oinarrizko harremanak ez dira aldatzen, eta, horren ondorioz, legearen nagusitasuna ez da kolokan jartzen.

Bigarrenez, beste kasu batzuetan, beren beregi emandako legezko araurik ez badago, ohiturak indarreko lege eskuemaileak baztertzen ditu, eta, gorago ikusi dugun moduan, hori Espainiako Zuzenbidean gertatzen dela esan ohi da, aurreko 41. zenbakian azaldu dugun moduan. Gure ustez, eta horretan DE CASTROrekin bat egiten dugu, ondorio hori onartezina da Espainiako Zuzenbidean. Izan ere, usadioek eta eginerek legezko manuak indargabetu ditzaketela onartzea izango litzateke, eta hori ezinezkoa da,

legezko manu horiek orokorrak, eraberekoak eta ereduzkoak izateko eman baitira.

Bestela, legeak iturrien arteko hierarkian duen nagusitasunari kalte egiten zaio, eta bereizi beharrekoak dira ohitura eta negozio usadioak, azken horiek negozioak interpretatu eta integratzeko eginkizunak bete baititzakete (KZren 1258 eta 1287. artikuluak). DÍEZPICAZO JIMÉNEZen ustez, kontrakoa onartzeko fikzio hau izan beharko litzateke abiapuntua: negozioan alderdiek agertu ez duten borondatea izan dela lege eskuemailea baztertu eta usadioa aplikatzea.

Interes handiagokoak dira hirugarren multzora biltzen diren kasuak; izan ere, askotan legezko arauak ez dira betetzen ezagutzen ez direlako, zaharkituak geratu direlako edo zuzenak ez direla uste delako. Edozelan ere, legeak, iturrien arteko hierarkian nagusitasuna badu, behin baino gehiagotan betetzen ez bada ere, indarrean iraungo du. Ideia horien inguruan, KZren 6.1 art.aren arabera, «legea ez jakitea ez da legea ez betetzeko aitzakia»; era berean, EKren 9.3 artikuluak arauen publizitatea bermatzen du. Hori dela eta, legeek indarrean diraute, nahiz eta denbora luzea igaro eta zuzenak ez direlako ustea izan. Hala ere, legegileak arauak etengabe ematen dituenez, arau horietako asko guztiz ezezagunak dira edo gizarteak baztertu egin ditu. Kasu horietan, lege ahalguztidunari aurre egiteko, zuzena izan daiteke isilbidezko consensus populia onartzea. Dena dela, legearen eragingarritasuna mugatze horretan datza arazoa.

Izan ere, arau asko ez dira aplikatzen, arau berriek eurak baztertu edota indargabetu ez badituzte ere. DÍEZPICAZO JIMÉNEZek, GARCÍA DE ENTERRÍAren ideiak sakonduz, horri buruz azalpen hau eman du: kasu horietan ez dago aurreko arauak indargabetzen dituen geroko legerik, baina esan daiteke antolamendu juridikoa bilakatu dela eta arau horiek baztertu dituela (ez indargabetu), baliorik gabe utziz. Baztertze hori zer den azaltzeko, antolamendu juridikoaren beraren esanahia gogoratu behar da; izatez, Zuzenbidearen arau, printzipio eta organoen sistema bateratu eta harmonikoa da antolamendu juridikoa. Arauen publizitate printzipioaren arabera, lege berriek indargabetu ez dituzten legeek indarrean diraute; hala ere, Zuzenbidea interpretatu eta aplikatzen dutenek aplikatu nahi baldin badute antolamendu juridikoak baztertu duen arau edo erregelaren bat, berdintasun eta segurtasun juridikoa urratu egingo dute, eta horiek ere Konstituzioak nagusiarazitako printzipioak dira (14 eta 9.3 art.ak). Hori dela eta, Konstituzioak onartu egiten du legezko arau horiek ez aplikatzea, indarrean egon arren.

Beste ikuspuntu batetik, bereizi behar ditugu, lehenengo eta behin, ohitura erkideak eta bereziak, ohitura horiek jorratzen dituzten gaien arabera, eta gero, ohitura orokorrak eta tokikoak, lurralde esparruaren arabera. Gaur egungo arauketak tokiko ohiturari buruzko aipamenik ez du egiten.

Gorago azaldu dugu zertan den bereizketa hori, eta hor adierazi dugun moduan, gatazkaren bat izanez gero, ohitura berezia orokorrari nagusituko zaio, eta ohitura orokorra bada eta, horren ondorioz, frogatzen bada ohitura hori badela edo indarrean dagoela lurralde eremuko zenbait tokitan, lurralde eremu osoan indarreko ohituratzat hartuko da.

44. Negozio usadioak eta horien eginkizunak KZren 1.3 artikuluaren bigarren paragrafoak ezartzen duenez, «borondatezko adierazpen baten interpretazio huts ez diren usadio juridikoak ohituratzat hartuko dira».

Zuzenbide zibilean adituak direnen artean bi joera kontrajarri dira, GARRIGUES eta DE CASTROrenak, alegia. KZren 1.3 artikuluak lehenengoaren alde egiten duela ematen du. Izan ere, GARRIGUESek usadio desberdinak bereizi zituen, batetik, usadio arauemaileak eta, bestetik, hitzarmenezko usadio edo usadio interpretatzaileak. DE CASTROren ustez, berriz, usadioak eginkizun interpretatzailea ala arauak emateko eginkizun ordeztailea izan dezake, arauaren egitezko kasuaren arabera. KZren 1.3 artikulua hitzez hitz hartuz gero, GARRIGUESen iritzia nagusiarazten duela dirudi

(ondorio hori ateratzen du DÍEZPICAZOk, esaterako); GORDILLOk egindako azterketa sakonak, ordea, beste ondorio batzuk azpimarratu ditu. Izan ere, usadioak zenbait eginkizun izatea eta DE CASTROren tesia ez dira guztiz aurkakoak, terminologia-arazoak baino ez dira. Gauzak horrela, azterketa zorrotzak egin ondoren, bereizi beharrekoak dira batetik, opinio iurisak bultzatzen dituen usadioak, Zuzenbidearen iturri direnak eta, bestetik, opinio iurisaren beharrik ez duten usadioak, ohiko eginerak baino ez dira horiek eta legeak aipatzen baldin baditu arauemaileak izango dira, legearen agindua zehazten dute eta. Horixe gertatzen da askotan eskubideen eduki eta egikaritzaren alorrean, bai eta kontratazioaren esparruan ere. Ohiko eginerak baino ez diren beste usadio batzuek berebiziko interesa dute, kontratuari emandako adostasunaren edukia interpretatu eta zehazten dutelako (KZren 1287. art.) eta horiek ere usadio juridikoak dira. Azkenik, gizartearen zenbait usadiok eskubide edo betebeharren norainokoa zehaztean eragina duten heinean, Zuzenbideak kontuan hartu beharko ditu; beraz, gizarte usadioak dira, baina Zuzenbidearentzat garrantzia izan dezakete.

Ikuspuntu horretatik, KZren 1.3 art.aren bigarren paragrafoak ezartzen duena ez da zuzena. Izan ere, usadio guztiak Zuzenbidearentzat garrantzitsuak izan badaitezke ere, legeak jokarautzat jotzen dituenek bakarrik izango dute indar arauemailea, legeak berak aipatzen dituenean ematen dielako indar hori. Kasu horietan, usadioak legeen egitezko kasuak zehazteko erabiltzen dira. Kontratazioaren inguruan eta hitzarmenezko usadio edo negozio eginerei dagokienez, usadioak jokarauak dira eta kontratuan azaldutako borondatea interpretatzen dute. KZren 1258 eta 1287. artikuluetan agertzen dira bi eginkizunok. Lehenengoa betetzen dutenak usadio arauemaileak izango dira, bigarrena betetzen dutenak, berriz, usadio interpretatzaileak. Autore gehienek eta jurisprudentziak ez dituzte Zuzenbidearen iturritzat hartzen usadio interpretatzaileak, eta horixe bera esaten du KZren 1.3 art.aren bigarren paragrafoak.

Usadio interpretatzaileei kontratugileen borondate askeak ematen die behartzeko indarra. Izan ere, kontratuari emandako adostasunaren edukia zehatzmehatz eta osoosorik azaltzen laguntzen dute usadio horiek. Horregatik, usadioak ez du kontratuan baliorik izango, borondatearen edozein zeinuk usadioak esandakoaren kontrakoa adierazten badu.

DE CASTROk zioenez, usadioa osagai interpretatzaile gisa baztertzeko nahiko izango da alderdien aitorpen edo jokabideetatik ateratzea hori baztertzeko asmoa, bai esanbidez, bai isilbidez, edo alderdiek usadioa kontuan ez hartzea.

Usadio interpretatzaileek integrazio eginkizunak bete ditzakete, 1287. art.aren bigarren zatiak hauxe esaten baitu: «kontratuetan ezarri ohi diren klausulak aipatu ez direnean, horiek ordeztuz». Kasu horietan ere, kontratuak interpretatu egiten dira, hau da, alderdien aitorpenak osatu behar dira, zertarako eta adierazi ez dutena baina berez nahi dutena aitorpen horiei eransteko. Esangura horretan, interpretazio integratzaileak betetzen ditu negozio adierazpenaren hutsuneak, ez, ostera, negozioarenak berarenak. §16. ZUZENBIDEAREN PRINTZIPIO OROKORRAK 45. Ezaugarri nagusiak eta izaera KZren 1.1 artikuluak Espainiako antolamendu juridikoaren iturrien artean Zuzenbidearen printzipio orokorrak aipatzen ditu. Izan ere, artikulu beraren 4. paragrafoak hauxe dio: «Zuzenbidearen printzipio orokorrak lege edo ohiturarik egon ezean aplikatuko dira; hala eta guztiz ere, antolamendu juridikoa eratzen dute».

Foru antolamenduek ere Zuzenbidearen printzipio orokorrak aipatzen dituzte.

Euskal Herriko Foru Zuzenbide zibilean, uztailaren 1eko 3/1992 Legearen 1. artikuluak hauxe dio: «lege honetako aginduek, ohiturak eta bere tradizioaren arabera mamitzen duten oinarri juridiko orokorrek osatzen dute Euskal Herriko Lurraldeen ForuZuzenbide Zibila».

Kataluniako Zuzenbide Zibilari buruzko Konpilazioak (uztailaren 19ko 1/1984 Legegintzazko Dekretuak) Zuzenbidearen printzipio orokorrak aipatzen ditu 1. art.aren 2. paragrafoan eta hauxe esaten du: «konpilazio hau eta gainerako arauak interpretatu

eta integratzeko, kontuan hartuko dira Kataluniako tradizio juridikoa osatzen duten lege, ohitura, jurisprudentzia eta doktrina, Kataluniako antolamendu juridikoa eratzen duten printzipio orokorren arabera».

Balear Uharteetako Zuzenbide Zibilari buruzko Konpilazioaren (irailaren 6ko 79/1990 Legegintzazko Dekretuaren) 1. artikuluaren 2. paragrafoak hauxe adierazten du: «Balear Uharteetako Zuzenbide zibila interpretatu eta integratzeko, kontuan hartu behar dira Zuzenbide zibil hori eratzen duten printzipio orokorrak, bai eta uharteetako tradizio juridikoa osatzen duten legeak, ohitura, jurisprudentzia eta doktrina ere».

Galiziako Zuzenbide Zibilari buruzko Konpilazioak (abenduaren 2ko 147/1963 Legea, azaroaren 10eko 3/1985 Legeak aldatu zuena), berriz, ondokoa dio: «konpilazio honetako manuak interpretatzeko kontuan hartu beharrekoa da tradizio juridikoa, alegia, antzinako legean, ohituran eta manu horiek iradoki dituzten doktrinetan gauzatutako tradizio juridikoa».

Aragoiko Konpilazioaren (apirilaren 8ko 15/1967 Legearen, hots, maiatzaren 21eko 3/1985 Legeak aldatu zuen Konpilazioaren) 1.1 artikuluaren arabera: «konpilazio honetako xedapenek, antolamendu juridikoa eratu izan duten ohitura eta printzipio orokorrekin integratuz, Aragoiko Zuzenbide zibila osatzen dute eta araubide bereziaren adierazpenak dira».

Nafarroako Foru Berri edo Nafarroako Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Konpilazioaren (martxoaren 1eko 1/1973 Legearen) 2. legearen arabera, Nafarroako iturrien hierarkiak bertako Zuzenbidearen printzipio orokorrak jasotzen ditu, ohitura eta Konpilazioaren beraren legeen atzetik eta Zuzenbide ordeztailea baino lehenago.

Laugarren legeak adierazten duenez, «Nafarroako Zuzenbidearen printzipio orokorrak dira, Zuzenbide natural edo historikoaren printzipioen artean, Nafarroako antolamendu zibil osoa eratu eta horren xedapenek ondorioztatzen dituztenak».

Zuzenbidearen printzipio orokorrei buruz legeek zuzen zein oker idatzitako testuetan egiten dituzten aipamenek, legez kanpoko arau batzuk badaudela adierazten dute; legez kanpoko arau horiek oinarrizkoak dira, eta legezko zein ohiturazko manuen agindu zehatzak gainditzen dituzte. Hortaz, ondokoek bat egiten dute: batetik, legez kanpoko zein ohituraz kanpoko oinarrizko printzipio, irizpide edo arauek; bestetik, antolamendu juridikoaren betetasun edo osotasunak; eta azkenik, bai beren beregi emandako arauetatik ez egoteak, bai kasuankasuan aplikatu beharreko arauek gatazka zehatza ez arautzeak.

Espainiako Kode Zibilak Italiako 1865eko Kode Zibiletik hartu zuen Zuzenbidearen printzipio orokor adierazmoldea; hala ere, Austriako 1811ko Kode Zibilean du benetako jatorria, azken horretan «printzipio juridiko natural» adierazmoldea erabili izan zen arren. Guztiek nahi dute zehaztu zer egin behar den kasuankasuan aplikatzeko moduko araurik ez dagoenean, bestela esateko, «legearen hutsuneak» bete nahi dituzte. Arazo eztabaidagaia konpontzeko araurik ez dagoenean ere, epaileak ebazpena eman behar du eta, horretarako, lehenengo eta behin, legeek antzeko kasuetarako eman dituzten konponbideetara jo behar du, a simili argumentu bidez, analogia bidez, alegia. Horietan aplikatzeko moduko irizpiderik aurkitzen ez badu, legez kanpoko oinarrizko arauetan bilatu beharko du. Espainiako Zuzenbidean, KZren 5 eta 6. art.en jatorrizko testuek ezarri zutenaren arabera, bidea hortxe azaldutakoa zen, baina beste urrats batekin: zehatzmehatz aplikatzeko moduko legerik egon ezean, epaileak ohitura aplikatuko du; ohiturarik ez badago, antzeko kasuak xedatzen dituen araua; eta, hori ere ez badago, legez kanpoko irizpide edo arauak, hots, Zuzenbidearen printzipio orokorrak.

Aurrerago ikusi dugun moduan, batetik, analogiak arauketa berria du, eta, bestetik, ohitura aplikatzeko jadanik ez da beharrezkoa «zehatz aplikatzeko moduko legerik ez egotea». Beraz, arazo eztabaidagaiari konponbidea emateko, badirudi aldatu egin dela Zuzenbidea aplikatu behar duenak egin behar duen bidea.

Oinarrizko irizpide edo arau horiek agerrarazten dituzte gizartearen antolaketa eta elkarbizitzari buruz giza taldeak dituen usteak eta ideiak. Egineginean ere, gizartearen kontzientzian bertan oinarritzen dira, zenbait autorek adierazten duten moduan, antolamendu juridiko osoa oinarritzen baita giza taldearen uste eta ideietan.

Horren ildotik, DE CASTROk honela definitu ditu Zuzenbidearen printzipio orokorrak: «estatuaren antolaketa juridikoa eratzen duten oinarrizko ideiak», eta ideia horien kontzeptua, esangura eta eginkizunak maisutasunez azaldu ditu.

Erantzun asko daude printzipio horiek nondik atera daitezkeen azaltzeko, baina guztiek ere ez dute askorik argitzen. Gainera, erantzun horien bidez Eskolastikari hainbeste buruhauste eman zion arazo zaharra, unibertsalen arazo filosofikoa, alegia, berpizteko arriskua dago.

Doktrinan definizio eta azalpen asko daude arazo horri buruz, praktikan garrantzi handirik ematen ez bazaio ere. Esan bezala, definizio asko daude. Batzuen ustez, arau berezien abstrakziotik lortutako arauak dira printzipioak, edo legearen xedapenak orokor egitetik lortutakoak; iritzi hori gailentzen da Italiako doktrinan, eta Italian indarrean dagoen KZren 12. artikuluan honela azaltzen da: «estatuaren antolamendu juridikoaren printzipio orokorrak», hain zuzen. Beste batzuek printzipio horietan aurkitzen dituzte arrazoi zuzenak emandako egia juridiko unibertsalak, bai eta «Zuzenbide naturalaren arauak» ere; arauok gorengo eta ereduzko sistemetan egongo lirateke, Zuzenbide positiboan azaldu ez diren sistemetan, alegia. Beste askoren ustez, bi faktore horiek eratzen dute printzipioen definizioa: alde batetik, sistema beraren hedakuntza logikoa, arau bereziak orokor eginez lortzen dena eta, bestetik, Zuzenbide zuzenaren printzipioen araberako arrazoizko araua. Iritzi horiez gain, badaude bitarteko beste iritzi batzuk; esaterako, horietako baten arabera, Zuzenbidearen printzipio orokorrak in genere Zuzenbidearen gorengo ideiak dira, hau da, Zuzenbidearen osagai logiko eta etikoak. Izatez, osagai horiek, arrazoizkoak eta gizakiei dagozkienak izateagatik, herri guztietan agertzen dira.

Zuzenbidearen printzipio orokorrak, beraz, gizarteari zuzentzen zaizkio eta gizarte horren iritzietan eta usteetan oinarritzen dira (DÍEZPICAZO eta GULLÓN); beste era batera esateko, giza taldearen uste zein balorazio etikoen eta gizarte balorazioen agerpenak dira, sistema juridikoaren muina, hain zuzen ere.

Benetako arau juridikoak dira, jokarauak ematen baitituzte. Baina, legeak ez bezala, ez dira estatuaren agintaritzan oinarritzen; eta, ohiturak ez bezala, ez dira gizarte talde edo indarren usadio eta egineretan oinarritzen. Izan ere, Zuzenbidearen printzipio orokorrak gizarte osoan oinarritzen dira, gizarteak berak ematen dituelako, bere iritzi eta usteak direla bide.

46. Zuzenbidearen printzipio orokorren balioa eta eginkizunak DE CASTROk adierazi duen moduan, antolamendu juridikoa osatzeaz gain, printzipio orokorrek, batetik, Zuzenbidea interpretatzeko argibideak ematen dituzte, eta, bestetik, Zuzenbide positiboaren azken oinarriak eratzen dituzte. Beraz, KZren 1.4 artikuluaren arabera printzipioek bi eginkizun betetzen badituzte ere (antolamendu juridikoa eratzea eta iturri ordeztailea izatea), izatez, hiru eginkizun dituzte: lehenengoa, antolamendu juridikoaren oinarri izatea; bigarrena, Zuzenbidearen interpretazioa bideratzea; eta, hirugarrena, lege eta ohiturarik ez dagoenean iturri izatea.

Beste alde batetik, bi esangura izan ditzake KZren 1.4 artikuluak erabiltzen duen «izaera eratzaile» adierazmoldeak: batetik, aginduzko esangura, printzipioa ezarri egin behar zaio haren kontra jartzen den arau positiboari; eta, bestetik, esangura deskribatzailea, arau positibo guztiek zuzentasunaren bertsioak biltzen dituzte. KZren 1.4 art.ak printzipioen eginkizun eratzailea eta eginkizun ordeztailea bereizten dituenez gero, zeharkako eragingarritasuna aitortzen die printzipio horiei, legearen interpretazio eta aplikazioaren bidetik. Hori dela eta, sistemaren akatsak zuzentzeko konponbideak

ematen dira. Izan ere, legearen nagusitasun eta hedagarritasuna aldarrikatzen duen sistema hori osoa da, eta ezin du integratu kanpotiko ezein erregelak.

Horren ondorioz, LACRUZ, CADARSO eta GORDILLOrekin bat etor gaitezke ondorengoan: printzipioek garrantzi handirik ez dute izan antolamendu juridikoaren arlo batzuetan, esaterako, Zuzenbide zibilean, zentzuzko legerian eta legeria sistematikoetan guztiz azaldu izan baitira; garrantzi handiagoa dute, ordea, legeria sistematikoetan azaldu ez diren arloetan.

Konstituzioak ospez nagusiarazi ditu herriak dituen balioak eta usteak, hau da, positibizatu egin ditu gizartearen ereduzko balioak eta helburuak. Horiek horrela, 1. artikuluan antolamendu juridikoaren balio nagusiak azaltzen dira, hots, «askatasuna, justizia, berdintasuna eta aniztasun politikoa». EKren 10. artikuluan, berriz, ordena politikoaren eta gizarte bakearen oinarritzat jotzen dira «pertsonaren duintasuna, hari datxezkion eskubide hautsezinak, nortasunaren garapen askea, eta legearekiko zein besteen eskubideekiko begirunea». Azkenik, 53. artikuluak aintzat hartu, errespetatu eta babestu egiten ditu 3. kapitulura (39.etik 52.erako art.etara) bildutako printzipioak, eta, artikulu berak ezartzen duenez, printzipio horiek «legeria positiboak, epaiketako eginerek eta botere publikoen jardunak eratuko dituzte», baina jurisdikzio arruntean bakarrik azaldu ahal izango dira, printzipio horiek garatzen dituzten legeek ezartzen dutenaren arabera.

Printzipioen izaera «eratzailea» badirudi lar zabaldu dela, horregatik, gaur egun, Botere Judizialaren Lege Organikoaren 5. artikuluak ezartzen duenez, Konstituzioaren manuetara eta printzipioetara zuzentzen dira gehiago. Horren ondorioz, Konstituziora biltzen diren printzipioak legearen eta ohituraren gainetik daudela esaten da. Edozein modutan ere, baieztapen hori kontu handiarekin hartu behar dugu.

Izan ere, Konstituzioan azaldu, adierazi edota jasotzen diren printzipioak legeak eta ohiturak baino lehenago aplikatu behar dira eta ez ondoren, lege eta ohiturak ezin baitira printzipioen aurkakoak izan, konstituzioaurkakoak, hots, deusezak, izango liratekeelako. Ezin da esan ordea, Konstituzioak ondoriozta ditzakeen printzipioek, hau da, beren beregi ezarri ez direnek indar bera dutenik.

Printzipioak agertzen dira lege arrunten lerruneko arauetan ere, esaterako, Kode Zibilean edota Hipoteka Legean. Printzipioa barneratzen duen testuaren lerruna edo kategoriak ez dio balio handiagorik ematen printzipioari, gizartearen usteak baitira printzipioa sortu eta printzipio horri eusten diotenak.

Beste batzuetan, jurisprudentziak aintzat hartu eta nagusiarazten ditu printzipioak, erabakietan eta epaietan. Oinarrian, alderdiek printzipioak agertu gabe, horiek aplikatu badaitezke ere, Auzitegi Gorenak hauxe ezarri du kasazio-errekurtsoarentzat: printzipioak ezarri dituen lege, epai edo doktrina aipatu behar da. Horixe ezartzen dute, besteak beste, AGk emandako ondoko epaiek: 1927ko urtarrilaren 12, 1928ko abenduaren 3, 1933ko ekainaren 19, 1966ko ekainaren 10 eta 1980ko ekainaren 12koek.

Azkenik, foru konpilazioek euren antolamendu juridikoen printzipio orokorrak aipatzen dituzte; izan ere, EKren 149.1.8 artikuluak eman die iturri-sistema berezia ezartzeko aukera (Konstituzioa aldarrikatu aurretik ere, horixe egin zuten Aragoiko, Nafarroako eta Kataluniako konpilazioek). Printzipioen bidez, konpilazioek antolamendu juridikoaren osotasuna lortu nahi dute, hau da, antolamendu juridikoak gai gehiago jorratu ahal izango ditu, eta Zuzenbide erkidea ordeztaileen hurrenkeran atzeratu egingo da. Izan ere, foru arauak ez du aipatzen beti printzipioen eginkizun interpretatzailea, ezpada printzipioak bete ditzakeen eginkizun guztiak, batzuetan «interpretatzaile eta integratzaile» gisa (esaterako, Katalunia eta Balear Uharteetan) eta, beste batzuetan, iturri ordeztaile moduan (Aragoi eta Nafarroan, adibidez). §17. LAN ARAZOEI BURUZKO NEGOZIAZIO KOLEKTIBOA 47. Hitzarmen kolektiboa, Zuzenbidearen iturri. Ezaugarriak eta iturri-sisteman duen maila Konstituzioaren 37.1 artikuluak ezartzen duenez, «legeak bermatuko du enpresaburu eta langileen ordezkarien artean lan arazoei buruz negoziazio kolektiboak egiteko eskubidea, bai eta hitzarmenen indar loteslea ere».

Langileen estatutuaren (martxoaren 10eko 8/1980 Legearen) 3. artikuluak lan harremanen iturritzat hartzen du hitzarmen kolektiboa, estatuaren lege eta erregelamenduen ostean. Estatutu beraren 82.3 artikuluak adierazten du langile eta enpresaburuen artean hitzarmen kolektiboek duten eragingarritasuna.

Legezko adierazpen horietatik abiatuta, badirudi antzinako eztabaida hau gaindituta dagoela: lan arazoei

buruzko hitzarmen kolektiboak Zuzenbidearen iturri diren ala ez, alegia. Aurretiazko legeriaren arabera, hitzarmen kolektiboak erregela edo manuak baziren ere, lege arruntaren eskuordetza bidez bakarrik eskuratzen zuten behartzeko indarra. Gaur egun, berriz, DÍEZPICAZOk esan duen moduan, lan arazoei buruzko negoziazioa konstituzioratu denetik, behartzeko indarra ez dio legeak ematen, Konstituzioak berak baino. KZren 37. artikuluaren arabera, legeak indar hori bermatu besterik ez du egiten; hori dela eta, lan arazoei buruzko negoziazio kolektibotik ateratako erregelak arau juridiko lokabeak dira, eta erregela horiek erregelamenduei nagusitu behar zaizkiela dirudi.

Konstituzio Auzitegiak ekainaren 27an emandako 73/1984 epaian dioenez, hitzarmen kolektiboa negoziazioaren ondorioa da, baina ez da kontratua, baizik eta «araua; izan ere, arau horren aplikazio esparruan daudenei lan baldintzak ezartzen dizkie, kontuan izan gabe sindikatuetako edota hitzarmena sinatu duten erakundeetako kide diren ala ez».

Apirilaren 30eko 58/1985 epaiak hauxe esan zuen arazoaren inguruan: «… antolamendu juridikoaren batasun printzipioa dela bide, hitzarmen kolektiboa Zuzenbidearen iturrietako bat da, eta horrek, beste ondorio batzuen artean, hauxe dakar: itundutako arauak bete behar du legeak ezarri duen Aginduzko zuzenbidea. Izan ere, arauen arteko hierarkian duen goragoko maila dela eta, legeak negoziazio kolektiboa muga dezake eta, era berean, gai jakin batzuk legeak berak arautu behar dituela agindu dezake, eta orduan gai horiek kontratazio kolektibotik kanpo geldituko dira. Bidezkoa ez dena, ordea… hauxe da: hitzarmen eta legearen arteko harremanak parekatzea arau eskuordetzaile eta eskuordetuaren artean daudenekin. Arazo hori konpontzeko ez dira azaldu behar arau mota bi horien artean dauden harremanak, bai, ordea, ondokoa: Konstituzioaren 37.1 artikuluak legeari «hitzarmenen indar loteslea» bermatzeko agindua ematen badio ere, horrek ez du esan nahi indar hori «ex lege» eratxikitzen denik. Alderantziz, indar hori Konstituzioak berak ematen die hitzarmenei. Beste era batera esateko, hitzarmenen izaera loteslea bermatzen du eta legegile arruntari izaera hori bermatzeko agindua ematen dio. Enpresaburuen eta langileen ordezkariek ahalmena dute, elkarrekin dituzten interesak negoziazio kolektibo bidez arautzeko; baina ahalmen hori ez datorkie legetik, alderantziz, berezkoa dute, eta Konstituzioan azaltzen da.

Konstituzioak indar lotesle hori bermatzeak, lehenengo eta behin, hitzarmen kolektiboei eragingarritasun juridikoa eratxikitzen die. Izan ere, eragingarritasun horren bidez, hitzarmenen eduki arauemailea gizabanakoen arteko lan harremanei gailentzen zaie, baldin eta hitzarmen horien aplikazio esparruetan badaude. Eta hori zuzenean gertatzen da, kontratuen teknika eta gizabanakoen borondateak kontuan izan gabe».

Azkenik, uztailaren 22ko 136/1987 epaiak hauxe adierazi zuen: eragingarritasun orokorra duen negoziazio kolektiboak zenbait muga eta legezko beharkizun bete behar ditu. Sortu ere, negoziazio horrek ondoreak sortzen ditu bere aplikazio esparruan dauden enpresaburu eta langile guztien artean, LEren 82.3 artikuluak ezartzen duenaren arabera. Artikulu horren mugapenak Konstituzioaren 37.1 artikuluan oinarritzen dira, azken horrek legearen esku uzten baitu lan arazoei buruzko negoziazio kolektiboa bermatzea.

BIBLIOGRAFIA Ikus bosgarren ikasgaian dagoena eta ondokoa: ALBALADEJO, M.: Derecho Civil, I1, 9. argitaraldia, Bartzelona, 1985; ARCE eta FLOREZ-VALDÉS: Los principios generales del derecho y su formulación constitucional, Madril, 1990; CADARSO PALAU: «Comentario al art. 1.4.», in Comentarios a la reforma del Código Civil,, Tecnos argitaletxea, I, Madril, 1977; CASTÁN, J.: Derecho Civil Español Común y foral, I1, 1. argitaraldia, ber. DE LOS MOZOS, Madril, 1975; DE CASTRO Y BRAVO: Derecho Civil de España, Parte General, I, 3. argitaraldia, Madril, 1955; DE DIEGO, F. C.: El uso, los usos sociales y los usos convencionales en el Código Civil español, Madril, 1920; DÍEZ-PICAZO, L.: Experiencias jurídicas y teoría del derecho, Madril, 1973; DÍEZ-PICAZO, L.: «Comentario al art. 1.3», in Comentarios a la reforma del Código Civil, Tecnos

argitaletxea, I, Madril, 1977; DÍEZ-PICAZO, L.: «Comentario al art. 1. CC», in Comentarios al Código Civil, Justizia Ministerioa, I, Madril, 1991; DÍEZ-PICAZO, L.: «La caracterización de la costumbre en el nuevo Título preliminar», in Ciclo de conferencias sobre el nuevo Título preliminar, Bartzelona, 1976; DÍEZ-PICAZO, L.: «Los principios generales del Derecho en el pensamiento de FEDERICO DE CASTRO», ADC, 1983, 1.263. orrialdea eta ondorengoak; DÍEZ-PICAZO JIMÉNEZ, L.M.: La derogación de las leyes, Madril, 1990; ESPIAU ESPIAU, S.: «La introducción de la costumbre en el Título preliminar en el Código Civil español de 1899», in Centenario del Código Civil, I, Madril, 1990; GARCÍA DE ENTERRÍA, E.: Reflexiones sobre la ley y los principios generales del Derecho, Madril, 1984; GARRIGUES, J.: «Los usos del comercio», RDP, 1944, 822. orrialdea eta ondorengoak; GONZÁLEZ TREVIJANO, P.J.: La costumbre en Derecho constitucional, Madril, 1989; GORDILLO CAÑAS, A.: «Ley, Principios generales y Constitución. Apuntes para una relectura desde la Constitución de la teoría de las fuentes del Derecho», ADC, 1988, 469. orrialdea eta ondorengoak; GORDILLO CAÑAS: «Comentarios a los arts. 1.3 y 1.4 CC», in Comentarios al Código Civil y Compilaciones forales, zuz.

M. ALBALADEJO eta S. DÍAZ ALABART, I1, 2. argitaraldia, Madril, 1992; JORDANO BAREA: «La interpretación de los contratos», in Libro homenaje a J. VALLET, I, Madril, 1988, 309. orrialdea eta ondorengoak; LACRUZ, J.L.: Elementos de Derecho Civil, ISarrera, J. DELGADOk berrikusi duen argitaraldi berria, Bartzelona, 1988; LASARTE, C.: Principios de Derecho Civil, I, Madril, 1992; LÓPEZ LÓPEZ, A.: «Comentario al art. 1.287 CC», in Comentarios al Código Civil y Compilaciones forales, zuz. M. ALBALADEJO, XVII2, Madril 1981; PÉREZ GONZÁLEZ Y ALGUER: Anotaciones a ENNECCERUSKIPPWOLFF, I1, Parte General, 2. argitaraldia, zuz. PUIG BRUTAU, Bartzelona, 1953; PONS GONZÁLEZ eta DEL ARCO TORRES: Título preliminar del Código Civil, Granada, 1990; SANCHO REBULLIDA, F.: «La costumbre», in Elementos de Derecho Civil, L. LACRUZ eta beste batzuk, aip., 182. or. eta ondorengoak.

Zortzigarren gaia JURISPRUDENTZIA Laburpena: §18. Jurisprudentzia Espainiako Konstituzioan eta Kode Zibilaren Atariko Tituluan.— 48.

Jurisprudentziaren kontzeptua.— 49. Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentzia: konstituziotasun kontrola eta legezkotasun kontrola.— §19. Auzitegi Gorenaren jurisprudentzia.— 50. «Legezko doktrina» kontzeptuaren eraketa eta deformazioa.— 51. Jurisprudentzia eta iturri-sistemaren garrantzia.— 52.

Jurisprudentzia eta doktrina. Erregistro eta Notariotzaren Zuzendaritza Nagusiaren ebazpenak.

§18. JURISPRUDENTZIA ESPAINIAKO KONSTITUZIOAN ETA KODE ZIBILAREN ATARIKO TITULUAN 48. Jurisprudentziaren kontzeptua

«Jurisprudentzia» adierazmoldea latinetik dator (iurisprudentia), eta gaur egun bi esanguratan erabiltzen da: batetik, «Zuzenbidearen jakintza»; eta, bestetik, «epaileen erabakiek eratorritako doktrina» (PUIG BRUTAU), hots, auzitegiek indarreko Zuzenbideari buruz egiten duten interpretazioa.

DE CASTROk azpimarratu zuenez, epaiketan emandako epaiak hainbat helburu betetzen ditu: batetik, gatazka pribatuak konpontzen ditu, bestetik, arazo berberaz alderdien arteko liskar berririk egotea saihestu eta egoera jakin batzuen izaera juridikoa zehazten du; eta, gainera, ereduzko balioa du, auzitegiaren eskuespena eta halako auzitegiak edo epaileak euskarritzat hartu duten erregela lotzen baitira.

Epailearen jardueran Zuzenbidea gauzatzeko bi une nagusi batzen dira: arauak interpretatu eta aplikatzea. Auziak erabakitzeko ohiko bideek dakartzate epaiketako eginerek interpretazio ospetsuaren garrantzia izatea, aurreikus daitekeena eta errepikatuaren balioa batzen baitira (DE CASTRO).

Bukatzeko, interpretazio oro gatazkak konpontzeko sistema zuzena izango da, hau da, «iustuma» zehaztea. Arauak iustum hori bilatu eta ikertzeko ereduak edo gidak dira (DÍEZPICAZO). Beraz, estatuak aukeratutako organoen erabakiek konponduko dituzte sortutako gatazkak. Aipatu ditugun erabaki horiei epai deritze. Epaia «nolako kasuari halako tratamendua eman behar zaiola» baieztatzea dela dio oraintsu aipatutako autoreak. Epaiak arauaren nolabaiteko antza du, epaian izan beharko litzatekeena adierazten delako, baina kasu jakin batera murriztuta, eta kasua interes gatazka baino ez da; horren ondorioz, epaian izan beharko litzatekeena adierazteak esan nahi du gatazka modu jakin batean konpondu behar dela edo horrela erabakitzea zuzena dela (DÍEZ-

PICAZO).

Ikuspuntu horretatik, jurisprudentzia «Zuzenbidearen iturria» izatera hurbiltzen da, arazoak konpontzeko ohiko bidea delako, arauak interpretatu eta aplikatuz.

Botere banaketan oinarritutako estatuaren antolaketan, Zuzenbidea interpretatu eta aplikatzeko eginbeharra ez dagokio modu esklusiboan botere bakar bati, izan ere, hiru botereek izango dute eginbehar hori: batetik, botere legegileak, berak gorpuzten duen gizarte taldearen uste, sineste eta balorazio sistema zehazten du; bestetik, botere betearazleak, legegileak formulatutako eredu zein irizpideen menpe bere funtzionarioen (horietako asko eta asko jurista izanik) lanaren bidez betetzen du eginbehar hori; eta, azkenik, botere judizialak liskarrak eta gatazkak konpontzeko eginbeharra du. Hala ere, botere judizialak behin betiko irizpena, hots, «epaitza» emateko eta hori betebetean eragingarria egiteko monopolioa du.

Esparru horretan murgiltzen da jurisprudentzia esangura hertsian; jurisprudentziaren jatorrizko ideia denboraren poderioz izaera galduz joan da ia desagertu arte, Zuzenbidearen jakintzarako zuen esangura hura galdu duelako. Estatuaren jurisdikzio organoek euren epaietan emandako baieztapen eta erabaki multzoa da jurisprudentzia.

Are gehiago: arrazoi historikoek eta legearen lehentasun printzipioak ezartzen duten koherentziak eratorri zuten gutxitze prozedura. Izan ere, prozedura horren arabera, bai eta Zuzenbide kodifikatuaren postulatuen arabera ere, jurisprudentzia hitzak bi adiera izan ditu; bata, Auzitegi Gorenaren epaietan agertzen den Zuzenbidea aplikatzeko irizpide bateratua; eta, bestea, Zuzenbidea aplikatzeko modu bateratua adierazten duen Auzitegi Gorenaren epai-multzoa. Halaber, auzitegien erabaki guztiei ez zaie indar bera eman araua ahalik eta zuzenen ulertzeko; nahiago izan da erabakiak bateratuta egotea, segurtasun handiagorako eta Zuzenbide positibo aplikatuaren irakaspenak ateratzeko, Zuzenbide positiboa egin zenean kontuan hartu zen errealitatera aplikatuta, ez, aldiz, legeak berak agertzen duen modu hutsean. Horretarako, Auzitegi bakar bati emango zaio eginkizun hori, eta beste auzitegien gainetik egongo da.

«Jurisprudentzia»ri buruzko KZren 1.6 art.ak adierazten duen iritzia hauxe dugu: «Jurisprudentziak antolamendu juridikoa osatuko du, Auzitegi Gorenak legea, ohitura eta zuzenbidearen printzipio orokorrak interpretatu nahiz aplikatzean behin eta berriro ezartzen duen doktrina erabiliz».

1978ko Konstituzioa indarrean jarri ondoren, gauzak aldatu direla esateko arrazoi asko daude.

Konstituzioak 161.1.a) art.an bakarrik erabiltzen du «jurisprudentzia» adierazpena: «Lege lerruna duen arau juridikoaren konstituzioaurkakotasun adierazpenak eragina izango du jurisprundentziak arau horri buruz egindako interpretazioan, hala ere, auzitegiek emandako epaiak edo epaiek ez dute gauza epaituaren balioa galduko».

Aitzitik, behin eta berriro aipatzen ditu «justizia» eta «Justizia Administrazioa» adierazpenak, eta 1.1 art.ak dio «antolamendu juridikoaren balio nagusia» dela. 117. art.ak dioenez, justizia herriari dario eta erregearen izenean botere judizialeko epaileek eta magistratuek administratzen dute «legearen agintepean bakarrik daudela». Halaber, 119. art.ak «justizia dohainik izango da, legeak horrela erabakitzen duenean» dio; 124. art.ak Fiskaltzari ematen dio «justiziaren akzioa» eragiteko eginkizuna eta abar.

Konstituzioak «jurisdikzio ahala» deritzonaren egikaritza aipatu ere egin du, hau da, kasuz kasu zuzena, hots, «ius dicere», dena adierazteko ahalmena; eta horri dagokionez hauxe dio 117.3 art.ak: «prozesu guztietan jurisdikzio ahala, epaituz eta epaiturikoa betearaziz, epaitegi eta auzitegien eskumenekoa da bakarrik». Artikulu hori titulu bereko beste artikulu batzuekin osatzen da, besteak beste, 118. art.arekin, epaile eta auzitegiek emandako epaiak eta gainerako ebazpenak betetzeko beharra ezartzen duenean. Era berean, artikulu hori lotu behar da 24. art.ak adierazitako epaile eta auzitegien «benetako babesa» eskuratzeko oinarrizko eskubidearekin ere, gai hori aztertzerakoan azalduko ditugun ezaugarriekin.

Botere Judizialaren Lege Organikoak (uztailaren 2ko 6/1986 LOk) Konstituzioak xedatutakoa garatzen du esanez jurisdikzio ahalaren egikaritza bakarrik dagokiela legeetan eta nazioarteko itunetan zehaztutako epaitegiei eta auzitegiei, epaituz eta epaiturikoa betearaziz; epaitegi eta auzitegiok bakarrik izango dute goian adierazitako eginkizuna, eta «legeak, edozein eskubide babesteko, esanbidez eratxikiko dizkien gainerakoak» (2. art.).

Hortaz, «jurisdikzio ahala», «epaitu» eta «epaiturikoa betearazi» adierazmolde eta «justizia»ri buruzko aipamenarekin, Konstituzioak kasuan kasuko Zuzenbidearen aplikazioa edo aplikazio modua adierazi nahi du antza: zuzena zer den eta hori betearazteko modua behin betiko finkatzeko.

Halaber, Konstituzioak berak Konstituzio Auzitegia sortzen du, eta eginbehar hauek esleitzen dizkio: lege lerruna duten arauak Konstituzioarekin bat datozen ala ez adieraztea; oinarrizko eskubide eta askatasunen azken babesa, babes errekurtsoaren bidez; eta estatuaren eta autonomia-erkidegoen eta azkeneko horien arteko eskumen gatazkak konpontzea (161, 53. art.ak eta abar). Konstituzio Auzitegiaren Lege Organikoak (urriaren 3ko 2/1979 LOk) Konstituzioa garatzen du, eta Auzitegiaren eskumenak finkatu eta zehazten ditu, Konstituzioak bere testuan aipatutakoak garatuz.

Eskumen horiek erabiltzerakoan, Konstituzio Auzitegiak doktrina eratzen du erabakien bidez; erabakiok ereduzko balioa dute, eta agertzen diren gatazka zehatzak konpontzeko berehala eta benetako eragina dute, lehen azaldu dugunez.

Bestalde, aurreko ikasgaietan ikusi eta geroago azpimarratuko dugunez, Konstituzio Auzitegiaren eginbeharra eta auzitegi arrunten eginkizuna, oinarrian, desberdinak dira; are gehiago, Konstituzio Auzitegia ez dago botere judizialaren barruan, eta, beraz, Konstituzio Auzitegi eta Auzitegi Gorenaren doktrinen artean nolabaiteko komunikazioa egon behar da.

Kontuan hartu beharra dago, Europako Ekonomia Erkidegoaren Auzitegiak Europako Erkidegoaren Zuzenbidea aplikatu eta interpretatzen duela, eta haren erabakiek Europako Erkidegoan integratutako estatuak lotzen dituztela. Izan ere, estatu horietako guztietako hiritarrengan zuzeneko eragina izango duen doktrina eratzen dute, EEE sortu zuen Itun Eratzailearen 164 eta ondorengo artikuluen arabera, 1986ko otsailaren 17ko Europako Agiri Bakunak aldarazia; Espainiak berretsi zuen azaroaren 26ko 4/1986 LOren bitartez.

Bukatzeko, oinarrizko askatasunak eta giza eskubideak babesteko Erromako 1950eko azaroaren 4ko Hitzarmena berrestean, Espainia Giza Eskubideak defendatzeko Europako Auzitegiaren eskumenen menpe geratzen da. Bada, EKren 10.2 art.ak dioenez, Konstituzioak ezarritako oinarrizko askatasunei eta eskubideei buruzko arauak «Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren eta Espainiak gai horiei buruz berretsi dituen nazioarteko itun eta akordioen arabera interpretatuko dira», beraz, argi dago Giza Eskubideak defendatzeko Europako Auzitegi horren ebazpenetan dagoen doktrinak Espainiako Zuzenbidean eragina duela; Auzitegi Gorenak eta Konstituzio Auzitegiak epai asko eta askotan doktrina hori erabili izan dute epai horien oinarri juridikoetan, zertarako eta Espainiako Konstituzioan jasotako oinarrizko eskubideak interpretatzeko.

Labur-zurrean, jurisprudentzia bakarra baino «jurisprudentziak» badirela esan daiteke lehen adierazitako esangura hertsian; horren arabera epaileen erabakiek eratorritako doktrina izango litzateke, eta doktrina horiek kontuan hartu behar dira KZren 1.6 art.ak aipatzen duen eginkizunerako, hots, «antolamendu juridikoa osatzeko».

Hala ere, geroago ikusiko dugunez, erabakien eginkizun eta balioa ezin dira maila berean jarri, nahiz eta Zuzenbidea interpretatu eta aplikatuko duenak auzitegi guztien epaiek eratortzen dituzten doktrinak kontuan hartu behar izan, Zuzenbidea aplikatzeko lanean.

49. Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentzia: konstituziotasun kontrola eta legezkotasun kontrola Konstituzio Auzitegiak, oinarrizko eskumenen bidez, lege lerruneko araua Konstituzioarekin bat datorren ala ez erabakitzean esku hartzen du (konstituziotasun-epaiketa, konstituzioaurkakotasun errekurtsoa), estatuaren eta autonomia-erkidegoen edo azken horien arteko gatazketan (eskumen gatazka), eta oinarrizko eskubide eta askatasun publikoen babesean (babes errekurtsoa). Esangura horretan, EKren 161. art., eta KALOren 27, 31, 41. eta ondorengo artikuluetan KAren eskumen esparrua zehazten da. Era berean, KALOren 1. art.ak honelaxe definitzen du auzitegi hori: «Konstituzioaren interpretatzaile gorena».

Konstituzioaurkakotasun errekurtsoan, lehen adierazi dugun legez, Konstituzio Auzitegiak du monopolioa: KAk bakarrik adieraz dezake lege lerruneko arauaren konstituzioaurkakotasuna. Auzitegi arruntek aplikatu behar dituzte lege lerruna duten arauak, nahiz eta konstituzioaurkakoak direla uste izan, baina ez da erregelamenduekin gauza bera gertatzen. Auzitegi arruntek konstituziotasun arazoa eragin dezakete gehienez jota, baina Konstituzio Auzitegiaren esku utziko dute arazoa (EKren 163. art., KALOren 35. art., BJLOren 5.2 eta 6. art.ak).

Konstituzio Auzitegiak lege lerruneko arauaren konstituzioaurkakotasuna adierazten duenean, epaiak erabateko ondoreak ditu hirugarrenentzat (EKren 164.1 art. eta KALOren 38.1 art.), botere publikoak lotzen ditu, eta ondore orokorrak sortzen ditu EAOn argitaratu zen datatik (KALOren 38.1 art.). Hortaz, kasu horretan, aurkaratutako manuak eta horri lotuta dauden gainerako manuak deuseztatzen dira (KALOren 39.1 art.). Halaber, konstituzioaurkakoa delako adierazpena duen lege lerruneko araua antolamendu juridikotik desagertzen da, bertan bera utzita eta ezabaturik geratzen da; hala ere, ondore hori ez da hedatzen gauza epaituaren indarra duen epai bidez bukaturiko prozesuetara, prozedura zehatzaileetan izan ezik (KALOren 40.1 art.).

Izan ere, Konstituzio Auzitegia legegintzan aritzen dela esan da eta ez jurisdikzio eginkizunetan edo auzitegi hori «legegile negatibo» gisa aritzen dela, bere epaiek indargabetu baititzakete botere legegileak onetsitako xedapenak. Horra hor, legea ez da aplikatzen kasuz kasu. Konstituzioaurkakotasun adierazpenak erga omnes eragina du, egintza legegilea dena, legearen eragin tipikoa baita, eta kasu horretan indargabetzea da

oinarria. Arestian aipatutako eragina heda daiteke alderdi positibora ere, manua deuseztatzeak araurik ez egotea baitakar; horren ondorioz, beste arau bat aplikatuko da, konstituzioaurkakoa delako adierazpen horren menpe dagoen manuak arautzen zituen harreman juridikoak xedatzeko, edo legea deuseztatzeak lege berria aldarrikatzea dakar, ezeztapenaren ondorioz aldarrikapena gauzatzen da eta.

Beste autore batzuen aburuz, Konstituzio Auzitegiak ez du ematen bete beharreko arau juridiko orokorrik, alderantziz, auzitegi horren epaien ondoreak, arauak egitekoak baino gehiago, interpretatzaileak dira.

Argi dagoena hauxe da: Konstituzioak indar juridiko nagusiagoa ematen die Konstituzio Auzitegiak emandako epaiei, bai konstituzioaurkakotasuna aldarrikatzen duenean, eta bai lege lerruna duen arauari buruz egon daitezkeen interpretazioetako bat baztertzen duenean (epai interpretatzaileak), baina gure ustez legegintza edo Zuzenbidea sortzeko benetako eginkizuna nabari daiteke konstituzioaurkakotasun adierazpenarekin bakarrik, arauaren deuseztasuna dakarrena; hala eta guztiz ere, Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentziak balio bideratzaile nagusia du, baina, PÉREZ TREMPSek esan eta CALVO VIDALek gogoratu duen legez, Konstituzio Auzitegiaren doktrinaren izaera lotesleak ez dakar auzitegi arruntak doktrina horri modu pasiboan lotuta egoterik.

Konstituzio Auzitegia legegile negatiboa da, eta konstituzioaurkakotasuna edo interpretazio jakin baten konstituzioaurkakotasuna adierazten duen epaiak legeak duen eragingarritasun bera du. Ez da gauza bera gertatzen, epai horrek konstituzio manu jakinak interpretatzen dituenean; kasu horretan, ez da konstituzio-araua epaitzen, eta epaiak gauza epaituaren indarrez lotzen du bakarrik auzian eztabaidatzen dena (DE OTTO).

Hori horrela dela, Konstituzioaren interpretatzaile gorenaren jarrera auzitegi arrunten prozedura-esparruan sartzen da, Konstituzio Auzitegiak egindako interpretazioari aginte eztabaidaezina emateaz gain. Hortaz, BJLOren 5.1 art.ak agintzen die epaile eta auzitegiei legeak eta erregelamenduak interpreta eta aplika ditzaten «konstituzio printzipio eta manuen arabera, Konstituzio Auzitegiak emandako ebazpenetatik ateratzen den interpretazioarekin bat etorriz…».

Xedapen hori aztertzean, VIVES ANTÓNek zioenez, manua modu honetara uler daiteke: Konstituzio Auzitegiaren doktrinak, hori adierazten duen ebazpen eta prozesu mota edozein izanda ere, epaileak eta auzitegiak lotzen zituela. Baina interpretazio horrek inkoherente eta konstituzioaurkako bihurtuko luke artikulua: Espainiako sistema legezkotasun printzipioan oinarritzen da eta aurrekariak lotesleak ez izate horretan datza, Konstituzioaren interpretazioa ezin da epaileak lotuko dituen aurrekari bihurtu, eta ezin uler daiteke Konstituzio Auzitegia «betiereko konstituziogilea» denik. Hortik ateratzen da epaileak lotzeko arauen zuzeneko iturria legea bakarrik dela, baina legea eta Konstituzio Auzitegiaren epaia parekatzen dira eskubidearen estimazio subjektibora mugatzen ez den heinean (EKren 164.1 art.), erga ommes eragingarritasuna baitu, baina eragingarritasun hori epaitzari dario, ez, ordea, epaiaren oinarriei.

Oraintsu aipatutako iritzia eztabaidagaia da. Adibidez, DE OTTOk dioenez, besteak beste, konstituzio jurisprudentzia auzitegi arruntei ezartzen zaie; beraren ustez, BJLOren 5.1 art.ak, arauen balioari dagokionez eta jurisdikzio arruntari begira, Konstituzio Auzitegiaren doktrina eta Konstituzio bera parekatzen ditu: «Konstituzioaren manu bati buruzko konstituzio jurisprudentzia dagonean, auzitegiek manua interpretatuko dute jurisprudentzia horren arabera».

Irizpide hori AGk martxoaren 9an emandako 39/1988 epaiak hartzen du: «Halere, Konstituzioak berak lotuko ditu botere publikoak, estatuaren jurisdikzio organoak, alegia; horren ondorioz, botereok kasuan aplika daitezkeen legezko arauak interpretatu beharko dituzte Konstituzioak xedatutakoaren arabera, gaur egun BJLOren 5. art.ak dioen moduan, interpretazio hori Konstituzio Auzitegiak prozesu

mota guztietan emandako ebazpenen irizpideekin bat etorriz egin behar da».

Gauzak horrela, Konstituzio Auzitegiaren eta auzitegi arrunten jurisprudentziaren artean osmosia gauzatzen da Espainiako Zuzenbidean.

Alde batetik, 161.1.a) art.ak «jurisprudentzia» aipatzen duenean auzitegi arruntena dela azpimarratu beharra dago; hots, lege lerruna duen arau juridikoaren konstituzioaurkakotasun adierazpenak eragina izango du jurisprudentziak arau horri buruz egindako interpretazioan, nolanahi ere, auzitegiek emandako epai edo epaiek ez dute gauza epaituaren balioa galduko.

Egia esateko, lehen aipatutako «jurisprudentzia» auzitegi arruntena baino ezin da izan eta, bereziki, horien artean jurisprudentziarik garrantzitsuena dena: Auzitegi Gorenarena, auzitegi arruntek legea aplikatu behar dutelako (EKren 117. art.); beraz, ezin da onartu arau horrek Konstituzio Auzitegiari berak bere doktrinaren konstituzioaurkakotasuna adierazteko aukera ematea.

«Eragina izatea» adierazmoldeak esan nahi du konstituzioaurkakotzat adierazi den araua interpretatu eta aplikatzean sortutako doktrinak jasango duela arau horrek jasandakoa, alegia: antolamendu juridikotik desagertzen da. Jardule juridikoek, geroan, ezin izango dute erabili doktrina hori interpretazio irizpide gisa, kasazio-errekurtsoaren euskarri gisa (PZLren 1692.4 art.), ezta eztabaidatzen den kasuari irtenbideren bat emateko irizpide gisa ere.

Beste aldetik, babes errekurtsoak erabakitzen dituzten epaiak daude. Errekurtso horrek hiritar guztiak defendatzen ditu Konstituzioaren 14.etik 29.erako artikuluek aitortutako eskubidean eta askatasunen hausteen aurka (BJLOren 41. art.). Kasu horietan, babes errekurtsoa epaileen edo auzitegien erabakian oinarritzen denean, epaiak demandatzailearen eskubideak eta askatasunak hautsi direnentz bakarrik zehaztuko du eta hauts daitekeen eskubidea edo askatasuna berrezarri edo babestu (BJLOren 54. art.).

Konstituzio Auzitegiaren epaiak, babesa ematen badu, ondoko adierazpen bat edo batzuk izango ditu (BJLOren 55. art.): a) Erabaki, egintza edo ebazpenaren deuseztasun adierazpena, baldin eta horiek babestutako eskubideak zein askatasunak erabat egikaritzea ezinezko egin bazuten; eta, hala denean, adierazpen horren ondoreen norainokoa zehaztuko da. b) Eskubide edo askatasun publikoak aintzat hartzea, Konstituzioak eurei aitortutako edukiarekin bat etorriz. c) Errekurtsogileari bere eskubidearen zein askatasunaren osotasuna berrezartzea, eta, hala denean, neurri egokiak hartuko dira eskubide edo askatasunei eusteko.

Babes kasuetan, konstituzio jurisprudentziaren balioa desberdina da, hor ez duelako ondore legegilerik; doktrina da. Konstituzio jurisprudentziak, eskuespen ukaezina izateaz gain, Konstituzio Auzitegia Konstituzioaren interpretatzaile gorena izatetik datorrena, eta kasu zehatzean balio erabakigarria izateaz gain, auzitegi arruntak lotu beharko ditu; epaiak eman ondoren, bertan jorratu den oinarrizko eskubidea zehaztu, xehetu edo finkatuko da Konstituzio Auzitegiak egindako irizpenaren arabera. Eta horren harira, hauxe dio BJLOren 55.1.b) art.ak: epaiak eskubide eta askatasun publikoaren ezarpenari buruzko iritzia eman ahal izango du, Konstituzioan adierazitako edukiarekin bat etorriz.

Hala eta guztiz, Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentziaren eta auzitegi arrunten jurisprudentziaren arteko harremanak sakonagoak dira BJLOren 5.4 art.ak ondokoa xedatu duenetik: legearen arabera, kasazio-errekurtsoa egin daitekeen edozein kasutan, errekurtso hori oinarritzeko nahiko izango da konstituzio manua urratu dela adieraztea, eta kasu horretan, errekurtsoa erabakitzeko eskumena Auzitegi Gorenari dagokio beti, errekurtsoaren gaiak, aplika daitekeen Zuzenbidea eta jurisdikzioa edozein izanda ere.

Arau horrek ez du kasazio-errekurtsoaren araubidea aldatzen eta azken finean badirudi esan nahi duela «auzitaratzen diren eztabaidak konpontzeko aplika daitezkeen antolamendu juridikoaren arauak urratzea» dela Konstituzioa urratzea (PZLren 1692.4 art.); bestalde, begibistakoa dena. Hala ere, DÍEZPICAZOk aipatu «desarmonia bikoitza» sortzen da: alde batetik, konstituzio manuak legeak duen lerrun bera duela dirudi. Bigarrenez, errekurtsoa jarri beharko da gatazka konpontzeko konstituzio manua zuzenean aplikatu behar zenean; ondorenez, konstituzio manuak zuzenean aplikatzeko aukera oinarrizko eskubideen gaian agertuko da gehienbat, eskubideok babesa eduki baitezakete legean garaturik ez daudenean. Beraz, kasazio-errekurtsoaren epaiak ez du ordeztuko babes errekurtsoa, alderantziz, epai horri babes errekurtsoa egin ahal izango zaio.

Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentziak oinarrizko bi balio izan ditzake: lege lerruneko arauaren konstituzioaurkakotasuna erabakitzen duen aldetik, legegintzako balioa izango da, hots, Zuzenbidearen iturria. Gainerakoari dagokionez, jurisprudentzia horri eratxiki behar zaio KZren 1.6 art.ak Auzitegi Gorenaren jurisprudentziari ematen dion balio bera, hau da, lotesle ez den balioa, antolamendu juridikoaren osagarria, ospe handiko doktrina gisa, horren eragina onartzearekin batera.

§19. AUZITEGI GORENAREN JURISPRUDENTZIA 50. «Legezko doktrina» kontzeptuaren eraketa eta deformazioa Kode Zibilaren 1.6 art.ak dioenez, jurisprudentziak antolamendu juridikoa osatuko du «Auzitegi Gorenak… behin eta berriz, ezartzen duen doktrinarekin», ikusi dugunez.

Hortaz, testu horrek, 1973–74an egindako atariko tituluaren eraldaketatik atera zenak, Auzitegi Gorenak denboran zehar ezarritako baldintzak aitortu zituen; baldintzon bidez, AGren «legezko doktrina» (PZLren antzinako 1691. art.ak adierazi zuena) kasazio-errekurtsoaren oinarri edo arrazoi gisa azaldu ahal izango da eragingarritasunez.

Lehen «legezko doktrina» deitu izan zena arau-haustearen ondoriozko kasazio-errekurtsoa gaur egun PZLren 1692.4 art.an oinarritu ahal da. Artikulu horretan adierazten da antolamendu juridikoaren arauak urratzea edo eztabaidak konpontzeko aplika litekeen jurisprudentzia. Arestian aipaturiko artikulua abuztuaren 6ko 34/1984 Legetik dator, eta apirilaren 30eko 10/1992 Legeak aldaketa txikiak egin dizkio. Hala eta guztiz ere, lehen aipatu dugun autoreak dioenez, urratutzat jotzen den jurisprudentziak (PZLren 1707. art.ak agintzen duen arabera, errekurtsoa egiteko idazkian aipatu behar dena) izan behar dituen betekizunak eta eraldaketa izan baino lehen legezko doktrina urratzeagatiko errekurtsoa egiten zenean Auzitegi Gorenak beharrezkotzat jotzen zituen betekizunak berberak dira.

Aurrerago aipatutako gaia zehazteko, kontuan hartu behar dugu gaur egungo kasazio-errekurtsoa, 1838ko azaroaren 4ko Errege Dekretu bidez Espainiako Zuzenbidean sartu zena, deuseztasun errekurtso gisa sartu zela, bai lege argi eta erabatekoaren aurkako epaien aurka, bai prozedura-legeak urratzearen kontra.

Errekurtso hori kasazio-errekurtso izenarekin agertzen zaigu dagoeneko 1852ko ekainaren 20ko Errege Dekretuan; 1855eko urtarrilaren 23ko Erregeagiriaren eta Prozedura Zibilaren 1855eko urriaren 4ko Legearen ostean ñabardurak izan zituen, eta Kasazio Zibilaren Aldaketari buruzko 1870eko ekainaren 18ko Behinbehineko Legetik eta 1878ko apirilaren 22ko Legetik aurrera aldarazi zen, aldarazpenon oinarriak Prozedura Zibilaren 1881eko Legean sartu ziren, abuztuaren 6ko 34/1884 Legeak aldarazi zuen horretan. Azken lege horrek «legezko doktrina»ri buruzko adierazpenaren ordez «jurisprudentzia» aipamena jarri zuen.

Legezko doktrina adierazpena lehen aipatutako 1838ko azaroaren 4ko Errege Dekretuan agertu zen lehenengo aldiz, eta hantxe «urratutako legea edo legezko doktrina» aipatu behar zela ezartzen zen, baina ez zen argitzen zertan zetzan «legezko doktrina». Izan ere, 1855eko Erregeagiriak xedatu zuen noiz zen bidezkoa kasazio-errekurtsoa egitea: «Indietan indarrean dagoen esanbidezko legea edo, legerik egon ezean, auzitegien jurisprudentziak emandako legezko doktrina urratzeagatik» Auzitegi Gorenak berak legezko doktrinaren kontzeptua eraiki eta zehaztu egin du, eta, nolabait esateko, mugatu ere egin du, ondoz ondoko epaietan, batez ere, kasazio-errekurtsoa egiteko arrazoiak; horrela ezabatu dira zenbait manuk, PZLren 1729.10. art. adibidez, eratortzen zituen desberdintasunak, jurisprudentzia eta legezko doktrinaren artean. Prozesu oso hori bukatzean, «legezko doktrina» «legeari zuzenean darion» doktrina da, behin eta berriz Auzitegi Gorenak ezarri duena ebazpen berdinberdinetan, arau juridiko positiboak aplikatu eta integratzean hain zuzen. «Legezko doktrina», gaur egun «jurisprudentzia» deiturikoa gauzatzeko, hauxe dugu beharrezko: a) Auzitegi Gorenak emandako erabakietan agertzea, noiz eta Zuzenbidearen edukiari buruzko arazoengatiko kasazio-errekurtsoak ebazten dituenean. Arlo zibilean, eta ondore horietarako, ez da jurisprudentzia izango: Auzitegi Gorenaren azpian dauden beste auzitegien erabakiak, Auzitegi Gorenaren zigor-arloko, administrazioarekiko auzibideen arloko eta lan arloko salen erabakiak, ezta prozesuko arauen interpretazio eta norainokoaren gaineko erabakiak ere. b) Jurisprudentzia agertu behar da, behin eta berriz errepikatu diren erabereko erabakietan. Beraz, bi

epai edo gehiagotan egon behar da (besteak beste, AGk emandako 1986ko otsailaren 14an, 1989ko abenduaren 5ean eta 1990eko uztailaren 4an emandako epaiak). c) Epaiaren atal xedatzailean edo epaitzaren oinarri juridikoetan (ratio decidendi) barneraturik egon behar da, eta ez gainerako azalpenak emateko argudioetan edo epaiaren bazterreko zehaztasunean (obiter dicta). d) Ebatzitako kasuen artean, oinarrizko antzekotasuna egon behar da, hau da, ebazpenean adierazten diren beste epaiek ebatzitako kasuaren zein kasuen eta auzitan dagoen egitatearen artean, eta ebazpenean aipatzen den doktrinak edo jurisprudentziak aztertzen dituzten arau juridikoen eta kasazio-errekurtsoa eragin duen kasuari aplika dakizkiokeen arauen artean.

Goian aipatutako ideietan oinarritu da jurisprudentziaren kontzeptu hertsia. Auzitegi Gorenak bere ebazpenetan formulatu egin ditu ideia horiek, eta beraiek Prozedura Zibilaren Legeak nagusiarazi ditu 1984ko eraldaketaren ostean. Autore askoren ustetan, jurisprudentzia benetako Zuzenbidearen iturri da, batez ere, gatazkak konpontzeko eskuespen eta eragingarritasun praktikoari esker izan duen eraginaren ondorioz.

Espainiako estatuaren antolaketaren ondorioz, hots, «naziokotasun eta Espainia osatzen duten herrialde»en autonomia-sistemaren ondorioz (EKren 2. art.), hauxe du xedaturik Konstituzioaren 152.II. artikuluak: «autonomia-erkidegoen lurralde esparruan, antolaketa judizialaren gailurra Auzitegi Nagusia izango da, Auzitegi Gorenari dagokion jurisdikzioaren kalterik gabe». BJLOren (abenduaren 28ko 7/1988 LOk aldarazitako uztailaren 2ko 6/1985 LOren) 73.1 art.ak bai Auzitegi Nagusiaren Zibil eta Zigor Arloko Salari, bai Arlo zibileko Salari hauxe eratxikitzen die: «autonomia-erkidegoan egoitza duten arlo zibileko jurisdikzio organoen ebazpenen kontra legeak ezarritako kasazio-errekurtsoaren gaineko eskumena, baldin eta Zuzenbide zibilari, autonomia-erkidegoaren Foru zuzenbide edo Zuzenbide bereziari buruzko arauak urratze horretan oinarritzen bada, eta autonomia-estatutu egokiak eratxikipen hori jasotzen badu». Hortxe aipatutako Salak berrikuspeneko errekurtso bereziaren gaineko eskumena du, lehen azaldutako baldintzak betetzen badira, hau da, Foru Zuzenbide zibila edo Zuzenbide berezia egotea eta autonomia-estatutuak eskumen hori eratxikitzea.

Ondoko autonomia-erkidegoek eskumen hori dute: Euskal Autonomia Erkidegoa (EHAEren 14.1.a art.), Nafarroa (bere estatutuaren 61.1.a art.), Katalunia (KatAEren 20.1.a art.), Galizia (GalAEren 22.1.a art.), Murtzia [bere estatutuaren 35.1.a) art.

«Murtziako Ohiturazko zuzenbidearen gaiei buruzko kasazio eta berrikuspeneko errekurtsoak» adierazten dituena], Valentziako Erkidegoa [ValAEren 40.1.a art.)

«Valentziako Zuzenbide zibilaren gaiei buruzko kasazio eta berrikuspeneko errekurtsoak»], Aragoi (ArAEren 29.1.a art.), Extremadura (bere estatutuaren 45.1.a art.ak: «Extremadurako Foru zuzenbidearen gaiei buruzko kasazio eta berrikuspeneko errekurtsoak» adierazten ditu) eta Balear Uharteak (BUAEren 49.1.a art.).

Beraz, auzitegi nagusien salek ere kasazio-errekurtsoen gaineko eskumena izango dute, kasazio-errekurtsoa, legezkotasuna kontrolatzeko ohiko tresna gisa ulerturik.

Prozedura Zibilaren apirilaren 30eko 10/1992 Legearen 1729.etik 1732.erako artikuluek adierazten dituzte auzitegi gorenen eskumenak, noiz eta Foru zuzenbide zibil bereziaren arauak hausten direnean edo aldi berean Zuzenbide zibil erkidearen eta erkidegoen Foru zuzenbide zibil edo zuzenbide bereziaren arauak urratzen direnean; bi kasuetan autonomia-erkidegoaren auzitegi nagusiari dagokio eskumena. Aitzitik, errekurtsoa oinarritzen bada konstituzio manua urratze horretan (BJLOren 5.4 art.), eskumena Auzitegi Gorenarena izango da. PZLk, lehen aipatutako 1982ko Legearen ostean, 1686. art.an eskumen biak xedatu zituen.

Bukatzeko, kasazio-errekurtsoa jurisprudentziaren urratzean (PZLren 1692.4. art.) oinarri badaiteke, justizia auzitegi nagusietan egin daitekeen errekurtsoa auzitegi horien jurisprudentzian ere oinarri daiteke; PZLren 1729. art.ak dioenez, auzitegi horiei

eratxikitako eskumena «kasazio-errekurtsoari buruzko aurreko arauen arabera erabiliko da… eta arau horiek Auzitegi Gorenaren Arlo Zibileko Sala aipatzen dutenean, Auzitegi Nagusiaren Zibil eta Zigor Arloko Sala ere aipatzen dutela ulertu beharko da».

Beraz, PZLren 1730, 1732 eta baterako artikuluek xedaturik dutenez, hori auzitegi nagusiek kasazioan emandako erabakietatik datorren jurisprudentzia da, baina ez bakarrik Foru zuzenbidearen arloan, ezpada Zuzenbide erkidean ere; kasazio-errekurtsoa oinarritzen bada Zuzenbide zibil erkidea eta Foru zuzenbide zibila edo Zuzenbide berezia aldi berean urratzean, orduan autonomia-erkidegoaren auzitegi nagusiak izango du eskumena, arazo hori ebazteko.

Egineginean ere, «epaitegi eta auzitegiek antolamendu juridikoari buruz egindako interpretazioak batzeko lanak», Auzitegi Gorenari atxikitzen zitzaiona «legezkotasun printzipioaren eta Botere judizialaren jarduna bateratuaren babesle gorenaren izaerarekin» (abenduaren 28ko 38/1988 Legearen Hitzaurrea, auzitegi eta epaitegien eskumen esparru eta antolakuntzari buruzkoa), zailtasun handiak izango ditu.

51. Jurisprudentzia eta iturri-sistemaren garrantzia Auzitegien erabakiek eta bereziki Auzitegi Gorenak emandakoek (Zuzenbide zibilaren arloan, lehenengo Salarenak) lehenengo eta behin interpretatzeko eginkizuna dute: epaiak zehazten ditu legezko manuaren adierazpen anbiguo, ilun edo nahaspilatsuaren esanahia eta norainokoa. Bigarrenez, interpretazio integratzailea egiteko beharra, koherentzia sistematikoak eta manuaren inguruabar historikoen aldaketak behar dituzten aldaerak eta ñabardurak sartzen baititu epaiak, nahiz eta arauetan zuzenean ez agertu. Hirugarrenez, auzitegien erabakiek ere Zuzenbidearen printzipio orokorren dekantazio eta aplikazio gisa balio dute: gizartearen uste, sinesmen edota bertan nagusitu diren iritziek sortu dituzte printzipio horiek, baina jurisprudentziak berak nagusiarazi, ezarri edo finkatu ditu.

Interpretatzeko irizpideak eskuespena du, eta arauaren esanahia eta norainokoa adierazten ditu. Horrez gain, auzian azaltzen den gatazka zehatzak erabakitzen ditu, «gauza epaitu»aren indarra lortuz (1251. art.) eta gatazka horren inguruan auzi berbera berriro hastea saihestuz (1252. art.). Bada, jakina da Auzitegi Gorenak ez duela sortzen arau orokorrik, kasuankasuan aplikatzeko arauak baino.

Esangura horretan, ezin da onartu jurisprudentzia Zuzenbidearen iturri denik, eta Konstituzioak horixe dio orain. EKren 117.3 art.ak epaitegi eta auzitegiei eratxikitzen die «jurisdikzio ahala», «epaitu eta epaiturikoa betearaztea» dagokiela ezarriz. Eta manu berberaren 4. zenbakiak ondokoa dio: epaitegi eta auzitegiek «aurreko tartekaduran adierazitako eginkizunak (zehaztu direnak) bakarrik beteko dituzte, baita legeak, edozein eskubideren bermetan, beren beregi eratxiki dizkienak ere».

Nahiz eta doktrinarik ospetsuenak kontrakoa esan, ulertzen dugu jurisprudentziaren eginkizuna ez dela arauemailea. Epaile eta magistratuak Legearen agintearen menpe daude (EKren 117.1 art.) eta Herri Administrazio osoa, horren barruan Justizia Administrazioa egonik, «lege eta Zuzenbide»aren menpe geratzen da betebetean (EKren 103.1 art.).

KZren 1.6 art.ak gauza bera adierazten du: jurisprudentzia ez da iturri eta, izatez, ez da agertzen KZren 1.1 artikuluaren iturri-zerrendan; hala ere, antolamendu juridikoa osatu eta integratzen du. Hau da, jurisprudentziak arauen esanahia eta norainokoa azaltzen ditu; eta arauok ondorioztatzen dute kasu zehatzean aplikatzeko erregela; halaber, jurisprudentziak geroan erabiliko diren ereduak eta irizpideak agertzen ditu, horiek adierazten dituzten epaietan erabakitako antzeko gatazkak konpontzeko aplikatu dira irizpideak.

Beste alde batetik, EKren 117.1 art.ak badirudi debekatzen diela epaileei Zuzenbidea egitea, eta Botere judiziala, botere publiko gisa, «konstituzio eta gainerako antolamendu juridiko»aren menpe dago, EKren 9.1 art.ak dioenez.

52. Jurisprudentzia eta doktrina. Erregistro eta Notariotzaren Zuzendaritza Nagusiaren ebazpenak DE CASTROren ustetan, «legegileak erkidegoaren antolaketaren oinarri nagusiak ezartzen ditu, epaileak kasu zehatzei buruz erabakitzen du, teorikoak, berriz, lehenengoari eta besteari, hots, juristei eta jurista ez direnei, errealitate juridikoaren ikuspegi orokorra eman beharko die justiziaren, politikaren eta teknikaren arloko konplexutasuna kontuan hartuta».

Juristek, inoren gain lokabeak, ospe handikoak eta Zuzenbidearen ikertzaile arduratsuak izanik, auctoritasa lor dezakete, hau da, juristen iritziek, ikertzen dituzten kasuetan, aplika daitekeen arau multzo edo Zuzenbidearen arabera ematen duten konponbidea egokiena delako probabilitate sendoa izango dute.

Juristek erakunde juridikoak sortu eta itxuratu beharra dute, gizarte bizitzaren gatazkak eta arazoak azaldu, argitu eta sistematizatuz. Horregatik, Zuzenbidearen iturriak osatu eta, batez ere, herriaren bizitza eraentzen duen arautegiari balio sistematikoa eman diezaiokete. Legegintza prestatzen dute, legeen muga eta biderapen egokiak zehazten dituzte, edo legezko xedapenek euren helburuak zehatzmehatz lortzeko bidea erakusten dute. Hala ere, eginkizun horiekin ez da sortzen Zuzenbidearen iturririk.

Erregistro eta Notariotzaren Zuzendaritza Nagusiaren ebazpen, erabaki edo doktrinak nagusitzen dira juristen artean, batez ere, aurreko horiek informazio iturri gisa duten eskuespen, dentsitate eta egokitasunagatik. Ez dira, ordea, kasazio-errekurtsoa oinarritzeko jurisprudentzia (AGk emandako 1956ko abenduaren 28ko, 1957ko urtarrilaren 30eko, 1987ko apirilaren 2ko epaiak eta abar), baina administrazio-zentro horretako doktrinak berebiziko auctoritas du eta kasuaren konponbidea atzematen du, probabilitate handiarekin.

Goian aipatutako Zuzendaritza Nagusi horrek Jabetzaren Erregistroari dagozkion gaiak jorratzen ditu gehienbat (HEren 438. art.), eta, besteak beste, erregistratzaileak tituluak aztertu ondoren egindako kalifikazioen aurkako gobernu errekurtsoak ebatzi, eta Hipoteka Legearen eta horren Erregelamenduaren oinarri eta betearazpenaren inguruan funtzionario horiek dituzten zalantzak argitu, betiere, horretarako Justizia Ministroaren xedapen orokorrik beharrezkoa ez denean (Hipotekari buruzko Legearen 260.3 art.).

BIBLIOGRAFIA ABRIL CAMPOY, J. M. eta AMAT LLARI, «La casación civil ante el Tribunal Superior de Justicia de Cataluña», ADC, 1996; ALBALADEJO, M.: «La jurisprudencia», RDP, 54. zk., 1970, ALMAGRO, J. (P. SAAVEDRAren lankidetzarekin). Justicia constitucional, Valentzia, 1989, BASSOLS COMA M.: Código de los Estatutos de Autonomía de las Comunidades Autónomas, Madril, 1983; BOCANEGRA SIERRA, R.: El valor de las sentencias del Tribunal Constitucional, Madril, 1982; CALAMANDREI, P.: La casssazione civile, I, Torin, 1920; CALVO VIDAL, F.: La jurisprudencia ¿fuente del Derecho?, Valladolid, 1992; CASTÁN, J.: La formulación judicial del Derecho, 2. argitaraldia, Madril, 1934; COCA PAYERAS, M.: La doctrina legal,, Bartzelona, 1980; DE CASTRO, F.: Derecho civil en España, I, 3. argitaraldia, Madril, 1955, DE DIEGO, F. C.: Fuentes del Derecho Civil español, Madril, 1922; DÍEZ-PICAZO, L.: Experiencias jurídicas y teoría del Derecho, Bartzelona, 1973; DÍEZ-PICAZO, L.: «Constitución, Ley y Juez», REDC, 15. zk., 1985; DÍEZ-PICAZO, L.: «Comentario al artículo 1.6 CC», in Comentarios a las reformas del CC, Tecnos argitaletxea, Madril, 1977; DÍEZ-PICAZO, L.: «Comentario al art. 1.6 CC», in Comentario al Código Civil, Justizia Ministerioa, I, Madril, 1991; DÍEZ-PICAZO eta GULLÓN: Sistema de Derecho Civil, I, 7. argitaraldia, Madril, 1989; DOMÍNGUEZ RODRIGO, L.M.: Significado normativo de la jurisprudencia ¿Ciencia del Derecho o decisión judicial?, Madril, 1984; ELIZALDE Y AYMERICH, P.: «El Tribunal Constitucional y la jurisprudencia», ADC, XXXIV2, 1981, 227. or. eta ondorengoak; GARCÍA DE ENTERRÍA, E.: La Constitución como norma jurídica y el Tribunal Constitucional, 3. argitaraldia, Madril, 1985; GÓNZALEZ PÉREZ, J.: Derecho Procesal constitucional, Madril, 1980; LACRUZ, J. M.: Elementos de Derecho civil, I1, argitaraldi berria, zuz. J. DELGADO, Bartzelona, 1988; LALAGUNA DOMÍNGUEZ, E.: Jurisprudencia y fuentes del Derecho, Iruñea, 1969, LALAGUNA DOMÍNGUEZ, E.: «Comentario a los arts. 1.6 y 1.7 CC», in Comentarios al Código civil y Compilaciones Forales, zuz. M. ALBALADEJO eta S. DÍEZ ALABART, I1, 2. argitaraldia, Madril, 1992; LÓPEZ GUERRA, L.: «El Tribunal Constitucional y el principio “stare decisis”», in El Tribunal Constitucional, II, IEF, Madril, 1981; OTTO, I. DE: Derecho constitucional. Sistema de fuentes, 2. argitaraldia, Bartzelona, 1988; PÉREZ TREMPS, P. Tribunal Constitucional y poder judicial, Madril, 1985; PRIETO CASTRO, L.: Derecho Procesal Civil, I, Madril, 1973; PUIG BRUTAU, J.: La jurisprudencia como fuente del Derecho, Bartzelona, s.g.; RUBIO LLORENTE, F.: «La jurisdicción constitucional como forma de creación del Derecho», REDC, 1988; SÁNCHEZ ROMÁN, F.: Estudios de Derecho civil, I, 2. argitaraldia, Madril, 1899; SATTA, S.: «Corte di Cassazione», Sarrera, in ENC. DIRITTO, X, 1962, 797. or. eta ondorengoak; VEGA BENAYAS, C.: «La doctrina de las fuentes del Derecho en el nuevo Título Preliminar del Código Civil (arts. 1 y 2)», in Libro homenaje a ROCA SASTRE, I, Madril, 1976, VIVES ANTÓN, T.: «Tribunales de justicia y jurisprudencia constitucional», in Poder Judicial, 2. zk., 1986; ZZ.AA (LORCA NAVARRETE eta beste batzuk): La casación foral y regional, Madril, 1993.

ARAUEN INTERPRETAZIO ETA APLIKAZIOA Bederatzigarren gaia ARAUAK APLIKATZEA (I). INTERPRETAZIOA Laburpena: §20. Arauak aplikatzea, orokorrean. 53. Zuzenbidea aplikatzean agertzen diren arazorik garrantzitsuenak.— 54. Zuzenbidea aplikatzeko modu desberdinak.— 55. Zuzenbidea aplikatzeko «urrats logikoak»: A) Silogismoa; B) Egitatea; C) Aplika daitekeen araua bilatu eta aukeratzea; D) Subsuntzioa; E) Ondorio juridikoa zehaztea.— §21. Arauak interpretatzea. 56. Interpretatzeko beharra: A) Interpretazioaren esanahia; B) Interpretazioaren beharrizana. «In claris non fit interpretatio»; C) Interpretazioari buruzko arauak.— 57. Interpretazioaren egitura: A) Interpretatzailea; B) Objektua; C) Helburua edo emaitza; D) Interpretatzeko tresnak.— 58. Interpretatzeko «elementu» edo irizpideak: A) Hitzez-hitzezko esangura; B) Irizpide historikoa; C) Elementu sistematikoa; D) Erregela logikoak; E) Elementu teleologikoa; F) Elementu soziologikoa.— 59. Interpretazioaren emaitza.

§20. ARAUAK APLIKATZEA, OROKORREAN 53. Zuzenbidea aplikatzean agertzen diren arazorik garrantzitsuenak Aurreko gaietan ikasi dugun iturri-sistemak ezarri edo eman dituen arau juridikoen eginkizuna da gizarte elkarbizitza antolatzea; hortaz, esan dezakegu, arau juridikoen helburua eta esangura ez direla arauon formulazioan edo ezarpenean agortzen. Izan ere, helburu horiek betetzen dira, arauak aplikatzen direnean bakarrik, indarreko gida-lerro gisa ezarriz, gizartearen kideak bideratzeko eta gizarte elkarbizitzan sortutako gatazkak konpontzeko. Azalpen hori kontuan hartuta, arauak benetan aplikatu eta betetzen direnean bakarrik izango dira eragingarriak, eta horrela antolamendu juridikoaren eginkizuna beteko da. Formulatutako Zuzenbidea eragingarria izateko eman behar den urratsa aztertuko dugu gai honetan.

Bada, formulatutako Zuzenbideak ez du berezko indarrik. Indar hori lortuko du Zuzenbideak, arauen menpe dagoen gizarte errealitateari arauok aplikatzera bideratuta dauden eragiketa multzo edo prozeduren bidez; horrela, arauen mundu idealaren eta gizarte errealitatearen arteko muga gaindituko da. Horrez gain, muga hori gainditzea ez da batere erraza, eta prozedura luze eta gogorraren bidez lortu beharko da.

Prozedura horren zailtasunak bi inguruabarrek dakartzate: lehenengoa, modu orokorrean formulatutako arau juridikoak (batez ere, arauen artetik arau nagusia, hots, legez adierazitako araua) eta bigarrena, gizarte errealitate zehatzak (interes gatazkak eta horietan parte hartzen dutenak). Egineginean ere, arauak aplikatzeko kontuan hartu behar diren elementuak (arauak eta egitateak) sakonean aztertu behar dira: egitateak modu nahasian azaltzen dira, eta nahaste horretatik juridikoki garrantzitsuak diren osagaiak bakarrik hartu behar dira kontuan; arauen multzoak ere edozein motatako arauek osatzen dituzte, bada, multzo horietatik aukeratu beharko dira kasuari egokitzen zaizkion arauak, eta, horrez gain, arauon esangura eta norainokoa zehaztu behar dira.

Izatez, Zuzenbidea orokorrean adierazitako xedapen edo proposamen juridikoen multzoa da, batez ere, legeetan adierazten den Zuzenbidea (Espainiakoa bezalako antolamendu juridikoetan ugari eta garrantzitsuena); xedapen horien orokortasunak eragina du batetik, «egitezko kasua» eratzen duten portaeren edo gertaeren deskripzio idealean, eta bestetik, kasua gauzatzerakoan antolamendu juridikoak eratxikitzen dituen ondorio juridikoak zehaztean. Horrez gain, adierazburu diren xedapen edo proposamen horiek, gehienetan, «moldatu» behar dira, «araua» identifikatzeko. Izan ere, legeak osatzen dituzten adierazburuek (artikuluek, batez ere), ez dute araua zuzenean adierazten, hortaz, arau hori moldatu beharko da, zenbait adierazburutan oinarrituz.

Beste alde batetik, Zuzenbidea guztiz zabal eta konplexua da, eta gizarte garrantzia duten egitate

gehienak arautzera bideratuta dago. Hori horrela dela, interpretatzaileak duen lehenengo arazoa berari azaldu zaizkion egitateei aplikatzeko arauak zehaztea izango da. Horretarako, interpretatzaileak berari azaldu zaion egitatea izango du hasieran, eta egitate horretan oinarrituta identifikatu beharko ditu egitate horri aplika dakizkiokeen xedapenak. Geroago, identifikatu diren xedapenetan jasotzen diren arau juridikoak moldatu beharko ditu, eta, azkenik, arau horien esangura zehaztu beharko du. Izan ere, esangura hori zehazteko arauen egitezko kasua zein den jakin beharko du, eta horrela erabakiko du ea egitezko kasu horrek azaldu zaion egitatearekin bat egiten duen, eta, hala bada, zehaztuko du egitezko kasuari dagozkion ondore juridikoek zelako norainokoa izango duten.

54. Zuzenbidea aplikatzeko modu desberdinak Goian azaldu dugun prozedura da gutxi gorabehera Zuzenbidea aplikatzeko bete behar den prozedura, Zuzenbidearen osagai orokorrak aplikatzeko behintzat, ez, ordea, Zuzenbidearen ordena aplikatzeko. Bada, Zuzenbidea modu desberdinetan eta helburu desberdinekin aplikatzen da; adibidez, ez da berdina aurretiaz gertatu diren egitateei araua aplikatzea eta egitateren bat betetzea, egitate horri aplikatuko zaizkion arauak zeintzuk diren jakinez; ez eta sortutako gatazkari konponbidea ematea eta arauek ematen dituzten bideetatik harremanak bideratzea; ezta araua indarrez aplikatzea eta helburu jakinak lortzeko egon daitezkeen jardunbideei buruz aholkuak ematea ere. Izan ere, Zuzenbidea aplikatuko duten subjektuen ikuspuntua ere guztiz desberdina da. Gehienetan, Zuzenbideak agindutakoa berez betetzen da, inongo adituren esku-hartzerik gabe. Hala ere, lanbide juridiko askok aholkularitzan eta subjektuen portaeren aurreneurrizko kontrolgintzan dihardute. Azken buruan, botere publikoek, Zuzenbidea aplikatzen dutenean, batez ere, gatazkak eta uziak konpondu nahi dituzte, arauek emandako irizpideen arabera; eta arauak betearaztea nahitaez ezar dezakete.

Izatez, araua aplikatzeko ikuspuntu ugari egoteak aldaketak sortzen ditu lehen azaldutako prozeduran.

Hala eta guztiz ere, prozedura hori epailearen ikuspuntutik bideratu ohi da. Bada, epaileak Zuzenbidea aplikatzerakoan prozeduraren eginkizun antolatzailea, arauemailea eta hertsagarria gauzatzen dira, eta, gainera, Zuzenbidearekin bat datorren ondorio bakarra eman behar du epaileak: epaileak ezin du zalantzarik izan, epaileak eman behar duelako arauarekin bat datorren epaitza zehatza, eta, horretarako, azaldu zaion kasurako arauak duen esanahi egoki juridiko bakarra bilatu behar du. Aholkulari juridikoak, epailearekin alderatuz gero, askozaz askatasun handiagoarekin dihardu: arauek izan ditzaketen interpretazioak kontuan hartuz, ondorioa lortzeko zenbait bide daudela adieraz dezake; abokatu defentsariak, bezeroaren arrazoiei eusteko, bezeroarentzat onuragarriak diren interpretazioak bultzatu behar ditu, kaltegarriak direnak alboratuz eta abar.

Labur-zurrean, lehen adierazitako arauak aplikatzeko prozedura epaileak beteko du. Hau da, epaile ez diren aplikatzaileek modu desberdinean jardungo dute, baina modu horrek antza izango du, epaileak beteko duen prozedurarekin. Hala ere, modu desberdin hori egokitu beharko da hurrengo atalean azalduko dugunarekin.

55. Zuzenbidea aplikatzeko ÂŤurrats logikoakÂť A) Silogismoa Zuzenbidea aplikatzeko prozedura egitura logikoen araberakoa da, hots, aipatutako prozedura horrek silogismoaren egitura har dezake, eta, Larenzek dioenez, honela adieraz daiteke: silogismoak bi premisa (nagusia eta txikia) eta horien konklusioa ditu. Bada, premisa nagusia kasuan aplika daitekeen araua da, eta arau horrek bi osagai ditu, alegia, egitezko kasua (EK) eta ondorio juridikoa (O), bigarrena lehenengoaren ondorio izanik (EK O). Silogismoaren premisa txikiak dakar kasu zehatza (K) egitezko kasuan (EK) deskribaturik dagoen egiaztatzea (K=EK). Silogismoaren azken osagaia konklusioa da, eta horretan adieraziko da kasua arauaren menpe dagoela eta, horren ondorioz, kasuak izan behar duela arauak adierazten duen ondorio juridikoa (K O). Labur esanda: EK O K = EK K O

Goian azaldutako silogismoa adibide batean adieraziko dugu: KZren 109. art.aren lehenengo zatiaren arabera, semealabatasunak deiturak erabakitzen ditu (artikulu horrek dioenez, lehenengoa aitarena eta bigarrena amarena) eta hori izango da premisa nagusia.

Beraz, arauaren egitezko kasua semealabatasuna da, gizonaren eta emakumearen seme edo alaba izatea, alegia; eta arauaren ondorio juridikoa guraso horien semeak edo alabak lehen aipatu dugun moduan deiturak jasotzea da. Premisa nagusi horretatik abiatuz, kasu zehatza azter dezakegu: haurra jaio da, beraren aita eta ama legez aitortuak izan dira; baina Erregistro Zibilean inskribatzeko orduan abizenak jartzeko arazoa sortzen da. Erregistroaren arduradunak egiaztatu beharko du haurra guraso horien semea edo alaba den ala ez legearen arabera. Hori horrela izanik, premisa txikiena betetzen da, egitatea egitezko kasuan sartzen delako. Horren ondorioz, konklusio moduan arduradunak gurasoen abizen zehatzak ezarriko dizkio haurrari, eta Erregistroan inskribatuko ditu.

Arrazoitzeko modu hori dator, bai kontinenteko kultura juridikotik, bai epailearen erabakitzeko ahalmenarekiko mesfidantzatik. Epaileak epaitza eman behar du beti, arauak lehendik zehaztutako irizpidearekin bat etorriz (ikus KZren 1.7 art. in fine); bada, epailea, Frantziako iraultzaileek esan ohi zuten moduan, «legearen ahoa» baino ez da izango, eta epaileen oinarrizko lana «egokitzeko» epaia ematea da, eta hori goian azaldutako silogismoaren premisa txikiena izango da. Egokitze horren bidez, epaileak egiaztatu beharko du ea azaldu zaion egitatea arauaren egitezko kasuaren barruan sartuta edo «subsumituta» dagoen. Hori dela eta «subsuntzioa» da epaileak Zuzenbidea aplikatzerakoan duen oinarrizko eginkizuna.

Hori errealitatea ulertzeko modu sinplista eta ez-zuzena da. Alde batetik, egitateak modu nahasian gauzatzen dira, eta egitate horiek epaitzeko arrazionalizazio prozedura jasan behar dute egitateok.

Arrazionalizazioak dakar irizpide hautatzaileak erabiltzeko beharra, egitateon inguruan erabakitzeko zerk duen garrantzia eta zerk ez. Beste alde batetik, aplika daitekeen arauaren adierazpidea zehatza edo zehaztugabea izan daiteke, errealitatera hobeto edo txartoago egokituta egon daiteke edo zehaztu ezin daitezkeen kontzeptu abstraktuak izan ditzake, eta horrek guztiak araua bera balioesteko beharra ekarriko luke. Bada, arrazoitzeko modu hori hala izango da, baldin eta adierazpide argi eta zuzena duen arau zehatza badago. Izan ere, gerta daiteke, xedapen juridikoen akatsen ondorioz (hutsuneak, antinomiak eta abar) aplikatzeko araurik ez egotea, eta kasu horietan Zuzenbidearen aplikatzaileak araua moldatu behar izango du. Labur esateko, hainbeste zehaztugabetasun dagoenez, epaileak aurretik ezarritako urrats logikoen bidez jardun beharrean, epaileak kontzepturantz hurbilduz dihardu «taxutuz», eta eginkizun horretan garrantzi handia izango du gauzatutako egitateari buruzko kontsiderazioak.

B) Egitatea Egitatea benetako bizitzaren gertaera da, arauak aplikatzen dituenari aurkezten zaion «jazokuntza», alegia. Aipatutako gertaera hori Zuzenbidearen aplikatzaileak atzeman behar du, eta atzematearekin batera jazokuntza mailakatu eta juridikoki garrantzia duten osagaiak sailkatzen dira. Egineginean ere, Zuzenbidea aplikatzen duenak Zuzenbidea jakin behar du; Zuzenbidea badagoela eta ziurra dela jakin ez ezik (horretarako, prozedura osoa behar da, eta horietan sarritan pauso asko eman behar da, esaterako, auzibide zibilean bete behar den froga-prozedura), Zuzenbidea ikuspuntu juridikotik ere aztertu behar du; horrela, aplikatzaileak Zuzenbidea jakiteko kontzeptu eta kategoria batzuk erabiliko ditu, eta, horien bidez eta gertaeren osagai juridiko garrantzitsuenetan oinarrituz, gertaerok identifikatu ahal izango ditu arauetan hipotesi legez adierazten direnekin. Era berean, kultura juridikoaren atal diren kontzeptu eta kategoria horiek arauetan oinarrituta edo arauen bidez egindako lanaren ondorio dira. Hortaz, Zuzenbidearen aplikatzaileak, kategoria juridiko horiek erabiliz, arauak edo arau multzoa aukeratuko ditu benetako egitateari aplikatzeko. Hortaz, bi subjekturen arteko borrokari buruz, Zuzenbidearen aplikatzaileak jakin beharko du ea borroka benetan gertatu zen; zein inguruabarretan; alderdi batek bestearen kontra zirikatzerik egin zuenentz; kaleko istiluren batekin batera gertatu bazen; erasotuak bere burua defendatu bazuen eta defendatzekotan erasoaren gogortasunaren arabera arrazoizko bideak erabili zituenentz eta abar. Bada, jurista ez den edozeinentzat zehaztasun horiek ez dute garrantzi handirik; juristak, ordea, jakin behar du ñabardura horiek berebiziko garrantzia dutela, erasoaren kalifikazio juridikoa guztiz desberdina izango delako zehaztasunok kontuan hartuta edo gogoan hartzen ez badira.

Egineginean ere, egitateen «sailkapen zehatza» gauzatzen da. Sailkapen hori Zuzenbidearen jakite horretan oinarritzen da; eta sailkapen horrekin batera Zuzenbidearen aplikatzaileari adierazi zaion errealitatea kategoria juridiko batean sartzen da. Kategoria batean sartzeak arau multzo bat sailkatzea dakar, lehenengo hurbilketan kasuari aplikatu ahal izango zaion arau multzoa, hain zuzen.

C) Aplika daitekeen araua bilatu eta aukeratzea Egitatea gertatu dela egiaztatu eta batera (esan denaren arabera) edo egiaztatu ondoren, Zuzenbidearen aplikatzaileak aukeratu beharko ditu kasuari aplika dakizkiokeen arau edo arauak.

Horretarako, aplikatzaileak Zuzenbidea jakin behar du. Horixe gertatzen da, bereziki, epaileek Zuzenbidea aplikatzen dutenean; geroago adieraziko denez, «iura novit curia» erregela aplikatzen da, hots, epaileek Zuzenbidea jakiten dute.

Hala eta guztiz ere, Zuzenbidea osoosorik jakitea ezinezkoa da, zergatik eta antolamendu juridiko modernoek euren konplexutasunagatik giza portaera asko arautzen dituztelako, eta antolamendu juridiko horien arau zehatzak etengabe aldatzen direlako. Izan ere, jurista oinarritu behar da mota desberdinetako arau multzoa den antolamendu juridikoan, eta, horretarako, kontzeptuez eta xedapenen arteko harreman sistematikoaz baliatu behar da. Egineginean ere, arauen nahastea egituratu eta sistematizatzen duten kontzeptuok antolamendu juridikoaren barrenetik «mugitzeko» gida-lerroak dira, eta horiek aplikatzailea bideratuko dute aplika litezkeen arauetara edo arau multzora.

Bada, gida-lerroez (kontzeptu juridikoak adierazten dituzten arauen edukiek osatutako aurkibide gisa) baliatzeko beharrak ekartzen dio juristari kontzeptu juridikoak (euren formulazio teorikoa eta betetzen dituzten eginkizunak) jakiteko beharra; horren ondorioz, antolamendu juridikoaren arau guztien eduki osoa jakiteko beharra kentzen zaio juristari, beste arrazoi batzuen artean, ezinezkoa delako. Gainera horrekin, Kirchmannen kritika errazak ez du indarrik izango; autore horren ustetan, legegileak arauaren bi hitz aldatuz gero, liburu juridiko multzo osoak baliorik gabe geratuko lirateke. Hezkuntza juridikoa, nola edo hala, giza harremanak arautzen dituzten arauak non aurkitu behar diren ikastea da, eta horretarako ezinbestekoa da mendeetan zehar landu izan diren eta esperientziak sendotu dituen kontzeptuak erabiltzea.

Egitatea formalizatutako kategoria prototipikoa denean (esaterako, borondatez gauza bat diru kopuru baten truk aldatzeak gogora ekartzen du KZren 1445. art.aren salerosketari buruzko kontzeptuaren legezko definizioa, eta egitatea salerosketa gisa kalifikatzea ahalbidetzen du), aplikatu behar den araua aurkitzea erraza da. Egitatea konplexua denean, eta arauetan formalizatutako (edo onartu ohi den doktrinak formalizatu izan dituen) kategoriei egokitzen ez zaienean modu zehatz batean, egitate hori kalifikatzea zail egiten da; hori dela eta, Zuzenbidearen aplikatzaileek bizitza errealaren egitatea zatitu ohi dute azpiosagaietan, eta azpiosagaiok Zuzenbidearen aplikatzaileek jakiten dituzten kategorietan sartzen dira, eta azken horiek araututa daude [adibide gisa «leasing»a dugu, hots, erosteko aukera ematen duen errentamendua; nahiz eta kontzeptu horretan bi kategoria edo kalifikazio desberdin agertu (salerosketa eta errentamendua) euren artean osagarriak dira].

Hala eta guztiz ere, gerta daiteke Zuzenbidearen aplikatzaileak kasuari aplikatzeko araurik ez aurkitzea. Hala, bada, antolamendu juridikoak bideak ematen ditu kasuari aplikatzeko araua «moldatu» edo «birmolda»tzeko, arau hori antolamendu juridikoan egon badago, baina ez dago modu esplizituan adierazita. Oraintsu aipatutako lana «integrazioa» omen da eta hurrengo gaian azalduko da.

D) Subsuntzioa Orain arte deskribatutako lanak dautza non eta arau abstraktuan, hots, silogismoaren premisa nagusiaren (EK O) identifikazioan, baina ez da oinarririk gabeko identifikazioa izango, alderantziz, kasuak emandako egitezko datuetan oinarrituta dago. Horren ondoren egiaztatu beharra dago (hurrenkera logikoan, ez, ordea, hurrenkera kronologikoan) ea kasuaren egitatea (K) arauaren egitezko kasuan (EK) sartu edo subsumitzen den, araua kasu zehatzean aplika daitekeen ala ez erabakitzeko. Horretarako, egitatea —garrantzirik gabeko osagaiak alboratu ostean— zehatz identifikatu ondoren, arauaren egitezko kasua zehaztu beharko da. Izan ere, arauaren esangura zehaztera bideratuta dagoen lan hori «interpretazioa» da, eta hurrengo idazpuruan azalduko dugu. Interpretazioaren ondorioz egitezko kasua modu zehatzean adieraztea lortzen badugu, ikusi beharko dugu ea aztertutako egitate zehatza egitezko kasuan sartzen den ala ez.

Egineginean ere, lan horrek zailtasunak izango ditu, balio unibertsala duen erregela logikoen menpe egoteko. Arean bere, hizkuntzaren baliabideak erabiliz, arauak modu desberdinetan adieraz daitezke; deskripzioak oso zehatzak edo errealistak izan daitezke, edo, bestela, deskripzio horiek ezartzen dute aurretik zehaztuta ez dauden tasunak edo magnitudeak daudenentz aztertzeko beharra, eta interpretatzaileak berak balioetsi beharko ditu horiek. Izatez, egon daitezkeen aukera guztiak modu zehatzean agertzea ezinezkoa da. Adibide moduan, Larenzekin bat eginik, esan dezakegu arauek kasu askotan aipatzen dituztela esperientziaren bidez zehaztu daitezkeen tasunak (kasurako, presazko beharrizanaren nozioa: hori beharrezkoa da legedekretuak emateko; edo ezkontideak bere kabuz ondasun

erkideei buruz administrazio-egintza bereziak burutzea ahalbidetzen du presazko beharrizanak, KZren 1386. artikuluak adierazten duen moduan). Sarritan, arauek balioei buruzko kontzeptuak erabiltzen dituzte, adibidez, moraltasunik eza, zabarkeria, zintzotasuna eta abar aipatzen direnean. Izan ere, eragotzi nahi bada Zuzenbidearen aplikatzailearen subjektibismorik sutsuena bide horretatik agertzea, hots, aplikatzaileak berak dituen balio pertsonaletan oinarrituta erabakiak eman ahal izatea, orduan esan behar dugu lehen aipatutako balio horiek ulertzeko gizartean dauden eta bertan onartu diren balioetara jo behar dugula (adibidez, KZren 7.1 art.ak agintzen duen «onustea», eskubideak egikaritzerakoan muga eta betekizun gisa, gizarte etikari buruzko irizpideak baino ez dira; ikus lan honen Zati Orokorreko 105. zk.).

E) Ondorio juridikoa zehaztea Lehen adierazi dugun moduan, silogismoaren konklusioa da aztertutako kasuari arauaren ondorio juridikoa aplikatzea, baldin eta egitatea egitezko kasuan subsumitzeko modurik badago. Izatez, arauek ezarritako ondorio juridiko nagusiak kasu zehatzean zeintzuk diren erabakitzea ere interpretazio lana da; bada, arauek hobeto edo txartoago adieraziko dituzte ondorio juridiko horiek, kontzeptu abstraktuak erabiliko dituzte, eta kontzeptu horiek esperientziak eratorritako datu zein iritzien bidez integratu edo kasuan zehaztu beharko dira eta abar. Ez da harritzekoa ondorio juridikoa zehazteko lana aplikatzailearen arrazoizko irizpidepean egotea. Horixe gertatzen da zigorrak zehazteko sisteman; izan ere, sistema horrek ahala eratxikitzen dio epaileari, delitu zehatz bat egiteak dakarren askatasuna kentzeak zenbat egunetan iraungo duen zehatz finkatzeko (legeak epaileari ematen dion epe mugaren tartean). §21. ARAUAK INTERPRETATZEA 56. Interpretatzeko beharra A) Interpretazioaren esanahia Aurrerago adierazi denez, Zuzenbidea aplikatzeko prozeduran arakatu eta zehaztu beharko da kasuari aplikatuko zaizkion arau juridikoen esangura ere. Proposamen juridikoen arauzko esangura zehazteko lan horri interpretazio deritzo. Izan ere, arauak adierazteko erabili diren zeinuak interpretatuko dira, arauon esangura zehazteko. Zeinu horiek hitzak dira beti, arauzko aginduak hitzez bakarrik adierazi ahal direlako; dena dela, arauzko adierazburuen finkotasun maila desberdina izan daiteke, interpretatzen diren arauen mota edo izaeraren arabera: ez dira gauza bera legezko arauaren testu «sakralizatua» eta ohiturazko arauaren edo Zuzenbidearen printzipio orokorren adierazpena.

Arauak hitzez adierazi behar direnez, ez da harritzekoa interpretazio juridikoak hizkuntz eta literatur analisien antza izatea.

B) Interpretazioaren beharrizana. «In claris non fit interpretatio» Hasteko, esan behar dugu arauzko adierazburu guztiak interpretatu behar direla, horixe baita adierazburuak ulertzeko eta, ulertuak izan badira, adierazburuok aplikatzeko ezinbesteko bidea. Hori ikusita, antzinako esaera aurki dezakegu jurisprudentzian: «in claris non fit interpretatio»; eta, hitzez hitz, hauxe esanahi du: arauaren terminoak argiak direnean, interpretatzea ez da beharrezkoa.

Lehen aipatutako esaeraren esangura historikoa denboran zehar aldatuz joan da: kodegintza baino lehen, «lex» zegoen lekuetan (lex hori Europako erresumetan era desberdinean jaso zen Justinianok bildutako Erromako Zuzenbidea zen bai eta Errege Zuzenbidea ere), «lex» hori aplikatu behar zen «interpretatio»ra jo barik (interpretatioa eratzen zuten Aro Modernoan zehar epaitegietan aipa zitezkeen egileen doktrinak eta auzitegien beraien erabakiek). Kodegintzaren ostean, «interpretatio» terminoaren esanahia bilakatuz joan zen gaur egungo esangurara hurbilduz (legezko testuen esangura zehaztu eta eratxikitzea, oinarrian), bada, interpretatioaren esangura aldatu zen.

Hala ere, erregela hori zehaztugabea da gaurko esanguran: arauzko xedapenaren hitzez-hitzezko esangura zehaztu beharko da gutxienez, eta horrek interpretatzeko beharra dakar. Horrez gainera, ikusi dugunez, araua ez da literatur testu hutsa, portaerak arautzera bideratuta dagoen gida-lerroa baino, hortaz, ezinbestekoa da arauaren «ratio» edo helburua zehaztea, arauak agintzen duenaren norainokoa modu zehatzean jakiteko. Izatez, arauek ezartzen dute, hau da, aurretiaz ematen dute, geroari begira, errealitate zehatzean arauok aplikatzeko bidea; horregatik, ohikoa da ezarpen horiek akatsak izatea eta, horren ondorioz, arauak aplikatzerakoan euren edukia osatu behar izatea, legearen helburu diren ondorioak

lortzeko. Beraz, interpretazioa beharrezkoa da beti.

Aurrean aipatutako esaerak eragozten du interpretatzerakoan gehiegikeriak egotea. Egineginean ere, gehiegikerion bidez legezko testuaren esanahia modu ez-zuzenean interpreta daiteke (auzian, adibidez), eta horrela esan daiteke, legeak zerbait agintzen duela, nahiz eta hori legeak dioenaren kontrakoa izan.

Azken finean, interpretazioaren oinarrizko muga adierazi beharra dago aurrerago adierazi duguna eragozteko: interpretatu behar den arauaren testuak interpretatzailea mugatzen du, eta horrela saihesten da Zuzenbidea aplikatzen duenak bere erara interpretatzea.

C) Interpretazioari buruzko arauak Goian esandakoaren harira, sarritan antolamendu juridikoek interpretatzailearen jarduera arautzen dute interpretatzaileak nahierakeriaz aritzea eragozteko, eta, horretarako, interpretazioa nola egin behar den adierazten dute. Horixe bera egiten du Espainiako antolamendu juridikoak: KZren 3.1 art.ak interpretatzeko irizpideak ematen ditu; era berean, Lurralde zuzenbideek ere (Foru zuzenbideek edo Zuzenbide bereziek, konstituzio terminologiaren arabera) interpretazioari buruzko arauak dituzte. Hala ere, KZren arau eta lurralde legeriaren arauen esangura desberdina da neurri batean. KZren 3.1 art.ak interpretatzaileak erabili behar dituen irizpideak ezartzen ditu orokorrean, bai Kodea bera interpretatzeko, bai Espainiako antolamendu juridikoa interpretatzeko, Konstituzioa barne. Egineginean ere, lurralde legeria zibilek bat egiten dute adieraztean, legeria horietako manuak (manu horiek bakarrik, ez, ordea, autonomia-erkidegoen gainerako arauak) ohitura juridikoaren arabera interpretatu behar direla (BUZZKren 1.2 art., EHFZLren 1.1 art., KatZZKren 1.2 art., GalZZKren 2.2 art. eta NFZZKren 1. legea).

Bada, horixe da KZren 3.1 art.ak adierazten dituen interpretatzeko irizpideetako bat, aurrekari historikoak hain zuzen. Hori horrela dela, kontuan hartu behar da «arau juridikoak aplikatzeari buruzko erregelak» estatuari erreserbatutako gai direla «betiere»; hortaz, autonomia-erkidegoek ezin izango dute gai hori bereganatu.

Interpretatzailearen askatasuna itxuraz murrizten duten arauak egotea ez da Espainiako Zuzenbidearen akatsa. Izan ere, Austria, Italia, Txile, Portugal edo Suitzan ere, interpretatzailearen jarduera arautzen da zabalera handi edo txikiagoarekin. Baina beste sistema batzuek (19731974ko KZren atariko titulua eraldatu arte Espainian zegoen sistemaren antzera), ez dute horretaz ezer aipatzen. Hori dela eta, interpretazioari buruzko arauen norainokoaren inguruan zalantzak sortzen dira. Espainiako iritzirik hedatuenaren arabera, KZren 3.1 art.ak ez du interpretatzailearen ohiko askatasunik murrizten, eta artikulu horrek zentzarazteko balioa bakarrik izango du. Azken finean, lehen aipatutako artikulu horrek zerrendatzen ditu irizpide batzuk bakarrik, eta irizpide horiek KZren atariko titulua eraldatu aurretik doktrinak eta jurisprudentziak aipatu zituzten interpretatzeko irizpideak dira. Horren ondorioz, interpretazioaren arloa eraberritzeko KZren 3.1 art.aren eragingarritasuna eskasa da; askoz jota, elementu edo irizpide soziologikoaren esanbidezko aipamena azpimarratu beharko genuke. Irizpide horren garrantzia adierazi izan zuen aurretiaz doktrinak, bai eta jurisprudentziak ere.

KZren 3.1 art.aren garrantzi eskasaren adierazle gisa, esan behar dugu ezin direla epaiak ezeztatu lehen aipatutako arau abstraktua egoki ez aplikatzeagatik. Izan ere, epaia ezeztatu ahal izango da, baldin eta modu ez-zuzenean interpretatzeagatik berezko manua urratu bada.

Interpretazioari buruzko arauen garrantzi eskasaren salbuespena, ordea, BJLOren 5.1 art. da. Artikulu horren arabera, Konstituzioaren lehentasunaren ondorioz, «epaileek eta auzitegiek… lege zein erregelamenduak interpretatu eta aplikatuko dituzte, Konstituzio Auzitegiak emandako ebazpenetatik ateratzen den interpretazioaren arabera». Bada, interpretazioaren arloan arau horrek duen eragingarritasunak dakar, batetik, Konstituzioaren lehentasuna onartzea, hau da, antolamendu juridiko osoa Konstituzioaren arabera interpretatu beharra; eta, bestetik, Konstituzio Auzitegiaren nagusitasuna sendotzea Konstituzioaren interpretatzaile goren legez. Izatez, KAren nagusitasuna KALOren 1.1 art.an dago jasota, eta nagusitasun horrek dakar KAk Konstituzioari buruz egindako interpretazioaren menpe botere judiziala jartzea. Horrek guztiak dakar interpretazioaren ikuspuntutik, interpretazio sistematikorako Konstituzioa jartzea antolamendu juridikoaren goi mailan; formaren ikuspuntutik, Konstituzioaren arauzkotasun eta lerrun hierarkiko nagusia azpimarratzea; eta, azkenik, ikuspuntu materialetik, Konstituzioan nagusiarazitako balio eta printzipioek Zuzenbidearen printzipio orokor gisa jardutea.

Printzipio horiek, antolamendu juridikoaren beste arauen oinarri izateaz gain, eragingarritasun indartua dute, printzipio orokorrak ez ezik, konstituzio printzipioak direlako.

Interpretatzaileek interpretatzerakoan duten askatasuna ezin da nahierakeria bihurtu, interpretatzaile horiek epaileak edo gainerako botere publikoak badira. Horixe adierazten dute EKren 9. artikuluko 1. eta 3. paragrafoek botere publikoentzat. Paragrafo horiek ezartzen dute, batetik, botere publikoen mendetasuna antolamendu juridikoarekiko, eta, bestetik, nahierakeriaren interdikzioa. EKren 103. art.ak ezartzen die herri-administrazioei modu zehatzean «lege eta zuzenbidearekiko erabateko mendetasunez»

jarduteko beharra, eta, azkenik, EKren 120.3 art.ak ezartzen du botere judizialaren organoek emandako ebazpenak ziodunak izateko beharra.

Espainiako antolamendu juridikoak bi bide ematen ditu, beste helburuen artean, lehen azaldu dugun epaile eta auzitegien nahierakeria eragozteko. Bide horietatik, lehenengoa, kasazio-errekurtsoa da, eta, bigarrena, epaileek legea aplikatzen dutenean berdintasun printzipioak jarduteko beharrari buruz KAk eman duen teoria.

57. Interpretazioaren egitura A) Interpretatzailea Zuzenbidearen aplikatzaileak, edonor izanik ere, arauak aplikatzen dituenean arauok interpretatu behar ditu. Hala eta guztiz ere, interpretazioak desberdindu behar dira, arauak nork interpretatzen dituen kontuan hartuz. Horren harira, bereizten da lehenengoz interpretazio kautoa; izatez, interpretazio hori arauaren egileak egindako interpretazioa da. Adibidez, Parlamentuak legeari buruz egindako interpretazioa; administrazio-organoren batek egindako interpretazioa berak emandako erregelamenduari buruz eta abar. Interpretazio kautoaren beste adibide bat KZren 346.2 art. dugu, Kodeak ÂŤhigigarriakÂť adierazpena jasotzen du zenbait ataletan, eta artikulu horrek adierazpen horren esanahia argitzen du.

Era berean, esan ohi da, nahiz eta era desegokian egin, interpretazio kauto direla arauaren egilearen azpiko organoek egindako argibidezko xedapenak ere. Horiek sarritan agertzen dira zerga arloan, eta ohikoak izaten dira, orobat, ENZNk bere eskumenen arloan emandako ebazpen edo zirkularrak argitzeko.

Bada, argibidezko xedapenek euren lerrunaren araberako eragingarritasuna izango dute. Hori horrela dela, gehienetan Administrazioaren barne xedapenak izango dira argibidezko xedapen horiek, eta xedapenon eragingarritasunak lotuko ditu xedapen horien egilearen azpiko organoak bakarrik. Beraz, kasu horietan interpretazioa kautoa dela esan beharrean, egokiagoa da interpretazioa ofiziala dela esatea.

Bigarrenez, ohiko interpretazioa dugu (lat. ÂŤusus foriÂť). Interpretazio hori auzitegiek egiten duten interpretazioa da. Horrek garrantzi handia du, eta, KAk interpretazio hori egiten badu kasazio-errekurtsoei ematen dizkion ebazpenetan eta KAk behin eta berriz interpretazio bera errepikatzen badu, orduan interpretazio hori KZren 1.6 art.ak aipatzen duen jurisprudentziaren atala izango da.

Interpretazio moten artean, hirugarrenez, kautelazko jurisprudentzia bereiz dezakegu. Hori Zuzenbideko adituek euren lanbidean dihardutenean egindako interpretazioa da. Izan ere, kautelazko interpretazioaren helburua geroan gerta daitezkeen gatazkak aurretiaz saihestea da, eta, horretarako, Zuzenbideko adituek euren bezeroei aholkurik onenak ematen dizkiete, adibidez, kontratua egiterakoan.

Azkenik, doktrinaren interpretazioa dugu. Interpretazio mota hori doktrina juridikoak egiten du, eta haren helburua arauen analisi, jakite eta sistematizazioa ikuspuntu teorikotik hobetzea da. Bada, doktrinaren interpretazioek zeharkako garrantzi handia dute, zergatik eta doktrinak aztertutako obren bidez jurista praktikoak hezi egiten direlako. Hala ere, doktrinaren interpretazioek ez dute izango eragingarritasun lotesle zuzenekorik gaur egun, beste garai batzuetan gertatu ez zen bezala. Izan ere, garai horietan autore batzuen doktrina erabil eta aplika zitekeen auzitegietan modu zuzenean.

B) Objektua Izatez, interpretazioaren objektua, hau da, interpretatzen den hori, kasuan aplika daitezkeen arau juridikoetan jasotako arauzko proposamen edo proposamenak dira. Izan ere, interpretatu arauzko proposamen edo xedapenak interpretatzen dira, eta arauzko xedapenok arauaren agindua adierazten dute zeinuen bidez. Hitzak dira arauak adierazteko bideak, baina hitzok sarritan ez dira agertzen. Hori dela eta, aplika daitezkeen arauen arteko bereizketa egin behar da.

Interpretatu beharreko objektua legezko xedapenak badira, interpretazioa egingo da literatur testuen gainean, zergatik eta literatur testuak xedapen mota horiek adierazteko bide direlako. Horrez gain, literatur testu horiek sakralizatuta daude eta modu ofizialean argitaratzen dira, Zuzenbidea ziurra delako printzipioaren eta segurtasun juridikoaren ondorioz. Egineginean ere, legegilearen agindua modu egokienean adieraziko duen literatur adierazpidea lortzera bideratuta dago Parlamentuaren lana.

Horregatik, legezko xedapenek inprimatzean jasan dituzten errakuntzak ere zuzendu egiten dira. Hortaz, interpretatzen dena legezko testua da eta testu horren ezaugarri berezien ondorioz, testuak berak interpretazioari mugak ezartzen dizkio, geroago adieraziko dugunez.

Bestalde, ohiturazko arauak interpretatu behar badira, interpretatzaileak gehienetan ez du testurik izango. Hala ere, ohiturazko arauak adierazten duen testuren bat egon daiteke, baldin eta onartutako usadio edo ohituren bildumak egin badira edo ohitura horiek behin eta berriz aitortu ondoren

jurisprudentziak adierazi izan baditu. Izan ere, usadioak eta ohiturak testuetan adierazita egon arren, adierazteko bide horrek ez du garrantzirik, euren edukiak baino. Hortaz, kasu horietan oinarrizko arazoa beste bat izango da: hasteko, ohiturazko araua zein den zehaztu beharko da, ohiturak izan behar dituen betekizunen arabera; eta betekizun horien artean, KZren 1.4 art.ak ezartzen du ohitura izatea auzitegietan frogatu behar dela. Bada, ohitura zehaztuz gero, ohituraren itxuraketa interpretatu beharko da.

Azken buruan, Zuzenbidearen printzipio orokorrak ditugu, eta horiez esan ohi da ez direla interpretatzen, adierazi baizik. Izan ere, Zuzenbidearen printzipio orokorrak ez badira legez formulatu, oso zail egiten da horiek bilatu eta modu zuzenean adieraztea. Baina Zuzenbidearen printzipio orokorrak adierazi badira, printzipiook interpretatu beharko dira, kasu zehatzari aplikatzen zaizkionean. Egineginean ere, printzipio horiek interpretatzaileak berak «bilatu» eta adierazten dituenez, kasu zehatzei aplikatzeko modu egokian adieraziko ditu. Hortaz, ez dago hasierako adierazpen eta geroko interpretaziorik, baizik eta interpretazioa adierazpenarekin batera egiten da.

Laburbilduz, esan dezakegu interpretazioari buruzko doktrina oinarritzen dela legezko xedapenen interpretazioan. Izan ere, xedapen horiek testu ofizialen bidez adierazten dira, eta testu hori izango da interpretazioa egiteko oinarria.

C) Helburua edo emaitza Izatez, arau juridikoak adierazten dituzten zeinuen esanahia zein den jakitea da interpretazioaren helburua. Hortaz, interpretatzen diren arauen norainokoa zein den jakitea da helburu hori. Izatez, arau juridikoek edo aztertutako xedapenek duten arauzko agindua zehaztera bideratuta dago interpretazioa.

Interpretazioaren inguruan sortutako arazo nagusia interpretatzaileak zer lortu behar duen finkatu gabe egotea da, teorian behintzat. Eta horri buruz bi jarrera desberdin agertu dira: ulerkera subjektibista eta objektibista.

Izan ere, nahiz eta goian aipatutako jarrerak desberdinak izan, jarrera biek onartzen dute arau juridikoa agindua dela, esangura zabalean bederen. Izatez, agindu orok erabakia dakar, eta erabakiok borondatezko egintzak dira. Hortaz, interpretatzaileak zehaztu beharko du zein den legearen testuan adierazi den borondatea. Horren harira, ohikoa da legearen «letra» eta «espiritua»ren arteko bereizketa egitea.

Hori horrela da, legearen arloan ez ezik, interpreta daitezkeen arloetatik edozein ere, hots, juridikoki lotesleak diren erregelak egiteko edozein instrumentutan bereiz daitezke letra eta espiritua. Adibidez, kontratu eta testamentuei buruzko KZren 675 eta 1281. artikuluetan hitzez-hitzezkotasuna asmoaren kontra jartzen da, eta KZren 3.1 artikuluak ere bereizi egiten ditu arauaren hitzez-hitzezko esangura eta espiritu edo helburua. Horrez gainera, hitzez-hitzezkotasunaren eta espirituaren arteko dialektikan betidanik bigarrenaren lehentasuna azpimarratu da: hitzez hitz esandakoak hiltzen du, espirituak, ostera, biziarazi.

Bada, ulerkera subjektibistaren arabera, arauzko aginduak bere egilearen edo egileen borondatezko egintzaren ondorio dira; hortaz, interpretatzaileak arakatu beharko du zer agindu nahi izan zuen arauaren egileak araua egiterakoan. Izan ere, jarrera horren ustez, interpretazioaren helburua «voluntas legislatoris» edo «mens legislatoris» zehaztea da. Ulerkera subjektibistari zenbait kritika egin zaio: batetik, boterearen erabileraren ikuspuntu subjektibistatik abiatzea, izatez, hori iraganeko garai batzuetan errealitatearekin bat zetorren, baina ez gaur egungoarekin; bestetik, gaur egun oso zaila da legezko testuen egiletasuna eratxikitzea, batez ere, legegilea kide anitzeko organoa bada, eta organo horrek gehiengoen printzipioaren arabera erabakitzen badu; azkenik, ulerkera horrekin legeen gerorako eragingarritasuna oztopatzen da, bereziki legeek denboran zehar luzaroan dirautenean, ezinezkoa delako, adibidez, Kode Zibilaren egileak (ehun urte baino gehiago dituen testuarenak) gaurko gizarte errealitatea asmatuko zuenik uste izatea.

Ulerkera horren alde, ostera, hauxe dugu: agindu oro borondatezko eta zentzutasuneko egintza da, eta ezaugarri horiek gizakiei dagozkie; horrez gain, interpretazioaren helburua ez da pertsona zehatzaren (nahiz eta legezko testua egiterakoan garrantzi handia izan pertsona horrek) benetako nahia edo burutapenak zehaztea. Bada, interpretazioaren bidez zehaztuko dira legezko edozein testu onartzerakoan eragina izan zuten irizpide politikoak (ekonomikoak, gizartekoak, segurtasunekoak eta abar). Horixe esan eta gero, ondokoa bereizi behar dugu: batetik, legegilea arauak egitera bultzatu duten arrazoi edo helburu zehatzak egon daitezke, eta arauok identifika daitezke, egin ziren garaiko inguruabar historikoekin; baina, bestetik, arauak egiteko aukeratu den tresna gerora begira itxuratzen da, horrela, legegilearen ustez, geroan gertatuko diren kasuak arautzeko balio izango du tresna horrek. Izan ere, geroan gertatuko diren kasuak ez dira zertan lotuta egon araua egitea bultzatu zuten inguruabarrei. Hori horrela dela, bereiz ditzakegu «occasio legis» eta «ratio legis». Lehenengo esamoldeak adierazi nahi du zeintzuk izan ziren legegilea arauak egitera bultzatu zuten inguruabar eta helburu zehatzak; bigarrenak aditzera eman nahi ditu legegileak, geroari begira, lortu nahi izan zituen helburu orokorrak. Bereizketa horren adibidea Kontsumitzaile eta Erabiltzaileak Babesteko Lege Orokorrean ikus daiteke: lege horren jatorria izan zen

koltza olio andeatua irensteagatik gertatutako pozoitze masiboa; baina legegileak, antzeko kasua berriro gerta ez zedin saiatu ez ezik, eratu nahi izan zuen kontsumitzaileen interes eta eskubideak defendatzeko esparru orokorra ere; esparru horrek kontsumitzaileak babestuko zituen, bai elikagai toxikazioaren kontra, bai azkeneko kontsumitzaile edo erabiltzaileei emango zaien edozein produktu zein zerbitzuren aurka, baldin eta produktu edo zerbitzuek behar bezalako kalitaterik ez bazuten edo produktuen saltzaile, egile, zerbitzu emaileak eta abar kontsumitzailearen babesgabezia egoeraz baliatzen baziren.

Bada, iritzi subjektibistari helduz, legezko testua egin zen garaiko egoera historikoa arakatu beharko du interpretatzaileak, baina iritzi horren kontra esan ohi da interpretatzaileak arakatu behar duela legezko testuaren «ratio legis»a, «voluntas legis» edo legearen borondate gisa ulerturik. Izan ere, legezko testua ez da lotuta egongo bere egileari edo egileei; testuak berak aginduak izango ditu, eta agindu horiek berez izango dute eragina, hots, eragin horretan ez du garrantzirik izango legegileak arauak egitean izan zuen borondateak. Izatez, arauak borondate edo helburu berezia du. Azalpen horrek gatazkak konpontzea ahalbidetzen du XIX. mendeko Alemanian, Corpus Iuris Civilisaren arauzko irizpideak zeintzuk diren zehaztuz; halaber, azalpen hori kodegintzen teknikari dagokio. Izan ere, kodegintzarako teknika bidez formulatu ahal izango dira betiko baliozkotasun unibertsala izango duten adierazpide orokorreko arauak, kodeen arauen antzera. Kodeen xedapenek bat egiten dute modu abstraktuan hartutako giza arrazoiaren betekizun eta azalpenekin. Hala ere, arauzko adierazpideen zorroztasuna alde batera utzita, eta adierazpideok jarrerak arautu edo gatazkak konpontzeko irizpide iraunkorrak dituzten ala ez alde batera utzita, esan ohi da legearen borondatea aurkitu behar dela beti. Eta borondate hori interpretatzaileak zehaztu beharko du borondate horrek eragina duen unean: araua aplikatzean. Horrela, araua aplikatzean dauden inguruabarren eta une historikoaren arabera, arau horren «ratioa» aldakorra izan liteke.

Aurrerago azaldutako bi ulerkeren aldeko argudioak atera daitezke KZren 3.1 artikulutik. Artikulu horrek adierazten dituen irizpideen artean, hitzez-hitzezko irizpidea eta irizpide historikoa ulerkera subjektibistari dagozkio; eta ulerkera objektibistari, ostera, irizpide sistematikoa (zergatik eta, antolamendua aldatuz gero, formalki aldatu gabe iraun duen legearen esangura alda daitekeelako) eta irizpide soziologikoa, edo, beste modu batera esanda, araua aplikatuko den garaiko gizarte errealitatea kontuan hartzea. Dena dela, badirudi, nahiz eta egoki esan ez, interpretatzaileak zehaztu behar duela arauaren espiritu edo helburua. Bada, edozein irizpideren gainetik irizpide teleologikoak duen nagusitasunaren arabera (KZren 3.1 art.ak dioenez, «arauen espiritu eta helburua oinarrian kontuan hartuz»), interpretatutako xedapena eratzen duten hitzen gainetik nagusituko da xedapen horren espiritua edo helburua.

D) Interpretatzeko tresnak Interpretatzaileak bide edo tresna batzuk erabiliko ditu xedapena edo xedapenak interpretatzeko eta euren espiritua edo helburua zehazteko. Bide horiek Savignyk adierazi zituen, eta horrela iraun dute bideok denboran zehar: Savignyk elementu edo irizpide gramatikal, historikoa, sistematikoa eta logikoa aipatu zituen. Izatez, interpretatzaileak hitzez-hitzezko esanguratik abiatu beharko du, araua gertatu zen une historikoa kontuan hartuta, antolamendu juridikoaren beste arauekin eta erregela logikoekin bat etorriz. Horri guztiari elementu edo irizpide soziologikoa gehitu zitzaion geroago, eta, horren arabera, araua aplikatzerakoan dagoen gizarte errealitatea kontuan hartu beharko da, zertarako eta arauak ematerakoan zegoen garai eta inguruabar desberdinetan arauok aplikatuz gero sortuko ziratekeen desegokitasunak konpontzeko; azken irizpide hori elementu edo irizpide historikoa zuzenduko du.

Goian aipatutako irizpideak KZren 3.1 art.an daude adierazita gutxi gorabehera; hortaz, horren harira, lehen aipatutako manuak gauza berri gutxi gehitu zion interpretatzeko moduei buruz doktrinak zein jurisprudentziak onartuta zutenari. Elementu edo irizpide (edo argudioak) horiei buruzko azterketa pausoz pauso egin ohi da, geroago egingo dugun moduan.

58. Interpretatzeko «elementu» edo irizpideak A) Hitzez-hitzezko esangura Aurrerago adierazi izan dugunez, arauzko adierazpidea da interpretazioaren objektua. Izan ere, legea interpretatzen bada, arauzko adierazpide hori idatzizko testu literarioa da, eta testu horrek finkotasuna izango du, zergatik eta beraren eduki ofiziala egunkari ofizialetan argitaratu eta aldarrikatuko delako.

Gehienetan, interpretatzaileak ez du izango testua zein den zehazteko beharrik. Hala ere, historikoki interpretatzailearen lan horrek garrantzi handia izan du, batez ere, interpretatu behar zen arauzko testua Corpus Iuris Civilisa zenean. Ez da hori gertatzen, ohiturazko arauak interpretatzen badira edo «tradizio

juridikoÂťra jotzen bada, baldin eta azken horrek badakar finkatu eta zehaztu behar diren antzinako testuak erabiltzea.

Izatez, testua bera, beraren hitzez-hitzezkotasuna, interpretazioaren abiapuntua da, hau da, interpretazioaren oinarrizko elementua. Beraz, interpretatzailearen hasierako lana legezko adierazpenaren eduki semantikoa zehaztea da.

Lan horrek zailtasunak ditu, hitzen esangura eta adiera aniztasunaren ondorioz. Adiera aniztasun hori edonon ager daiteke, ez da bereziki interpretazio juridikoaren arazoa. Gehienetan, testuinguruak argituko du zalantzak sor ditzakeen terminoaren adiera kasuankasuan. Horren inguruan ohikoa da aipatzea legezko adierazpenen esangura arruntaren eta teknikoaren arteko bereizketa. Esangura arrunta egunero erabili ohi dena da; esangura teknikoa, ordea, zehatzago eta beharbada anitzagoa, zientziak edo arteak adierazpen edo hitz bati eratxikitzen dion esangura da. Beste alde batetik, termino batzuk esklusiboki arruntak edo esklusiboki teknikoak izan daitezke. Egineginean ere, interpretazio juridikoaren ikuspuntutik termino edo adiera teknikoei buruz hitz egiten denean, teknika juridikoari buruz ari gara, ez beste edozein teknikari buruz. Hortaz, legeek erabiltzen badituzte fisika, medikuntza nahiz matematikan balio teknikoa duten terminoak edo adierak, termino horiek arruntak izango dira. Izatez, termino edo adiera teknikoak dira hizkuntza juridikoan esanahi zein erabilera berezia duten hitzak edo adierazpenak bakarrik. Adibidez, ebikzioa termino juridikoa da; doloa adiera teknikojuridiko desberdinak dituen terminoa da; ebazpena, erreibindikazioa edo jaraunslea adiera juridikoak eta arruntak dituen terminoak dira; termino arrunta leihoa da eta abar. Bada, terminoa arrunta bakarrik edo teknikoa bakarrik denean, ez dago arazo handirik (euren zalantzagarritasunetik sor daitezkeen arazoez gain); baina, termino berak esangura teknikoa eta esangura arrunta (gutxi gorabehera ezberdinduta) baditu, zalantzak sortzen dira bata edo bestearen lehentasunaren inguruan. Horri dagokionez, zaila da, baliteke ezinezkoa, erregela orokorrak ezartzea, zergatik eta arauzko testu guztiek ez dauzkatelako ezaugarri berberak. Hala eta guztiz ere, adibidez, tradizio dogmatiko handia duten legezko testuetan (Zuzenbide zibilean gertatzen den legez), logikoa da esangura teknikoari lehenespena ematea arruntaren gainean; hala ere, esan ohi denez, Espainiako KZk erabilitako hizkuntzak ez du zorroztasun tekniko handirik.

Bestalde, hitzen esangura ez da aldaezina, aitzitik, denboran zehar aldatuz doa.

Horrela, teknikoak izan diren terminoak arrunt bihur daitezke; egunero erabili izan diren terminoak geroago alboratuta geratu eta erabiltzen ez badira ere, legeek termino horiek aipa ditzakete (era horretan, esangura teknikoa lortuko dute terminook); terminoen erabilera arrunta eta teknikoa alda daitezke eta abar. Horren inguruan, jarduteko moduari buruzko arau orokorrak ezartzea ezinezkoa da. Orain esandakoa gorabehera, esan ohi da, batetik, bilakatu eta tekniko bihurtu diren termino arruntak diakronikoki ulertu behar direla, hau da, terminook gaurkotu behar direla antolamendu juridikoarekin duten lotura sistematikoaren ondorioz, eta, bestetik, arrunt bihurtzen diren termino teknikoak euren esangura teknikoan ulertu beharko direla.

Sarritan, legegileak berak erabilitako terminoen esanahia ematen du. Izan ere, legegilearen jarrera hori hedatuz doa anglosaxoniarren eraginez ziur aski, eta horren inguruan zalantzak sortu izan dira Espainian legezko definizio horiei balioa ematerakoan, hau da, definiziook eragin loteslea duten ala ez erabakitzerakoan.

Oinarrian, legezko definizioak lotesleak dira; izan ere, gehienetan, definizioaren barruan dagoen errealitatea arauaren egitezko kasuan sartzen da, eta egitezko kasu horren kalifikazio juridikoa izango da lehen aipatutako definizioa. Zenbait definizio desberdin egitezko kasu berberean sartzen badira, definizio horiei guztiei arauzko tipoaren araubidea aplikatuko zaie; adibidez, kontratuei buruzko definizio desberdinei kontratuen araubidea aplikatuko zaie. Hori horrela dela, arauak adierazten du egitezko kasuaren definizioa, eta hori modu desegokian egon daiteke adierazita.

Izatez, hitzez-hitzezkotasuna interpretazioaren abiapuntua ez ezik, interpretazioaren muga eta neurria da. Batetik, muga da, legezkotasun eta segurtasun juridikoaren printzipioen ondorioz; bada, printzipio horiek eragozten diote interpretatzaileari askatasun osoz jardutea. Interpretazioa muga izanik, interpretazioa bera eta integrazioa (edo arauak moldatzeko lana, kasuari aplikatzeko araurik ez badago) bereizi ahal izango dira, teorian behintzat. Bestetik, interpretazioa neurria da, zergatik eta interpretazioaren bidez lortutako ondorioaren arabera sailkatuko delako interpretazioa modu desberdinean. Horretarako, lortutako ondorioa alderatuko da interpretatu izan den testuaren hitzez-hitzezko esangurarekin.

B) Irizpide historikoa Betidanik izan dute gizakiak bizi izan diren garaiko inguruabarrek gizakiengan eragina, eta gizaki horiek legezko xedapenak egiten dituztenez, xedapenok ere egin izan diren garaiko inguruabarren eragina jasango dute. Hala ere, legezko xedapenak denboran zehar badiraute, geroko garai desberdin batean aplikatuko dira, eta garai horretako inguruabar historikoak guztiz desberdinak izango dira. Hori kontuan hartzeak garrantzia du orokorrean: legeak erabilitako hitzen esangura alda daiteke, gorago adierazi dugun moduan; baina, horrez gain, Zuzenbidea eta gizartea bera ere, oro har, ez dira saltoka garatzen; izan ere, horien garapena ondoz ondoko pausoetan gauzatzen da, eta pauso bakoitza aurrekoetan dago oinarrituta.

Are gehiago, gizakien artean betidanik egon diren arazoak konpontzen dituen antolamendu juridikoaren atalei dagokienez, esaterako, Zuzenbide zibilari dagokionez, ohituran eragin handia izango du. Beraz, oso garrantzitsua izango da interpretatutako xedapenak ikuspuntu historikotik ulertzea, xedapenon esangura

eta norainokoa hobeto zehazteko.

Bada, interpretatutako xedapena aldi zehatzean egiten denez gero, aldi horretako helburu bereziak lortzeko sortuko da, eta helburu horiek ez dute zerikusirik izango aurreko aldiaren helburuekin. Izatez, gizakien portaerak arautzeko erregelak «ex novo» sortzea ezinezkoa denez, legegileak lege berriak egiteko bere esperientzian edo besteen esperientzian oinarrituko da. Legegintzak berez lan asko dakar, zergatik eta hasierako testuari sartu beharko zaizkiolako eranskinak, zuzenketak eta abar.

Interpretatutako testuen garai historikoa zein izan zen jakitea ezinbestekoa da testua ulertzeko. Eta horrekin «occasio legis» eta «voluntas legislatoris» identifikatuko dira.

Horretarako, oinarrizkoa izango da legegintzaren aurretik zeuden materialak identifikatzea, iradokimen-iturri baitira (adibidez, atzerriko arauak, garrantzi berezia zuten teorikoen lanak, hain zuzen, legegintza prozeduraren protagonistek bereziki kontuan hartzen zituztenak, egitasmoen testuak, parlamentarien eztabaidak eta abar). Bestalde, sarritan, legezko testuen hasieran hitzaurreak, zioen azalpenak, agertzen dira, hau da, arauzko eragingarritasun berezirik ez duten testuak; testu horiek artikulatuta daude, legea justifikatzeko diskurtso politiko gisa, eta legegileak lortu nahi zituen helburuak identifikatzeko datu garrantzitsuak ematen dituzte.

Goian esandakoa kontuan hartuta, KZren 3.1 art.ak beharra ezartzen dio interpretatzaileari, testu interpretatuaren aurrekari historiko eta legegintzazkoak kontuan hartzeko, testuaren gaur egungo arauzko esangura zehazteko gainerako elementu gisa.

C) Elementu sistematikoa KZren 3.1 art.ak «testuingurua» aipatzen du, eta artikulu horrek aipamen hori egiterakoan adierazi nahi du, batetik, legearen adierazle diren hitzak ez direla bananbanan ulertu behar, testuinguruaren barruan baino, eta, bestetik, elementu sistematikoari buruz ari da, eta horrekin, antolamendu juridikoa sistema gisa eratuta dagoela adierazten du. Izan ere, antolamendu juridikoaren xedapenen arteko lotura sistematikoa mailaka daiteke.

Lehendabizi, interpretatutako arauzko xedapena edo proposamena beste xedapen batzuekin lotu beharra dago, arau juridiko osoa eraikitzeko. Sarritan, xedapenak berak beste xedapen batzuk aipatzen ditu.

Esaterako, KZren 840, 852, 853, 854 eta 855. art.ak. Hala egiten da, sarri askotan, gai berdinari buruz arauketa berririk ez egiteko (hala ere, batzuetan, beste xedapenak aipatzean bestelako arazoak konpondu nahi dira, alegia, arauak egiteko ahala duten botereen arteko eskumenak ez daude modu zehatzean banatuta, eta, horren ondorioz, antolamenduaren konplexutasun formala egongo litzateke). Beste xedapen batzuetara jotzea modu zuzenean egin daiteke (lehen aipatu ditugun kasuetan gertatzen den moduan) edo, zehaztasun txikiagorekin, aipamena inplizituki egin daiteke, xedapenak (errepikatze mimetikoak) errepikatuz (hitzez-hitzezkoa barne). Egineginean ere, arestian adierazi ditugun beste xedapenetara jotzeek arazo bat dakarte, hots, beste arauetara jotze horien izaera estatikoa ala dinamikoa den jakiteko arazoa dakarte; edo, beste modu batera esanda, arazoa izango da jakitea zein izango den aplikatu behar den testua: manuak duen testua manu hori aplikatzerakoan edo manuak bere aipamena egin zen unean zuen testua, geroan jasan izan dituen aldaketak kontuan hartu gabe. Aipatutako arazo horiek batzen badira, zerekin eta lurralde botere desberdinen artean legeak egiteko eskumenak banatzean sortzen diren arazoekin (hori Espainian gertatzen da, autonomia-erkidegoen eta estatu zentralaren eskumenak banatzean), beste arauetara jotzeko teknika hori bakoitzak nahi duen erara erabiltzen du, batez ere, zalantzan dauden eskumenak zeharkako moduan bereganatzeko.

Bigarrenez, sarritan araua ulertzeko, beste arau batzuk jakin behar dira. Izan ere, jakin behar diren arauek lotura dute interpretatutako arauarekin, haietan azaltzen baitira interpretatuko den arauaren osagaiak.

Adibidez, KZren 1457. art.aren arabera, betebeharrak bere gain hartzeko gaitasuna duenak erosi eta saltzeko gaitasuna izango du, beraz, pertsona batek bigarren gaitasun hori duen ala ez zehazteko, lehenengoa duen jakin beharko dugu.

Horrez gain, gehienetan erakunde bera arautzen duten arauak taldeka antolatzen dira. Izan ere, Zuzenbideak arautzen dituen harreman eta gatazkak egunero gauzatzen dira gizartean, hori dela eta, Zuzenbideak modu bateratuan arautzen ditu horiek, eta arauketa horrek ordena logikoa izango du.

Horixe bera islatzen da arauzko xedapenak antolatzeko moduan, bada, legegileak arauzko xedapen horiek antolatzen ditu liburu, titulu, kapitulu, atal eta, azkenik, artikuluetan. Esaterako, salerosketari buruzko kontratua egunero gauzatzen da gizartean eta horri buruzko arau ugari daude. Izan ere, arau horiek guztiak KZren IV. liburuko IV. tituluan jasotzen dira. Hori dela eta, oso garrantzitsua da xedapenaren kokaera sistematikoa jakitea xedapen horren esangura zehatza jakiteko. Eta kasu batzuetan, kokaera horrek berebiziko garrantzia du, adibidez, Konstituzioan, kokaera sistematikoaren arabera ematen baitzaie babes desberdina oinarrizko eskubide eta askatasun publikoei, EKren 53. art.an adierazten den moduan.

Goian aipatu dugu, lotura sistematikoa lege baten barruan dauden xedapenen artekoa dela, baina lotura hori gauzatzen da lege desberdinen xedapenen artean ere. Horrela, lege substantiboen eta prozesuko legeen arteko lotura dago, bada, lege substantiboetan adierazitako eskubideak epaiketan

egikaritu eta babesteko prozesuko tresnak arautzen dituzte prozesu-legeek. Lotura horren norabidea ez da bakarra, hau da, ez dago zertan prozesu-legea ulertu lege substantiboaren arabera; izan ere, loturaren norabidea bikoitza da: lege substantiboak eta prozesu-legeak elkarrekiko ulertu beharko dira. Adibidez, KZren 1111. art.ak adierazten duen subrogazio akzioa ulertzeko, artikulu hori lotu beharko da bahitura eta kredituak betearazteari buruzko arauekin.

Garrantzi berezia du antolamendu juridikoan maila desberdinak dituzten arauen arteko lotura sistematikoak. Aurrean esan dugunez, Konstituzioaren nagusitasunak dakar antolamendu juridikoa Konstituzioaren arabera interpretatu behar izatea. Hala ere, edozein arau interpretatu beharko da goragoko lerruna duten arauen arabera. Beraz, arauen hierarkiak eragin handia izango du arauok interpretatzeko unean, arauen lerrunak interpretatzailea lotuko baitu: interpretatuko den arauak goragoko lerruna badu, interpretatzaileak askatasun handiagoarekin jardungo du, baina arau horren lerrunak beheragoko maila badu, orduan arau horren gainetik dauden beste arauek murriztuko dute interpretatzailearen askatasuna.

Izan ere, antzeko zerbait gertatzen da interpretatu behar badira gai berdinari buruz estatuak eta autonomia-erkidegoek emandako arauak, baldin eta gai horien gaineko eskumenak elkarbanatuak edo aldi batera doazenak badira. Esaterako, estatuak berarentzat erreserba dezake gai bati buruzko oinarri edo printzipioak ezartzeko lana, eta autonomia-erkidegoei eratxiki ahal zaie gai hori lege bidez garatzeko zeregina. Bada, estatuak egindako oinarrizko arauak hierarkikoki nagusiak ez badira ere, interpretatzaileak berez kontuan hartu behar dituen oinarrizko jarraibideak adierazten dituzte, bereziki oinarrizko arauak direlako.

Batzuetan, xedapenak formaren aldetik aldaketarik jasan ez arren, antolamendu juridikoa aldatzen da, eta, horren ondorioz, xedapen hori antolamendu juridikoaren garapena kontuan hartuz ulertu beharko da.

Horixe gertatu zen Konstituzioa aldarrikatu zenean. Egineginean ere, Konstituzioa aldarrikatu ondoren Konstituzioaren aurreko Zuzenbidea Konstituzioaren arabera interpretatu behar izan zen, eta, horrela, antolamendu juridikoak iraun behar duelako printzipioa bete zen. Izan ere, printzipio horren arabera, ezin daiteke deuseztatu ezta indargabetu ere Konstituzioaren aurreko Zuzenbidea, baldin eta Konstituzioaren arabera interpretatu ahal bada Zuzenbide hori.

Hitz gutxitan esanda, antolamendu juridikoa ez da arauen multzo nahasia (nahiz eta batzuetan itxuraz horrela izan), alderantziz, jarraibide batzuetan oinarritutako sistema edo multzoa da. Horren harira, antolamendu juridikoaren arauen arteko lotura kontuan eduki behar da, arau horiek interpretatzean; lotura horrek esanguraren aldaketak ekar ditzake, eta kasu zehatz batean aplika daitezkeen xedapen bereziak ulertzea erraztu dezake.

D) Erregela logikoak Elementu logikoa da interpretazioari buruzko teoriaren azalpen klasikoaren laugarren elementua, baina KZren 3.1 art.ak ez du elementu hori esanbidez aipatzen. Izan ere, elementu logikoa «testuinguru»aren aipamenaren barruan sartuta dagoela ulertzen bada, aipatu gabe uzte hori ongituko litzateke. Hala ere, argi dago, interpretatzeko edo testu bati esangura emateko, adimena erabili behar dela.

Eta interpretazioaren bidez ondorio ulergarria lortzeko, adimen hori arrazoinamenduaren erregelen menpe egon beharko da. Horixe da, azken finean, interpretazioaren elementu logikoa.

Arauen interpretazioaren elementu logiko hori bi eratara uler daiteke: alde batetik, «logika juridikoa» edo «arrazoinamendu juridikoaren erregelak» aplikatzeko interpretatzaileak duen behar gisa, eta, bestetik, interpretatzaileak araua ulertu behar izatea arauaren «ratio»ak duen logikaren arabera. Izan ere, azken hori elementu logiko gisa aztertu beharrean, elementu teleologiko gisa aztertuko dugu.

Interpretatzaileak erregela logikoen arabera jardun behar badu, horrek esan nahi du Espainiako kultura juridikoak arrazoinamendu erregela multzoa sortu duela, eta erregela horiek arau juridikoen esangura jakiteko bereziki egokitu direla. Beraz, erregelok oinarrian formalak dira eta jakintzagai juridikoari dagozkio, eta ez dute parekorik giza jakintza eta arrazoinamenduaren beste sektore batzuetan.

Horren harira, aipatzen dugun logika, horrela adierazten badugu ere, esan behar dugu logika juridikoa dela. Are gehiago, argudioak logikoak direla esan beharrean, esan beharko genuke argudiook erretorikoak direla.

Juristek mota askotako argudioak erabili ohi dituzte. Hala ere, gure azalpena oinarrizkoenak diren argudioetara mugatuko da, bi multzo bereiziz: batetik, arauaren esangura murrizten duten argudioak eta, bestetik, esangura hori zabaltzen dutenak.

Lehendabizikoen artean, «alderantzizko» argudio izenekoak garrantzi handia du; izan ere, argudio horren arabera, arauan bertan argi eta garbi agertzen ez dena arautik kanpo geratzen da, «ubi lex voluit, dixit; ubi noluit, tacuit» erregelaren adierazpen legez. Erregela hori askotan aipatzen da askatasuna, eskubideak edo gaitasuna murrizten dituzten arauak interpretatzerakoan.

Bigarrenen artean, eta «alderantzizko» argudioaren kontrako mutur gisa, «a simili» izeneko argudioa

dugu, izatez, interpretatutako xedapena aplikatzeko eremua zabaltzen duen arrazoinamenduzko erregela da argudio hori. Horren arabera, arauan jasotako kasuaren antza duten egoerei, araua bera aplikatuko zaie, euren arteko antza edo analogiaren ondorioz; hori dela eta, argudio horri analogiko ere deitzen zaio, «lex minus dixit quam voluit» esaeraren adierazle izanik. Eztabaidatzekoa da erregela hori interpretatzeko argudioa ala hutsuneak bete eta integratzeko tresna den. Espainiako doktrinaren lanak kontuan hartuz, integrazio prozeduren barruan aztertuko da erregela hori.

Azken multzo horretan, hots, aztertutako xedapenaren eremua zabaldu nahi dutenen artean ere, «a fortiori» izeneko argudioa dugu, argudio horren arabera kasu batzuk ez dira adieraziko aplikatutako arauan hitzez hitz, baina jadanik araututa dagoena ikusita, arrazoi handiagoarekin kasuok arau horren menpe egon beharko lirateke. Arestian aipatu duguna bi eskemen bidez gauzatzen da: «a minori ad maius» eta «a maiori ad minus» argudioak, interpretatzen den araua debekuzkoa edo eskuespenezkoa denean hurrenez hurren. Beraz, esaterako, labainak eta antzekoak eroanez hegazkinera igotzea debekatuko lukeen arauak, are arrazoi handiagoarekin debekatuko luke su-armekin igotzea: hitzez hitz gutxiena debekatzen da (labainak eta antzekoak), baina arauaren «ratio»aren arabera ulertu behar da gehiena (su-arma) debekatuta dagoela. Alderantziz, pertsona batek erositako txartelak adierazten duen destinora garraiatua izateko eskubidea du, eta, arau berari esker, txartelaren erosleak eskubidea du, destino horretara heldu baino lehen, tarteko geltokiren batean bere bidaia bukatutzat emateko. Arean bere, gehiena jasotzeko eskubidea badu (destinoaren bukaeraraino heltzeko eskubidea), gutxiena jasotzeko eskubidea du ere (tarteko geltokietara heltzeko eskubidea).

«Ab absurdo» edo «reductio ab absurdum» argudioa askotan erabili ohi da. Oinarrian, ondorio absurdora eramango gintuzketen interpretazioak baztertzeko balio du argudio horrek. Demagun animaliei tratu txarrak ematea debekatzeko arauaren interpretazioak itsuentzako txakurrak edo polizia-txakurrak heztea debekatzen duela, zergatik eta hezteko prozedurak animaliari sariak ekarri ez ezik, zigorrak eta oinazeak ekartzen dizkiolako.

E) Elementu teleologikoa KZren 3.1 art.aren arabera, interpretatzaileak arauaren helburua kontuan eduki behar du, araua interpretatzerakoan. Lehen esan dugunez, interpretatzaileak bilatu behar du arauaren helburua edo «espiritua»: arauaren «ratioa». Halere, helburuaren aipamen horrek azalarazten du teleologiko deitu ohi den elementua. Elementu horren arabera, arau guztien helburua jakin daiteke, interes batzuk beste batzuen gainetik jarriz.

Adibidez, arauaren helburua trafikoaren segurtasuna eta harreman ekonomikoen egonkortasuna gailentzea bada kontratua egiten duten gizabanakoen nahien edo borondatearen gainetik, kontratua egiten duenak okerren bat jasaten badu, okerrak ondoreak eduki ditzan ondokoa kontuan hartu beharko da: kontratua egiten duenak jasandako okerrak bere borondatean eragina izatea, berorrek ezin izatea okerra saihestu, kontratuaren beste alderdiak okerra jakin ahal izatea eta abar, kontratuetan egon daitezkeen okerrei buruzko teoria aztertzean azpimarratuko dugunez.

F) Elementu soziologikoa KZren 3.1 art.aren berrikuntza nagusia da araua aplikatu behar den garaiko gizarte errealitateari buruzko aipamena, interpretatzaileak kontuan hartu behar duen elementu gisa. Izan ere, elementu hori elementu soziologiko deritzo, eta interpretazioaren ulermen objektibisten aldekoa da. Elementu horren arabera, interpretatzaileak erabili ahal izango ditu arauaren egilearen asmotik kanpo zeuden elementuak, batez ere, antzinako arauak interpretatu behar dituenean. Interpretatzailearen askatasuna handiagoa da, eta interpretatzailearen sentikortasunak zehaztuko du kasuz kasu gizarte errealitate horren esangura. Bide horretatik legearen nagusitasun eta segurtasun juridikoaren printzipioak ez urratzeko, auzitegiek kontu handiarekin erabili beharko dute lehen aipatutako argudio hori.

Argudio hori erabiltzeko adibide garrantzitsuak ondokoak dira, besteak beste: KZren 1137. art.ak solidaritatea ez dagoelako presuntzioa ezartzen badu ere, auzitegiek emandako interpretazioaren arabera, aurria dakarten eraikinen akatsak daudenean kalte-ordainak emateko kondena solidarioa izan daiteke (1591. art.); sexu aldaketaren ezarpen juridikoari apurkaapurka eman zaion irtenbidea; kalteengatiko erantzukizun zibilaren gaian jurisprudentziak izan duen bilakaera eta abar.

59. Interpretazioaren emaitza Lehen azaldutako elementu zein argudioen bidez, interpretatzaileak interpretatutako proposamenaren edo proposamenen arauzko esanahia erabakitzen du, proposamena aplikatzeko aztertzen dabilen kasuari egokituz. Eta, lortu duen emaitza zehatza kontuan hartuta, ohikoa da interpretazio adierazle eta interpretazio zuzentzailearen artean ezberdintzea; era berean, azken horretan interpretazio hedatzailea eta interpretazio murrizgarria bereiz daitezke. Azken finean, arauzko esanahia, hots, arauaren «ratioa», eta xedapenaren testua konparatu behar dira. Horrela, arauaren testua «ratio»arekin bat badator, interpretazioa adierazlea da; testua emaitza baino murritzagoa bada, interpretazioa hedatzailea da; testua «ratio» edo emaitza baino zabalagoa bada, interpretazioa murrizgarria izango da.

Horrez gain, jarduteko jarraibide orokorrak daude. Izatez, emaitza ezkorrak ezarri, pribilegioak eman, zehapenak ezarri eta askatasunaren eremua murrizten duten arauak ulertu beharko dira esangura murrizgarrian; alderantziz, askatasunaren eremua zabaldu eta onurak ematen dituzten arauak modu hedatzailean interpretatu beharko dira («odiosa sunt restringenda; favorabilia, amplianda»).

Hala ere, zalantzagarria da mota horretako erregelak erabilgarriak izatea, bai eta interpretazioaren ondorioen arabera interpretazioen arteko bereizketa egitea ere. Izan ere, interpretazioa adierazlea, hedatzailea edo murrizgarria den sailkatzeko, esan ohi da, alderatzen diren elementuak ez direla arauaren «ratioa» edo helburua eta testua, baizik eta interpretatzailearen ustez arauaren «ratio» edo helburua direnak eta testua.

Egineginean ere, goian argudio logikoak aztertzean ikusi dugunez, argudio horietako batzuek xedapenen arauzko eremua hedatzen dute, beste batzuek, ostera, eremu hori murriztu; eta ez dago kasu guztietarako hedaketari edo murrizketari lehentasuna ematen dion arauketarik. Erabakia kasuz kasu hartu beharko da ziur aski, eta kontuan hartu behar ditugu ondokoak: printzipio nagusien norainoko loteslea (konstituzio printzipioak, besteak beste); ekitatea, noiz eta arauaren zorroztasuna biguntzen duenean (KZren 3.2 art.) eta abar. Analogiaren debekuen eragina mugatzeak zalantza handiagoak sortu ditu (KZren 4.2 art.), baldin eta analogia lotzen bada interpretazio hedatzailearekin. Izan ere, analogia eta interpretazio hedatzailea gauza desberdinak direla uste dutenentzat (horien ustez, argudio analogikoa ez dago arauen interpretazioaren eremuan, arauen integrazioaren eremuan baino), analogiaren debekuek ez dakarte modu hedatzailean interpretatzeko debekurik. Hala ere, Espainiako Zuzenbidearen arabera, «legis» analogiaren eta interpretazioaren arteko bereizketa egitea arras zaila da, eta, gainera, ahaztu ohi da interpretazio hedatzailea, argudio analogikoaren ondorioa ez ezik, «a fortiori» argudioaren ondorioa ere badela. Hori dela eta, ez da oso ziurra esatea zigor-legeak edo salbuespeneko legeak ezin direnik modu hedatzailean interpretatu. Izatez, lege horiek ezin dira analogia bidez (edozein motatakoak izanik ere) modu hedatzailean aplikatu, KZren 4.2 art.ak halaxe debekatzen baitu beren beregi.

Hamargarren gaia ARAUAK APLIKATZEA (II). INTEGRAZIOA Laburpena: §22. Hutsuneak integratzea. 60. Integrazioa: A) Antolamendu juridikoaren osotasuna; B) Lege hutsuneak. Antolamendu juridikoaren mailaketa; C) Integrazio teknikak: autointegrazioa eta heterointegrazioa.— §23. Analogia. 61. Analogia: A) Kontzeptua eta oinarriak, B) Analogia motak; C) Baldintzak; D) Mugak: a) Zigor-arloko arauak, eta zigorrak ezartzen dituzten arau zehatzaileak; b) Salbuespeneko arauak; c) Aldi baterako legeak.— §24. Ekitatea. 62. Ekitatea: A) Kode Zibilaren 3.2 artikulua; B) Ekitatea balorazio irizpide gisa; C) Ekitatea eta legearen zorroztasuna biguntzeko epaileek duten ahalmena; D) Ekitatea eta kontzeptu juridiko zehaztugabeak; E) Ekitatea, epailearen erabakimen gisa.— §25. Ordeztailetasuna. 63. Ordeztailetasuna: A) Ordeztailetasuna, Zuzenbide orokorra eta Zuzenbide berezia. Beste arau batzuetara jo beharra; B) Ordeztailetasuna, Zuzenbide erkidea eta Zuzenbide bereziak: a) Kode Zibilaren 4.3 artikulua; b) Kode Zibilaren ordeztailetasun orokorraren esparrua; c) Atariko tituluaren ordeztailetasuna.

§22. HUTSUNEAK INTEGRATZEA 60. Integrazioa A) Antolamendu juridikoaren osotasuna Ikuspuntu teorikotik, ez dira gauza bera arauari esangura edo esanahia eratxikitzea eta araua falta

denean aplikatzeko moduko araua eratzea. Izan ere, araua eraiki edo eratzeari integrazio deritzogu, berezko interpretaziotik bereizteko.

Baina integrazioari buruz hitz egin baino lehen, beharrezkoa da aztertzea integrazioa egoteko baldintzarik dagoenentz: araurik eza, hots, arauketaren «hutsune»rik dagoenentz. Bada, hutsune horrek bultzatuko du aplikatzaileak araua eraikitzera, geroxeago aplika dezan.

Lehen aipatutako arazoa antolamendu juridiko osoaren ikuspuntutik aztertzen badugu, esan behar dugu, hutsunerik ez dagoela Zuzenbidean edo antolamendu juridikoan. Hori esateko arrazoiak bi dira: batetik, KZren 1.7 art.ak barneratutako araua, eta, bestetik, Zuzenbidearen iturri-sistemak jasotzeko printzipio orokorrak. Horregatik esan ohi da antolamendua osoa dela.

Zuzenbidearen aplikatzaileak sekula ere ez dio arazoari irtenbiderik emango bere erabakimen askearen arabera; hots, aplikatzaileari jarraibidea, gero aplikatu beharko duen araua, ematen zaio beti. Gauza desberdina izango litzateke aplikatzaileari arau horiek zein modutara zehazten zaizkion finkatzea: argi formulatutako arauekin batera, badaude aplikatzaileari aldez aurretik emandako arau inplizitu eta zehaztugabeagoak; baina aplikatzaileak berak aurkitu behar izango ditu ahalegin handiz.

Orain arte azaldutako horrek guztiak Espainiako Zuzenbidean bi oinarri ditu: alde batetik, KZren 1.7 art.ak epaileari kasuak «orduko ezarritako iturri-sistemari lotuta» ebazteko beharra ezartzen dio, hau da, epaileak ebazteko beharra du ezinbestez, aldez aurretik dauden arau juridikoen arabera (iturri-sistemak finkatutakoen arabera), ez, ostera, epailearen beraren irizpideen arabera. Bigarren oinarria Zuzenbidearen printzipio orokorrak iturrien artean sartzea da; printzipio orokorrak dira irizpide juridikoak ematen dituzten gida-lerroak, alegia, lehenespenez aplikatzeko iturrien (legearen eta, indarrean dagoen lekuetan, ohituraren) bidez konpondu ezin izan diren arazoei irtenbidea emateko arau juridikoak.

Bada, ezin da Espainiako antolamendu juridikoan hutsunerik egon, formaren aldetik behintzat: edozein arazo arautzeko aldez aurretik zehaztutako irizpideren bat badago egon beti. Hori dela bide, sistema juridikoa osoa omen da. Edukiari dagokionez, aldiz, arazoa askozaz eztabaidagarriagoa da, hutsuneak betetzeko sarritan erabiltzen baitira, bai itxiera formulak (esaterako, debekatuta ez dagoena ahalbidetutzat jotzen da), bai Zuzenbidearen printzipio orokorrak, maiz abstraktuegiak direnak. Mekanismo horiek orokorrak dira nahitaez, sistema ixteko funtzioa dutelako eta, sarritan, zehaztugabeak; horren ondorioz, aplikatzaileari Zuzenbidea modu askean eratzeko aukera ematen diote.

Hala ere, antolamendu juridikoaren esparru bakoitzean zehaztu behar diren ezberdintasunak albo batera utzita, ia erabateko adostasuna dago, hauxe esateko: antolamendua osoa da; beraz, Zuzenbidean ezin daiteke hutsunerik egon.

B) Lege hutsuneak. Antolamendu juridikoaren mailaketa Hasteko, esan behar dugu, goian azaldu dugun irizpidea aldatzen dela, noiz eta antolamendua osoosorik aztertu beharrean, antolamenduaren beraren elementuak —arau zehatzak— ikertzen direnean.

Egineginean ere, arau juridiko zehatz askok osatzen dute antolamendu juridikoa, eta arau horien ikuspuntua zabalagoa edo murritzagoa izan daiteke. Horrez gain, arauok iturrien teoriaren ikuspuntutik aztertzen badira, izaera desberdina dute, eta horrek konplexutasuna ematen dio antolamendu juridikoari.

Beraz, iturri formalen ikuspuntutik aztertuta, ondokoak izango ditugu: legezko arauak (esangura zabalean), ohiturazko arauak eta arau nagusiak (edo, nahi izanez gero, Zuzenbidearen printzipio orokorrak). Hortaz, irizpide bakun hori aplikatu eta iturri-hierarkia (lehentasunezko aplikazioaren ikuspuntutik) kontuan hartuz gero, arau juridikoak maila desberdinetan sailkatzen dira: legeak zuzenean aplikatzen dira, ohitura (hala denean) modu subsidiarioan aplikatzen da; Zuzenbidearen printzipio orokorrak bigarren graduko arau subsidiarioak dira. Beraz, lehenengo eta bigarren mailak (legeak eta ohiturak) aztertzen baditugu, legezko edo ohiturazko arauketetan hutsunerik dagoen galde dezakegu; batez ere, lege hutsuneak. Galdera honi baietz erantzun behar zaio derrigor: legegileak ez du dena jakiten, eta ez du aurreikusteko gaitasun mugagaberik; horren ondorioz, ezin da guztia arautzen duen legerik egon.

Beste ikuspuntu bati helduz, antolamendu juridikoak arautzen dituen gaien arabera jasandako «goitik beherako zatiketa» kontuan izanik, «arlokako» arauketa izenekoak (beharbada, hitz desegokiak erabiliaz) sortzen dira; hots, Zuzenbidea betidanik ataletan banandu izan da, ez da Zuzenbidea bere osotasunean ikasten, «adar»ka baino (Zuzenbide

zibila, Administrazio zuzenbidea, Merkataritzako zuzenbidea, Lan zuzenbidea, zigor-zuzenbidea, Prozesuko zuzenbidea eta abar). Beste arazo bat izango litzateke zehaztea ea arloen arteko antolaketa koherenterik dagoen, hau da, arloak mailakatzen dituen antolaketarik dagoen; edo, alderantziz, maila berberean dauden. Laburbilduz, arazo hau agertzen zaigu: ea arlo batek (arautzen dituen gizarte harremanen berezitasunetan oinarrituta) izan ditzakeen arauketa akatsek ohitura eta printzipio orokorrak erabiltzera garamatzaten; edo arlo edo atalen batek besteen hutsuneak beteko dituen. Bada, adibidez, administrazio-legeriak zerga legeriaren hutsuneak beteko dituen; arau zibilek merkataritzako arauen hutsuneak beteko dituzten eta abar.

Hirugarrenez, lege multzoa ikusita (ez antolamendu juridiko osoa) eta arauak egiteko ahala duten botere asko (lurralde esparruen araberakoak bereziki, baina ez dira horren arabera bakarrik desberdintzen) daudela kontuan hartuta, estatuak eta autonomia-erkidegoek emandako arauak daude Espainiako estatuan. Berriro ere, arau multzo horien arteko harremanei buruzko arazoa sortzen da, eta, batez ere, multzo horietako batek besteon lege hutsuneak bete behar dituen zehazteko arazoa.

«Lege hutsune» adierazpenak arauketarik edo «araurik ez egotea» esan nahi du grosso modo. Hala ere, hutsune mota desberdinak bereiz ditzakegu: batetik, araurik ez egoteagatiko hutsuneak, bai jatorrizkoak (legegileak ez zituen kontuan hartu araua egiterakoan zeuden kasu guztiak), bai gertatze bidezkoak (legegileak ez zuen aurreikusi gizarte errealitatearen bilakaera, beraz, legegileak arautu zituen kasuak ezin dira erabili arazo berriak konpontzeko). Bigarrenez, elkar jotzeagatiko hutsuneak; hutsune hori ez da sortzen araurik ez egoteagatik, antolamendu juridikoan dauden kontrakotasunengatik baino. Izan ere, antolamendu juridikoak era bateraezinean arautzen du kasu berbera, eta ezin diogu arauketa bati lehentasunik eman bestearen gainetik, hierarkia, lehentasun, lehia irizpideetan oinarriturik, besteak beste. Eta, bukatzeko, beste arau batzuetara jotzeagatiko hutsuneak daude, bai elkarrekikoa (arau batek beste batera garamatza eta azken horrek lehengora, beraz, kasua ez da arautzen lehenengoan, ezta bigarrenean ere), bai garatu gabea (arau batek geroan egingo den beste arau batera jotzen du, baina bigarren hori ez da inoiz egingo). Edozein modutan ere, lege hutsune guztietan kasuari aplikatzeko araurik ez egotea agertzen da.

C) Integrazio teknikak: autointegrazioa eta heterointegrazioa Lehen deskribatutako hiru kasuok garrantzitsuenak dira (hots, arauak mailakatzea iturri-hierarkiaren arabera, antolamendu juridikoa edukiaren arabera arloka zatituta egotea, eta antolamendu juridikoak lurraldeen araberako banaketa izatea), eta, kasuok aztertuz gero, bi taldetan sailka ditzakegu: alde batetik, lehenengo kasua dugu, eta hor lege hutsunea betetzeko beharra agertzen da, batez ere, Zuzenbidearen printzipio orokorretara joz. Printzipio horien aplikazioa aztertu dugu jadanik. Baina lege hutsuneak integratzearen inguruan, bi teknika zehatz aztertu ohi dira: analogia deiturikora eta ekitatera jotzea. Bi kasu horietan, hutsuneak bete egiten dira, formaren ikuspuntutik, sistema juridikoaren barne osagaiak erabiliz: Zuzenbidearen printzipio orokorrak. Hori dela bide, esan ohi da, sistema juridikoak bere burua integratzen duela, hau da, «autointegrazio» mekanismoak direla.

Autointegrazioaren kontrakoa heterointegrazioa da, hots, sistema juridikoaren hutsuneak betetzeko sistematik kanpoko elementuak erabili behar dira. Hori gertatuko litzateke, hutsuneak betetzeko epaileen erabakimen askera joko balitz; edo Espainiako Zuzenbidearen hutsuneak betetzeko, Frantzia zein Japoniako Zuzenbidea erabiliko bagenu, horiek antolamendu juridiko desberdinak izanik.

Lehen aipaturiko sailkapenetako bikoitzari eutsiz, bigarrenak bilduko lituzke azkenez deskribatutako kasuak: antolamendu juridikoaren edukiaren arabera bereizi diren arloen arteko harremanak, eta antolamendu juridikoaren lurralde esparruen arteko harremanak. Geroago ikusiko dugunez, bi kasuotan, arlo batzuek beste arloen akats eta hutsuneak betetzen dituzte, ordeztailetasunaren bidez. Hala ere, horiek ez dira heterointegrazio kasuak, horietan aztergaiak baitira antolamendu juridiko bakar baten,

hots, Espainian dagoen antolamendu juridiko bakarraren, eta «azpimultzo»en arteko harremanak. Beraz, esaterako, estatuaren zuzenbidea autonomia-erkidegoen Zuzenbidearen ordeztaile dela esaten badugu, autonomia-erkidegoen arauen azpimultzoen lege hutsuneak integratzeko erregela adierazten ari gara; eta toki-ikuspuntu zehaztugabetik bakarrik esan liteke estatuaren zuzenbideak autonomia-erkidegoen zuzenbideak heterointegratzen dituela. Gauza bera esan daiteke edukiaren arabera zatituta dauden arau azpimultzoen arteko harremanei buruz.

Bistakoa denez, arestian sailkatu ditugun bi kategoria teknikoak konbina daitezke, eta, horren ondorioz, azpimultzoaren beraren printzipio orokorrek bete ditzakete lurraldeen arabera zatitutako azpimultzoak dituen hutsuneak; eta horiek egon ezean bakarrik, estatuaren zuzenbideak beteko du hutsunea; horrela, analogia eta ordeztailetasuna batera agertuko dira.

Hitz gutxitan esanda, Espainiako antolamendu juridikoak autointegrazio teknikak erabiltzen ditu, lege hutsuneak betetzeko; ez, ordea, heterointegrazioa. § 23. ANALOGIA 61. Analogia A) Kontzeptua eta oinarria Lehen azpimarratu dugunez, Zuzenbidea aplikatzeko erabili ohi diren argudio logiko edo erretorikoetako bat «a simili» argudioa da; argudio horren arabera, araua aplikatzen zaie, arauak berak jasotako kasuei ez ezik, kasu horien antza duten beste batzuei ere, «ubi est eadem ratio ibi est eadem dispositio» printzipioa aplikatuz hain zuzen. Argi dago argudio horren indar logikoa: antzeko kasuek ondore juridiko berberak izan behar dituzte. Arestian aipatutako argudioaren oinarri nagusia berdintasun printzipioan datza, alegia, arauak jasotako antzeko kasuei arau hori ez aplikatzeak bereizkeria juridikoak ekarriko ditu (KAk ekainaren 4an emandako 103/1990 epaia).

Araua osatzen duten bi elementuetatik (egitezko kasua eta ondorio juridikoa), analogia egitezko kasuan aplikatzen da: arauak ez du eraendu konpondu beharreko kasua, horren antza duten beste kasu desberdin batzuk baizik; egoera horretan, Zuzenbidearen aplikatzaileak konpondu beharreko kasua egitezko kasu desberdinean sartutzat jo dezake analogiaz, eta, horrela, arauak adierazitako ondore juridikoak kasu zehatz horri eratxikiko dizkio.

Jarduteko modu horrek, nahiz eta berdintasun printzipioan oinarrituta egon, mugak baditu eduki, eta segurtasunik eza sortzen du. Batetik, argudio analogikoa dagoenez, araua aplikatzeko irizpide logiko gisa argudio horren aurkakoa ere badago egon: lehen azaldutako «alderantzizko» argudioa. Hortaz, Zuzenbidearen aplikatzaileak zalantzak izango ditu, kasu zehatzean elkarren aurkakoak diren argudioen artean zein aplikatuko duen aukeratzeko. Bestetik, berdintasun printzipioak analogia bultzatzen badu ere, segurtasun juridikoak eta legezkotasun printzipioek oztopo edo muga gisa dihardute, arauen esparrua zehaztugabeegia izan dadin saihesteko, bestela, aplikatzailearen esku geratuko litzateke haren gaineko kontrol barik; eta arauek jasotako egitezko kasuen barruan zer sartzen den erabakitzeko.

Bada, elkarren aurkakoak diren arrazoiak eta oinarriak daude, horietako batzuek argudio logikoa askatasunez erabiltzea bultzatuko dute, baina beste batzuek, ostera, murriztuko dute. Espainiako Zuzenbidean erregela orokorra analogia erabiltzearen aldekoa da, baina mugak jarri zaizkio analogiari, eta mugotatik kanpo ezin izango da

analogia erabili. Beraz, modu orokorrean, KZren 4. art.ak analogia erabiltzea ahalbidetzen du, bere betekizunak agertzen direnean (1. atala) eta analogiaren erabilera debekatzen du, zigor, salbuespeneko eta aldi baterako arauetarako (2. atala).

B) Analogia motak Bi analogia mota bereizi ohi dira. Alde batetik, «analogia legis» eta, bestetik, «analogia iuris». Analogia legis dugu, arauaren testuan modu zehatzean adierazita ez dagoen egitezko kasu bati aplikatzen zaionean arau hori, hala ere, bi kasu horien ratioa berbera da; beraz, analogia mota horretan elementu zehatz batzuk kontuan hartzen dira: arau zehatza eta arauketa berezirik ez duen kasu zehatza. Analogia iurisari buruz hitz egiten dugunean, ostera, Zuzenbidearen printzipio orokorrak aplikatzeari buruz ari gara; arauketa berezirik gabeko kasua dugunean, Zuzenbidearen aplikatzaileak antolamendu juridikoarenaren arauetatik, indukzioz, atera behar du erregela orokorra edo arauok eratzen dituen printzipio sistematikoa; horrela, erregela orokor hori adierazi eta, azkenik, arauketarik (legerik edo ohiturarik) ez duen kasuari dedukzioz aplikatu beharko dio. Hortaz, oinarrian, berezitik (printzipio edo erregela orokorrak eratzen duen arau zehatzetik) orokorrera (adierazitako printzipiora) joan behar da eta, geroago, berriz bueltatu behar da berezira (aplikatzaileari azaldutako kasu zehatzera).

Bereizketa horrek, itxuraz teoria hutsa izan arren, garrantzia du, iturri-sistema aplikatzeko hurrenkeran aldaketak sortzen baititu. Izan ere, KZren atariko tituluaren eraldaketa egin baino lehen, jatorrizko 6.2 art.aren arabera «eztabaidagaiari modu zehatzean aplika dakiokeen legerik ez dagoenean, tokiko ohitura aplikatuko da eta, hori ez badago, Zuzenbidearen printzipio orokorrak»; aurrekoa gorabehera, gaurko 1.3 art.ak agintzen duenez, ohitura modu subsidiarioan aplikatuko da «lege aplikagarririk egon ezean» bakarrik, «modu zehatzean» adierazpena desagertuz. Esandakoaren arabera, iturri subsidiarioak (ohitura eta printzipio orokorrak) gaur egun aplikatuko dira legerik izan ezean bakarrik. Egineginean ere, legerik ez egoteak esan nahi du ez dagoela modu zehatzean, ezta analogia legisaren bidez ere, aplika daitekeen legerik. Horren ondorioz, analogia legisa legea aplikatzeko tresna da (eta, hala denean, ohitura), eta gainerako iturri subsidiarioak baino lehenago aplikatuko da, legeak beste arauen gainetik daudelako adierazpen gisa.

Aurrekoa onartuz gero, azpimarratu behar dugu KZren egungo 4. art.ak analogia legisa arautzen duela oinarrian, baina Zuzenbidearen printzipio orokorren araubidean garatuko da.

C) Baldintzak Arauak analogiaz aplikatzeko, lehenengo baldintza arauaren egitezko kasuaren eta goian aztertutako kasuaren arteko antzekotasuna da. Antzekotasunak berdintasuna baztertzen du, berdintasuna egonez gero ez baitago lege hutsunerik: aztertutako kasua eta arauan jasotako egitezko kasua berdinak badira, lehenengoa arauaren eremuaren barruan egongo da argi eta garbi, eta horregatik araua zuzenean aplikatuko zaio, ez, ordea, analogiaz. Beraz, beharrezkoa da lege hutsunea egotea.

Analogiaren bigarren baldintza «ratio berdintasun» deiturikoa edo ohiko «eadem ratio» dugu; alegia, arauaren «ratio»ak (beraren helburu edo espirituak) araua analogiaz hedatzea justifikatzen du, horretan oinarritzen baita kasuen arteko antzekotasuna.

Jakina denez, bi elementuok elkarrekin loturik daude: antzekotasuna kontuan

hartzekoa izango da, baldin eta arrazoizkoa, egokia edo zuzena bada arauaren helburuak justifikatzen duen kasuari aplikatzea. Hori horrela da, antzekotasuna balioestea ez delako gauza zehatza; bi egoeren arteko antzekotasuna nabaritzea desberdina izan daiteke, aztertzeko ikuspuntuen eta kontuan hartuko diren elementuen arabera.

Horren ondorioz, Rocak proposatutako adibidea erabilita, katolikoa ez den beste erlijio bateko apaiz bati aplikatu nahi badiogu 752. art. (artikulu horren arabera, horiek ezin izango dira testamentuaren onuradun izan: azken gaixoaldian testamentugilearen aitorpena jaso zuen apaiza, horren senide, eliza, kabildo, elkarte edo erakundea), orduan manuaren ratioa identifikatu beharko dugu lehendabizi; bada, uler daiteke, araua hemeretzigarren mendearen elizaren kontrako sentimenduaren adierazpena baino ez dela edo, aldiz, testamentugilearen askatasuna babestu nahi duen tresna dela, testamentu egilearen borondateak jasan dezakeen inongo eragina saihesteko; izan ere, ratio horren arabera (bigarrena da noski), araua aplikatuko zaio kasuari, baldin eta erlijio horren apaizak presio egiteko biderik badu (bide antzekoa edo analogoa, borondatea nahi den bidetik eroateko) apaiz katolikoek duten moduan, aitorpena, esaterako, zeren horren bidez gaixoaren arimaren betiko salbamena lortzen baitu.

D) Mugak KZren 4.2 art.ak analogia debekatzen du, zigor, salbuespeneko eta aldi baterako arauetan. Lehenengo eta behin, ulertu behar da analogia-mota guztiak debekaturik daudela eta, batez ere, analogia legis deiturikoa. Izatez, analogia iurisa Zuzenbidearen printzipio orokorrak adierazi eta aplikatzeko tresna bada, zigor-arau eta salbuespeneko arauetatik kanpo geratzen da, arau horientzat Zuzenbidearen printzipio orokorrak ez baitira iturri. Debekuak, beraz, analogia legisaren esparruan izango du eragina betebetean: arau horien egitezko kasua ezin daiteke malgutu, arauotan aginduta ez dauden kasuak jaso arte. Halarik ere, horrek ez du baztertzen arau horien interpretazio hedakorra egiteko aukera, kasurako, «a fortiori» argudioaren bidez.

Espainiako antolamendu juridikoaren bilakaerak, KZren atariko tituluaren eraldaketaren ostean, eta 4.2 art.an analogiaz aplikatzeko aukeratik baztertutako kasuen arteko ezberdintasunek beharra dakarte, kasuok bananbanan aztertzeko. a) Zigor-arloko arauak, eta zigorrak ezartzen dituzten arau zehatzaileak KZren 4.2 art.ak zigor-legeen analogia baztertzen du hitzez hitz; zigor-legeak zigor-zuzenbidea eratzen dutenak dira, delituak eta faltak tipifikatuz, eta horiei dagozkien zigorra ezarriz. Analogia debekatzeko zergatiak du oinarria, bai zigor-zuzenbidearen esparruan legezkotasun printzipioak esangura hertsian duen indarrean, bai «in dubio pro reo» erregelaren indarrean. Hala eta guztiz ere, EKk argudioak ematen ditu, irizpide horiek hedatzeko zigorrak ezartzen dituzten arau zehatzaileetara; eta arau horiek zigor-arauak (delituak eta faltak) eta administrazio arau zehatzaileak izango dira, EKren 25.1 art.ak adierazitakoaren arabera. Artikulu horretan ezarrita dagoenez, ezin da inor kondenatu, ezta zehatu ere, egitate batzuk egiteagatik, betiere egitate horiek gauzatzerakoan ez daudenean delitu, falta gisa edo administrazio-arloko arau-hauste gisa tipifikatuta. Bada, KZren 4.2 art.ak jasotako «zigor-legeak» adierazpenaren barruan daude administrazio arau zehatzaileak.

Hori horrela dela, debeku hori heda daiteke zigor- edo administrazio-arauak ez diren beste arau zehatzaileetara? Terminologiak nahasteak ekar ditzake, zehaztugabea delako; hortaz, beharrezkoa dugu arau zehatzaileen eta zigorra ezartzen duten arau zehatzaileen artean bereiztea, alegia, zehapena, esangura zabalean, eta zehapen penala, esangura hertsian. Egineginean ere, ulertzen badugu zehapena dela antolamendu juridikoa hautsi edo urratzearen ondoriozko erreakzioa, antolamendua bera betearazteko, orduan kontzeptuaren zabalera handiak berak saihesten du analogiaren debekua arau zehatzaile guztietara hedatzea. Halaber, baldin eta zehapen gisa zehapen penala edo zigorra

esangura orokorrean ulertzen badugu (eskubidea kendu edo murriztea antolamendu juridikoa urratzeagatiko zigor gisa, hots, gaizkia saihesteko beste gaizki bat ezarriko delako mehatxua egiten bada, ezzilegi horren ondorioz ezarriko den zigorra), esan daiteke, zigorra ezartzen duten arauak analogiatik kanpo geratzen direla, bai zigor-arauak, bai administrazio arau zehatzaileak, bai zibilak, bai edozein motatakoak izanik. Berebat, analogia zigor zibiletatik (oinorde izateko duintasunik eza, jaraunsgabetua izatea eta abar) kanpo geratzen da (AGk maiatzaren 11n emandako epaia, KZren 111. artikulua zigor zibiltzat jotzen duena; edu berean, AGk gauza bera ulertu du, 1997ko uztailaren 15ean emandako epaian, SALren 265.2 art.ari buruz; artikulu horrek administratzaileen erantzukizuna arautzen du). Labur-zurrean, ezin izango da analogiarik egon, noiz eta legezkotasun eta tipikotasun printzipioek eragina dutenean.

Beste alde batetik, zehapenaren objektuak (ondasun edo eskubideak) garrantzia du, analogia aplikatuko den ala ez erabakitzeko. Esangura horretan, EKren 9.3 art.ak eratorritako irizpidea (EKren 25.1 art.aren antzekoa) erabil liteke, atzeraeraginik ezaren printzipioa esangura hertsian nagusiarazten duelako erruztatuaren aldekoak ez diren arau zehatzaileentzat edo, garrantzizkoena dena, norbanakoen eskubideak murrizten dituzten arauentzat. Orobat, bi kasuotan atzeraeragina debekatzen bada, arrazoizkoa da pentsatzea analogia ere debekatu beharko dela bi kasuotan. Horrela, «odiosa sunt restringenda», «in dubio pro libertate» eta antzeko esaera zaharren gaur egungo adierazpena dugu hemen.

Aurrerago azaldutakoaren ondorioz, esan dezakegu analogiaz aplikatu ahal izango direla zigorrik ezartzen ez duten arau zibil zehatzaileak, esaterako, kalte-ordaina ematea dakartenak, bidezkoa ez den kalteagatiko erantzukizun zibilaren kasuan gertatzen den bezala, adibidez, edo, orokorrean, betebeharrak ez betetzean sortutako ondare-erantzukizuna (KAren 73/1982 eta 141/1996 epaiak, eta KAren 696/1987 eta 1.094/1987 autoak).

Hala eta guztiz, EKren beraren arabera, esan daiteke analogiaren debekua ez dela erabatekoa zigorrak ezartzen dituzten arauen eremuan: izan ere, erruztatuari kalte gehien eragiten dioten arauetara hedatuko da debekua (9.3 art.tik ateratzen denez), «in malam partem» analogia debekatu, baina «in bonam partem» analogia ezartzen duen zigor-zuzenbidearen erregelarekin bat eginez; beraz, erruztatuarentzat onuragarriena eta aldekoena den zigor-legea heda daiteke (bai denboran zehar, bai analogiaz) eta debekatu egingo dira atzeraeragina eta analogia, baina erruztatuari kalte gehien ekartzen dioten zigor-legeetan bakarrik (KAren 204/1996, 130/1997, 137/1997, 150/1997, 151/1997, 236/1997 epaiak, besteak beste).

b) Salbuespeneko arauak KZren 4.2 art.ak salbuespeneko legeak analogiatik kanpo uzten ditu. Horren arrazoia salbuespeneko arauaren kontzeptuan bertan datza: maiz esaten den moduan, salbuespeneko araua «tenorem rationis»aren kontra badoa, ezin izango da kontuan hartu analogia erabiltzea ahalbidetzen duen «ratio berdintasuna». Edo, beste modu batera esanda, salbuespeneko arauek ez dute hutsunerik; arau horien menpe egongo dira arauotan beren beregi adierazitako kasuak bakarrik, gainerako kasuetan Zuzenbide arruntak eraentzen baitu, Salbuespeneko zuzenbidearen ordeztaile gisa. Azken buruan, analogia iurisaren arabera, esan dezakegu, hau garbi dagoela: Salbuespeneko zuzenbidea Zuzenbidearen printzipio orokorren kontra doa, eta, beraz, ez du printzipio berezirik izango; horren ondorioz, Salbuespeneko zuzenbidearen printzipiorik ez dago, aplika daitekeen salbuespeneko legerik ez dagoenean aplikatzeko.

Hala ere, araua batzuetan salbuespenekoa izango da eta beste batzuetan ez, eta horrexetan datza zailtasuna. Horrez gain, kontuan hartu behar da salbuespeneko arauen, arau berezien, murrizgarrien, debekatzaileen eta abarren arteko mugak oso nahasita

daudela.

Baina identifikazio arazo orokor horiez gain, salbuespeneko kasu argiak daude: adibidez, testamentua emateko era bereziak, Zuzenbide erkidearen esparruan jaraunsle izendatzerakoan hirugarrenaren esku-hartze kasuak, kreditu eskubide jakin batzuei kobratzeko ematen zaien lehenespena eta abar. Esan beharrik ez dago, pribilegioak analogiatik at geratzen direla, hots, «egoera juridiko zehatza —ez du eredu baliorik— sortzen duen legea» (Montés). c) Aldi baterako legeak KZren 4.2 art.ak bi atal ditu: haietatik batek analogiatik kanpo uzten ditu zigor-legeak eta salbuespeneko legeak, alegia, lege horiek «ez dira aplikatuko legeetan beraietan esanbidez aipatutakoak ez diren kasuetara»; aldi baterako legeei buruzkoa da beste atala: «ez dira aplikatuko legeetan beraietan esanbidez aipatutakoak ez diren aldietan»; horrek adierazten du, aldi baterako legeek aldi baterako indarra dutela, hots, lehen ezarritako epean bakarrik aplikatuko dira; horretan azaltzen den arazoa KZren 2. art.an jorratu beharko litzateke, ez, ordea, 4. art.an. Beste arazo bat da aldi baterako legeak salbuespenekoak izan ahal izatea eskuarki, salbuespenekotasunak eta ohikotik aldentzeak aldi baterakotasuna justifikatzen baitute; kasu horretan, aldi baterako eta salbuespeneko legea ezingo litzaieke analogiaz aplikatu lege horren indarraldian gertatutako kasuei, baldin eta kasuok lege horretan ez badaude araututa. Horrela, analogia debekatzeak salbuespenekotasunean du oinarria, ez, ostera, aldi baterakotasunean. §24. EKITATEA 62. Ekitatea A) Kode Zibilaren 3.2 artikulua KZren 3.2 art.ak arautzen du Espainiako antolamendu juridikoan ekitatea duen eginkizuna, bai arauen aplikazioa balioestea kasu zehatzetara egokitzeko, bai gatazka zein liskarra konpontzeko oinarri bakarra izateko. Hala ere, ez da zehazten zein den ekitatearen legezko esanahia, beharbada, horren esanahi bakarra ematea oso zaila delako. Hori guztia kontuan hartuta, eta ekitatearen eginkizunen arabera, esan dezakegu, ekitateak esanahi desberdinak izan ditzakeela; horien guztien gorabeherak KZren 3.2 art.an adierazitakoak dira.

Bi mutur horien artean, bitarteko egoerak daude, eta kontuan hartzeko modukoak dira.

B) Ekitatea balorazio irizpide gisa Balioesteko irizpidea ekitatearen interpretazio eginkizuna da; horren arabera, interpretatzaileak arauaren esangura orokorra zehaztu beharko du, eta gainera kasu zehatzera egokitu beharko da. Interpretatzaileak bete beharko du eginkizun hori beti, 3.2 art.aren lehenengo tartekaduran agertzen den moduan: «arauak ekitatez aplikatu beharko dira». Esangura horretan, aplikatzen dena araua da, eta interpretatzaileak ez du izango

askatasunik araua baztertzeko, nahiz eta, interpretatzailearen ustez, zuzena izan ez.

Ekitateak kasu zehatza balioestea dakar, konponbide juridikoa hartzerakoan, arauak aplikatzeko eman behar duen urrats legez; esangura horretan, ekitateak ekarriko luke kasu zehatzaren justiziari buruzko ideia, eta, arau orokor edota abstraktuetan islatuz gero, interpretatzaileak nolabaiteko eremuren bat izango luke jarduteko: interpretaziorik ekitatiboena aukeratzea, hots, kasu zehatzari ondoen egokitzen zaiona; zalantzan egotekotan, aztertutako kasua arautik kanpo dagoela interpretatzea eta abar.

C) Ekitatea eta legearen zorroztasuna biguntzeko epaileek duten ahalmena KZren atariko tituluan, ekitatea modu orokorrean adierazteaz gain, epaileei legearen zorroztasuna biguntzeko ahalmena ematen dizkieten zenbait manu daude.

Kasurako, KZren 1154. art.aren arabera, kontratatzen dutenek zigorren bat ituntzen badute kontratatzen dena betetzen ez denerako, auzitegiek zigor hori bigundu ahal izango dute, ez betetzea zati batean bakarrik edo irregularra denean. Kasu horretan, ekitatea proportziotasuna da; KZren 1690. art.ak aurreko ideia bera adierazten du, nahiz eta kasu guztiz desberdinerako jaso. Halaber, Kontsumitzaileei buruzko Legearen 10. art.ak ekitateari buruzko aipamenak ditu, proportziotasun ideiara hurbilduz: abusuzko klausulak deusezak izango dira, klausulok kontsumitzaileari neurri edo proportziorik gabeko kalteak eragiten badizkiote.

Betebeharrak zabarkeriaz ez betetzeagatiko kalte-ordainaren zenbatekoa kasuankasuan egokitzeko ahalmen gisa adierazten da KZren 1103. art.an ekitatea.

D) Ekitatea eta kontzeptu juridiko zehaztugabeak Ekitateak garrantzia du batzuetan legeek erabilitako kontzeptu juridiko zehaztugabeak integratzerakoan, alegia, arrazoi zuzena, zio zuzena eta abar.

Horixe gertatzen da KZren 1124. art.an: horretan kontratua suntsiarazteko aukera ezartzen da, alderdi batek betetzen ez badu; baina auzitegiek suntsiarazteko arrazoia uka dezakete, baldin eta epe berria ezartzeko bidezko arrazoien bat dagoela ulertzen badute. Baita KZren 1901. art.ak adierazitakoan ere, zeinetan behar ez bezala kobraturikoa atxikitzeko ahalbidetzen den, horretarako bidezko arrazoien bat badago.

Hori horrela dela, nahiz eta arauak kontzeptu juridiko zehaztugabeak erabili, ez zaio kasu guztietan ekitateari biderik ematen; kontzeptu zehaztugabeen edukia epaileak erabaki behar duenetan bakarrik, alegia, gizartearen kontzientziak edo usadioek edukirik zehazten ez duten kasuetan. Azkeneko kasu horretan, ekitateak eragina izango du, baina interpretatu edo balioesteko elementu gisa.

E) Ekitatea, epailearen erabakimen gisa Kontzeptu horixe da 3.2 art.an aipatzen dena. Horren arabera, ekitatea da arau juridikoetan jasotako konponbideak alboratzeko askatasuna; era horretan Zuzenbidearen aplikatzaileak kasua ebatziko du, bere ekitatezko irizpide edo erabakimenaren arabera, aurretiaz emandako araua kontuan hartu barik. Baina horixe gerta daiteke kasu berezietan eta legeak beren beregi hori egitea ahalbidetzen duenean bakarrik.

Kautelazko neurri horiek hartzea logikoa da, arauen menpe egon gabe erabakitzea antolamendu juridikoaren oinarrizko printzipioen kontra baitoa, eta bereziki legezkotasun eta segurtasun juridikoaren printzipioen kontra.

Salbuespeneko aukera gisa ere Tartekaritzari buruzko Legearen 4.1 art.an agertzen da ekitatea, artikulu horrek ekitatezko tartekaritza ezartzen baitu: tartekariak epaitzen du, bere gizabidezko jakitearen eta ulerkeraren arabera. ยง25. ORDEZTAILETASUNA 63. Ordeztailetasuna

A) Ordeztailetasuna, Zuzenbide orokorra eta Zuzenbide berezia. Beste arau batzuetara jo beharra Lurraldearen zati batean aplikatzeko arauak eta estatuaren lurralde osoan aplika daitezkeenak aldi berean indarrean daudenean, arazo batzuk agertzen dira, eta horietako bat arau azpimultzoen (Zuzenbide orokorra, lurralde osoan aplika daitekeena; eta Zuzenbide berezia, lurralde eremu murriztuan aplika daitekeena) arteko harremanak zehaztea da, hutsuneei dagokienez ere. Espainian, arazo horren norainokoa orokorra da, Espainiako estatuaren egitura konplexua delako, autonomien estatu deiturikoa hain justu. Autonomien estatuak ezaugarri berezia du: zenbait erakunderi arauak egiteko ahala eratxikitzen zaie; eta estatuaren zuzenbidea eta AAEEen Zuzenbideak indarrean daude aldi berean. Gai horren inguruko azterketa Konstituzio zuzenbideari buruzko lanetan jorratzen da bereziki, beraz, alde batera utziko dugu. Oraingoz nahiko da esatea EKren 149.3 art.ak in fine Estatuaren zuzenbidearen ordeztailetasunaren erregela orokorra nagusiarazten duela: «Estatuaren zuzenbidea autonomia-erkidegoen zuzenbidearen ordeztailea da kasu guztietan» (ikus KAren 147/1991, 155/1993, 118/1996, 61/1997 eta 206/1997 epaiak, besteak beste).

Zuzenbide zibilaren esparruan, Konstituzioa aldarrikatu baino lehen, Zuzenbide zibil orokorraren eta Zuzenbide zibil berezien edo Foru zuzenbide zibilen arteko harremanen arazoa KZren 13.2 art.an zegoen xedaturik, eta horrek Kode Zibilaren bigarren mailako ordeztailetasuna adierazten du. Baina Foru Zuzenbideak autonomia-erkidegoen Zuzenbide zibil bihurtu ostean (Konpilazioen testua «autonomia-esparruan bertokotzeko» legeen bidez, Zuzenbide zibilaren arloko eskumena duten AAEEek egindako lege zibilak ahaztu barik), EKren 149.3 art.aren erregela orokorra aplikatu behar da. Baina arazo hori oso garrantzitsua da, eta, horrenbestez, horri dagokion atalean aztertuko dugu; bertora jo beharko da, zertxobait argitu nahiz gero.

B) Ordeztailetasuna, Zuzenbide erkidea eta Zuzenbide bereziak a) Kode Zibilaren 4.3 artikulua 1.836/94 Dekretuaren zioen azalpenaren arabera, Kode Zibilaren atariko titulua eraldatu zuenaren arabera, Zuzenbide ordeztaile izatea Kode Zibilari dagokio, «Zuzenbide erkidearen oinarrizko ezaugarriak dituen heinean». Esandakoarekin bat etorriz, 4.3 art.ak xedaturik duenez, «kode honetako xedapenak beste legeek eraendutako gaietan ordeztaile gisa aplikatuko dira», Kodearen antzinako 16. art.aren jatorrizko idazketa iradoki zuen ordeztailetasun-irizpide orokorra jasoz (asmo handiagoak dituela, Kode Zibila ordeztailea baita —artikulu horren arabera— Zuzenbide orokor gisa Foru Zuzenbideen aurka).

Beraz, Kode Zibila ordeztaile izango da, Kodeak berak arautzen ez dituen gaiak jorratzen dituzten legeei begira. Hortaz, arau azpimultzoak —horien arteko harremanak aztertzen ari gara— eratuko dira arauek jorratzen dituzten gaien arabera, ez, ordea, indarreko lurralde esparruaren arabera. Labur-zurrean, Zuzenbide erkidearen eta Zuzenbide berezien arteko antzinako bereizketa dugu, hala ere, oraintxe aztertzen ari garen arauaren edukia zabalagoa da, Kode Zibilak arautu eta legeek eraendutako arloak bereizten baititu.

Zuzenbide erkidearen kontzeptuari buruzko azterketa, eta ordeztailetasunak Zuzenbide Zibilarentzat duen iraunkortasunaren eretzean, ez dagozkio gai honi (ezta jakintzagai honi ere segur aski); tradizio zaharkitu baten arabera, ezaugarri hori legez eratxikitzen zaio Kodeari (eta ziur aski Kodea ez den beste zenbait lege zibili, Hipotekari buruzko Legeari, besteak beste), KZren 4.3 art.aren bidez era berezian.

Horrez gain, azpimarratu behar da lege lerruneko testuak eratxiki duela ezaugarri hori; horren ondorioz, lerrun berbera edo goragokoa duten legeek indarrik gabe utz edo aldaraz dezakete ezaugarria. Halaber, gogoratzekoa da Kode Zibila eta, orokorrean, Zuzenbide zibila, arautzen duen gaiagatik, ordeztaile orokorra izateko egokia dela: Kode Zibilak arautzen ditu edozein pertsonak izaten dituen edo izan ditzakeen harreman juridikoak («edonork izan ditzakeen» harremanak, Carrascok dioen moduan); eta Zuzenbide berezi deiturikoek, ordea, harreman zehatz batzuk arautzen dituzte, hain zuzen ere, zenbait subjektuk izan ditzaketenak, egoera garrantzitsuan egonik. Egoeron garrantziak justifikatuko du zenbait arau zehatz egitea, hau da, irizpide zibil orokorrak subjektu mota horien (merkatarien, industria-gizonen, langileen, eta jabeen eta abarren) arteko harremanen eskakizunetara egokitzen dituzten arauak egitea.

Hori horrela izanik, arau bereziak hutsuneren bat duenean, logikoa da araubide erkidea aplikatzea ordeztaile gisa; hala ere, Zuzenbide bereziak autointegratzeko erakundeak baditu, horiek erabiliko dira, Kode Zibilera jo baino lehen.

b) Kode Zibilaren ordeztailetasun orokorraren esparrua KZren 4.3 art.an adierazitako mugak zabalegiak dira. Bada, artikulu horrek ez du adierazten Kode Zibilaren ordeztailetasuna Zuzenbide bereziei dagokienez bakarrik, beste edozein legeri dagokionez baino. Horren harira, Kode Zibila eratzen duten irizpideen eta zibilak ez diren legeen arteko egokitzearen oinarrizko arazoa azaltzen da, baina legeok ez dute zerikusirik harreman pribatuen esparruarekin.

Gauzak horrela, oinarrian, Kode Zibila ez da ordeztaile izango Zuzenbide publikoaren arauei dagokienez; arauok antolamendu juridikoaren azpimultzo autonomoak dira, eta Zuzenbide zibilak duen lerrun berbera dute. Gauza bera gertatzen da Administrazio zuzenbidearekin, bai eta Zerga zuzenbidearekin ere. Hala eta guztiz ere, administrazio arauren batek erakunde zibilak kontuan hartu edo Zuzenbide zibilak sortutako teknika juridikoak erabiltzen baditu, Zuzenbide zibila ordeztaile izango da.

Horrela gertatzen da, adibidez, herri-administrazioen kontratuetan.

Kode Zibilaren ordeztailetasuna argiago azaltzen zaigu Zuzenbide pribatuaren esparruan, horretan Zuzenbide erkidearen eginkizuna betetzen baitu Kodeak. Izan ere, Merkataritzako zuzenbiderako halaxe ezartzen dute Merkataritzarako Kodearen 2 eta 50. art.ek, artikulu horiek «Zuzenbide erkide»ra jotzen baitute, Merkataritzako zuzenbidearen hutsuneak betetzeko ordeztaile gisa. Edozein modutara ere, Zuzenbide erkidearen eginkizuna Kode Zibilak berak eta, hedaduraz, Zuzenbide zibil orokorrak betetzen duen, ala, bestela ere, autonomia-erkidegoen zuzenbide zibilek ere merkataritzako legeria osatuko duten Zuzenbide erkide gisa, autonomia-erkidegoen zuzenbidearen menpe dauden subjektuen arazoak konpondu behar direnean (AGren 1968ko ekainaren 28ko epaia), horixe eztabaidatzen da.

Lan arloan ere, esan ohi da Kode Zibilaren ordeztailetasuna ezartzen dela Lan Zuzenbideari dagokionez. c) Atariko tituluaren ordeztailetasuna Kode Zibilaren atariko tituluaren indar esparrua zehaztea gauza desberdina da, eta lehen adierazi dugun 1.836/94 Dekretuaren zioen azalpenean aztertzen da bereziki. Izatez, KAk emandako 37/1987 epaiaren arabera, zioen azalpenaren arauak antolamendu juridiko osoan aplika daitezke, ez baitira Zuzenbide zibilaren zati esangura hertsian, baizik eta arau juridikoei, euren iturriei, aplikazio eta indarraldiari buruzko agindu orokorrak dituzte —tradizioz bakarrik Kode Zibilaren zati dira—. Beraz, atariko tituluaren arauak antolamendu juridikoaren esparru guztietan aplikatu ahal izango dira, horren kontrako agindurik ez badago.

BIBLIOGRAFIA ATIENZA: Sobre la analogía en el Derecho. Ensayo de análisis de un razonamiento jurídico, Madril, 1986; BETTI: Interpretación de la ley y de los actos jurídicos, Madril, 1975; CANARIS: Función, estructura y falsación de las teorías jurídicas, Madril, 1995; CASTRO: «Naturaleza de las reglas para la interpretación de las leyes», ADC, 1977, 809 or. eta ondorengoak; DÍEZ-PICAZO: «La interpretación de la ley», ADC, 1980, 711 eta ondorengo orrialdeak; DÍEZ-PICAZO: Experiencias jurídicas y teoría del Derecho, Bartzelona, 1973; LALAGUNA: Comentario a las reformas del Código civil, I. liburukia, Madril, 1977, sub 4.3 art.; LASAGABASTER: Los principios de supletoriedad y prevalencia del derecho estatal respecto al derecho autonómico, Madril, 1991; LARENZ: Metodología de la ciencia del derecho, itzul. esp., Bartzelona, 1966; MARTÍNEZ DE AGUIRRE: «El criterio de la realidad social en la interpretación de las normas jurídicas», ADC, 1985, 212 eta ondorengo orrialdeak; MONTÉS PENADÉS: Comentarios a las reformas del Código civil, I. liburukia, Madril, 1977, sub 4.2 art.; ROCA I TRÍAS: Comentarios al Código civil y Compilaciones forales, 2. argitaraldiaren I. liburukia, Madril, 1992, sub 4. art.; SALVADOR CODERCH: La Compilación y su historia, Bartzelona, 1983; SALVADOR CODERCH: Cometarios al Código civil y Compilaciones forales, 2. argitaraldia, I. liburukia, Madril, 1992, sub 3.2 art.; TARELLO: L´interpretazione della legge, Milan, 1980; TORRALBA: Comentarios al Código civil y Compilaciones forales, 2. argitaraldia, I. liburukia, Madril, 1992, sub 3.2 art.; VILLAR PALASÍ: La interpretación y los apotegmas jurídicológicos a la luz del nuevo Título Preliminar del Código civil desde una perspectiva teórica, Madril, 1975.

Orokorrean, Zuzenbide zibilaren zati orokorrari, Zuzenbidearen Teoriari eta Metodologia juridikoari buruzko lan orokorrek aztertzen dituzte gai honetako idazpuruetan jorratu diren arazoak.

Hamaikagarren gaia ARAUEN ERAGINGARRITASUNA

Laburpena: §26. Arau juridikoen eragingarritasuna.— 64. Arauak betetzea: A) Arauak betetzeko eginbehar orokorra; B) Arauak ez jakitearen barkaezintasuna; C) Arauak jakiteko eginbeharra. «Iura novit Curia»; D) Zuzenbidean okerrak duen garrantzia.— 65. Arauak baztertzea.— §27. Arauak haustea.— 66.

Arauak ez betetzea: arau-haustea.— 67. Arauei itzuri egitea: lege-maula.— 68. Arau-haustearen ondoriozko zehapenak.— 69. Legearen aurkako egintzen deuseztasuna.

§26. ARAU JURIDIKOEN ERAGINGARRITASUNA 64. Arauak betetzea A) Arauak betetzeko eginbehar orokorra Arau juridikoek, beraien iturria edozein izanik ere (legea, ohitura edo printzipio orokorrak), elkarbizitza antolatzeko eginkizuna dute; horretarako, gizartean jarduteko jokarauak ematen dituzte. Hori dela eta, arauak betetzeko ematen dira, arauen jasotzaileek bete ditzaten, hain zuzen ere. Jasotzaileok gizartea osatzen duten kide guztiak dira, beraz, guztiak geratuko dira manamendu arau-emaileei loturik, eta, horren ondorioz, gizartea osatzen duten kide guztiek arau juridikoak bete behar dituzte. Izan ere, arauak betetzeko eginbehar orokorra badela izan baiezta daiteke; eginbehar hori kasuankasuan eratuko da era ezberdinetan, manamendu arauemaileak duen edukiaren arabera. Berez, eduki hori era askotakoa izan daiteke: zergak ordaintzeko beharra, norberaren semealabak mantendu eta hezteko beharra eta abar.

Arau juridiko guztiak bete behar dira, arau horien eduki zehatza eta subjektuen erabakitze-askatasunari ematen dizkioten aukerak kontuan hartu gabe, arau guztiek ez baitute manuzko eduki bera.

Izan ere, kasurik argienak aipatzearren, arau batzuek jokabide aktiboak betetzea agintzen dute (errentak aitortzea edota zerga egokia ordaintzea), beste batzuek egintza zehatz batzuk betetzea debekatzen dute (kargu zehatza izateagatik ezagutzen diren sekretuak jakitera ematea), eta hainbatek ahalbidetzen dute Zuzenbidearen ikuspuntutik jokabide eragingarriak egitea (ezkontzea, kontratuak egitea eta abar).

B) Arauak ez jakitearen barkaezintasuna Manamendu juridikoak betetzeko beharrizana bi ikuspuntutatik azal daiteke.

Lehenengo eta behin, ordena logikoari helduz, pentsa daiteke arauak benetan bete daitezen beharrezkoa dela jasotzaileak arau horiek jakitea, jakiten ez dena betetzea ezinezkoa baita. Jakite orokor hori (aldi berean arauak jakiteko eginbehar orokorra, alegia) errazteko, arauen publizitatea ezartzen da (EKren 9.3 art.), zeren bitartez eta egunkari ofizialetan legezko arauen argitalpenaren bitartez, giza taldean ohitura benetan betetzearen bitartez eta abar. Are gehiago, logika horri eutsiz azal genezake legezko arauak, indarrean jarri aurretik, epe batean eragingarritasunik ez izatea («vacatio legisa», hain zuzen); izan ere, vacatio legisak arauak jakitea ahalbidetzen du arauok lotesleak izan baino lehen.

Azalpen horren harira, arauak beteko ez balira euren edukia ez jakiteagatik edota arau horiek egon badaudela ez jakiteagatik, ez lirateke aplikatu behar arau-hauste edo ez-betetze kasuetarako antolamendu juridikoak agindutako zehapenak, ez-jakite hori justifikaturik badago bederen. Baina arauak betetzea jasotzaileen erabaki askearen esku uztea izango litzateke hori. Beraz, egon badago antolamendu juridikoa dakielako ustea, eta uste hori ezin da indargabetu. Horregatik, aurretiazko jakitearen ondorioa izango litzateke arauak betetzeko beharra, benetako jakitea edo irudizko (ustezko) jakitea den kontuan izan gabe.

Azaleko azalpen horren kontra, beste hau agertzen da: antolamendu juridikoa eta beraren arauak ezarri egiten dira, hiritarrek eurek jakiten ez badituzte ere, ezartze hori beharrezkoa baita antolamendu juridikoa eragingarria izan dadin. Kontua ez da arauak dakielako ustea dagoen baieztatzea. Aldiz, arauek hiritarrak behartzen dituzte, arauok jakiten ez badira ere; horixe da kontua.

Bigarren ikuspuntu horretatik, zailtasunik gabe azaltzen da KZren 6.1 artikulua, erregela zaharra nagusiarazten baitu; erregela horren arabera, «legea ez jakitea ez da legea ez betetzeko aitzakia». Egineginean ere, ez dago barka daitekeen ezjakiterik, beraz, ez-jakite horren babesean inork ere ezin dio legeari itzuri egin.

C) Arauak jakiteko eginbeharra. «Iura novit Curia» Berez, hiritarrak ez du zertan arauak jakin, arau horiek eragingarriak eta aplikatu beharrekoak izan

daitezen. Horretarako, nahiko izango da kasuankasuan behar diren betekizunak osorik emanak izatea, hain zuzen ere, legezko arau edota ohituraren betekizunak kontuan hartuta emanak izatea. Betekizun horiek bermatzen dute jakiteko aukera eta ziurtasuna.

Hori guztia betetzen da arauen azken jasotzailea den hiritarrarentzat, ez, ordea, aparatu publikoarentzat, horren helburuak baitira arauak betetzen direla ziurtatzea, bai eta arauak aplikatzea ere.

Esangura horretan, funtzionarioek Zuzenbidea jakin behar dute, edo, gutxienez, haien jarduera publikoan aplikatu behar dituzten erregelak.

Berebiziko garrantzia du epaileek eta auzitegiek arauak jakiteko duten beharrak, arau juridikoak aplikatuz konpontzen baitituzte gatazkak. Epaileei eta auzitegiei buruz baieztatu izan da «iura novit curia» erregelaren indarra (hau da, auzitegiak Zuzenbidea daki). Erregela horren arabera, batetik, epaileak Zuzenbidea dakielako ustea dago, jakiteko beharra baitu, bestetik, epaileak kasuankasuan aplika daitekeen Zuzenbidea aplikatu beharko du, nahiz eta auzilariek Zuzenbide hori azaldu ez. Justizia zibilean «da mihi factum, dabo tibi ius» erregela aplikatzen da, zertarako eta agerian jartzeko auzilariek ekarri behar dituztela auzitegira egitate eztabaidagaiak. Hala ere, auzitegiak bere arioz aplikatu beharko ditu kasuan kasuko arauak, iturri-sistemaren arabera, auzia ebazteko (KZren 1.7 art.), eta ezin izango du legearen iluntasuna, isiltasuna edo hutsuneak aitzakiatzat hartu (ZKren 448. art.).

Dena dela, «iura novit curia» printzipioaren indarra ez da berdin gauzatzen arau juridiko guztietan.

Batetik, aurreko gaietan aztertu izan dugunez, ohitura frogatu behar da; hala eta guztiz ere, epaileak ohitura hori ezagutzen duenean, bere arioz aplikatu ahal izango du. Beraz, epaileek ez dute zertan Ohiturazko zuzenbidea jakin, zergatik eta Ohiturazko zuzenbideari buruz alegazioak egiten dituen alderdiaren zama delako Ohiturazko zuzenbide horren berri izatea, indarra eta edukia frogatzea. Bestetik, antzeko zerbait gertatzen da Espainiako auzitegien eskumeneko auziari aplika dakiokeen atzerriko Zuzenbidearekin: Atzerriko zuzenbidearen edukia eta indarra frogatu beharko dituzte Zuzenbide horren babesa eskatzen duten auzilariek (KZren 12.6 art.ko 2. paragrafoa).

D) Zuzenbidean okerrak duen garrantzia Labur-zurrean, arau juridikoek eragina dute jasotzaileengan, bete behar baitira, nahiz eta jakin ez.

Hori erregela orokorra den arren, subjektuak har dezake Zuzenbidearentzat garrantzia duen erabakien bat, Zuzenbidea gaizki dakielako edo jakin ez dakielako. Horixe gertatzen da, esaterako, subjektuak ez dakienean berak egin nahi duena arauak galarazten duela, edota arauak egite hori ahalbidetzen duela, baina subjektuak ez dakizkien betekizunak betez gero eta abar.

Kasu horietan azaltzen da Zuzenbideko okerra; oker hori KZren 6.1 art.ko 2. paragrafoak aztertu du, eta hauxe du xedaturik: «Zuzenbideko okerrak legeek zehaztutako ondoreak baino ez ditu».

Arau hori ulertzea ez da batere erraza. Beraren idazkera aintzat hartuz gero, badirudi legegileak garrantzia eman nahi diola Zuzenbideko okerrari kasu berezietan bakarrik («baino»); horregatik, antza denez, Zuzenbideko okerrak garrantzirik ez izatea da erregela orokorra. Azalpen hori logikoa da artikulu horren lehen tartekadura kontuan hartuz gero, Zuzenbidea ez jakiteari ez baitio ondorerik ematen. Izan ere, okerrek, hots, Zuzenbideari zein beste edozeri buruzko errakuntzek ez-jakitea dute oinarri, oker jokatu duena ez litzatekeelako erratuko, oker egindakoari buruz jakite egokia izanez gero. Beraz, okerra ez-jakitearen kasu berezia denez gero, ez-jakitearen araubide nagusia aplikatu beharko zaio. Horren guztiaren ondorioa hauxe izango litzateke: okerrak ez du garrantzirik, eta ez da kontuan hartuko, araubide horrek besterik xedatzen ez duen bitartean.

Gu ere iritzi berekoak gara. Izan ere, pertsona orok arauak bete behar ditu, eta ezin da ez-jakitea aitzakiatzat hartu, ezta Zuzenbideko okerra ere. Hala eta guztiz ere, egintza batzuetarako antolamendu juridikoak modu berezian balioesten ditu subjektuaren borondatea, askatasuna eta kontzientzia. Hori dela eta, egintza horien inguruabar nagusiak osoosorik jakin barik betez gero, ez dituzte ohiko ondoreak izango, baizik eta beste batzuk, esaterako, aurkaratzeko edo barkatzeko modukoak izatea.

Adibidez, subjektuak prezio batean eskuratzen badu ondasuna, oker uste duelako prezioa legeak berak ezarri duela, geroago bere okerraz jabetzen bada, orduan kontratua aurkaratzea ez zaio galaraziko, KZren 1266. art.aren babesean okerra dagoelako, hain zuzen ere. Era berean, zigor-zuzenbidean doloak duen garrantzi bereziaren ondorioz, subjektuak bere jabetza defendatzen badu indarkeria erabiliz, oker uste duelako legeak horretarako eskuespena ematen diola, zauri larriak eragiten badizkio lapurrari, edota bere semealabak bide onera ekartzeko legeak semealabak jotzeko eskuespena ematen diola oker uste izanez gero, semealabei zauri larriak eragiten badizkie… kasu horietan zigor-zuzenbideak kontuan har dezake subjektu horiek izan duten Zuzenbideko okerra, eta, okerra gaindiezina bada, erantzukizun penaliik ez egotea erakar dezake [ikus ZKren 14. art., debekua ez dagoelako okerra nagusiarazten baitu].

Kasu horietan, kontua ez da Zuzenbideko okerrak legea betetzeaz askatzen duen, egintzen ondorio juridikoak zehaztea baino, noiz eta egintza horiek betetzean agentearen borondatea edo askatasuna bereziki balioesten denean. Izan ere, Zuzenbideko okerrak berez baldintzatzen badu subjektu horren

portaera, antolamendu juridikoak balioetsi beharko du oker hori, bai eta ondorio egokiak atera ere.

Horren ondorioz, KZren 6.1 art.aren idazkera murrizgarriegia izan daiteke; berez, Zuzenbideko okerrak ondorioak ekar ditzake, argi edo esanbidez horixe zehazten duen legezko araurik ez dagoenean ere. Horixe gertatzen da, esaterako, kontratuen alorrean.

65. Arauak baztertzea KZren 6.2 artikuluak ahalbidetzen du, muga batzuekin bada ere, kasuankasuan aplika daitekeen legearen borondatezko bazterketa. Horiek horrela, badirudi ezerezean geratzen dela aurretik esandako guztia, bai antolamendu juridikoaren eragingarritasunari buruz, bai eta guztientzat duen norainoko lotesleari buruz ere. Izatez, gizabanakoak Zuzenbidearen menpe daude, nahiz eta Zuzenbide hori jakin ez, baina bazterketaren bidez arauen aplikazioa saihestu dezakete, nahi izanez gero. Gauzak horrela, antolamendu juridikoa jakin eta arauen aplikazioa baztertzen duenak tratu hobea izango luke antolamendu juridikoa jakin ere egiten ez duenak baino. Bistan denez, ondorioa arras ilogikoa da, beraz, arauen indarra baztertzea zertan den zehatz azaltzea ezinbestekoa dugu.

Aurrekoari helduz, aginduzko arauen eta arau eskuemaileen arteko bereizketa gogoratu beharra dugu.

Jasotzaileek nahitaez bete behar dituzte aginduzko arauak, ezinbestean bete behar diren arauak baitira; esaterako, semealabak mantendu eta hezteko beharra; ondasun batzuk semealabei edo senide hurbilenei utzi beharra; trafiko ezzilegidun objektuekin kontratuak egiteko debekua eta abar. Arau eskuemaileen bidez, ordea, Zuzenbideak subjektuen arteko harremanak arautzen ditu, eta, subjektu horien irizpide onean konfiantza duenez gero, arau juridikoak alde batean utzi eta euren kabuz arauketa berria egiteko eskuespena ematen die; izan ere, norbanakoen arauketa kasu zehatzaren inguruabarrei hobeto egokituko zaie, eta euren interesak hobeto beteko ditu. Nolabait esateko, interesdunak arau eskuemaileez baliatu daitezke, hau da, euren borondatearen arabera, arau horiek erabili ahal izango dituzte ala autonomia pribatuaren babesean sortutako bestelako arauketa eman dezakete haren ordez. Horregatik, arau eskuemaileak arauketaren ordeztaileak direla esaten da, hain zuzen ere, gizabanakoek euren kabuz interesak arautzeko duten ahalaren babesean emandako arauketaren ordeztaileak.

Horren ondorioz, arau eskuemaileen kasuan bakarrik ematen da kasuankasuan aplika daitekeen legea baztertzeko aukera. Horrez gain, autore gehienen ustez, araubide eskuemailea (esaterako, kontratuari aplika dakiokeen araubidea) baztertzea ez da nahiko, horrekin batera beharrezkoa baita ordezko arauketa pribatua ematea, Zuzenbide ordeztailearen aplikazioa baztertzeko. Salbuespen bakarra kasu honetan gertatzen da: arau zehatza baztertze hutsak kontrako arauaren indarra ituntzen dela eratortzen duenean, hain zuzen.

Hori dela eta, berdinak dira kasuankasuan aplika daitekeen legea (eskuemailea) baztertzeko gainditu ezin diren mugak eta autonomia pribatuaren mugak; horiek sakonago aztertzen dira liburu honen beste atal batean. Dena dela, ez dirudi legegilearen jarduteko modua zuzena denik, KZren 6.2 artikulura biltzen dituenean legea baztertzea edo legeari uko egitea eta eskubideei uko egitea, itxuraz muga berdinen menpean jartzen baititu bi horiek. Izan ere, artikulu horretakoak, mugak baino, eskubideen uko egiteari egiten zaizkion murrizketak dira, eta hori ere beste atal batean aztertzen da. Hala ere, aurretiaz eskubideei uko egiteko modua da eskubide horiek eman eta arautzen dituen legeria baztertzea; horregatik, eskubideak ematen dituen legea eskuemailea denean, (aurretiazko) eskubideen uko egiteari ezartzen zaizkion mugak izango ditu lege hori baztertzeak. Horrexek justifikatzen du manuak batera arautzea aurretiaz eskubideei egiten zaien ukoa eta legea baztertzea.

Aurrekoaren harira, berebiziko garrantzia hartuz joan dira kontratuetan erantzukizuna xedatzen duten arauen (gehienetan, eskuemaileak direnen) ukoari egiten zaizkion muga zehatzak. Izan ere, kontratazioan alderdi ahularen babesari buruzko legeriak, batez ere, kontsumitzaile eta erabiltzaileei buruzkoak, gero eta murrizketa handiagoak jarri dizkie kontsumitzaile eta erabiltzaileen interesen kalterako egiten diren itunei; horixe gertatzen da, batik bat, zerbitzugintza txarra izan delako edo produktuetan akatsak izan direlako erantzukizunaren muga edo murrizketa direnean. Antzeko zerbait gertatzen da lan eta aseguru arloetan, horietan egoera onuragarrienaren erregela baita nagusi, hau da, arauketa pribatua eman daiteke arau objektiboaren ordez, noiz eta arauketa pribatu hori alderdi ahularentzat onuragarriagoa denean bakarrik.

Bestelako ikuspegitik azter daiteke kasuankasuan aplika daitekeen legea baztertzea, hots, aldi batera doazen arauak daudenean, egoera bera arautzen duten arauak bat baino gehiago direnean eta batera indarrean daudenean. Izan ere, kasu horietan interesdunei aukeratzeko halanolako ahalmena aitortzen zaie. Horixe gertatzen da Nazioarteko zuzenbide pribatuaren esparruko gai batzuetan (ikus KZren 10.5 art.), interesdunek nazioko legeria desberdinen artean aukeratzeko ahalmena baitute, eta bat aukeratzeak bestea edo besteak baztertzea dakar.

§27. ARAUAK HAUSTEA 66. Arauak ez betetzea: arau-haustea Arau juridikoak ez betetzea pertsegitu eta saihestu behar da, antolamendu juridikoaren beraren erreakzioaren bitartez, hautsitako ordena berrezar dadin. Horretarako, antolamenduak urratzaileari ezartzen dizkio hainbat ondorio negatibo, hainbat zehapen, esangura zabalean.

Zehapenak ezartzeko nahitaezko baldintza da ordena juridikoa ez betetzea edo haustea. Horregatik, Zuzenbideak arau-hausteak mailakatzen ditu, zehapenak horiei egokitzeko, ezzilegiaren garrantziaren arabera. Bistan denez, ezin dute balorazio bera izan oker egindakoa konpontzea dakarren arau-hausteak eta askatasuna kentzea dakarrenak. Horren ondorioz, antolamendu juridikoaren arloek modu desberdinetara (neurri batean behintzat) eraiki dute arau-haustearen kontzeptua, ezzilegiarena, alegia.

Era berean, portaera edo ez-egiteak izan daitezen Zuzenbidearentzat garrantzitsuak eta zigortzeko modukoak, hau da, arau-haustetzat jotzeko, antolamendu juridikoak ezartzen dituen betekizun orokorrak ez dira beti berdinak. Esaterako, zigor-zuzenbideko edo Administrazio zuzenbideko zehapenak dakartzaten arau-hausteak baldin badira, legezkotasun eta tipikotasun printzipioak dira aginduzko, horregatik, beharrezkoa da jokabide berezi hori delitu edo faltatzat hartzen duen arau zehatza egotea.

Zuzenbide pribatuaren esparruan, ordea, ez da hori gertatzen, ohiko zehapenak ez direlako zigorrak esangura hertsian, eta tipikotasun printzipioa indarrean ez dagoelako.

Edozein portaerak (egite zein ez-egite) antolamendu juridikoa urratu duelako zehapena izan dezan, beharrezkoa da Zuzenbidearen aurkakotzat hartzea. Aurkakotasun horrek berez dakar Zuzenbidearen kontra jokatzen delako ideia, beraz, aurkakotasuna dago arau juridikoak hausten direnean. Horrez gain, portaerak bidegabekoa izan behar du; horregatik, gerta daiteke portaera Zuzenbidearen kontrakoa izatea legea hausten duelako, baina zehapenik ez izatea bera justifikatzen duen arrazoiren bat badagoelako egon (esaterako, legebidezko defentsa edo beharrizan egoera). Arazo horiek sakonago aztertzen dira zigor-zuzenbidean.

67. Arauei itzuri egitea: lege-maula Araua zuzenzuzenean urra daiteke, bai eta zeharka edo trabes ere. Azken hori gertatzen da interesdunek arauen aplikazioari uko egiten diotenean legeari maula eginez; izan ere, legeari maula egiteak berez dakar arau-haustea. Portaera hori azaltzen du KZren 6.4 art.ak esanez: «Edozein arauren testuaren babesean betetako egintzak burutzen direnean, antolamendu juridikoak galarazten duen edo antolamendu juridikoaren kontrakoa den emaitza lortzeko…». Izan ere, ondokoa zehatu nahi du KZren 6.4 art.ak: lege bati itzuri egitea (lege urratua), portaera hori ahalbidetzen duen arau baten babesean (lege babeslea), lege urratuaren edo, orokorrean, antolamenduaren kontrako emaitza lortzeko. Eskuarki, zeharkameharka egiten den bide horren asmoa lege urratua ez betetzea izaten da, alegia, aginduzko legea urratzea. Horregatik, ondorea bikoitza da: batetik, benetako arau-haustea denez gero, horri dagokion zehapena ekar dezake (horretaz geroago hitz egingo dugu); bestetik, aginduzko arauak xedaezinak direnez gero, bazterketa egiteko zeharkako era horrek ez du eraginik izango, hots, ez du galaraziko maula eginez saihestu nahi zen arauaren aplikazioa, KZren 6.4 art.aren azken tartekadurak zehazten duenez.

Antolamendu juridikoaren eragingarritasuna babesteko mekanismo hori, KZren atariko tituluak norainoko orokorrarekin sartu duen arren, ez dagokio Zuzenbide zibilari soilsoilik (ikus AGren 37/1987 epaia), eta ez da 1974an Espainiako antolamendu juridikora bildutako berrikuntza ere. Esate baterako, Lukurreria zapaltzeko 1908ko uztailaren 23ko Legearen 9. art.ak lukurreriaren arautegi errepresiboa aplikatu zion diru maileguari, bai eta horren «baliokide den operazio» orori ere. Klausula orokorrak badaude egon errentamendu, zerga, lan, kontsumo eta abarrei buruzko legerietan ere, legeari maula egitea galarazten baitute.

Legeari maula egitearen baldintzak ondokoak dira: lehenengo eta behin, KZren 6.4 art.ak maula egitea bilatzen duten «egintzak» aipatzen ditu. Beraz, beharrezkoa da jokabide bat, egintza bat edo egintza juridiko batzuk esangura hertsian (horren kontzeptuari buruz ikus infra, liburu honetan bertan); izan ere, egintzen aipamena pluralean egiteak berez ez du esan nahi egintza bakar baten bitartez ezin denik lege-maularik egin.

Bigarrenez, jokabide horrek, itxuraz baino ez bada ere, zilegia izan behar du lege babeslearen itzalpean.

Adibidez, berme eskubide errealetan, komisoitunaren debekua saihestu nahi izaten da (KZren 1858 eta 1884. art.ak); komisoitunaren bidez, hartzekodunak baimena izango luke berme gisa emandako gauzaz jabetzeko, baldin eta bermatutako betebeharra beteko ez balitz. Hori debekatuta dagoenez gero, salerosketa egiten da atzera erosteko itunarekin; atzera erosteko itun horren bidez,

saldutako gauzaren jabetza maileguemaileak eskuratzen du, baina maileguhartzaileak (saltzaileak, alegia) gauza hori atzera erosteko eskubidea izango du, itundutako salneurria ordainduz gero, eta epe zehatza igaro eta gero (maileguak irauten duen epea, hain zuzen).

Atzera erosteko itunarekin egindako salerosketa zilegia da (KZren 1507 eta ondoko art.ak), beraz, egintza arauzkoa da, itxuraz.

Izan ere, zilegitasun hori itxurakoa bakarrik da; egintzak lege babeslearen itzal osoa edukiko balu, hori ez litzateke legeari egindako maula izango, baizik eta arauen arteko elkar-jotzea, jokabidea eskuesten duen arauaren eta emaitza zehatza lortzea debekatzen duen arauaren arteko elkar-jotzea, hain zuzen. Elkar-jotze hori interpretazio egokiaren bitartez konpondu beharko litzateke.

Hirugarren baldintzari helduz, ezinbestekoa da antolamendu juridikoaren kontrako edota horrek debekatutako emaitza lortu nahi izatea. Gai honetan eztabaidatzen da ea arau zehatza haustea beharrezkoa den ala nahiko den antolamenduarekin bat ez etortze orokorra. Autore gehienen ustez, egintza maulazkoa izan dadin, bere emaitzagatik aginduzko arauren bat hautsi behar du; arau eskuemailea izango balitz, kasuan aplika daitekeen legea (zeharka) baztertzea izango litzateke, ez, ordea, legeari maula egitea. Dena dela, aginduzko araua hausten den ala ez erabakitzeko orduan, arau horren interpretazio sistematiko egokia egin behar da antolamendu juridiko osoaren barnean. Jarrera horren aldaera gisa, autore batzuen iritziz, lege-maula egon daiteke aginduzko legea haustean, bai eta ordena publikoko printzipioak haustean ere. Bestalde, arau eskuemaileei ere maula egin ahal zaie, kasuan aplikatu behar direnean arauketa pribatuak ez dituelako ordeztu.

Azkenik, eztabaidatu izan da ea ondoko laugarren baldintza beharrezkoa den: maulaz jarduten dutenek lege-maula egiteko asmoa edo borondatea izatea. Autore gehienen iritzia jurisprudentziarekin bat dator, izan ere, ezetz erantzuten dute guztiek. Legeari maula egitea zigortzen da, iruzurrak antolamendu juridikoa hausteko asmo garbia izan ez badu ere (besteak beste, AGk 1993ko uztailaren 22an eta 1997ko apirilaren 17an emandako epaiak). Dena dela, zuzen adierazi izan denez, benetako eztabaida baino gehiago eztabaida teorikoa da, oso zaila baita maulazko egintzak gauzatzea lege-maula egiteko asmorik gabe.

Legeari maula egitearen oinarrizko ondorea lege urratuaren edo urratuen aplikazioa izango litzateke, KZren 6.4 art.ak xedaturik duenez.

Horrela, lehenago jarritako adibideari eutsiz, atzera erosteko itunarekin egindako salmenta baldin bada komisoitunaren debekutik alde egiteko bidea, debeku hori indarrean dagoela ulertu beharko dugu, debekuari ezin baitiogu itzuri egin.

Gainera, maulazko portaerak antolamendu juridikoa urratzen duenez gero, antolamendu juridikoak urratzailearentzat agindutako zehapen orokorrak jaso ditzake.

68. Ahau-haustearen ondoriozko zehapenak Legeari egindako maulak izan behar duen arauketa bereziaz gain, Zuzenbidearen kontrako edozein arau-haustek, zuzena ez bada, berez ekarri behar du zehapena; izan ere, zehapena da Zuzenbide positiboak duen hertsagarritasunaren adierazpena.

Beraz, arau-haustearen aurka antolamendu juridikoak duen erreakzioa zehapena izango litzateke esangura zabalean, hau da, antolamendu juridikoak bere burua babesteko duen mekanismoa; izan ere, antolamendu juridikoa nahitaez bete behar da. Dena dela, zehapenen kopurua eta motak asko eta asko dira.

Adibidez, lehenengo eta behin, zehapen zigortzaileak edo zigorrak aipa genitzake. Zigor horien berezitasuna da, arau-hausteak dakarren kaltearen ordainean, antolamendu juridikoak beste kalte batekin mehatxatzen duela. Bistan denez, agindu arauemaileak betetzeko mekanismo latza da, baina beharbeharrezkoa ere bada. Izan ere, zigorrari beldurra izateak arauak bete daitezen ahalbidetzen du, hots, arauak betetzera behartzen duen mekanismo psikologikoa da. Dena dela, mekanismo horren bidez, ez dira ezabatzen arau-haustearen, hau da, egintza ezzuzenaren ondorioak.

Horren ildotik, zigorraren adierazpenik garbiena zigor-zuzenbidean bertan gertatzen da.

Esaterako, edonor hiltzen duenari espetxealdi-zigorra ezartzeak ez dio biktimari bizitza itzultzen; beraz, zigorra ez litzateke izango inori bizia kentzen dionak merezi duen ordaina baino. Hala eta guztiz ere, zigorrak hainbat eginkizun bete dezake (aurreneurrizkoa, ordainezkoa, ereduzkoa, neutralizatzekoa eta abar).

Zuzenbide zibilaren esparruan zigorrak gutxitan agertzen badira ere, badaude egon.

Adibidez, autore guztiek onartzen dute oinordeko izateko ezduintasuna zigorraren eskemekin bat datorrela; zigor horren bitartez, oinordetzaren kausatzailea laidotzen

duenak oinordetza-eskubideak galtzen ditu.

Bestelako zehapen mota osatzen dute urratutako araua betetzea nahitaez ezartzen dutenek. Mota horretako zehapenak sarritan agertzen dira.

Zuzenbide pribatuan, esaterako, halako zehapena da era berezian eta nahitaez gauzatutako betearazpena. Izan ere, edonork bere jabetzan hormarik ez altxatzeko betebeharra bere gain hartu badu, eta, betebehar hori urratuz, horma altxatzen badu, orduan betebehar horren betepena eskatzeko ahaldundurik dagoenak epailearengandik lortuko du horma erraustea (ikus KZren 1098 eta 1099. art.ak). Era berean, edonork bere gain hartzen badu beste inori gauza zehatza emateko betebeharra, eta epe barruan ematen ez badio, orduan hartzekodunak derrigortze bidean eskura dezake gauza hori epailearen esku-hartzearen bidez.

Horixe da zehatzeko modurik onena, urratutako araua betetzea nahitaez ezartzen baita, baina besterik ez.

Dena dela, beti ezin da horrelakorik egin, batzuetan egitez ezinezkoa delako (eman beharreko gauza dagoeneko ez baita, zordunak suntsitu duelako). Beste batzuetan, berriz, behartuari nahitaez jokabidea bete dezan erabil daitezkeen neurri hertsagarri erantsiak proportzioa izan behar dute helburuarekin; jakina denez, neurri horiek murrizketak dituzte, esaterako, ez litzateke bidezkoa izango betebeharrak betetzen ez dituzten zordunei askatasuna kentzea horregatik bakarrik, Espainiako historiaren garai batzuetan horixe gertatu izan bada ere.

Kasu horietarako, Zuzenbide pribatuaren esparruan, orokorrean, kalteen ordaina emateko edo horiek konpontzeko zehapenak erabiltzen ditu antolamendu juridikoak.

Izan ere, inori kalte bidegabea eragiten dionak kalte hori konpondu egin beharko du; eskuarki, kaltegaleren ordain egokia emanez egiten da konponketa hori, kalte-ordainaren helburua baita laidotua kaltegabe uztea. Zehapen hori arautzen du orokorrean KZren 1902. art.ak.

Dena dela, batzuetan, hainbat zehapen batera ager daiteke, beste batzuetan, berriz, zehapenok ez dute betetzen euren ohiko eginkizunik.

Lehenengo hipotesiaren adibideren bat jartzeko, delitugileak zigor egokia jasotzeaz gain (askatasuna kentzea, esate baterako), eragindako kaltea konpondu beharko du, besteak beste, lapurtutako gauza jabeari itzuliz, bai eta kalte-ordaina emanez ere. Bigarren hipotesiaren adibide moduan esan genezake sarritan zehapenak ondarezkoak izaten direla, ondare interesei kalterik egin ez bazaie ere. Esaterako, inork beste bati bizia kentzen badio, zigorra jasoko du, eta, horrez gain, eragindako kaltea ordaindu beharko du dirua emanez, diru kopuruak biktimari bizia itzultzen ez badio ere. Era berean, inork beste baten ohoreari edo intimitateari kalte egiten badio, biktimaren ohoreari edo intimitateari eragindako kaltea diruz ordaindu beharko du (geroago aztertuko denez), kontuan hartu gabe egintza delitua den edo zigorra izan behar duen; egia esan, diru horrek ez du ohore edo intimitatea konpontzen, baina badirudi, legegilearen ustez, ondoko esaera zaharra aplika daitekeela: «arto ez bada, lasto». Gainera, bide batez, legegileak desanimatu egin nahi ditu ohore edo intimitatearen kontrako delituak errazago egin ahal dituztenak; izatez, beharbada, gizartean ondare zehapenen bidea zibilizatuagoa eta eragingarriagoa da mehatxu penala baino.

69. Legearen aurkako egintzen deuseztasuna Arau-haustearen helburua denean aginduzko legeren bat urratzen duten «egintza juridikoak» (horien kontzeptu teknikoa liburu honen beste atal batean azaltzen da) gauzatzea, antolamendu juridikoak egintzon neutralizazioa agindu dezake, mekanismo zigortzaile moduan. Horregatik, egintza horiek ez dira zuzenak izango Zuzenbidearen ikuspuntutik, beraz, ez dute egileak nahi izan duen ondorerik izango.

Ideia orokor horren adierazpen zehatza KZren 6.3 art.an dago, ondoko erregela orokorra ezartzen baitu: «aginduzko arau eta debekuak ezartzen dituzten arauen aurkako egintzek Zuzenbide osoko deuseztasuna izango dute, arau horietan aurkako ondorerik ezartzen ez bada halako kasuetarako». Dena dela, aurrerago esan dugunez, arau horrek «zehapen neutralizatzaile» berezi bat baino ez du arautzen: «contra legem» egintzak deusezak direlako zehapen orokorra, alegia. Kasu berezia da, ezarritako zehapen mota, hots, «Zuzenbide osoko deuseztasuna», zehapen mota zehatza delako. Izan ere, zehatzeko beste bide batzuk ere badaude egon, Zuzenbide osoko deuseztasuna edo errotikako deuseztasuna ez bezalakoak, hain zuzen (deuseztakortasuna, izate gabekotasuna edo badaezpadako deuseztasuna, hutsalkortasuna kasu batzuetan eta abar); horiek guztiak kasuankasuan aztertzen dira.

KZren 6.3 artikulua eragingarria izan dadin, zenbait baldintza daude. Lehenengo eta behin, egintzak edo egintzek juridikoak izan behar dute.

Bigarrenez, egintza horrek aginduzko arauren bat hautsi edo urratu behar du. Hala ere, zuzenago dirudi ulertzea aginduzko arau horrek beren beregi debekatu behar duela egintza bera edota bere ondoreak; hau da, ez da nahiko urratutako araua aginduzkoa izatea, gainera, beharrezkoa da aginduzko arauak egintza zehatz hori «debekatzea». Dena dela, legegileak ez du zuzen jokatu, beren beregi hitz egin duelako aginduzko arauak eta debekuak hausteari buruz. Eta, egineginean ere, haustea izango litzateke debekatutako egintza gauzatzea, hau da, deuseza delako adierazpena duen portaera aktiboa gauzatzea; ez-egite hutsak, ordea, ezin du deuseza izan. Beraz, aginduzko arauaren edozein ez-betetze ezin da

arau-haustetzat hartu.

Baldintza horiek betez gero, egintza deuseztzat jotzen da errotik. Bistan dugunez, aplikatu beharreko araubidea bereziki zorrotza da, araubide horren ezaugarriak hauexek baitira: deuseztasun adierazpena lortzeko akzioa ez da preskribatzen, deuseztasun adierazpena atzeraeraginekoa da, auzitegiek ofizioz aintzat har dezakete deuseztasun hori alderdiak azaldu beharrik gabe. Gainera, egintza deuseza eta errotikako deuseztasunaren gainerako aldeak ezin dira konpondu edo baliozkotu, kasu berezi batzuetan salbu. Egintza juridikoen eragingabetasuna aztertzen dugunean, gai hori sakonduko dugu.

BIBLIOGRAFIA AMORÓS: Comentarios a las reformas del Código Civil, I. liburukia, Madril, 1977, sub 6. art. 1, 2 y 3; CABANILLAS: Comentarios al Código Civil y Compilaciones forales, I1. liburukia, 2. argitaraldia, Madril, 1992, sub 6. art. 1 y 2; CAFFARENA: Comentarios al Código Civil y Compilaciones forales, I1. liburukia, 2. argitaraldia, Madril, 1992, sub 6. art. 4; CARRASCO: Comentarios al Código civil y Compilaciones forales, I1. liburukia, 2. argitaraldia, Madril, 1992, sub 6. art. 3; CARRIÓN: «Algunas consideraciones en sede doctrinal sobre el error de derecho», in Centenario del Código Civil, I. liburukia, Madril, 1990; CARRIÓN: «El error de derecho en la jurisprudencia del Tribunal Supremo», RDP, 1990; GULLÓN: Comentario del Código Civil, I. liburukia, Madril, 1991, sub 6. artikulua; LALAGUNA: Comentarios a las reformas del Código Civil, I. liburukia, Madril, 1977, sub 6. art. 1; MORALES: «La incidencia del error de derecho en los contratos», in Centenario del Código Civil, II. liburukia, Madril, 1990; NAVARRO: El fraude de ley, Madril, 1988; SOLS: El fraude a la ley, Bartzelona, 1989.

Hamabigarren gaia ARAUEN INDARRALDIA ETA ERAGINGARRITASUN ESPARRUA Laburpena: 28. Indarraren hasiera eta amaiera.— 70. Arauak indarrean jartzea.— 71. Arauak indarrik gabe uztea.

Isilbidezko indargabetzea.— §29. Arauen indarraldia.— 72. Arauen atzeraeragina eta atzeraeraginik eza.— 73. Espainiako Konstituzioaren 9.3 artikuluko atzeraeraginezerako bermea.— 74. Zuzenbide iragankorra: antolaketarako gakoak.— 75. Kode Zibilaren xedapen iragankorrak: A) Xedapen iragankorrak eratzen dituzten printzipioak; B) Antolaketarako oinarrizko erregelak.— §30. Arauen indar berezia.— 76. Lurralde indarraren esparrua zehaztea.— 77. Nazioarteko zuzenbide pribatua.— 78. Eskualde arteko Zuzenbidea.

§28. INDARRAREN HASIERA ETA AMAIERA 70. Arauak indarrean jartzea Konstituzioak ez duenez beren beregi bestelakorik adierazi, Kode Zibilaren 2.1 artikuluaren arabera, «legeak indarrean jarriko dira Estatuko Aldizkari Ofizialean osoosorik argitaratu eta hogeigarren egunean, legeek eurek besterik xedatzen ez badute».

Manu horrek indarra du segidan azalduko ditugun Konstituzioaren manuek xedatutakoaren arabera.

Izan ere, EKren 9.3 artikuluak arauen publizitatea bermatzen du, bai eta segurtasun juridikoa ere, eta printzipio horiek bideratzen dute, hain zuzen, KZren 2.1 art.aren interpretazioa. Interpretazio horri helduz, erabaki edota manamenduak ez dira arauak izango, baldin eta behar den moduan ezagutarazi ez badira.

Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratzea da publizitate hori lortzeko biderik arruntena; izan ere, beste arau batzuek ere, Konstituzioaren arauek eta arau arruntek, horixe diote. Nazioarteko itunei dagokienez, Konstituzioaren 96. artikuluak ezarri duenez, barne antolamendu juridikoa osatuko dute «Espainian modu ofizialean argitaratu eta gero», eta hori Estatuko Aldizkari Ofizialean agertuz egiten da.

Hogei eguneko epea, KZren 5. art.aren arabera, Aldizkarian argitaratu eta biharamunean hasten da zenbatzen; jaiegunak ere epe barruan sartzen dira.

DE CASTROk esan zuenez, Estatuko Aldizkari Ofizialean lege berberari buruz berriro egiten diren argitalpenak ez dira kontuan hartuko, inprimatzean egindako errakuntzak edo akatsak zuzentzeko baldin badira; hau da, Aldizkarian testua lehenengoz sartzen den egunean bertan gauzatu da aldarrikapena. Argitalpen zuzentzaileak legea interpretatzen badu, ordea, testu berriak eraenduko du, berori

aplikatzen den unetik aurrera, baina beraren ondoreak atzeratu egingo dira aurreko bertsioa indarrean jarri zen unera. Azkenik, aurreko testuaren edukia eraldatzen duen zuzenketa izanez gero, DE CASTROren ustetan, xedapen bi daude; lehenengo xedapena indarrean jarriko da argitaratu zenetik hogei egunak betetzen direnean, eta bigarren xedapenak indarrean iraungo du aldarrikatu eta hogei egun bete arte; une horretan, lehenengo xedapen hori indargabetu egingo da, eta horren ordez testu berria aplikatuko da.

Horren harira, vacatio legis deritzo legea argitaratu eta indarrean jarri bitarteko epeari; epe horretan legeak eragingarritasunik ez badu ere, legea bada izan, jadanik.

Hori dela eta, batetik, Gobernua legeari lotuta geratzen da erregelamenduak ematen dituenean; bestetik, norbanakoen egintzak maulazkotzat jo daitezke (hau da, fraus legis), baldin eta lege horrek zenbait harreman juridikotan eraginik izan ez dezan egiten badira.

Bukatzeko, ezin da adierazi ohituren indarraldi eta eragingarritasunerako une zehatzik, ezta Zuzenbidearen printzipio orokorrena ere. Horretarako, kontuan izan beharko da Zuzenbideak noiz nagusiarazi dituen, hots, antolamendu juridikoak ohitura edo printzipioak badirela izan noiz onartu duen.

71. Arauak indarrik gabe uztea. Isilbidezko indargabetzea KZren 2.2 art.aren arabera, «geroko legeek bakarrik indargabetzen dituzte indarreko legeak. Indargabetzearen norainokoa beren beregi xedatzen dena izango da eta lege berrian aurrekoarekin bat ez datorren guztira hedatuko da. Lege bat indargabetzeagatik ez dira indarrean jarriko lege horrek indar gabe utzi zituenak».

Artikulu horrek azalpen berria eman die KZren jatorrizko testuan (1889koa) ezarritako irizpideei. Gaur egun, Konstituzioaren 9.3 artikuluan ezarritako bermeei lotu behar zaie, segurtasun juridikoari buruzko arazoa azaltzen baitute.

Izan ere, antzinako 5 eta 6. artikuluen ildotik, KZren 2.2 art.ak berez dakar legearen nagusitasuna Zuzenbidearen gainerako iturrien gainetik; horregatik, ez aplikatzeak, ohiturak edo kontrako eginerek ezin dute legea indarrik gabe utzi. Hala eta guztiz ere, aurrerago azaldu dugunaren arabera (§16, 42. zk.an bereziki), ezin da legezko zenbait xedapenen desuetudoa besterik gabe baztertu.

DÍEZPICAZO JIMÉNEZek arestian adierazi duen moduan, indargabetzea esanbidez egin behar da. Egineginean ere, aurreko legea bateraezina delako indar gabe uztea, jardule juridikoak balioetsi behar izateaz gain (eta balorazio hori ez da erraza izaten), ez da benetako indargabetzea. Izan ere, arauak batera egon daitezke indarrean bateraezina ez den guztian, baina Zuzenbidearen interpretatzaile edota aplikatzaileak zehaztu behar du kasuankasuan zer batera daitekeen eta zer ez, beraz, ez dago benetako «indargabetzerik».

Horrez gain, indargabetzeak araua desagerrarazi edo ezereztu egiten du; behin araua ezabatu edo ezereztuz gero, ezin da berpiztu, KZren 2.2 art.ak esaten duen moduan.

Printzipio hori denbora luzean aplikatu izan den erregelari darraio, lex posterior derogat anterior izeneko erregelari, alegia. Hala ere, lege berriak bere norainokoa zehazten duen klausula indargabetzaile zehatzik ez duenean, «arreta handiz bete beharreko interpretazioa» egin behar da, DE CASTROren hitzetan. Interpretazio horrek ondorengo irizpideak izan behar ditu kontuan: lege bietan gai berberak jorratzea, manamenduen jasotzaileak berdinak izatea, eta manuen helburuen arteko kontraesana eta bateraezintasuna egotea.

Bukatzeko, ezbairik gabeko irizpideak ematea erraza ez bada ere, orokorrean ulertu izan da ondorengo lege orokorrak ez duela aurreko lege berezia indargabetzen, ezta alderantziz ere; xedapen berriak ez duela aurrekoaren salbuespenik indargabetzen eta abar. Hala ere, irizpide orokorrak ematea oso zaila denez gero, interpretatzaileak kontu handiarekin jardun behar du, eta kasuankasuan gatazkan dauden xedapenak bananbanan aztertu beharko ditu. §29. ARAUEN INDARRALDIA

72. Arauen atzeraeragina eta atzeraeraginik eza Konstituzioaren 9.3 art.ak «norbanakoen aldekoak ez diren xedapen zehatzaileen eta gizabanakoaren eskubideak murrizten dituztenen atzeraeraginik eza» bermatzen du.

Bestalde, KZren 2.3 art.ak hauxe du ezarririk: «legeek ez dute atzeraeragineko ondorerik, legeek eurek kontrakorik xedatzen ez badute». Dena dela, goian aipatu dugun 9.3 art.aren arabera, norbanakoen aldekoak ez diren xedapen zehatzaileek, ezta gizabanakoaren eskubideak murrizten dituztenek ere, sekula ez dute horrelako ondorerik izango, edozer xedatuta ere.

Kontu hori ez da arestikoa, estatu liberalean baitu jatorria; izan ere, estatu modernoetako erregeerreginek hartutako erabaki despotikoei aurre egiteko, hiritarrei oinarrizko zenbait berme eman zitzaien («Bill of Rights»). Berez, erregeerreginek zuten botere ia ahalguztiduna mugatzeko, hiritarren segurtasuna bermatu beharra zegoen.

Horretarako, saihestu beharrekoa zen «ex post facto» inor kondenatzea egitate batzuen egile izateagatik, baldin eta egitate horiek gauzatu zirenean delitutzat jotzen ez baziren.

Era berean, gaur egun Konstituzioaren 9.3 artikuluak «botere publikoen nahierakeriaren debekua» bermatzen du, eta, horren bidez, arau zehatzaileen atzeraeraginik eza indartzen du.

Horrez gain, Konstituzioaren 9.3 art.ak berak bermatzen duen segurtasun juridikoaren arabera, arauak kontu handiarekin aldatu behar dira, aldaketa sakonegirik eragin ez dezaten, hots, aldatutako arauen babespean sortutako egoeretan eraginik izan ez dezaten.

Atzeraeragina gertatzen da, lege berria aplikatzen zaienean aurreko legearen indarraldian gauzatutako egintza zein egoera juridikoei. Atzeraeraginik eza gertatzen da, ordea, lege berriaren indarraldian sortzen diren egintza edo egoerei bakarrik aplikatzen zaienean lege berri hori. Atzeraeraginaren bidez, badirudi erabaki zuzenagoak eman daitezkeela, erabakiok gizarte bizitzan izandako aldaketei egokituko baitzaizkie, gizarte kontzientziak eman edo ezarri dituen irizpide berriak aintzat hartuz. Atzeraeraginik ezak, ostera, segurtasun sendoagoa ematen duela dirudi; izan ere, atzeraeraginik ezaren bidez, hiritarrek badakite konfiantza izan dezaketela egoera eratu edo harremanak arautzeko orduan indarrean dauden erregeletan, etorkizuneko arauek ez baitituzte aldatuko jokarauak onartzeko edo ezartzeko kontuan izan zituzten baldintzak.

Doktrinan zenbait teoria eta iritzi agertu dira, zertarako eta lege aldaketek indarreko harreman juridikoetan sor ditzaketen ondoreak azaltzeko.

Doktrinak atzeraeragin-mailak bereizi ditu: lehenengoa, gorengo mailako atzeraeragina, hau da, lege berria betebetean aplikatzen zaie aurreko legearen indarraldian sortutako harreman eta egoerei, kontuan hartu gabe harreman eta egoeroi buru eman zaien edo ez. Bigarrena, maila ertaineko atzeraeragina, hots, lege berria aplikatzen zaie aurreko legearen indarraldian sortutako egoera eta harremanei, baldin eta aurretik ondoreak izan badituzte baina ondoreok guztiz gauzatu ez badira.

Hirugarrena, gutxieneko mailako atzeraeragina, hau da, lege berria indarrean jarri eta gero sortzen diren ondoreei bakarrik dagokiena.

Dena dela, kontuan izan behar da gizarte bizitza geldiaraztea ezinezkoa dela, berez, dinamikoa baita. Horregatik, jokarauak gizarte bizitzaren aldaketei egokitzea ez da batere erraza eta, horretan, gorago azaldutako irizpideek zailtasun handiak azaldu izan dituzte.

73. Espainiako Konstituzioaren 9.3 artikuluko atzeraeraginezerako bermea Hala ere, BENTHAM eta BECCARÍAren jarrerari helduz, kontu honetan bat gatoz: baldin eta hiritarrak zenbait egitateri buru eman zionean arauak egitate horiek zehatzen

ez bazituen, hiritar hori kondenatzea ez litzateke zuzena izango; berez, segurtasunez larria ekarriko luke, bai eta botere publikoen nahierakeria onartezina ere. Horixe da, hain zuzen, EKren 9.3 artikuluan azaltzen diren arau zehatzaileen atzeraeraginezerako bermea (KAk emandako 27/1981 epaia, uztailaren 20koa).

Gainera, egintza jakin bat zehatzen duen legea aldatzen bada, zehapen hori gutxituz edo antolamendu juridikoaren erantzuna bigunduz, arau zehatzailea atzeraeraginez aplikatu beharko da.

KAk martxoaren 30ean emandako 8/1981 epaiak ere horretara ulertu zuen EKren 9.3 art.ak ezarritako bermea, Konstituzioaren beraren 24. artikuluari lotuz. Bestalde, KAk martxoaren 4an emandako 8/1982 epaiaren arabera, atzera-eraginaren debekuaren oinarri dira norbanakoen eskubideak «ex post facto» zehatu edo murrizten dituzten legeak.

Besteak beste, KAk apirilaren 10ean emandako 42/1986 epaiak argitu du «gizabanakoaren eskubideak murrizten dituzten…» adierazmoldea; Konstituzio Auzitegiaren ustetan, zehapen ideiarekin parekatu behar da. Hori dela eta, epaiak dioenez, «artikulu horren mugak eta oinarrizko eskubideen zein askatasun publikoen mugak bat datoz, izan ere, pertsonaren babesaren mugak dira». Bestetik, epai berberak esan duenez, atzeraeragina da lege berriak aurreko egoerek jadanik sortu dituzten ondoreetan duen eragina; atzeraeragina ez da, ostera, lege berriak eskubideen etorkizuneko bilakaeran duen eragina.

KAk ekainaren 11n emandako 99/1987 epaiak adierazi duenez, atzeraeraginik eza subjektuaren ondarean sendotu, integratu eta sartutako eskubideei bakarrik aplika dakieke, ez, ostera, erabakitzeke daudenei, etorkizuneko eskubideei, baldintzatuei, ezta igurikimenei ere.

Bestetik, epai horrek, bai eta uztailaren 29ko 108/1986 epaiak ere, hauxe ezarri dute: atzeraeraginik ezaren printzipioa ezin da erabili «antolamendu juridikoaren indargabetze onartezina» aldarrikatzeko; hori dela eta, EKren 9.3 artikuluaren arabera, arauak atzeraeraginekoak izango dira, noiz eta «guztiz gauzatutako harremanetan edota agortutako egoeretan» eragina dutenean. Izan ere, 9.3 art. horrek debekatzen du lege berriak eragina izatea aurreko egoerek jadanik sortutako ondore juridikoetan, ez, ordea, eskubide horien etorkizuneko bilakaeran eragina izatea.

74. Zuzenbide iragankorra: antolaketarako gakoak Arauak aldatzean eragiten diren ondoreak antolatzeko, doktrinak Zuzenbide iragankor izenekoa sistematizatu du. Zuzenbide iragankor hori osatzen dute legegintza aldaketak egitean indarrean dauden harreman juridikoak eraendu behar dituzten xedapenek (DE CASTRO). Horregatik, iraganaldirako arau izenaz ere ezagutzen dira.

Arau horien eginkizuna da gainerako arauak noiz aplikatu behar diren zehaztea; egineginean ere, kasu berezietan izan ezik, ez dute zuzenean gizarte bizitza arautzen, ezpada gizarte bizitza hori xedatuko duten arauak zeintzuk diren zehaztu, indarreko Zuzenbideak izan dituen aldaketen arabera.

Eskuarki, Zuzenbide iragankorraren antolaketa bi ardatzen inguruan egiten da: batetik, eskuratutako eskubideak; eta, bestetik, iraganeko egitateak.

Ardatz edo oinarri horietariko lehenengoa aspaldikoa da gai honetan eta erabat zabaldurik dago. Horren arabera, lege berriak ezin die aurretik eskuratutako eskubideei kalterik egin, hots, ezin ditu eskubide horiek hautsi, ezta gutxitu ere. Zuzenbide iragankorra antolatzeko gako honen alde egiten dutenek arazoak dituzte «eskuratutako eskubidea» zer den azaltzeko, berez, ikuspuntu orokorretik, eskubide oro

«eskuratutakoa» baita. Izan ere, «eskuratutako» adierazmoldea orokortuz gero, Zuzenbide eta status quoa arras zurrun bihurtuko lirateke. Hori dela eta, oinarri horren aldekoek hainbat salbuespen egin behar dute, egokitasun eta ekitatearen arabera. Hori guztia gutxi izango balitz bezala, bestelako zailtasuna ere badago egon, «eskubide» kontzeptutik azaldu beharra, alegia, arau berriak aldaraz ditzakeen egoera guztiak.

Iraganeko egitateen teoriak, ostera, egitate edo egintza juridikoari buru eman izana du abiapuntu. Tempus regit factum irizpidearen arabera, aurreko arauaren menpe betetako egintza edo egitatea arau horren menpe egon behar da eta arau hori aplikatu behar da. Hala ere, zenbait harreman juridiko denboran zehar garatzen da, hots, egitate edo egintza juridiko batzuk aurreko legearen menpe bete badira ere, lege berria indarrean dagoenean ere ondoreak sortzen dituzte. Labur-zurrean, gizarte bizitza ezin da atal itxitan zatitu.

Aurreko guztiaren ondorioz, doktrina modernoa konturatu da, arauen iraganaldi eta aldaketen ondorioak azaltzeko ezin duela ezbairik gabeko irizpide orokorrik eman. Horregatik, matematikazko gakoak alde batera utzi eta alderantzizkoa egitera jo du, hau da, arazoa kasuankasuan konpontzera jo du, egoeren berezitasun zehatzak aztertuz.

Horren adibide egokiak izan daitezke DEKEUWERDEFOSSEZen eta T. BONNEAUren lanak.

Beraz, arau berriaren atzeraeragina ala atzeraeraginik eza erabakitzea legegileari dagokio, edo horrek ez badu erabakirik ematen, Zuzenbide iragankorra interpretatzen duenari, KZren 2.3 artikuluak adierazi duen atzeraeraginik ezaren printzipioa kontuan hartuz. Hala ere, kasu batzuetan arau berriak isilbidezko atzeraeragina du. Esaterako, arau interpretatzaile hutsak aplikatuko dira interpretatutako legea eman zen unetik beretik. Gauza bera gertatzen da arau osagarriekin, bai eta aurreko arauren bat garatzen dutenekin ere; baina bigarren adibide horretan, arau osagarria eman aurretik betetako egintzek ez dute arau osagarri horren eraginik jasoko. Azkenik, hirugarren adibide moduan prozesu-arauak aipatu izan dira, baina baieztapen horri zenbait ñabardura jarri behar diogu, ezin baita kasu horretan benetako atzeraeraginari buruz hitzik egin. Izan ere, lege berriak prozesuko egintzetan eragina badu ere, begirunea izan beharko die guztiz gauzatutako prozesu-egintzek sortutako ondore juridikoei.

75. Kode Zibilaren xedapen iragankorrak A) Xedapen iragankorrak eratzen dituzten printzipioak Kode Zibila Zuzenbide erkidearen muina denez gero (4.3 art.), beraren xedapen iragankorrek arautu beharko dute aurreko legetik lege berrirako iraganbidea, baldin eta lege edo arau zehatzek bestelakorik xedatzen ez badute.

Xedapen iragankor horien abiapuntua eskuratutako eskubideen begirunea da, atariko xedapenak azaltzen duen moduan, eta horrek gorago azaldu ditugun arazo guztiak dakartza.

Izan ere, xedapen iragankorren artean atarikoak hauxe du xedaturik: «Kode honek sartutako aldaketek ez dute atzeraeragineko ondorerik izango, baldin eta aurreko legegintza zibilaren arabera eskuratutako eskubideei kalte egiten badiete».

Kodearen lehenengo argitaraldian, 1976. art.ko bigarren paragrafoan azaldu zen arau hori. Bigarren argitaraldian, ordea, hamahiru xedapen iragankorrek garatu zuten; xedapen horien artean, batzuek irizpide orokorrak dituzte (1.etik 4.erako xedapen iragankorrak), beste batzuek, berriz, harreman bereziei buruzko arazo zehatzak arautzen dituzte (5.etik 12.erakoak). Bukatzeko, hamahirugarren xedapena analogiaren irizpideari buruz ari da, aurreko xedapen iragankorrek argitu ez dituzten arazoei irtenbidea emateko.

B) Antolaketarako oinarrizko erregelak

Honetara azal daitezke: 1. Eskubideen izatea eta edukia Gai hori jorratzen du 1. xedapen iragankorrak, bai eta 4.aren 1. tartekadurak ere.

Horien arabera, aurreko legeriak arautuko ditu legeria horren arabera eratutako eskubideak, baldin eta legeria horren menpe betetako egitateek eratorritako eskubideak badira; arau berriak beste modu batera arautzen baditu edo jasotzen ez baditu ere, ez da kontuan hartuko arau berri hori. Hala ere, eskubidea arau berriak lehenengoz aldarrikatu badu, eskubide horrek indarra izango du, nahiz eta aurreko arauaren menpe betetako egitateetatik etorri, baldin eta «kalterik egiten ez badio jatorri bera duen eta eskuratutakoa den beste eskubide bati».

Laugarren xedapen iragankorraren lehenengo tartekadurak ere irizpide bera du oinarri.

Bistan denez, atzeraeraginik eza nagusiarazten da, hots, arauak aldatu badira ere, aurreko arauak ezarri zuen hedadura eta norainokoari eusten dio sistemak. Kontua da «eskuratutako eskubidea» noiz den zehaztea eta, horretarako, Kode Zibil eraberrituaren zioen azalpenera jo daiteke. Horri helduz, eskubidea eragin zuen egitatea noiz sortu edo bete zen izan behar da kontuan. Doktrinak irizpide hori birmoldatu egin du; autoreen ustetan, sortu berri diren edota jadanik badiren bitarteko egoera juridikoei ere «eskuratutako eskubide» adierazmoldea hedatu behar zaie. Lehenengo xedapen iragankorraren 2. tartekadurak salbuespen bat jartzen du, ordea: eskuratutako beste eskubide bati kalte egiten zaionean, alegia. Izan ere, xedapen berria aplikatzen da onuragarriagoa delako.

2. Eskubideen egikaritzari buruzko xedapenak Atal honetan aztertuko ditugu eskubideen egikaritza, iraupena, bai eta horiek baliarazteko prozedura ere. Lege berria indarrean sartu aurretik sortutako akzio eta eskubideak, jadanik egikaritu gabe baldin badaude, arau berri horren menpe izango dira.

Beraz, atzeraeragina bidezkoa da, zertarako eta arauketa berria lehenbailehen ezartzeko eta bizitza juridikoa bateratzeko. Bistan dugunez, gutxieneko mailako atzeraeragina da.

Erregela horrek aplikazio berezia du 11. xedapen iragankorrean.

3. Egintza juridikoen balio eta eraginari buruzko xedapenak Arau berriak deuseztzat jotzen baditu aurreko legeriaren arabera baliozkoak ziren egintzak (2. xedapen iragankorra), ez du atzeraeraginik izango, eta tempus regit factum printzipioa aplikatuko da. Beraz, egintzok baliozkoak eta eragingarriak izango dira.

Arazoa alderantzizkoa bada, hots, arau berriak baliozkotzat jotzen baditu lehen deusezak ziren egintzak, xedapen iragankorrek ez dute zuzenean konponbiderik ematen.

Horregatik, zenbait irtenbide daude. Lehenengoaren arabera, egintzak jatorriz deusezak edo eragingabeak direnez gero, arau berriak ezin ditu baliozkotu, jatorrizko eragingabezia ezin baita konpondu. Bigarren irtenbidearen arabera, berriz, egintza horiek baliozkotzat jo behar dira; izan ere, deuseztasuna zehapena da eta arau zehatzailerik onuragarriena aplikatu behar da (3. xedapena in fine).

4. Xedapen zehatzaileak Horiei buruz ari da 3. xedapen iragankorra. Konponbideak ondoko irizpideen bidetik aurkitu behar dira:

a) Zehapena lege berrian azalduz gero, ez zaie aplikatu behar aurreko arauaren indarraldian betetako egintzei. Izan ere, irizpide hori bat dator EKren 9.3 art.ko bermearekin. b) Egintzak zehapen desberdinak baldin baditu aurreko arauaren eta arau berriaren arabera, xedapenik onuragarriena aplikatu behar da. Berriro ere, irizpide hori bat dator EKren 9.3 artikuluarekin, bai eta Konstituzio Auzitegiaren interpretazioarekin ere. c) Arau berriak ez duenean zehatzen aurreko arauak zehatzen zuen egintza, 3. xedapenak ez du kasu horretarako arau berezirik. Hala ere, xedapenik onuragarriena aplikatu behar denez, lege berriak eraenduko du.

Bukatzeko, Zuzenbide iragankorrari buruzko zenbait arau azaltzen da KZren manu zehatzetan (besteak beste, 1608, 1611 eta 1339. art.ak); manu horiek azaltzen dituzten kasu zehatzetan aplikatuko dira. §30. ARAUEN INDAR BEREZIA 76. Lurralde indarraren esparrua zehaztea Estatuaren arauek duten eragingarritasuna da estatu horren burujabetasunaren agerpenik zuzenekoena. DE CASTROk esan zuen moduan, estatuak arazoak ditu bere mugetatik kanpo derrigortzebideak erabiltzeko. Horren ondorioz, arauen eragingarritasuna nazioko lurraldean bakarrik da erabatekoa. Nazioarteko lankidetzak eta bereziki Espainia EBn sartzeak berez ekarri dute Espainiako Zuzenbidearen lurralde indarra aztertzeko ikuspegi berria, bai eta Europako Erkidegoko Zuzenbideak Espainian duen indarra aztertzekoa ere.

Hala ere, Espainiako Zuzenbidearen indarra ez da beti lurraldez lurralde mugatzen; izatez, badira espainiarrei aplikatzen zaizkien arau batzuk, nahiz eta Espainiatik kanpo egon. Beste arau batzuk, ordea, Espainian dagoen edozein pertsonari aplikatzen zaizkio, Espainiako naziokotasunik ez badu ere. Irizpide eta gida-lerro egokiak aurkitzeko, ÂŤNazioarteko zuzenbide pribatuaÂť osatzen duten gatazka arauak erabiltzen dira.

Gainera, Espainian antolamendu zibil bat baino gehiago indarrean batera dagoenez gero, aurrerago azaldutako irizpide horien pareko batzuk erabiltzen dira, Espainiako hiritarrei aplikatu beharreko antolamendu juridikoa zein den zehazteko. Irizpide horiek Eskualde arteko Zuzenbidea osatzen dute.

77. Nazioarteko Zuzenbide pribatua Kode Zibilaren 8.etik 12.erako artikuluetara biltzen dira gatazka arau nagusiak. Arau horiek ahalbidetzen dute xedapen edo manu jakin bat aplikatzea espainiarrei, Espainiako lurraldean egon zein estatuko lurraldetik kanpo izan, edo Espainian dauden atzerritarrei. Eta horiek eratzen dute, hain zuzen, Nazioarteko Zuzenbide pribatuaren edukia; izen horrekin ezagutzen bada ere, Espainiako estatuaren barne antolamendua osatzen du Zuzenbide horrek.

78. Eskualde arteko Zuzenbidea Eskualde arteko Zuzenbidea osatzen dute Espainiako estatuaren barruan indarrean

dauden araubide eta antolamendu juridikoen aplikazioa xedatzen duten arauek. Kode Zibilaren atariko tituluaren V. kapitulua (13. art.tik 16.era) horri buruz ari da; hala ere, gorago azaldu ditugun Konstituzioaren manuek arauketa hori zuzendu eta gaurkotu egin dute. Espainiako lurraldean legeria zibil bat baino gehiago batera indarrean dagoenez gero, gatazkak sortzen dira. Gatazka horiek konpontzeko erabiltzen diren irizpideak eta Nazioarteko zuzenbide pribatuko arauetara biltzen direnak parekoak dira, KZren 16. art.ak zenbait ñabardura sartu arren.

BIBLIOGRAFIA BONNEAU, T.: La cour de Cassation et l´application de la loi dans le temps, Paris, 1990; DE CASTRO, F.: Derecho civil de España, I, 3. argitaraldia, Madril, 1955; DEKEUWERDEFOSSE, F.: «Conflicts de lois dans le temps.

Article 2 code civil», JC, 1981; DEKEUWERDEFOSSE: Les dispositions transitoires dans la legislation civile contemporaine, Paris, 1977; DÍEZ-PICAZO eta GULLÓN: Sistema de Derecho civil, I, 7. argitaraldia, Madril, 1989; GARCÍA VALDECASAS, G.: «Sobre la significación del principio de no retroactividad de la leyes», ADC, 1966; GAYA SICILIA, R.: El principio de irretroactividad de las leyes en la jurisprudencia constitucional, Madril, 1987; LÓPEZ MENUDO: El principio de retroactividad de las normas jurídico administrativas, Sevilla, 1982; MONTÉS, V. L.: Comentarios a la reforma del Derecho de Familia, Tecnos argitaletxea, II, 1983; ROUBIER, P.: Le droit transitoire, 2. argitaraldia, Paris, 1960; SANCHO REBULLIDA, F.: «Término de vigencia de la ley. Derecho transitorio», in Elementos de Derecho Civil, J. L. LACRUZ eta beste batzuk, ber. J. DELGADO, Bartzelona, 1988.

PERTSONARI BURUZKO ZUZENBIDEA Hamahirugarren gaia PERTSONAREN IDEIA: ERAKUNDE IZAERAKO ESANGURA Laburpena: §31. Pertsona kontzeptua.— 79.— Pertsona kontzeptuaren erakuntza juridikoa.— 80. Pertsonaren garrantzia eta babesa.— 81. Giza eskubideak, oinarrizko eskubideak eta nortasun eskubideak.— §32.

Gaur egungo marko juridikoa.— 82. Konstituzioaren 10. artikulua: A) Manuaren esanahia; B) Arau horrek sartutako oinarrizko eskubideak; C) Manuaren interpretazioa; D) Oinarrizko eskubideen mugak.

— 83. Nazioarteko itunak eta akordioak.— 84. Pertsona kontzeptuaren erakunde izaera eta esangura teknikoa.

§31. PERTSONA KONTZEPTUA 79. Pertsona kontzeptuaren erakuntza juridikoa Gaur egun inork ez du zalantzan jartzen gizaki guztiok garela pertsonak, hau da, gizarte antolakuntzak eta, bereziki, estatuak zenbait balio aitortu eta errespetatu behar dituzte, gizakiok horien titularrak garelako. Izan ere, Zuzenbide zibilaren eta, orokorrean, Zuzenbidearen ardatza hauxe da: gizaki oro, kolektibitate antolatuaren

gainetik eta bera baino lehenago ere, pertsona dela.

Izan ere, Konstituzioaren 10. artikuluak, hau da, espainiarren arteko elkarbizitzaren oinarrizko arau antolatzaileak, ordena politiko eta gizarte bakearen oinarritzat jo du pertsonaren duintasuna.

Beraz, gaur egun gizarte antolakuntza eta estatua baino zerbait lehenagokoa eta goragokoa da pertsona; hala ere, kontzeptu berria da hori, urte askotan zehar eraiki baita.

Gaur egungo azalpenean, beharrezkoa da egiaztatzea gizakiak berez balioak adierazten dituela eta antolamendu juridikoak babestu behar dituen ondasunak dituela, une edo herri zehatz batean Zuzenbide objektiboak aitortzen ez badizkio ere. Hor esandakoari ondoko zehaztapena gehitu behar zaio: gizaki izateagatik, gizonemakumeek tratu eta maila berezia dute, eta botere eratuek babestu beharko dute tratu eta maila hori.

Gaur egun horixe da ideia modernoa.

Erroman eta Grezian, gizakia berezko esanahian, hots, tout court giza laguna, hiritarrarekin identifikatu zen beti.

Hiritarrak ez zirenak ez ziren pertsonatzat hartu esanahi hertsian. Grezia eta Erromako giza izaeraren zehaztapen orokorrei buruzko espekulazio filosofikoaren arabera, gizabanakoa izateko erabat beharrezkoa zen estatu batekoa izatea. Hori dela eta, estatuetan indarrean zegoen Zuzenbide positiboak pertsonatzat hartzen zituenak bakarrik tratatzen ziren pertsona legez. Izan ere, gizarte antolakuntza horretan, subjektuen arteko harremanak arautzen zituzten erregelek gizaki horiek bakarrik aintzat hartzen zituzten. Bistan denez, giza lagun izateak berez ez zekarren aurretikako balioak edo duintasuna aitortzerik. Horiek horrela, esklaboak eta atzerritarrak ez ziren pertsonatzat hartzen.

Horren ildotik, greziar eta erromatarrentzat antolamendu juridikoak ezarritako betebeharrak betetzen zituztenak bakarrik ziren pertsonak, eta ez zuten aurkitu printzipio hori aldaraziko zuen oinarri kritikorik. Egineginean ere, gizakiak berez garrantzia duen arren, antolamendu juridikoek ez zioten hori aitortu.

Erroman, antolamendu juridikoak berez eta betebetean pertsonatzat hartzen zituenak cives izenekoak ziren, eta berezkoa zuten Zuzenbideak (Zuzenbide zibilak, alegia) kutsu politikoa zuen (polisetik, hiritik) (BONFANTE, STAHL, SOLARI). Status civitatisa, hau da, cives giza taldekoa izatea nahitaezko baldintza zen, erabateko titulartasuna lortu, eta ahalmen eta eskubideak egikaritu edo erabiltzeko (BARCELLONA).

Ulerkera horren kontra, kristautasunak gizonaren eta Jainkoaren arteko barne lotura azpimarratu zituen edozein lotura politikoren gainetik. Ideia horrek, behin landu eta garatu ondoren, guztiz aldarazi zuen Erromako kontzeptua.

Oinarrizko ideia hori Erdi Aroan eta Aro Modernoan gauzatu zen, eta ondorio ugari ekarri zituen. Ondorio horien arrazoi nagusia giza lagunak duen garrantzia izan zen.

Izan ere, gizonak berez garrantzia duenez gero, sistema juridikoaren erdian dago, eta ondorengo eraikuntza guztiak printzipio horretatik aterako dira.

Polikipoliki, gizarte errealitate eta azalpen teorikoen arteko kontraesanez beteriko prozesuaren bidez, gizabanakoaren garrantzi berria nagusituko da sistemaren erdigune edo ardatz gisa. Hala ere, komenigarria da azpimarratzea maila formalean egin ziren aurrerapenak, atzerapen handiarekin bada ere, oinarrizko aurrerapauso bihurtu zirela.

Batetik, estatu nazional zentralizatuen eraketagatik eta, bestetik, azalpen juridikoen sistematizazio eta berrikuntzaren beharrizanaren ondorioz, kodegintza gertatu zen. XVII. mendetik aurrera korronte filosofiko arrazionalistek bultzatu zuten kodegintza hori, eta Erromako garaietatik Zuzenbidean izandako jazokizun historikorik garrantzitsuena izan zen.

Botere zentralaren eragina gero eta indartsuagoa egin zen. Eragin horrek bi ondore izan zituen: lehendabizikoa, Zuzenbidea egiteko estatalismoa eta, bigarrena, bakoizkeria abertzalea. Bakoizkeria horrek ondoko doktrina filosofikoarekin topo egin zuen: giza izaeraren unibertsaltasunak eratorritako Zuzenbidearen balio unibertsalari buruzko doktrina filosofikoarekin, alegia.

Arrazoi praktiko eta politikoek eta, batez ere, teoretikoek, hau da, eskakizun logiko eta doktrinalek, berez ekarri zuten indarreko Zuzenbidea batu, koordinatu eta sistematizatu beharra.

Eskakizun doktrinal horiek, batetik, Zuzenbide Naturalaren Eskola edo Zuzenbide Naturalaren Eskola Arrazionalistatik datoz; eta, bestetik, esanahi hertsian iusnaturalistak ez diren filosofia modernoaren korronteetatik (SOLARI, TARELLO, BOBBIO, VILLEY).

Horiek horrela, XVII. mendetik aurrera, juristak eta filosofoak bat datoz giza lagunaren balorazioan. Hartu ere, Zuzenbidearen subjektu eta sistema juridikoaren oinarritzat hartzen dute gizakia. Zuzenbide Naturalaren Eskolarentzat gizakia izango da zuzenbide guztien ardatza, alegia, giza laguna eta horrek berez dituen eskakizunak izango dira antolamenduen oinarrizko eta barnebarneko arrazoia. Pertsona izatea (azalpen horren arabera) ez datorkio gizonari estatuaren organoetatik; alderantziz, estatuak du oinarritzat giza lagunaren eskubidea. Kanpoko datuen bidez aditzera ematen den Zuzenbide positiboa beste Zuzenbide baten menpe dago: giza naturan oinarritu eta zentzumenaz zuzenean ezagutzen den Zuzenbidearen menpe, hain zuzen.

Doktrina eskolastikoak Betiereko Legearen eta Lege Naturalaren arteko desberdintasuna ezarri zuen: Betiereko Legea unibertsoa gobernatzen duen jainkozko zentzumena da, Jainkoaren adimenean ideiatzat hartzen dena; Lege Naturala, ostera, giza zentzumenak Betiereko Legean duen esku-hartze ia betebetea da. Adierazpen hori iusnaturalisten doktrinaren bidez heldu zaigu egundaino.

Horretara ulerturik, Jainkoaren borondatea eta zentzumena adierazten duen heinean, gorengo lege etikoa da Lege

Naturala, giza jokabidearen gorengo arauketa, alor moral, juridiko zein politikoan. Lege natural hori aplikatu eta berronesten denean, Zuzenbide positiboan gauzatzen da. Zuzenbide positiboak ez du Lege Naturalak duen esanahi berezi eta oinarrizkorik; balio positibo eta formala du soilik, Lege Naturalaren jardute-modu eta bidea delako. Ulerkera horren arabera, eskubide pribatuak giza lagunaren kontzientzia etikoaren barne daude, eta, oinarrian, agintaritza zibiletik askatzen dira. Izan ere, doktrina eskolastikoak tesi hau aldarrikatu zuen: Zuzenbide positiboak ezin ditu giza lagunari dagozkion berezko eskubideak indargabetu, gizakiari jainkozko zentzumenaren esku-hartzaile den aldetik dagozkiolako, ez, ordea, estatu jakin bateko hiritarra den aldetik.

Kontzepzio eskolastiko horren arabera, Zuzenbide Naturalaren Eskola Arrazionalistak, kontzientzia askatasunaren bidetik eta elizaren gainetik ere, giza laguna goraipatu zuen, eta gizabanakoaren eskubideak «jainkozko lege positibo» horretatik aldendu zituen.

Bestalde, sistema arrazionalistak gizarte zibilaren eraketa azaltzen saiatzen dira gizabanakoa abiapuntutzat hartuz.

Edonola ere, natura egoera bat dagoela ulertzen dute, eta natura egoera horrek, eskubideen emakida edota benetako uko egiteen bitartez, antolakuntza politikora garamatza (besteak beste, HOBBES). Arlo honetako teorikorik garrantzitsuena, beharbada, LOCKE izan zen, eta horren lana, «Gobernuari buruzko Bi Eskuliburu» izenekoa, 1690ean argitaratu zen.

LOCKErentzat, natura egoera ez da gizartea sortu aurretiko egoera, ezta gizabanakoen arteko gerra egoera ere, ezpada elkarbizitzan gertatzen dena, gizakiek eskubide batzuk dituztelako (besteak beste, askatasuna, berdintasuna, lana eta jabetza). Eskubide horiek bermatu behar dira, eta, horretarako, gizabanakoak gizarte politikoa eratzeko ados jarri behar dira.

Hau da, gizabanakoen eskubideak babestea helburu eta mugatzat duen estatua eratzeko ados jarri behar dira.

Sistema horrek egokiena zirudien, zertarako eta gero eta indartsuagoa zen Ingalaterrako burgesiaren egitarauak eta ideiak ahalbidetzeko. Izan ere, burgesia hori klase menperatzaile bihurtu zenean, erresumaren nondik norakoak arautu zituen. Kontzepzio horrek ordena politikoaren eta ekonomikoaren arteko harremanak ulertzeko modu berria dakar: ordena ekonomikoa da benetan berezkoa den bakarra; erakunde juridikoak eta politikoak, berriz, gizakien lan artifizialak dira, berez baliorik eta edukirik ez dute, eta egitate ekonomikoei bizitza eta forma emateko bakarrik balio dute. Testuinguru horretan, jaiotzetiko eskubideez hitz egiten da, ez horrenbeste gizakiaren zentzumenezko nortasunarentzat eta nortasun moralarentzat beharrezkoak direlako, ezpada gizakiak berez dituelako, zoriontasuna eta kanpoko gauzen aprobetxamendua lortzeko.

Frantzian, fisiokratek LOCKEren doktrina onartu zuten. Doktrina hori Frantziako Iraultzaren lehen aldian nagusitu zen, bertako Kode Zibilean eta eskubideen adierazpenetan eragina izan zuen modu erabakigarrian. Fisiokratek Zuzenbide naturalaren arazoa ordena naturalera eraman zuten, alegia, kanpoko edozein esku-hartzerik gabeko harreman ekonomikoek osatzen duten ordena naturalera.

Egon ere, kode berrien azalpenaren oinarrian daude, batetik, estatua baino lehenago norbanakoek zenbait eskubide dituztela onartzen duen teoria, eta, bestetik, eskubide horiek lotu eta antolatzen dituen berezko ordenari buruzko teoria, ordena politikoaren aldetik eskubideok babesteko zereginarekin. Teoria bi horiek Zuzenbideak dituen oinarriak berritzea ekarri zuten.

Horren harira, garai hartako teorikoentzat, antolamendu juridikoan nagusi izan behar diren ezaugarriek osatu zuten kodea edo, zehatzago esateko, kodea zen ezaugarri horien arabera adierazitako antolamendu juridikoa. Ezaugarri horiek irizpide ekonomikoen bidez azaldutako Zuzenbidearen erregelak ziren. Horrela, Kodea elkarrekin kontraesanik ez duten proposizioen sistema izango litzateke. Esaldi edo proposizio horiek subjektu eta predikatu juridikoak lotzen dituzte, eta benetakoak dira. Euretatik abiatuz, logikak eskaintzen dituen arauen bitartez, benetako beste esaldi juridiko batzuk lor ditzakegu. Horiek guztiek, alde batetik, arauen adierazpena debeku bidez egitera bultzatzen dute, eta horrek, aldiz, debekatuta ez dauden jarduerak eskubidetzat hartzeko aukera ematen du. Bestetik, printzipio orokorrei buruzko legeria errazten dute, kasuistika zehatzak saihestuz. Nolanahi ere, eskakizun bi dituzte: lehenengoa, Zuzenbidearen subjektua bateratzea; eta, bigarrena, gizarte klase, lanbide, erlijio, sexu eta abarrengatiko ezberdintasun subjektiboak kanpoan uztea.

Erakuntza horrek DOMAT eta POTHIER juristen sistema kontzeptualak erabiltzen ditu. Sistema horiek eskakizun formal berrietara egokitu zuten tradizio juridiko erromanista, Zuzenbide benetakoa, eraberekoa eta bateratua lortu nahirik.

Izan ere, tradizio horrek historian sustraitutako legegilearen arrazoi argiari dario. Horiek horrela, DOMATen ustez, XVII. mendearen amaieran idatzi baitzuen, corpus iuris civilisa zen Zuzenbide naturalaren arauak Zuzenbide zibilean aplikatzen zituen multzo bakarra. Erromako Zuzenbidean ratio scripta aurkitu zuen, ez idatzia den aldetik, baizik eta zentzumena den aldetik. Zuzenbide naturalaren printzipioek izaera abstraktua galtzen dute, Erromako Zuzenbideak eratorritako arauekin lotzean, eta, horretara, giza lagunaren jokabidea xedatzen duten arau positibo bihurtzen dira. Arauak, jakina denez, garai zehatz batean sortzen dira, eta garai horretako osagaiak izaten dituzte. Bada, aipatu berri dugun ideiak osagai horiek kendu zizkion Erromako erregela edo arauari. Ondorenez, ideia horrek araua idealizatu zuen eta, horregatik, araua zentzumen idatziaren agerpen bihurtu zen, eta zentzumen hori objektibo eta unibertsala da. Baldintza historikoen arteko kidetasunak azal dezake Erromako Zuzenbidearen berpizkundea, bereziki Erromako Zuzenbide klasikoarena. Aldi horretan, Erroma hiri aristokratikoa eta nekazaria izandakoa, merkataritzako hiri eta hiri demokratiko bihurtu zen. Orduan, merkatuko gaiak ekoitzi eta saltzen zituen gizartearentzat beharrezkoa zen Zuzenbidea, ekoizpen eta jabari-harremanen egiazkotasunean oinarritzen zen Zuzenbidea sortu zuten juristek. Aro Modernoan pentsamolde hori erabili zen, kapitalismoa eta burgesia berriz indartzeko, bai eta gizarte harremanak gizabanakoen askatasunetan oinarritzeko ere.

Gauzak horrela, gizakia unibertso juridikoaren erdigunean kokatuta dago XVIII. mendearen bukaeran. Are gehiago, izaki askea da, hots, Zuzenbidearen subjektua, estatutu pertsonalak sakabanatzearen aurkakoa, alegia. Horren parean, Erroman jatorria duen sistema kontzeptuala agertzen zaigu, giza lagunen arteko harremanak azaltzeko. Izan ere, sistema kontzeptual hori oso «subjektibizatua» eta arrazionalizatua da, eta gizakien egintzak kontuan hartzen ditu, egintza horiek gizakiari edonon aitortzen zaion askatasuna egikaritzen baitute.

Edozelan ere, une horretatik aurrera, teorikoek arazo honekin egiten dute topo: nola lotu, batetik, berdintasuna, gizaki guztien jaiotzetiko balio eta onurabide unibertsalen bidez azaltzen dena, eta, bestetik, benetako desberdintasunak bizirik dituen gizarte egoera. Horrez gain, bestelako arazoa ere badatorkie: nola bateratu estatuan kontzentratuta dagoen eta legearen bitartez adierazten den Zuzenbidea, gizakiei aitortzen zaizkien jaiotzetiko eta berezko balioekin, gizakia bera benetako ordena sortzaile eta bere patuaren egilea den aldetik.

Arazo horiek konpontzeko aukeratutako tresna kodetutako sistemaren sorkuntzarik interesgarriena eta bereziena izan zen: berdintasuna termino formaletan eratzea, hain zuzen. Egineginean ere, gizakien arteko berdintasuna lor daiteke, nahiz eta desberdintasuna benetakoa izan, berdintasuna formala delako, hots, legearen araberako berdintasuna delako.

Zuzenbidearen eginkizuna da arau objektiboen bidez ordena abstraktua eratzea. Arau horiek jarduteko eskema edo modu

desberdinak izango lirateke, eta jasotzailea subjektua izango litzateke. Horregatik, subjektuen arteko harremanak eratu aurretik ematen da legea, legeak berak jartzen baititu baldintzak, eta, horien bidez, subjektu batek beste bati jokatzeko modu jakin bat eska diezaioke. Bestela esateko, legeak baldintza abstraktuak ezartzen ditu, eta norbanakoen eskuetan utziko du horien burutzapena.

Hori guztia ordena justua berez sortuko zela uste izateagatik dator, norbanakoak edozein lotura politikotatik askatzetik, hain zuzen ere.

Ideia horien arabera, XVIII. mendearen amaieran, geroko garapenean garrantzi handikoak izango ziren testu juridikoak agertuko dira.

Horrela, Virginiako Herri Onaren Adierazpen edo deklarazioak (1776ko ekainaren 12koak) hauxe aldarrikatu zuen: «… Gizaki guztiak, izatez, askeak eta independenteak dira, eta jaiotzetiko zenbait eskubide dituzte. Gizartean sartzean, ezin zaizkie edozein itun bidez eskubide horiek kendu, hots: bizitza eta askatasuna izatea, jabetza lortzeko eta edukitzeko, eta zoriontasuna eta segurtasuna bilatzeko eta lortzeko baliabideekin…».

Esanahi berean, Iparramerikako antzinako kolonia ingelesen Independentzia Adierazpenak (1776ko uztailaren 4koak) ondokoa zioen: «… Gizaki oro berdinak dira, Sortzaileak eman baitizkie besterenduezinak diren eskubideak; eskubide horien artean daude bizitza, askatasuna eta zoriontasuna bilatzea. Eskubide horiek ziurtatzeko, gobernuak eratzen dira gizakien artean, eta gobernuen legebidezko botereak gobernatuen adostasunak eratortzen ditu… gobernua printzipio horren aurka jartzen denean, herriak gobernu hori aldatzeko edo suntsitzeko, eta horren ordez beste bat ezartzeko eskubidea du, gobernu berria printzipio horietan oinarrituz, eta horren ahalmenak gizakien segurtasuna eta zoriontasuna lortzeko era egokienean antolatuz…».

Bizitza politiko eta gizakiaren jarrerari buruzko kontzepzio hori Iparramerikako Estatu Batuetako Konstituzioan (1787ko abenduaren 17koan) gauzatu zen. Konstituzio horrek ez zuen eskubide zehatzen aipamenik egin, atxiloketari eta prozedurari buruzko bermeak eta zerga sorkuntzari dagozkionak salbu. Konstituzioa ondorengo Batasuneko Kongresuek osotu zuten 1791ko abenduaren 15etik aurrera, zuzenketen bidez oinarrizko eskubideak bilduz.

Ideia horiek, Europari dagozkionez, Gizakien Banakako, Sakratu eta Berezko Eskubideen Adierazpenean gauzatu ziren.

Frantziako herriaren ordezkarien Biltzar Nazionalak (konstituziogileak) onetsi zuen adierazpena 1789ko abuztuaren 26an eta, geroago, aldaketarik gabe, 1791ko irailaren 3ko Konstituzioan erantsi zen. Izan ere, Konstituzio horretan oinarrizko hiru proposamen arauemaile erantsi ziren: «… gizakiak, eskubideei dagozkienez, aske eta berdinak jaio dira eta horrela diraute; gizarte desberdintasunak herri-onuran soilik oinarritu daitezke» (1. artikulua). «… edozein erkidego politikoren helburua da berezkoak eta preskribaezinak diren eskubideak zaintzea; eskubide horiek dira askatasuna, jabetza, segurtasuna eta zapalkuntzaren aurkako jazargoa» (2. artikulua). «… askatasuna besteari kalterik egiten ez diona egin ahal izatea da; horrela, gizakiek dituzten berezko eskubideen egikaritzak ondoko mugak baino ez ditu: gizarteko beste kideei eskubide berberak bermatzen dizkietenak eta legeak bakarrik ezar ditzakeenak, hain zuzen ere» (4. artikulua).

Lehenengo tituluan bertan, eskubideen adierazpena egin eta gero, Konstituzioak Frantzia osorako Kode Zibil bateratua egitea agindu zuen.

Errepublika aldarrikatu ondoren (1792ko irailaren 22an), Eskubideen Adierazpen berria onetsi zen 1793ko maiatzaren 29an, eta 1793ko uztailaren 24ko Konstituzioari erantsi zitzaion.

Aldarrikapen berri horrek berdintasun, askatasun, segurtasun eta jabetza eskubideak berezko eskubidetzat jo zituen (2. artikulua). Era berean, besteen eskubideei kalte egiten ez dien edozer egiteko, gizakiari dagokion ahalmena da askatasuna: «askatasunak printzipiotzat natura du; arautzat justizia; zaindaritzat legea; eta muga morala ondorengo esamoldea: zeure buruarentzat nahi ez duzunik, ez iezaiozu besteri egin» (6. artikulua).

Testu horien esanahia eragin eta orientazio berrien egiaztatze argia da.

Pentsamolde horrek Frantziako Kode Zibilean eragina izan zuen. Kodearen lehen lanak biltzar konstituziogileak hasi zituen, legegileak jarraitu, eta iaia bukaturik utzi zituen Konbentzio izenekoak. Kode Zibilaren lehenengo proiektua 1793ko abuztuaren 9an aurkeztu zen.

Frantziako Kode Zibila, azkenik, 1804an onetsi zen. Eskubideen adierazpenetik jasotako printzipioen garapen gisa hartu zen. Horrexegatik pentsatu izan da kodearen sustraiak eskubideen adierazpenetan errotuta zeudela, eta, azken batean, kodearen arauketaren muina 1791ko Konstituzioan zegoela. Eskubideei dagokienez, konstituzio horren lehendabiziko artikuluak gizakiak aske eta berdinak jaio eta horrela dirautela aldarrikatu zuen.

Kode Zibilaren ideia eta xedea Europa osoan zabaldu zen, beharbada, mendebaldean zabaldu ziren filosofia, historia, zuzenbide eta ekonomiaren kontzeptuak mundu juridikora ekarri zituelako. Horregatik, Frantziako Kodearen eragingarritasun politikoari buruz hitz egin daiteke. Kode horrek estatuaren agintaritzaren eta hiritarren eskubideen arteko harremanak ulertzeko era berria ekarri zuen. Gauzak horrela, Kodeak eragingarritasun erabakigarria izan zuen, harreman juridikoetan giza lagunak duen agerrera eta balioa ulertzeko eran. Hori dela eta, Kodearen xedapenek benetako konstituzio balioa dute, hiritar eta eratutako boterearen arteko oinarrizko harremanak adierazten dituzten neurrian. Bildu ere, kodearen xedapenek eskubide zibilen garapena biltzen dute, eta, kontzepzio horren arabera, erakunde juridikoen oinarri eta euskarri dira. Horrez gain, jasotzen dute Konstituzioak jasotzen dituen printzipioen garapena ere, eta datu hori kontuan izan zuten maila eta ezaugarri desberdinetako juristek. Gure artean, DURAN I BASek 1888an azpimarratu zuen Espainiako Kode Zibila idazteko garrantzia, bere ardura erakutsiz.

COINGek dioenez, Frantziako Kode Zibilaren sisteman eta, horren eraginez, Europako eta Ameriketako zenbait kodetan nabaritzen den estatuaren eta hiritarren arteko harremanei buruzko ulermen horri dagokionez, gizarte hitzarmenak sortutako estatuak bereganatu ditu eskubide zibilen babesa. Hortaz, giza eskubideak, jatorrizkoak eta Zuzenbide naturalean oinarrituak diren aldetik, benetako eskubide bilakatzen dira, Zuzenbide positiboa dela bide. Baina, era berean, eskubide positibo horien babesak estatuaren helburu kategoria hartzen du. COINGen iritziz, horretan datza zuzenbideko estatuaren oinarria. estatuaren jarduera hasierahasieratik ezarritako mugei loturik dago, eta, muga horiek egon ezean, eskubideak babestea eta, batez ere, askatasuna eta jabetza babestea ezinezkoa da (ikus geroago §22, 94. zk.).

Ulerkera hori helduko da Espainiako Zuzenbidera ere, baina ñabardura ugarirekin, astiroastiro garatuz eta XIX. mendean Espainiako historiak izan zituen aurrerakuntza eta erreakzioen eragina jasoz.

Cádizko 1812ko martxoaren 18ko Konstituzioak Frantziako 1789ko Adierazpenaren oihartzunak dauzka. Azken horren

4. artikuluak hauxe aldarrikatu zuen: «nazioak, berau osatzen duten norbanako guztien askatasun zibila, jabetza eta beste legebidezko eskubide guztiak gorde eta babestu beharra du, jakintsuak eta justuak diren legeen bidez». Testu horrek ez zuen oinarrizko eskubideen zerrendaketa sistematikorik, hori askoz geroago gauzatuko baita. 1837ko Konstituzioaren hitzaurreak Cádizko Konstituzioa ekartzen du gogora, eta bertan oinarrizko eskubidetzat hartzen direnetariko batzuk (adierazpen askatasuna, atxiloketa, eta prozedura kasuetarako eskaera eta bermeak) jasotzen ditu, gero ikusiko dugunez. Eskubide horiek 1845eko maiatzaren 23ko Konstituzioan («moderatua») berriro azaltzen dira.

Oinarrizko eskubideen zerrendari hedadura handiagoa eman zion Konstituzioaz besteko testu batek: Behinbehineko Gobernuaren 1868ko urriaren 25eko Manifestuak, hain zuzen (erlijio askatasuna, irakaskuntza eta inprimatze-askatasunak, batzartzeko eta elkartzeko askatasunak). Jazokizun politikoetan eragin handia izan zuen manifestu horrek iradoki zuen 1869ko ekainaren 1eko Monarkiaren Konstituzioaren hitzaurrea.

XIX eta XX. mendeetan gehien iraun duen Konstituzioa 1876ko ekainaren 30ekoa izan da. Hori indarrean zegoen bitartean, Kode Zibila aldarrikatu zen. Konstituzio horrek, hitzaurrerik eta doktrinaren definiziorik gabe eta hizkuntza juridiko positiboaren soiltasunez, askatasunerako oinarrizko eskubideak bermatu zituen, erlijio askatasunarena izan ezik.

Konstituzio horren aginduz, legeek «elkarrekiko eskubideen begirunea espainiarrei ziurtatzeko bidezko erregelak» eman beharko lituzkete; izan ere, eskubide horiek Konstituzioak berak jasotzen zituen.

Espainiako Kode Zibilak Frantziako Kode Zibilaren eta beronen gako teknikoen eragina jaso zuen 1851ko Kode Zibilerako Proiektuaren bitartez. Proiektu horrek Isabeldar izena badu ere, bere egile nagusiaren izenaz ezagutzen da, hau da, Proyecto García Goyena, «Concordancias, Motivos y Comentarios del Código Civil Español» (Madril, 1852) lan ospetsuan glosatu baitzuen. Proiektu horren ondoren gertatu zen doktrinaren eztabaidan, garai hartako zibilistek agerian jarri zituzten geroko kodearen euskarri filosofiko nahiz teorikoak, orain azaltzen gabiltzan pentsamolde liberalaren arabera. Hala ere, eskubideen adierazpenen espiritua urruneko aztarnatzat jo zen, Espainian liskar politikoek izan zituzten berezitasunak zirela eta, ez zelako ezein testutan modu zintzoan jaso. Baina bistakoa da liberalismo izeneko teoria filosofiko, politiko eta ekonomikoa 1889an onetsitako Kode Zibilaren oinarrian dagoela.

DE CASTROk zioenez, «Kode Zibilak ez du izaera politiko garbirik. Konstituzio aldiko alderdi liberal eta kontserbadorearen lana denez gero, badu garai hartako ñabardurarik, hau da, liberalismo indibidualista ahula… ez da Kodea lan berritzailea, ezta sortzailea ere; zuhurtasuna da nagusi; Nazioko Zuzenbidearen oinarria betetzen da, orduan garatzen ari zen garaiari zegokion doktrinazko itxura emanez…».

Ideologia indibidualista-«liberala», berdintasun formalaren dogmaren eta XIX. mendean izandako desberdintasunak gogortzearen arteko arazo larria edukitzeaz gain, ez zen gai izan bideratzeko, batetik, industrializazioak eratorritako gizarte fenomenoak, ez eta, bestetik, klase menperatzaile eta langileriaren arteko gatazken areagotzea, hau da, «herriaren iraultza» izenekoa.

Egoera horrek azalpen berriak ekarri zituen (erromantizismoa, idealismoa eta abar). Azalpen berri horiek nahitaez gizartean bizi behar den izaki legez hartu zuten norbanakoa, hots: gizakia giza taldean bizi da, eta ezin da modu abstraktuan ulertu, besteenganako harremanetan baino.

XIX. mendeko gizarte eta ekonomiaren fenomenoek estatuaren sendotzea eta zentralizazioa ekarri zituzten. Izan ere, estatua «polizia» izatetik edo norbanakoaren eskubideak babestetik, hiritarren kontu hartzaile eta tutore izatera aldatu zen.

Estatuak ez du jadanik gizarte bizitzaren garapen antolatua eta askatasunen egikaritza baketsua bermatzeko zereginik, baizik eta gizarte errealitatean eragina izan eta hori aldatzeko zeregina (adibidez, Eskola Historikoa).

Horren ondorioz, Zuzenbidearen teorikoek ez dute abiapuntutzat hartzen eskubidearen kontzeptua, harreman juridikoak baizik: subjektua «harremanen alderdia» den aldetik da subjektu, eta ez harremanak «sor» ditzakeelako. Batetik, Eskola Soziologikoak «gizarte harremanak» eskubidearen aurrekoak direla esaten du. Bestetik, araua sistemaren gunea dela azpimarratzen du Eskola Normatibistak, eta, ez subjektua, ezta eskubidea ere (KELSEN); izan ere, baliozkotasuna hierarkikoki goragokoa den beste arau batetik datorkio, ez, ordea, subjektuaren borondatetik, eskubidea zehatzmehatz aplikatutako araua besterik ez baita. Beraz, subjektua ez da antolamendu juridikoa baino lehenago dagoen errealitatea, «arau bat edo gehiagoren abiapuntua» baizik. Eta, horrela, norbanakoen borondatearen gainetik, legearen eta Botere Legegilearen nagusitasuna ezartzen da.

XX. mendearen hasieran eta erdialdean, giza lagunaren askatasuna babesteko sortutako estatu modernoa, esku-hartze eta indarkeria mamua denez gero, agintekeriazko estatu bihurtzen da.

Prozesu dialektikoan (garai historikoak ez baitira aldi berekoak), giza lagunaren eskubideak zaintzen ahalegintzen den erreakzioa sortzen da, gizakiak estatuaz kanpoko balioak baititu. Horregatik, gizakiaren eskubideak babesteko eta bermatzeko tresnak eransten zaizkie konstituzioei. Eskubideok ez dira «berezko eskubide», oinarrizko eskubide baino, gizakiei dagozkien eskubideak, alegia, baina era abstraktuan izan beharrean, gizakiek gizartean dituzten jarrera zehatzen araberakoak dira. Orain, estatua demokratiko eta soziala da: ez ditu agintzen ekintza moduak bakarrik, saiatzen da gizarte justizia lortzen ere. Horretarako, eskubide ezberdina eraiki behar du, hau da, estatuak subjektuari eratxiki behar dizkio berari dagokion gizarte jarrera bereziari lotutako eskubideak, helburua gizakien nortasuna garatzea eta berdintasuna lortzea baita.

Gizakien nortasun hori garatzeko, hau da, gizakien balio eta ondasunak garatzeko (nortasun eskubideak) beharrezkoa den babesari buruz, Zuzenbide pribatuko autoreek zenbait teoria eman dituzte, eta teoria horiek egin dituzten aurkikuntzekin lotzen dira oinarrizko eskubideak.

Gaur egungo doktrinaren arazoa bi zuzenbideen arteko bizikidetasuna gauzatzea da: batetik, Zuzenbide zahar abstraktua; eta, bestetik, Konstituzioan jasotako eskubideek eratorri duten Zuzenbide berria.

Autore batzuen ustez, bizikidetasun hori lortzeko betiko egitura juridikoak aldatu beharko lirateke, elkartasun, gizarte onura eta abarretan oinarritzen diren konstituzio printzipio berrietara egokituz, norbanakoaren helburuak gizarte helburuekin bat etor daitezen.

Beste batzuen ustez, ostera, eskubide berrien ezarpenaren bidez lortzen da elkarbizitza. Eskubide horiek gizakiari aitortzen zaizkio, ez norbanakotzat harturik, ezpada gizartean betetzen duen zereginaren arabera (langilea, kontsumitzailea, nekazaria eta abar).

Teknika biak gaur egungo pertsonaren babes sisteman sartzen dira, geroago ikusiko dugun bezala.

80. Pertsonaren garrantzia eta babesa

Kodetutako Zuzenbide zibilaren sistemak oinarrizko postulatutzat hartu zuen gizakiaren garrantzia. Norberaren berdintasun, askatasun eta segurtasun printzipioak era formalean aldarrikatu eta ezarri ziren. Legearen arabera egoera berdinean dagoen subjektu bakarraren (gizakia pertsona gisa) ideia dakarte arau juridiko guztiek.

Kodearen sistema askatasunaren inguruan garatzen da, kanpoko munduan dauden ondasunez jabetzeko, besteekiko harremanetan askatasunez jokatzeko, inter vivos zein mortis causa norberaren ondasunak xedatzeko. Esangura horretan, besteak beste, Kode Zibilaren 348, 1255 eta 659. artikuluek askatasun horren ezaugarriak adierazten dituzte.

Are gehiago, sistemaren muina den oinarrizko nozioa eskubidearen ideian dago: titularraren esku dagoen interes zehatzaren araberakoa da antolamendu juridikoak babesten duen jarduteko ahalmena. Ahalmen horretatik autonomia pribatuaren nozioa etorriko da: besteekin harreman juridikoak edukitzeko ahalmena, antolamendu juridikoak ezarritako mugen barruan.

Ulerkera horretan, estatuaren oinarrizko eginbeharra da pertsonen ahalmen esparru horien begirunea ziurtatu eta subjektuaren jokaera askea bermatzea. Inguruabar berezien ondorioz euren kabuz jarduteko gai ez diren pertsonen (adingabeen, ezgaien) babeserako ezarritako mugak kontuan izan gabe, sistema osoa askatasun ideiaren inguruan zebilen. Hala eta guztiz ere, sistemak berak ez zeukan tresnarik, aitortutako eskubideen eragingarritasuna ziurtatzeko, ezta eskubide horien erabilera bermatuko zuten gizarte baldintzak eragiteko ere. Azken finean, aldarrikapenek eta adierazpenek, bai eta horiek Zuzenbide zibilean zuten garapenak ere, ez zuten ahaleginik ere egin, elkartasun-balioak bideratzeko, ezta giza nortasunaren egiazko garapen aukerak bultzatzeko ere. Aldarrikapenek eta adierazpenek oinarrizko ezberdintasun handiak izan ditzakeen berezko ordena aditzera ematen zutela ulertu zenean, arauak aldarrikapen formal huts bihurtu ziren kodetutako sistema liberalean. Arauok antzinako bereizkeriak murriztu zituzten eta estamentudun gizarte zaharra aldarazi zuten, baina pertsona guztientzat tratu duina ziurtatu gabe.

Adierazpen liberalak zuzendu egin ziren konstituzio eraldaketen bidez, eta astiroastiro ezarriko dira ordena justuago baten oinarriak. Ordena horretan, estatuak pertsonak dituen balioen babes osoa bere gain hartzen du. Izan ere, balio horiek gizarte errealitatean finkatu ez badira ere, aitortuta daude.

Horrela, QuerĂŠtaro (Mexiko, 1917) edota Weimarko (Alemania, 1919) konstituzioetan eskubideen adierazpenak aldatu egiten dira. Izan ere, gizarte ordenan nortasunaren bilakaera bermatzeko ardura nabaritzen zaie, pertsonari norbanako izateagatik aitortutako balioa baino urrutiago doan ardura, hain zuzen ere. Kezka edo ardura horri ere badagozkio egon Errepublikako 1931ko abenduaren 9ko Konstituzioan ezarritako eskubideak eta betebeharrak, bi ardatzen ingurura bildurik: lehendabizikoa, askatasun eskubideak; eta, hurrena, familiari, ekonomiari eta kulturari dagozkien eskubideak, hain zuzen.

Historiak argi eta garbi erakutsi du norainokoa zen ondoko aurkakotasuna: batetik, pentsamolde liberalak eragindako berdintasun formalaren saiakera, eta, bestetik, hiritar gehienen benetako egoeraren artekoa, alegia. Gizaki guztien arteko berdintasun tratua ezartzea ere oso zaila dela erakutsi du historiak, oraindik osotasunean lortu gabeko ideala baita.

Bestela, gogoratu esklabotzaren ezabatze prozesua, hautesle zein hautagai izateko eskubidea lortzeko bide geldo eta motela, edota eskubideen osotasunean andrazkoen eta gizonezkoen arteko berdintasun berantiarra. Gisa berean, ez legoke txarto gogoratzea, kodetutako sistemaren arabera, berdinak direla oinarrizko zerbitzuaren nazioanitzeko sozietate monopolista eta berarekin kontratatzen duen hiritarra. Egoera horri aurre egiteko gaur egun xedapenak daude (Erabiltzaile eta Kontsumitzaileen Defentsarako Lege Orokorra, adibidez).

Giza nortasuna ezin da kontzeptu hutsera, entelekiara edota arau juridikoaren osagai hutsera mugatu. Alderantziz, guztiz beharrezkoa da gizarte bizitzaren datuak kontuan hartu eta biltzea, pertsonen oinarrizko ondasunak babestea, eta gizakiek oinarrizkoak dituzten ondasun eta balioak garatzeko benetako aukera ziurtatzea.

Helburu horiek lortzeko badaude oinarrizko elkarbizitza antolatzen duten arauak. Gaur egun, arau horiek maila bikoitzean azaltzen dira: batetik, Konstituzioan ezartzen diren gizarte antolakuntzaren printzipio artezkari legez, eta, bestetik, printzipio horien garapen eta zehaztapen diren heinean, legeria arruntean.

Gaur egun, gure inguruko herri guztiek pertsonaren oinarrizko eskubideak aldarrikatzen dituzte, sakontasun handiagoarekin eta eragingarritasuna emanez. Gorago aipatutako konstituzioez gain, gogoan izan behar dira Frantziako V. Errepublikaren 1958ko urriaren 4ko Konstituzioa eta, bereziki, Italiako Errepublikaren 1947ko abenduaren 27ko Konstituzioa, Alemaniako Errepublika Federalaren 1949ko maiatzaren 23ko Oinarrizko Legea, eta Portugalgo Errepublikaren 1976ko apirilaren 2ko Konstituzioa.

Aipatzen ari garen ondoreetarako, ereduzkoa da Italiako Konstituzioaren adierazpenak dioena: ÂŤErrepublikak

gizakiaren eskubide ukaezinak aitortu eta bermatzen ditu, bai norbanako gisa, bai eta gizarte erakundeetan; Errepublikak, bestalde, elkartasun politiko, ekonomiko eta sozialaren ezinbesteko betekizunak betetzea eskatzen duÂť (2. art.); eta legearen arabera eta bereizkeriarik gabe, hiritar guztien eskubide berdintasuna aldarrikatu ondoren, hauxe agintzen du: ÂŤgizarte eta ekonomia arloan sor daitezkeen oztopoak kentzea Errepublikaren zeregina da, izan ere, oztopo horiek, hiritarren berdintasuna eta askatasuna mugatzeaz gain, galarazi egiten dute, batetik, herriaren politikan eta gizarte antolakuntzan langile guztiek izan behar duten benetako partaidetza, eta, bestetik, giza nortasunaren garapen osoaÂť (3. art.).

Azkeneko adierazpenak eta konstituzioak eman aurretik, jaiotzetiko eskubideen edo berezko eskubideen ulermen iusnaturalistaren bitartez, pentsamendu juridiko modernoak nortasunaren oinarrizko eta lehenengo agerpen diren eskubide batzuk azpimarratu zituen, nortasun eskubideak, alegia. Zuzenbide pribatuko testuen urritasuna ikusita, doktrinaren bidez pertsonaren oinarrizko babesari buruzko teoria eraiki nahi izan du pentsamendu horrek, gizarte jardueratik sor daitezkeen eraso eta esku-hartzeen kontra, eraso eta esku-sartze horiek norbanakoenak izan zein botere publikoenak.

XX. mendean, mendebaldeko sistema juridikoetan ezarrita dagoen doktrina hori garatu egin da, baina ez dator beti bat oinarrizko eskubideen konstituzioratzea erabakitzen duen prozesu juridikopolitikoarekin; izan ere, oinarrizko eskubide horiek gizakiaren balioak defendatzeko mekanismoak izango lirateke, estatuaren eta berorren botereen aurka. Hortaz, pentsaera juridikoak, pertsonaren inguruko aitorpen formal hutsetik, edukia duen benetako babesaren ziurtapenera jotzeko ahalegina egin du, pertsona guztientzat oinarrizkoak diren ondasunak ziurtatzera, hain zuzen. Hori dela eta, oinarrizko ondasun horiek bermatu gabe, pertsonaren jardute-askatasuna modu formalean aitortzeak ez luke ezertarako balio izango.

Horregatik, bizitza, askatasuna edo ohorea bezalako ondasunak gizaki guztien baitan daudela pentsatu behar dugu. Horrela izango ez balitz, kanpoko ondasunak edukitzeak (gauzak, zerbitzuak, materiazkoak ez diren ondasunak) ez luke zentzurik izango. Era berean, baina doktrinazko hausnarketa horrekin zuzeneko loturarik gabe, estatuaren kontra sendotuz doa babes-esparru bihurtu den hiritarren egoera. Inork inbaditu ezin duen babes esparru hori aitortu behar dute, bai legegileek, bai eta gainerako botere publikoek ere.

XX. mendearen azken aldian badirudi bi bilakaera horiek bat datozela, eta, zailtasun tekniko batzuekin, teoria bateratua osatzen dutela, ondoko teoria, hain zuzen: giza lagun guztiak dira pertsona, eta pertsona guztiek, balioak adierazteaz gain, ondasunak dituzte, antolamendu juridikoak, errespetatu ez ezik, babestu ere egin behar dituenak, ondasun eta balio horien bilakaera ahalbidetuko duten gizarte bizitzako baldintzak sortuz eta indartuz.

Nahiz eta nahaste terminologikoa izan, giza eskubideez, askatasun publikoez eta oinarrizko eskubideez hitz egin genezake era berean, eta, ikuspuntuaren arabera, gizabanakoek, bai eta gizabanakoek eratzen dituzten kolektibitateek edo erkidegoek ere, hauxe eskatzen dute: estatuak eta norbanakoek ez ezagutu, inbaditu eta gutxietsi ezin ditzaketen ondasun eta balioak aitortu behar direla.

Aditu batzuek kontrako iritziak dituzten arren, gaia bere osotasunean jorratu behar dela uste dugu, azken batean, ikuspuntu eta babes mekanismo edo bideen arazoa delako.

Erakuntza bateratu horretarako zailtasun teknikoak bi dira: lehenengoa, eskubideen positibizazioa, eta, bigarrena, beraien babes eta zaintzaren tresna teknikoa.

Lehenengoari dagokionez, gizakiaren izate hutsari lotutako ondasun edo oinarrizko balioen gainetiko ahalmena izateak hauxe dakar berez: giza lagunaren barneko balio aurrejuridikotzat hartutako nortasuna izatea, harreman juridikoen ordenatik kanpo dagoena, alegia. Nortasun horrek, giza balio arrunta den aldetik, ez du aurretik antolamendu juridikorik behar.

Edozein modutan ere, antolamendu juridikoak nortasun hori esangura juridikoan jaso eta itxuratu beharko du, ezaugarri juridiko bihurtuz, harreman juridiko eta proposamenen subjektu den aldetik. Giza lagunak pertsonak dira, euren banakotasunari dagozkion helburu lokabeetara zuzendurik dauden neurrian. Bestalde, helburu horiek askatasunez lortzeko gai dira. Horrek duintasuna, balioa ematen die, eta horretan datza, hain zuzen ere, euren nortasuna. Eta gizona izateagatik helburu eta askatasun horiek ematen zaizkionez, gizakiaren nortasuna berezko balioa da, gizarte bizitzatik eta gizarteari dagokion ordena juridikotik at dagoena. Esangura juridikoan, nortasunak balio hori agerrarazten du, egoera juridiko egokiaren atribuzio edo eratxikipenarekin. Horren bitartez, giza laguna printzipio eragilea da harreman juridikoetan. Egoera juridiko horrek erakusten du gizakiak berez duen duintasuna, gainerako gizaki eta giza antolakuntzen aurrean.

Nortasunaren inguruko aitorpen juridikoa egoki eta zehatz egiteko, ez litzateke nahiko izango gaitasun juridikoa ematea, norbanakoari gehituko ez balitzaizkio berez dituen beste zenbait eskubide: pertsonaren oinarrizko eskubideak, alegia. Oinarrizko eskubide horien objektua, jabaripekoak izan daitezkeen ondasunen artean, ondasun gorenak dira.

Oinarrizko eskubideok giza nortasunaren juridikotze hori burutzen dute, benetako aitorpena lortzeko gutxieneko edukia emanez. Nortasuna esangura juridikoan formula huts eta eduki gabeko ez bihurtzeko balio dute oinarrizko eskubideek.

Antolamendu juridiko positiboek gutxieneko eduki hori bereganatu egin dute maila bikoitzean: batetik, konstituzioetan, botere publikoen inbasioei aurre egiteko defentsa eta gizarte ordenaren oinarri gisa; eta, bestetik, legeria arruntean, beste subjektu batzuen erasoen kontrako defentsa, eta askatasun zein autonomia esparruaren definizio gisa, nortasun eskubide deitutako tresna teknikoaren bidez. Aldi berean, mota ezberdineko arauek (besteak beste, zigor, administrazio zein lan arlokoak) eman dituzte giza nortasunaren garapen osorako beharrezkotzat jotzen diren ondasunak eta balioak babesteko tresnak.

Hala ere, antolamendu juridikora babes mekanismo horiek biltzeak, nahiz eta aniztasun terminologikoa izan eta legeetan nagusiaraztea lortu arte hartutako bideak ezberdinak izan, termino bateratuen bidez adieraz daitekeen oinarrizko helburua du: ondasunak eta balioak aitortu eta babestea, alegia. Izan ere, gizaki guztiek, gizaki izate hutsagatik, euren burua betebetean garatzeko ezinbestean behar dituzte ondasun eta balio horiek, harreman juridikoen euskarri baitira.

Horrez gain, eskubide horiek antolamendu juridikoan sartzean berez egonkortasuna lortzen dute, eta nazioarteko bihurtzen dira. Alde batetik, konstituzioetan sartzea egonkortasun prozesuan pausoak aurreratzea da. Bestetik, adierazpen unibertsalak egiteko helburua duten nazioarteko itunetan sartzeak esan nahi du eskubideok estatuen barneko antolamenduak

baino goragoko antolamendu juridiko positiboan sartu nahi direla.

Babes tresna teknikoari dagokionez, pentsamolde juridikoak eskubide eta autonomia pribatu kontzeptuak erabiltzeko ahalegina egin du bereziki. Izan ere, XIX. mendeko azken aldiko doktrinak eta pandektistikak zehaztutako kategoria juridikoen oinarrizko euskarri dira eskubidea eta autonomia pribatua. Batetik, eskubidea borondatearen ahalmena da, antolamendu juridikoak babestutako interesaren araberakoa, alegia, eta eskubidea egikaritzea titularraren esku uzten da.

Bestetik, autonomia pribatua nork bere burua arautzeko ahalmena da, antolamendu juridikoak ezarritako mugen barruan.

Biak, eskubidea eta autonomia pribatua, hain zuzen, giza bizitzarentzat hain garrantzitsuak diren balio eta ondasunei aplikatutako tresnak dira. Baina zailtasun handiko arazo teknikoak sortzen dituztenez, ondasun eta balio horien defentsari dagokionez, tresnen (eskubidearen edo autonomia pribatuaren) izaera bereziari buruzko gogartea suspertzen lagundu dute.

Hori dela eta, kategoria bereziak sortu dituzte, hau da, tresna horiei buruzko kategoria orokorretatik bereizitako kategoriak.

Horrek guztiak izan du eraginik gorago aipatu dugun aniztasun terminologikoan ere, eta, beherago azalduko dugun bezala, bateraturik iker daiteke.

81. Giza eskubideak, oinarrizko eskubideak eta nortasun eskubideak Giza eskubideei buruz hitz egitean, gainerako eskubideez bereizten den eskubide multzoari buruz ari gara, eta eskubide horiek izatez gizakiarenak dira. Horren arabera eta arrazoizko ikuspuntu batetik, giza eskubidetzat har genezake ÂŤerakunde eta gaitasunen multzoa, multzo horrek uneanunean duintasun, askatasun eta giza berdintasunaren eskakizunak zehazten ditueneanÂť. Eskakizunok nazio zein nazioarteko antolamendu juridikoek aitortu behar dituzte. Giza eskubideak berezko eskubide unibertsal izanik ere, norberaren eskubide positibo gisa garatu dira, eta, azkenik, eskubide positibo unibertsal gisa izan dute euren burutzapen osoa. Horrela, nazioarteko itun eta adierazpen unibertsalak berezko eskubideen unibertsaltasun abstraktuarekin hasi, nazioko eskubide positiboen norbanakakotasun zehatzera igaro, eta eskubide positibo unibertsalen unibertsaltasun zehatzarekin bukatzen den mugimendu dialektikoaren sintesi dira.

Oinarrizko eskubideei buruz hitz egiten dugunean, giza eskubide batzuk positibizatuak izan direla esaten ari gara, hots, konstituzioei erantsi zaizkiela.

Konstituzioek berme-neurri bereziak eman dizkiete eskubide horiei (batez ere, jurisdikziozko bermeak), estatuari aurre egiteko. Ez dirudi giza eskubideen eta oinarrizko eskubideen artean beste ezberdintasunik dagoenik. Azken finean, Botere Legegilearen eta Betearazlearen ahalmenak mugatzea da kontua, botere horiek gutxietsi ezin duten zenbait banakako askatasunen begirunea aginduz eta, edozein kasutan ere, askatasun horiek gutxiestekotan, zehatz aipaturik, mugaturik eta era iraunkorrean egin beharko lirateke gutxiespen horiek. Izatez, oinarrizko eskubideak hauexek izango lirateke: giza eskubideen gune edo zirkulu murritzago bat, Konstituzioak berme mekanismo berezien bitartez babestutakoa. Berme mekanismo horiek botere publikoen eraso eta gutxiesteen kontrako defentsa ziurtatzen dute.

Alor horretan askatasun publikoez hitz egiten denean, alderdi guztiz teknikoa adierazten ari gara, estatuaren jarrerari dagokiona, alegia. Estatuarentzat, hor aipatutako askatasunen aitorpenak eratortzen ditu norbanakoen jarduera askea errespetatzeko beharra, abstentzio beharra eta betebehar negatiboa; dena den, azken horrek kasu batzuetan bakarrik dakartza bigarren mailako betebehar positiboak. Azken finean, babes tresna autonomia pribatua izango litzateke, eskubidea baino gehiago. Horrela, oinarrizko ideiatik aldentzen gara: norbanakoek aske jarduteko duten aukera hori, antolamenduak babesten duen aldetik, eskubidea besterik ez da, giza eskubidea eta oinarrizko eskubideetakoa.

Azkenik, nortasun eskubide esamoldea erabiltzen dugunean, hauxe adierazten ari gara: batetik, Zuzenbide pribatuan sortutako doktrinari buruzko aipamena, aipamen horrek saiakera bikoitza duela: lehenengoa, pertsonaren tratamendu formal hutsa gainditzea, ondasun eta balio kardinalen babesari gutxieneko edukia emanez; eta, bigarrena, eskubideen kategoria zehatza sortzea, objektuaren berezitasunei, eta, bereziki,

subjektu eta objektuaren arteko lotura zailari hobeto egokituz. Bestetik, norbanakoaren esparru pribatuan eta pertsonaren ingurunean eragin handiagoa duten eskubide jakin batzuk badirela agirian dago. Hala ere, nortasun eskubide horien zirkulu edo ingurunea, doktrina zibilak ulertu zuen bezala, ez dator bat Konstituzioak jaso eta babestutako oinarrizko eskubideen zirkuluarekin. Esan genezake, ordea, Konstituzioak eskubide multzo zabala ezarri duenez, kasu gutxi batzuk baino ez direla geratzen Konstituzioan beren beregi egindako aipamenetik kanpo.

Baina, beharbada, nortasun eskubide eta oinarrizko eskubideen arteko mugaketaren arazoa ez dago horiek tartekatzen diren harremanetan, kontzeptuaren eraketa historikoan baino. Egineginean ere, kontua ez da oinarrizko eskubideek estatuari edo botere publikoei aurre egiteko pertsonaren zaintza adierazten dutenentz, nortasun eskubideak beste norbanako batzuen erasoei aurre egiteko zaintza tresnak direnentz baino. Faktore sail batetik dator bereizketa: errealitate juridiko berbera aztertzeko ikuspegi metodologikotik, azterketa horren dimentsio historikotik edota eskubide ezberdinen barne egituratik. Doktrina juridiko zibilak identifikatu eta garatu zituen nortasun eskubideak XIX. mendearen bukaeratik, eta giza nortasunak dituen balioen babesaren bultzadari dagokionez mekanismo egokiak izan ziren. Nortasun eskubideak harreman pribatuetan oinarritzen ziren, eta horiek subjektu bakoitzaren esku jarritako babes tresnen ezaugarriak azaltzen zituzten, botere publikoei begira defentsa esparrua zehazteko erabili izan ziren arren.

Konstituzioak, askatasun publiko izenekoak eta nortasun eskubideak bereganatzen joan ahala, berme mekanismo zehatzak sortu zituen, eta horiek nolabait eskubideen barne egitura aldarazi dute.

Honezkero, eta zabalago ikusiko dugunez, nortasun eskubideen kategoriak oinarrizko eskubideen zirkulu orokorrenaren barnean zirkulu kontzentrikoa osatzen du, eta, bereizi ere, Konstituzioan eta horren garapen arauetan ezarritako zaintza sistemaren gainetik jartzen den babes mekanismo zehatz batez bereizten da. Azkenik, esan genezake kategoria bien arteko autonomia bultzatzea ez litzatekeela egokia izango, eta, horrez gain, nahastea ekarriko luke. Etorkizunari begira argiagoa da nortasun eskubideak oinarrizko eskubideen esparru orokorrean tartekatutako eskubideen zirkulu legez ulertzea.

Horrela, giza eskubideetatik, behin horiek konstituzioetan nagusiarazi eta gero, oinarrizko eskubideetara igaro baldin bagara, konstituzioetan nortasun eskubideak deituko ditugun oinarrizko eskubide zehatz batzuk badaudela azpimarratu behar dugu.

Nortasun eskubide guztiak, ikuspuntu horretatik abiatuz, oinarrizko eskubideak dira, ez alderantziz. §32. GAUR EGUNGO MARKO JURIDIKOA 82. Konstituzioaren 10. artikulua A) Manuaren esanahia Konstituzioaren «Oinarrizko Eginbehar eta Eskubideei» buruzko I. tituluaren 10. artikuluak hauxe dio: «1. Pertsonaren duintasuna, hari datxezkion eskubide hautsezinak, nortasunaren garapen askea, eta legearekiko zein besteen eskubideekiko begirunea dira ordena politiko eta gizarte bakearen oinarriak. »2. Konstituzioak aitortutako askatasun eta oinarrizko eskubideei buruzko arauak, Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren eta Espainiak gai horiei buruz berretsi dituen nazioarteko itun eta akordioen arabera interpretatuko dira.»

Manua, gero azalduko ditugun beste gogarteez gain (§33, 85 eta 86. zk.ak), hitzaurrean eta 1.1 artikuluan azaldutako adierazpenekin bat dator. EKren 10. art.ak pertsonaren duintasuna balio juridiko eta oinarrizkotzat aldarrikatzen du,

pertsonari «datxezkion» eskubide batzuen muina bezala. Manuaren kokapen hutsak adierazten du dagoeneko, «abiapuntu gisa, beste eskubideen izana eta zehaztapenerako atari psikologiko eta ontologikoa» dela (KAk emandako apirilaren 11ko 53/85 epaia).

Horrela ulerturik, pertsonaren duintasun printzipioak gizakiaren balioaren aitorpena azaltzen du: pertsonak berak, antolamendu juridikoa baino lehenagoko entitate edo izakunde independente legez, «pertsona izateari datxezkion eskubide hautsezinak ditu».

Bestalde, manu horrek oinarrizko eskubideen balio bikoitza aditzera ematen du: lehendabizi, konstituziogilearen erabakiz, «erakunde juridiko eta politikoen multzoa eratu behar duen balio-sistemaren adierazpen juridikoak» dira eskubide horiek, hau da, ordena juridikoaren eta gizarte bakearen oinarri. Hori dela eta, estatuak, estatu liberalean gertatzen ez zen bezala, ez du aldarrikatzen eskubide horiek egikaritzeko aukera bakarrik; izan ere, oinarrizko eskubideek ordezkatzen dituzten balioen eta eskubideen eragingarritasuna bultzatzeko betebeharra hartzen du bere gain ere, nahiz eta hiritarrak pretentsio edo uzi subjektiborik aurkeztu ez. Legegileak heldu beharko die oinarrizko eskubideek ematen dizkioten «eragin eta lerro artezkariei». Horrek garrantzi handia du, eskubideen defentsarako baldintzarik izango ez balitz, hutsik geratuko bailirateke oinarrizko eskubideak (KAk emandako 53/85 epaia, aurretik aipatutakoa).

Horretara, oinarrizko eskubideen zaintza eta defentsarako, konstituzio jurisprudentziak legegintzazko garapen arruntaren beharra adierazten du.

Bigarrenik, oinarrizko eskubideak benetako eskubideak dira; ez esangura hertsian bakarrik hiritarren eskubideak direlako, baizik eta status juridiko edo izanaren esparru baten askatasuna bermatzen dutelako (KAk emandako 25/81 epaia, uztailaren 14koa).

Aipatu berri dugun KAEk dioenez, oinarrizko eskubideek konstituziozko «status» juridiko bateratua sortzen dute espainiar guztientzat, eta estatuaren egitura ezberdinek (federalak, herrialdekoak edo autonomikoak) ez dute inolako eraginik eskubideotan. Gisa berean, estatu zentralean eta autonomia-erkidegoetan ordena demokratikoa egituratzeko arras erabakigarriak dira.

B) Arau horrek sartutako oinarrizko eskubideak EKren 10. art. horri lotuta daude EKren lehenengo hiru kapituluak: hasteko, eskubideen egikaritzarako baldintza edota eskubideen euren baldintza bezala eratzen den oinarrizko eskubideen aitorpena (1. kap.: Espainiar eta Atzerritarrei buruz, hor asilo eskubidea —13.4 art.— badago ere); jarraian, askatasuneskubideak ezarriko dira (2. kap.: Eskubide eta Askatasunak, 14. art., eta ondorengoak), bi ataletan banandurik: lehenengoa, Oinarrizko eskubideak eta Askatasun Publikoak —15.etik eta 29.erako artikuluetan—, eta, bigarrena, Hiritarren Eskubide eta Eginbeharrak idazpurupean — 30.etik eta 38.erako artikuluetan—. Hirugarren kapituluak Gizarte eta Ekonomiaren Politikari buruzko Printzipio Artezkariak jorratzen ditu.

Lehenengoz aztertu eta gero, katalogazio egoki baterako hurrengo datuak izan behar dira kontuan: a) Morfologiaren ikuspuntutik, Konstituzio Auzitegiaren interpretazioak 10. artikuluan xedatutakoa zerrendatzen duenean, ez du ematen 3. kapituluaren (39. artikulutik 52.era) edukia oinarrizko eskubideei buruz ari denik. Egineginean ere, printzipio artezkariek oinarrizko balio antolatzailea eduki arren, ezin dira egikaritu eskubide gisa. Legegileari ezarritako aginduak eta mugak dira (KAren 19/1982 epaia); baina legegileak printzipio artezkariei edukia eman eta egiazko eskubideak sorrarazten dituen heinean, antolamendu juridikoak emango duen tresneriaren bidez egikarituak izan daitezke. b) Bigarren kapituluan jasotako oinarrizko eskubide guztiak, hau da, «Eskubideak eta Askatasunak» izenburupean eta horren «Oinarrizko eskubideak eta Askatasun Publikoak» eta «Hiritarren Eskubideak eta Eginbeharrak» ataletan agertzen diren eskubideak babesteko, hiru mekanismo aipatzen dira: EKren 9.1 artikuluak adierazten duen mendetasuna berresanez, 53.1 artikuluak botere publikoentzat ezartzen duen lotura berezia, «betiere oinarrizko edukia errespetatu behar duen» lege-erreserbaren teknika eta, hirugarrenik, konstituziotasun errekurtsoa [EKren 161.1. a) art.]. c) Konstituzioan jasotako eskubideen artean, 2. kapituluaren 1. atalera bildutako askatasuneskubideek bakarrik dute (eta bi mailatan eduki ere) Konstituzioak indarberritu duen babes berezia: —Epai-babesa auzitegi arruntetan, «lehenespen eta sumariotasun printzipioetan oinarritutako prozedura baten bidez», Pertsonak dituen Oinarrizko Eskubideen Jurisdikziozko Babesari buruzko 62/1978 Legeak behinbehinean garatzen duen prozeduraren bidez, alegia. Administrazioarekiko auzibideen ordenari dagokionez, jurisdikzio hori arautzen duen legeak — uztailaren 13ko 29/1998 Legeak— indargabetu du azken hori (114. art. eta ondorengoak).

—Konstituzio babesa Konstituzio Auzitegian, babes errekurtsoaren bidez, KAri buruzko urriaren 3ko 2/1979 LOan garatua, geroago ikusiko dugunez.

Askatasuneskubideak hauexek dira: berdintasun eskubidea (14. art.); bizitzarako, osotasun fisiko eta moralerako eskubideak (15. art.); ideologia, kultu eta erlijio askatasuna (16. art.); norberaren segurtasun eta askatasuna (17. art.); ohorerako, norberaren eta senitarteko intimitaterako eta norberaren irudirako eskubidea (18. art.); egoitza eta joanetortzeko askatasunak (19. art.); adierazpen eta informazio askatasunak, ekoizteko eta sortzeko askatasunak (20. art.); batzartzeko eskubidea (21. art.), elkartzeko eskubidea (22. art.) eta parte hartzeko eskubidea (23. art.); auzitegi eta epaileen benetako babesa lortzeko eta legeak lehenagotik izendaturiko epaile arruntengana joateko eskubidea (24. art.); zigor-legezkotasunaren printzipioa (25. art.); hezkuntzari buruzko eskubideak (27. art.); sindikatzeko eskubidea (28. art.) eta eskatzeko eskubidea (29. art.).

Horiei buruz esan genezake askatasuneskubide batzuek pertsonarentzat oinarrizko ondasunak adierazten dituztela, edota norberaren eremuaren interesak defendatzen dituztela. Era berean, pertsonaren alor barnekoenean edo pribatuan eragina dute. Beste batzuk, ordea, esparru politiko eta ekonomikoetan pertsonak duen proiekzioari buruzkoak dira.

«Epai-babes» izendatu duguna, aurretik aipatu ditugun Konstituzioaren 1. tituluaren 2. kapituluko 1. atalaren barruan dauden eskubide eta askatasun guztietara, eta EKren 13.4 artikuluan ezarritako asilo-eskubidera hedatuko da, hurrengo manuen arabera: Pertsonak dituen Oinarrizko Eskubideen Jurisdikziozko Babesari buruzko 62/1978 Legearen 1.2 artikulua;

otsailaren 20ko 342/1979 Errege Dekretua; Asilo Eskubideari buruzko martxoaren 26ko 5/1984 Legearen 21.3 eta 24. art.ak, eta 1. xedapen iragankorra; Konstituzio Auzitegiari buruzko Lege Organikoaren 2. xedapen iragankorra (urriaren 3ko 2/1979 LO); eta, orobat, Administrazioarekiko Auzibideen Jurisdikzioa arautu duen uztailaren 13ko 29/1998ko Legearen 114.1 art.

Oinarrizko eskubide multzo horrek, oinarrian, doktrina zibilak nortasun eskubide bezala izendatu zituen guztiak jasotzen ditu, baita zabaldu ere, beharbada gorago aipatu ditugunak izan ezik: ospea (ohore-eskubidetik bereiz badaiteke), egilearen eskubide morala (nortasun-eskubide gisa, beti eztabaidan) eta izena edukitzeko eskubidea.

Konstituzioak jasotzen du, 53.1 artikuluaren babes mekanismoaren menpe (hau da, botere publikoen loturak, oinarrizko edukiari zor zaion errespetuaren mendeko lege-erreserba eta konstituziotasun-errekurtsoa), dudarik gabe, esparru pribatuari dagokion ezkontzarako eskubidea (32. artikulua) ere, baina orduan ez zen nortasun-eskubidetzat hartu.

C) Manuaren interpretazioa Egin ditugun oharpenek arazo batzuk sortzen dituzte, alegia, oinarrizko eskubideen multzoa numerus clausus den ala ez, edo alderantziz, EKren 10. artikuluak «pertsonari datxezkion eskubide hautsezin» eta «nortasunaren garapen aske» deritzenei buruzko aipamenetan, beste eskubide batzuk oinarrizkoak izango balira, sar litezkeen ala ez.

53. artikulua horren aurka dagoela dirudi. Bigarren kapituluan (53.1 art.) eta 2. kapituluaren 1. ataleko 14. artikuluan jasotako eskubide eta askatasun jakin batzuei ematen zaie babesa (53.2 art.).

Baina, beharbada, erantzuna ez da hain erraza.

Alde batetik, arautu gabeko baina aitortutako eskubideren baten garapena dakarten egoerak ager daitezke. Kasu horretan babes arauaren interpretazio eta aplikazio hedakorra egin behar da. Baina gerta daiteke teknikaren aukerek orain arte ikertugabeak izan diren bideak zabaltzea, eta pertsonaren babesaren arazoa sorraraztea pertsonaren ondasun eta interesen arteko gatazka dagoen eremu edo esparru pertsonaletan, babesa mementoz zehaztu gabeko tresnen bidez gauzatu behar delako.

Teknika hori bi eratan burutu daiteke: batetik, aitortutako eskubide bakoitzaren hedapen baten bidez, antzekotasun edo kidetasunaren arabera; eta, bestetik, gatazka zehatzen eta jokoan dauden ondasun edo interesen identifikazio sistema baten bitartez, sistema horrek ahalbidetzen du gizarte errealitatean sortuz doazen kasuetan babestutako jarrera subjektiboak bezala eskubide berriak sortzea.

Konstituzioan dauden oinarrizko eskubideak multzo hertsiak ez direla uste izatea 10.2 artikuluan bertan baieztatzen da, Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren eta nazioarteko itun eta akordioen aipua aztertzen denean.

Konstituzioak jasotzen dituen oinarrizko eskubideak eta askatasunak interpretatzeko egiten da aipamen hori. Beraz, aipamen horrek ez luke gaindituko lan interpretatzailea, nahiz eta interpretazio bateragiletik eta analogiatik bereizteko zaila den interpretazio hedakorra izan.

Konstituzio Auzitegiak esan duenez, nazioarteko testuak «EKk jasotzen dituen eskubideen esangura eta norainokoa itxuratzeko tresna baliotsuak dira» (KAk emandako azaroaren 23ko 38/81 epaia). Beste batzuetan, «Konstituzioak jasotako oinarrizko eskubide eta askatasun publikoei buruzko arau guztien interpretazioa, adierazpen eta itunekin batera egiteko beharra» azpimarratu egin du (KAk emandako abenduaren 20ko 78/82 epaia).

Lehen aipatu dugun legez, egitura politikoak nazioartean zabaltzen ari direnez gero, dimentsioa dela eta, gai horretan eskubideen positibizaziorantz joan gara nazioarteko ordenan edo antolamenduan.

Bestalde, Espainiak Askatasun Publikoak eta Giza Eskubideak Babesteko Europako Hitzarmena (Erromako 1950eko azaroaren 4ko Hitzarmena) berretsi ondoren, EKren 10.2 artikuluak Giza Eskubideak Defendatzeko Europako Auzitegiaren jurisprudentziari zabaltzen dio bidea, eta horren babesa estatu barruan eska daiteke. Horren ondorioz, artikulu hori integrazio elementu gisa erabil daiteke.

Hori horrela izanik, zein da integrazioaren muga? Konstituzioan eskubideari buruzko aipamenik ez dagoenean, interpretazio eta integrazio lana geldiarazten dela pentsa daiteke; horregatik, aitortutako «tipo»en hedapena jazoko litzateke gehienez jota, baina ezin da hartu eta sortu oinarrizko beste eskubide berririk. Edo pentsa daiteke, ordea, integrazioak esanbidez Konstituzioak egindako aipamenak gaindi ditzakeela, eta 1. tituluaren 2. kapituluan aipatutakoetatik kanpoko oinarrizko eskubide bat ezar dezakeela.

Azalpen horretatik datorren lehen arazoa Konstituzioak aipatu ez duen baina nazioarteko itunek aitortu duten oinarrizko eskubide baten kasuari dagokio.

Horrela gertatzen da, adibidez, Eskubide Zibil eta Politikoei buruzko Nazioarteko Itunaren (New York, 1966ko abenduak 19) 24.2 artikuluko zehaztapenarekin; artikulu horrek hauxe dio: «… ume oro jaio ondoren lehenbailehen inskribatu beharko da, eta umeak izena eduki beharko du…».

Izena edukitzeko eskubidearen aipamenik ez dago EKn, baina 10.1 artikuluan jasotako beste eskubideen egikaritza eta nortasunaren garapen aske eta duintasunaren eskakizunaren baldintza pertsonaren identifikazioa dela ez dago dudarik.

Gainera EKren 15. artikuluaren «osotasun moral» kontzeptuan sar daiteke izena ere, identifikazio tresna gisa.

Bestetik, AGk nortasunaren garapen askerako eskubidea izendatu duena (AGk emandako 1991ko apirilaren 19ko epaia), balio, ondasun edo oinarrizko eskubide horien baldintza diren pertsonari datxezkion jaiotzetiko edozein eskubideri bidea zabaltzea legez uler liteke.

Beraz, ezin da esan oinarrizko eskubideen multzoa beren beregi itxia denik, hau da, konstituzio testuan aipatzen diren eskubideek bakarrik osatzen dutela. Nazioarteko itunei buruz eta Europako Giza Eskubideen Auzitegiaren jurisprudentziari buruz egindako interpretazio bateragile baten menpean jarri behar da Konstituzioa, alegia, bai arautu gabeko gatazketan deskribatutako kasuak zabalduz, bai eskubide mota berriak onartuz.

Hauxe izango litzateke jarrerarik koherenteena nazioarteko itunei buruzko konstituzio xedapenekin eta, bereziki, EKren 96.1 artikuluaren zehaztasunarekin.

Eta norainoko eragingarritasunez? EKren 53. artikuluaren arabera, 53.1 artikuluaren babes sistema (botere publikoen lotura, lege-erreserba eta konstituziotasun-errekurtsoa) kasu guztietan aplikagarria dela esan daiteke. Eskubide eta askatasun zehatz batzuentzat dagoen 53.2 artikuluaren babes sistema berezia (prozedura berezi baten bidezko epai-babesa eta

babes-errekurtsoa) erabiltzea, ordea, askoz zailagoa dirudi, eskubidearen eransketa egiten ez bada, babes esparru honetan dagoen beste eskubide baten hedakuntza edo zabalkuntzaren bidez.

Bestalde, interpretazioa modu zabalean egin behar dela argi dago, pro libertate printzipioaren arabera, antolamenduaren egiturazko elementu eta zuzenbideko estatuaren oinarrizko balio izatetik datorrena.

D) Oinarrizko eskubideen mugak Eskubideak, oinarrizkoak izateagatik, ez dira mugagabeak eta hedakorrak infinituraino. EKren 10.1 artikuluak berak legearekiko begirunea adierazten du, eta, batez ere, muga gisa besteen eskubideekiko begirunea. KAk mugagabeko eskubiderik ez dagoela adierazi du (KAk emandako urtarrilaren 29ko 2/82 epaia).

Muga horiek, batzuetan, eskubidearen edukia (barne mugak) definitzeko balio duten interesen osaketaren barne egituratik datoz. Jardule juridikoek, bereziki auzitegiek, definitzen dituzte aipatutako mugak.

Beste batzuetan, berriz, kanpoko mugak dira, beste ondasun edo balio batzuekiko elkar jotzearen ondorioz sortzen direnak. Muga horretatik, batzuk esanbidezkoak dira, eskubide guztiekin edo zehatz batzuekin harremanak dituztenak (adibidez, EKren 20.4; 16.1; 18.2; 20.4; etab.); eta beste batzuk inplizituak dira, logikak ezartzen dituelako eta Konstituzioak babestutako ondasunetan oinarritu behar direlako (KAren 22/84 epaia, 120/90…). Konstituzioak babestutako beste ondasun baten izanak —eta elkar jotzeak— bakarrik inplizituki oinarrizko eskubide baten egikaritza muga dezake.

83. Nazioarteko itunak eta akordioak Konstituzio arautegiaren osagarri legez, Espainiak itun hauek sinatu ditu, besteak beste: —Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala (Paris, 1948ko abenduaren 10ean) —Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituna (New York, 1966ko abenduaren 19an) —Gizarte, Kultura eta Ekonomia Eskubideen Nazioarteko Ituna (New York, 1966ko abenduaren 19an) —Giza Eskubide eta Oinarrizko Askatasunen Babeserako Hitzarmena (Erroma, 1950eko azaroaren 4an) —Europako Gizarte Gutuna (Turin, 1961eko urriaren 18an) Erromako Hitzarmenak oinarrizkoak diren bi erakunde babesle sartzen ditu Espainian: Giza Eskubideen Europako Batzordea eta Giza Eskubideak Defendatzeko Europako Auzitegia.

84. Pertsona kontzeptuaren erakunde izaera eta esangura teknikoa Labur-zurrean, azpimarratu behar genuke nola iritsi garen pertsona Zuzenbidearen subjektu edo proposamen juridikoaren elementu izeneko ideia orokor, abstraktu eta hutsetik, gizartean integratutako gizakitzat hartzen duen kontzeptura. Gizakia da Zuzenbidearen egiazko arrazoi eta helburua; eta, horregatik, ondasun aurrejuridikoak eta balioak izatea aitortzen zaio. Baina ondasun eta balio horien egikaritzak behar du horiek aitortu eta antolamenduan sartzea, gizakia gizartean bizi delako eta Zuzenbideak elkarbizitza arautzeko balio duelako. Egungo joera, pertsonaren ondasunak eta balioak ordena positibo (hau da, esanbidezko ordena arauemaile) orokor edo unibertsal batean sartzearen aldekoa da, ordena unibertsal horrek gizaki guztiontzat balio baitu, edozein estaturekiko loturaren gainetik.

Ondasun edo balio horiek, antolamenduak aitortzen dituen aldetik, lege arrunten bidez gauzatzen den babes sistemaren oinarri dira; eta giza ordenaren oinarri diren aldetik, sistemak «oinarrizko eskubide gisa jaso ditu pertsonaren duintasun eta nortasunaren garapen askerako balio duten oinarrizko ondasun eta balioak zaindu eta babesteko tresnak».

Oinarrizko eskubide multzoa ez dago Konstituzioaren esanbidezko aginduetan bakarrik, baizik interpretazio hedakorraren bidez edo itunetan eta legerian oinarritutako identifikazio edo gertuketaren bidez integratu behar da.

Unibertso juridikoaren erdigunean, pertsona dago; balio pertsonalak ditu eta, balio horien ondorioz, babestuta dago. Antolamendu juridikoak bi eratara jasotzen du pertsona: gizarte bizitzaren subjektu gisa, bere helburuak betetzeko; eta bizitza juridiko orokorraren subjektu gisa, mundu juridikoaren egitate eta harremanetarako gaitasun

osoa izanik.

ROCA I TRÍASek esan duenez, antolamenduak giza lagunari, gizaki izateagatik, aitortzen dion eskubide multzoa da nortasuna. Funtsean, nortasunak oinarrizko eskubideen titulartasuna esan nahi du, eta horrek kontzepzio bateratua dakar, eta, batez ere, ondare irizpideetan oinarrituriko tratamendu zibilista tradizionala alboratzea.

Nortasuna, egile horrek dionez, eskubideak, betebeharrak eta titulartasunak lortzeko aukera zehazten duen aurretiko irizpidea da, bertan sistema osoa eraikiko den aurretiko kontzeptua, eta antolamendu juridikoak babestutako eta zuzenbideko estatu sozialak bermatutako antolamendu juridikoaren oinarrizko balioa. Pertsonaren izanak nortasuna dakar, eta izana bera oinarrizko eskubideen eratxikipena eta ondare titulartasunaren aitorpena zehazten dituen elementua da. Nortasunaren ondorioa gaitasun juridikoa da, pertsonaren tratamendu bateratua ahalbidetzen duena.

Horretara ulerturik, nortasunak hurrengo oinarrizko ezaugarriak ditu: 1. Tasun abstraktua da, pertsona izatetik dariolako, egintza edo egitate zehatzak kontuan hartu gabe.— 2. Edozein eskubide edo betebeharrez jabetzeko aurretiko baldintza da.— 3.

Ezin daiteke mailakatu: beraz, bada ala ez da, horregatik ezin da hitzik egin nortasun zibil hertsiaz.— 4. Borondate autonomiaren esparrutik kanpo dago: ezin da pertsonatasuna negoziatu, eskualdatu, ukatu, ezta gizakia ez den zerbaiti eratxiki ere (pertsona juridikoei izan ezik, ikusiko dugunez).— 5. Pertsonatasunak berak modu berdinean tratatzea eskatzen du, gero zehaztuko dugunaren arabera.— 6. Nortasuna iraunkorra da, eta heriotzarekin bakarrik azkentzen da, baina eskubide batzuen babesa luzatzen da iraganeko nortasuna izenekoarentzat (aurrekoari buruz, ROCA I TRÍAS).

BIBLIOGRAFIA AGUIAR: «Dogmática y teoría jurídica de los derechos fundamentales en la interpretación de éstos por el Tribunal Constitucional», RPD, 1983, 17. or. eta ondorengoak; BELTRÁN DE HEREDIA, J.: Construcción jurídica de los derechos de la personalidad, Madril, 1976; CASTÁN: Los derechos del hombre, Madril, 1976; DE ÁNGEL, R.: «Protección de la personalidad en el derecho privado», RDN, 1974, 7. or. eta ondorengoak; DE CASTRO, F.: «Los llamados derechos de la personalidad», ADC, 1959, 1.237. or. eta ondorengoak; GARCÍA DE ENTERRÍA et alii: El sistema europeo de protección de los derechos humanos, 2. argitaraldia, Madril, 1983; LACRUZRIVERO: Parte general del derecho civil, Elementos de derecho civil I, 2. liburukia (Personas), Bartzelona, 1990; LÓPEZ GUERRA-ESPÍN — GARCÍA MORILLO — PÉREZ TREMPS — SATRÚSTEGUI: Zuzenbide konstituzionala I, Valentzia, 1991; PECES BARBA: Derechos fundamentales, 4. argitaraldia, Madril, 1983; PÉREZ LUÑO: Derechos humanos, Estado de Derecho y Constitución, Madril, 1984; PORTERO MOLINA: Constitución y jurisprudencia constitucional, Valentzia, 1992; REMIRO BROTONS: «Tratados Internacionales (art. 93 y siguientes)», in Comentarios a las Leyes Políticas, zuz. O. ALZAGA, VII, Madril, 1985, 583. or. eta ondorengoak; ROCA I TRÍAS, E.: «Comentario a los artículos 29 y 30 CC», in Comentario del Código Civil, Justizia Ministerioa, I, Madril, 1991, 223. or. eta ondorengoak; ROGEL VIDE, C.: Bienes de la personalidad, derechos fundamentales y libertades públicas. Bolonia, 1985; RUIZ GIMÉNEZ, J.: «Art. 10 Derechos fundamentales de la persona», in Comentarios a las Leyes Políticas, zuz. O. ALZAGA, II, Madril, 1984, 45. or. eta ondorengoak; TRUYOL: Los Derechos Humanos, 3. argitaraldia, Madril, 1982.

Hamalaugarren gaia PERTSONAREN BABES JURIDIKOA Laburpena: §33. Konstituzio babesa: printzipio artezkariak.— 85. Pertsonaren duintasun printzipioa eta horren ondorioak.— 86. Berdintasun printzipioa eta debekatutako bereizkeriak.— §34. Oinarrizko eskubide eta askatasunen konstituzio babesa.— 87. Atomismoa eta aniztasuna oinarrizko eskubideak ulertzeko eran.— 88. Pertsonaren esparru pribatuko eta norberaren alorreko oinarrizko eskubideak: A) Nortasun eskubideak; B) Esparru pribatuko eta norberaren alorreko oinarrizko eskubideak.— §35. Pertsonaren babesa legeria arruntean.— 89. Pertsonaren gaineko babes penala.— 90. Pertsonaren babes zibila.—

91. Pertsonaren babeserako beste arau batzuk.

§33. KONSTITUZIO BABESA: PRINTZIPIO ARTEZKARIAK 85. Pertsonaren duintasun printzipioa eta horren ondorioak Pertsonaren esparru pribatuak dituen oinarrizko balioei buruzko hausnarketa juridikoa egin ondoren, finkatu egin zen nortasun eskubide kategoria; zibil, zigor eta administrazio izaera duten arauen bidez esparru pribatuak babes osoa zuen Espainiako antolamendu juridikoan. Konstituzioak eskubide horiek eta beste batzuk «oinarrizkoak egitean», konstituzionalismo liberalaren tradiziorik onena bilduz, bere printzipio eta irizpideak «zuzenbideko estatu sozial eta demokratiko»ra egokitzeko berrikusia izan dena, babes mekanismo bereziak sortu ditu bi printzipio hauetan oinarrituz: pertsonaren duintasunean eta berdintasunaren printzipioan, hain zuzen.

Pertsonaren duintasunaz aritu izan gara EKren 10.1 artikuluari buruz mintzatu garenean (infra, §32, 38. zk.). Artikulu horrek hitzaurrearekin eta 1.1 artikuluarekin duen konexioa oinarrizko balio baten adierazlea dela azpimarratu izan da.

Oraingoz esango dugu pertsonaren duintasuna eta nortasunaren garapen askea aitortzen dituen printzipioa Konstituzioak jaso eta babesturiko eskubide multzoaren itxiera klausula dela. Horren itzalpean, sexu aldaketa onartu da, eta izena edukitzeko eskubidearen konstituzio babesa onartu behar da, adibidez. Lehen aipatutako printzipioaren ikuspegitik, aitortutako eskubideen interpretazio hedakorra egin behar da, ondasun eta balioen babesa Konstituzioak oraindik ezagutzen ez dituen gatazka, elkar jotze, eraso edo esku-sartzeetara zabalduz.

Pertsonak duintasuna du oinarrizko balio edo euskarritzat, antolamendu juridikoak aitortu eta babestu behar duen ziurtasun aurrejuridiko gisa. Konstituzioak honela nagusiarazten du: duintasuna ezagutzen ez duen, gutxiesten duen edo mespresatzen duen antolamendu juridikoaren edozein elementu —arauzkoa izan zein ez izan— antolamendu horretatik kanpo geratuko da, Konstituzioaren aurkakoa izateagatik.

86. Berdintasun printzipioa eta debekatutako bereizkeriak Konstituzio babesaren oinarrizko irizpideetako bat EKren 14. artikuluak ezarritakoa da, eta horren arabera: «… espainiarrak berdinak dira legearen arabera eta ezin da onartu bereizkeriarik jaiotza, sexu, erlijio edo beste norberaren nahiz gizarte egoera edo inguruabarrengatik».

Konstituzioa ez da testu horretan bakarrik berdintasunaz mintzatzen. EKren 9.2 artikuluak ondokoa dio: «… Botere publikoei dagokie, norbanakoaren eta parte hartzen duten taldeen askatasuna eta berdintasuna benetakoak eta eragingarriak izan daitezen baldintzak bultzatzea, honen osotasuna galarazten edo zailtzen duten oztopoak kentzea, eta hiritar guztien partaidetza bideratzea, politika, ekonomia, kultura zein gizarte mailan…».

EKren 1.1 artikuluak antolamendu juridikoaren balio nagusi gisa aipatzen du berdintasuna, eta testu horren 9.3 artikuluak debekatu egiten du botere publikoen nahierakeria.

Beraz, ez da lehenagoko liberalismoaren erregimenak bereizten zuen berdintasun formala. Legearen araberako berdintasunaren ideia gainditzen da, giza bizitza bilakatzen den gizarte errealitatera hurbiltzeko eta ondoko helburu biak

lortzeko: alde batetik, gizakien berezko askatasunetik, hau da, «nortasunaren garapen askeak» eratorritako desberdintasuna besterik ez dadila nagusitu gizakien artean, kanpoko, jarauntsitako, goitik behera ezarritako edo aurretik zehaztutako faktoreek eragindako desberdintasunetatik urrunduz; bestetik, legegileek eta beste botere publikoek hiritarra beraren testuinguruan kontuan har dezatela, gizarteak (bidegabeki) eragiten dituen desberdintasunak bereganatuz, berdintasunera jotzen duen gizarte bat eragiteko, hau da, garapen, aberastasun, karga… guztien zuzeneko partiketara joko duena, desberdintasunak banakako erabakiei eratxikiko zaizkielarik.

Lehen azaldutakoak, alde batetik, berdintasunaren ideia bultzatzailea behar du, eta, bestetik, antolamendu juridiko baten beharra. Izatez, antolamendu horren arauek kontuan hartu eta egiaztatu behar dituzte hiritarrek de facto jasaten dituzten desberdintasunak. Era horretan, desberdintasunaz arduratzen diren arauei bide ematen zaie. Ideia horiek ez ziren agertu Frantziako Iraultzaren pentsamoldean, ezta kodifikatutako sistema liberaletan ere, horiek berdintasuna esanahi formalaz bakarrik ulertu baitzuten. Pertsona guztiei zuzendutako lege orokor eta abstraktuez osatutako Zuzenbidea lortu nahi zuten, hiritarren arteko benetako desberdintasunak kontuan izan gabe.

Azken batean, lehen esandakoa irizpide indibidualistak zuzentze horretan datza, elkartasun printzipioaren mesederako.

Horregatik, berdintasuna eraikitzen da, botere publikoen jarduna muga izateko eta boterearen nahierakeriari aurre egiteko mekanismo legez. Beraz, berdintasuna printzipio negatiboa da, mugatzailea, botere publikoen jarduera-eremua mugatzen duena, eta aurre egitekoa, botere horien jarduerei aurre egiteko aukera ematen duena, jarduera horiek nahierarakoak direnean.

Berdintasun printzipioa benetako eskubide gisa itxura daiteke.

New Yorkeko Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituna 14.1. eta 26. artikuluetan berdintasunaz arduratzen da.

14.1 artikulu horretan honakoa dio, EKk 24. artikuluan arautzen duen «epailearen benetako babesa lortzeko eskubidea»ri bide emanez: «… pertsona guztiak berdinak dira auzitegi eta justizia-gorteetan…».

Nazioarteko itun horren 26. art.ak ondokoa agintzen du: «… Pertsona guztiak berdinak dira legearen arabera, eta bereizkeriarik gabe legetik babes berdina jasotzeko eskubidea dute. Horrela, legeak era guztietako bereizkeriak debekatuko ditu, eta pertsona guztiei babes berdin eta benetakoa bermatuko die, arraza, kolore, sexu, hizkuntza, erlijio, iritzi politiko edo beste era batekoak, nazioko zein gizarteko jatorria, maila ekonomiko, jaiotza edo beste gizarte baldintzak eratorritako edozein bereizkeriaren kontra».

Erromako Hitzarmenak (1950) 14. art.an ondokoa agintzen du: «… Ondoko hitzarmenean aitortutako eskubide eta askatasunen edukitza segurtatua izan behar da inolako bereizkeriarik gabe, batez ere, sexu, arraza, kolore, hizkuntza, iritzi politiko edo beste batzuetakoak, nazioko zein gizarteko jatorria, gutxiengo baten kide izatea, ondasunak, jaiotza edo beste edozein baldintzarengatik…».

Azken testu horrek hauxe agerrarazten du: berdintasun printzipioaren (edo eskubidearen) urratzea beste ondasun, eskubide edo askatasunen edukitzarekin lotu behar da, berdintasuna ez datzalako berdina izate horretan, baizik eta eskubideei dagokienez tratu berdina izate horretan, edo, argiago esateko, egitezko egoera berdinetan daudenek jasotako tratu bera izate horretan.

EKren 14. artikuluak (KAren uztailaren 14ko 49/82 epaia), espainiarrak legearen arabera berdinak direlako printzipio orokorra ezartzean, tratu berdina lortzeko eskubidea ezartzen du, eta artikulu horrek botere publikoak tratu berdin hori gauzatzera behartzen ditu; era berean, murriztu egiten ditu Botere Legegilearen eta arau juridikoak aplikatzen dituzten organoen ahalmenak.

Berdintasun horrek (orain aipatutako KAEk esaten duenez) ez dakar nahitaez benetakoa eta eragingarria den berdintasun material edo berdintasun ekonomikorik.

Horrek esan nahi du, batetik, berdinak diren egitezko kasuei ondorio juridiko berberak aplikatu beharko zaizkiela; eta, bestetik, egitezko kasuen artean bereizketak egiteko desberdintasuna aldez aurretik egiaztatu behar dela. Era berean, desberdintasuna oinarritua eta arrazoizkoa izan behar da, jendarteko irizpide eta balorazioen arabera.

Beraz, Konstituzioak ez du bereizketarik galarazten, bereizkeria bai, ostera.

Bidezkoa eta arrazoizkoa den bereizketa gaitzezina da; bidezkoak eta arrazoizkoak ez diren bereizketak, berriz, baztertu behar dira EKren 1.3 artikuluak debekatzen duen nahierakeriaren ondorio direlako.

Bidezkoa eta arrazoizkoa den bereizketa eta botere publikoek egiten duten bereizkeriaren artean desberdintzeko, ondoko parametroak izan behar dira kontuan, GARCÍA MORILLOri jarraituz: a) Egitezko kasuen desberdintasuna: egoerak desberdinak izanez gero, tratua ere desberdina izatea bidezkoa da.

Horrela, KAren 26/87 epaia.

Horrek ondokoa adierazten du: berdintasun eskubidea —edo printzipioa— azaltzen duenak konparatzeko gunea (tertium comparationisa) aurkeztu behar du, bidezkoa ez den modu desberdinean tratatu dutela frogatu ahal izateko. b) Modu desberdinean tratatua izateak arrazoizko helburua izan behar du: ez du oinarririk gabekoa izan behar, bai, ostera, Konstituzioak onar dezakeena, hau da, ez dezala topo egin Konstituzioak nagusiarazitako balio-sistemarekin. KAren uztailaren 24ko 83/84 epaiak ondokoa zioen: «… Legean berdinak izatea dela uler daiteke, hau da, legegilearen betebeharra itxurazkoak edo nahierarakoak diren desberdintasunak ez ezartzeko egitezko kasuen artean, horien arteko benetako desberdintasunak, horrelakoak daudenean, garrantzirik gabekoak badira…». c) Arrazoizkoa behar du izan, hau da, lortu nahi diren helburuei hartutako bidea egokitzea, edo, nahi izanez gero, «goitik behera ezartzen den tratu desberdina, hori justifikatzen duen egitezko kasuaren eta lortu nahi den helburuaren arteko benetako konexio gisa». «Lortu nahi diren helburuekin harreman zuzenekoak eta arrazoizkoak» daude (KAren 114/87 epaia). d) Proportziozkoa behar du izan, gertatzen den tratu desberdinaren eta lortu nahi den helburuen artean.

Berdintasun printzipioa ondoko botere publikoen jardunean islatzen da: Botere Judizialean, Betearazlean eta Legegilean. Hau horrela izanik, Botere Betearazlea «lege eta Zuzenbidepean» (EKren 103.1 art.) eta auzitegi arrunten kontrolpean dagoenez, berdintasun printzipioaren benetako aplikazioa auzitegi horietan egingo da.

Botere Legegileari begira, berdintasun printzipioak izaera materialaz dihardu. Konstituzio Auzitegiak aztertuko du ea legegintzazko xedapenak ondokoa erakusten duen: bereizkeriaren, hau da, nahierarako aukeraketaren gaitzespen hori baztertzen duen helburu eta arrazoi objektiboa azaltzen duen ala ez (KAren martxoaren 11ko 30/87 epaia). Konstituzio Auzitegiaren kontrol hori bi mailatan zabaltzen da: a) Legearen edukia: Legeak ezartzen duen tratu desberdinak bidezkoketa objektibo eta arrazoizkoa duen bilatuko da horretan. b) Legearen norainokoa: berez orokor eta abstraktua izan behar du legeak, unibertsala, alegia. Banakako legea bada, egitezko kasuaren berezitasunak justifikatu beharko ditu; KAk emandako 166/86 epaiari helduz, arrazoia hauxe da: «berdintasun printzipioak egitezko kasuak nahieraz sortzea eragozten du, nahierakeria horren arabera soilik banakakoak izango liratekeen egitezko kasuak eragozten ditu, hain zuzen ere». Horren ondorioz, banakako legeak egitezko kasuaren benetako berezitasuna beharko du.

Botere judizialaren organoei dagokienez, legea aplikatzerakoan, berdintasun printzipioak modu formalean jokatzen du (KAren martxoaren 11ko 49/85, 56/85 eta 30/87 epaiak), organo judizialak legepean daudelako soilik, eta independenteak direlako haien eginkizuna betetzean (EKren 17.1 art.). Organo judizialei ez dagokie era bertsuan ebaztea itxuraz berdinak diren kasuak, kasuan kasuko iritzi desberdinak izan ditzakeelako epaitza ematen duenak.

Azken batean, epailearen erabaki zentzugabeak, nahierarakoak eta subjektiboak baztertu behar dira. Nahierakeria zein kasutan dagoen zehazteko, Konstituzio Auzitegiak irizpide hauek azaldu ditu: a) Egitezko kasuak berdinak izanik, ebazpen berbera behar dute izan, baldin eta epaitza ematen duen organoa (eta ustez nahierakeriaz diharduena) eta konparatzen den ebazpena eman zuena organoa berberak badira. Hori guztia honetan oinarritzen da: berdintasun printzipioak eragin behar du arrazoizko konfiantza, eta horrek esan nahi du uzi berak beste kasu berdinetan epaileak emandako erantzun bera edukiko duela (KAren martxoaren 11ko 30/87 epaia, dagoeneko aipatua). b) Organo judizialak bere aurrekasuak alda ditzake ondokoa emanez gero: —Aldatzeko arrazoi egokiak izaten direnean. Aldaketak hausnarketaren ondorio behar du izan.

—Kasu orokorrentzako ebazpen gisa ematen denean, ez, ordea, Zuzenbidearentzat garrantzitsuak ez diren inguruabar pertsonalei begira.

Izan ere, berdintasun printzipioak baztertzen du desberdintasuna oinarritzea manu berak seinalatzen dituen inguruabarretan, giza duintasunaren aurkakoak direlako edota historian zehar bereizkeria ekarri dutelako.

Baina zerrendaketak ez du izaera hertsirik (KAren abuztuaren 3ko 75/83 epaia); manuak kasu horietan babes berezia ematen du, eta inguruabar horietan bakarrik oinarritutako desberdintasun objektibo eta arrazoizkoa, egokitasunez oniritzia izan dena, onar liteke (KAren 128/87 epaia).

§34. OINARRIZKO ESKUBIDE ETA ASKATASUNEN KONSTITUZIO BABESA 87. Atomismoa eta aniztasuna oinarrizko eskubideak ulertzeko eran Doktrina zibilean arazo hau agertu zen: nortasunaren aspektu edo agerpenen babesa uler daiteke, pertsonaren izaera baterakoia alde batera utzirik? Erantzunak kontuan izan behar du aspektu edo agerpen horien babesak arrazoi juridiko bakar eta iraunkorra dakarrela, eta horrek pertsonaren subjektibotasuna azalerazten du, agerpen zehatz desberdinetan agertzen bada ere.

Izan ere, nortasunaren agerpenak definitu gabe daude, ordenamenduak agerpen horietako batzuk aukeratu eta horientzat babes tipikoa xedatu badu ere.

Baina pertsonak, berez, ezin du bere gaineko titulartasun juridikorik sorrarazi, titulartasun juridikoa Zuzenbidearen esparruan pertsona izateko aukera besterik ez delako; horregatik, eskubideen objektua ezin daiteke pertsona izan, ezpada pertsonaren beraren ondasun, interes edo ezaugarriak. Izan ere, ondasun, interes edo ezaugarri horiek berezko autonomia lortzen dute, antolamendu juridikotik bananduta dagoen babes lokabearen ondorioz.

Ez dago «nortasunerako eskubide»rik. Ustezko eskubide hori une aurrejuridikoari dagokio, antolamendu juridikorantz bideratzen den balio etikoari alegia.

«Nortasunerako» ustezko eskubide hori, antolamendu juridikoak nortasunaren aitorpenera bideratutako eskubide gisa, ez da bidezkoa: pertsona gisa hartua izan ez den giza lagunak ezin du inolako eskubiderik eduki. Pertsona izatea da baldintza, eta ezin da bihurtu pertsona beraren eskubide baten objektu.

Konstituzioak nortasun eskubideak «oinarrizko eskubide» gisa positibizatu dituenean, gauza berbera gertatu da: pertsona izatea baldintza da, ez, ordea, eskubideen objektua. Konstituzioak joera du, duintasun, garapen aske eta berdintasunaren oinarrizko balioetatik abiatuta, gaur egun kontuan hartu ez diren edo garrantzitsuak ez diren nortasunaren beste agerpen batzuk ere babesteko, baina Konstituzioaren eraldaketarik ekarri gabe. Horretarako, aitortutako eskubideen zabalkuntzara jo daiteke edota eskubide berriak eranstera, azaldu ditugun mugekin [§32, 82. zk.].

88. Pertsonaren esparru pribatuko eta norberaren alorreko oinarrizko eskubideak A) Nortasun eskubideak Zuzenbide zibilean, Alemaniako teoriaren eta BGBren agintearen eraginpean, nortasun eskubideen teoria eraiki zen. Teoria hori mendebaldeko sistema kontinentaletan zabaldu zen, pertsonarentzat oinarrizkoak diren ondasun eta balioen gain babes eta botere mota bat definituz.

Labur-zurrean, nortasun eskubideek, doktrinari jarraituz, azalduko ditugun ezaugarriak dituzte: a) Definizioa eta izaera Eskubide horiek, gehiengoarentzat eskubideen eskema orokorraren barne daudenek, nortasunaren agerpen zehatzak babesten dituzte, nahiz eta kontrako iritziak egon.

Ulerkera horren zailtasun dogmatikoa honetan datza: eskubidearen eredua edo paradigma eraikia izatea subjektuak kanpoko errealitate (gauza) baten edo beste pertsona baten jokabidearen gainean duen ahalmen (aske) gisa, beste pertsona horri jokatzeko modu zehatza eska diezaiokeelarik.

Pertsonaren barne ondasunak (bizitza, osotasuna, ohorea etab.) objektutzat duen «eskubide» batengan pentsatzen dugunean, nortasunaren beraren ezaugarri edo agerpen gisa, ez dirudi eredua edo paradigma bidezkoa denik. Argi dago gizakiaren beharrizanak eta helburuak betetzen dituzten ondasun eta balioak gizonarengan oinarritzen direla.

Horregatik, objektuaren berezitasunari eta arlo horretan baldintza etiko eta soziopolitikoek duten garrantzi handiari egokituz gero, «eskubide» izeneko babes teknika aplika daiteke. Horrela ulertzen du jurisprudentziak ere: KAren 1988ko urriaren 24ko epaia, KAren uztailaren 14ko 25/1981 epaia eta KAren uztailaren 8ko 102/88 epaia. b) Ezaugarriak

Doktrinan, halako eskubideak jaiotzetiko eskubidetzat jotzen dira, salbuespen batzuekin, jaiotzaren bidez eta jaiotzaren unetik eskuratzen direlako, inolako formalitate eta betekizun osagarririk gabe. Baina ezaugarri hori zalantzagaia da, ez delako bidezkoa antolamendu juridikotik kanpoko «eskubide»ei buruz hitz egitea, ezpada eskubide horiek aitortzen ez dituen sistemaren legitimazioa argitzeko. Horrek esan nahi du, ostera, eskubide horiek balio aurrejuridikoa duten atributu edo ondasunak babesten dituztela, EKren 10. artikulua aztertzean aipatu den moduan, edota nortasunaren gune sakonena eratzen duten oinarrizko ondasunak babestu eta defendatzen dituztela.

Erabateko eskubideak direla ere azpimarratu egiten da, hots, eskubide aurkaragarriak. Baina izaera hori ez da adierazgarria; alde batetik, kasuankasuan zehaztu behar delako (babesa zein arazo motatan erabiliko den ikusita), eta, bestetik, eskubide horien edukia mugatu eta erlatiboa delako bi aspektutan: lehen aipatu ditugun muga inplizitu eta esanbidezkoen menpe dagoen neurrian; eta ordena moral eta publikoko eskakizunek baldintzatzen duten neurrian. EKren 10. artikuluak dioenez, eskakizun horiek besteen eskubideak kontuan hartzera eta legea errespetatzera behartzen dute.

Eskubide horiek pertsonari datxezkio: pertsonari ezin zaizkio eskubide horiek kendu, eta eskubide horiek ezin dira murriztu pertsonaren inguruabarren arabera zein osasun, egoera… eta abarren arabera, ezta naziokoa edo atzerritarra izatearen arabera ere. Horrela, EKren 13. artikuluak 1. puntuan agintzen du atzerritarrak ere eskubide horien jabe direla «itunen eta legearen» arabera, baina ez dutela «parte hartzeko eskubide»rik (EKren 13.2 eta 23. art.ak), alde batetik, 15 eta 17. artikuluetako ñabardurekin, eta, bestetik, 14 eta 23.ekoekin (KAren apirilaren 12ko 64/88 epaia).

Atxikitasun edo inherentzia horren ondorioz, nortasun eskubideak hauexek izan daitezke: 1. Eskualdaezinak, hau da, eskubide horiek ezin zaizkio inongo tituluren bidez eskualdatu beste pertsona bati.

2. Baliaezinak edo xedaezinak, etorkizunerako titulartasuna baztertzen ez duten xedapen partzial eta zehatz batzuk salbu, esaterako: irudia erabiltzea; gorputzaren atal batzuk zenbait helburutarako erabiltzea (Organoen Birlandaketari buruzko 1979ko urriaren 27ko Legea).

3. Ukaezinak: subjektu batek ezin du inolako egintza bidez aipatzen ari garen eskubideetatik batere galdu; egineginean ere, helburu horretara bideratutako egintzak ez luke eragingarritasunik izango. Baina, egintza zehatz batzuetarako eskubide bati uko egin diezaioke (esaterako, irudia, ohorea), baina beste batzuei ez (bizitzari, esaterako).

4. Preskribaezinak: eskubide horiek egikaritzeko, orokorrean, ez dago eperik, ezta epe-mugarik ere. Hala ere, zenbait kasutan defentsa-akzioak egikaritzeko epeak ezar daitezke (esaterako, Ohore, Intimitate eta Norberaren Irudiaren Babesari buruzko maiatzaren 5eko 1/1982 Legean, banantze akzio zibila egikaritzeko 4 urteko epea ezartzen da, iraungitasun epea dena).

c) Eskubideen multzoa eta sailkapena Doktrinak bi multzo bereizi zituen: oinarrizko ondasun edo eskubideak (bizitza, osotasuna, askatasuna), eta gizarte eta gizabanakoaren ondasun edo eskubideak (ohorea, intimitatea, irudia, egilearen eskubide morala eta izena edukitzeko eskubidea).

Izatez, bereizketa babes esparruan eta babestutako ondasunean oinarritzen da, eta hori pertsonaren izanarentzat oinarrizkoa den tasunaren araberakoa da, edota pertsona berak besteekiko duen proiekzioan izandako eraginaren araberakoa. d) Nortasun eskubideak eta oinarrizko eskubideak 1978ko Konstituzioaren ondoren, eta horrek beren beregi bildu eta aipatzen dituen oinarrizko eskubideen multzoa kontuan hartuz, ez dugu uste beharrezkoa denik nortasun eskubideen arteko ezberdintasunari edo tratamendu lokabeari eustea. Gure jarrera kategoria biak integratzera bideratuta dago. Nortasun eskubide guztiak Konstituziora bilduta daudelakoan gaude, nahiz eta zalantzazkoak izan (lehen esan eta geroago sakonduko dugun moduan) izena edukitzeko eskubidearen kasua (EKn aipatzen ez dena), EKren 20.1.b). artikulura zeharka bilduta dagoen egilearen eskubide morala (nortasun eskubidea bada) eta sexu aldaketaren kasua (hor eskubidea dagoela uste den kasurako).

Iritzi hori arrazoi hauetan oinarritzen da, besteak beste: —EKra bilduta daudenez gero, eskubideek «Konstituzioaren babes berezia» dute.

Era horretan, gure lehenengo arauaren ikuspegitik (hau da, EKren 9.1 artikulutik) balioetsi eta definitu beharko dira, Konstituzio Auzitegiak egindako zehaztapenen bidez. Sistema juridiko osoa konstituzio ardatzaren inguruan mugitzen da, eta antolamendu juridiko osoaren interpretazioa Konstituzioan oinarritu behar da.

—Antolamendu juridikoaren hainbat arautan agertzen diren babes mekanismoak Konstituzioak egindako zehaztasunekin integratu beharko dira.

—Konstituzioak ez du oinarrizko eskubideen numerus claususik sortzen. Aipatu dugun moduan, eskubide berriak sar daitezke 10. artikuluaren eginkizun hermeneutikoaren bidetik, nazioarteko itun eta akordioek dakarten zabalkundetik, baita itunak ez diren adierazpenetatik ere. Era berean, eskubide horiek sor daitezke, aitortutako eskubideen ondorio gisa, edota «aldaketa historikoen eta talde kontzientziaren aurrerapenen» eraginez sortutako eskubide tipo gisa. e) Ondorioa Labur esanda, beharrezkotzat jotzen dugu balioen eta ondasunen babesa birmoldatu eta antolatzea, Konstituzioak nagusiarazitako oinarrizko eskubideen ulermenetik.

B) Esparru pribatuko eta norberaren alorreko oinarrizko eskubideak Nortasun eskubide deitutakoak oinarrizko eskubidetzat hartuz gero, ez dagokio Zuzenbide zibilari buruzko azterketari Konstituzioaren I. tituluan nagusiarazitako eskubide guztiak aztertzea.

Alde batetik, «gizarte eta ekonomiari buruzko politikaren printzipio artezkariak» (I. tituluaren hirugarren kapitulua) ez dira benetako eskubideak, lehen ikusi dugun moduan.

Bigarren kapituluaren beste eskubide batzuek (esaterako, adierazpen askatasuna, grebarako eskubidea, irakaskuntza askatasuna) orokorrean aurkezten diete arazo eta gatazkei antolamendu juridikoaren erantzuna. Izan ere, horretan konstituzio arauketa antolamendu juridikoaren beste sektoreetatik datozen arauekin osatzen da (esaterako, zigor, administrazio edo lan arloetakoak). Arau horiek beste jakintzagai juridiko batzuetan eratutako doktrina zein jurisprudentziako tradiziotik datoz.

Oinarrizko eskubide multzo batek (jabetza eta jarauntsia) bereziki zibilak diren arazoak dakartza; baina ikasketen zuzeneko plangintzak arazo zibil horien azterketa geroko uztera bultzatzen du, behin beste kontzeptu konplexuagoak azaldu

ondoren aztertzeko.

DE ESTEBANLÓPEZ GUERRAren terminologia eta sailkapenari jarraituz, «esparru pribatuko eta norberaren alorreko eskubide» deiturikoak gelditzen dira. Pertsonaren «nortasuna»ren gune sakonena osatzen dute, eta pertsona besteekiko harremanetan Zuzenbidearen subjektu gisa hartzeko baldintzak dira.

Eskubide horietako gehienek, bestalde, konstituzio babesaz gain, doktrinak eta jurisprudentzia zibilak itxuratutako arauketa jasotzen dute. Gainera, esan liteke konstituzio babesa burutzen dela Zuzenbide zibilaren zientziak historian eratu dituen kontzeptu eta profiletatik.

Eskubide horiek bi kategoriatan sailkatzen dira: —I. tituluaren II. kapituluko 1. atalean jasotako eskubideak. EKren 53.1 artikuluak babesten ditu, eta, bereziki, 53.2.ak: * Bizitzarako eskubidea (EKren 15. art.). * Osotasun fisiko eta moralerako eskubidea (EKren 15. art.). * Ideologia- eta erlijio-askatasuna (EKren 16. art.). * Norberaren askatasun eta segurtasuna (EKren 17. art.). *Ohorerako eskubidea, norberaren eta senitarteko intimitaterako eskubidea, eta norberaren irudirako eskubidea (EKren 18.1 art.).

* Egoitzaren hautsezintasuna (EKren 18.2 art.). * Komunikazioen sekretua (EKren 18.3 art.). * Egoitza askatasuna eta joanetortzeko askatasuna (EKren 19. art.).

—I. tituluaren II. kapituluko 2. atalean jasotako eskubideak. Hortaz, 53.1 artikuluak babestuko ditu hauek bakarrik: * Ezkontzarako eskubidea (EKren 32. art.). * Izena edukitzeko eskubidea. * Egilearen eskubide morala. * Sexua aldatzeko eskubidea.

Lehen aipatu ditugun azken hiru eskubideak zalantzazkoak dira; ez dago argi izena edukitzeko eskubidea eta egilearen eskubide morala oinarrizko eskubide diren, ezta sexua aldatzeko eskubidea benetako eskubidea den ere. §35. PERTSONAREN BABESA LEGERIA ARRUNTEAN 89. Pertsonaren gaineko babes penala Legegileak tipo penalaren barnekotzat hartzen ditu pertsonaren eskubide eta balioen aurkako inoizkako eraso eta hauste batzuk; horregatik, zigor-ezarpenen bidez zehatzen ditu. Nortasunaren agerpen eta oinarrizko eskubideak (bizitza, osotasuna, ohorea etab.) modu horretara babestuko dira, eraso zein hausteek ondorengoa betetzen dutenean: borondate osoz eta apropos zein ustekabe, edo barkatu ezin den zabarkeriaz gauzatu direnean eta arauak ezarritakoari («tipo» penalari) egokitzen zaizkionean. Era horretan, epaile eta auzitegien gaitzespena izango dute, eta arauak urratzen dituenarentzat hauxe ezarriko dute: zenbait eskubide kentzea (zigorra) eta kaltea konpontzera behartzea (delituak edo faltak eratorritako erantzukizuna); azken hori ez da nahitaez ondarezkoa izan behar; hala ere, diruzko kalte-ordainekin konpontzen da beti.

Zigor-legeria konstituzio irizpideetatik abiatuz interpretatzen da, baina legeria horrek ematen duen ondasun eta interesen babesak, «itzultze ondore»aren bidez, Konstituzioarekin bat datorren interpretazioa bultzatzen du.

Oinarrizko eskubideak kasuz kasu aztertzean, berezitasun interesgarrienak aipatuko ditugu.

90. Pertsonaren babes zibila Pertsonaren ondasun eta balioen edozein hauste edo urratze gertatuz gero, titularrak epaileari defentsa eska diezaioke; hala eta guztiz ere, konstituzio babeserako mekanismoetara jotzeko aukerarik badago. Horrek guztiak ekar ditzake auzitegi arruntek emandako babes erabakiak, ondoko bi helburuekin: alde batetik, erasoaren edo lesioaren iraupena eragoztea, eta, bestalde, sortutako kalteak konpontzea. Horretarako, (diruzko) ordainketa edo kalte-ordaina ezarriko da; horrek kalte morala ere baitaratuko du, Kode Zibilaren 1902. artikuluaren bidetik abiatuz. Artikulu horren arabera: «… errua edo zabarkeria bitarteko izanik, egite edo ez-egiteagatik beste bati kalte egiten dionak eragindako kaltea konpondu beharko du…».

Manu hori besterik egon ezean erabiltzen den irtenbidea da, kaltea konpontzeko edo norbanakoen ekintzek urratutako eskubide edo askatasunen egoera berrezartzeko asmoa bideratzeko ere.

EKren 9.1 artikuluak ezarritakoaren arabera interpretatu behar diren lege edo xedapenek garatzen dute pertsonaren eskubideek duten babes «zibila», oinarrizko eskubideei dagokienez.

Eskubideak kasuankasuan aztertzean, konstituzio printzipioak garatzen dituzten arauak azpimarratuko ditugu, bai eta babesaren alde zibilak ere (esaterako, Ohorerako, Norberaren eta Senitarteko Intimitaterako eta Norberaren Irudirako Eskubideen Babes Zibilari buruzko maiatzaren 5eko 1/1982 Lege Organikoa, urtarrilaren 15eko 1/1996 Lege Organikoak eraldatua; azken lege organiko hori Adingabearen Babes Juridikoari buruzko Legea da, eta KZ eta PZL ere zati batez aldarazi ditu).

91. Pertsonaren babeserako beste arau batzuk Kontuan izan behar da konstituzio babesaren garapenerako eta oinarrizko eskubideen definizioaren garapenerako legeria. Xedapen multzoan hauexek nabarmentzen dira: Batzartzeko Eskubideari buruzko 9/1983 Lege Organikoa; Erlijio Askatasunari buruzko uztailaren 5eko 7/1980 LO; Alarma, Salbuespen eta Setio Egoerei buruzko ekainaren 1eko 4/1981 LO; asilo eskubidea eta errefuxiatu izatea arautzen duen martxoaren 26ko 5/1984 Legea; zuzenketa eskubidea arautzen dituen martxoaren 26ko 2/1984 LO; «Habeas Corpus» prozedura arautzen duen maiatzaren 24ko 6/1984 LO; hezkuntzarako eskubidea arautzen duen uztailaren 3ko 8/1985 LO etab.

BIBLIOGRAFIA Ikus 13. gaian adierazitakoa. Horrez gain: AGUIAR: «Los derechos fundamentales en las relaciones entre privados. Estado de la cuestión», Actualidad jurídica, X (1981); DE LA CUADRA: El recurso de amparo y los derechos fundamentales en las relaciones entre particulares, Madril, 1981; GARCÍA TORRES, J. eta JIMÉNEZ-BLANCO, A.: Derechos fundamentales y relaciones entre particulares, Madril, 1986; GARCÍA TORRES, J.: «Reflexiones sobre la eficacia vinculante de los derechos fundamentales», Poder Judicial, 10 (1988), 11. or. eta ondorengoak; MARTÍN RETORTILLO, L.: «Eficacia y garantía de los derechos fundamentales», in Estudios sobre la Constitución Española. Homenaje al Prof. García de Enterría, II, Madril, 1991, 585. or. eta ondorengoak; PÉREZ TREMPS: Tribunal Constitucional y Poder Judicial, Madril, 1985; RUBIO LLORENTE, I.: «Sobre la relación entre el Tribunal Constitucional y Poder Judicial en el ejercicio de la jurisdicción constitucional», Rev. Española de Derecho

Constitucional, 4. zk. (1982); SÁNCHEZ MORÓN, M.: El recurso de amparo constitucional: características actuales y crisis, Madril, 1987.

Hamabosgarren gaia OINARRIZKO ESKUBIDEAK Laburpena: §36. Espainiako Konstituzioaren lehenengo tituluko bigarren kapituluaren lehendabiziko atalean ezarritako oinarrizko eskubideak.— 92. Bizitzarako eskubidea.— 93. Osotasun fisiko eta moralerako eskubidea.— 94. Ideologia, erlijio eta adierazpen askatasunerako eskubideak.— 95. Norberaren askatasun eta segurtasunerako eskubidea.— 96. Ohorerako, norberaren eta senitarteko intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideak: A) Esangura eta babes bideak; B) Ohorerako, norberaren eta senitarteko intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideen kontzeptua; C) Mugaketa; D) Babesaren ezaugarriak.— 97. Egoitzaren hautsezintasuna.— 98. Komunikazioen sekretua.— 99. Egoitza eta joanetortzeko askatasuna.— §37. Espainiako Konstituzioaren 1. tituluko 2. kapituluaren 1. atalera bildu ez ziren eskubideak.— 100. «Ezkontzarako eskubidea».— 101. Zalantzazko kasuak: A) «Egilearen eskubide morala»; B) Sexu aldaketa.— 102. Izena edukitzeko eskubidea.

§36. ESPAINIAKO KONSTITUZIOAREN LEHENENGO TITULUKO BIGARREN KAPITULUAREN LEHENDABIZIKO ATALEAN EZARRITAKO OINARRIZKO ESKUBIDEAK 92. Bizitzarako eskubidea Espainiako Konstituzioaren 15. artikulua «guztiek bizitzarako eskubidea dute…» aldarrikapenarekin hasten da, eta Espainiako Konstituzioaren 10.1 artikuluarekin bat eginik, «inori tortura, zigor edo tratu txar, ezgizatiar eta nardarazterren menpe jartzea» galarazten du. Azken tartekaduran, heriotza zigorraren abolizioa adierazten du, «gerra garaietarako zigor-lege militarrek xeda dezaketena salbu».

Bizitzarako eskubidea oinarrizko ondasuntzat hartu behar dugu, beste eskubide guztien oinarri eta euskarri delako, KAk apirilaren 11n emandako 53/85 epaiak esan baitu: «… giza bizia konstituziozko antolamendu juridikoaren goi balioa da, eta funtsezkoa eta errokoa den oinarrizko eskubidea dugu, gainerako eskubideak izateko beharrezkoa den aurrekasu ontologikoa den aldetik…».

Biziaren babesak benetako babesa ematen duen legezko sistema eratzea erakartzen du, Konstituzio Auzitegiak dioenez.

Bizia, beraz, babestutako ondasuna da, baina nasciturusa ez da bizitzarako eskubidearen titular (KAk apirilaren 11n emandako 53/85 epaia). Beraz, konstituziozkotzat uler genezake Zigor Kodearen 417. bis. artikuluak gaur egun duen testua, kasu batzuetan abortu delituari zigorra kentzen diona, alegia. Egineginean ere, horren oinarria hauxe izan daiteke: «nasciturusaren babesaren ikuspuntutik edota emakumearen eskubideen ikuspuntutik bakarrik azter ezin daitekeen gatazka, horrek ezaugarri bereziak baititu».

Biziaren babesarekin eta horren balioaren aldarrikapenarekin batera, Espainiako Konstituzioak pertsonaren duintasuna oinarrizko balio juridiko bihurtu du; KAk emandako epaiak, lehen aipatutakoak, adierazten duen moduan, pertsonaren duintasuna «nortasunaren garapen askearekin (EKren 10. art.), osotasun fisiko eta moralerako eskubidearekin (15. artikulua), ideia eta sineste askatasunerako eskubidearekin (16. art.), ohorerako eskubidearekin, eta intimitaterako eta norberaren irudirako eskubidearekin erabat lotuta dago».

Beraz, «… manu horien esanguratik abiatuz hauxe atera daiteke: duintasuna pertsonari datxekion balio espiritual eta morala da, bizitzaren burujabetza kontziente eta erantzulean bereziki agertzen dena…».

«Burujabetza kontziente eta erantzule» horrek ez du ahalmenik, biziari amaiera emateko (KAren 120/90 epaia), giza biziaren balioa pertsona bera gainditu, eta familiara eta gizartera iristen baita.

Bestalde, «bizia», babestutako ondasuna denez gero, ez da bizitza biologiko hutsa bakarrik, bizitza duina baizik, hots, pertsonaren duintasunera egokitutakoa osasun egoera fisiko, psikiko eta moralean bizitzea.

Baina «burujabetzak» bizia kentzeko gaitasunik izan ez arren, badu bizia arriskuan jartzeko aukera, bai arrazoi altruistengatik, bai eta arrisku hori dakarten prestazioetara behartzen duten harreman juridikoen ondorioz ere. Hori guztia Kode Zibilaren 1255. art.ak zehazten duen autonomia pribatuaren esparruaren barruan kokatu behar da, baldin eta gizarte kontzientziak zehazten ez badu manuak azken mugatzat hartzen dituen «ohitura onak» zer diren.

Zigor Kodeak delitutzat jotzen ditu (inoren) biziaren kontrako atentatuak, II. liburuaren I eta II. tituluetan (138. art., eta ondorengoak), giza hilketa, guraso-hilketa, erailketa eta abarren irudipean.

Aldi berean, norberaren biziaren defentsa onartzen du inguruabar salbuesleen bidez, legebidezko defentsa bidez (ZKren 20.4 art.), alegia; baina norberaren biziaren alde inoren bizia xedatzea ezinezkoa da, nahiz eta beharrizan egoeran egon (ZKren 20.5 art).

Kode Zibilean, bizitzarako eskubidearen babesa gauzatzen da, zelan eta heriotzak (bizitzaren laburtze gisa) dakarren kaltea konpontzeko betebeharraren bidez (1902. art.). Trafikoko istripuei dagokienez, berriz, ibilgailu motordunen zirkulazio-istripuetarako erantzukizun zibilari eta aseguruei buruzko lege berriak ditugu —ezarritako baremo sistemaren arabera, alegia, Automobilen Legeak esandakoaren arabera—. Azaroaren 3ko 30/1995 Legeak aseguru pribatuen gaineko arauketa eta ikuskapena ezarri ditu.

Bada, lege horren 8. xedapen gehigarriak onartutako zalantzazko teknikaren bidez, 1995ean idazkera berria eman zaio harako legeari.

Konstituzioak biziari ematen dion babesak eutanasia onartzeko aukera kanpoan uzten du, esangura hertsian behintzat, hau da, gizabanakoak horrela nahi izanez gero, bere bizitzari amaiera emateko lagungarritzat hartuta. Dena dela, arazoak agertzen dira heriotza duinerako eskubideari dagozkionez; horren arabera, gizabanakoak medikuaren tratamenduari buruz erabakitzeko gaitasuna du. Beraz, beharrezkoa iruditzen zaionean, subjektuak medikuaren tratamendua uka dezake, oinaze handia ematen dionean, edota egoera neketsuetan bizitzea era artifizialean luzatu nahi ez duenean (ESPÍN, E.).

EKk, azkenik, heriotza zigorra debekatzen du, «gerra garaietako zigor-lege militarrek xeda dezaketena salbu». Arestian izandako eraldaketak guztiz desagerrarazi du heriotza zigorra, zigor-lege militarretik.

93. Osotasun fisiko eta moralerako eskubidea EKren 15 eta 10. art.en arteko loturak, oinarrizko eskubide hori definitzerakoan, osotasun fisiko hutsa (ezaugarri fisiko guztiak izatea, hau da, gorputz urripenik ez egotea) izango litzatekeenetik baino urrunago garamatza. Horren harira, «pertsona oro izaki arrazionala delako babesten da, ezaugarri fisiko, psikiko eta moralen batasun banaezina, alegia. Bada, gizakiek berez dituzten tasun horiei guztiei eutsi behar zaie».

Horregatik, «kanpotiko edozein erasoren ondorioz, osotasunak edo osasunak jasandako narriadurak osotasunaren aurkako atentatuak dira» (RIVERO).

Beraz, babes esparruaren barnean, bai osotasun fisikoa, bai eta osasun eta osotasun psikikoa ere, sartu behar dira. Izatez, gizabanakoaren nortasun psikikoen eta

karakteriologikoaren aldaketa negatiboek edo lesioek osasun psikikoa eraso dezakete.

Hori dela eta, osasun psikikoa ezin daiteke bereizi pertsona zehatza eratzeko beharrezkoa den euskarri biologikotik (AGk 1973ko urriaren 31n emandako epaia).

Ikuspuntu horretatik, eskubide hori ondokoarekin lotuta dago: «gizarte eta ekonomiaren politikari buruzko printzipio artezkari»en artean, EKren 43. art.ra bildutako osasunerako eskubidearekin, hain zuzen ere. Gorago azpimarratu dugunez, gizarte ondasuna izan arren, ez da benetako oinarrizko eskubidea.

Osotasunerako eskubidea bide penalean babesturik dago ZKren 147. art.aren eta ondorengoen bitartez; bada, artikulu horietan, Zigor Kodeak irentze, mutilazio eta lesio delituak tipifikatzen ditu.

Erantzukizun zibilaren eremuan eta, zehatzago esateko, trafikoko istripuetan gertatutako lesioen kasuan, babesa ematen da, Automobilen Lege deritzonak ezarritako baremoen arabera.

Gorputzaren atalak eta bizi-organoak xeda daitezke, baina zenbait baldintzaren eta mugaren menpe bakarrik, autonomia pribatuaren esparru barruan (KZren 1255. art.), betiere, osasunaren hobekuntzak edo interes orokorreko arrazoi altruistek gidatuta.

Lege hauek dira gaia arautzen dutenak: —Organoen Erauzte eta Birlandaketari buruzko 1979ko urriaren 27ko Legea, eta 1980ko otsailaren 22ko Erregelamendua.

—Autopsia Klinikoei buruzko 1980ko ekainaren 21eko Legea.

—Lagundutako Ugalketa Teknikei buruzko azaroaren 22ko 35/1988 Legea, eta Giza Enbrioi eta Fetu edo haien Zelula, Ehun edo Organoen Dohaintza eta Erabilerari buruzko abenduaren 28ko 42/1988 Legea.

Batetik, xedapenaren esangura teleologikoak (helburu terapeutikoak edo zientifikoak) eta, bestetik, doakotasunak, eratzen dituzte organoen erauzte eta birlandaketa. Emailearen gaitasuna eta xedapenaren kontzientzia eta askatasuna zorrotz neurtzen dira, adostasuna emateko moduak eta baldintzak zehatzmehatz arautuz. Hartzaileak birlandaketa onartu behar du, baina ez da benetako «onarpenik» eman behar, hau da, dohaintzaren ideia oro har erabiltzen da.

Emaileek gaitasuna izan behar dute, baina hartzaileak adingabeak izan daitezke, baita ezgaituak ere. Kasu horietan, adostasuna ematea moldatu behar da urriaren 24ko 13/1983 Legeak eratorritako arauketa berrira, bada, Organoen Birlandaketari buruzko Legea baino geroagokoa da.

Erauzketak, txertaketak eta birlandaketak egiten dira, egintza horiek gauzatzeko eskuespena duten osasun zentroetan.

Giza odolaren erabilera terapeutikoari ez zaio aplikatzen goian aipatutako legea, ezta erregelamendua ere; horren eraentza beste arau batzuek jasotzen dute (1975eko ekainaren 26ko Dekretuak, esate baterako), baina oinarrian, behintzat, eraentza hori printzipio eratzaile berberetan oinarritu behar da (azken xedapena, 1979ko 2. Legea).

Lehen aipatutako Autopsia Klinikoei buruzko Legeak eskuespena ematen die baldintza batzuk betetzen dituzten erietxeei, erietxe horietan hiltzen diren guztiei autopsia egin ahal izateko, baldin eta gaixoek eurek, euren ezkontideek edo lehen graduko senideek kontrako jarrerarik erakusten ez badute (DÍEZPICAZO eta GULLÓNek diote kontrako jarrera edo aurka jartzea gaixoaren aldetik edo senitartekoon aldetik etor daitekeela).

Era berean, altruismo eta giza elkartasun irizpideek eratu behar dute gametoen, enbrioien eta abarren dohaintza, 35/1988 eta 42/1988 Legeek «material enbriologiko» izendatu dutena, alegia. Hau da, dohaineko xedapenaren ideiatik (horretan ere, era desegokian deitutako «dohaintza») eta emailearen anonimatutik abiatuz, emaile horren askatasuna eta kontzientzia zorrotz kontrolatu behar dira, horretarako eskuespena duten zentroen eta ekipo biomedikoen bidez eta Europako Kontseiluaren gomendioekin bat etorriz.

94. Ideologia, erlijio eta adierazpen askatasunerako eskubideak Espainiako Konstituzioaren 16. art.an xedatutakoaren arabera: «1. Gizabanakoaren eta giza taldeen ideologia erlijio eta kultu askatasuna bermatzen da, eta euren agerpenen muga bakarra izango da legeak babestutako ordena publikoa mantentzeko beharrezkoa den mugaketa. » 2. Inor ez da behartua izango bere ideologiari, erlijioari edo sinesmenei buruzko aitorpenak egitera. »3. Konfesio batek ere ez du estatu izaerarik izango. Botere publikoek Espainiako gizartearen erlijio sinesmenak kontuan izango dituzte, eta Eliza katoliko eta gainerako konfesioekin lankidetza harremanak izango dituzte.»

Tradizio «liberala» 16. art.ak babestu dituen eskubideen kanpo islapenean oinarritu

zen batez ere: adierazpen askatasuna, kultu askatasuna, irakaskuntza askatasuna, baita horiek elkartzeko, batzartzeko eta agerpenak egiteko askatasunekin dituzten loturak ere.

Pentsatzeko askatasunaren babesa Espainiako Konstituzioaren eraberriketa da expressis verbis. Askatasuna bera zaintzen da, bai barne itxura, bai kanpoko agerpena. Barne itxuran mugarik izan gabe, eta kanpoko agerpenean murrizketa eta muga batzuk direla, izatez, Espainiako Konstituzioaren 10. artikuluak dioenarekin bat, legea eta besteen eskubideak errespetatzea oinarrizko eskubide guztien muga orokorra da. 7/1980 Lege Organikoaren 3.1 art.ak «segurtasun, osasun eta moraltasun publikoa zaintzera» jo du, gizarte demokratikoan legeak babestutako ordena publikoaren osagaia delako.

Espainiako Konstituzioaren 16. art.aren 2. zenbakiak erlijioari edo sinesmenei buruzko aitorpenak eskatzea galarazi du, beste arrazoi batzuen artean, arrazoi horrengatik pertsona batzuei beste batzuen aurretik lehenespena ematea galarazten delako (14. art.). Berez, aitorpen mota horiek erakar ditzakete Espainiako Konstituzioaren 14. art.ak debekatzen edo gebentzen dituen bereizkeriak. Debeku hori ezin da erabatekotzat hartu, hau da, zilegi izan behar du norbanakoek (elkarteek, klubek eta abarrek) eskatu ahal izatea, horietan kide izateko baldintza moduan, hiritarrak bere ideologia edota sinesmenak adieraz ditzala. Kasu horietan, hiritar horrek eskura ditzakeen abantailak edo onurak (elkarte horretan sartzea, hain zuzen) aitorpena eskatzea justifikatzen du, hori dela eta, debekua ezerezean geratzen da.

Estatuak, ordea, ezin du horrela jardun, izan ere, estatuaren neutraltasunak, berdintasun printzipioarekin harremanetan jarriz (EKren 14. art.), aitorpen horiek eskatzeko aukera mugatzen du kasu zehatz batzuetara, alegia, interes orokorra babestu behar den kasuetara. Horixe gertatzen da, besteak beste, kontzientzia-eragozpenarekin (EKren 30.2 art.).

Erlijio askatasunaren kanpoko agerpena kultu askatasuna da. Uztailaren 5eko 7/1980 Lege Organikoak garatu eta bideratu du kultu askatasun hori, EKren 16.3 art.ko 2. tartekaduran nagusitzen den errealismo «soziologikoa» barru hartuz. Bigarren tartekadura horrek agindua ematen du, «Eliza katolikoarekin eta gainerako konfesioekin lankidetza harremanei eusteko», eta ondoko arazoez arduratzen da, besteak beste: establezimendu publikoetan erlijio laguntza emateko betebeharraz eta finantzaketa sistemaz. Kultu askatasuna erlijio sinesmen bat edo bat ere ez edukitzera «derrigortzeko ezintasuna» da.

Adierazpen eta informazio askatasunak 20.1.a) eta 20.1.d) artikuluetan nagusiarazi dira.

95. Norberaren askatasun eta segurtasunerako eskubidea EKren 17. art.ak jaso ditu pertsonaren tasunik preziatuenetakoak diren eskubide horiek, eta artikulu horren arabera: «… 1. Edozein pertsonak askatasunerako eta segurtasunerako eskubidea du. Inori ez zaio askatasunik kenduko, ezpada artikulu honetan agintzen dena betetzen ez denean, eta legeak agintzen duen kasu eta eran. »2. Aurreneurrizko atxiloketa ez da luzatuko egitateak argitzeko hertsiki behar den denboratik gora eta, betiere, hirurogeita hamabi orduko gehieneko epe barruan atxilotua askatu edo agintaritza judizialaren ardurapean jarriko da. »3. Atxilotutako edozein pertsonari, lehenbailehen eta era ulerkorrean, bere eskubideak eta atxiloketaren arrazoiak jakinaraziko zaizkio, eta ezin izango da aitortzera behartu. Polizia eta epailearen eginbideek dirauten bitartean, atxilotuari abokatuaren laguntza bermatzen zaio, legeak agintzen duenaren arabera.

» 4. Legeak habeas corpusa arautuko du, legez aurka atxilotua izan den edonor lehenbailehen epailearen ardurapean jartzeko. Era berean, legeak behinbehineko atxiloketaren gehieneko iraupen epea zehaztuko du.»

Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunaren (New York, 1966) 9.etik 11.erako art.etan dauden aldarrikapenen berri dakar manuak, baita Giza Eskubide eta Askatasun Publikoen Babeserako Hitzarmenaren (Erroma, 1950) 5. art.an agertzen denarena ere. Testu horiek, dakigun bezala, Konstituzioa interpretatu eta integratzeko erabili behar dira, EKren 10.2 art.ak xedatzen duenaren arabera.

«Eskubide klasikoak dira eta horien aldarrikapena estatu liberalaren postulatutzat hartu zen; oinarritu ere, askatasuna ulertzeko era zehatz batean oinarritzen zen, guztioi dagokigun eskubidea, alegia; hau da, aurretiaz zehaztutako kasu batzuetan baino ezin da ukatu eskubide hori».

Askatasunaren oinarrizko ideiak bat egiten du botere publikoen nahierakeriaren galarazpenarekin (EKren 9.3 artikulua, azken tartekadura), eta honela adierazi du argi eta garbi New Yorkeko Itunaren 9.1 artikuluak: «… 1. Edozein pertsonak norberaren askatasun eta segurtasunerako eskubidea du.

Ezin da inor nahierara atxilotu edo espetxeratu. Inori ez zaio askatasunik kenduko, legeak finkatutako arrazoien eta prozeduraren arabera egiten denean salbu…»

Beraz, pertsona bati askatasuna kentzeko, beharbeharrezkoa da aurretiaz finkatutako arrazoi zehatza ematea, eta hori egiteko ahala jurisdikzio organoek bakarrik dute, hots, Botere judizial lokabearen jurisdikzio organoek (EKren 117.1 art.).

Eskubide subjektiboak garatu eta zehazteko, Konstituzioaren manuarekin bat egiten dute Prozedura Kriminalaren Legearen 489.etik 544.erako artikuluek; Zigor Kodearen 163.etik 172.erakoek, eta 529.etik 533.erako art.ek, legez aurkako atxiloketa (eta aske uzteari buruzko betebeharren urratzea) zigortzen dutenek, eta «legeek aitortutako eskubideen egikaritzaren aurka funtzionario publikoek egindako delituez arduratzen direnek»; bai eta 1959ko uztailaren 30eko Ordena Publikoari buruzko Legeak, eta ekainaren 1eko 4/1981, martxoaren 13ko 2/1986, maiatzaren 25eko 4/1988 lege organikoek, besteak beste.

Norberaren askatasun eta segurtasunerako eskubidea hauxe da: edozein pertsonak bere jokabidea askatasunez zehazteko eta zehaztasun horren arabera era askean jarduteko aukera; berez, norberaren erabakiak askatasunez hartu eta betetzeko gaitasuna dakarte, batetik, ahal zehatz baten aitorpenak eta, bestetik, nork bere burua antolatzeko aukerak. Norberaren askatasuna eta segurtasuna pertsonaren ezaugarri zehatzak dira, eta ezin dira nahasi antolamendu juridikoaren goi balioa den askatasunarekin (EKren 1.1 art.), ezta segurtasun juridikoarekin ere (EKren 9.3 art.).

Lege organiko lerruna duen arauak zehatz eta aurretiaz ezarri behar ditu askatasuna kentzeko arrazoiak.

Hala ere, Auzitegi Gorenak azaroaren 11n emandako 140/86 epaian esan duenez: «ezin dugu hitzik egin lege organikoaren lerruna edukitzeko eskubideaz EKren 17.1 art.aren edukia izango bailitzan. Alderantziz, artikulu horrek jasotzen duen askatasun eta segurtasunerako eskubideak konstituzioko zenbait manutan (17. artikulua bera, eta 25.1, 53.1 eta 2, eta 81.1 art.ak) adierazitako berme guztiak hartzen ditu; horregatik, berme horiek haustea eskubide bera haustea izango litzateke. 17. artikuluak legea aipatzean, ulertu behar dugu lege organikoa aipatzen duela. Beraz, lege organiko izaerarik ez duen arauak ezin du ezarri askatasunaz gabetze zigorra, bada, horrek EKren 17.1 artikuluan jasotako askatasun-eskubidearen bermeak haustea baitakar, eta horren ondorioz, babes errekurtsoaren bidez babes daitekeen eskubide hori haustea ere».

Maiatzaren 24ko 6/1984 Lege Organikoak «habeas corpus» prozedura arautu zuen.

96. Ohorerako, norberaren eta senitarteko intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideak A) Esangura eta babes bideak EKren 18. art.ak hauxe du xedaturik: «1. Ohorerako, norberaren eta senitarteko intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideak bermatzen dira.

»4. Legeak informatikaren erabilera mugatuko du hiritarren ohorea, norberaren eta senitarteko intimitatea eta berauen eskubideen egikaritza osoa bermatzeko…»

Bestalde, EKren 20. art.ak babestu egiten ditu adierazpen eta informazio askatasuna, literatur lana, lan artistiko, zientifiko eta teknikoen sorkuntza, ekoizpen askatasuna eta katedra askatasuna, eta 4. paragrafoan ondokoa xedatu du: «… Askatasun horien mugak hauexek dira: titulu honetan jasotako eskubideen begirunea, eskubide horiek garatzen dituzten legeen aginduak, eta, bereziki, ohorerako, intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideak, eta gazteen eta haurren babesa…»

Eskubide horiek garatzeko eta ordena zibilean euren babesa zehazteko, Ohorerako, Norberaren eta Senitarteko Intimitaterako eta Norberaren Irudirako Eskubideen Babes Zibilari buruzko maiatzaren 5eko 1/1982 Lege Organikoa eman zen.

Martxoaren 26ko 2/1984 Lege Organikoak zuzenketa eskubidea arautzen du; eskubide horren bitartez, edozein pertsona «fisikok zein juridikok aukera du, edozein gizarte komunikabidek zabaldutako informazioa zuzentzeko, horiek leporatzen dizkioten egintzak zehatzak ez direnean, eta egintza horien zabalkundea kaltegarria izan daitekeenean».

Babes penala gauzatzeko, besteak beste, honako bide hauek erabil daitezke: kalumnia eta irain delitua (Zigor Kodearen 205. art. eta ondorengoak), egoitza hausteko delitua; edota, orobat, sekretuak agerrarazi eta ezagutarazteko delitua (ZKren 197. art. eta ondorengoak).

Administrazioaren alorrean, kontuan hartu behar da Prentsa eta Inprimatzeari buruzko Legea (martxoaren 18ko 14/66 Legea); Posta Ordenantza (1960ko maiatzaren 19ko Dekretua), eta hainbat estatututan eta erregelamendutan (Abokatutzari buruzko Estatutu Orokorra, NotarioErregelamendua, Osasunari buruzko Lege Orokorra — apirilaren 25eko 14/1986 Legearen 10. art., eta baterakoak—) arautzen den lanbide sekretuaren bermea, adibidez.

EKren 53.2 art.an aipatutako bideen bitartez egiten den konstituzio babesaren oinarria hauxe da: pertsonaren duintasunaren eta nortasunaren garapen askea, alegia, EKren 10.1 art.ra bildurik ikusi dugun bezala.

Aurrean aipatutako horiek oinarrizko eskubide dira, eta bi ezaugarri hauek dituzte: a) Zabalkunde intersubjektiboa, hau da, pertsonak gizartean dituen harremanen bidez gauzatzen dira. b) Jendaurreko dimentsioa: gizarte errealitatean bertan egikaritu eta zehazten dira, eta botere publikoek zein norbanakoek eraso ditzakete.

Estatuak eraso horietatik babestu behar ditu eskubideok (AGk maiatzaren 18an emandako 16/81 epaia, bai eta azaroaren 26an emandako 110/84 epaia ere).

Dimentsio publiko horren ondorioak hauexek dira: a’) Eskubide horien edukia hustu edota aldatzen denez gero, legeek eta gizarte usadioek mugatuko dituzte eskubideok. b’) EKren 20.4 art.ak dioenez, eskubideok koordinatu behar dira, nahastea sor dezaketen beste ondasun eta gizarte balioekin; esaterako, adierazpen eta informazio askatasunekin. KAk adierazi du EKren 20. art.ak jaso dituen askatasun publikoen balio nagusia, «zergatik eta aniztasun politikoa benetan gerta dadin, beharrezkoa delako jendarteko iritzia bermatzea, eta askatasun horien eginkizunetakoa da berme hori» (AGren ekainaren 8ko 107/88 epaia, maiatzaren 18ko 16/1981 epaiak adierazitakoa errepikatuz, uztailaren 17ko 104/86 epaia eta abar). Bide berean, AGk 1988ko urriaren 24an emandako epaia. Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentziak baieztatu du, informaziorako eskubideak lehenespeneko izaera duela, kasuak bananbanan aztertuz; horrek babesaren esangura eta esparrua zehazteko aukera eman du, batez ere, babes horrek EKren 20. art.aren askatasunekin dituen harremanetan.

B) Ohorerako, norberaren eta senitarteko intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideen kontzeptua a) Ohorea DE CUPISek dioen bezala, ohorea «norberaren duintasuna da, eta besteek pertsonarekiko duten begiruneak eta pertsonaren beraren sentimenduak agertzen dute duintasun hori».

AGk, 1989ko martxoaren 2an emandako epaian, elkarren artean oso loturik dauden bi alderen bidez azaltzen du ohorerako eskubidea: (1) Immanentzia edo berebaitasuna, pertsona guztiek euren buruaz duten iritzi ona; eta (2) Transzendentzia edo azalerapena, besteek gure duintasunari buruz duten iritzi ona.

RIVEROren ustez, ohoreak esangura pertsonalista argia du; izatez, pertsonei bananbanan dagokien balioa da, eta ez herri-erakunde edota estatu mota jakin batzuei dagokiena (KAk ekainaren 8an emandako 107/88 epaia eta AGk 1988ko urriaren 24an emandako epaia). Dena dela, pertsona juridikoei eratxiki dakieke ohorea, eta hori babes daiteke (KAk abenduaren 15ean emandako 120/83 epaia eta AGk abenduaren 31n emandako epaia). b) Norberaren eta senitarteko intimitatea Gizabanako guztiei bizi-eremu esklusiboa, besteengandik bereizitakoa, aitortzen zaie, norberak jarduteko duen eremua, alegia; besteei eremu horretara sartzea debekatu ahal zaie.

Horren ondorio dira, batetik, besteek ezin izatea eduki pertsonari berari buruzko ezagutzarik, eta, bestetik, alde positiboa: pertsonari berari dagokio bere buruari buruzko informazio eta datuen kontrola (WACKS).

Intimitatea eta bizitza pribatua bereizi beharra dago. Intimitateak bizitza edo bizipen ez diren aspektu pertsonalak (adibidez, datu biologikoak edo lanbide datuak) hartzen ditu (RIVERO). Bizitza pribatuak, ostera, ezagunak edo ezagutzeko modukoak izateagatik, intimitatean sartzen ez diren esparruak biltzen ditu (lanbide eremua, ekonomia-eremua). Esangura horretan, AGk 1989ko otsailaren 20an emandako epaiak «sekretua» eta «bapestekotasuna» bereizi zituen.

Beraz, norberaren eta senitarteko intimitatea norberaren bizitzaren eremu sekretu eta ukiezinari eusteko norbanakoak duen eskubidea izateaz gain, bizitza eremu horren manipulazioa eta bideraketa saihesteko gaitasuna eta bideak edukitzeko eskubidea ere bada.

Intimitateak, horrela ulerturik, «besteen ekintzaren kontra, norberaren esparru erreserbatua badagoela adierazten du, eta gure kulturaren ereduen arabera, giza biziaren gutxieneko kalitateari eusteko nahitaezkoa da esparru hori». Horregatik, intimitatea bereberezko eskubidea da, eta norbanakoaren izateari lotuta dago. Hala ere, «norberaren bizitzaren aldeetara heltzeaz gain, beste pertsona batzuen bizitzaren hainbat aldetara heltzen da, horiek lehenengoarekin lotura berezi eta estua baitute (familia-lotura, adibidez); egineginean ere, pertsona horien artean dauden lotura edo harremanengatik, EKren 18. artikuluko eskubideek babesten duten nortasunaren eremuan daude alde horiek…» (KAk abenduaren 2an emandako 88/231 epaia). c) Norberaren irudirako eskubidea Intimitate eskubidearen agerpen berezia den ala ez (AGk 1988ko martxoaren 29an

emandako epaia) kontuan izan gabe, eduki bikoitza du eskubide horrek: —Alde negatiboan, besteei pertsonaren itxura fisiko edo irudia, edozein bidetatik eta baimenik gabe, zabaldu, berregin eta eskuratzen galaraztea (AGren 1988ko maiatzaren 9ko epaia).

—Alde positiboan, norberaren irudia berregin, jendaurrean agertu, argitaratu eta salerosteko gaitasuna, edo, gutxienez, jarduera horiek kontrolatzea, norberaren irizpide eta onuraren arabera (AGren 1987ko apirilaren 11ko epaia, bai eta 1988ko maiatzaren 9koa eta 1989ko otsailaren 9koa).

Eskubide horren bidez, pertsonaren irudi fisikoa (bai ikusi, baita entzuten dena ere) babesten da, baina ez espiritu edo gizarte irudia; izan ere, azken hori bestelakotzeak ohoreari kalte egiten dionez, ohorerako eskubideak babesten du bera.

C) Mugaketa Maiatzaren 5eko 1/1982 Lege Organikoa emana izan zen, EKren 18.1 artikulura bilduta zegoen «berme printzipio orokorra» garatzeko. Horren bidez, oinarrizko eskubide horien babes zibila ezarri da; babes zibil hori babes penalarekin koordinatu behar da, ohorerako eskubide eta intimitaterako eskubidearen alde zehatz batzuk babesten dituen legeriarekin, alegia.

Horrela, ezlegebidezko usartze edo esku-sartzeen aurka babes esparrua mugatzen da, eskubideen eduki aldakorraren arabera; berez, eduki hori legeek eta gizarte usadioek zehaztuko dute. Horrek guztiak kontuan izango ditu «gizartean bertan uneanunean gailentzen diren ideiak, baita pertsona guztiek, euren egintzen arabera, horri buruz duten irizpidea eta euren jokarauek zehazten duten kontzeptua ere» (1/1982 LOren hitzaurrea).

Eskubide horiek ez dira mugagabeak, hau da, euren edukia zehaztu beharrekoa da, epailearen zehaztapen egokiaren bitartez, gutxienez bi faktore motaren bitartez: —Herri-interesaren aginduak, intimitatearen esparruan usartze zehatzak ahalbidetuko dituztenak, alegia.

—Interesdunaren adostasuna, ukaezintasun «abstraktu» edo orokorrarekin baterakorra den aldetik, nortasun eskubidea baita.

Babesaren hasiera eta amaiera, bai eta post mortem zaintza ere, arautzen dira; ezlegebidezko usartzeak eta horien ondorioak zehatu egiten dira, kalte-ordainaren arabera.

Lege Organikoa honelaxe antolatzen da: a) Xedapen orokorrak Eskubideak ukaezinezkotzat, alienaezin edo besterenduezintzat eta utziezinezkotzat hartzen dira. Babesari ezin zaio ukorik egin; bada, uko egitea deuseza izango litzateke (22. art.). Hala ere, geroago aztertuko dugunez, adostasuna «uko egite» gisa azaltzen da, eta hori kontraesan argia da, ondokoa ulertzen ez bada behintzat: debekatuta dagoen ukoa aurretiaz ematen den uko orokorra da, hain zuzen ere.

Gure ustez, bereizi behar dira, batetik, benetako «uko egitea» eta, bestetik,

aginduzko araua kasuankasuan indarrean egotea eragozteko ezintasuna. Uko egiteaz bakarrik hitz egin genezake kasu honetan: «usartze» edota «ezlegebidezko esku-sartzea» gertatu ondoren, gaitasuna erabil daitekeenean. Adostasunak eragozten du, legitimaziorik eza baztertzean, babes edo defentsa gaitasunak sortzea. b) Babes esparrua Babes esparrua zehaztu behar da, zeren bidez eta Lege Organikoaren 2.1 artikuluan idazkera desegokiaz agertzen diren hiru irizpide hauen bidez: —legeak —gizarte usadioak —pertsonaren beraren egintzak (edo pertsonaren jokabidea) Jokabidearen irizpidea ez da sinesgarria, ondoko esanguran ez bada: pertsonak bere jokabidearekin besteengan arrazoizko konfiantza sortzen du bere barne esparruaren itxuraketa pertsonal zehatz batean; dena dela, esparru hura ezberdina izango balitz, gero ezin liteke begirunerik eskatu. Lehen esandakoak norberaren egintzen doktrinarekin zentzuzkotasun printzipiora garamatza eta, azken batean, onustearen babeserako printzipio orokorrera (KZren 7.1 art.). c) Adostasuna Aurretiaz emandakoa edo gerokoa izan daiteke, eta esanbidezkoa izan behar du, eskubidearen titularrak emandakoa eta ezeztakorra (2. art. ko 2 eta 3. zk. ak).

Adostasuna ez da derrigor idatziz eman behar, eta ahalmen berezia duen ahaldunak eman dezake hura. Orokorrean (eta legeak ez du debekatzen), kostu bidezko negozio juridikoekin batera etor daiteke: kontraprestazioa, alegia.

Ezeztapenak ez du forma berezirik behar, eta jakinarazi beharrekoa da; kalte eta galerak gertatuko balira, eragindakoak ordaindu beharko lirateke, justifikatutako igurikimenak barne (2.3 art.).

Maiatzaren 5eko 1/1982 Lege Organikoak arautu du ohorerako, norberaren eta familiaren intimitaterako, eta norberaren irudirako eskubidearen babes zibila. Lege horren 3. art.ak adingabe eta ezgaituen adostasuna arautzen du. Adingabeei dagokienez, manu hori indarrik gabe utzi du Adingabeen Babes Juridikoari buruzko urtarrilaren 15eko LOk, KZ eta PZL zati batez aldarazi dituenak (4.3 art.): «Adingabearen ohorerako, horren eta familiakoen intimitaterako, eta horren irudirako eskubidearen legez aurkako esku-sartzetzat hartzen da komunikabideetan adingabearen irudia nahiz izena erabiltzea, baldin eta erabilera hori kaltegarria izan badaiteke adingabearen ohore, ospe edo interesentzat, nahiz eta kasuan kasuko adingabea edo horren lege ordezkaria erabilera horrekin ados egon». Ezgaien kasuan, berriz, tutoretzapean daudenak ezgaiketa epaiak agintzen duenaren menpe daude (KZren 210. art.), eta, horrek eragozten ez badu, ezgaiak berak eman dezake adostasuna (KZren 267. art.), edo bestela tutoreak.

Kuradoretzapekoek euren kabuz jardun dezakete, baina kuradorearen laguntza izan beharko dute, ezgaiketa epaiak adierazten dituen egintzak gauzatzeko (KZren 287 eta 289. art.ak).

d) Babesa eskatzeko legitimazioa Egineginean ere, 4, 5 eta 6. artikuluak legitimazioaz arduratzen dira, hildako pertsonaren eskubideen babesa eskatzeko, bai akzioak egikaritu gabe hil denean, bai akzioa egikaritzen hasi bada hil aurretik.

Akzioak egikaritzen hasi edo jarraitzeko legitimazioa testamentuan izendaturikoari dagokio, eta hori pertsona juridikoa izan daiteke; hori ez badago edo izendatua hilez gero, «heriotzaren unean bizi diren» ezkontideari, ondorengoei, aurrekoei edota nebaarrebei dagokie (4.2 art.); eta, azkenik, horiek guztiek egon ezean, Fiskaltzari. Senideen legitimazioa bereizigabea eta solidarioa da, eta legitimazioak izaera hori du, testamentuan izendatutakoak asko direnean ere (5. art.), alderantzizkoa agintzen denean salbu.

Bai Fiskaltzak, bai eta izendatutako pertsona juridikoek ere, akzioak egikaritu ahal izango dituzte, baldin eta kaltedunaren heriotzatik laurogei urte baino gehiago igaro ez badira (4.3 artikulua).

Azaldurik dagoenaren arabera, ematen du Fiskaltza legitimaturik dagoela seniderik ez dagoenean bakarrik. Senideak badaude eta horiek ez badute akziorik egikaritzen, ez dirudi Fiskaltzak haien ordez jardun dezakeenik.

Dena dela, Zuzenketa Eskubideari buruzko martxoaren 26ko 2/1984 LOak jaraunsleei edo horien ordezkariei zuzenketa eskatzeko eskuespena ematen die, kaltedunaren heriotza gertatuz gero. Arauketa, beraz, ezberdina da.

Legearen helburua pertsona fisikoei dagozkien eskubideak babestea dela ematen badu ere, badirudi horrek ezin duela kanpoan utzi egoera parekakorretan dauden pertsona juridikoen babesa. Berez, Auzitegi Gorenak kontuan hartu zuen pertsona juridikoen ohorea (adibidez, AGren 1962ko ekainaren 4ko epaia). Beraz, ezin da zailtasunik egon, lege hori pertsona juridikoei aplikatzeko, bere izaerarekin baterakorra den gaietan. e) Babes zibilaren edukia 9. art.aren 2.etik 4.erako paragrafoetan finkatzen da babes hori, eta horren harira: —Epaileari dagokio ondoko helburuak lortzeko neurri guztiak hartzea: ezlegebidezko esku-sartzearekin amaitzea, kaltedunari bere eskubideen luperketa osoan berrezartzea, baita geroko esku-sartzeak saihestu eta eragoztea ere.

Neurri horien artean, ezlegebidezko esku-sartzearen amaiera dakarten kautelazko neurriak sar daitezke, baita ihardespen eskubidearen aitorpena, epaiaren zabalkundea eta sortutako kalteak ordaintzeko kondena ere.

—Kaltea dagoela uste ahal izateko, ezlegebidezko esku-sartzea egon dela egiaztatu behar da. Presuntzio hau iuris tantum erakoa da.

Quid iurisa Zuzenbidearen aurkako kaltea eta eskubidea lotzea da, hau da, ezzilegiaren tipo gabezian. Zuzenbidearen araberako tipoei buruzko ezzilegietan eskubideak hausteagatik eragindako kalteak bakarrik Zuzenbidearen aurkakotzat jo daitezke. Hala ere, ezzilegia Zuzenbide tipotik kanpokoa denean, arazoa ez da oztopo handia: Zuzenbidearen aurkako kaltea dagoen kasu guztietan, epaiketa egokian zehaztuko den erantzukizuna sortuko da. Nortasun eskubideen izaerak berez eskatzen du konpontzeko moduko kalteen eremua etengabe zabaltzea, izan ere, pertsona alorraren arlo eta ingurune berriak indarra hartzen doaz, eta horiek, gutxiespenik jasanez gero, kalte-ordain bidez bermatu eta babestu behar dira. Hori dela eta, nortasun eskubideek berez dakarte Zuzenbidearen araberako tipo gabezia (AGren 1986ko azaroaren 4ko epaia, eta KAren otsailaren 13ko 64/84 eta 32/89 epaiak, eta abenduaren 16ko 159/86 epaiak).

—Kalte-ordaina kalte moraleraino hedatzen da; kalte moral hori balioesten da,

eragindako lesioaren larritasuna eta kasuaren inguruabarrak aintzat hartuz. Horretarako, kontuan izango da, hala denean, erabilitako bidearen zabalkundea edo audientzia, baita lesioaren eragileak haren ondorioz lortutako onura ere.

—Auzijartzailea eskubide kaltetuaren titularra ez denean, kalte-ordainaren onuradunak ondokoak izango dira: batetik, hildakoaren kasuan, 4.2 art.an izendatutako senideak, epaiak adierazten duenaren arabera; eta, bestetik, 6. art.aren kasuan (lesioa gertatu zen inguruabarrengatik, akzioak egikaritu ahal izan gabe hiltzen dena), jaraunsleak.

Aurrera jo baino lehen, azpimarratu behar da, pertsonaren heriotzarekin nortasun eskubideak iraungitzen direla eta, horren ondorioz, babesa jadanik ez dela oinarrizko eskubideena. Beraz, babes horri dagokionez, ezin daiteke babes errekurtsorik jar (KAren abenduaren 2ko 231/88 epaia). f) Babesaren iraupena Hortaz, 9.5 artikuluak xedatu duenaren arabera, ezlegebidezko esku-sartzeen aurreko babes akzioak iraungiko dira, legitimatuak egikaritu ahal izan zituenetik lau urte igaro ondoren. g) Babesa sorrarazten duten jarduerak: ezlegebidezko esku-sartzeak a’) Ohorea haustea 7. art.aren 3 eta 7. paragrafoetan araututako difamazioaren bitartez gauzatzen da.

Difamatzea da, «pertsona zehatz bati buruzkoak diren eta haren ospeari kalte egiten dioten egitezko adierazpenak jendaurrean agertzea; adierazpenok faltsuak izan behar dira, edo, benetakoak izan arren, pertsonaren intimitatean esku-sartzea eragin behar dute. Hala ere, ez dago difamaziorik, kaltedunak horretarako adostasuna ematen badu». b’) Norberaren eta senitarteko intimitatearen haustea SALVADOR CODERCHek eta RIVEROk diotenez, oinarrizko bi kasu bereiz daitezke, 7. art.aren 1.etik 4.erako paragrafoak aztertuz gero: —Bizitza pribatuan ezlegebidezko usartzea: pertsonaren barne bizitza edo esparru pribatua bilakatzen den tokian edo egoitzan fisikoki edo oldarrean sartzea izango litzateke. «Ezlegebidezkoa» izan behar du, hau da, arrazoizkoa ez dena eta laidogarria, eta hori kalifikatuko da bi irizpide hauetan oinarrituz: erabilitako bideen arabera (apartekoak eta irrazionalak), bai eta inbasorearen asmoaren arabera ere (7. art.aren 1. eta 2. paragrafoak).

—Bizitza pribatuari buruzko egitateak ezagutaraztea edota zabaltzea (7. art.aren 3 eta 4. paragrafoak). AGren 1989ko otsailaren 20ko epaiak zehaztu zuenaren arabera, ezagutarazpena edo zabalkundea ezlegebidezko esku-sartzea da, laidogarria denean, eta jendeak ezagutu edo ezagutarazteko legebidezko interesik ez duenean. Publizitatea behar du ekintza eta ondorio moduan.

Datuak zabaltzeko arrazoirik ez dagoenean, pertsonaren bizitzaren barneko datuen edo banakako datuen ezagutarazpena eragotzi nahi da.

Ofizialki edo lanbidearen ondorioz bizitza pribatuari buruz jakin diren datuak ezagutaraztea (adibidez, AGren 1989ko martxoaren 13ko epaia), lanbide sekretuarekin loturik, astundutako tipoa da, kalte-ordainari dagokionez. c’) Norberaren irudirako eskubidea haustea Izatez, 7. art.ak (7.5 eta 7.6 art.ek) eskubide ezmaterialen eta ondare eskubideen arteko bereizketa dakar.

—Eskubide ezmateriala den aldetik, pertsonaren irudia «haren bizitza pribatuaren toki edo uneetan edo horietatik kanpo» hartu, berregin edo jendaurrean agertzen eragozten zaie besteei (AGren 1988ko martxoaren 29ko epaia).

—Ondare eskubidea den aldetik, «publizitate, merkataritza edo antzeko helburuekin erabiltzea» galarazten da (7.6 art.). Norberaren irudiak esanahi zabala du, eta bertara biltzen dira pertsonaren identitatea, pertsona horrek ideologia politikoekin duen lotura (AGren 1987ko apirilaren 11ko epaia), baita identitatea, ospea edo ezaguntasuna behar bezala merkaturatzen ez duen pertsonaren izena ere (AGren 1988ko urtarrilaren 21eko epaia).

Ohartarazi behar dugu ezlegebidezko esku-sartzeen multzoa ez dela numerus clausus. Hori atera daiteke zioen azalpenetik; horren arabera, 70. art.ra «eguneroko bizitzan gerta daitezkeen kasuak biltzen dira, arrazoizko esangura zabalean».

Lehenago ikusi dugun bezala (sub e), hemen ezzilegia ez da zuzenbide tipoaren araberakoa, eta konpontzeko moduko kalteen eremua etengabe zabaltzen da. h) Zehaztapen negatiboa: ezlegebidezkoak ez diren esku-sartzeak 8. art.an xedatutakoaren arabera, legebidezko esku-sartzeak dira hauexek: —Izaera orokorrarekin (eta babestutako hiru eskubideentzat) (1) Herri-interesak edo beharrizanak agintzen duelako eta legearekin bat etorriz, agintaritza eskudunak eskuetsi edo erabakitako jarduerak (KAren azaroaren 26ko 110/84 epaia).

(2) Interes historiko, zientifiko edo kultural garrantzitsua duten jarduerak.

—Norberaren irudirako eskubideari dagokionez (8. art.aren 2. paragrafoa) Norberaren irudirako eskubideak ez du eragotziko: a) Edozein bide erabiliz irudiak hartzea, berregitea edo jendaurrean agertzea, kargu publikoa zein nabaritasun edo jendaurreko proiekzioa duten lanbidedunak direnean, eta irudiak jendaurreko ekitaldietan edo jendearentzat zabalik dauden tokietan hartzen direnean.

Publizitaterako, merkataritzarako edo antzeko helburuetarako erabilera guztietatik bereizi beharra dago (7.6 art.), adibidez, merkaturatutako kromoen bilduman, futbolarien irudien argitalpena (AGren 1988ko maiatzaren 9ko epaia). b) Lehen aipatutako pertsona horien karikaturaren erabilera, gizarte usadioen arabera.

c) Gertaerari edo gertakariari buruzko informazio grafikoa, pertsonaren irudia eranskin hutsa bada.

Pertsona edota agintariek betetzen dituzten eginkizunen izaeragatik, anonimatua beharrezkoa bada, pertsona edo agintari horiei ez zaizkie a) eta b) salbuespenak aplikatuko.

D) Babesaren ezaugarriak Goian adierazi dugunez, zioen azalpenak babes zibila eta babes penala koordinatzeko beharra adierazten du, hauxe azpimarratuz: «babes penala dagoen kasuetan, horrek lehenespeneko aplikazioa edukiko du eragingarriena delako; baina delituak erantzukizun zibila ondorioztatzen badu, orduan, lege zibilak ezartzen dituen irizpideekin finkatu beharko da erantzukizun hori».

Hori berori xedatu du, ohorerako, norberaren eta familiaren intimitaterako, eta norberaren irudirako eskubideen babes zibilari buruz, maiatzaren 5ean emandako 1/1982 LOren 1.2 art.ak. Dena den, jakina denez, azaroaren 23ko 10/1995 Lege Organikoak zigor-kode berria onetsi du, eta Zigor Kodearen azken xedapenetatik laugarrenak idazkera berria eman dio harako artikuluari: «Eskusartzearen delitu izaerak ez du eragotziko lege honen 9. artikuluan ezarritako epailearen babesari buruzko prozedurara jotzea. Edozein kasutan, lege honen irizpideak aplikatzekoak izango dira delituaren ondorioz sortutako erantzukizun zibila zehazteko».

Konponbidea ez dator 1/1982 Lege Organikotik, baizik eta Prozedura Kriminalaren Legearen 112 eta 114. art.en irizpideetatik, bai eta Botere Judizialaren Lege Organikoaren 44. art.tik ere (uztailaren 1eko 6/1985 LO). Egitatea epaileak bere arioz pertsegi dezakeen delitua bada, jurisdikzio penala lehenespenekoa da (AGren 1988ko azaroaren 11ko epaia, 1989ko martxoaren 17koa eta abar). Laidotuak akzio penala egikari edo uka dezakeen delituetan (alderdiak eskaturik bakarrik pertsegitzen diren kasuetan, besteak beste, irainak eta kalumniak), ez dago jurisdikzio penalaren lehenespenik, eta zuzenean akzio zibila egikari daiteke (AGren 1988ko urriaren 11ko epaia; 1989ko apirilaren 4koa).

Babes zibila prozedura arruntetatik edo EKren 53.2 art.ak aipatzen duen prozedura berezitik lor daiteke. Bigarren xedapen iragankorrak, garatzen ez den bitartean, Pertsonaren Oinarrizko Eskubideen Jurisdikziozko Babesari buruzko Legearen (62/1978, abenduaren 26koa) II eta III. ataletara garamatza.

97. Egoitzaren hautsezintasuna EKren 18.2 art.ak hauxe du xedaturik: «… Egoitza hautsezina da. Ezin izango da bertara sartu, ezta miaketarik egin ere, titularraren adostasunik edo epailearen ebazpenik gabe, ageriko deliturik ez bada…»

Adierazpen hori Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunaren 17. artikuluaren adierazpenari lotu behar zaio (1966, New York), bertan hauxe esaten baita: «1. Inork ez du bere bizitza pribatuan, familian edo postan nahierarako edota legearen aurkako esku-sartzerik, ezta bere ohore eta ospearen aurkako erasorik ere zertan jasan. »2. Pertsona orok, esku-sartze edo eraso horiei aurre egiteko, legearen babesa izateko eskubidea dauka.»

Era berean, Giza Eskubide eta Askatasun Publikoen Babeserako Erromako Hitzarmenaren 8. art.ak ondokoa dio: «1. Pertsona orok norberaren eta familiaren bizitza, bere egoitza eta posta errespetatuak izateko eskubidea du.

2. Eskubide horren egikaritzan herri-agintarien esku-sartzerik ez da izango, salbu eta esku-sartze hori legeak arautzen

duena bada; eta esku-sartzea gizarte demokratikoaren nazioaren eta herriaren segurtasunerako, herriaren ongizate ekonomikorako, delituak saihesteko, ordena defendatzeko, osasuna edo morala babesteko edo besteen eskubideak eta askatasunak babesteko neurria bada».

Konstituzio Auzitegiak esan duen bezala (KAren otsailaren 17ko 22/84 epaia), Konstituzioak egoitzari ematen dion babesak izaera instrumentala du, eta pertsonaren bizitza pribatua garatzen den esparruak defendatzen ditu.

Horregatik, zalantzarik gabeko lotura dago egoitzan sartzea eta miatzea galarazten duen arauaren (EKren 18.2 art.), eta pribatutasun esparruaren bermea eta defentsa ezartzen dituen arauaren artean (EKren 18.1 art.). Geroago ikusiko dugun moduan, nazioarteko akordioetan azpimarratzen den lotura da hori.

Hor aipatutako araua era zabalenean ulertu behar dugu, hau da, Zuzenbide pribatuan edota Administrazio zuzenbidean erabiltzen den egoitza kontzeptua baino zabalagoa onartu behar dugu. Egoitza, hemen, espazio fisikoa da, eta horren erabilera eta luperketa norbanakoari dagozkio, hor egunero garatzen baita norbanakoaren bizitza pribatua.

Aipatu espazioak ondoko berezitasunak ditu: —Erabilgarritasuna: titularrak ez badu espazio horretan sartzeko edo espazio hori erabiltzeko eskubiderik, ez da egoitzatzat hartuko: esaterako, bulego bateko langelarekin gertatzen dena, beharbada intimitaterako eskubidearen bitartez babes litekeena.

—Egotetxe izaera, nahiz eta aldian aldikoa izan, esate baterako, karabanak edo hoteletako gelak.

Konstituzioak ez du egoitzaren hautsezintasunerako eskubidea pertsona fisikoentzat mugatzen, beraz, pertsona juridikoek eta beste talde batzuek ere eskubide hori eduki dezakete (AGren urriaren 27ko 137/85 epaia). Konstituzio Auzitegiak esan duenez: «… egoitzaren hautsezintasunerako eskubidea egokitzat har daiteke pertsona juridikoen kasuan ere, izan ere, bere izaeragatik, ezin zaie pertsona juridikoei inoiz ukatu. Horiek ere egoitzen legebidezko titular izan daitezke, eta egoitzek ezin dute euren izaera galdu, titularra bata edo bestea izateagatik…»

Manuak ezartzen duen bermea, EKn agindutako kasuak salbu, sarrera edo miaketarako ezintasunean datza. Oinarrian, hiru dira salbuespen horiek: titularraren adostasuna, ageriko delitua eta, azkenik, epailearen ebazpena, bai ikerketa kriminalaren kasuan, bai eta epaileak emandako ebazpenen betearazpenak betearazteko ere.

Epailearen ebazpenak betearazi behar diren kasuetan, KAren 160/91 epaiaren ondoren (puntu horretan KAren otsailaren 17ko 22/84 epaiaren erabakia zuzentzen du), betearazpena agintzen duen epaitegi edo auzitegiaren kontrola baino ez da beharko.

Nolanahi ere, Botere Judizialaren Lege Organikoaren 87.2 art.aren arabera, instrukzioko epailearen baimena beharrezkoa da, zertarako eta epailearen ebazpen irmoa betetzea ez diren administrazio-egintzak nahitaez betearazteko. Beraz, epailearen baimena beharrezkoa izango da, Administrazioaren erabakiak betearazteko egintzak direnean, administrazio-egintzek duten betearaztasun printzipioa dela bide.

Epailearen esku-hartze eragingarria egoitzan sartu aurretik gauzatuko da (AGren abenduaren 16ko 199/87 epaia). Egoitzan sartu ondoren erabakitako esku-hartzeak eraginen bat izan lezake, baina ondokoan bakarrik: epaileak eskuetsi gabe egoitzan sartu eta lortzen diren frogak legitimatzeko, hain zuzen; bada, Konstituzioaren bermearen ondorio nagusietakoa berme hori haustean lortutako frogen baliogabetasuna da.

Bermea bertan behera gera daiteke salbuespen edo setio egoeren adierazpen kasuetan (Alarma, Salbuespen eta Setio Egoerei buruzko ekainaren 1eko 4/1981 Lege Organikoa, EKren 55. artikulua).

98. Komunikazioen sekretua Konstituzio bermea EKren 18.3 art.an adierazten da, eta horren arabera: «… Komunikazioen sekretua bermatzen da eta bereziki, postazkoena, telegrafiazkoena eta telefonikoena, epailearen ebazpena dagoen kasuetan salbu…»

Babes penala Zigor Kodearen 197. art.an eta ondorengoetan ezartzen da.

Bide teknikoekin egin daitekeen edozein interkomunikazio prozedurari dagokio Konstituzio bermea, eta komunikazioaren pribatutasunean edo erreserban zehazten da.

Ez da kontuan hartzen komunikatutakoaren edukia, besteei begira; baia hartzen da kontuan, ordea, babestutako komunikazioan parte hartu duenari begira.

Konstituzio Auzitegiak esan du, babesten den ondasuna komunikazioen askatasuna dela (AGren azaroaren 29ko 114/84 epaia), eta eskubidea hauts dezaketela, bai tarteanhartzeek (mezuaren euskarriaren atzemate fisikoa, mezua ezagutu zein ezagutu ez, edota komunikazio prozesuaren erakarketa), bai eta komunikazioaren ezagutza lortzeko bide antijuridikoek ere.

Bermea epailearen esku-hartzeak indargabetu dezake, baina kontrol hertsi eta zorrotzaren bidez.

Lehen aipatu dugun (ezlegebidezko esku-sartzeei buruzko 7. art.ko 1, 2, 5 eta 6. paragrafoak) maiatzaren 5eko 1/1982 Lege Organikoan ezarritako sistemak babesten du sekretua.

Horrelako bermerik gabe uzteko aukera ematen duen EKren 55. artikuluaren garapena kontuan izanik, 9/1984 Lege Organikoa (terrorismoaren aurkakoa) eskutitzez, telegrafoz edo telefonoz egindako komunikazioen kontrolari buruz ari da, eta horretarako epailearen ebazpena beharrezkoa dela dio. Kasu berezietan bakarrik, hau da, presazko kasuetan, ebazpen hori ez da aurretiaz eman behar, eta AGren iritziz (AGren abenduaren 16ko 199/1987 epaia) kasu horietan ebazpena geroago ematea ez da konstituzioaurkakoa (ikus goian aipatutako LOren 17.2 art.).

99. Egoitza eta joanetortzeko askatasuna EKren 19. art.an nagusiarazten da, eta horren arabera: «… Espainiarrek euren egoitza askatasunez aukeratzeko eskubidea dute, baita nazioko lurraldean zehar ibiltzeko ere. »Era berean, legeak ezartzen duenaren arabera, Espainian askatasunez sartu eta bertotik irteteko eskubidea dute. Eskubide hori ezin dute mugatu arrazoi politiko edo ideologikoek.»

New Yorkeko Nazioarteko Itunaren 12. art.ak ondokoa dio: «1. Estatuaren lurraldean legez dagoen edonork lurralde horretan zehar askatasunez ibiltzeko, eta bertan, bere egoitza askatasunez aukeratzeko eskubidea izango du.

2. Edonork edozein herritatik askatasunez irteteko eskubidea izango du, baita bere herritik ere.

3. Lehen aipatutako eskubide horiek ez dute murrizketarik izango; hala eta guztiz ere, ondoko salbuespenak kontuan izan behar dira: —murrizketa legeak agintzen duenean —murrizketak beharrezkoak direnean, nazioko segurtasuna, ordena publikoa, osasuna edo moral publikoa edo besteen eskubide eta askatasunak babesteko —murrizketak itun honetan jasotako beste eskubideekin bateragarriak direnean.

4. Inori ez zaio nahierakeriaz kenduko bere herrian sartzeko eskubidea».

Erromako Hitzarmenaren Laugarren Protokoloaren 2. art.ak antzeko zerbait dio (Estrasburgo, 1963).

Agindu hori lotuta dago EKren 13.1 art.an xedatutakoarekin, eta, azken horren

arabera, «atzerritarrek, Espainian itunek eta legeek ezartzen dutenaren arabera, titulu honek bermatzen dituen askatasun publikoak izango dituzte»; titulu hori Espainian dauden Atzerritarren Eskubideei eta Askatasunei buruzko uztailaren 1eko 7/1985 Lege Organikoak eta EKren 139.2 art.ak garatzen dute. Azken artikulu horren arabera: «… agintariek ezin dute Espainiako lurralde osoan pertsonen zirkulazioa eta bertakotzeko askatasuna eta ondasunen zirkulazio askea, zuzenean edo zeharka oztopatzen dituen neurririk hartu…»

Pertsona juridikoak ere barruan hartzen dituen manu horrek merkatu batasunaren printzipioa adierazten du, eta egoitza askatasunak duen garrantzia azpimarratzen du estatuaren gizarte- eta ekonomia-batasunaren ikuspuntutik (EKren 139.1 art.).

Baina horrek ez du esan nahi egoitza finkatzearen ondorio juridikoak ondore guztietarako berdinak izan behar direnik nazioko lurralde osoan, KAk urtarrilaren 21ean emandako 8/86 epaiak azpimarratu duenez; horrez gain, ondokoa dio: «… egoitza aukeratzeko askatasunak, jakina denez, onura eta galera, eskubideen eta betebeharren eta zamen artean aukeratzeko askatasuna dakar, berez edo botere publiko eskudunaren erabakiz, egoitza edukitzeagatik, leku edo higiezin zehatz bateko egoiliarrei dagokie, hain zuzen ere. Kasuankasuan desberdinak izan daitezke eskubideak, betebeharrak eta zamak, inguruabar objektiboak direlabide eta antolamendu juridikoak xedatutakoaren arabera. Nazioko lurraldeko toki zehatz bateko egoiliarrek beste leku batzuetakoak baino betebehar eta zama handiagoak izateak… ez du egoitza askatasunez aukeratzeko eskubidea mugatzen edo murrizten…»

Eskubide hori ken daiteke EKren 55. art.an eta ekainaren 1eko 4/1981 Lege Organikoan xedatutakoaren arabera, hau da, alarma, salbuespen eta setio egoeretan; hala ere, kasuok salbu, legegileak eta Administrazioak ezin izango dituzte nazioko lurralde osoan espainiarren mugimenduak murriztu, ezta espainiarrek beren egoitza finkatzeko duten ahalmena baldintzatu edo mugatu ere.

Nazioko lurraldean sartzeko eta bertotik irteteko eskubidea, ostera, Konstituzioak bereziki baldintzatzen du, legeek ezartzen dutenaren arabera; hala eta guztiz ere, legegileak ezin du eskubidea murriztu, arrazoi politiko edo ideologikoengatik. Murrizketa bila daiteke New Yorkeko Nazioarteko Itunaren 12. art.ak aipatzen dituen arrazoietan (nazioko segurtasuna, ordena publikoa eta abar), baina izatekotan, neurri orokorren bitartez, ez, aldiz, pertsona edo talde zehatzentzat ezarritako neurri berezi moduan. §37. ESPAINIAKO KONSTITUZIOAREN I. TITULUKO 2. KAPITULUAREN 1. ATALERA BILDU EZ ZIREN ESKUBIDEAK 100. Ezkontzarako eskubidea EKren 53.2 art.aren babes sistema berezitik kanpo, ezkontzarako eskubidea dago, eta horren aipuz ari da EKren 32. art.: «1. Bai gizonak, bai eta emakumeak ere, berdintasun juridiko osoz ezkontzarako eskubidea du. »2. Legeak ezkontzeko moduak, ezkondu ahal izateko adina eta gaitasuna, ezkontideen eskubide eta betebeharrak, ezkontzaren banantze- eta desegite-arrazoiak eta horien ondoreak arautuko ditu.»

Manu hori New Yorkeko Nazioarteko Itunaren 23. art.arekin lotu behar da, eta horrek hauxe dio: «1. Familia gizartearen berezko eta oinarrizko osagaia da, eta gizartearen eta estatuaren babesa izateko eskubidea du. »2. Gizonek eta emakumeek ezkontzarako duten eskubidea onartzen da, baita familia osatzeko eskubidea ere, horretarako behar den adina badute. »3. Ezkongaien adostasun aske eta osorik gabe ez dago ezkontzarik. »4. Itun honetan parte hartzen duten estatuek neurri egokiak hartuko dituzte, bi

ezkontideen eskubideak eta erantzukizun berdintasuna ziurtatzeko, bai ezkontzak dirauen bitartean, bai eta ezkontza desegindakoan ere. Ezkontza desegin eta gero, semealaben babesa bermatuko duten xedapenak hartuko dira.»

Laburrago, Erromako Hitzarmenaren 12. art.ak hauxe dio: «… Pubertarotik, bai gizonezkoek, bai eta emakumezkoek ere, ezkontzarako eta familia osatzeko eskubidea dute, eskubide horren egikaritza arautzen duten nazioko legeen arabera…»

Arauketa horren osagaiak ondoko lege eta artikuluak dira: semealabatasunari, guraso-ahalari eta ezkontzaren ondasun eraentzari dagokienez, maiatzaren 13ko 11/1981 Legea; ezkontzaren arauketa aldatu, eta deuseztasun-, banantze- eta dibortzio-arrazoietan bete beharreko prozedura zehazten duen uztailaren 7ko 30/1981 Legea; eta, azkenik, gai juridikoei buruz Espainiako estatuaren eta Aulki Santuaren arteko 1979ko urtarrilaren 3an sinatutako Akordioaren Azken Protokoloa eta VI. artikulua (1979ko abenduaren 4an Instrumentuaren bidez berretsia).

Espainiako Konstituzioan berrikuntza dugu hori, New Yorkeko Nazioarteko Itunarekin guztiz bat datorrena; ekarri ere, norberaren bizitza itxuratzeko pertsonak duen eskubidearen agerpen nagusietakoaren aitorpena dakar.

101. Zalantzazko kasuak A) «Egilearen eskubide morala»

Konstituzioak 20.1.b). artikulura «literatur ekoizpen eta sormena, bai eta ekoizpen eta sormen artistiko, zientifiko eta teknikorako eskubidea» biltzen du, «pentsamenduak, ideiak eta iritziak askatasunez adierazteko eta zabaltzeko eskubidearen zehaztapena» baita (AGren azaroaren 7ko 153/85 epaia), eta horrek, adibidez, antzezlanetan (epai horri bide eman zion kasua, alegia), literatur testuaren argitalpena eta lanaren jendaurreko aintzespena hartzen ditu barruan.

Egilearen eskubide morala adierazpen eta informazio askatasunaren agerpena denez gero, oztoporik gabeko sormen eta adierazpen egintzarekin osatzen da (ESPÍN); eta babestutako eskubide hori ezin izango da nahasi edota estali «jabetza intelektual» izenekoarekin, ezta «jabetza industrial» deritzonarekin ere (esaterako, azaroaren 11ko 22/1987 Legea, Patenteei buruzko Legea eta Markei buruzko Legea).

Indarrean dagoen Jabetza Intelektualari buruzko Legeak (azaroaren 11ko 22/1987), lana sortzeagatik, egilearen jabetza intelektuala aitortu eta babesten du, eta besterenduezintzat eta utziezinezkotzat jotzen ditu egileari datxezkion ahalmenak; izan ere, ahalmen horiek osatzen dute «eskubide morala», eta horixe arautzen da (adibidez, zabalkundeari buruz erabakitzea —14. art.aren 1. eta 2. paragrafoak—; egilea bera dela aitortzeko eskatzea —14.3 art.—; lanaren osotasunari begirunea eskatzea eta edozein itxuragabetze, aldaketa edo atentatu eragoztea —14.5 art. eta abar—). Jabetza Intelektualari buruzko Legeak, JILek, alegia, hauxe nabarmentzen du: lana aldatzeko ahalmena egileak bakarrik du, lanaren ustiapena laga arren, eta nahiz eta hirugarrenek eskuratutako eskubideak eta kultur intereserako ondasunen babeserako eskakizunak errespetatu behar.

Utziezinak, besterenduezinak eta preskribaezinak diren ahalmenok berez ekarri dute egilearen eskubidea nortasun eskubidetzat hartzea. Hala ere, AGk hori ukatu egin zuen (AGren 1985eko abenduaren 9ko epaia); berez, eskubide subjektiboak dituen bereberezko gaitasun horiek nortasunarekin ezin daitezkeela nahasi ematen du, nahiz eta horren «proiekzio edo agerpen» izan (DÍEZPICAZO eta GULLÓN, LETE). Gainera, gaitasunen bitasunak ez du erakartzen eskubide lokaberik, eskubide subjektibo bakarra baizik, zeinetan ondare eta pertsonari buruzko aldeak banaezinak baitira, elkar baldintzatzen baitute (BERCOVITZ, LETE).

KAk esan duenez, ez dago loturarik, jabetza intelektualerako eta industrialerako eskubideen eta EKren 20.1.b) artikuluaren artean (KAren ekainaren 2ko 197/82 autoa).

B) Sexu aldaketa

AGren jurisprudentzia berriak, EKren 10.1 artikulua interpretatuz, konponbidea eman dio Erregistro Zibilean adierazitako sexuaren zuzenketa eragiten duen «transexualitate» deitutakoari, nahiz eta oraindik transexuala beste sexuko kidetzat guztiz hartu ez.

AGk hartu duen jarreraren euskarri da EKren 10.1 art.ra biltzen den «nortasunaren garapen askerako printzipioa», eta horrek «sexu aldaketa» oinarrizko eskubidetzat hartzea ahalbidetu du, izan ere, EKn esanbidezko aipamenik ez badago ere, 10.1 artikuluaren interpretazio hedakorra eginez atera daiteke.

Gainerakoan, itxuraz, kasua arautuko duen legea beharrezkoa da.

Geroenean, AGren jurisprudentziak izena aldatzeko eskubidea aitortu du interpretazio integratzailearen bitartez, eta eskubide hori nortasun eskubidetzat eta EKren 53.1 art.aren babes mekanismoek babestutako oinarrizko eskubidetzat hartu beharra dago. Hala ere, berdintasun printzipioak (EKren 14. art.) eratorritako bereizkeriaren debekuari dagokionez, lor daiteke EKren 53.2 art.ak agintzen duen babesa ere.

102. Izena edukitzeko eskubidea Konstituzio batek ere ez du aipatzen izena edukitzeko eskubidea; hala ere, pertsonaren oinarrizko eskubidetzat jo behar dugu, bai nortasunaren ikuspegitik, bai eta pertsona identifikatzeko ikuspegitik ere, baztertu ezin den beharrizanaren ondorio baita.

Zeharka bada ere (EKren 10.2 eta 96. art.ak), New Yorkeko Nazioarteko Itunaren 24.2 artikulura bildutako aipamenaren bidez, Espainiako Konstituzioaren babes sistemara erantsita dagoela esan dezakegu. Izan ere, artikulu horrek hauxe du xedaturik: «… Ume oro jaio ondoren lehenbailehen inskribatua izango da, eta izena eduki beharko du.»

Pertsona orok izena derrigor edukitzea bat dator duintasun eta nortasunaren garapen askearen printzipioekin (EKren 10.1 art.), eta beraren babesa nortasun eta oinarrizko eskubidearen babesa da.

Batetik, babes hori zuzenean lortu behar da, EKren 53.1 art.aren bideetatik, botere publikoak lotzen dituen aldetik; gainera, legeak zehaztu behar du lotura hori. Hala ere, lege horrek ezin izango du aldatu eskubidearen oinarrizko edukia, hots, gizartean pertsona identifikatzea. Bestetik, zeharka ere babestu beharko da EKren 55.2 art.aren bideetatik (adibidez, bereizkeria dagoenean, edota osotasun morala, askatasuna edo ohorea erasotzen direnean).

Pertsonari dagokion esparruaren oinarrizko eskubidea den aldetik, izena besterenduezina, preskribaezina eta utziezina da, eta erga omnes eragingarritasuna du (EZLren 53. art.). Hasieran aldaezina bada ere, KZren 109. art.ak seme nahiz alabari gaitasuna ematen dio, behin adin nagusitasunera helduz gero, besterik gabe bere abizenen ordena aldatzea eskatzeko. Eta gorago ikusi dugun bezala, sexu aldaketaren ondorioz ere mutazioa egon daiteke.

Espainiako Zuzenbidean izenak bi osagai ditu: izen berezia eta deiturak, hain zuzen. Horiek familiako kide izatea zehazten dute, familia bereko norbanakoak identifikatzen dituztelako eta semealabatasuna erakusten dutelako (KZren 109. art.).

Izena jartzeak muga batzuk ditu (EZLren 54. art., eta EZEren 192. art.): izen arraroak, adeigabekoak, subertsiboak eta pertsonentzat desegokiak direnak ezin izango dira jarri, ezta identifikazioa nahasten dutenak (adibidez, nebaarreben izena, hila denean salbu) ere. Arrarotzat jotzen dira, berez edo abizenekin lotuz, pertsonaren dedu edo ohorearen kontra doazen izenak (EZEren 192. art.aren 3. atala).

Bi izen edo konposatu bat bakarrik jarri ahal izango dira (EZEren 192. art.aren 1. atala) bai eta atzerritar izenak ere. Espainiako edozein hizkuntzatan ohiko bertsioa badute, izena ezartzen dutenek aukeratuko dute zein bertsiotan jarriko den. Espainiarren

artean, izenak Espainiako hizkuntzaren batean jarriko dira, 1973ko urtarrilaren 4ko Legearen arabera.

Erregistroen Zuzendaritza Nagusiaren 1980ko uztailaren 2ko Zirkularrak izena ezartzeko askatasuna zabaltzen du, eta legezko murrizketak era murritzean interpretatu behar direla dio.

Izena ezartzea guraso eta zaintzaileen zeregina da, edo, kasu zehatzetan, Erregistroko arduradunarena (EZEren 193. art.aren 1. eta 2. atalak), eta izena jaiotze inskripzioan adierazi beharko da (EZLren 54. art.).

Izen aldaketa, kasuak kasu, (EZEren 209 eta 212. art.ak) Erregistroko arduradunaren, lehen auzialdiko epailearen edota Justizia Ministerioaren baimenarekin egin daiteke, esate baterako, izen berezia eta sarritan erabilitakoa berdinak ez direnean.

Semealabatasunak deiturak eratortzen ditu (KZren 109. art.). Semealabatasuna ezkontzazkoa bada, seme edo alabak aitaren abizena eramango du lehenik, eta amarena bigarrenik. Berdin gertatzen da, ezkontzazkoa ez bada eta guraso biena zehaztu bada.

Semealabatasuna aita edo ama bakarrik kontuan hartuz zehaztu bada, gurasoaren lehen deitura biak ordena berdinean eramango ditu seme edo alabak, adin nagusitasunera heltzean abizenen ordena aldatu nahi ez badu. Semealabatasunaren zehaztapenik ez badago, Erregistroko arduradunak erabilera arrunteko deiturak ezarriko dizkio. Kasu berezia KZren 111. artikuluak arautzen du.

Adopzio kasuan, adoptatuak adopziohartzailearen edota adoptatzen dutenaren abizenak eramango ditu, aurrean aipatu arauen arabera.

Deitura aldaketa egiten da epailearen (EZLren 59 eta 60. art.ak, EZEren 209. art.) edo Justizia Ministerioaren baimenaz (EZLren 57 eta 58. art.ak; EZEren 208. art.), bai eta aldez aurretik emandako espedientearekin edo dekretu batez (EZLren 58. art.).

Inskripzioaren bazterrean jartzen ez diren bitartean, abizen aldaketak ez du eraginik izango (EZLren 62. art.).

Izenaren babes zibila aldarrikatu egiten da (EZLren 53. art.), baina ez da arautzen. Akzio bi daude (DÍEZPICAZO eta GULLÓN): —Aurkaratze akzioa izen zehatz baten titularrak egikari dezake, izen hori beste pertsona batek eskubiderik gabe erabiltzen duenean identifikazio edota bakoiztasun helburuekin. Aurkaratze akzio horrek babesten du auzijartzaileak bere izen berezia erabiltzeko duen eskubidea, beraz, jokaera axolagabekoa edo iruzurtia zigortzea ez da haren helburua.

Legitimazio aktiboaren baldintza da benazko eta legebidezko interesa egotea, esate baterako, galerak (batetik, jadanik sortu den galera edota gerora sor daitekeena; eta, bestetik, ondare edo moral izaera duena).

Epaiak inoren izena erabiltzea galaraziko du, eta epaiketan egiaztatzen diren galerak ordaintzera behartuko du, erru edo zabarkeria izan baldin bada (KZren 1902. art.).

—Erreklamazio akzioaren helburua epaia lortzea da, izatez, epai horrek pertsonak bere izena izateko eskubidea duela esango baitio izena ezeztatu edo ezagutzen ez duenari. Nahiz eta kalterik egon ez, akzioa egikari daiteke.

Kasu bietan, auzijartzaileak bere izena edukitzeko eskubidea duela frogatu behar du, lehenengo eta behin Erregistro Zibileko inskripzioen bitartez eta, besterik ez badago, edozein frogabiderekin.

Erregistroarekin kontraesanik badago, zuzenketa eskatu beharko du.

Legeak babesten du goitizena ere, hau da, giro zehatz batean erabiltzeko aukeratutako izena, erabileraren poderioz pertsona identifikatzera heldu denean. Espainiako Zuzenbideak, arautu, ez du arautzen goitizena, goitizen hori izen berezi bihurtzeko galarazpena salbu (EZLren 54. art.).

BIBLIOGRAFIA Ikus lehenengo eta hirugarren gaietako bibliografiak.

DE ÁNGEL YÁGÜEZ, R.: «Transexualidad y cambio de sexo (Comentario a la STS de 2 de julio de 1987) », La Ley, 19874, 166 eta ondorengoak; CASAS VALLES: «Honor, intimidad e imagen, La Tutela en LO 1/82», RJC, 1989, 295 eta ondorengoak; CLAVERÍA, L.H.: «Reflexiones sobre los derechos de la personalidad a la luz de la LO 1/1982 de 5 de mayo», ADC, 1983, 1293 eta ondorengoak; DÍEZ DEL CORRAL, J.: «La transexualidad y el estado civil (En torno a la STS de 7 de marzo de 1980)», ADC, 1981, 1077 eta ondorengoak; DÍEZ-PICAZO eta GULLÓN: Sistema de Derecho Civil I, 7. argitaraldia, berrinprimatzea, Madril, 1990; GITRAMA, M.: «Imagen (derecho a la propiedad)», NEF Seix, XI, 1962, 301. or. eta ondorengoak; GORDILLO CAÑAS, A.: Transplante de órganos, «pietas» familiar y solidaridad humana, Madril, 1987; HERRERO-TEJEDOR: Honor, intimidad y propia imagen, Madril, 1990; LÓPEZ Y LÓPEZ, A.: «Problemas jurídicos de los transplantes de tejidos y órganos humanos», ADC, 1964, 145. or. eta ondorengoak; LÓPEZ GUERRA et alii (ESPÍN, GARCÍA MORILLO, PÉREZ TREMPS, SATRÚSTEGUI): Zuzenbide konstituzionala I, Valentzia, 1991; MARTÍN RETORTILLO, L.: «Eficacia y garantía de los derechos fundamentales», in Estudios sobre la Constitución Española (Homenaje al Prof. García de Enterría), II, Madril, 1991, 585. or. eta ondorengoak; PORTERO MOLINA, J. A.: Constitución y Jurisprudencia Constitucional, Valentzia, 1992; RIVERO, F., in LACRUZ et alii: Elementos del Derecho Civil I, 2. liburukia, Bartzelona, 1990; RODRÍGUEZ GUITIÁN, A., «El derecho de honor de las personas jurídicas (Comentario a la STC 139/1995, de 26 de septiembre)», ADC, 1996; RODRÍGUEZ MOURULLO, G.: «Libertad de expresión y derecho al honor: criterios jurisprudenciales para la resolución de conflictos», in Estudios Hom. Prof. García de Enterría, aip., II, 893. or. eta ondorengoak; ROJO AJURIA: «La tutela civil del derecho a la intimidad», ADC, 1986, 133. or. eta ondorengoak; SALVADOR CODERCH, P. et alii: ¿Qué es difamar? Libelo contra la Ley del libelo, Madril, 1987; SEMPERE RODRÍGUEZ, C.: «Comentario al art. 18 CE», in Comentarios a las Leyes Políticas, zuz. D. ALZAGA, II, Madril, 1989, 425. or. eta ondorengoak.

Hamaseigarren gaia NORTASUNAREN HASIERA ETA BUKAERA Laburpena: §38. Nortasunaren hasiera.— 103. Pertsonaren jaiotza: A) Jaiotzaren unea eta betekizunak; B) Erditze bikoitzak edo anizkoitzak; C) Esanahi juridikoa.— 104. Jaiotzaren froga.— 105. Ernalduaren babes juridikoa: A) Bizitzarako eskubidea; B) Ernalduaren babesak dituen ezaugarriak eta izaera juridikoa; C) Babesaren ondoreak; D) Aurreenbrioiak.— 106. Ernaldugabearen aldeko eskubide erreserba.— §39.

Nortasunaren azkentzea.— 107. Heriotza fisikoa.— 108. Aurrez hiltzea eta batera hiltzea.— 109.

Heriotzaren froga.— 110. Heriotza adierazpena: A) Heriotza adierazpenaren kasuak; B) Heriotza adierazpenaren ondoreak; C) Adierazpenaren ezeztapena.— 111. Heriotza adierazpena eta Erregistro Zibila.

§38. NORTASUNAREN HASIERA 103. Pertsonaren jaiotza Kode Zibilaren 29. art.ko lehenengo tartekaduraren arabera, jaiotzak berez dakar nortasuna. Bestetik, 30. art.aren aginduz, ondore zibiletarako jaiotzat joko da fetua, noiz eta giza itxura duenean eta, era berean, hogeita lau orduz amaren sabeletik erabat askaturik bizi denean.

Hortaz, jaiotzaren ondorioz sortzen da nortasuna, alegia, pertsona izatea jaiotzatik dator. Nortasun ideiaren oinarrizko esanahia badakigu jadanik. Horren harira, ondoren zehaztu beharko dugu noiztik aplikatu behar den nortasunari buruzko arauketa juridikoa.

Betidanik kontu hori beste bi arazo hauei lotuta egon da: batetik, ernaldu baina jaiogabearen babesa, eta, bestetik, jaio eta berehala edota gutxira hiltzen den jaioberriaren eskubide eskuraketa. Horrela, jaiotza biologikoa eta norbait jaiotzat jotzea bereiz ditzakegu. Edozein modutan ere, gero aztertuko ditugun arazo horiek ez dute nahasterik sortu behar: benetako jaiotza lehen aipatu dugun jaiotza biologikoa da, hots, nortasunaren hasierako unea, nortasun hori eskuratu ahal izango duenarentzat.

A) Jaiotzaren unea eta betekizunak Kodeak ez du argitzen beren beregi jaiotzaren unea, baina 30. art.aren testuak ondorioztatzen du zein den une hori: fetua amaren sabeletik erabat askaturik geratzen denean. Bide horri helduz gero, pertsona izateko amaren sabeletik irtetearen edo zilbor-hestetik askatzearen inguruko arazo zaharra bertan behera geratzen da, fetuaren erabateko independentzia fisikoa delako Kode Zibilak kontuan hartzen duen datua.

Une horretatik hasi behar da pertsonaren bizitza zenbatzen, eta, horretarako, jaiotza ordua adierazten da Erregistro Zibilean egiten den inskripzioan (EZLren 48.3 art.).

Jaiotza biologikoak beste barik ez dakar ondore zibilik: 30. art.ak dioenez, hogeita lau ordu itxarotea beharrezkoa da. Ordu horiek igaro eta giza itxuraren betekizuna izanez gero, orduantxe hasiko da pertsonaren bizitza zenbatzen. Beste modu batera esateko, «fetuaren erabateko independentzia» unetik izango du fetu horrek nortasuna.

Ondore zibiletarako, jaiotzat joko da giza itxura duen eta hogeita lau orduz amaren sabeletik erabat askaturik bizi den fetua.

Ondoko izakiek ez dute jaiotakoaren statusik izango: bizirik jaio baina itxuragabetze trauskil eta ikusgaiak dituztenek; heldu gabeko fetuek; eta, biologikoki bizidun bezala hartzen badira ere, bizitzeko gaitasunik ez dutenek.

Legezko bizigaitasun deiturikoa hauxe da: ohiko giza bizia izatea, zilbor-hestetik askatu eta ondorengo hogeita lau ordutan gutxienez. Izan ere, oinordeko izatera deituriko bat jaio eta ordu gutxi batzuetara hiltzen bada, familiako ondasunen oinordetzalerroetan aldaketak nabariak izan daitezke; aldaketa horiek saihesteko asmatu zen, hain zuzen ere, legezko bizigaitasun deritzona. KZn ez dago beste bizigaitasunik, ez zuzeneko bizigaitasunik (fetuaren heldutasunaz arduratzen dena), ezta zeharkakorik ere (hutsik edo akats teratologikorik ez dagoela egiaztatzen duena). Egineginean ere, KZk legezko bizigaitasunaren betekizunak baino ez ditu jasotzen, eta jaiotakoaren bizitza hogeita lau ordutan zehar luzatzen dela ziurtatze horretan datza legezko bizigaitasun hori.

Betekizun biak ez dira uste hutsak, egitateak baizik. Egitezko kasu horiei legeak zuzeneko ondore juridikoa eratxikitzen die: fetua hogeita lau ordutan bizi bada, nortasuna izango du; bizi ez bada, berriz, ez da pertsona izango. Baina hogeita lau ordutan bizi bada, zilbor-hestetik askatu zenetik izango da pertsona.

Zuzenbideak ez du kontuan hartzen zergatik ez den heldu hogeita lau ordu bizitzera. Esaterako, istripu edo delituren bat izan eta gero, osasun zainketari edo tratamendu bereziari esker fetua bizi bada, baina hogeita lau ordu igaro baino lehen hiltzen bada, ez da pertsona izango; geroago hilez gero, ordea, zilbor-hestea askatu zenetik izango da pertsona.

B) Erditze bikoitzak edo anizkoitzak KZren 31. art.ak hauxe dio: «Erditze bikoitzetan, jaiotzaren lehentasunak emango dizkio lehenengo jaio denari, legeak premuari ematen dizkion eskubideak».

Xedapen hori EZEren 170. art.an xedatutakoarekin osatu behar da. Artikulu horren lehenengo erregelak hauxe dio: bakoitzaren jaiotzaordu zehatza jakiten ez denerako, jaiotzaren inskripzioan bereziki agertuko da, bai haien arteko lehentasuna, bai lehentasun hori zehaztea ezinezkoa dela. Beraz, jaiotza horien ordua adierazten ez bada, jaiotako baten edo bestearen arteko lehentasuna zehaztuko da legez onartutako frogen bidez. Premutasunari eusten dionak berak frogatu beharko du lehentasun hori.

KZren 31. art.ak agindu hori ezartzen du, ondore zehatz batzuk bideratu ahal izateko. Ondore horiek, batzuetan, borondatezkoak izaten dira, adibidez, premua jaraunsle izendatzen denean; beste batzuetan, aldiz, legeak jasotzen dituen eskubideak eskuratzeko erabiltzen dira, hala nola: EKren 57.1 art.an agintzen den moduan koroaren oinordetzarako; 1948ko ekainaren 4ko Dekretuaren 5. art.an noble tituluen oinordetzarako; edota 184.2 art.an absente dagoelako adierazpena duenaren ordezkapenerako.

C) Esanahi juridikoa Jaiotza biologikoak berez dakar nortasuna. Hogeita lau orduko epea igaro eta gero, fetuak giza itxura izanez gero, nortasuna badago egon, eta badagoela aitortzen da jaiotzaren unetik. Hortik hasten da adina zenbatzen, eta pertsonak baditu oinarrizko eskubideak, egoera zibila, ondarea, oinordeko zein kausatzaile izateko gaitasuna.

104. Jaiotzaren froga Estatuak tresna ziur batzuk finkatu behar ditu, jaiotza egiaztatu eta noiz gertatu den jakiteko, jaiotzak zehazten baititu nortasuna eta beraren ezaugarri guztiak. Tresna horiek Erregistro Zibilaren bidez antolatzen dira, eta, trafikoan, erregistro horrek ematen ditu pertsonaren izateari buruzko frogak, bai banakako interesen mesederako, bai interes orokorren mesederako.

Erregistro Zibila pertsonarekin zerikusirik duten egoeretatik edozein frogatzeko tresna egokia da, pertsona beraren izanetik haren jokabidean eragina duten inguruabarretaraino. KZren 326. art.ak dio, Erregistroan «jaiotzen inskripzioak eta idatzoharrak» agertuko direla. Halaber, KZren 327. art.ak hauxe dio: «Erregistroaren aktak egoera zibilaren froga izango dira; hori beste froga batez bakarrik ordeztu ahal

izango da aktarik egon ez bada, Erregistroko liburuak desagertu badira edota auzitegietan liskarra sorrarazi bada» (ikus EZLren 1. art. ere).

EZLren 40. art.aren arabera, Erregistro Zibilean inskribatu ahal izango dira KZren 30. art.an ezarritako baldintzak betetzen dituzten jaiotzak. Inskripzioa pertsona hauexek eragin beharko dute: aitak, amak, seniderik hurbilenak edo, horien ezean, jaiotza gertatu zen lekuan zeuden adin nagusikoetatik edozeinek, erditzea gertatu zen establezimenduaren jabeak edo, gurasoen eskumenetik kanpo utzitakoen kasuan, horiek hartu zituen pertsonak (EZLren 43. art.). Gainera, inskripzioa egiteko ez da beharrezkoa Erregistroan jaioberria aurkeztea (KZren 328. art.).

Erregistroan inskripzioa egiteko prozedura oso erraza da: jaiotzaren berri duenak egindako adierazpena nahiko da (EZLren 42. art.), umea erditzen lagundu zuen osasunteknikariaren gaztiguarekin osatuz gero (EZLren 44. art.); azken hori izan ezean, Erregistro Zibilaren sendagile arduradunak egiaztatu beharko du erditzea.

Adierazpena egiteko epea zortzi egunekoa da, eta jaiotza gertatu zenetik hogeita lau ordu igaro eta gero hasten da zenbatzen (EZLren 42. art.). Epe horretan inskripziorik egiten ez bada, edozein unetan egin ahal izango da, baina EZEren 343. art.an eta ondorengoetan araututako espedientearen bidez.

EZLren 41. art.aren arabera: «inskripzioak jaiotzaren data, ordu, leku eta egitatearen fede egiten du, baita jaiotakoaren sexuarena ere, eta, hala denean, inskribatuaren semealabatasunarena». Dena dela, adierazpen horien aurkako froga onartzen da.

105. Ernalduaren babes juridikoa KZren 29. art.ak hauxe dio, jaiotzak nortasuna berez dakarrela esan eta gero: «baina ernaldua, onuragarri zaizkion ondore guztietarako, jaiotzat joko da, baldin eta ondorengo artikuluak adierazten dituen baldintzetan jaio bada».

Erdi Aroan eratu eta jatorriz erromatarra den ondoko erregela jasotzen du hor Kodeak: nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur.

Dirudienez, erregela horren jatorria Oinordetza zuzenbidean dago. Erregela horrekin, hilondokoa aitaamaren heriotzaren ostean jaiotzeak eratorritako zuzeneko bi ondore saihestu nahi ziren: batetik, aitaamaren jaraunsle izateko ezintasuna eta, bestetik, nebaarrebekin jarauntsia eskuratzeko aukerarik eza.

Erromako Zuzenbide hertsian, alderantziz, kausatzailea hiltzean irekitzen zen jarauntsia, eta une hartan bizi zirenak bakarrik deitzen ziren jarauntsi horretara.

KZren 29. artikulua testu bereko beste agindu batzuekin osatu behar da. Horrela, 627. art.aren arabera, «ernalduak jaio badira, horiek legebidez ordezkatuko lituzketen pertsonek» onartu ahal izango dituzte lehenengoei egindako dohaintzak. KZren 959.etik 967.erako art.etan agintzen denaren arabera, alargunak haurdun dagoela uste duenean, jarauntsia eskuratzeko eskubidea dutenei jakinarazi beharko die, hilondokoaren jaiotzak haien eskubidea gutxitu zein desagerraraziko baitu. Kasu horretan, besteak beste, 966. art.ak jarauntsiaren zatiketa eten dadin agintzen du, «erditzea edo abortua egiaztatu arte, edo denbora igaro ondoren alarguna haurdun ez zegoela ikusi arte».

Ernaldua jaioz gero eta, arestian ikusi dugunez, 30. art.aren betekizunak izanez gero, nortasuna eskuratzen du, eta, horrelakoetan, ondore onuragarriek eragina izango dute ernaltze unetik.

Ernalduaren egoerak eta eskubideek, gorago aipatu ditugun arauen arabera, ondoko liskarrak piztu dituzte: batetik, ernaldua jadanik pertsona den ala ez, eta, bestetik, zein den antolamendu juridikoak ernalduari ematen dion babesaren esangura eta garrantzia, ernalduaren bizitzak izan behar duen babesetik hasita.

A) Bizitzarako eskubidea EKren 15. art.ak dioenez, «pertsona guztiek bizitza eta osotasun fisiko zein moralerako eskubidea dute». Baieztapen hori oinarritzat hartuta, eztabaidatu izan da Konstituzioarekin bat datorren ala ez abortu kasu zehatz batzuei zigorra kentzea. KAk apirilaren 11n emandako 53/85 epaiak gai hori aztertu zuen eta, jaso ere, epai horrek jaso zituen ernalduaren bizitzak duen konstituzio babesaren arazoari buruzko oharbide batzuk. Oharbide horien arabera, bizitzarako eskubidearen babesa «antolamendu juridikoaren balio nagusi baten proiekzioa» da. Hala ere, oharbide berberei helduz, «iritzi ezberdineko hainbat erantzun daude, ez ikuspuntu metodologiko ezberdinak har daitezkeelako bakarrik (genetikoa, medikoa, teologikoa, etikoa…), ezpada adituek erabilitako irizpideak bestelakoak direlako».

Konstituzio Auzitegiaren ustez, bizitza nozioa izan behar da abortu mota jakin batzuen zigorkenketaren arazoari irtenbidea emateko oinarria; bestalde, bizitza nozioa bilakatzen ari den kontzeptua da.

Bizitza nozio hori ernaldiarekin hasi eta heriotzarekin batera bukatzen da. Ernaldian, oinarrian amarekin

zerikusirik ez duen tertiuma sortzen da, nahiz eta amaren baitan egon. Ernaldiaren hasieratik bizitza benetako errealitatea dela abiapuntu bezala hartuz gero, jaiotzak berebiziko garrantzia du, amaren baitako bizitzatik gizarte bizitzarako urratsa baita. Horren guztiaren ondorioz, nasciturusen bizia, EKren 15. art.an bermatutako oinarrizko balioa den aldetik eta giza bizia adierazten duen heinean, manu horren babespeko ondasun juridikoa da. Nolanahi ere, horrek ez du esan nahi nasciturusa oinarrizko eskubidearen titularra denik. Egineginean ere, KAren epaiak hauxe esanez bukatzen du: ÂŤazaldu berri ditugun argudioei ezin zaie oniritzia eman, bizitzarako eskubidearen titulartasuna nasciturusari ere badagokiola oinarritzekoÂť. Estatuak bizia benetan zaintzen duen sistema ezarri behar badu ere, horrek ez du esan nahi nasciturusaren babesak erabateko izaera hartu behar duenik. Konstituzioak jasotako ondasun eta eskubide guztietan gertatzen den bezala, kasu jakin batzuetan, babesa mugen menpean egon daiteke, eta egon beharra du.

Beraz, oinarrizko eskubideen titulartasuna ez da aitortzen jaiotza baino lehen; horren ondorioz, pertsona izaera ez da bereganatzen jaiotza bera gertatu arte.

Datu horrek bideratu behar gaitu ernalduari ematen zaion babesaren esangura eta garrantzia finkatzeko.

B) Ernalduaren babesak dituen ezaugarriak eta izaera juridikoa DE CASTROren ustez, ernalduaren babesak duen izaera garbia da Espainiako Kode Zibilean, eta hurrengo oinarrizko ideietan labur daiteke: a) Babesak ekitate oharbideetan du jatorria. Ondoko helburuak zehazten ditu babes horren garrantzia eta muga: jaiotzeko atzerapenak ezin dio ernalduari kalterik egin. b) Ernalketak zein ernalketa gertatu delako abisuak (KZren 959. art.) ez dute eratxikitzen nortasunik, ezta gaitasunik ere; eta ez dute ahalbidetzen ernaldua ordezkatua izaterik. c) Ernalduari ez zaio eratxikitzen ondare eskubiderik, ezta norberaren eskubiderik ere. Jaiotzak berak dakar eratxikipen hori, baina ondoreak sortuko ditu ernalkuntzaren unetik. d) Ernalketaren berririk edo abisurik izanez gero, ernaldua jaio arte baldintzapean geratuko dira oinordetzaren ondorioz berorrenak izan daitezkeen ondarea eta eskubideak.

C) Babesaren ondoreak ROCA I TRĂ?ASen iritziari helduz, hauxe baiezta daiteke: Kode Zibilaren 29. art.ak ernalduari eskubideak eman baino gehiago, beste zerbait egiten du, hots, beste pertsona batzuei egin ahal zaien eskubide eratxikipena etenda utzi, jaiotzaren baldintzapean. Jaiotzean, ernalduak lehen aipatutako eskubideak (hau da, ez jaiotzekotan beste batzuek eskuratuko lituzketen eskubideak) eskuratuko ditu, ernalketa arteko atzeraeragineko ondoreekin.

ROCA I TRĂ?ASek dioen moduan, teoria hori baieztatzen dute KZren 959. art.tik eta ondorengoetatik, bai eta 627.etik ere, atera daitezkeen argudioek. Ezarri ere, Kodeak sistema ezartzen du, ernaldua babesteko. Sistema hori, oinarrian, ondare eta oinordetza arloetan gauzatzen da, eta baldintzapean jartzen ditu ernalduari onurak eman diezazkioketen harreman juridikoak. Edozein modutan ere, 627. art.ak erabiltzen duen baldintza ikusita, sistemak ez du ordezkapenik ezartzen, eta ernalduari ez dio eratxikitzen Kodetik kanpoko eskubiderik edo betebeharrik. Horren ondorioz, KZren 29. art.ko agindua salbuespenekoa da.

Horren harira, oinordetza ondoreetarako ulertu behar da KZren 29. art.ak erabiltzen duen onuragarri hitza. Hala ere, AGk 1926ko ekainaren 5ean emandako epaiak semealabadun alargunari zegokion pentsioa kobratzeko eskubidea onartu zuen, senarra hil zenean ondorengorik izan ez, baina hilondoko alaba erditu zuen alargunaren kasurako.

Ernalketa unea arte atzeratzen dira ondore onuragarri horiek. Askotan une hori frogatzea zaila izaten da. Horretarako, hainbat frogabide erabil daitezke, bai ernalketaren data zehazteko legezko aditutza, bai analogia delabide KZren 116. art.an ezarritako epeen erabilera.

DE CASTROk dioenaren arabera, bi mailatan antola daiteke ernalduari emandako babesaren eragina: jaiotza baino lehenagoko babes neurrietan eta ernaldian agertutako egoera juridikoetan jaiotzak duen eraginean. a) Jaiotza baino lehenagoko babes neurriak

Oinarrian, Kode Zibilaren III. liburuko III. tituluaren V. kapituluko 1. atalean «haurdun dagoen alargunaren goitapenak» idazpurupean jasotakoak dira babes neurri horiek.

Neurriokin hilondokoa ere babestu nahi da, aurrerago azaldutako esanguran. Azken batean, jarauntsia baldintzapean izango da, titularra edo titularrak zehaztu arte. Ondarea administrazioan dago, ondasunak zaintzan eta eskubideak aldi baterako loturik. Administratzaileak, ondasun horiei dagokienez, bitarteko titulartasuna eta zaintzeko eta iraunarazteko beharrezkoak diren ahalmenak izango ditu (PZLren 1096.etik 1100.erako artikuluak).

KZren 627. art.aren baitara biltzen da salbuespeneko beste neurri bat: ernalduari dohaintza egin eta onartzea; era berean, ernaldua bizitza aseguruan onuradun izendatzea eta harentzako legatua egitea.

Erabakitzeke dauden beste horrenbeste egoera sor daitezke, eta, horietan, baliteke legeak izendatutako bitarteko titular berezirik ez izatea. Horrela, dohaintzaemaile, aseguru konpainia zein jaraunslearen esku diraute ondasunek, baina pertsona horiek betebehar eta erantzukizuna izango dute, ernalduarentzat ondasunak zaintzeko.

Ernalduak ez du nortasunik, eta ezin da legez ordezkatua izan (aitak, amak edo tutore bereziak ezin du ernaldua ordezkatu). Hori dela eta, ernaldua ezin da prozesuko alderdia izan eta, horrez gain, ezin izango da kondenatu ere. Ernaldua izateak erabakitzeke dauden egoerak sortzen ditu, eta zenbait pertsonak egoera horiek antolatu behar dituzte, beste batzuek defendatu eta guztiek errespetatu beharko dituzte. Egoera hori amaitutzat jotzeko arrazoiak hauexek dira: jaiotza, abortua, KZren 30. art.ko baldintzak ez betetzea, edo ernaldiaren gehieneko epe-muga gainditzea.

Ernaldua jaioz gero, orain aztertuko dugun bigarren babes maila gauzatuko da. b) Ernaldian agertutako egoera juridikoetan jaiotzak duen eragina Hemen ondore onuragarriei dagokien babesa dago jokoan (lehen aipatu dugun esanguran).

Adierazmolde horrekin («ondore onuragarriak», hain zuzen) ez da ulertu behar ernalduaren egoera bakoitzean onuragarriak diren aldeak eta ez direnak bereizi behar direnik. Izan ere, eskubideak eskuratzeko berez onuragarria den ahalmena ematen zaio jaio denari. Baina jarauntsia, dohaintza edo edozein eskubide onartuz gero, horiek dituzten zama eta kargekin izango da, nahiz eta zama eta kargak onurak baino astunagoak izan.

Jakina dugunez, ondore onuragarriek ernalketaren unetik beretik dute eragina. Hortik atera daiteke dagoeneko sortuta dauden eskubide erreserbek zuzenzuzenean dutela eragina, jaiotzaren unean. Horrela, jaio dena oinordekoa da kausatzailea hil zen unetik bertatik. Ernalketatik jaiotza arteko epean bitarteko titular izan diren guztiek euren lana utziko dute, eta kontuak emango dituzte. Jaiotakoari dagozkionez, erabakitzeke dagoen egoera errespetatu gabe egindako xedapen egintzek ez dute inolako eraginik izango, bitarteko titularrek euren berezko ahalmenak egikarituz egindakoak izan ezik.

Jaiotzak ere egintza juridiko jakin batzuen eragingarritasunik eza ekar dezake (adibidez, hilondokoa aipatu gabe uzteak jaraunsletza deuseztatzen du, KZren 814. art.ak dioenez).

Bukatzeko, horiez gain gerta litezkeen kasu guztiak agortu nahi gabe, jaiotakoak ernaldian jasandako kaltegaleren ordaina jasotzeko eskubidea du, bai berari dagozkion ondasunetan, bai haren familia-egoeran, bai jaioaren pertsonari berari dagokionez.

D) Aurreenbrioiak

Ernalketarekin hasi eta jaiotzarekin bukatzen den epean, ugalketa teknika artifizialek pertsonaren babes esparrua zehazteko ikertu behar diren kontzeptu berriak sartu dituzte.

Lagundutako Ugalketa Teknikei buruzko azaroaren 22ko 35/88 Legeak, eta Giza Enbrioien eta Fetuen edo haien Zelulen, Ehunen eta Organoen Dohaintza eta Erabilerari buruzko abenduaren 28ko 12/1988 Legeak hainbat teknika arautzen dituzte, eta teknika horiek «aurreenbrioi» deritzonaren ernalketa dakarte. Zigotoa, hau da, obulu ernaldua, etengabe zatitzen ari da, eta hortik ateratzen den zelulen masa da aurreenbrioia. Gutxi gorabehera hamalau egunen buruan azaltzen da, umetokiaren barruan ezartzen denean eta «hasierako lerro» izenekoa agertzen denean. Beraz, gizonezko eta emakumezko gametoen arteko batasuna da, eta hori berez zein in vitro eman daiteke. Bereziki bigarren kasu horretan aurreenbrioia erabil daiteke giza ugalketa ez diren beste helburu batzuetarako. Jaio baino lehen oinarrizko eskubideen titulartasunik ez dagoenez, beste ikuspuntu batzuetatik antolatu behar da babesa, zalantzarik ez baitago aurreenbrioia

izakia dela eta bizia Zuzenbideak babestutako ondasuna dela; Europako Kontseiluaren Parlamentuko Biltzarrak horixe adierazi zuen 1046. gomendioan (1986, 15. puntua).

Horretarako, 35/88 Legeak bi aukera kontuan hartzen ditu, eta aukera bakoitzari ondore juridiko zehatzak ematen dizkio: aurreenbrioia bizigaia bada, izaki bizia da, eta, beraz, Zuzenbideak babestutako ondasunen kategorian sartzen da. Hori dela eta, kasu horretan, etorkizunean jaioko denaren osasunerako eskubidea errazteko edo bermatzeko helburua duen «manipulazioa» bakarrik onartzen da, 35/88 Legearen 16. art.ak onartzen dituen tekniken artean. Aurreenbrioia bizigaia ez bada, konstituzio babes berezia duten ondasunen kategoriatik kanpo dago, eta, horregatik, manipulagai bihurtzen da bi helbururekin: diagnostikoak eta terapeutikoak (35/88 Legearen 12, 13 eta 17. art.ak; eta 42/88 Legearen 5. art.ko 3. paragrafoa).

106. Ernaldugabearen aldeko eskubide erreserba Espainiako sisteman, etorkizunean pertsona izango direnei eskubideak eratxiki ahal zaizkie, nahiz eta testamentugilea hiltzean oraindik ernaldu gabe egon. Nondum concepti deritzenak dira.

Giza izaeran sustraiturik dagoen tradizio historiko eta juridikoa dela ematen du. Kasua hauxe da: testamentugileak pertsona bat deitzen du jarauntsira, baina pertsona horrek jarauntsiari eutsi behar dio, bai hiltzean, bai une jakin batean, oraindik ez den pertsona bati eskualdatzeko. «Fideikomisozko ordezpen» deritzo kasu horri.

Hor aipatutako erakundeaz gain, baldintzapeko izendapenak dira ernaldugabekoei eskubideak ematea ahalbidetzen duten tresna teknikoak: jaiotzaren baldintzapean norbait izendatzen da jaraunsle (KAk 1970eko otsailaren 4an emandako epaia, besteak beste).

Ildo beretik, hirugarrenen aldeko lehengoratze-klausuladun dohaintzen aukera ere gehitu behar da (KZren 641. art.). Kasu horretan, dohaintzaemaileak beste dohaintzahartzaile batek lehenengoa ordeztuko duela agintzen du, bai une jakin batetik, bai jazokuntza jakin bat betetzen denean. Bigarren dohaintzahartzaile hori ernaldugabea izan daiteke dohaintza egiten denean, baina jazokuntza bete aurretik gertatu behar da jaiotza.

Bide horiek guztiak erabiliz (fideikomisozko ordezpena, baldintzapeko izendapena, lehengoratze klausuladun dohaintza), eskubideak eratxiki ahal zaizkie concepturiei. Bitartean, beste pertsona batek lupertzen ditu eskubide horiek, edo administrazio-egoerak sortzen dira.

Etorkizunean pertsona izango dena kontuan hartuko da, bai horren alde zein kontra (aseguru kontratua, bizi arteko errenta, sozietatea etab.) ituntzen den kontratuetan. §39. NORTASUNAREN AZKENTZEA 107. Heriotza fisikoa Kode Zibilaren 32. art.aren arabera, nortasun zibila azkentzen da pertsona hiltzean.

Hortaz, egitate fisiko batek bakarrik azken dezake nortasuna. Era berean, beste egitate fisiko batek bakarrik (jaiotzak, hain zuzen) zehazten du nortasuna izatea eta berorren garrantzia alor juridikoan.

KZren 663. art.ak ondorioztatzen duenez, heriotza zibilaren antzinako arrazoiak desagertu egin dira.

Pertsonaren heriotzak erabateko aldaketa dakar haren inguruan. Pertsonaren gorputza hilotz bihurtzen da, eta horrek era askotako ondorioak dakartza, horien artean, garrantzitsuenak oinordetza irekitzea (KZren 657. art.) eta ezkontza desegitea (KZren 85. art.).

Heriotza dela eta, Kodeak azkendutzat jotzen ditu ondoko harremanak: a) Familia-eremuan, guraso-ahala (KZren 169.1 art.) eta tutoretza (KZren 266.3 art.) azkentzen dira; ezkontzaren ondasun eraentza azkendu eta likidatu behar da (KZren 1392. art.), eta konpentsazio pentsioa ere, hildakoa pentsioaren hartzekoduna izanez gero. b) Ondare eremuan, hildakoaren titulartasunpeko kontratu harremanak azkentzen dira, baldin eta bereberezko harremanak bezala eratu baziren edo legeak berezkoak bailiran itxuratu bazituen (ikus KZren 1700. art.aren 3. paragrafoa eta 1732. art.aren 3. paragrafoko kasuak). Gozamen eskubidearekin eta erabiltzeko zein biztantzeko eskubideekin gauza bera gertatzen da.

Hori guztia nortasuna azkentzearen ondorioa da, hil eta gero ezin baita izan harreman juridikoen titulartasunik.

Beste ondasun batzuek, berriz, badiraute, eta «iraganeko nortasun» (LACRUZ) deiturikoaren aldeko post mortem babesa izan dezakete. Babes hori hainbat eratan antolatzeko aukera dago. Batzuetan, jaraunsleen esku gelditzen da, semealabatasun akzioekin eta zuzenketa eskubidearekin gertatzen den bezala, martxoaren 26ko 2/1984 Lege Organikoaren 1. art.aren arabera. Beste batzuetan, babesa hildakoak izendatu duen pertsonaren esku dago, eta, hori izan ezean, senideen edo Fiskaltzaren esku; horixe gertatzen da ohorea, intimitatea eta irudia babesteko akzioekin (maiatzaren 5eko 1/1982 Lege Organikoaren 4.etik 6.erako art.ak). Horrek guztiak hauxe esan nahi du: ondasun zehatz batzuek eta oinarrizko edo nortasun eskubide jakin batzuek heriotzaren ondoren badirautela iraun. Gauza bera gertatzen da ondoko kasuetan: lan intelektual edota artistikoa egileari eratxikitzen zaiola aitortzen denean, eta lanaren beraren osotasunerako eskubidearen kasuan (1988ko azaroaren 11ko Legearen 15. art.).

KAk abenduaren 2an emandako 231/88 epaiak azpimarratu zituen, norberaren eta senitarteko intimitate eta irudirako eskubideen babes kasu zehatzean, horien bereberezko izaera eta norbanakoaren izanarekin duten lotura. Baina epai horrek onartu zuen babes zibilaren akzioei eustea, oinarrizko eskubideen alorretik kanpo egon arren, heriotza gertatzen denean nortasuna azkentzen baita. «Zentzuak berez agerian jartzen duen moduan, konstituzio babesaren helburua bera ere desagertzen da, helburu hori baita heriotzarekin batera desagertzen den bizitzaren esparru erreserbatua bermatzea».

Lehen aipatu dugun arazoa (ikus §36, 91. zk.) konplexua da. Esaterako, bai istripuan, bai pertsona beraren kontrako delitu edo faltaren ondorioz, pertsona hiltzen denean, nork eskuratzen ditu heriotzagatiko kalte-ordainak? Aukera bi daude: bata, hildakoaren ondarean sartuko dira, eta haren jaraunsleek erreklamatu ahal izango dituzte kalte-ordainak; bestea, heriotza horren ondorioz kalteak jasan zituzten pertsonek erreklamatu ahal izango dituzte ordainak, kaltedun legez dagokien eskubideari esker, eta ez jaraunsle gisa dagozkien eskubideei esker (AGk emandako 1980ko urtarrilaren 18ko epaia, 1981eko ekainaren 13ko epaia eta abar). Edozelan ere, kontuan izan behar da, batetik, ibilgailu motordunen erabilera eta zirkulazioaren ondoriozko erantzukizun zibilari eta aseguruari buruzko lege berria—lege horri idazkera berria eman zaio 1995ean—; eta, bestetik, baremoen sistema berri eta iraultzailea.

Aurrerago esan dugunez, hil ondoren gorputza hilotz bihurtzen da. Horrek kontzeptuan bertan oinarrizko aldaketa bat dakar, eta, horregatik, hilotza «gauzatzen» dela esaten da, gauzen izaeraren antza hartzen omen duelako. Baina orokorrean gorputza objektuaren pareko egitea egungo balio etikoen eta gizarte kontzientziaren aurka doa. Hori dela eta, ondare eskubideetatik at geratzen da.

Organoen birlandaketari buruzko legeriak (urriaren 27ko 30/1979 Legea eta hori garatzen duen otsailaren 22ko 426/1980 Errege Dekretua) hilotzari buruzko arauketa egokiago azaltzen laguntzen du, behintzat organo emateari dagokionez. Hil aurretik norberaren gorputzaz baliatzeko egintza da organo ematea. Horrelakoetan, etorkizunean emailea izango denak aitortzen du bere asmoa dela bere gorputza helburu terapeutiko eta zientifikoetarako erabilia izatea. Kasu horretan, esanbidezko aitorpena dagoenez gero, ahaide guztiek bete behar dute aitorpen hori. Aipatu ditugun helburuetarako erabil daiteke gorputza, 30/1979 Legearen 5.3 art.ak jasotako inguruabarretan, alegia, pertsona istripuan hiltzen denean eta, aldi berean, erabileraren aurkako esanbidezko aitorpenik ez dagoenean. Legeak berak helburu terapeutiko eta zientifikoetarako organo ematearen presuntzioa ezartzen du, baldin eta hildakoek «aurka jartzea esanbidez agertu ez badute» (30/1979 Legearen 5.2 art., eta 426/80 Errege Dekretuaren 8.2 art.). Organoez baliatzea nortasun eskubideak egikaritzea da, bai hil baino lehen, bai presuntzioan oinarriturik gertatu bada, aurka jartzerik ezean. Horrela izanez gero, emailearen borondateak senideak ere lotzen ditu, ezin baitira zilegi aurka jarri. Bestetik, kausatzaileak manipulaziorako adierazi ez duen borondatearen ordez senideek beste bat jartzea ez da arautzen, adingabea edo ezgaia hiltzean izan ezik (426/1980 EDren 8.3 art.).

Heriotzaren uneari dagokionez, legeria zibilak ez du aipatzen pertsona zein unetan jo behar den hildakotzat. Heriotzaren inskripzioa egin ahal izateko (EZEren 274. art.), Erregistro Zibilari buruzko Legearen 84. art.aren arabera, «zalantzarik gabeko seinaleak» egon behar dira. Autore gehienen ustez, Zuzenbide zibiletik at dagoen gaia da hori; medikuntza gaia denez gero, zientzia horretara jo beharko da.

Organoen Birlandaketari buruzko Legearen (30/1979 Legearen) 5.1 art.ak dioenez, heriotza egiaztatu behar da, hildakoei organoak erauzteko. Egiaztapen hori oinarritzen da «bizitzarekin bateraezinak diren garuneko lesioen atzeraezintasun datuetan. Horiek atzemanez gero, hiru medikuk izenpetuko dute heriotzaziurtagiria». 426/80 EDren 10. art.ak kontzeptua zabaltzen du, eta «garuneko heriotza egiaztatu ondoren» agiria bete beharko dela dio. Egiaztapen hori egiteko, medikuek, koma egoera hasi zenetik sei ordutan zehar, garuneko erantzunik eza, berezko arnasketarik eza eta abarreko zeinuak kontuan hartuko dituzte.

108. Aurrez hiltzea eta batera hiltzea Kode Zibilaren 33. art.ak hauxe dio: «… elkarren oinordeko izatera deituak diren pertsona bi edo gehiagoren artean, zalantzarik badago lehenengo nor hil den jakiteko, orduan bataren zein bestearen heriotzaren aurrekotasunari eusten dionak frogatu beharko du aurrekotasun hori; frogarik ezean, aldi berean hildakotzat hartuko dira, eta batetik besterako eskubide eskualdaketarik ez da izango».

Manu horrek, Partida Zuzenbidearen presuntzio historikoen kontra, batera hiltzearen aldeko legezko adierazpena ezartzen du. Erromako Zuzenbideak ezarritakoetan oinarriturik dago hor aipatutako presuntzio hori, eta kasu hauetan erabiltzen zen: elkarren oinordeko izatera deituak ziren hainbat senide hiltzean, lehenengo nor hil zen zehaztea ezinezkoa zenean.

Heriotzak une kronologiko desberdinetan gertatu zirela zehazterik ez dagoenean, antolamendu juridikoak jaso ditzakeen irtenbide desberdinen artean, Espainiako Zuzenbidea batera hiltzearen aldeko legezko adierazpenetik abiatzen da.

Erregistro Zibilean oinarritutako esanbidezko adierazpena egon arren, AGk 1948ko abenduaren 4an emandako epaiak ez zuen adierazpen hori frogatzat onartu, 1936an fusilatutako bi ezkontideren heriotzari buruzko kasuan; Erregistroan argi zegoen emaztea senarra baino minutu batzuk lehenago hil zela, baina AGk, Erregistro Zibileko akten froga ezabatzeko, legezko adierazpena erabili zuen, KZren 327. art.an ezarritakoaren aurka.

Manuak ez du bereizten heriotza kasu ezberdinen artean. Hori dela eta, 33. artikulua ez da aplikatu behar istripu kasuetan bakarrik, baizik eta zalantza sortu baina frogabide orokorren bidez konpondu ezin den edozein kasutan.

Adierazpenak balioa eduki dezan, ondoko betekizun biak ezinbestekoak dira: a) Elkarren oinordeko izatera deituak diren pertsona bi edo gehiago izatea, bai borondatezko oinordetzan, bai legezko oinordetzan. Eta hori hedatuz, ahalmen edo eskubide bat eskuratzeko biziraupena beharrezkoa den kasuetatik edozeinetan aplika daiteke artikulu hori. b) Zalantzak egotea nor hil den lehenago jakiteko eta edozein frogabide erabili arren aurrekotasuna zehaztu ezin izatea.

Manuaren adierazpenak froga zamaren alderanzketa dakar: hildakoetako bat bestea baino lehenago hil zela dioenak berak frogatu beharko du hori. Eta ezin badu, manuaren erregela aplikatuko da; horren arabera, ez da oinordetza-eskubideen eskualdaketarik egongo, batarengandik bestearengana, eta bakoitzaren jarauntsiek erabiliko dituzte, bai kausatzaileak berak, bai legeak ezarritako bide arruntak, betiere, hildakoa baztertuz.

109. Heriotzaren froga Pertsonaren heriotza frogatzea Erregistro Zibilean bertan egiten da heriotza inskribatzearen bidez. Inskripzioan adieraziko da zein lekutan gertatu den heriotza (EZLren 16. art.). EZLren 81 eta EZEren 280 eta 281. art.etan xedatutakoaren arabera, data, ordua eta lekuaren fede ematen du inskripzioak.

Hildakoaren senideek egin behar duten adierazpenaren bidez gauzatuko da inskripzioa, eta aipatutako ahaideak honakoak izango dira, EZLren 84 eta EZEren 273.3 art.en arabera: ÂŤlaugarren gradurainoko odolkideak eta bigarren gradurainoko ezkontzahaideakÂť. Hilotza lurperatzeko baimenik ez da emango, heriotza gertatu zenetik hogeita lau ordu igaro arte (EZLren 83.1 art.). Indarkeriazko heriotzaren arrastorik badago, lurperatzeko baimena eten egingo da, agintaritza judizial eskudunak erabaki arte (EZLren 83.2 art. eta 84.etik 87.era, eta EZEren 275.etik 282.era, izapide oso eta prozedura orokorrari buruzkoak).

110. Heriotza adierazpena

Kode Zibilaren I. liburuko VIII. tituluaren II. kapituluak arautzen du heriotza adierazpena, 193 eta 194. art.etan zehaztutako kasuetarako.

Izan ere, interesa duen pertsonak edo Fiskaltzak eragindako epaiketa-prozeduraren ondorioa da heriotza adierazpena. Interesdunak zein fiskalak froga egokiak ekarriko dituzte, gorago aipatutako manuetan agertzen diren aurrekasuak egiaztatzeko.

PZLren 2042. art.an eta baterakoetan ezarritako betekizunak egin ondoren, epaileak autoa emango du, heriotza adierazteko.

Horrekin, desagertutako pertsona hildakotzat jotzen duen egoera juridikoa sortzen da. Oinordetza irekiko da (KZren 196. art.) eta ezkontza desegingo da (KZren 85. art.), gero aipatuko ditugun beste ondore batzuen artean.

Heriotzaren adierazpenak ez du esan nahi aurretik legezko absentzia-adierazpena izan denik (PZLren 2042. art.). Bai absentearen ustezko heriotzan nolabaiteko interesa duen pertsonak (AGk 1932ko uztailaren 7an emandako epaia), bai Fiskaltzak eragin diezaioke heriotza adierazpenari.

Arestian, CORRAL TALCIANIk honela definitu du heriotza adierazpena: «epailearen ebazpenak sortzen duen legezko egoera, izan den baina orain denik ere ezagutzen ez den pertsonari buruz». Egoera horrek ezaugarri batzuk ditu, alegia, izaera lokabea (bai absentziarekin, bai berezko heriotzarekin identifikaezina), erga omnes eragingarritasuna, mailaz mailako sendotzea eta, azkenik, irauteko bokazioa. Adierazpenak heriotzaren froga ordezteko balio du, zalantzak dirauen artean.

A) Heriotza adierazpenaren kasuak KZk heriotza bi adierazpen mota bereizten ditu: bata, luzaroko desagerpenean oinarrituta, eta, bestea, benetako zein ustezko heriotza arriskua sortzen duten gertakarien ondoriozko desagerpenean oinarrituta.

KZren 183. art.ak hiru heriotza adierazpen kasu biltzen ditu bere barnera.

Lehendabizikoa, luzaroko desagerpenean oinarrituta, absentzia bakun deiturikoa ere; beste biak, benetako zein ustezko heriotza arriskuan oinarrituta. a) 10 urte igarotzearen ondoriozko heriotza adierazpena Absenteari buruzko azken berriak jaso zirenetik zenbatzen da epea. Berriak ez ditu eman behar absenteak bakarrik; beste inork ere eman dezake halakorik. Berriak eman zirenetik zenbatzen da epea, ez jaso zirenetik, nahiz eta hori iruzkingileek diotenarekin bat etorri ez.

Berririk ezean, desagerpenaren unetik zenbatzen da epea. Edozein modutan ere, kontuan izan behar da 193. art.aren 2. zenbakiko 2. paragrafoak xedatutakoa: «azkeneko berriak jaso ziren egutegiko urtea ahitu zenetik edo, hori izan ezean, desagerpena gertatu zen urtea ahitu zenetik» hasiko da zenbaketa. Badirudi horrek 1 eta 2. zenbakiekin kontraesana dakarrela, baina zenbaketari buruzko esanbidezko erregela berezi hori gailendu behar dela ematen du. Beraz, epea betetzen den egutegiko urtearen amaiera arte itxaron beharko da, eta hurrengo urteko lehendabiziko egunetik aurrera adierazpena eskatu ahal izango da. b) 5 urte igarotzearen ondoriozko heriotza adierazpena Aurreko kasuan adierazitako erregela berak balio du honetarako ere, 5 urteko epea ahitzean «absenteak 75 urte beteak baditu».

Hortaz, absenteak 75 urte betetzen baditu absentzian lautan dagoela, urtebete igaro eta gero hilda dagoelako adierazpena eskatuko da. c) Ezbehar edo indarkeriaren ondoriozko heriotza arriskuen kasuak Kasuok 193 eta 194. art.etan jasotzen dira, eta oinarrian ondokoak dira: 1) Ezbeharra edo indarkeria, orokorrean 193.3 art.ak heriotza adierazpena egiteko aukera ematen du, bizitzaren aurkako ezbehar edo indarkeriaren ondoriozko hurhurreko arriskua gertatu zenetik bi urte bete direnean; egunetik egunera zenbatuko dira urteok, baldin eta ezbeharra edo indarkeria gertatu eta gero berririk ez badago.

«Ezbehar» hitzak ez du esanahi tekniko zehatzik, eta testuan ematen du kalte kolektiboa sortzen duen gertakizunari buruzkoa dela (sutea, lurrikara, uholdea eta abar).

Ezbeharra erabat egiaztatu behar da; baina indarkeria, egiaztatua ala ustezkoa izan daiteke, 193. art.aren 3. zenbakiko 2. paragrafoak hauxe dioelako: «… indarkeria egon dela uste izango da, gizarte iraulketa edo iraulketa politikoan pertsona desagertu bada, beraren berririk jaso gabe adierazitako denboran (bi urtetan), baldin eta iraulketa amaitu zenetik sei hilabete igaro badira».

Era berean, kontuan hartu behar da bi urteko epe orokorra egunetik egunera zenbatzen dela, baina ezbeharra edo indarkeria egun batzuetan luzatu bada, bukatu zirenetik hasten dela zenbaketa. Gizarte iraulketa edo iraulketa politikoaren kasuan, sei hilabeteak iraulketa bukatu zenetik zenbatuko dira.

2) Guda ekintzetan desagertzea Gerratean desagertzea ez da aski, KZren 194.1 art.aren arabera; horren ondorioz, desagerpena bai atzealdean, bai maniobretan, bai polizia-izaera duen ekintza militarrean gertatuko balitz ere, ez litzateke aplikatuko arestian aipatu araua.

Gudaldi hitzaren barne daude «kontingente armatu»aren kideak eta kontingentearekin batu direnak, bai informazio eginkizunetarako, bai borondatezko funtzionario laguntzaile legez. Hitzez hitz ulerturik, kanpoan geratuko dira ondokoak: kontingente armatuaren kide ez direnak; boluntarioak ez direnak; eta, nahiz eta armadari jarraitu, informazio eginkizunik ez dutenak edo funtzionarioak ez direnak. Baina hitzez-hitzezko interpretazio hori ez dela bidezkoa uste dugu. Gure iritziz, manuan askoz pertsona gehiago sartzen dira, «kontingente armatua» esangura zabalean ulertu behar delako. Hori dela eta, hauek ere sartuko lirateke: funtzionario laguntzaileak, boluntarioak izan zein ez izan; informatzaileak; jardule logistikoak… eta abar.

Manuaren arabera, ez da beharrezkoa berririk ez izatea (ez baitu horrelakorik agintzen), baina zentzugabekoa da, bizi dena hilda dagoela adieraztea.

Bake-ituna edo gerraren bukaeran egindako adierazpen ofiziala hitzartu zenetik bi urtera heriotza adierazpena egingo da, gerra ekintzaren data edozein izanda ere.

3) Itsas hondoratzean desagertzea

194. art.aren 2. zenbakiak bere barnera biltzen duen moduan, itsas hondoratzea egiaztatua zein ustezkoa izan daiteke. Zenbaki horren 2. paragrafoak dioenez, itsas hondoratzea gertatu dela uste izango da, itsasontzia bere norakora heltzen ez bada, edo hiru urte igaro badira azkeneko berriak jaso zirenetik edo hasierako portutik irten zenetik.

Ontzi zein itsasontzi mota guztiei buruzko araua da. Gudaldian dauden gerraontziak, ostera, artikulu beraren 1. zenbakira bilduta geratuko lirateke.

Nahiz eta hitzez-hitzezko edukian tripulaziokoak eta bidaiariak bakarrik aipatu, ontzi barruan dauden guztiak horren barnean sartu behar dira.

Zenbaketari dagokionez, ustezko hondorapenaren kasuan epeak metatu behar diren ala ez eztabaidatzen da, hau da, hiru urte hondorapena gertatu dela ulertzeko gehi beste bi berririk gabe, edo hiru urte bakarrik hondorapena egiaztatu arte. Lehenengo irtenbideak teknikoki zuzenena ematen du, ustezko hondorapena eta hondoratze egiaztatua parekatzen baititu. Presuntzioaren bidez hondorapena zehazten denez, 2. zenbakiaren 1. paragrafoa aplikatu behar zaio. Baina egia esan, ontziratutako pertsonen heriotza uste ahal izateko, hiru urteko epea behar dena baino luzeagoa da, komunikabideetan emandako aurrerapenak ikusita, eta Kodeak berak antzeko kasuetarako ezarritako epeak kontuan hartuta.

4) Hegazkin ezbeharrean desagertzea KZren 194. art.aren 3. zenbakiaren arabera, hegazkineko bidaiariak, tripulaziokoak eta laguntzaileak hilda daudelako adierazpena izan dezakete, baldin eta ezbeharra egiaztatu zenetik bi urte igaro badira berririk jaso gabe; edo, giza aztarnak aurkituz gero, beraiek identifikatu ezin izan zirenetik. Ezbeharra gertatzen bada itsasoaren gainean, basamortuetan edo biztanlerik gabeko guneetan zehar, bai pertsonen edo hegazkinaren azken berriak jaso zirenetik, bai, hori izan ezean, hegazkina aireratu zen datatik hiru urte igaro badira, ezbeharra uste izango da. Bidaia etapaka eginez gero, epe hori zenbatuko da aireratzeko unetik baldin eta une horretan desagertuaren azken berriak jaso baziren.

Hor azaldutako erregelan ez da ezer esaten bidaian bertan pertsonaren bat erortzen den kasurako; gure ustez, halakoetan, 193. art.aren 3. zenbakia aplikatuko da (hurhurreko heriotza arriskua).

Hondorapenaren kasuan bezala, ustezko eta egiaztatutako ezbeharrak bereizten dira.

Baina presuntzioa baliozkoa da, hegazkinak bai basamortu bai biztanlerik gabeko gune bai itsasoaren gainetik bidaiatzen duenean bakarrik. Nahiz eta hitzez hitz ezbeharra uste izan ez, zentzuz norakora ez heltzekotan edo ez itzultzekotan, presuntzioa aplikatu behar dela dirudi.

Zenbaketari dagokionez, hondorapenari buruz esandakoa kontuan hartu beharra dago.

B) Heriotza adierazpenaren ondoreak Oinarrian hiru dira: legezko absentziaren amaiera, oinordetza irekitzea eta ezkontza desegitea.

Ondore horiekin bat etorriz, heriotzak azkentzen dituen harreman juridikoak ere bukatu egiten dira, gai honetan ikusi dugunaren arabera.

a) Legezko absentziaren amaiera Oinarrizko ondorea da, eta horrek absentearen ordezkariak bere kargua utzaraztea dakar, logikoak diren beste ondorio hauekin: ondarearen itzulpena eta kontuak ematea.

KZren 195.1 art.ak legezko absentziaren amaiera xedatzen du, ondokoa esanez: heriotza adierazpenik ez dagoen bitartean, ÂŤabsentea bizi izan dela uste izango da hildakotzat jo behar den arte, horren aurkako ikerketak daudenean izan ezikÂť.

Manu horren esanahia heriotzaren ondoreak noiz ematen diren finkatze horretan datza. Ondore horiek ez daude absentzian zehar, baizik eta absentea hildakotzat jo behar den unetik. Absentzia-egoera absentearen izanari buruzko zalantzan datza, baina heriotza eta absentzia ez dira baliokideak izango adierazpena eman arte.

Adierazpenak absentea hildakotzat noiztik hartzen den azalduko du, 193 eta 194. art.en arabera. Hala ere, manu horien legezko epeak aplikatzean zehaztutako heriotzaren unea errealitatetik urrun gera daiteke. Horregatik, une hori modu egokian finkatzeko frogak onartuko dira. Froga horiek zantzuen araberakoak izango dira, baina desagertze hutsa dagoenean ezin daitezke erabili. Dena dela, garrantzi handia eduki ahal izango dute, heriotzaren unea izateko gehieneko probabilitatea duen mementoa finkatu ahal izaten denetan, AGk 1945eko maiatzaren 19an emandako epaiaren kasuan gertatu zen bezala.

Horren arabera, heriotzaren legezko data izango da: 1. KZren 193. art.ko 1 eta 2. zenbakietan: hamar edo bost urteko epea amaitzean.

2. KZren 193. art.ko 3. zenbakian, ezbehar edo indarkeria egiaztatutako kasuetan, bataren zein bestearen amaieraren data. Indarkeria edo iraulketa egon direla uste denetan, horiek bukatu zirenetik sei hilabeteko epea igaroz geroztik.

3. KZren 194. art.an, bake-ituna, gerraren bukaeran egindako adierazpen ofiziala, itsas hondoratzea eta hegazkin ezbeharraren datan, kasu bakoitzaren arabera. Itsas hondoratzea zein hegazkin ezbeharra egon direla uste denetan, hiru urteko epea bukatzean. b) Oinordetza irekitzea Absentearen heriotza adierazpena irmoa izanik, KZren 196. art.an xedatutakoaren arabera, hildakoaren ondasunen oinordetza irekiko da.

Heriotza adierazpena irmoa da, PZLren 1032. art.ak eta beraren baterakoek diotenaren arabera.

Oinordetza irekitzen da heriotza gertatu zen datan, hilda dagoelako adierazpena duenaren oinordeko izan behar duten pertsonak deituz (KZren 195.2 art.).

Jaraunsleek ezin izango dute dohain bidez ondasunik erabili, heriotza adierazpena egin zenetik bost urte igaro arte. Notarioaren bidez, ondasun higigarrien inbentarioa egin beharko dute, eta ondasun higiezinen deskripzioa ere. Legatuak ematea geroratu egiten da bost urteko epea igaro arte, ÂŤtestamentugilearen arimaren aldeko otoitzetarako errukiagintzak zein ongintza erakundeentzako legatuak daudenean izan ezikÂť. c) Ezkontza desegiteari dagokionez KZren 85. art.an agertzen da, eta ez dirudi iuris tantum erako presuntzio hutsa denik, baizik eta heriotza kasuan gertatzen den benetako desegitearen parekoa. Ezkontidea

berriro ezkon daiteke, lehenengo ezkontza desegin baita. Hilda dagoelako adierazpena duena agertzen bada, ez da egongo aurreko ezkontzaren ondorioen berreskurapenik; eta senaremazteen arteko bizitza berriro hasi nahi izango balute, berriz ezkondu beharko lukete.

Lehen azaldutako iritziaren aurka doa CORRAL TALCIANI. Autore horrentzat, KZren 85. art.ak heriotza adierazpenaren ondoreetako bat bakarrik aipatzen du, ezkontza lotura desegitea, hain zuzen ere; baina ez du esaten adierazpena ezeztatzean ondore horri eutsi behar zaionik, ezta adierazpenaren beraren eragingarritasunari ere.

Horregatik, desagertuaren aurreko ezkontzaren iraupenari eusten zaio, eta, absentea berriz agertuko balitz, desegitearen ondoreak ezeztatuko lirateke. Iritzi horren harira, absente ez dagoen ezkontidea bigarrenez ezkonduko balitz, aurreko ezkontza lotura heriotza adierazpenaren ezeztapenarekin batera berpiztutakoan, bigarren ezkontza deuseza izango litzateke, KZren 46.2 art.ak agintzen duenaren arabera. Nolanahi ere, bigarren hori ustezko ezkontza da, bere eragingarritasun bereziarekin. Ezkontza estatutu bikoitzean (kanonikoan eta zibilean) oinarritzen den tesi horrekin ez gatoz bat: ez du kontuan hartzen legezko testua, ezta Konstituzioaren ostean uztailaren 7ko 30/1981 Legeak Espainian ezarritako ezkontza sistemaren baldintzak ere.

C) Adierazpenaren ezeztapena Heriotza adierazpenaren ondoreak bukatu egiten dira hilda dagoelako adierazpena duena agertzen den unean, edo, egonleku ezezagunean dagoela jakinez gero, adierazpena ondore gabe uzteko epaileak autoa ematen duenean (PZLren 2043. art.), hildakoa identifikatua izan eta gero.

Kasu horretarako, 197. art.ak hauxe xedatzen du: ÂŤheriotza adierazpenaren ondoren, absentea agertuko balitz edo bizi dela frogatuko balitz, dauden moduan berreskuratuko lituzke bere ondasunak, eta saldutako ondasunen salneurria edo salneurri horrekin eskuratu diren ondasunen gaineko eskubidea izango luke; baina ezingo zaie erreklamatu bere oinordekoei errentarik, ez fruiturik, ezta bere oinordetzarako ondasunen bidez jasotako produkturik ere, agertu zen egunetik edo hil ez delako adierazpenaren egunetik ez badaÂť.

Manuak ezeztapenaren ondare ondoreak arautzen ditu. Oro har, absenteak bere ondasunak dauden moduan berreskuratzen ditu, alegia, hobekuntza ordainketarik gabe, eta galera edo narriadurak konpontzeko ordainketa barik. Gainera, ezin izango zaio eskatu jaraunsleari administrazioaren gaineko erantzukizunik.

Agertu denak ezin izango ditu kostu bidez besterendutako ondasunak berreskuratu, legeak babesturiko hirugarren baten esku daudenean (izan ere, gaitzusteko hirugarrenak jakingo du hilda dagoelako adierazpena duenak bizirik dirauela); baina jasotako salneurria edo horrekin eskuratu diren ondasunak erreklamatu ahal izango ditu. Errentak, fruituak eta produktuak, hura agertu zen egunetik zein hilda ez dagoelako adierazpenaren datatik bakarrik erreklama ditzake agertu denak.

Pertsonaren heriotza frogatuz ere azkentzen da heriotza adierazpenak eratorritako egoera.

Horrelakoetan, heriotzaren data epaileak finkatzen du, eta egoeraren arauketa egitate horretan eta une horretan zehazten da.

111. Heriotza adierazpena eta Erregistro Zibila Heriotza adierazpena Erregistro Zibilean inskribatzen da, jaiotza inskripzioaren bazterrean (EZLren 46. art.). Erregistroaren arduradunak bere arioz egiten du inskripzioa (EZLren 25. art.) eta lehen auzialdiko epaileak emandako autoaren lekukotzak titulu gisa balio du (PZLren 2047. art.). Era berean, Erregistroan inskribatzen dira heriotza adierazpena ondore gabe uzten duten epailearen adierazpenak (PZLren 179. art.).

Idatzoharraren bidez (EZLren 88. art., eta EZEren 290. art.), Erregistroan agertuko dira: ordezkapenak, inbentarioak, eskualdaketak eta, oro har, Erregistro Zibilari buruzko indarreko Legea baino lehenagoko Absenteen Erregistro Zentralaren edukia zena (KZren 198. art.).

Egitezko absentzia hutsak (EZEren 154.4 art.), epaileak epaiketan adierazitako absentziak eta

heriotza adierazpenak eragiten dituzte, Erregistro Zibilaren barruan, hainbat idazkun, inskripzio, idatzohar eta bazterreko ohar; batzuetan, jaiotzaz arduratzen den 1. atalean eta, beste batzuetan, tutoretzaz eta legezko ordezkapenez arduratzen den 4. atalean.

BIBLIOGRAFIA BERCOVITZ, R: Derecho de la persona, Madril, 1976; BONET RAMOS, F.: «Comentario a los artículos 193 y sigs.», in MANRESA, J.M. : Comentarios al Código Civil Español, II, 7. argitaraldia, Madril, 1957, 214. or. eta ondorengoak; CABANILLAS SÁNCHEZ, A.: «Comentario a los artículos 193 y sigs. C.C.», in Comentario al Código Civil (Ministerio de Justicia), I, Madril, 1991, 617. or. eta ondorengoak; CORRAL TALCIANI, H.: La declaración de fallecimiento, Madril, 1991; DE CASTRO, F.: Derecho Civil de España, II (Derecho de la persona), Madril, 1952; DÍEZ DEL CORRAL, J: «Comentario al artículo 198 C.C.», in Comentario al Código Civil (Ministerio de Justicia), I, Madril, 1991, 624. or. eta ondorengoak; DÍEZ-PICAZO eta GULLÓN: Sistema de Derecho Civil, 7. argitaraldia, berrinprimatzea, Madril, 1990; LACRUZ in LACRUZ eta beste batzuk: Elementos de Derecho Civil I (Parte General), 2. liburukia (Personas), Bartzelona, 1990; MONTÉS, V. L.: «Comentario al artículo 85 C.C.», in Comentario al Código Civil (Ministerio de Justicia), I, Madril, 1991, 342. or. eta ondorengoak; OGAYART, T.: «Comentario a los artículos 181 a 198 C.C.», in Comentarios al Código Civil y Compilaciones Forales, zuz. M. ALBALADEJO, IV, 2. argitaraldia, Madril, 1985; ORTEGA LORCA in SCAEVOLA: Código Civil III, 5. argitaraldia, Madril, 1942, 743. or. eta ondorengoak; PUIG FERRIOL, L. in PUIG BRUTAU: Fundamentos de Derecho Civil I1, Bartzelona, 1979, 187. or. eta ondorengoak; ROCA I TRÍAS, E.: «Comentario a los artículos 29 y sigs. del Código Civil», in Comentario al Código Civil (Ministerio de Justicia), I, Madril, 1991, 223. or. eta ondorengoak; SERRANO, I.: La ausencia en el Derecho Español, Madril, 1943.

Hamazazpigarren gaia PERTSONAREN GAITASUNA ETA EGOERAK Laburpena: §40. Pertsona eta gaitasuna.— 112. Pertsona eta gaitasuna.— 113. Gaitasun juridikoa eta jarduteko gaitasuna.— 114. Ezgaitasuna eta debekua.— §41. Pertsonaren egoerak.— 115. Esangura historikoa.— 116. Kontzeptua, motak eta ezaugarriak.— 117. Araubidea.— 118. Familia-egoerak: A) Ezkontza egoera zibilen oinarri gisa; B) Semealabatasuna egoera zibilen iturri gisa.

§40. PERTSONA ETA GAITASUNA 112. Pertsona eta gaitasuna Lehen hurbilketa batean gaiari helduz, gaitasuna hauxe dela esan dezakegu: jarduera juridikoaren subjektua izateko antolamendu juridikoak aitortzen duen egokitasuna edo gaitasuna, alegia, arau juridikoen jasotzailea izateko eta legegileak babesten dituen interesen titular izateko egokitasuna.

Hurrengo atalean egingo diren zehaztasunez gain, ondokoa ezberdindu daiteke: alde batetik, gaitasun juridikoa, hots, pertsona orok eskubideen eta eginbeharren titularra izateko duen egokitasuna; eta, bestetik, jarduteko gaitasuna, hau da, Zuzenbidearen munduan pertsonak bere kabuz jarduteko duen aukera. Gaitasun juridikoari dagokionez, gizaki orok halakoa duela esaten da; jarduteko gaitasuna izateko, aldiz, inguruabar edo baldintza zehatzak bete beharko dira, adibidez, adin zehatza izatea. Aurrean esandakoaren arabera, gaitasuna eta pertsonatzat jotzea batera doaz, gaitasuna legegileak pertsonari aitortzen dion tasuna da, zertarako eta pertsonak sistema juridikoan bere protagonismoa hartu ahal izateko. Horregatik, nahiz eta guztiz berdinak izan ez, kontzeptu bien arteko antzeko identifikazioa aldarrika daiteke, Zuzenbidearen subjektuak pertsonak bakarbakarrik izan baitaitezke, eta, subjektu izatera iritsi ahal izateko, gutxienez, gaitasun juridikoa eduki behar dute.

Gaur egun, Espainiako kulturaren barruan, gizaki oro pertsona izatea berezkoa iruditzen zaigu, eta, beraz, berezko deritzogu gizakiak antolamendu juridikoak jasotako eskubideen subjektu izateari, bai eta berari arauen ondoreak egotzi ahal izateko gaitasun juridikoa edukitzeari ere. Horren harira, pertsonak Zuzenbidearen munduan jarduteko duen askatasuna jarduteko gaitasunarekin parekatzen da; jarduteko askatasun hori mugatu ahal izango da, erantzukizunez egikaritzeko beharrezkoa den berezko gaitasunik ez duenean bakarrik, norberaren interesen aldeko defentsaren ikuspuntutik. Baina hori

guztia ez da horrela izan beti, historian zehar gizaki orori ez zaiolako gaitasun juridikoa aitortu (adibidez, garai batzuetan esklaboekin edo atzerritarrekin edo heriotza zibila ezarria duten kondenatuekin gertatzen den bezala). Jarduteko gaitasunaren murrizketak edo mugapenak, hots, norbanakoen jardute-gaitasunean eragina dutenak, asko izan dira.

Mugapen horiek jasango dituzte, oinarrian, haien kabuz gaitasuna erabili ahal izateko heldutasun-baldintzak betetzen zituzten pertsonek, hots, emakumezkoek edo gizartean maila jakin bat zutenek. Pertsona eta gaitasun kontzeptua, aurrerago azaldutako esanguran, nahiko berriak dira zientzia juridikoan; haien gertuera Alemaniako Pandektistikari eratxiki dakioke, baina doktrina horrek gai horri buruzko aurrekariak zituen, adibidez, Zuzenbide Naturalaren Eskola Protestantearen ekarpenak. Horrela, pertsona terminoa sormen juridikoa da, eta Zuzenbidearen protagonista gizakia dela adierazteko balio du; eta, gutxienez, gizakiari gaitasun juridikoa eratxikitzea dakar. Hori dela eta, esangura horretan ere nortasunaz eta subjektibitateaz hitz egiten da, gizakia kanpoko errealitatea dela onartzeko fenomenoa azaltzeko.

Gizakiaren, pertsonaren, nortasunaren, subjektibitatearen eta gaitasunaren arteko identifikazio hori historiak izan duen bilakaera luzearen ondorio da. Gizaki edo pertsona fisikoari dagokion prozesu hori, berdintasunerako eta askatasunerako eskubidearen aitorpenaren eta zabalkundearen bidetik gauzatu da; beste izaki desberdin batzuei ezaugarri juridiko horiek aitortzea, beste helburu nagusi batzuen menpe baitago (horren inguruan, ikus §31, 79 eta 80. zk. eta §32, 84. zk.ak.).

Bilakaera horrek, pertsonak gizarte taldetik bereizita norbanakotzat hartzea eratorri du. Izan ere, gizakia giza talde jakin batekoa izateak eta, hala denean, gizaki horrek giza taldean zeukan lekuak (pertsonaren egoerak) ekarri dute gizakiaren gaitasunaren inguruko iritzi ezberdina antolamendu juridikoaren aldetik. Horrela gertatu zen Erromako Zuzenbidean; gaitasun juridikoa aitortzeko, Zuzenbide horrek bi gauza kontuan hartu zituen: Erromako civeseko kide izatea eta familia barruan pertsonak zuen egoera, eta, horretarako, pertsonak gizaki askea izan behar zuen. Horrela sui iuris Erromako hiritarra bakarrik izan zitekeen Zuzenbidearen subjektu, pater familiasa izenekoa, hain zuzen. Familiaren beste kideak, hots, alieni iurisak (semealabak, emaztea cum manu…) pater familiasaren autoritasen menpe zeuden, eta eskubideak egikaritzeko pater familiasak ordezten zituen. Errealitate horiek ikertzeak status libertatis, status civitatis eta status familiaeren adierazpena ekarri zuen geroago. Horregatik, Inperioaren hedapenaren ondoren civitas horren egitura apurtu zenean, familia-harremanak aldatu egin ziren, familia agnatiziatik kognatiziara pasatuz (odol harremanek aginte harremanak ordezkatu zituzten). Erdi Aroan, gorago aipatutakoa askoz argiago ikus daiteke: estamentudun gizartearen zatiketa eta botere banaketa berezia zuten talde hertsiak egotea (esaterako, familia), norbanakoaren gainetik nagusitu ziren, norbanakoa gizarte antolaketaren osagai bat baino ez zelako. Horrela, eta adibide gisa, esklaboa, morroia, aitonen semea, aita, semea, alaba, emaztea… modu ezberdinetan aintzat hartuak ziren, gaitasunaren arabera; eta,horregatik, gaitasunaren arloan ez dago araubide bateraturik, egoera juridiko ezberdinetan ematen baita gaitasuna. Egoera horiek, aldaketa batzuekin, Frantziako Iraultza gauzatu arte diraute, hau da, ulerkera indibidualistak nagusitu arte. Hori guztia gertatzen da, nahiz eta gizaki guztien arteko berdintasuna aldarrikatzen zuen kristautasuna hedatu, horrek moral arloan eragina izan zuelako, baina ez hainbeste arlo juridikoan.

Izan ere, iraultzaren aurreko mugimendu entziklopedistan, gizaki guztien arteko berezko berdintasunaren ideia zen nagusi. Encyclopedie françaisek honela definitzen du berezko berdintasun hori: «gizaki guztiek dutena haien izaera dela bide. Berdintasuna, askatasunaren printzipio eta oinarria da». Horrek, iusnaturalismo arrazionalistaren ideiekin eta burgesiaren, hots, garai hartako gizarte klase bultzatzailearen helburu

politikoekin batera, helburu iraultzaileak nagusiarazi zituen, hau da, askatasuna, berdintasuna eta anaitasuna. Helburu hori aplikatzeko ondoko bi betekizun gertatu behar ziren: batetik, gizaki orori gaitasun juridikoa aitortzea, jaiotzarekin eskuratu eta heriotzarekin bakarrik galtzen zena; eta, bestetik, jarduteko gaitasunaren murrizketak ezabatzea, noiz eta murrizketa horiek aske jarduteko pertsonaren egokitasunean esklusiboki justifikatzen ez zirenean. Hala ere, teorian edo maila programatikoan formulatutako helburu horiek ez ziren guztiz lortu, XIX. mendean barrena kolonietan esklabotzak zirauelako; eta luzaroan, pertsonaren gaitasunarekin zerikusirik ez zuten inguruabar jakinak (sexua edo espetxean sartzea, adibidez) jarduteko gaitasuna murrizteko arrazoitzat eta, horren ondorioz, norbanakoen askatasunaren mugatzat hartu zirelako.

Hala ere, nortasuna eta gaitasun juridikoa gizaki guztietara hedatzeak, giza duintasunari datxezkion eskubideen aitorpena dakar: askatasunarekin eta berdintasunarekin batera, osotasun fisikorako, ohorerako, intimitaterako eta abarrerako eskubideak hartzen dira nortasun eskubidetzat. Horrez gain, Konstituzioak oinarrizko eskubide gisa nagusiarazten ditu. Bada, nahiz eta neurri handi batean kodeak, gizakiaren duintasunaren aitorpen gisa, gizaki ororenganako gaitasunaren hedapenaren bultzatzaileak izan, nahiko urri geratu ziren edukia arautzerakoan; maiz, kode horiek gaitasunaren eskuraketa edo galera berez dakarten inguruabarrak edota jarduteko gaitasuna murrizten zutenak zehazten zituzten soilsoilik, horien edukiak sakondu gabe.

Hainbat herritako konstituzio desberdinek, pertsonaren eskubideekiko bilakaera politiko sentiberagoaren ondorioz, nortasunaren eta gaitasunaren alde hori osatu eta garatu egin zuten.

Espainian, zehatz esateko, bilakaera hori ez zen bukatu 1978ko Konstituzioa, hots, gorago aipatutako balioak guztiz nagusiarazten dituen Konstituzioa, onetsi arte.

Horregatik, pertsona eta beraren gaitasuna aztertzeko, Kode Zibilean eta Konstituzioan xedatutakoa kontuan hartu beharra dago, pertsonaren eskubideak aitortzeko jurisprudentzien eragina alboratu gabe.

Espainiako antolamendu juridikoan, Kode Zibila, gorago esandakoaren adierazlea, pertsonari buruzko I. liburuaren barruan, II. tituluan (Nortasunaren jaiotzaz eta azkentzeaz), pertsona fisikoez (I. kapitulua, 29.etik 34.erako artikuluak) eta pertsona juridikoez (II. kapitulua, 35.etik 39.erako art.ak) baino ez da arduratzen. Xedapen horiek osatu behar dira, jarduteko gaitasunean eragina duten hainbat inguruabarren arauketarekin, besteak beste, adinari, ezgaitasunari edo zarrastelkeriari buruzko arauketarekin. EKren 10. artikuluak, berriz, pertsonaren duintasuna eta berezkoak zaizkion eskubide hautsezinak nagusiarazten ditu; eta EKren I. tituluko I. kapituluan, gaitasunaren eraentza eta jasan ditzakeen mugapenak aztertzerakoan kontuan hartu behar diren oinarrizko eskubideak arautzen dira. Bukatzeko, eta orain interesatzen zaizkigun ondoreetarako, 13. artikuluak atzerritarrak eta espainiarrak parekatzen ditu, gaitasunaren aitorpenari eta horren esanahiari dagozkienez. Baina ez zaizkie atzerritarrei ematen Konstituzioaren 23. artikuluan araututako eskubideak (herri-arazoetan parte hartzeko eskubidea, eta kargu eta funtzio publikoak lortzeko eskubidea), Espainian dauden Atzerritarren Eskubideei eta Askatasunei buruzko uztailaren 1eko 7/1985 Lege Organikoaren bidez garatu zirenak.

113. Gaitasun juridikoa eta jarduteko gaitasuna Honela definitzen du DE CASTROk gaitasun juridikoa: pertsonarengan eragina duten hainbat harreman juridikoren titular izateko pertsonak duen tasuna. Definizio horrek gaitasun juridikoa bereizten duen subjektibitate ideia agertzen du, horren adierazpen nagusia subjektu izateko aukera baita: bai harreman juridikoen alde

aktibotik, alegia eskubidearen aldetik, eta bai alde pasibotik, pertsona edo ondasunek bere gain har dezaketen betebeharra edo eginbeharra. Nahiz eta pertsona, gaitasun juridikoaren bidez, eskubideen titular izateko egokitasuna izan, titulartasun hori ez da izango gaur egun antolamendu juridikoak jasotako eskubide guztien gainekoa.

Gaitasun juridikoa eskuratzeagatik, pertsona bere duintasunari datxezkion eskubideen titular bihurtzen da. Eskubide horiek nortasun eskubide gisa ezagutzen dira, eta, neurri handi batean, Konstituzioak horiek nagusiarazten ditu oinarrizko eskubide gisa. Hortik kanpoko eskubideen titular izateko, aukera bakarrik ematen zaio; pertsonak eskubide horiek eskuratuko ditu, legeak eskatutako inguruabarrak betetzen direnean.

Gaitasun juridikoak, lehen azaldutako esanguran, pertsonaren egokitasunaren formulazio abstraktu eta orokorra dakar; eta horrek antolamendu juridikoak jasotzen dituen eskubideen egikaritza a priori murriztea baztertzen du; murrizketa egongo litzateke, adibidez, eskubideak eskuratzean inguruabar zehatzak kontuan hartuko balira, baldin eta inguruabar horiek pertsona maila bat baztertuko balu.

Adibidez, ogibide batean aritzeko akademia-titulu jakin bat behar bada, horrek ez du esan nahi pertsona mota berezi bat baztertzen denik; aldiz, bere borondatez edota pertsonarengandik at geratzen diren inguruabarrak direla eta, ogibide batean aritzeko eskubidea eskuratu ezin izan duen pertsona bakarrik baztertuko da. Aitzitik, baldin eta pertsona maila jakina (adibidez, begietako kolore zehatza dutenak) titulu akademikoa lortzera ezin daitekeela heldu, edota, titulua eduki arren, ogibide batean aritzeko gaitasunik ez dutela aginduko balitz, murrizketa horrek azken batean eragina izango luke, bai gaitasun juridikoan, bai eta Konstituzioan nagusiarazitako berdintasun printzipioan ere (14. artikulua), eta hori pertsona fisikoari dagokion berdintasunaren aitorpenak duen legezko euskarria da.

Hala eta guztiz ere, esandakoak ez du eragozten, kasu batzuetan, legegileak eskubideren bat egikaritzeko edota eskuratzeko murrizketaren bat ezar dezakeenik, baldin eta arauketa berezi hori, arrazoizkoa eta legeak agindutako helburuari egokitua bada. Behin eta berriz horixe adierazi du KAk, EKren 14. artikulua aplikatzen duenean Esaterako, lanbide batean aritzeko (adibidez, hegazkin gidaria), baldintza fisiko jakin batzuk eskatzen direnean.

Gaitasun juridikoa gizaki orori dagokio, jaiotzetik eskuratzen du (KZren 29.2 art.), eta hiltzean galtzen du (KZren 3. art.). Gaitasun juridikoak pertsona guztiontzat eduki berbera du, eta ezin daiteke murriztu. Lehenago aipatutakoak ez du galarazten, jadanik esan den bezala, eskubide batzuk eskuratzeko betekizun jakinak bete behar izatea, esaterako, boto-eskubidea egikaritzeko hemezortzi urteko adina edota testamentu egiteko hamalau urteko adina izatea (KZren 663.1 art.). Ekintza horien garrantziak eskakizun horiek justifikatzen ditu.

Alderantziz, jarduteko gaitasuna, Zuzenbidearen arloan eragingarritasunez aritzeko antolamendu juridikoak aitortzen duen gaitasuna dela esaten da. Izatez, arauek ondore juridikoak sortuko dituzten borondatezko portaerak jasotzen dituzte, eta portaera horiek gauzatzeko aukeran zehazten da gaitasun hori, hau da, egintza juridiko gisa ezagutzen direnak. Ekintza juridiko horiek gauza asko izan daitezke, besteak beste, negozio juridikoari buru ematea, bai familia-zuzenbidekoa, adibidez, ezkontza, bai ondare izaerakoa, hala nola, salerosketa; edota auzitegietan norberaren eskubidearen aldeko defentsa burutzea; edota eginkizun edo kargu publikoetan aritzea eta abar. Egintza horiek eskubideak eskuratzea zein betebeharrak hartzea ekar diezazkiokete egintzok gauzatzen dituen pertsonari.

Ikuspuntu horretatik, jarduteko gaitasunaren eta gaitasun juridikoaren arteko lotura estua da: gaitasun juridikoa, betebetean, jarduteko gaitasunaren bidez bakarrik lupertu ahal da. Hala eta guztiz ere, ezin daiteke esan, jarduteko gaitasunak eskubideak eskuratzeko eta lupertzeko aukera guztiak agortu dituenik.

Beraz, gaitasun juridikoak izaera egonkorra izango luke, eskubideen eta betebeharren titulartasunari buruzkoa soilik; eta jarduteko gaitasunak, ostera, izaera aldakorra edukiko luke, eskubideen eta betebeharren eskuraketa eta edukitza ahalbidetzen duen aldetik. Jarduteko gaitasuna ondoko kasuotan bakarrik da beharrezkoa: arauetan xedatzen diren ondoreak lortzera zuzendutako negozio zein egintzetan.

Horrela, eskubideak eskura daitezke, baita lupertu edo betebeharrak hartu ere, nahiz eta jarduteko gaitasunik ez eduki, adibidez: finka baten jabea izateagatik, titularrak finkaren fruituen jabetza eskuratzen du (KZren 354. art.), edo uharte baten jabetza, KZren 373. artikuluak xedatzen dituen inguruabarrak gertatzen badira; halaber, aurria dela eta, pertsona bati edo beraren ondasunei kalte egingo liekeen eraikinaren titularrak eragindako kaltea konpondu beharko luke (KZren 1907. art.). Kasu horietan ez da beharrezkoa jarduteko gaitasunik, gorago azaldu dugun esanguran, araututako egitateei buru emateko ez baita behar gaitasun horretarako borondatezko portaerarik; eta luperketarako ere ez da jarduteko gaitasunik behar, luperketa finkatik ateratako fruituak kontsumitzea bada, edo eskuratutako uhartearen erabileraz baliatzea bada. Baina finkaren titularrak, finka horren fruituak besterendu edo goian

aipatutako uharte hori alokatu nahi badu, orduan jarduteko gaitasuna eduki behar du, horretarako borondatezko aitorpena behar duen negozio juridikoa egin behar duelako. Kalteak ordaintzeko betebeharra (egindako kalteen ondorioz titularrak duen betebeharra) betetzeko gaitasun hori ere beharrezkoa da, betetzean zordunaren borondatezko portaera beharrezkoa delako (KZren 1160. art.).

Jarduteko gaitasuna pertsonaren askatasunaren adierazpena da, pertsonari bere interesak bere kabuz defendatzeko aukera ematen dion aldetik; hori dela eta, beharrezkoa da pertsonak berak bere egitateen ondorioak neurtu ahal izateko behar den heldutasuna edukitzea. Espainiako antolamendu juridikoan, jarduteko gaitasun osoa adin nagusitasunarekin eskuratzen da, hau da, 18 urte betetzean (EKren 12. art., KZren 314 eta 315. artikuluak). Adin horrekin, legegilearen aburuz, norberaren interesen aldeko defentsan erantzukizunez aritzeko behar den heldutasuna badela pentsa daiteke. Horregatik, pertsona guztiontzat erregela orokorra ezarri da, pertsona bakoitzaren ikasketak eta hezkuntza kontuan hartu gabe.

Goian aipatutakoaren arabera, hauxe esan dezakegu: adingabetasunak eta norbanakoaren kontzientzian eragina duten gaixotasun zehatzek bakarrik muga dezakete jarduteko gaitasuna. Kontuan har zitezkeen beste edozein inguruabar edota portaera norbanakoaren askatasunaren aurkako erasoa izango lirateke; eta bidezkoak izango lirateke, neurri-mota hori hartzeak dakartzan interesak defendatzeko erabiliko balira bakarrik. Espainiako Zuzenbidean azken horren adibidea aurki genezake, zarrastelaren jardute-gaitasunaren mugapenean, hain zuzen.

114. Ezgaitasuna eta debekua Ezgaitasun terminoak ezezko esangura du, gaitasunik eza adierazi nahi duelako, bai osoa, bai partziala; eta, oinarrian, gaitasun juridikoari zein jarduteko gaitasunari buruzkoa izan daiteke.

Gaitasun juridikoak edo jardutekoak pertsonarekin eta beraren duintasunarekin lotura estua duela ikusi dugu. Hau horrela dela, ezgaitasunaren arazoa Konstituzioaren eta bertan nagusiarazitako printzipioen eta eskubideen ikuspuntutik aztertu beharra dago.

Ikuspuntu horretatik ezin da hitzik egin ezgaitasun juridikoaz, ezta eskubide zehatz batzuen gaineko ezgaitasun juridiko bereziaz ere, nortasunaren mugapena aintzat hartzea eta, azken finean, pertsonen arteko mailaketa ezartzea izango litzatekeelako. Ezin da gaitasuna nahasi, egin den arren, eskubideren bat eskuratzeko betekizun zehatzak bete beharrarekin, baldin eta betekizun horiek guztiek izaera orokorra badute, eta pertsona maila oso bat behin betiko baztertzen ez badute, lehen adierazitakoaren arabera.

Lehen esandakoaz kanpo geratzen dira atzerritarrak, eta, horientzat, Espainiako antolamendu juridikoak aitortutako gaitasun juridikoak garrantzi handiko mugapena du; EKren 13.2 artikuluak nagusiarazten du mugapen hori. Bazterketa hori dela eta, atzerritarrek ezingo dituzte egikaritu 23. artikuluan nagusiarazitako eskubideak: partaidetza politikorako eskubidea (elkarrekikotasun irizpideei jarraituz, udal hauteskundeetarako ituna izan edota legearen bidez hautagai zein hautatzaile izateko eskubideari buruz ezar daitekeena salbu, 13.2 art.), eta eginkizun eta kargu publikoak lortzeko eskubidea. Izatekotan ere, ezgaitasun hori Espainiako Barne zuzenbideari dagokio, eta gai hori uztailaren 1eko 7/1985 LOk arautzen du.

Kontsiderazio ezberdina merezi du jarduteko ezgaitasunak, jarduteko gaitasun mota horren aitorpenak beste oinarri bat duelako. Gaitasun horrek lotura estua du pertsonak bere jardunaren bidez eta modu erantzulean beraren interesen defentsa bereganatzeko duen heldutasunarekin. Ikuspuntu horretatik, jarduteko ezgaitasuna pertsonen ondare interesak eta norberaren interesak babesteko neurri gisa justifikatzen da, pertsona horiek ulertzeko eta nahi izateko berezko gaitasuna mugatuta dutelako.

Horregatik, jarduteko ezgaitasuna beste pertsona baten edo batzuen izendapenarekin batera doa beti; pertsona horiek ezgaitua ordeztuko dute, eta lagunduko diote beraren eskubideak egikaritzen, eginbeharrak betetzen, eta pertsona bera eta beraren ondasunak zaintzen; eta horiek guraso-ahalaren guraso titularrak izan daitezke, hain zuzen ere, tutorea edo kuradorea.

Goian aipatutakoaren arabera ezin da esan, batzuek esan badute ere, gaitasuna erregela orokorra denik, ezta ezgaitasuna salbuespena denik ere; bide hau jorratuz gero, ezgaitasuna ezartzen duten arauen interpretazioak murrizgarria izan behar duela dirudi. Hori baieztatzen da, ordea, Adingabearen Babes Juridikoari buruzko urtarrilaren 15eko 1/1996 Lege Organikoan, KZ eta PZL zati batez aldarazi dituen horretan; agian, baieztapen hori ez da oso koherentea, ondoren azaltzen dena kontuan hartuta. Jarduteko ezgaitasunaren oinarria erantzukizunez aritzeko behar den heldutasunik gabeko pertsonaren interesen babesa bada, ezgaitasunak helburu horietara bideratuta egon behar du. Horren ondorioz, ezgaitasuna ezarri beharko da, baldintza horiek betetzen direnean, zergatik eta gaitasuna erabiltzeko baldintzak betetzen dituenari gaitasuna mugatzea, gaitasunaren erabilera bere gain hartu ezin duenari ez mugatzea bezain ezezkoa delako. Aipatu dugun azken kasu hori, botere publikoen jokaera ez-zuzena izango litzateke, Konstituzioak botere horiei esleitu baitizkie mota horretako pertsonen defentsa eta sustapen edo promozioa (EKren 9. artikulua, besteak beste). Hori horrela izanik, jarduteko gaitasunari ezarritako edozein mugapenek eragina du askatasunaren eta berdintasunaren oinarrizko eskubideetan; horregatik,

mugak ezarri beharko zaizkio horri legegilearen esanbidezko xedapen bidez, hots, lege bidez (EKren 53.1 eta 81. art.ak).

Edukiaren arabera, jarduteko ezgaitasuna orokorra izan daiteke, pertsona batek gauzatu ditzakeen egintza juridiko guztietan eragina badu; eta partziala, egintza maila jakin baten edo batzuetan eragina badu; azkeneko esangura hori kontuan hartuz, ezgaitasuna egintza zehatz bati buruzkoa denean, jarduteko ezgaitasun bereziaz hitz egiten da, esaterako, adoptatzen duenak hogeita bost urteko adina izan behar du (KZren 175. art.). Espainiako antolamendu juridikoan, adingabea ezgaia da; eta beraren jardute-gaitasunak murrizketa ezberdinak jasango ditu uneanunean pertsona horrek duen adinaren arabera, eta emantzipatua izan den ala ez kontuan hartuta. Halaber, KZren 200. artikuluaren arabera, ÂŤezgaiketa-arrazoiak dira pertsonei euren burua gobernatzen galarazten dieten izaera fisiko edo psikikoa duten gaixotasun edo akats iraunkorrakÂť; bermeneurri gisa, inor ezin daiteke ezgaitzat jo prozesuan epaileak ezgaiketa hori adierazten ez badu, eta legean xedatutako arrazoien arabera ez bada ezgaia.

Prozesu horretan, Fiskaltzak parte hartuko du (KZren 199. art.). Zarrastelaren jardute-gaitasuna ere mugatu egiten da, mantendu behar dituen pertsonen biziraupena arriskuan jartzen duelako (KZren 294. art.). Gorago aipatutako portaeraz gain, ez dago Espainiako antolamenduan jarduteko gaitasuna mugatzeko beste arrazoirik. Horren harira, pertsona jakin batzuk, hots, emakume ezkonduak edo interdikziopekoak jasaten zituzten murrizketak ezabatu egin dira; murrizketa horiei eustea ez baitzen bidezkoa EK argitaratu ondoren. Aurrean esandakoaren salbuespen gisa egintza zehatzerako bereziki arautzen diren murrizketak ditugu, adopzioaren kasuan gertatzen den moduan, hala ere, legeak ezarri beharko ditu horiek.

Orain arte azaldutako guztia ikusita ere, Espainiako antolamendu juridikoan, legegileak zehaztu barik utzi dituen jarduteko ezgaitasuntzat jo daitezkeen egoerak aurki ditzakegu. Horrela gertatzen da, esaterako, ondokoa xedatzen duen KZren 1914. artikuluan: ÂŤkonkurtso adierazpenak konkurtsatua bere ondasunak administratzeko eta legez dagokion beste edozein administraziotarako ezgaitzen duÂť. KZren 878. artikuluan erregela bera ezartzen da porrot egin duenarentzat, eta artikulu horretan ezgaitu hitza erabiltzen da. Neurri hori hartzekodunen interesen babesak justifikatzen du, kaudimengabeko zordunak bere ondasunak beste pertsona batzuentzat erabiliz gero hartzekodunek euren kredituak kobratzeko aukerak arrisku bizian ikus ditzaketelako. Neurri horren oinarria, ezgaitasun-adierazpenerako kasuan ez bezala, ez dago zordunaren beraren baldintzetan, ezpada haren ondarearen kaudimengabezia-egoeran.

Hortaz, ondarearen administrazioan dagoen ordezpena, hartzekodunek zorra ordaintzeko erabil ditzaketen ondasunen gainekoa bakarrik izango da, ez, izatez bahituezinak direnetan, horiek hartzekodunen ekintzatik kanpo geratzen baitira. Beraz, ondasun jakin batzuetan eragina duen debekua da, eta ez zordunaren pertsonarengan eragina izango lukeen jarduteko ezgaitasuna. Aurrean aipatutakoaren arabera, neurri hori bertan behera geratu behar da konkurtso edo porrot prozedura amaitzean, prozedura haiek kontrakoa eratortzen ez badute behintzat (KZren 914. art.). Gauza bera esan dezakegu, tutoreek edota notarioek testamentu xedapenen bidez ondasunak jasotzeko duten ezgaitasunaz; KZren 753, 754, 755. artikuluak debeku kasuak dira.

Pertsonak negozio edo egintza jakin bati buru emateko duen debekuak negozio edo egintza horri buru emateko ezintasun juridikoa dakar. Ikuspuntu horretatik, ezgaitasuna eta debekua berdinets daitezke, azken finean, jarduera juridikoa burutzeko egokitasunean eragina duelako. Hala ere, debekua eta ezgaitasuna itxuraz antzekoak izan arren, debekuak beste era batera jokatzen du oinarri desberdina duelako. Debekua interes jakinak defendatzeko eman diren legegintza irizpideen menpe dago.

Debekuaren eragina jasaten dutenak kasu gehienetan interes horien titularrak dira. Kasu jakin batean agertzen diren inguruabarrek debekua justifikatzen dute, baldin eta inguruabarrok legegilearen aburuz kasuaren benetako babesa bermatzen ez badute.

Horrela gertatzen da 1459. artikuluan jasotako kasuetan: tutoreei galarazten zaie, haien menpe dauden pertsonaren edo pertsonen ondasunak salerosketa bidez eskuratzea, baita mandatariei ere, berak administratzeko edo besterentzeko dituen ondasunak eskuratzea. Lehenago aipatutako bi kasu horiek adibideak baino ez dira, eta euren helburua hauxe da: tutoreak zein mandatariak tutoretzapekoarekin eta mandatugilearekin duten egoera berezia haien onurarako ez erabiltzea. Kasu horretan, debekuak ez du eraginik egintza maila osoan, salerosketan, adibidez, legeak aipatutako egoeran dauden pertsona edota pertsonekin burutu daitekeen mailan baino. Gauza bera esan daiteke konkurtsatuari eta porrot eginari buruz; horiei zorrak ordaintzeko erabil daitezkeen ondasunak administratzea bakarrik debekatzen zaie; eta berdin notarioari eta tutoreari buruz, horiei testamentu jakin bateko ondasunak jasotzeko aukera ukatzen zaie, hain zuzen ere, notarioak edota tutoreak laguntzen duten pertsonak egindako testamentuaren ondasunak jasotzeko aukera (KZren 753 eta 754. artikuluak).

Goian aipatutako kasuak aztertu ondoren, ezgaitasunaren eta debekuaren artean ondoko ezberdintasunak azpimarratu dira: 1. Ezgaitasuna norbanakoaren baldintza pertsonalek justifikatzen dute; debekuak, ordea, pertsonaren kanpo inguruabarrak kontuan hartzen ditu, adibidez, pertsonaren ondarearen kaudimengabezia-egoera, edota tutorea eta tutoretzapekoa batzen dituen lotura, edota mandatari eta mandatugilearen arteko harremanak. 2. Arestian esandakoaren arabera, ezgaitasunak eragingarritasun orokorra duela esan dezakegu, hau da, egintza maila oso batean eragina du, egintza horietarako pertsonari

ez zaiolako ematen behar den gaitasuna. Debekuak, aldiz, eragingarritasun erlatiboa du, egintza zehatz bat edo batzuetan bakarrik eragina duelako. Egintza horiek zehazten dira defendatu nahi diren interesen arabera. 3. Bataren eta bestearen arteko ezberdintasun gisa ere adierazi da, debekupean dagoenak eta ezgaituak burututako negozioen eragingarritasunik eza desberdina dela. Esangura horretan, debekua, aginduzko arauak ezarri duenez, urratze-egintzaren errotikako deuseztasuna dakarrela esaten da (KZren 6.3 art.); ezgaituaren egintzak, berriz, deuseztatzeko modukoak baino ez dira, hots, eragina izango dute epaiketan deuseztasuna eskatu arte; eskakizun hori egiteko lau urteko epea dago. Dena dela, negozio juridikoen eragingarritasunik eza mota batekoa edo bestekoa izateko aukera legegintza politikari buruzko irizpideen menpe dago maiz; horrela, mota bat ala bestea aukeratuko da, interes jakinei eman nahi zaien babesaren arabera. KZren 6.3 artikuluak berak, aginduzko zein debekuzko arau baten kontra dauden egintzen deuseztasuna xedatzen duenak jasotzen du gorago aipatu dugun aukera, honakoa xedatzen duenean «haietan (arauetan), arau-hauste kasuetarako ondore desberdina ezarri ezean». §41. PERTSONAREN EGOERAK 115. Esangura historikoa

Honelako lan batean pertsonaren egoerak zer diren azaltzea ez da batere erraza, doktrinak gai gutxi aztertu izan dituelako hain ondorio ezberdinekin. Legegileak ere ez du zeregin hori errazten, pertsonaren egoerak gutxitan aipatzen dituelako; ondore juridikoen saila xedatzeko bakarrik kontuan hartzen ditu, egoeren kontzeptua eta kasuak zehazteaz arduratu gabe. Horrek guztiak legezko testuak integratzera behartzen gaitu, horretarako, lan tresna gutxi dago.

Esanahi historikoa bilatzea abiapuntu ona izan daiteke, gaurko arautegia interpretatzeko argibidea emango diguna.

Horren ildotik, pertsonaren egoera gisa ezagutzen dena hasieran garai historiko jakin batzuetan kokatzen dela ikus daiteke. Garai haietan gizarte egituran talde hertsiak zeuden, eta haietan parte hartzeak norbanakoarentzat gaitasun juridikoa aitortzea zekarren. Kide izate horrek jarduteko gaitasunean ondorioak zituen, gizarte eredu horren ezaugarririk garrantzitsuena desberdintasuna baitzen. Horrela, doktrinak azpimarratu egin du Erroman bi giza taldetan parte hartzeak (civesean eta familian, hain zuzen) gaitasun juridikoaren aitorpena zekarrela. Gaitasun juridiko osoa erromatar hiritar sui iurisak zeukan, eta, horretarako, gizona askea izatea beharrezkoa zen. Baldintza hori pater familiasek betetzen zuen; gainerakoak, hots, alieni iurisak, bai erromatar hiritarrak, bai libertoak, eta bai esklaboak ere, ez ziren eskubideen subjektu. Beraz, Erromako Zuzenbidean egoerek metaka jarduten zuten, pertsona itxuratzeko.

Ikusitakoaren arabera, status libertatis, civitatis, familiaeak formulatzen dira; geroxeago capitis deminutio kasuen arauketatik sortutako doktrinak goragoko kontzeptuak landu zituen, Erromako testuetan «egoera» hitza guk azaldu dugun bezain zehatz eta argi ez baita agertzen. Hiru egoera mota horiek Erdi Aroan desagertu ziren, eta pertsonen gaitasunean hainbat eragin zuten parada juridiko bihurtu ziren. Horrela, beste ikuspegi bat agertu zen sistematizatu eta errazteko zaila zena. Gizaki askeen taldekoa izateak, gizarte ordenan zein familian integratzeak, hainbat egoera sorrarazten zituen; besteak beste, esklaboa, libertoa edo gizaki askea, atzerritarra edo naziokoa, morroia, noblea, aitonen semea; beste alde batetik, kristauak, mairuak, juduak eta abar; izan ere, horiek lekuz leku eta garaiz garai alda zitezkeen zehaztapenak ziren. Egoera zibil deituriko horien ondoan, berezko egoerak ere aitortu egin ziren. Egoera horiek pertsonaren ezaugarrietan zuten oinarria, haien jardute-gaitasunean eragina zuten ezaugarrietan, adibidez, adina, gaixotasun batzuk edo sexua.

Gizarte batetik beste batera, egoeren kontzeptua eta esanahia aldatu ziren era nabarmenean. Erromako Zuzenbidean egoerek pertsona izaera zehazteko balio zuten, hots, eskubideen subjektu izateko gaitasun juridikoa nork duen adierazteko. Erdi Aroan

egoeren esangura baterakoi hori galdu egiten da, horiek era askotako baldintzekin identifikatzen baitira. Baldintza horiek oso desberdinak ziren eta inguruabarren arabera zehaztu ziren, alegia, gizakiak gizartean edota familian duen kokapena, arraza, erlijioa, eta norberaren beste ezaugarri batzuen arabera. Egoera horiek ez zuten eraginik norbanakoaren gaitasun juridikoan zein jardutekoan bakarrik, izatez, eskubide eta betebehar esparru baten aitorpena ere ekar zezaketen. Askotan, egoerak gizarte maila jakin baten pribilegiotzat jotzen ziren. Inguruabar horiek guztiak Partidak (4, 23, 2) testura bil daitezke: «Status hominum, tanto quiere decir en romance, como el estado o la condición, o la manera en que los omes biven o están».

Frantziako Iraultzaren garaipenarekin, goian deskribatutakoa erabat aldatzen da: batetik, gizarte egitura berriaren ondorioz, pertsonaren egoerak azaltzeko kontuan hartzen ziren parada asko desagertu ziren; bestetik, gizaki orok dituen askatasun eta berdintasun eskubideen adierazpenak, egoera hitza alde batera uztea dakar, antzinako pribilegioen aztarna izan zitekeelako.

Beraz, ideia horien ezarpenak bertan behera uzten ditu lehen aipatutako egoerak.

Egoera haiek juridikoak izan zitezkeela esateak bi puntutan zuen oinarria, alegia, Erroman gertatzen zen moduan, gaitasun juridikoaren aitorpenean, eta helburu berriekin bat ez zetozen ezberdintasunen ezarpenean. Antzinako pertsonaren egoerak gogoratzen zituzten parada batzuek baino ez zirauten, hau da, jardute-gaitasunean eragina zuten ezaugarri haiek (adina, gaixotasuna, sexua). Hasieran pertsonaren egoera izeneko beste batzuek (adibidez, gizarte edota giza talde politikoarena izatea), antzina zuten esanahia galtzen dute pertsonaren gaitasunaren arloan, orduko ondoriorik ez baitzuten; betebehar edo ahalmen zehatz batzuen aplikazioa besterik ez zekarten, azken batean, status juridiko jakinaren eratxikipena (naziokoarena, semearena, ezkontidearena… etab).

Hala ere, Frantziako eragina duten kode zibilek, adierazpen politikoez gain, «egoera zibilak» esamoldea kontuan hartzen dute, egoera horiei babes berezia emateko. Babes berezi hori bi ideia nagusi hauetan zehazten da: publizitaterako tresna berria, Erregistro Zibila dena; eta ezaugarri bereziak dituzten defentsa akzio zehatzen aitorpena, egoera akzio deitutakoena. Berriro ere, beharrezkoa da zeintzuk diren pertsonaren egoerak jakitea eta zeintzuk diren horiek osatzen dituzten kasuak zehaztea.

Lana ez da izan batere erraza doktrinarentzat; egoerari buruzko kontzeptu teknikoa eraiki behar izan du, nahiz eta aurretik jakin ez zeintzuk diren egoera zibil horiek, legezko testuetan ez baitzen argitu behar bezala. Horren harira, doktrinaren korronte bat jatorrizko esanahiaren alde dagoela esan dezakegu; korronte horrek pertsonaren egoerak Erromako Zuzenbidean indarrean zeuden egoera zibilekin identifikatzen ditu, baina status libertatisa baztertzen du, bistako hainbat arrazoi direla eta (haien artean SAVIGNY, CICU, RUGIERO RESCIGNOren ekarpenak azpimarra daitezke). Egile horien arabera, egoerak naziokotasuna eta familia-egoerak bakarrik dira; baina Erromako Zuzenbidean sortzen ez zituzten ondoreak dituztela esan daiteke logikaz, gaitasun juridikoa eskuratzeko erabakigarriak ez baitira jadanik. Beste egile batzuk, berriz, pertsonari gerta dakizkiokeen beste jazokizun batzuk hartzen dituen eta pertsonaren jardute-gaitasunean eragina duen nozio zabalago baten bila dabiltza, eta horretarako hainbat formulazio jorratu dituzte (beste egile batzuen artean, PLANIOL, DEGNI, DE CASTRO, SANCHO REBULLIDA aipa ditzakegu). Doktrinaren bigarren korronte horrek egoera kontzeptua lantzeko zailtasun teknikoarekin topo egin du.

Kontzeptu horrek guztiz desberdinak diren hainbat parada azaldu beharko lituzke, horien artean ondokoak: batetik, naziokotasuna eta familia-jatorria; eta, bestetik, adina eta gaixotasuna. Parada horiek norbanakoaren alorrean eragina dute era ezberdinetan: lehenengoz aipatutako egoerak eskubide eta betebehar jakin batzuen iturri diren bitartean, bigarrenek jardute-gaitasunean eragina dute. Orain arte esandakoak gainerako

arriskua dakar: kontzeptua eraikitzeko balio duten ezaugarri orokorrak ateratzen direnean, egoeratzat har daitezke beste parada juridiko batzuk, funtsean haiekin zerikusirik ez dutenak. Beraz, egoera kontzeptua gaitasun juridiko batekin, pertsonaren izaera batekin, harreman juridiko batzuekin, baita eskubide batekin ere identifikatu da.

Behin baino gehiagotan, doktrinaren eraikuntzak egoera identifikatu izan du, jatorrizko esangurarekin zerikusirik ere ez zuten paradekin, ezta egungo legegilearen pentsamoldearekin ere, eta hori gehiegikeria hutsa da. Arestian aipatutakoaren adibidea izan daiteke, bai jaraunsle izatea, bai lanbide batean aritzeak dakarren izatea, bai bazkide izatea egoeratzat hartzea (ASCARELLI, CARNELUTTI).

116. Kontzeptua, motak eta ezaugarriak Pertsonaren egoeren egungo kontzeptua bilatzeak legezko testuetatik abiatu behar duela logiko dirudi. Baina hori ez da aitzakia izan behar, kontzeptuaren eraketaren inguruko ikuspuntu historikoa galtzeko. Gorago esandako guztiarekin, egoeren egungo izana oroimen historikoek bakarrik justifikatzen dutela pentsa daiteke. Oroimen historiko horiek, nahi gabe, eragin handia izan zuten XIX. mendeko legegilearengan, eta azken horrek kodeetan halako izena sartu zuen; beharbada, egoerak sortu zituen gizartea aldatu izan zela eta jatorrizko esangura galdu zutela ohartu gabe.

Espainiako antolamendu juridikoan egoera zibilak ez du definiziorik, eta ez da aipatzen zuzenean zeintzuk izan daitezkeen egoera zibil; KZren 325. artikuluak bakarrik xedatzen du ÂŤpertsonen egoera zibilari buruzko egintzak horretarako dagoen Erregistroan agerrarazikoÂť direla, eta hori Erregistro Zibila baino ez da. Horretarako, EZLren 1. artikuluak egoerei dagozkien eta inskriba daitezkeen egitateak zerrendatzen ditu. Horren arabera, artikulu horretan bananbanan aipatutako egitateei egoera zibil bana dagokiela uler liteke; hala ere, artikulu horren irakurketatik atera dezakegu, bildutako egitate guztiak ez direla egoera zibil; adibidez, nortasuna berez dakarren jaiotza, nortasunaren bukaera dakarren heriotza, izenabizenei buruzko aipamena. Badirudi egoera zibil guztiek egon behar dutela lehenago aipatutako arauan jasota; Erregistro Zibilaren helburua egoeren publizitatea denez, inskriba daitekeena zehazten duen 1. artikuluan jasota egon behar dute egoerek. Horrek guztiak arazoa dakar, azaldutako artikuluan zerrendatzen diren beste inguruabarretatik egoera zibilak bereizteko erabiliko dugun irizpidea zein den jakiteko. Horren harira, ikusi dugu, batetik, nola historian zehar egoera zibila antolatutako giza taldean parte hartzearekin identifikatzen zen lehendabizi; nahiz eta giza talde horiek hasieran gaitasun juridikoa eman, denboraren poderioz tratamendu bateratua izan dezaketen eskubide, ahalmen eta eginbeharren multzo baten eratxikipena ekarri zuten, eta, bestetik, hasierako kasu horiek nola zabaldu ziren jarduteko gaitasunaren mugaketa zekarten gizabanakoaren baldintzetara. Parada horiek, gizabanakoaren alorrean duten eraginagatik, Erregistro Zibilean inskribatu behar dira, baita antolamendu juridikoak agintzen dituen beste babes neurriak ere, jarraian azalduko ditugunak. Horrela ulerturik, Espainiako antolamenduak, bere ibilbide historikoari eutsiz, pertsonaren egoeratzat, naziokotasuna eta auzotartasuna hartzen dituela ematen du, norbanakoa giza talde batekoa dela adierazten dutelako eta estatus juridiko jakin baten eratxikipena dakartelako; esangura berean ulertu behar dira, familia-jatorria eta ezkontza, familia-taldeari begira; baita jarduteko gaitasuna aldatzeko arrazoi direnak ere, hala nola, adina, emantzipazioa eta zarrastelkeria. Horren barruan, ordea, ez da absentzia sartzen, pertsonaren ondare alorrean bakarrik duelako eragina; ez du inoiz norberaren estatuturik aldatuko: absentea gai da, eta dagoen lekuan bere ondasunez baliatzeko askatasuna du. Ezin izango dira egoera zibiltzat hartu konkurtsatuari edota porrot eginari buruzko adierazpenak, ezta ordainketa-etendurarena ere; lehen ikusi dugunez, ez dira jarduteko gaitasuna aldatzeko arrazoiak, egintza jakin batzuei buru emateko debekuak baizik.

Azaldutako egoera zibil guztiek ezaugarri bera aurkezten dute: pertsonaren alorrean dute eragina.

Horregatik, pertsonaren egoeren araubidean interes publikoa dago. Egoera horiek xedatzen dituzten arauen aginduzko izaeran ageri da interes hori, baina horrek ez du borondatearen autonomia erabat murrizten. Gizabanakoaren burujabetza zenbait egintzari buru emateko aukeran zehazten da. Egintza horietako batzuek egoera jakin bat eskuratzea dakarte, esaterako, Espainiako naziokotasuna eskatzea KZren 20 eta ondoko artikuluetan araututako kasuetan, edo ezkontzea; beste batzuetan, aurretikako eskubideen egikaritza dakarte, adibidez, botoa emateko eskubidea. Hala ere, pertsonaren egoera bat helburutzat duen negozio juridikoari ezin zaio buru eman, pertsonaren egoerari buruzko arazoak baliaezinak zein ukaezinak baitira (KZren 6.2 artikulua) eta ezin dira eskualdatu (1814. art.). Pertsonaren egoerak iraunkorrak direla ere esan daiteke, eta ezaugarri hori ageri da, egoera zehazten duen kasuan ez ezik, berak sortzen dituen ondoreetan ere. Ondore horiek egoeraren indarraldi guztian diraute, baina

edukia alda dezakete.

117. Araubidea Egoera bakoitzak eratorritako ondore zehatzez gain, antolamendu juridikoan egoera guztietarako araubide erkidea ezartzen da. Gorago esan dugunez, araubide horrek parada horien defentsa eta zehaztapenerako interes publiko argia erakusten du, ordena publikoaren gai bihurtuz. Horrela, erregistro zibilen bidez egoera zibilak publizitate bereziaren gai dira; erregistro horiek egoera bakoitzari finkotasuna emateko, eta gainerako interesdunek ezagutu dezaten balio dute. Publizitate sistema hori osatzen da, egoera zibil batzuek (familiarenak, adibidez) dakartzaten frogabideen araubidearekin; egoera titulu gisa ezagutzen dira frogabide horiek. Bigarrenez, publizitate sistema hori defentsa akzio berezi baten aitorpenarekin ere osatzen da, egoera akzioarekin hain zuzen ere.

Akzio hori erabil daiteke bi helburutarako: egoera zibil jakina erreklamatzeko, erreklamazio akzioa; edo norbaiti eratxiki zaion egoera aurkaratzeko, aurkarapen akzioa. Egoera ekintzek pertsonaren egoeretarako adierazi ditugun ezaugarri berberak dituzte; eskualdaezinak, ukaezinak, preskribaezinak eta etsiezinak direlako. Munta txikiko epaiketaren bidez (PZLren 484. art.) egingo dira izapideak, eta Fiskaltzaren esku-hartzea beharrezkoa izango da. Haien ondorerik adierazgarriena ondokoa da: egoera zibilari buruzko arazoak ebazten dituen epaiak gauza epaituaren ondoreak dituelako ustea eragingarria dela erga omnes (KZren 1252. artikuluaren 2. paragrafoa); 1252. artikuluaren lehenengo paragrafoan, erregela orokor gisa, eragingarritasun erlatiboa ezartzen denez, lehenago aipatutako erregela salbuespena da.

Zigor-arloan, egoera zibilaren aurkako delituen tipifikazioan datza babesa. ZKren 217. artikuluan eta ondorengoetan arautzen dira delitu horiek.

118. Familia-egoerak Familia-egoerak zehazten ditu pertsonak familian duen mailak, eta tratamendu bateratua duen ahalmen eta eginbehar multzoaren eratxikipenak dira. Gaur egun, familia egoerek ez dute eraginik norbanakoaren gaitasun juridikoan, baina ez da horrela izan beti; beste garai historiko batzuetan familia erakunde politikoa zen, eta horren bidez pertsonak bizitza juridikoan parte hartzen zuen. Familia-egoerek ez dute mugatzen familia osatzen dutenen jardute-gaitasuna, nahiz eta orain dela gutxi arte emakume ezkonduarekin horixe gertatu; konstituzio testuak baztertu egin du familia-eredu zaharkitu hori, zeinetan kideen arteko harremanak aginte printzipioan oinarritzen ziren, eta agintea familiaburuari zegokion.

Kideen gainetik familiak duen interesa aitortzeak, agintekeriazko izaeradun ikusmolde politikoetan tipikoa denak, hierarkia gogorra duen barne antolaketa justifikatzen zuen, antolaketa hori norbanakoaren eskubideen gainetik jarriz. Pertsonen berdintasuna eta askatasuna oinarrizko eskubide legez aldarrikatzeak eskubide horiek murriztea galarazten du, konstituzio testuan bertan agindutako arrazoietan oinarritzen ez bada behintzat. Eta testu horrek ez du esaten familiak murriztu behar dituenik, alderantziz, 32 eta 39. artikuluek, ezkontideen arteko berdintasuna eta semealaben arteko berdintasuna (semealabatasuna kontuan hartu gabe) aldarrikatzen dute, pertsona orok duen norberaren askatasunaren ikuspuntutik bakarrik egikari daitezkeen eskubideak. Esandakoak ez du baztertzen familiaren kide batzuk gaitasuna mugatzeko arrazoia izatea, adingabearekin zein gaixotasunen bat duenarekin gertatzen den bezala; KZren 200. artikuluak haien ezgaitasuna baimentzen du, norberaren baldintzetan oinarritzen baita, ez familiaren barruan daukan mailan. Orain arte esandako guztiaren arabera, familia edo, hobeto esanda, familia-harreman motak ez dira kideen arteko bereizkeriaren iturri. Konstituzioa argitaratu baino lehen, aldiz, bazegoen bereizkeriarik legebidezkoak ez ziren semealaben zein adoptatu eta legebidezko semealaben artean. Gorago aipatutakoa bertan behera geratu zen, konstituzio testuaren 14. artikuluak berdintasun printzipioa nagusiarazi zuenean.

Garai historiko bakoitzean onartutako familia-ereduak familia-egoeren zehaztapena baldintzatzen du.

KZk gainditurik zeukan familia tronkala. Eredu hori familia ulertzeko era zabalago bati dagokio: oin bertsuko ahaide guztiak hartzen dituena. Dena dela, Foru zuzenbide batzuetan erreferentzia batzuk badaude egon. Hori dela eta, senaremazteek eta semealabek osatzen duten guneko familia dugu. Horrek ez du esan nahi, familia-gunetik kanpo, legegileak ahaidetasun harremanak kontuan hartzen ez dituenik, ondoko kasuetan gertatzen den bezala: mantenu eskubidea, batzuetan nebaarreben artean eman daitekeena (KZren 143.2 art.); oinordetzarako legezko deia, laugarren gradurainoko ahaideei, ondorengorik, aurrekorik eta alargunik ez badago (KZren 943. art., eta ondorengoak). Beste maila batean, adingabeari bere ahaide eta hurkoekin harremanak edukitzeko eskubidea aitortzen zaio (KZren 160.2 art.), Espainiako antolamendu juridikoan agertzen diren beste adibide batzuen artean. Baina ahaideen arteko harremanei

buruzko arauketa partzial horrek ez du esangura juridikoan erakundeaz hitz egin ahal izateko behar bezalako koherentziarik, ezta zabaltasunik ere.

Ezkontza egoerak bakarrik osa dezake guneko familia, edota senaremazteek semealabekin. Gurasoek eta semealabek ere familia-taldea osa dezakete, ezkontza egoera beharrik gabe, edota ama edo aita haien semealabekin, alargunak direlako edota beste gurasoak seme-alabatasunik ez duelako aitortu. Badira mota horretako edo horietako familiei buruzko aipamenak, Konstituzioaren 32 eta 39. artikuluetan (Gizarte eta Ekonomiaren Politikari buruzko Printzipio Artezkariak, I. tituluaren III. kapitulua): batetik, 32. artikuluak ezkontza egoera arautzen du, besteak beste, ezkontideen arteko berdintasun juridikoa xedatzeko; bestetik, 39. artikuluak, semealabatasuna kontuan hartu gabe semealaben arteko berdintasuna aldarrikatzeaz gain, familiaren babes sozial, ekonomikoa eta juridikoa ziurtatzeko betebeharra ezartzen die botere publikoei.

Beste arazo bat egitezko egoerak dira, hots, antolamendu juridikoak agintzen dituen formalitateak izan gabe ezarritako egoerak eta oinarrian familia-taldeari dagozkion harremanak agertzen dituztenak maila materialean. Arazo hori indar handiz azaldu da ondoko bi kasuetan: sexu ezberdineko egitezko bikoteei dagokienez, bikote horientzat ezkontza-egoerari ematen zaion tratamendu juridiko bera eskatzen baitute batzuek; eta, bestetik, egitezko banaketari dagokionez, hots, ezkontide bien adostasunez edo ezkontideetako batek goitik behera ezarrita, aginte judiziala alboratuz buru eman zaiona (nahiz eta aginte hori izan banaketa erabaki behar duena). Arazoari irtenbidea ematea ez da batere erraza, hainbat zalantza daudelako. Lehenengo zalantza egitezko egoerak aintzat hartzearen konstituzio garrantzia izango litzateke, hau da, familia eta horrek botere publikoengandik merezi duen babesa arautzen dituen 14. artikulua (39.arekin lotuta) aplikatzean, agintzen den ondore berdintasuna konstituzio eskakizuna den ala ez jakitea da. Aurrekoari dagokionez, familian tratamendu juridiko berdina izateko, ÂŤlegezkoÂť eskubiderik ez dagoela esan du KAk; baina legegileak, horren harira, komenigarriak iruditzen zaizkion neurriak har ditzake, eta hori ez litzateke konstituzioaurkakoa izango (KAren azaroaren 15eko 184/90 epaia, besteak beste).

Horren arabera esan daiteke, irtenbidea legeria arruntak eman beharko duela. Uste horretan, egitezko kasu horietako batzuk arautzen direla egiazta daiteke, lege aginduekin bat etorriz eratutako familiak dituen ondore juridikoen antzekoak egitezko familiei emateko. Eta azkeneko alde hori kontuan hartu beharra dago kasuren bat pertsonaren egoera denentz jakiteko.

A) Ezkontza egoera zibilen oinarri gisa Ezkontzak eskubide eta eginbehar batzuk eratortzen ditu ezkontideentzat. Eskubide horiek ondoko ezaugarriak dituzte: elkarrekikoak dira, norberaren izaera (KZren 66. art., eta ondorengoak) eta ondare izatea dituzte (KZren 1315. art., eta ondorengoak), eta berdintasun printzipioak zuzendutako ezkontzazko harreman juridikoetan integratzen dira. Ezkontzaren ondore horiek izaera iraunkorra dute, eta heriotzak, heriotza adierazpenak edo dibortzioak ezkontza desegin arte diraute (85. art.), edo senaremazteak banatzeak ondore horiek erabat aldatzen ditu. Esangura horretan, ezkontza bidez ezkondu egoera eskuratzen dela esan daiteke, ezkontidea eskubide eta eginbehar multzoaren titular bihurtzen baita.

Ezkontzak tratamendu baterakoia ematen die eskubide eta eginbehar horiei, eta horiek ezkontideak ditu ezkontza indarrean dagoen bitartean. Alderantziz, ezin da esan ezkongabe egoera dagoenik; izan ere, ezkondu ez denak ezkontzarekiko duen parada lehenago aipatutako ondoreetatik ez egoteak bereizten du.

Eta ondore horiek izan dira, hain zuzen ere, ezkonduaren parada egoera zibiltzat kalifikatzeko erabili ditugunak.

Ezkontzari dagokionez, alargun, dibortziatu edota bananduaren paradak ere egoera zibila izan daitezkeen eztabaidatu da; egoera horretan dauden pertsonentzat loturaren desegitetik edo ezkontideen bizitza bereizitik datozen ondoreek justifikatu dute kalifikazio hori. Alargun zein alarguntsari dagokionez, beste ezkontidearen heriotzak berehala dakar, batetik, Gizarte Segurantzaren kontura, alarguntasun-pentsioa jasotzeko eskubidea (Gizarte Segurantzari buruzko Lege Orokorraren 160. art.) eta, bestetik, KZren eta foru legerian araututako jarauntsi-eskubideak, baita ere alargunarengan eragina duten eta izaera hori duten beste xedapen batzuk. Ondore horiek, hots, ezkontidearen heriotzarekin sortu eta horiek betetzean agortzen direnek, ez dute alargunaren egoera egituratuko duen araubide osoa eraikitzeko

behar bezalako garrantzirik, beste ondore guztietarako alarguna ezkongabea baita. Hori dela eta, badirudi ezin dela halako parada hori egoera zibiltzat hartu. Gauza bera esan dezakegu dibortziatuari buruz, nahiz eta egoera horrek ondore zehatzak izan (KZren 90. art.). Izan ere, ondore horiek guztiek ez dute garrantzi bera; haietako batzuek, alegia, 92, 93, 94. artikuluetan araututakoek, eta neurri batean 96. artikuluarenak ere, gurasoek ezkontzan izandako semealabak zaintzeko betebeharrean dute oinarria; eta horrek seme edo alabaren eta gurasoen arteko harremanen mailan jartzen gaitu. Dibortziatuari bakarrik aitortzen zaio beste ezkontidearengandik pentsioa jasotzeko eskubidea, baldin eta 97. artikuluak jasotako inguruabarrak betetzen badira. Dena dela, ez du ematen dibortziatu parada hori egoera zibiltzat kalifikatzeko bide ematen duen estatus juridikoa denik, dibortziatua, epaiaren ostean, ezkongabe bihurtzen baita. Legez banandu denaren kasua desberdina da. Izan ere, banantzeak bi ondore hauek bakarrik sortzen ditu: elkarrekin bizitzeko eginbeharraren etendura eta ezkontzaren araubidea ezkontideen parada berrira egokitzea. Bananduak ezkontza loturaren bitartez batuta dirau; horrek esan nahi du, ezin dela ezkondu aurreko ezkontza desegin arte. Hori dela eta, gizartean bananduak duen parada juridikoa berezia da, ius connubirik ez duelako. Halaber, edozein unetan banandua bere ezkontidearekin berradiskidetzen bada, ezkontza elkarbizitza berrezar dezake, eta berriro ezkondu beharrik ez du izango (KZren 84. art.).

Ezkontide bananduak bere ezkontidearen jarauntsian dituen seniparte eskubideak ere izango ditu (KZren 834. artikuluaren arabera), nahiz eta ezkontzazko harremanak dituen beste alde guztietan ezkontide dibortziatuari aplikatzen zaizkion neurri berdinak bananduari aplikatu. Izan ere, lehenago aipatutako neurriak, ezkontzaren desegitearen ondoren, ezkontide baten eta bestearen artean dagoen interes parekotasunean baino, parada bien izaeraren ikuspuntutik egon daitekeen berdintasunean oinarritzen dira.

Lehen aipatutako egitezko paradei dagokienez, eztabaida liteke ea bikotearen more uxorio elkarbizitzak ezkondu egoera zibila ematen duen. Lehen esan dugun bezala, legeria arruntetik atera behar dugu irtenbidea, hau da, ikusi beharra dago ea parada horri eratxikitzen zaizkion ondoreek pertsonaren egoeratzat jotzeko behar bezalako garrantzirik duten.

Sexu desberdineko egitezko bikoteari buruz behin baino gehiagotan hitz egiten du Espainiako antolamendu juridikoak, zertarako eta ondorio juridiko jakin batzuk emateko. Adibide gisa, ondokoak aipa genitzake: banandu zein dibortziatuaren ezkontza elkarbizitzak pentsioa jasotzeko eskubidearen galera dakar (KZren 101. art.). Egitezko elkarbizitzak ere eskubidea eratxiki dezake, Gizarte Segurantzaren kontura alarguntasun-pentsioa jasotzeko, betiere, uztailaren 7ko 30/1991 Legearen 10. xedapen erantsiak ezartzen dituen muga hertsien barruan. Lege horren bidez, Kode Zibilak duen ezkontzari buruzko arauketa aldatzen da, eta era berean, ezkontzaren deuseztasun-, banantze- eta dibortzio-arrazoietan bete behar den prozedura zehazten da. Halaber, egitezko bikotea lagundutako ugalketa teknikak erabiltzeko legitimatuta dago (azaroaren 22ko 35/1988 Legea). Baina ondore horiek ezkontzak sortzen dituenekin konparatzen badira, partzialak direla esan dezakegu, parada horretan dauden pertsonentzat eskubide eta eginbehar multzo baterakoiak ez baitira. Gainera, egoera zibila dela uste izateko behar bezalako garrantzirik ez dute.

Ezin da berdin hartu ezkontideen arteko egitezko banantzea. Izan ere, banantze horrek epaiketazko banantzeak sortzen dituzten antzeko ondoreak ditu, bai pertsonen arteko harremanen mailan (elkarrekin bizitzeko eginbeharra, mantenuak, leialtasuna), bai ondare harremanen mailan (etxeko ahala, irabazpidezkoen likidazioa, ezkontzaren zamak, senaremazteek eduki litzaketen jarauntsi-eskubideak), guraso-ahala erabiltzetik datozen beste ondore batzuez gain. Orain arte esandako guztiak, arestian aipatutako parada hori banandu egoera zibila dela esatera garamatza. Hori frogatzeak zailtasun ugari ekar dezake, epailearen ebazpenik ez dagoelako, eta, beste alde batetik, ezin delako Erregistro Zibilera jo, nahiz eta azken hori egoera zibiletarako sortu den publizitate tresna nagusia izan.

B) Semealabatasuna egoera zibilen iturri gisa Guraso eta semealaben arteko semealabatasun harremanak gizaki berriaren ernalketa eta jaiotzatik etor daitezke (izaeraren ondoriozko familia-jatorria); halaber, harreman horiek adopzioan eduki dezakete legezko jatorria. Semealabatasunaren inguruan kontuan hartu beharra dago Lagundutako Ugalketa Teknikei buruzko azaroaren 11ko 35/1988 Legean arautzen dena. Horrela bada, Zuzenbideak sortu ditu guraso eta semealaben arteko harreman juridikoak, eta horien edukia izaera iraunkorra duten eskubide eta betebehar multzoa da, indarrean dagoen bitartean alda daitekeena. Indarraldi hori semealabatasun mota guztietarako berdina da, bai ezkontzazko, bai ezkontzaz kanpoko, bai adopziokoarentzat (KZren 108. art.). Artikulu horren idazkera eta beraren oinarri den printzipioa indarreko legeriak izan dituen aldaketen ondorioa da, zertarako eta semealabatasunaren araubidea berdintasun printzipioaren konstituzio-aginduari egokitzeko. Lehenago aipatutako aldaketak ondoko bi legeetan gorpuztu dira: Kode Zibilak araututako familia-jatorria, guraso-ahala eta ezkontzaren ondasun eraentza aldatu zituen maiatzaren 13ko 11/1981 Legean, eta Adopzioari buruzko azaroaren 11ko 21/1987 Legean. Hala ere, horien artean ezberdintasunak egon daitezke, euren abiapuntua errealitate desberdina delako, adibidez, ezkontzako zein ezkontzaz kanpoko semealabatasuna zehaztean gertatzen den moduan; edo interes zehatzak babestean, 837 eta 840. artikuluetan jasotakoa: ezkontidearen seniparteari buruzkoa da, ezkontzan zehar ernaldutako beste

ezkontidearen semealabekin batera jarauntsira deitua izan denean.

Gurasoen eta semealaben arteko harreman juridikoek dirauten bitartean, gutxieneko edukia izango dute, ondoren aipatuko duguna, hain zuzen ere: semealabek gurasoen deiturak edukitzeko duten eskubidea (KZren 109. art.), elkarrekiko mantenu eskubidea, baldin eta KZren 142. artikuluan araututako inguruabarrak betetzen badira, eta oinordetza-eskubideak (807. art. eta ondorengoak, eta 930. art. eta ondorengoak). Horrez gain, semealabak adingabeak direnean, gurasoek horiek babesteko eginkizuna euren gain hartzen dute guraso-ahala erabiliz. Guraso-ahalak titulartasun baterakoia du, ondoko kasuetan izan ezik: legeak gurasoetariko bat baztertu duenean (KZren 111. art.), epai irmoak titulartasunez gabetu duenean (170. artikulua) eta gurasoak elkarrekin bizi ez badira, ahalmen batzuen egikaritza aldatu denean (KZren 92 eta 159. artikuluak).

Orain arte azaldutako guztiaren arabera, gurasoen eta semealaben arteko harremanek bai guraso eta bai semealabei status familiaea ematen dietela ateratzen da.

BIBLIOGRAFIA Zuzenbide zibilari buruzko Zati Orokorra jorratu izan duten liburuek gai hau aztertu izan dute. Horregatik, Zuzenbide konparatu eta Espainiako Zuzenbideko lan horiek aztertu behar dira, baita ondokoak ere: ARAMBURU: La capacidad civil, Madril, 1931; BERCOVITZ: Derecho de la persona, Madril, 1976; CLAVERO: «Almas y cuerpos. Sujetos del Derecho en la Edad Moderna», Studi in memoria de Giovanni Tarello, I. liburukia, 1990, 153. or. eta ondorengoak; CICU: «Il concetto di status», Studi giuridici in onore de Vicenzo Simoncelli, Napoli, 1917, 61. or. eta ondorengoak; COSSÍO: «Evolución del concepto de personalidad y sus repercusiones en el Derecho privado», RDP, 1942, 749. or. eta ondorengoak, eta «El moderno concepto de la personalidad y la teoría de los estados», RDP, 1943, 1. or. eta ondorengoak; DE CUPIS, «La persona humana en el Derecho privado», RDP, 1957; DE CASTRO: Derecho Civil de España, II. liburukia, 1. bolumena, Madril, 1952; FALZEA: Il sogetti nel sistema dei fenomeni giuridici, Milan, 1938, eta Enciclopedia del Diritto, 1960; GARCÍA CANTERO: «La persona viuda y su estado civil», Estudios en homenaje al Prof.

Serrano Serrano, I. liburukia, 259. or. eta ondorengoak; GÓMEZ ARBOLEYA: «Sobre la noción de persona», Rev. Est. Pol., 27. liburukia, 104. or. eta ondorengoak, eta «Más sobre la noción de persona», Rev. Est. Pol., 29. liburukia, 107. or. eta ondorengoak; GONZÁLEZ PÉREZ: La dignidad de la persona, Madril, 1986; HERNÁNDEZ GIL, «Prólogo a Pascual Quintana», En torno al concepto de Derecho civil, Salamanca, 1959; LÓPEZ Y LÓPEZ: La posesión del estado familiar, Sevilla, 1971; PERE RALUY: «Concepto del estado civil», Pretor, 1953; ROCA JUAN, «Sobre el deber general de respeto a la persona», ADC, 1986, 763. or. eta ondorengoak; SANCHO REBULLIDA, «Estado civil», NEJ, VIII. liburukia, eta «El concepto de estado civil», Estudios en homenaje al profesor Serrano Serrano, I. liburukia, 742. or. eta ondorengoak.

Hemezortzigarren gaia EGOERA ZIBILAK (I) Laburpena: §42. Adina.— 119. Adina, jarduteko gaitasuna aldarazteko arrazoi gisa: A) Kontzeptua eta esangura; B) Adinaren konputua.— 120. Adingabearen egoera juridikoa: A) Adingabearen gaitasuna; B) Adingabearen erantzukizuna; C) Adingabearen gaineko babesa.— 121. Adin nagusitasuna.— 122.

Adingabearen emantzipazioa: A) Kontzeptua eta esangura; B) Kasuak.— 123. Emantzipazioaren ondoreak: A) Orokorrean; B) Pertsonaren eta familiaren harremanetan dituen ondoreak; C) Adingabeari ematen zaion laguntza.— 124. Ezkondutako emantzipatuaren gaitasuna.— 125. Adingabeko emantzipatuaren erantzukizuna.— §43. Ezgaiketa.— 126. Ezgaiketa orokorrean: A) Kontzeptua; B) Ezgaiketa-arrazoiak; C) Ezgaiketa prozedura; D) Ezgaiketaren ondoreak.— 127. Zarrastelkeria adierazpena.

§42. ADINA 119. Adina, jarduteko gaitasuna aldarazteko arrazoi gisa A) Kontzeptua eta esangura Pertsonaren adinak jaiotzatik une zehatz bat arte bizi izandako denbora adierazten du. Antolamendu juridikoak kontuan hartzen du adina ondore juridiko jakin batzuk eratxikitzeko, esaterako, pertsonaren desagertze kasuan haren ustezko heriotza adierazteko (KZren 193.1 art.), tutoretzaz desenkusatzeko (KZren 251. art.) eta abar. Ondore horiez gain, adinak helburu zehatza du: pertsonaren bilakaeran eta garapenean aldiak adieraztea, hain zuzen. Horrek bizitzaren lehen etapetan garrantzi handia du, giza lagunak, jaio denean, ez baititu bere ahalmen fisiko eta psikiko osoak; alderantziz, ahalmen horiek haren nortasuna bilakatzen doan neurrian garatzen dira. Ikuspuntu horretatik, argi dago antolamendu juridikoarentzat ez direla gauza bera 3 urteko umea eta 40 urteko pertsona heldua; biek gaitasun juridiko bera dute, KZren 30. artikuluaren baldintzak betetzen dituen gizaki orori nortasun juridikoa aitortzen baitzaio, berdintasun printzipioa aplikatuz. Hala ere, haren eskubideen egikaritza eta haren interesen defentsaren alorrean, ezin daitezke berdin balioetsi bataren eta bestearen gaitasuna; pertsonaren borondatezko jardunak kontzientzia eta jakitea behar ditu, eta horiek aldakorrak dira pertsonaren bizitzan, edo bai behintzat, bizitzaren lehen urteetan.

EKren 9.2 artikuluaren aginduz, botere publikoei dagokie, gizabanakoen askatasuna eta berdintasuna benetakoak eta eragingarriak izan daitezen baldintzak sustatzea, horien osotasuna galarazten edo oztopatzen dituzten eragozpenak baztertuz. Konstituzioaren adierazpen horrek ondokoa kontuan hartzera behartzen gaitu: pertsonak, adinaren arabera, hasierako egoera desberdinetan izan daitezke. Hori ulerturik, kasuankasuan pertsonaren interesak eragingarritasun maila berberarekin babesteko asmoa dago, horretarako neurri egokiak hartuz.

Hor azaldutako arazoari legegileak irtenbide bikoitza eman dio: batetik, jarduteko gaitasuna izateko adin zehatza ezarri da orokorrean; adin hori betez gero, gazteak bere independentzia lortu eta bere nortasunaren garapen askea bereganatzen du. Adin nagusitasun gisa ezagutzen den adin hori 18 urtean finkatzen da Espainiako antolamendu juridikoan (EKren 12. art. eta KZren 315. art.). Legegileak, bestalde, adingabearen jarduteko gaitasuna mugatu egin du; beraren gurasoen zein tutorearen edo tutoreen babes eta zaintzapean jarri du, horiek adingabea ordez dezaten eskubideen egikaritzan nahiz betebeharrak betetzean, eta haren ondasunak eta pertsona zain ditzaten. Era berean, botere publikoei dagokie adingabeen eskubideak babestu eta suspertzea. Adin nagusitasuna eta adingabetasuna arautzeaz gain, KZk adingabearen beste egoera batzuen ardura hartu du bere gain; egoera horiek eragina dute jarduteko gaitasunean, eta adinarekin lotuta daude zuzenean. Emantzipazioak ondorioztatzen dituen egoerez hitz egiten ari gara. Alderantziz, ez da arautzen adinekoa izateak pertsonaren jarduteko gaitasunean izan dezakeen eragina, lan egiteko erretiro adina agintzea salbu. Gero ikusiko dugun bezala, historian zehar ere ez da aukera hori arautu; aitzitik, zaharra izateak berez gizartean maila garrantzitsua edukitzea zekarren.

Izan ere, parametro logiko eta orokor batzuen ondorioa da jarduteko gaitasuna aldarazteko arrazoi gisa adina arautzeak.

Zentzuko arauketa hori kodegintzaren fruitua da, kodegintza iradoki zuten ideia arrazionalistek eratorria, adinak ez baitu beti norainoko hori izan, eta gizabanakoaren gaitasunean duen eragina ere ez baita beti modu berean ulertu. Hasteko, kontuan izan behar da orain gutxi arte eskubideen egikaritzan guraso-ahala (hots, semealabak ordeztea dakarrena) azkentzen zela gurasoak hil edo semea nahiz alaba emantzipatuz gero bakarrik; beraz, aitaren agintaritzapean zegoen filius familiaearentzat,

adin zehatza betetzeak ez zuen eraginik Zuzenbidearen arloan. Dena dela, kasu batzuetan horrek garrantzia izan zezakeen, adibidez, ezkontzeko adinaren kasuan. KZ argitaratu arte Espainiako Zuzenbidean iraun zuen egoera hori bat dator erromatar familian alieni iurisei zegokien egoerarekin. Ondoko kasuetan adin zehatza betetzeak eragina zuen jarduteko gaitasuna aldarazteko: lehendabizi, adingabea edo gaztea tutorearen zaintzapean zegoenean, guraso-ahalak aita ama titularrik ez zeukalako, bigarrena, adingabea edo gaztea aitaamaren auctoritasetik emantzipatzen zenean.

Bestalde, jarduteko gaitasun osoa eskuratzeko, adin zehatza orokorrean ezartzeak Erroman zabalduta zegoen ulerkera zaharra gainditzea ekarri zuen. Antzinako ulerkera horren arabera, kasuankasuan hartu behar ziren kontuan norbanakoaren baldintzak, heldutasuna balioetsiz, jarduteko gaitasuna aitortzeko. Hori zen sabinianoek defendatzen zuten tesia, ernaltzeko edo ugaltzeko gaitasunean oinarritzen zena. Prokuleiotarren iritzia kontrakoa zen, guztientzat adin orokorra defendatzen baitzuten, norberaren gaitasun zehatzak kontuan izan barik. Era berean, esperientzia historikoak erakusten digu ez dela beti ezarri jarduteko gaitasun osorako bidea zehaztuko duen adin bakarra, gaur egun adin nagusitasunarekin gertatzen den bezala.

Batzuetan, bilakaera hori etapaka egin da, gaitasun osoa eskuratu arte adin desberdinak kontuan hartuz; horrela, Erromako Zuzenbidean haurtzaroa eta pubertaroa bereizten ziren: haurtzaroa 7 urte betetakoan hasten zen, pubertaroa 12 urte betetzean emakumeek, eta 14 urte gizonezkoek. Pubertarora heltzean, adingabea kuradorearen zaintzapean gelditzen zen, tutoretzapetik irten ondoren. Egoera hori 25 urterekin bukatzen zen, gaitasun osoa eskuratzen baitzen. Independentziaz aritzeko ahalbidetzen duten adinak ere ezberdinak izan dira. Gaur egun harrigarria bada ere, anglosaxoniar herria bezalakoan, tutoretzapekoak 10 urte betetzen zituenean tutoretza azkentzen zen, eta Erromako Zuzenbidean, 12 urte zituenean. Dena dela, datu horiek aldatzen joan dira historian zehar, eta tutoretzaren azkentzea dakarren adina germaniarren herri batzuetan 15 urtekoa izanik, Partidetan 25ekoa ezarri eta indarrean egon zen KZ argitaratu arte. Hori guztia unean unean izan den pertsonari buruzko balorazioaren eta pertsonak gizartean izan duen zereginaren ondorioa da. Adinak ez du ondore bera gizarte gerlarietan eta gizarte burgesetan, lehenengoetan heldutasuna armak erabiltzeko gaitasunaren arabera neurtzen baita; guraso-ahalari buruzko eta adingabearen zaintza erakundeei buruzko, hots, tutoretza zein kuradoretzari buruzko arauketek ez zuten askotan izan gaur egun adingabearen interesak babesteko duten asmo garbirik. Dena dela, jarduteko gaitasuna erabiltzeko berezko ahalmenak daudenean, gaitasun hori osorik aitortzera behartzen gaitu konstituzioetan berdintasun eta askatasun printzipioak aldarrikatzeak eta estatua eskubide horien benetako edukitza babesteaz arduratzeak; bestetik, ahalmen horiek osorik ez dituztenak zaintzera garamatza.

Espainiako antolamenduan, adinaren inguruko araubidea zenbait testu arau-emailetan sakabanaturik dago.

Lehenik eta behin, EKren 12. art.ak adin nagusitasuna hemezortzi urtetan finkatzen duela nabarmendu behar da. Hala ere, 2. xedapen gehigarrian baieztatzen den bezala, aipatu adierazpenak ez du eragozten foru zuzenbideek Zuzenbide pribatuaren esparruan zenbait egoera babestea. Sakabanatuta agertzen bada ere, aipamen berezia merezi du KZko arauketak, bertara biltzen baitira adinaren oinarrizko araubidea eta horrek pertsonaren egoera juridikoan duen eragina. Araubide hori osatu behar da, batetik, I. liburuaren XI. tituluan adin nagusitasun eta emantzipazioaren gainean xedatutakoarekin eta, bestetik, egintza juridiko jakin batzuk burutzeko behar diren adin zehatzei buruzko aipamenekin; halako aipamenak dira, besteak beste, testamentua egiteko adina (KZren 663 eta 688. art.ak), ezkontzaz kanpoko seme-alabatasuna aitortzeko behar den adina (KZren 121. art.) ezkondu ahal izateko adina (KZren 48. art.) etab. Azkenik, arauketa hori gainerako lege-testuetan beste adin batzuei buruz xedatutakoarekin lotu beharra dago, ulerbidez, Langileen Estatutuaren 6. eta 7. art.ek arautzen dute lan egiteko adina. Gai bera jorratzen du oraintsuagoko beste lege batek, alegia, Adingabearen gaineko Babes Jurisdikzioari buruzko urtarrilaren 15eko 1/1996 Lege Organikoak (ABJLOak); lege hori adingabearen egoera azaltzean aztertuko dugu.

B) Adinaren konputua Adin zehatza noiz betetzen den zehazteak garrantzia du, pertsonarentzat izan ditzakeen ondoreengatik. Jarduteko gaitasunaren ikuspuntutik, adin zehatzak betetzea onuragarria izan daiteke pertsonarentzat, gaitasuna zabaltzea ekar dezakeen neurrian. Hala ere, adingabearentzat kaltegarria ere izan daiteke adin zehatzera heltzea, adinak, berarekin, betebeharrak bereganatzea edo erantzukizun esparrua aitortzea dakartzanean; horixe gertatzen da zigor-adinarekin, ZKpean jartzen duelako gaztea eta, horren ondorioz, horrek ezartzen dituen zigorren araubidepean. Horregatik, legegileak adinaren konputua arautu behar duela ematen du. Konputuaren arauketan, lehendabiziko irizpide honi hel dakioke: adina unetik unera zenbatzea (konputu naturala). Irizpide horri ekinez, urtarrilaren 6an goizeko hiruretan jaioz gero, urtebetetzea, urtarrilaren seian, une hori heltzean izango da. Bigarren irizpide baten arabera, egun osoak zenba daitezke (konputu zibila); kasu horretan, jaiotzeko ordua ez da kontuan hartzen, egun osoa baizik. Sistema horrek ondoko zalantza hau sorraraz dezake: jaioteguna kontuan hartu behar da ala konputua biharamunean hasten da? Arazoa ez da huskeria, horren arabera zehazten baita urteak noiz betetzen diren, urteurrenaren eguna hastean edo berori bukatzean.

KZk ez du orokorrean adinaren konputua arautzen; 315.2 artikuluan adin nagusitasunari buruzko aipamena baino ez du egiten. Artikulu horrek xedatzen duenez, ÂŤadin nagusitasunaren konputurako, jaiotza eguna osorik hartuko daÂť. Agindu hori epeen konputu zibila orokorrean arautzen duen KZren 5.1 art.arekin osatu beharra dago. Manu horrek konputu zibila arautzen du orokorrean. Manu horri helduta, ÂŤBestelakoa xedatu ezean, egunetik egunera ezarritako epeak egun zehatz batetik aurrera zenbatzen badira, egun hori zenbaketatik kanpo geratuko da, eta zenbaketa biharamunean hasiko da; epeak hilabeteetan edo urteetan finkaturik badaude, epeok datatik datara zenbatuko dira. Muga-hilabetean zenbaketaren hasierako egunaren baliokiderik ez badago, epea hilaren azken egunean ahitzen dela ulertuko daÂť.

Adinaren arauketak ondorioztatzen du betetako urteak bakarrik hartzen direla kontuan, urteak zenbatzeko. Horrela, gero ikusiko dugunez, 12, 14, 16 eta 18 urte

aipatzen direnean, horiek ez dira zenbatzen egunez egun edo hilez hil. Azken datu hori aintzat hartu beharko da, zenbaketa horren erregelak zehazteko.

Bi manu horiek ikusita uler dezakegu indarreko araubidea konputu zibilarena dela; beraz, egunak osorik zenbatu behar dira. Jaioteguna kontuan hartzen den ala ez ikusteko, 315. artikulua aplikatu behar da, hori berori baita jorragaia arautzen duen manurik zehatzena. Artikulu horrek dioenez, jaioteguna oso-osorik izan behar da kontuan; ondorenez, urtebetetzea urteurren-egunaren hasieran gauzatuko da. Erregela hori adinaren zenbaketa orori aplikatu behar zaio, adin nagusitasuna izan zein beste edozein adin izan.

120. Adingabearen egoera juridikoa Adingabetasunarekin adierazten da pertsona jaio denetik 18 urte bete eta adin nagusitasuna lortzen duen arteko egoera —EKren 12. art. eta 2. xedapen gehigarria, KZren 315. art., eta ABJLOren 1. art.— Hala ere, adingabetasun horren barruan, emantzipazioa eta adin-gaikuntza izan behar dira kontuan (KZren 316. art. eta ondorengoak), bai eta KZren 319. art.aren arabera gurasoekin bizi ez den adingabearen kasua ere. Egoera horietan guztietan, adingabeak jarduteko gaitasun zabalagoa du, eta adingabe hori ez dago inoren ahalpean, ez gurasoen ezta tutorearen ahalpean ere.

Halako ahalpean egon beharrean, kuradorearen laguntza ezartzen da. Bada, egintza zehatz batzuk burutzeko, adingabeari lagundu bakarrik egiten dio kuradoreak, horren ordezkaritza bere gain hartu gabe.

Eztabaidagarria da, ostera, adingabeko emantzipatu horiek —16 urte izan behar dutenek— adingabeari buruzko legeriaren aplikazio-esparrutik kanpo gelditzea, batez ere, botere publikoei suspertze- eta babes-eginkizunak ezartzen zaizkien kasuetan. Gainera, kasu horietan, adingabeei ez zaie KZn aitortutako gaitasuna gutxitzen. Zehatz esateko, ABJLOren 10. eta 11. art.ez ari gara; artikuluotara administrazio-ekintzaren inguruko neurriak eta printzipio artezkariak biltzen dira.

Ildo horretatik, lege horren 1. art.ak ondokoak bakarrik uzten ditu bere aplikazio eremutik at: 18 urtekoak baino gazteagoak izan eta lege pertsonalaren bidez adin nagusitasuna lortu duten adingabeak. Izan ere, egoera juridiko hori eta emantzipatuarena desberdinak dira (ALONSO PÉREZ; GULLÓNek, ostera, bestelako iritzia du).

Adingabearen araubidea arau desberdinek osatzen dute. Lehenik eta behin, EK aipa daiteke eta, zehatzago esateko, familiari buruzko 39. art., hezkuntzaren inguruko 27. art. edota gaztaroaz diharduen 48. art. Bestalde, KZra oinarrizko araubidea biltzen da, nolabaiteko sakabanaketaz; arean bere, ondoko hauek ondorioztatzen dute oinarrizko araubide hori: guraso-ahalaren arauketak (VII. titulua), adopzioari nahiz adingabea babesteko gainerako erakundeei buruzko arauketak (VIII. titulua) edota tutoretzaren ingurukoak (X. titulua). Horiek guztiak I. liburukoak dira. Aurrekoekin batera, hizpidera ekar daitezke familiari eta berorren krisiari buruzko bestelako arauak, edota egintza jakin batzuk burutzeko adin desberdinak.

Amaitzeko, oraintsuago beste lege bat aldarrikatu da, alegia, 1996ko ABJLO, jarraian aztertuko duguna. Lege hori osatu behar da gaiaren inguruan autonomia-erkidegoek emandako arautegi bereziarekin. Beste maila batean, ekainaren 5eko 4/1992 LO aipa daiteke, lege horrek adingabeen epaitegien berrikuntza eragin baitu.

Halaber, nazioarteko agerkariak kontuan izan behar dira, hala nola, Nazio Batuek eman eta Espainiak 1989ko azaroaren 20an berretsitako Hitzarmena, Haurraren Eskubideei buruzkoa; Europako Parlamentuan Haurraren Eskubideen Gutunari buruz emandako A 3-0172/1992 Ebazpena; eta, azkenez, Europako 1996ko apirilaren 19ko Hitzarmena, Haurraren Eskubideen Egikaritzari buruzkoa (ikus FERNÁNDEZ SOLA).

Naziokotasunarekin eta seme-alabatasunarekin gertatu aldera, adingabearen egoera berezia da, adingabeari ematen zaion babesarengatik, alegia, adingabe hori beraren interesak babesteko ardura duten erakundeen menpe jartzeagatik. Hori berori da EKren

39. art.ak bilatzen duen helburua eta, berebat, adingabeei buruzko legeria osoan jasotzen dena. Oraintsuago ABJLOak jorratu du gaia. Lege hori adingabearen eskubideen Gorengo Adierazpentzat hartu da (GISBERT); gainera, lege horrek PZLren artikulu batzuk berriztatu ditu. Doktrinak asko kritikatu izan du legea (GULLÓN, BERCOVITZ) —ez, ordea, aipatu berrikuntzak—. Egin-eginean ere, autoreek gehiegizko eta soberakotzat jo dute testua, bertan errepikatu egiten baitira haurrak pertsona izateagatik lehendik zituen eskubideak (eskubideok EKn eta Haurraren Eskubideei buruzko Hitzarmenean jasota daude; eta Espainiak, hitzarmen hori berrestean, horren edukiak Espainiako barne zuzenbidea osatzen du). Horrez landa, errepikatu egiten dira Espainiako antolamendu juridikoan jadanik indarrean dauden printzipioak. Guztiarekin ere, lege horretako arauak hurbilago daude gomendiozko helburua duten arau programatikoetatik, benetako xedapen eragileetatik baino. Arean bere, legeak benetako eduki arautzailea baino gehiago, eduki filosofikoa barneratzen du.

Dena dela, ezin baiezta daiteke legea erabateko huskeria denik, zenbait berrikuntza jasotzen baititu. Berrikuntzok gero jorratuko ditugun arren, besteak beste, honakoak aipa daitezke orain: entzuna izateko eskubidearen hedapena (9. art.) eta, orobat, adingabearen legitimazioa, Administrazio, Fiskaltza edo Herri Defendatzailearen esku-hartzea eskatzeko (10. art.). Edozelan ere, legeak adingabeen inguruko ulerkera berria erakusten du, lehendik ere egon bazegoena, baina orain argiago eta beren beregi aipatzen dena. Ulerkera horren ariora, adingabea, pertsona denez gero, bere patuaren egile izan behar da, berari lotutako inguruabar pertsonal, familiar eta gizartekoetan parte hartzeko gaitasuna izanik, eta beraren garapenarekin bat etorriz. Ildo bertsutik, adingabeari eskaini behar zaion babesa orokorra izan behar da. Babes horretan, gurasoek ez ezik, botere publikoek eta gizarteak ere parte hartu behar dute, intentsitate eta erantzukizun maila desberdinekin bada ere.

Autonomiaren eta babesaren arteko dialektika gainditzeko, bi-biok bat etortzea lortu behar da, ABJLOren zioen azalpenaren harira: “Gaur egungo jakintza zientifikoa kontuan hartuta baiezta daiteke ez dagoela desberdintasun handirik babes-beharrizanen eta subjektuaren autonomia-beharrizanen artean; haatik, haurtzaroaren gaineko babesa gizarteari eta zuzenbideari begira bermatzeko biderik egokiena da, hain zuzen ere, haurrek subjektu bezala duten autonomia suspertzea.”

Horretarako, adingabeari aitortzen zaizkio Konstituzioan eta Nazioarteko Itunetan jasotako eskubideak, nahiz eta azken aitorpen hori beharrezkoa izan ez, nazioarteko itunetako eskubideak jadanik Espainiako barne zuzenbidearen zati baitira. Bereziki, bereizkeriarik eza aipatzen da (ABJLOren 3.1 art.).

Ohorerako, intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideak, ostera, zati batez arautzen dira, horien defentsan Fiskaltzaren parte hartzea legitimatuz (4. art.). Dena dela, 1/1982 Lege Organikoak orduko eskubide horiek arautu zituen, bai eta ondokoak ere: familiaren egoitzaren nahiz postaren hautsezintasuna eta komunikazioen sekretua (4. art.); garapenerako informazio egokia bilatu, jaso eta erabiltzeko eskubidea (5. art.); ideologia, kontzientzia, eta erlijio askatasuna (6. art.); parte hartu, elkartu eta batzartzeko eskubideak (7. art.); adierazpen-askatasuna (8. art.); eta, berebat, entzuna izateko eskubidea (9. art.). Eskubide horiek guztiek erakutsi nahi dute adingabea gizartearen zati dela eta, ondorenez, bere inguruko errealitatean parte hartzen duela.

Eskubide horien aldarrikapena osatzeko, hainbat printzipio orokor aipatu dira, guztiak ere legea aplikatzean gogoan izan beharrekoak (2. art.). Lehenik eta behin, adingabearen goreneko interesa gailentzen da, horrekin batera ager daitezkeen beste legebidezko interesen gainetik. Irizpide hori, lehenago ere, indarrean zegoen KZn, adingabearen inguruko arauketan, hain zuzen (90, 92, 103 eta 154. art.ak). Orain, berriz, irizpide hori lege berriari ere aplikatzen zaio. Adingabearen goreneko interesa bere nortasunaren defentsari lotu zaio. Batzuen ustez, defentsa hori bat dator oinarrizko eskubideekin (ROCA I TRÍAS). Beste batzuen aburuz, ostera, defentsa horrek ahalbidetu behar du adingabearen nortasuna askatasunez eta bete-betean bilakatzea (ALONSO PÉREZ). Interpretazio horrek badu zentzurik ABJLOren kasuan, lege horrek oinarrizko eskubideak bakarrik jorratzen baititu. Dena dela, adingabearen

goreneko interesa horren onurarako aplikatu behar da, batez ere, interes-gatazka beste alor batean gertatzen denean, alegia, familia zein ondarearen alorrean.

Bigarrenez, adingabeari begira hartzen diren neurriak hezitzaileak izan behar dira. Horrenbestez, heziketa izan behar da adingabearen prestakuntzaren giltzarria, adingabe hori esparru pertsonalean, familiakoan eta gizartekoan jarduteko gai izan dadin, askatasunez jarduteko gai, hain zuzen. Heziketa ulertu behar da, EKren 27. art.ak aipatu bezala: heziketak giza nortasunaren garapen askea izango du helburutzat, elkarbizitzaren euskarri demokratikoak eta oinarrizko eskubide nahiz askatasunak errespetatuz.

Azkenik, erregela orokor hau ezartzen da: adingabeak jarduteko duen gaitasunari mugak jartzen zaizkionean, muga horiek modu hertsian interpretatu behar dira. Aurretiaz ere, doktrinak eta jurisprudentziak printzipio horren alde egin dute. Edozein kasutan ere, printzipio hori dela bide, adingabearen gaitasuna ekarri behar da hizpidera. Izan ere, gaitasun horrek duen garrantziak bereizten du horren statusa, gaitasunak zehazten baitu zeintzuk diren adingabeak bere kabuz burutu ditzakeen egintzak eta zeintzuk, berriz, lege-ordezkarien bitartez bakarrik gauza ditzakeenak. Bada, legegileak, adingabearen gaitasuna mugatzeaz gain, haren legezko ordezkari bezala diharduen beste pertsona baten babespean ezartzen du.

Azaldutako printzipio horretatik ezin da atera adingabeari gaitasun orokorra aitortzen zaionik; kontrara, adingabearen egoera berezia da, adingabe horrek berez ez duelako gaitasunik, bere eskubideak erantzukizunez gauzatzeko. Are gehiago, ezin esan daiteke gaitasuna erregela orokorra denik, eta horren mugapenak, aldiz, erregela orokorraren salbuespenak (RIVERA; NUÑEZ MUÑIZek, ostera, bestelako iritzia du). Hori horrela da, batetik, adingabeak ez duelako heldutasun-maila bera une oro, eta, bestetik, egintza guztiek ez dutelako eragin berbera, haren familia eta ondare esparruetan. Horregatik, badirudi gaitasunaren arauketak bi alde izan behar dituela kontuan. Batetik, adingabea hazten ari da, adin nagusitasunera heldu arte, eta, jarduteko gaitasunari dagokionez, ezin dira berdin hartu 2, 12 edo 16 urteko adingabeak. Horregatik, gaitasunaren murrizketak bat etorri behar dira adingabeak unean-unean duen berezko gaitasunarekin (JORDANO FRAGA; AGk 1996ko irailaren 17an emandako epaia).

Hori berori da adingabearen gaitasunari buruzko arauketak barneratzen duen ideia. Arean bere, sarritan adin desberdinak aipatzen dira —12, 14, 16 urte—, eragingarritasun juridikoarekin zenbait egintza gauzatu ahal izateko. Are gehiago, arauketa horretan beren beregi aipatzen da adingabeen heldutasuna, esaterako, behar besteko zentzutasuna izatea eskatzen zaionean (92 eta 162. art.ak, besteak beste). Esangura horretan, esparru pertsonaleko egintzei buruzko arauek mailaz mailako gaitasuna ezartzen dute, hain zuzen ere, adingabearen heldutasun-mailaren araberako gaitasuna. Arauketa hori bat dator honako ideia honekin: adingabea bera izan behar da protagonista nagusia, beraren esparru pertsonala uki dezaketen egintzetan. Ondare izaerako egintzei jarritako mugak, ordea, orokorragoak dira, eta irizpide horretatik at geratzen dira.

Ondorenez, adingabearen gaitasunari jarritako mugapenak modu hertsian interpretatu behar dira, eta printzipio hori interpretazio-irizpidea da, gaitasun-erregela baino gehiago. Horrekin lotuta, hurrengo arazoa plantea dezakegu: irizpide horrek —esan bezala, legearen aurretik ere euskarri sendoa zuen printzipioak— ez ote dakar murrizketen helburua bazter uztea? Izan ere, murrizketen helburua izan behar da adingabea babestea, horren berezko gaitasuna dela-eta berak ezin dituenean eskubideak gauzatu, bere interesei kalte egin gabe. Gerta daiteke irizpide hori aplikatzean adingabea babesik gabe geratzea, zenbait egintza burutzeko ahalmena ematen zaiolako, horren heldutasun maila nahiko ez denean, beraren interesak behar bezala defendatzeko.

A) Adingabearen gaitasuna Legeak adingabea gaitzen du bera titularra den harreman juridikoen esparruan esku hartzeko, izaera desberdineko jarduera-sail baten bitartez: kasuren batean, adingabearen esku-hartzea egintza zehatz batzuk salatzera mugatuko da, eta, beste kasu batzuetan, aldiz, berari dagozkion egintzei buruzko iritziak ematera, entzuna izatea beharrezkoa denean legez. Baina beste askotan, izaera desberdina duen borondate adierazpena izango da esku-hartzea: alde bakarreko nahiz alde biko negozio juridikoa, edo egintza konplexuagoa, hain zuzen. Jarduna eragingarria izan dadin, eska daiteke legezko ordezkaritza dutenen adierazpenak jardun hori osa dezan edo Botere Judizialaren baliozkotasun kontrolaren menpe egon dadin. Horretarako hartutako irizpidea adingabearen heldutasunarena da. Legegileak era desberdinetara erabiltzen du irizpide

hori: batzuetan, zuzenean aipatzen da heldutasuna, eta, beste batzuetan, berriz, behar besteko zentzutasunari buruz hitz egiten da. Beste kasu batzuetan, egintza zehatzetarako adin jakina finkatzen da (12, 14 edo 16 urteak), nahiz eta beste hainbat arazotan irizpide hori ez erabili.

Adingabearen esparru juridikoan beraren esku-hartzeak duen izaera kontuan hartuz, ondoko kasuak bereiz ditzakegu: 1. Adingabeak botere publikoen esku-hartzea eskatzeko duen legitimazioa Adingabeak agintaritza judizialari eska diezaioke haren pertsona eta ondasunekiko babes eta kautelazko neurriak har ditzan, guraso-ahalaren titular diren gurasoen (KZren 158, 163.3 eta 167. art.ak) edota tutoreen (KZren 216 eta 248. art.ak) jarduna dela eta. Edu berean adingabeak bere eskubideen aurkako egoeren berri eman ahal dio Fiskaltzari, horrek egokiak diren neurriak har ditzan (ABJLOren 10.2.b art.). Halaber, adingabeak herri-erakundearen babesa eska dezake, bere eskubideen defentsa eta bermea lortzeko (ABJLOren 10.2.a art.). Azkenik, adingabeak Herri Defendatzaileari aurkez diezazkioke bere kexak (ABJLOren 10.2.c art.).

Kasu horietan guztietan, ez da adin zehatzik behar; beraz, badirudi edozein adingabek duela legitimazioa horretarako. Agintaritza eskudunak balioetsiko du, kasuan-kasuan, adingabearen eskaria eta, horretarako, kontuan hartuko du adingabe horren heldutasun-baldintzak.

2. Zein kasutan entzun behar den adingabeak esandakoa Adingabeen esku-hartzea ondore juridikorik gabeko borondate-aitorpena da, horren edukia ez baita loteslea izango, adingabea entzuteko betebeharra izan eta unean uneko erabakia hartu behar duenarentzat; hala ere, entzun beharra izango du erabakirik egokiena hartu behar duen horrek. Gure ustez, ordea, erabakia justifikatu behar da, erabaki hori ez datorrenean bat adingabeak egindako aitorpenarekin.

ABJLO argitaratu baino lehen, adingabea entzuteko irizpidea zen horrek 12 urte edo behar besteko zentzutasuna izatea, KZk zehaztutako kasuetan.

Horrela, adingabeak esan beharrekoa entzun behar da hurrengo kasuetan: guraso-ahala erabiltzean (154.3 art.); deuseztasun, banantze eta dibortzio prozeduretan epaileak haiek zaintzeko eta hezkuntza emateko neurriak hartzen dituenean (92.2 art.); epaileak, guraso-ahalaren titular direnen arteko desadostasun kasuetan, erabakia hartu behar duenean (156.3 art.) edo tutoretza eratu behar duenean (231. art.); tutoreak, legeak bereziki aipatutako egintzei buru emateko, epaileari baimena eskatzen dionean (273. art.); eta, berebat, adopzio prozeduran (173.3 art.).

Legeak eskubide hori nagusiarazi du orokorrean. Horrela, adingabeak esandakoa entzun behar da, bai familiaren esparruan, bai eta berari buruzko edozein administrazio-prozeduratan zein prozedura judizialetan ere, baldin eta prozedura horretan hartutako erabakiak adingabearen esparru pertsonala, familiakoa edo gizartekoa ukitzen badu (ABJLOren 9.1 art.). Eskubidea modu zabalean aitortu da eta, horren ondorioz, adingabearen iritzia jakin behar da horren gurasoek hartutako erabaki guztietan, eremu pertsonalekoak izan nahiz ondare esparrukoak izan (KZren 154. art. eta ondorengoak), bai eta tutoreak hartutakoetan ere (KZren 269. art. eta ondorengoak). Zernahi gisaz, azken hitza epaileak du (MATA RIVAS).

Adingabeak bere eskubidea egikaritzeko betekizunei dagokienez, KZk adin zehatza eta zenbait heldutasun-baldintza aipatzen ditu. Arauketa berriaren irizpidea, ostera, hauxe da: heldutasuna kasuan kasuko autuarekin lotuta aztertu behar da. Lehen kolpean irizpide hori eta KZk ezarritakoa antzekoak direla eman arren, ez da horrela gertatzen.

Egin eginean ere, KZren kasuetan, adingabearen esku-hartzea adinaren (12 urte) edo heldutasunaren (behar besteko zentzutasunaren) arabera justifikatu behar da. Legeaz geroztik, berriz, egoera kontrakoa dugu: adingabeak entzuna izateko eskubidea du, eta, iritzia emateko gutxieneko baldintzak ez izateagatik, eskubide hori baztertu behar bada, orduan hori justifikatu beharra dago.

Eskubide hori adingabeak berak egikarituko du. Hala ere, behar besteko zentzutasuna duenean, adingabeak beste pertsona bat izenda dezake, bera ordezkatzeko (ABJLOren 9.2 art.). Ordezkari hori ez da zertan izan legearen arabera dagokiona; haatik, edozein

pertsona izan daiteke, eta horrek adingabeak adierazitako iritzia agertuko du.

Horregatik, ordezkaria baino, pertsona hori nuntiusa dela esan daiteke, hots, inoren borondatearen adierazle hutsa (GULLĂ“N).

Adingabeak bere iritzia adierazi ezin duenean edota iritzi hori berak adieraztea komeni ez denean, iritzi hori azalaraz daiteke, legezko ordezkarien bitartez (betiere, ordezkari hori alderdi interesduna ez denean edo adingabearen kontrako interesik ez duenean), edota beste pertsona batzuen bitartez (euren lanbidearengatik edo adingabearekin duten konfiantza bereziarengatik, iritzia objektibotasunez adieraz dezaketen pertsonen bitartez) (ABJLren 9.2 art.). Adingabeak esandakoa entzuteko betebeharra duenak erabaki behar du noiz komeni den adingabea ordeztea eta nor izan daitekeen horren iritzia azaltzeko pertsona egokia.

Gurasoek, tutoreek, agintari judizialek eta administrazio-agintariek adingabeak esandakoa entzuteko eginbeharra dute. Horrez gain, entzunaldia eska dezake adingabeak, berak zuzenean edo bera ordezkatzen duen pertsonaren bitartez. Ezezkoa arrazoitua izan behar da, eta Fiskaltzari eta aurrean aipaturikoei jakinarazi behar zaie (ABJLOren 9.3 art.).

3. Adingabeak burutu ahal dituen egintzak: Beste kasu batzuetan, legeak adingabea ahalduntzen du, pertsona eta ondare esparruan zuzeneko eragina duten egintza juridiko zehatzei buru emateko. Zenbait kasutan, adingabeak bere kabuz jardun dezake; beste askotan, ordea, legezko ordezkariaren edo agintaritza judizialaren esku-hartzea behar du.

Egintza horietarako, orokorrean, adin zehatza eduki behar da, nahiz eta kasu batzuetan hartutako irizpidea heldutasunarena izan. a) Nortasun eskubideei buruzko egintzak, adingabeak duen heldutasuna ikusita, bere kabuz buru ditzakeenean (KZren 162.1 art.).

Egintza horiei begira, adingabearen hazte-prozesuarekin bat datorren gaitasunaren irizpidea ezarri da, betiere haren interesak lehentasuna izanik. Horregatik, eskubide horien egikaritzari mugapenak jar dakizkioke adingabearen onurarako, hazteko prozesu hori oso-osoa izan dadin. Horretara ulertu behar dira ABJLOk xedaturiko ondoko eskubideak: informazio-eskubidea (5. art.), ideologia-askatasuna (6. art.), parte hartu eta batzartzeko eskubidea (7. art.) edota adierazpen-askatasuna. Interpretazio berbera egin daiteke, adingabeak pertsona bezala dituen beste oinarrizko eskubideen inguruan.

Adingabearen heldutasunarekin bat datorren mailaz mailako gaitasunaren irizpidea —haren interesen defentsarako ezarri diren mugapenekin—hobeto ikusten da, ohorerako, norberaren eta familiaren intimitaterako, eta norberaren irudirako eskubideen arauketan (1/1982 LOren 3. art.). Arauketa horrek adingabea ahalduntzen du, eskubide horietan besteen esku-sartzeari adostasuna emateko, bere heldutasuna behar bestekoa denean. Hala ere, interesak defendatzeko beharrezkoa denean, Fiskaltzaren esku-hartzea ezartzen da.

ABJLOren 4.3 art.ak zati batez indargabetu du manu hori. 4.3 art.ak hauxe ezarri du: “Adingabearen ohorerako, norberaren eta familiaren intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideetan egindako esku-sartze ez-legebidezkotzat jotzen da horren ohoreari nahiz ospeari kalte egin diezaiokeen edo horren interesen kontrakoa izan daitekeen edozein erabilera, nahiz eta adingabea edo horren lege-ordezkaria erabilera horrekin ados egon. Esku-sartze horien kasuan, beraz, adingabearen adostasunak ez du ezelako baliorik, eta horrek aurreko irizpidea murriztea dakar. Ezin ahantz daiteke itxura batean murrizketa hori legearen 2. art.ko irizpidearen aurkakoa izango litzatekeela, adingabearen gaitasuna murrizten baitu. Badirudi murrizketaren ratioa dela adingabearen goreneko interesa errespetatzea, hari lotutako jardunean.

Edozein kasutan ere, harrigarria da lege ordezkarien adostasunak duen balio eskasa, adostasun hori beti kontrolpean baitago. Legearen arabera izan ez den adostasunari buruzkoa izanez gero, berriz, manua gehiegizkoa izango litzateke.

Beste arlo batean, elkartzeko eskubidearen arauketa nabarmendu beharra dago (ABJLOren 7. art.). Arau horren arabera, adingabeek haur eta gazteen elkarteak susta ditzakete, beraien helburuak garatzeko gauza diren pertsona juridikoak eratuz. Elkarte horiek betebehar zibilak beregana ditzaten, gaitasun osoa duen lege-ordezkaria izendatu behar da.

Arau horretan antzeman daiteke adingabearen gaitasunari tratamendu desberdina ematen zaiola, kasuan kasuko egintzaren arabera. Arean bere, oinarrizko eskubide bat egikaritzeko (izaera pertsonaleko egintza), legitimazioa ematen zaio adingabeari; baina trafiko juridikoan jarduteko (ondare izaerako egintza), murriztu egiten da legitimazio hori. Jokaera horren bitartez, legegileak adingabea babestu ez ezik, trafikoaren segurtasuna ere bermatu nahi izan du.

Kasu horretan ere, Fiskaltzak babes juridikorako neurriak eman ditzake, baldin eta adingabea elkarte baten kide izateagatik, horren hazte-prozesuari kalte egiten bazaio (ABJLOren 7.2 art. in fine).

Guztiarekin, mailaz mailako gaitasunaren erregela orokorrak erreka jotzen du, legegileak adin zehatza finkatzen duenean nortasun eskubideei lotuta. Hori berori da, esaterako, hezur muinaren dohaintzaren kasua. Kasu horretan, dohaintza-emaile izan daiteke bizirik dagoen adingabea, betiere guraso edo tutoreen baimena duenean (Organoen Erauzketa eta Birlandaketari buruzko 1979ko urriaren 27ko Legea garatzen duen otsailaren 22ko 426/1980 EDren 2. azken xedapena). Edo giza fetu edo enbrioien dohaintzan gertatzen den bezala, gurasoa adingabea denean, legezko ordezkariaren baimena behar du (Giza Enbrioi eta Fetu edo euren Zelula, Ehun edo Organoen Dohaintza eta Erabilerari buruzko abenduaren 28ko 42/1988 Legea).

b) Adingabearen egoera zibilei buruzko egintzak, batez ere, egoera zibilen eskuraketan edo aldaketan oinarria dutenak.

Ezkondu egoerari dagokionez, erregela orokorra da adingabeko emantzipatu gabeak ez duela ezkontzeko gaitasunik (KZren 46.1 art.). Hala ere, eragozpen hori lehen auzialdiko epaileak leka dezake 14 urtetik aurrera (KZren 48.2 art.). Kasu horretan, adingabeak berak emango du ezkontza horretarako adostasuna. Azkenik, kontuan izan behar da, epailearen lekapenik gabe adingabea ezkontzen denean, ezkontza hori baliozkotzen dela, adin nagusitasunaren ondoren, ezkontideak elkarrekin urtebetez bizi badira (KZren 75. art.).

Adingabeak ezkontzaz kanpoko semealabatasuna aitor dezake; edozein modutan ere, kasu horretan, Fiskaltzaren entzunaldiarekin epailearen baimena izan behar da (KZren 121. art.). Era berean, adingabeak guraso-ahala erabili ahal izango du, bere guraso edo tutoreen laguntzarekin (157. art.).

Hamabi urtetik gorako adingabeak adostasuna eman beharko du, adoptatua izateko (KZren 177.1 art.). Era berean, esangura hertsian egoera zibila ez bada ere, azpimarratu beharra dago, adingabearen norberaren esparruan duen eraginagatik, familia batean hartua izateko 12 urtetik gorakoak adostasuna eman behar duela (KZren 173.2 artikuluan araututako kasua).

Emantzipatu egoera eskuratzeak ere adingabearen esku-hartzea behar du, adostasuna eman behar duelako emantzipatu egoera hori gurasoek ematen diotenean (KZren 317. art.). Emantzipatu egoera eskatu beharko du adingabeak, hori ematea epaileari dagokionean (KZren 320 eta 321. artikuluak); horretarako, adingabea 16 urtekoa izan behar da indarreko legeriaren arabera.

Naziokoa izatearen egoerari dagokionez, KZk atzerritarra ahalduntzen du Espainiako naziokotasuna eskuratzeko urte zehatz batzuetatik aurrera, haren legeriaren arabera jarduteko gaitasuna duenentz kontuan hartu gabe. Horrela, 14 urte izanez gero,

espainiar baten guraso-ahalpean dagoen adingabeak Espainiako naziokotasuna aukera dezake bere kabuz; kasu horretan, lege-ordezkariaren laguntza behar du (KZren 20. art.). Bestalde, Espainiako naziokotasuna herritaragiri bitartez ematea eska dezake, kasu horretan bere legezko ordezkariak lagundurik (KZren 21. art.). Era berean, 14 urte bete dituen adingabeak auzotartasun zibila aukeratu ahal izango du, KZren 14 eta 15. artikuluek xedatzen dutenaren arabera. c) Adingabearen ondare esparruari buruzko egintzak Adingabeak testamentua egin ahal izango du 14 urtetik aurrera (KZren 663. art.), eskuz idatzitako testamentua ez bada behintzat, hori egiteko 18 urteko adina behar baita (KZren 688.1 art.).

Adingabeak ezkontzako itunak ere eman ahal izango ditu, ezkontzeko, epailearen baimena duenean; horretarako, bere gurasoen edo tutorearen laguntza eta adostasuna izan behar ditu, banantze-eraentza edo partaidetza-eraentza ituntzen duenean salbu (KZren 1329. art.), bi eraentza horien oinarria ezkontide bakoitzaren ondare-independentzia baita.

Modu berean, adingabeak dohaintzak onar ditzake (KZren 625. art.); horiek baldintzapekoak edo kostu bidezkoak badira, ordea, legezko ordezkariak onartu beharko ditu (KZren 626. art.). Bide horretatik, DE CASTROk uste du adingabeak gaitasuna duela eskaintzak onartzeko, bai teknikoki dohaintzak ez diren dohaineko negozio hutsei buru emateko ere, adibidez, interesei uko egitea onartzea (KZren 1100. art.), edo irabazitako preskripzioaren uko egitea onartzea (KZren 1935. art.) eta abar.

Ildo beretik, adingabeak edukitza eskura dezake, horretarako beharrezkoak diren egintzei buru emanez (KZren 443. art.). Era berean, doktrinak uste du gauzak aurkikuntza bidez eskura ditzakeela, baita altxorrez jabetu ere, edo usukapio bidez eskuratu. DE CASTROren iritziari helduz, doktrinak uste du adingabea legitimaturik dagoela berari dagozkion eskubideen defentsa bere gain hartzeko, ondoko kasuetan: zordunaren berandutza salatu (KZren 1100. art.); akzioen preskripzioa geldiarazi (KZren 1973. art.); erositako gauzaren akatsak salatu (KZren 1490. art. eta baterakoak); eta, orobat, dohaintzen ezeztapena eskatu (KZren 644, 647 eta 648. art.ak). Aurreko kasuetan, gaitasun berezirik eta adin zehatzik ez da behar; hala eta guztiz ere, eragingarritasuna izan dezaten, kontuan izan behar da adingabe horrek duen berezko gaitasuna, berak gauzatzen duen egintza zehatzari begira.

Adingabeak 16 urte baditu eta agiri publikoan adostasuna ematen badu, orduan guraso-ahalaren titular diren gurasoek ez dute behar epailearen baimenik, seme edo alaba horri utzitako jarauntsi edo legatua arbuiatzeko; balore higigarriak besterentzeko ere ez da epailearen baimenik behar, baldin eta besterentze horren ondorioz lortutako zenbatekoa ondasun nahiz balore ziurretan berrinbertitzen bada (KZren 166.3 art.).

Hamasei urte bete dituen adingabeak bere kabuz gauza ditzake ÂŤmodu arruntean administratzeko egintzakÂť, bere lan edo industriagatik eskuratu dituen ondasunen gainean, hau da, ondarearen iraunarazpena eta horren berezko etekinak lortzeko zuzendurik dauden egintzak. Modu arruntean administratzeko egintzak baino gehiago direnetarako, gurasoen adostasuna beharko du (KZren 164.3 art.). Arau berbera aplikatu beharko zaio tutoretzapean dagoen adingabeari.

Azkenik, aipamen berezia merezi dute KZren 162. artikuluaren azken lerrokadak jorratzen dituen kontratuek: adingabea prestazio pertsonalak egitera behartzen duten kontratuek, hain zuzen ere. Kontratu horiek eragina izan dezaten beharrezkoa da adingabearen aurretiazko adostasuna, baldin eta behar besteko zentzutasunik badu. Gai

horretan, adingabeaz diharduen lan legeria kontuan izan behar da. Lan legerian, lanaren prestazioa eta kontratu egitea bereizten dira. Lehenengoari dagokionez, adingabeak 16 urte izan behar ditu; hala ere, gaueko lanari eta aparteko orduei begira muga batzuen menpean jartzen da adingabea, 18 urte bete arte. Orokorrean ezartzen den gutxieneko adin horrek, 1973ko ekainaren 26ko LNEren Hitzarmenarekin batera datorrenak (1977ko apirilaren 23ko instrumentu bidez berretsiak), arauan bertan dauka salbuespena: lan agintaritzak, kasu berezietan, adingabeen esku-hartzea baimenduko du jendaurreko ikuskizunetan, beraren osasun fisikoarentzat eta lanbide eta giza hezkuntzarentzat arriskurik ez badakarte (jendaurreko ikuskizunetan artistek dituzten lan harreman bereziak arautzen dituen abuztuaren 1eko 1435 ED).

Lan kontratua egiteko, jarduteko gaitasun osoa behar denez (LEren 7. art.), kasu horretan, adingabea legezko ordezkariak ordeztu beharko du. Arau hori lehen aipatutako 162. artikuluan xedatutakoarekin osatu behar da, hau da, adingabeak behar besteko zentzutasunik izango balu, adostasuna eman beharko luke.

Lan zehatzak egiteko legezko ordezkariaren baimena duen adingabeak gaitasuna izango du, bere kontratuak ondorioztatzen dituen eskubideak egikaritzeko eta betebeharrak betetzeko, baita kontratu horri bukaera emateko ere [LEren 7 b) art.].

Adingabea prestazio pertsonalak egitera behartzen duen kontratuak, lan izaera eduki beharrean, izaera zibila badu, orduan 162. artikulua baino ez da aplikatuko.

Azkenik, adingabea, 14 urtetik aurrera, lekuko izan daiteke epaiketan (KZren 1245 eta 1246. art.ak).

B) Adingabearen erantzukizuna Zuzenbide pribatuan izaten diren harremanen esparruan, kontratu erantzukizuna eta kontratuz kanpoko erantzukizuna bereizten dira. a) Kontratuzko erantzukizunari dagokionez Adingabea edozein adin nagusiko bezain erantzulea izango da ahaldundurik dagoen kontratuetan, eta arauketa orokorra aplikatuko zaio. Behar besteko gaitasuna izan gabe, adingabeak bere kabuz kontratua egin badu, kontratu hori deuseztakorra da; kontratuaren eragingarritasunak klaudikatu egiten duela esaten da, ondore guztiak sortzen dituelako, legezko ordezkariak, edo adingabeak jarduteko gaitasuna eskuratzen duenean, akzio egokia egikaritzen ez duten bitartean. Horretarako, lau urteko epea dute aurreko horiek (KZren 1301 eta 1302. art.ak). Behin deuseztasun adierazpena eginda, adingabeak ondokoa bakarrik itzuli beharko du: ÂŤhartu duen gauza edo salneurria, aberastu den neurrianÂť. Hori da 1304. artikuluak xedatzen duena, nahiz eta puntu horretan KZren 1303. art.tik aldendu. Izan ere, 1303. art.aren arabera, kontratuaren objektu den gauza bere fruituekin eta salneurria bere interesekin itzuli beharko lituzke, hori baita arau orokorra. Beraz, adingabearen interesek merezi duten babesak justifikatzen du 1304. art.aren arau berezia, kontratua egiten duen beste alderdiaren kontra. Printzipio bera onartzen du 1163. artikuluak ere, artikulu horrek ezgaiari egindako ordainketa arautzen duenean.

Arestian aipatutako epean deuseztasun akzioa egikaritzen ez bada, kontratua eragingarria izango da betebetean, eta adingabea behartuko du ondorio guztiekin; hala ere, kontratua betetzeko ordezkariak adingabea ordeztu behar du (KZren 1160. art.).

Eragingabetasun mota horrekin zigortzen dira adingabeak egindako kontratuak.

Doktrinaren ustez, eragingabetasun hori legegileak adingabearen negozio-jardunarekin duen tolerantzia-agerpena baino ez da. Tolerantzia-agerpen horrek erakusten du adingabeak gaia izateko joera duela, murrizketa batzuekin bada ere. b) Kontratuz kanpoko erantzukizunari dagokionez

Adingabea izango da bere ondarea osatzen duten ondasunek eragiten dituzten kalteen erantzulea, KZren 1905.etik eta 1908.erako artikuluetan araututako kasuetan gertatzen den bezala. Hala ere, adingabearen portaera edo jokabidearekin beste pertsona bati edo bere ondareari kalte egiten dionean, adingabea erantzulea den ala ez eztabaida daiteke.

Horri buruz, KZren 1902. artikuluak hauxe agintzen du: «… errua edo zabarkeria bitarteko izanik, egite edo ez-egiteagatik beste bati kalte egiten dionak eragindako kaltea konpondu beharko du…». Manu hori 1903. artikuluan xedatutakoarekin osatu beharra dago; azken horren arabera, gurasoak erantzule izango dira euren zaintzapean dauden semealabek eragindako kalteak direla eta; erantzukizun hori tutoreari ere luzatzen zaio, berarekin bizi den tutoretzapekoari dagokionez. Erantzukizun hori azkenduko da, bai gurasoek, bai tutoreak kaltea saihesteko familiako guraso onaren arreta guztia erabili zutela frogatzen dutenean (1903. art.aren azken lerrokada).

Erantzukizun hori, beraz, guraso edo tutoreek duten in vigilando erruan oinarritzen da adingabe edo tutoretzapekoaren jokabideari dagokionez; erru hori egon dela uste denez, legezko ordezkarien zeregina izango da behar besteko arretarekin jokatu zutela frogatzea. Jurisprudentziak egin duen aplikazioak gehiago hurbildu du arau hori erantzukizun objektiboko sistemara, erruaren ideia alde batera uzten duen sistemara, hain zuzen.

Hori dela eta, ondoko arazoa azaltzen da: ea legezko ordezkariena bakarrik den erantzukizuna edo, alderantziz, adingabeak ere erantzukizun hori duen. Esangura horretan, ZKren 20. artikuluak arautzen du delitu edo faltek eratorritako erantzukizun zibila; horren arabera, adingabearen ondareak izango du erantzukizuna, adingabeak legezko ordezkaririk ez duenean edo horiek kaudimengabekoak direnean. Ikuspuntu horretatik, doktrinak ulertu du guraso edo tutoreei dagokien erantzukizunak ez duela baztertzen adingabeari dagokiona. Azken hori bigarren mailan geratu beharko da, eta kasu hauetan bakarrik onartuko da: legezko ordezkariak, behar besteko arreta izateagatik, erantzuleak ez direnean. Kasu horretan, adingabearen ondareak izango du kalteen gaineko erantzukizuna.

Aurreko Zigor Kodeak 16 urtetik gorakoak jotzen zituen zigor-erantzuletzat; eta, gurasoak kaudimengabeak zirenean edo adingabearen zaintzaz arduratzen zen pertsonarik ez zegoenean, adingabe horren ondarearen gainean ezartzen zituen delitu edo falta batek eratorritako kaltearen ondorio zibilak (ZKren 20. art.). Zigor Kode berriak, ostera, 18 urtetan ezartzen du zigor-arloko adin nagusitasuna, eta bertan ez dago horrelako xedapenik.

Oraintsuago, doktrinan (PANTALEÓN eta DÍAZ ALABART) ideia berria zabaltzen ari da, hau da, adingabearen zuzeneko egozkortasuna aitortzen duen ideia, haren heldutasunarekin bat etorriz. Ideia horrek egintza burutzeagatik adingabearen erantzukizun zuzeneko eta esklusiboa aitortzera garamatza, ezzilegia berari bakarrik egotz dakiokeenean; guraso edo tutoreekin adingabearen erantzukizun solidarioa aitortzera ere bagaramatza, guraso edo tutore horiek erantzule direnean, seme, alaba edo tutoretzapekoaren jokabidea dela eta.

ZKn delitu edo falta gisa tipifikatutako egintzei dagokien erantzukizunari buruz, ondokoa esan genezake: 16 urtetik gorakoari bakarrik aplikatuko zaio arautegi hori, eta beraren zehapen-araubidea; hamasei urtetik beherako adingabea, adingabeen auzitegi babesleen jurisdikziopean geratuko da (ekainaren 25eko 8/1983 LO).

C) Adingabearen gaineko babesa Adingabeari ematen zaion babes berezia da adingabearen statusa osatzen duen

bigarren aldea. EKren 39. art.ko 2 eta 3. paragrafoetan baieztatzen da botere publikoek seme-alabei oso-osoko babesa bermatu behar dietela eta, orobat, gurasoek haiei orotariko laguntza emateko eginbeharra dutela. Bada, familiak eta botere publikoek gauzatu behar duten erabateko babesa arautu da; halaber, arauketa hori indartu egin da ABJLOz geroztik. Dena dela, batak eta besteak adingabeari begira duten zeregina oso desberdina denez gero, on izango litzateke parte-hartzea eta erantzukizuna bereiztea. a) Familia Adingabeari buruzko arauketan, lehentasuna ematen zaio familia-ereduari argi eta garbi, adingabearen garapenerako esparru egokiena hori dela ulertzen baita. Hori berori ondorioztatzen du, lehenik eta behin, Konstituzioak, familiari buruzko 39. art.ak adingabearen gaineko babesa arautzen duenean; eta, bigarrenik, adingabearen arauketa osoak ere, KZ eta ABJLO barne. Hariari segiz, lehentasuna ematen zaio familia biologikoari, KZk erakusten duen bezala, 108. art.an eta ondorengoetan modu argian aitatasun nahiz amatasun mota horren alde egitean. Horren isla agertzen da, aldarrikatu berri den ABJLOn ere, 11. art.an, Administrazioaren jarduerari buruzko printzipio artezkarien artean, adingabea jatorrizko familian kokatzeko eta beraren familian zein gizartean integratzeko agintzen denean. Ildo bertsutik, KZren 172.4 art. aipa daiteke.

Familiarik ez dagoenean edota familia horrek adingabeari begira dituen betebeharrak betetzen ez dituenean, familia-eredua modu artifizialean eratzeko ahalegina egiten da adopzioaren bidez. Egin-eginean ere, adopzioak gauzatzen ditu familia biologikoan guraso eta seme-alaben artean gertatzen diren harreman juridikoak. Hortaz, adopzioa adingabearen babeserako erakunde bezala agertzen da, eta, ondorenez, haren interesa izan behar da kontuan erakundea eratzean. Guraso-ahalaren titular den gurasorik egon ez eta tutoretza ezartzen denean ere, hori ez da familia eredutik asko urruntzen; eta, esangura horretan, KZren 234. art.ak in fine egokitzat jotzen du adingabea tutorearen familia-bizitzan sartzea. Amaitzeko, Administrazioak bereganatzen duenean, dela adingabearen tutoretza, hori babesgabezia egoeran izateagatik, dela zaintza bakarrik, gurasoek nahiz epaileak hala erabaki dutelako (172. art.), adingabea gune batean sartzen da, familia-harrera deritzon erakundea erabilita (ABJLOren 21. art.).

Agidanez, seme-alaben gaineko ahala gurasoei dagokie lehentasunez, horiek biologikoak zein adopzio bidezkoak izan; eta, ahal hori erabiltzean, beti erabili behar da seme-alaben onurarako, euren nortasunarekin bat etorriz.

KZren 154. art.aren arabera, eginkizun horretara biltzen dira seme-alabak jagoteko ahalmen eta eginbeharrak, eurokin izatea, haztea eta oso-osoko heziketa ematea, bai eta seme-alabok ordezkatzea eta euron ondasunak administratzea ere.

Seme-alabek, ostera, guraso-ahalpean dauden bitartean, haien esanak egin behar dituzte, eta errespetatu beti. Halaber, familiarekin bizi diren bitartean, familia-zametan parte hartu behar dute (KZren 155. art.).

Aipamen berezia merezi du gurasoek seme-alabei begira gauzatzen duten ordezkaritzak. Ordezkaritza horren bitartez, ordezkariak edo ordezkariek adingabea ordezkatzen dute, horren lekuan jarrita, adingabearen ondarean edo esparru pertsonalean eragina duten egintza juridikoak burutzeko. Legezko ordezkaritza da, beraz, adingabeari ezartzen zaizkion murrizketen beste aldea; arean bere, adingabea bere eskubideetan babesik gabe gera ez dadin, bere kabuz gauzatu ezin dituen egintzetarako, ordezkariari eratxikitzen zaio legitimazioa.

Aitzitik, ezin da bien arteko erabateko identifikaziorik egin; izan ere, badira ordezkariak adingabearen izenean gauzatu ezin ditzakeen egintzak, bai eta adingabeak bere kabuz gauza ezin ditzakeenak ere; ulerbidez, ezkontza edota testamentua. Era

berean, salbuetsita geratzen dira, batetik, guraso eta seme-alaben arteko interes-gatazka sorrarazten dituzten egintzak —halakoetan, KZren 163 eta 299. art.etan eta ondorengoetan arautu den defendatzailea izendatzen da adingabearentzat— eta, bestetik, KZren 162. art.aren arabera gurasoen administraziotik kanpo geratzen diren ondasunak.

KZren 222. art.aren arabera, gurasorik ez badago, gurasoei euren ahala kendu bazaie, edota ahal hori etenda geratu bada, tutorea izendatu behar da. Tutorearen eginkizuna guraso-ahalaren titular diren gurasoek dutenaren antzekoa bada ere (KZren 268. art. eta ondorengoak), Botere Judizialaren kontrol zorrotzagoaren menpe dagoela nabarmendu behar da. Ildo horretatik, adingabeen gaineko lege-ordezkaritza ere tutoreei dagokie, gurasoentzat ezarritako modu berdintsuan (KZren 267. art.).

Administrazioak zuzenean beregana dezake adingabearen gaineko babesa, adingabe hori babesgabezian dagoenean. Egoera hori sortzen da, legeek adingabeen zaintzari begira ezartzen dituzten babes eginbeharrak ez betetzeagatik, eginbehar horien betepena ezinezkoa izateagatik edota eginbeharrak behar bezala ez betetzeagatik; halakoetan, adingabeak laguntza moral edo materialik gabe geratzen dira (172. art.). Kasu horretan, guraso-ahala etenda geratzen da. Orobat, guraso-ahala eten barik ere, Administrazioak adingabeen gaineko zaintza beregana dezake, baldin eta gurasoek eskatzen badute edo epaileak hala erabakitzen badu. Kasu horietan guztietan, gorago aipatutako familia-eredua bilatu nahian, Administrazioak adingabea harreran utz diezaieke norbanakoei, eta horrek berez dakar adingabeak erabateko partaidetza izatea familiaren bizitzan. Halakoetan, adingabea hartzen duenari zenbait betebehar ezartzen zaizkio: adingabea jagon, berarekin izan, eta horri mantenua, hezkuntza eta oso-osoko heziketa ematea. b) Epailearen esku-hartzea Gai horren inguruko azken eraldaketek indartu egin dute adingabearen mesederako epaileak esku hartzea. Esangura horretan, KZren 158.3 eta 216. art.en arabera, epaileak egoki deritzen neurriak har ditzake, adingabea arriskuetatik babesteko edota hark izan ditzakeen galerak saihesteko. Bada, adingabearen defentsarako baliabide asko eratxikitzen zaizkio epaileari (AGren 1996ko irailaren 17ko epaia). Gisa bertsuan, guraso-ahalaren inguruan hartu beharreko neurrietan ere parte hartzen du epaileak (KZren 92, 156, 157, 159, 161 eta 167. art.ak). Gainera, epailearen esku-hartzea ez da kasu larrienetara bakarrik mugatzen; are gehiago, gurasoei dagozkien ahalmenen egikaritza ere kontrolatzen du epaileak (KZren 166. art.). Epailearen esku-hartzea beharrezkoa da, berebat, adopzioa eratzeko (KZren 176. art.), bai eta tutoretza eratzeko ere, horren gorabeherak kontrolatu behar baititu epaileak (KZren 231. art. eta ondorengoak, eta 359. art. eta ondorengoak).

Epailearen jarduera oro adingabearen goreneko interesa babestera bideratuta egon behar da.

Jarraian ikusiko dugunez, ABJLOren 3. xedapen gehigarria da epaileak eta Fiskaltzak bete beharreko zereginaren adibide garbia. Bertan baieztatzen denez, ÂŤepaileak zein Fiskaltzak ofizioz jardungo dute, adingabe edo ezgaituaren interesean, egoki deritzeten neurri, eginbide eta frogak hartu eta proposatuz. Norbanakoen pasibotasuna ordeztu eta horiei aholkuak emango dizkiete, euren eskubideen inguruan nahiz eskabideen akatsak zuzentzeko moduari buruzÂť. Arau hori aplikatzen da, batez ere, adingabe zein ezgaituen gaineko tutoretza, kuradoretza eta zaintzari buruzko jardunetan.

c) Fiskaltzaren esku-hartzea Adingabearen gaineko azken eraldaketetan, Fiskaltza ere sarriago agertzen dela

antzeman daiteke, adingabearengan eragina duten autuetan. Adingabearen interesak eztabaidatzeko prozeduretan nahitaezkoa da Fiskaltzaren parte-hartzea (KZren 273. art., eta ABJLOren 9.3 eta 18. art.ak eta 3. xedapen gehigarria); horrez gain, epaiketazko neurrien eragile bilakatu da Fiskaltza (KZren 158. art., eta ABJLOren 4.2, 7.2 in fine, 10.2b, 14 eta 18. art.ak), legezko ordezkarien jarduera eza bera ere ordeztuz (ABJLOren 4.4 eta 5.5 art.ak). Halaber, jagote-eginkizunak ematen zaizkio tutoretza, zaintza eta harreren gain (KZren 172.1 eta 2, 173 in fine, 174.2 eta 232. art.ak), edota adingabeen harreraz arduratzen diren zentroen gain (ABJLOren 21.4 art.).

Oro har, Fiskaltzaren Estatutu Organikoa arautu duen Legearen —abenduaren 30eko 50/1981 Legearen— 3.7 art.ak Fiskaltzari ahalmena eman dio, jarduteko gaitasun ezagatik zein lege ordezkaritza ezagatik euren kabuz jardun ezin dutenen ordezkaritza eta defentsa —epaiketakoa nahiz epaiketatik kanpokoa— bereganatzeko edo, hala denean, eragiteko. Edu berean, lege zibilek ezarritako tutoretza-erakundeak era ditzake Fiskaltzak; eta, horietan, adingabeak eta ezinduak babesteko bestelako erakundeetan parte har dezake. d) Administrazioaren esku-hartzea Administrazioak adingabearen inguruan oinarrian pribatuak diren eginkizunak beregana ditzakeela ikusi izan dugu, hain zuzen ere, tutoretza, babesgabezia kasuetan, edota zaintza, gurasoek zein tutoreek hala eskatzen dutenean edota epaileak erabakitzen duenean (KZren 172. art.). Azaroaren 11ko 21/87 Legearen bitartez KZren eraldaketa gauzatu zenean, berrikuntza hori sartu zen Espainiako antolamenduan; harrezkero, ABJLOren eraginez ostera ere aldarazi da gai hori.

Hariari segiz, Administrazioa arduratu behar da, guraso, tutore eta zaintzaileek euren eginkizunak behar bezala bete ditzaten, horretarako zerbitzu egokiak emanez eta eurekin elkarlanean arituz (ABJLOren 12.2 eta 15. art.ak).

Administrazioaren esku-hartzea, alabaina, ez da adingabearen gaineko babesaren alde zehatz horretara bakarrik mugatzen; horrez gain, Administrazioak sustapen-politika zehatzak garatu behar ditu, adingabeen eskubideen benetako gozatzea bermatzeko (5 eta 7. art.ak, eta bereziki, administrazio-egintzaren neurri eta printzipio artezkariei buruzko 10 eta 11. art.ak; hori guztia, EK-k aldarrikatutako estatu sozialaren ikuspegitik).

Amaitzeko, adingabea defendatzeko konpromisoak berez dakar Administrazioaren zuzeneko esku-hartzea, adingabea arriskuan dagoenean edo, besterik gabe, babesa behar duenean (ABJLOren 12 art. eta ondorengoak). e) Herri Defendatzailea Adingabeak Herri Defendatzaileari aurkeztu ahal dizkio bere kexak. Horretarako, erakunde horretako laguntzaileetarik bat modu iraunkorrean arduratu behar da adingabeekin zerikusia duten arazoez (ABJLOren 10.2.c art.).

121. Adin nagusitasuna Adin nagusitasunarekin legegileak aitortzen du pertsona batek bere burua gobernatzeko heldutasuna duela. Adin zehatza betetzen denean (18 urte, EKren 12. art.aren arabera), guztiok heldutasun hori eskuratzen dugulako legezko presuntzioan oinarriturik dago, bakoitzak dituen berezko ahalmenak kontuan izan gabe.

Jarduteko gaitasuna zabaltzen zuten adin desberdinak aintzat hartzen zituzten ikusmolde historikoak gaindituz,

Espainiako antolamendu juridikoak adin bakarra finkatu zuen, azken aldiotan erabat gutxiagotu egin den adina, alegia.

Horrela, KZk bere lehendabiziko argitalpenean ezarritako 23 urtetik 21 urtera igaro zen 1943ko azaroaren 13ko Legearen aginduz (aldaketa hori, hala ere, ez zen KZn jaso 1972ko uztailaren 22ko Legera arte), azkenik, abenduaren 16ko 33/1978 ED bidez, adin nagusitasuna 18 urtetan finkatzeko (KZren 315. art.).

Adin hori konstituzioratu zen EKren 2. artikuluan, betidanik arazo hori aztertu duen esparru zibila gaindituz.

Artikulu hori EKren 2. xedapen gehigarriarekin osatzen da; azken horrek adierazten duenez, Konstituzioan xedatutako adin nagusitasunak ÂŤez die kalterik egiten Zuzenbide pribatuaren esparruan Foru zuzenbideek babestutako egoereiÂť.

Horrela, Foru Zuzenbideetan indarrean egon zitekeen adin nagusitasuneko beste edozein araubide errespetatu nahi izan zen, baina gai horretan ezberdintasunak txikiak ziren, 1943ko Legeak eta 1978ko EDk batu baitzituen haiek. Aragoiko Zuzenbide Zibilaren Konpilazioaren (ArZZKren) 4. artikuluan jasotako salbuespena baino ez da geratzen indarrean; manu horrek ezkontza onartzen du adin nagusitasuna eskuratzeko arrazoi gisa. Baina salbuespen horren aplikazioa murritza da, adin nagusitasuna edo emantzipazioa lortu aurretik, lekapen kasuetan bakarrik dagoelako ezkontzeko aukera (KZren 46.1 art.).

Konstituzioak adin nagusitasuna nagusiarazi zuenetik, horrek izaera orokorra hartu du, ez baitzuen izaera hori, gaia testu zibiletan bakarrik arautzen zenean. Gaur egun, adin nagusitasunaren ondoreek harreman pribatuen esparrua gainditu dute, eta Konstituzioan arautzen diren eskubideetara hedatzen dira, batez ere, izaera publikoa duten eskubideetara (adibidez, boto-eskubidera edo kargu publikoak lortzeko eskubidera). Era berean, legegile arruntak adin nagusitasunaren inguruan egin ditzakeen eraldaketak konstituziozkoak direnentz azaldu beharra dago, batez ere, Konstituzioan ezarritako adina ez den batek Konstituzioan bertan nagusiarazitako eskubideen egikaritza mugatzen duenean.

Zuzenbide pribatuaren esparruan, adin nagusitasuna, jarduteko gaitasunaren mugapen eta mendetasun egoeratik (hau da, adingabetasunetik) independentzia eta jarduteko gaitasun osoko egoerara igarotzeko bidea da. Adin nagusitasuna betetzean, alde batetik, guraso-ahala (KZren 169 eta 314. art.ak) eta tutoretza (KZren 276. art.) azkentzen dira; eta, bestetik, osotasunera heltzen den norbanakoaren jarduteko gaitasuna zabaltzen da (KZren 322. art.). Adingabea emantzipatua bada, adin nagusitasunera heltzeak aldaketa kualitatiboa dakar, haren gaitasunak zituen murrizketak ezabatzen direlako, eta beraren gurasoen edo kuradorearen laguntza azkentzen delako (KZren 291. art.).

Esangura horretan, KZren 322. artikuluak ondokoa ezartzen du: ÂŤadin nagusikoa gai da, bizitza zibilaren egintza guztietarako, kode honek kasu berezietarako ezarri dituen salbuespenak salbuÂť; adibidez, adopziorako behar den adina salbuespenetako bat da, 25 urte behar baitira adoptatzeko (KZren 175. art.). Horrela, jarduteko gaitasuna arau orokor gisa itxuratzen da, legegileak pertsonaren heldutasunari buruz egiten duen balorazioan oinarritzen baita; legegileak, orokorrean, jarduteko askatasuna aitortzen dio pertsonari, eskubideak egikaritu eta betebeharrak hartzean, erantzukizun pertsonala eta ondare erantzukizuna bere gain hartzen dituelarik. Gaitasun hori mugatua izan daiteke, ondoko bi kasuetan bakarrik, adin nagusikoak gaixotasun edo akats psikiko edo fisikoa duelako (KZren 200. art.), epaileak adin nagusiko hori ezgaitzea bidezkoa dela uste duenean; eta adin nagusikoak zarrastela delako adierazpena duenean (KZren 294. art., eta ondorengoak).

122. Adingabearen emantzipazioa A) Kontzeptua eta esangura Gaur egun emantzipazio hitzarekin, guraso-ahal eta tutoretzapetik askatu den adingabearen egoera azaldu nahi da, adin nagusikoaren antzeko jarduteko gaitasuna duen adingabearena, hain zuzen. Hala ere, oraindik bereizi behar dira adin nagusikoa eta emantzipatua, azken horri egintza zehatz batzuei buru emateko murrizketak ezartzen baitzaizkio, kasu horietan beraren guraso edo kuradorearen laguntza beharrezko

bihurtuz. Baina gurasoek eta kuradoreak ez dute emantzipatuaren ordezkaritza bere gain hartuko, aitzitik, beraren gaitasuna osatuko dute, egintzari adostasuna emanez.

Gurasoek zein epaileek eman diezaiokete adingabeari emantzipazioa. Jarduteko gaitasunean eragina duen pertsonaren egoera da emantzipazioa, nahiz eta hori ez izan beraren ondorerik bereizgarriena. Esangura horretan, adingabetasunaren eta adin nagusitasunaren arteko egoeratzat hartzen da. Hala ere, emantzipazioa ez da beti gertatzen, adingabetasuna eta adin nagusitasuna, ordea, bai.

Gogora ekarri dugun emantzipazio kontzeptua ez dator bat erakundearen esanahi historikoa izan denarekin, ezta gaur egun legegileak KZren 314. artikuluan ematen dion esangurarekin ere; artikulu horretara, adin nagusitasuna biltzen da emantzipazio kasu gisa eta, arestian ikusi dugun bezala, adin nagusitasuna eta adingabeko emantzipatuaren egoera desberdinak dira. Egineginean ere, emantzipazioaren ondore tipikoa izan den guraso-ahalaren azkentzeak justifikatzen du azken hori arauan sartzea.

Gaur egungo emantzipazio kontzeptua Erroman hasitako bilakaera historikoaren ondorioa da, eta bilakaera horretan erakunde desberdinak nahasten joan dira, adibidez, adin nagusitasuna, menia aetatis eta emantzipazioa. Gai horren printzipio eratzaileak ere desberdinak izan dira, esaterako, Erromako Zuzenbidetik atera ditzakegunak eta Germaniarren Zuzenbideak eratorritakoak. Horrek eratorri ditu kodeak argitaratu arte bide desberdinetatik zihoazen bi ondorio juridiko: emantzipazioak eragindako guraso-ahala azkentzea eta adin nagusitasunak ondorioztatzen zuen jarduteko gaitasuna zabaltzea.

Izan ere, Erromako mancipatioa, hasieran, guraso-ahala azkentzeko arrazoia zen; mancipatio horrek pater familiasaren borondatezko egintzan zuen jatorria, eta alieni iuris semea sui iuris bihurtzen zuen, auctoritas paternapean egoteari utziz. Egintza horrek ondare garrantzia zuen, lehenago aitari eratxikita zeuden diru ondasun batzuen jabetza eta luperketa eskuratzen zituelako semeak; baina jarduteko gaitasunean ez zuen zuzeneko eraginik, hori emantzipatzen zenaren adinaren menpe zegoelako. Izan ere, adinak ondorioztatzen zuen jarduteko gaitasuna zabaltzea; hamabi urtetik aurrera, adingabeak kuradorearen laguntzarekin jokatzen zuen eta, 25 urterekin, berriz, kuradoretza eta restitutio integrum gisako babes neurriak azkentzen ziren. Bestalde, adin horiek betetzeak ez zuen berez guraso-ahalaren azkentzea eragiten; beraz, adin horiek betetzea onuragarria zen pater familiasen menpean ez zegoen adingabearentzat bakarrik.

Aukera bi horien ondoan, venia aetatisa dago; 25 urterekin lortzen zen adin nagusitasunaren onura aurreratzeko, kuradorearen laguntza zuten 20 urteko gizonezkoari eta 18 urteko emakumezkoari ematen die agintaritzak venia aetatisa.

Esanahi eta norainoko desberdina zuten erakunde horiek germaniarren erakunde eta printzipioekin nahasten ziren, gaur egungo sistema itxuratuz. Germaniarren aztarna horiek, batetik, ezkontza onartu zuten, emantzipatzeko arrazoi gisa, eta bestetik, emantzipazioak jarduteko gaitasunean zituen ondoreak ere aitortu zituzten. Horrela, emantzipazioa eta jarduteko gaitasunaren zabalkundea lotu ziren, eta horrek adin nagusitasuna guraso-ahala azkentzeko arrazoi gisa ulertzea ekarri zuen. Horren ondorioz, KZk jasotako sistema behin betiko itxuraturik geratu zen.

Bilakaera historiko hori KZren 314. artikulura biltzen da. Artikulu horretan xedatutakoaren arabera, emantzipazioa ondoko kasuotan gertatzen da: 1. Adin nagusitasuna betetzean (erakunde horretatik hartzen baitu 314. art.ak guraso-ahalaren azkentze ondorea). 2. Adingabea ezkontzen denean (germaniarren eraginagatik guraso-ahala azkentzeko arrazoia zelako). 3. Gurasoek ematen dutenean (kasu horretan, emantzipazioaren jatorrizko kasua zena jasotzen da). 4. Epaileak ematen duenean (tutoretzapean dagoen adingabeari ematen zitzaion antzinako venia aetatisa biltzen du, KZren 321. art.).

Guraso-ahalpean dauden seme-alabei buruzko beste kasu batzuk ere kontuan hartu behar dira, oraintsu jaso izan baitira, hala nola, guraso-ahalaren menpean dauden semealabei dagozkienak (320. art.).

Arestian aipatutakoari 319. artikuluan araututako egitezko emantzipazioa gehitu behar zaio, hori ere oraintsu bildu baita gaur egungo arautegira.

Baina guraso-ahala azkentzeko arrazoi horiek duten eragina desberdina da pertsonaren jarduteko gaitasunean; alde batetik, gaitasun horren aitorpen osoa dakarren adin nagusitasuna dago, eta, bestetik, egintza zehatz batzuei buru emateko, adingabea beste pertsona baten laguntzapean jartzen duten gainerako kasuak daude. Bigarren ondore horrek bi egoera desberdinez hitz egiten ahalbidetzen digu, adin nagusitasunaz eta emantzipazioaz, hain zuzen ere. Legegileak ere ondore hori izan du kontuan, guraso eta semealaben arteko harremanen araubidetik emantzipazioa ateratzeko, eta adin nagusitasun eta emantzipazioari buruzko beste titulu desberdin batean jasotzeko, nahiz eta gero adin nagusitasuna emantzipazio kasu gisa jasotzera eragin dion lehen ondore hori gailendu.

Azkenik, aipatzekoa da emantzipazioari buruzko araubidea maiatzaren 13ko 11/1981 Legeak eraldatu zuela; horren harira, tutoretza erakundeak sakonean aldatu zituen urriaren 24ko 13/83 Legearen ondorioz KZk izan zuen aldaketa ere kontuan izan behar da.

B) Kasuak a) Guraso-ahala darabilten gurasoek emandako emantzipazioa (KZren 317 eta 318. art.ak) Kasu hori familia-zuzenbideko negozio juridikoa da; horren bitartez, gurasoek azkentzen dute adingabearengan zuten guraso-ahala. Gaur egun duen azalpena emantzipazio kasu tipikoa zenetik dator, eta, hedaduraz, jarraian azalduko ditugun gainerako arrazoien artean tartekatzen da orain. Kasu horretan, KZren 317. artikuluaren arabera, guraso-ahala darabilten gurasoei dagokie emantzipatzeko gaitasuna; guraso-ahala guraso biei eratxikitzen zaienez, biek esku hartu behar dute ematearen negozioan. Euretako bat baztertua izan bada (KZren 111. art.) edo guraso-ahala kendu badiote (170. art.), emantzipatzeko gaitasuna beste gurasoari dagokio. Eztabaidagarriagoa dirudi konponbide hori aplikatzea guraso-ahalaren erabilera gurasoetako bati eten dioten kasuetan, emantzipazioak guraso-ahalean duen azkentze ondoreak ematen duelako beharrezkoa dela kasu horietan KZren 156.2 artikuluan aipatzen den epaile eskuespena izatea. Banantze, deuseztasun edo dibortzio prozeduretan (KZren 92. art.) edota KZren 156. artikuluak xedatutakoaren babesean, semealaben zaintzari buruz edo guraso-ahalak eratorritako beste ahalmenen egikaritzari buruz har daitezkeen neurrietatik beste edozeinek ez du eraginik izango guraso biek emantzipazioaren negozio juridikoan duten beharrezko esku-hartzean.

Emantzipazioa baliozkoa izateko, beharrezkoa da semeak edo alabak 16 urte izatea eta emantzipazioari adostasuna ematea; emantzipazioak pertsonaren egoera zibilean duen eraginak justifikatzen du adostasun hori. Adingabetasunaren arauketa itxuratu duen filosofia berriaren arabera, adingabeak egintza horretan esku har dezan gomendatzen da, ez negozioaren alderdi gisa, baizik eta eragingarritasun betekizun legez (DE CASTRO). Era berean, emantzipazioa gauzatu daiteke ondoko bide hauen bitartez bakarrik: eskritura publikoaren bitartez edo erregistroaz arduratzen den epailearen aurrera agertzearen bidez.

Emantzipazioa Erregistro Zibilean inskribatu behar da; baina inskripzioa ez da eragingarritasun betekizuna, hirugarrenen kontra jartzeko aukera ematen duen betekizuna baino, emantzipazioa ematen denetik sortzen baititu bere ondore guztiak.

Horrela emandako emantzipazioa ezeztaezina da. b) Epaileak emandako emantzipazioa Emantzipazio mota horretan 16 urtetik gorakoari dagokio ekimena KZren 320 eta 321. artikuluetan araututako kasuetatik batean dagoenean. Lehen auzialdiko epailea da emantzipazioa emateko eskuduna, borondatezko jurisdikzio prozeduraren bitartez (maiatzaren 13ko 11/1981 Legearen 10. xedapen iragankorra, martxoaren 31ko 13/1981 Legearen xedapen gehigarria eta BJLOren 85. art.). Emantzipazioa emateko, epaileak kontuan hartuko ditu kasuankasuan dauden inguruabarrak eta adingabearen berezko gaitasuna; balorazio horren helburua emantzipazioaren beharrizana dagoela baieztatzea da, adingabeari komeni zaiola ziurtatzea, hain zuzen. Baina, legean agindutako kasu batzuk gertatzen direla eta besterik gabe ez dago emantzipazioa lortzeko eskubiderik. a´) Adingabea guraso-ahalpean dagoenerako, KZk epaileari emantzipazioa eskatzeko ekimena ematen dio hiru kasutan. Kasu horien edukiek ohikoak ez diren gurasoen egoerak erakusten dituzte, egoerok guraso-ahalaren erabileran eragina izan dezaketelako. Ohikoak ez diren egoera horien balorazioa adingabeak dituen interesen babesaren ikuspegitik egin behar da. Emantzipazioa emateko prozeduran, gurasoei entzun beharko zaie, baina horiek egindako aitorpenaren edukia ez da loteslea izango epailearentzat. KZren 320. artikuluan xedatutako hiru kasuak ondokoak dira:

—Guraso-ahala erabiltzen duena beste gurasoa ez den pertsona batekin ezkontzen denean, edota ezkon legezko elkarbizitza egiten duenean. Badirudi gurasoarekin ezkontzen den edo bizi den pertsona horrek guraso-ahalaren harremanetan izan dezakeen eragin negatiboa baztertu nahi dela. Eragin negatibo hori duenentz erabakitzea, esan berri dugun bezala, epaileari bakarrik dagokio.

—Gurasoak banandurik bizi direnean. Kasu horretara bildu behar dira adingabearen gurasoak elkarrekin bizi ez diren kasu guztiak, bai beraien artean inongo ezkontza harremanik ez dagoelako, bai ezkontza deuseztatua edo desegina izan delako, bai legezko edo egitezko banantzea gertatu delako. Kasu hori aplikatzeko beharrezkoa da guraso biak guraso-ahalaren titularrak izatea; euretako bati titulartasun hori kendu bazaio edo baztertua izan bada, gurasoen banantzeak ez du garrantzirik seme edo alabarentzat.

—Guraso-ahala erabiltzea oztopatzen duten arrazoietatik edozein dagoenean. Kasu hori modu orokorrean idatzita dagoela ikusita, badirudi horren barruan hartu behar dela adingabearen interesari kalte egiten dioten guraso-ahalaren erabileretatik edozein. Ohikoa ez den erabilera hori guraso bati edo biei egotzi ahal zaien ala ez edo borondatez kanpoko arrazoi batek eratortzen duen ala ez ez du garrantzirik.

Emantzipazioa guraso-ahalaren erabilera desegokiak justifikatzen duenean, adingabearen emantzipazioa guraso-ahalaz benetan gabetzea izan daiteke, KZren 170. art.aren arabera beharrezkoa den gaikuntzarik gabe. Neurri hori seme edo alaba horren adinak bakarrik azaltzen du, bere kabuz jarduteko gaitasuna baitu. b´) Adingabea tutoretzapean dagoenerako, KZren 321. artikuluak arautzen du epaileak emandako emantzipazioaren aukera. Kasu horren jatorria kuradoretzapean zegoen adingabeari agintaritzak ematen zion antzinako venia aetatisean dago; horregatik venia aetatisa aipatzeko, adin nagusitasunaren onuraz hitz egiten da, ez emantzipazioaz. Emantzipazio kasu horretan ez da behar inongo inguruabar berezirik; beraz, epaileak balioetsi beharko du, kasuankasuan, adingabearen eskabidea eta emantzipazioaren egokitasuna. Emantzipazioaren izapidetzan beharrezkoa da Fiskaltzaren esku-hartzea.

Goian aztertutako kasu guztietan, epaileak emandako emantzipazioa Erregistro Zibilean inskribatu behar da, hirugarrenen aurrean publizitatea eduki dezan, eta emantzipazio hori ezeztaezina izango da (nahiz eta emantzipazioa arautzen duten arauetan hori bereziki aipatu ez). c) Ezkontza bidezko emantzipazioa KZren 316. artikuluak hauxe du xedaturik: «Ezkontzak emantzipazioa dakar legez», eta horrela izan da, Espainiako Zuzenbidean kasu hori Fuero Juzgora bildu zenetik. Gaur egun, kasu hori aplikatzeak zailtasunak izan ditzake, KZren 46. artikuluaren aginduz emantzipaturik ez dagoen adingabea ezin delako ezkondu; kontraesana da, beraz, ezkontzak emantzipazioa dakarrela esatea, baina ezkondu ahal izateko lehenago emantzipatu beharra izatea, baliozkotasunez gauzatutako ezkontzak bakarrik sortzen baitu ondore hori. Hala ere, eta 46. artikuluan xedatutakoa gorabehera, kasu batzuetan adingabea baliozkotasunez ezkon daiteke, edo, behin ezkonduta, ezkontzak berezkoak diren ondoreak sorrarazten ditu. Izan ere, kasu hauetan adingabea emantzipatu egiten da: 1. Epaileak emandako lekapenarekin ezkontzen denean (KZren 48. art.). 2. Adinaren lekapena ezkondu eta gero ematen denean, baina ezkontzaren deuseztasuna eragin aurretik, KZren 48.3 artikuluak lekapen horri balioa ematen diolako. 3.

Adingabearen ezkontza, behin adin nagusitasuna lortuta, urtebeteko elkarbizitzak baliozkoa egiten duenean, deuseztasun akzioa egikaritu ez bada (KZren 75.2 art.). 4. Ustezko ezkontzaren ondoreak aplikatzen direnean (KZren 79. art.). Horrek esan nahi du, ezkonberriei edo ezkonberriari dagokienez ezkontzaren deuseztasun adierazpenak ez dituela baliogabetuko orduko gauzatu diren onusteko ondoreak; eta ondore horien artean egon daiteke, hain zuzen ere, emantzipazioa. d) Egitezko emantzipazioa

KZren 314. artikuluan aipatutako emantzipazio kasuez gain, 319. artikuluan ezaugarri bereziak dituen emantzipazio-arrazoien artean beste bat arautzen da. Kasu bitxia da, emantzipazioaren oinarria adingabearen egitezko independentzia-egoera delako. Emantzipatzeko arrazoi hori KZren 314. artikuluak jasotako bide ofizialek ez dutenez eratu, egitezko emantzipazio deritzo. Egoera horren berezitasunak emantzipazio kasu teknikoa dela ere zalantzan jartzen du; hala ere, atal horretara biltzen dugu, berdinak direlako adingabearen gaitasunari dagokionez dituen ondoreak eta jadanik

aztertu ditugun beste kasu batzuek ondorioztatzen dituztenak. Horrela izan behar du 319. artikuluak ondokoa xedatzen duelako: «ondore guztietarako emantzipatutzat joko da…». Artikulu hori maiatzaren 13ko 11/1981 Legeak bildu zuen KZra, eta guraso-ahalari buruzko gaian, adingabearen independentziari buruzko kasu murritzago bat arautzen zuen antzinako 160. artikulua ordeztu zuen.

Egitezko emantzipazioa eragingarria izan dadin, hiru baldintza bete behar dira: lehenengo eta behin, semea edo alaba 16 urtetik gorakoa izan behar da. Bigarrenez, gurasoengandik banandurik independentziaz bizi behar da. Horrek ez du esan nahi independentzia materiala, hau da, beste bizileku batean bizitzea, baizik eta semeak edo alabak bere erabakiak autonomiaz hartzea, bai harreman pertsonaletan, bai ondare harremanetan. Hirugarrenez, jarduteko modu horrek gurasoen adostasuna izan behar du, baina adostasun hori ez da esanbidezkoa izan behar, azaldu ere, ezagutzen eta errespetatzen duten egoera batekiko jasamen hutsaren bitartez azal daitekeelako.

Adostasun hori, adierazia izan den modua edozein izanik ere, edozein unetan ezezta daiteke, ezeztapena justifikatu beharrik gabe. Edozelan ere, ezeztapena ezin da nahierarakoa izan (GETE ALONSO).

Esan dugun bezala, kasu horrek gainerako emantzipazio kasuetatik urruntzen duten berezitasunak ditu, hauexek hain zuzen: gurasoen adostasuna ezeztatzeko aukera; ospezko formarik eta Erregistroak emandako publizitaterik eza; eta guraso-ahalaren azkentzerik eza, edozein unetan gurasoek ahala berreskura baitezakete, adostasuna ezeztatuz. Berezitasun horiek ikusita, emantzipazio kasu teknikoa den ala ez zalantzan jar daiteke (PUIG FERRIOL).

Hortaz, 319. artikuluak guraso-ahalpean dagoen adingabearen egitezko emantzipazioa baino ez du arautzen; tutoretzapean dagoen adingabeari aplikatzeko aukera ematen duen eztabaidatu du doktrinak, azkenik baiezkoa emanez (PUIG FERRIOL, GETE ALONSO, DÍEZ-PICAZO eta GULLÓN). Hala eta guztiz ere, iritzi horren aurka kontuan izan behar da, tutoreak, guraso-ahala erabiltzen duten gurasoek ez bezala, ez duela gaitasunik adingabea emantzipatzeko, hori epaileari dagokiolako (KZren 321. art.). Hala ere, ez dirudi legegilearen pentsamoldea bide horretatik doanik.

Jabetza Intelektualari buruzko Legeak, lana ustiatzeko eskubideen lagapen kasuetarako, parekatu egiten ditu gurasoen adostasunez independentziarekin bizi den 16 urtetik gorakoa eta, esangura berean, tutorearen adostasuna duena edo haren zaintza duen pertsonaren edo erakundearen baimena duena (JILren 44. art.).

123. Emantzipazioaren ondoreak A) Orokorrean KZren 323. artikuluak hauxe dio: «emantzipazioak adingabea gaitzen du, bere pertsona eta ondasunak gobernatzeko, adin nagusikoa izango balitz bezala…». Erregela hori emantzipazio kasu guztiei aplikatzen zaie, baita ezkontza bidezko emantzipazioari ere, azken horrek zenbait berezitasun baditu ere.

Hortik hauxe atera genezake: batetik, emantzipazioak guraso-ahal eta tutoretzaren azkentzea dakar; horrela, titularrek bere gain hartzen zuten legezko ordezkaritza bukatzen da, emantzipatuak duen independentzia-egoerarekin bateraezina delako.

Bestetik, jarduteko gaitasuna zabaltzea dakar emantzipazioak, adin nagusikoak duen gaitasunaren pareko bihurtuz, baina 323. art.ra bertara eta beste arau juridiko batzuetara bildutako murrizketa batzuekin. Horregatik, doktrinak baieztatu egin du berriro emantzipatuarentzat arau orokorra jarduteko gaitasuna dela, eta murrizketak, berriz,

arau horren salbuespenak. Balorazio hori bat dator KZren 323. artikulu horren azalpenarekin. Hala ere, hori aitortzeak ez gaitu derrigor eraman behar arau horren salbuespen guztiak era murrizgarrian interpretatzera, ezta legegileak beren beregi horixe xedatu duenean bakarrik aplikatu behar direla ulertzera ere. Bada, 323. artikuluak ondorioztatzen du adingabeko emantzipatuaren egoerari buruzko filosofia osoa, eta hori kontuan hartu behar da haren gaitasuna aztertzeko. Adingabeko emantzipatuaren gaikuntzak norainoko orokorra du harreman pertsonalen esparruari dagokionez.

Filosofia horrek berak eratzen du adingabeko emantzipatu gabearen arauketa: behar besteko heldutasuna izanez gero, harreman pertsonaletan bere kabuz esku hartzeko aukera izango du, hori baita bere nortasunaren garapen askerako eskubidea aitortzea.

Ondare arloan, aldiz, 323. artikulua irakurriz gero ikus daiteke adingabearen gaitasuna murriztu egin dela, haren ondarean ikuspuntu juridiko eta ekonomikoaren aldetik eragin handia izan dezaketen egintzetarako. Arlo pertsonaleko eta ondare arloko bi irizpide horiek balio behar dute adingabearen gaitasunaren hedadura eta gaitasun horri ezar dakizkiokeen murrizketen norainokoa aztertzeko. Arazo horren zehaztapenak garrantzia izan dezake adingabeko emantzipatua beren beregi aipatzen ez duten arauak interpretatzeko, legegileak beste irizpide batzuen aipamena egiten duenean; adibidez, eskubide zibilen luperketa osoa nahiz ondasunen xedapen askea, edo, beste zehazpenik gabe, adingabeari eskubide batzuk egikaritzea ukatzen zaionean.

B) Pertsonaren eta familiaren harremanetan dituen ondoreak Pertsonaren eta familiaren harremanen esparruan, adingabeko emantzipatuak jarduteko gaitasun osoa du ezkontzeko, semealabatasuna aitortzeko, horiengan guraso-ahala erabiltzeko eta semealaben egoera zibiletan eragina duten egintzei buru emateko.

Adingabeko emantzipatuak ezin du absentea ordezkatu (KZren 184. art.), ezta tutore edo kuradore izan ere, horretarako eskubide zibilen egikaritza osoa izan behar delako (KZren 241 eta 291. art.ak); izan ere, ez dirudi egokia denik, adingabeari ondarearen ordezkaritza edo zaintza erabiltzen ahalbidetzea, bere ondarean gaitasun horiek osorik ez dituenean.

Ondare harremanen esparruan, adingabeak kontratu gaitasuna du eta bere interesen alde trafiko juridikoan jardutekoa ere; baina ez du gaitasunik ÂŤgurasoen, edo horiek izan ezean, tutorearen (azken hori jarri behar da kuradorearen ordez) adostasunik gabe, dirua maileguan hartzeko, ezta ondasun higiezin, merkataritzako edo industriako establezimendu eta aparteko balioa duten objektuak kargatu edo besterentzeko ereÂť. Hor aipatutako lehenengo egintzari dagokionez (dirua maileguan hartu), adingabea diru-kopuruaren maileguhartzailea izan behar da; erregela hori helburu berbera duten beste jarduera ekonomiko guztietara zabaldu beharko litzateke (PUIG FERRIOL).

Bigarren mugaketa bi irizpide horiek zehazten dute: adingabeak bere kabuz burutu behar ez dituen egintzak, eta egintza horien objektu izan ezin diren ondasunak.

Lehenengo irizpidearen arabera, kontuan hartu beharreko egintzak kargatzekoak eta besterentzekoak dira; lehenengoek eskubide errealen eraketaz ari dira eta besterentzeko egintzak, berriz, ondasuna ondaretik kanporatzen duten xedapenetatik edozeinez (esaterako, salmenta, trukaketa edo dohaintza). Besterentzeko egintzei gehitu behar zaizkie goian aipatutako ondasunen errentamendu ekonomikoa harreman iraunkor edo iraupen luzeko harremanei lotzen dieten kontratuak ere, esaterako, nahitaezko luzapena duten hiri errentamenduak edo landa errentamenduak (azken horietan, besterentzeko gaitasuna behar da, esanbidez horixe dioelako LELren 121. art.ak). Esangura horretan

ulertu beharra dago adingabeak ezin duela ondokoa egin: etsi, irabazitako preskripzioari uko egin, hipoteka lerruna aldatu, sozietateari bere ekarkina eman (DE CASTRO, Erregistro eta Notariotzaren Zuzendaritza Nagusiaren —ENZN— iritzia gorabehera).

Bigarren irizpidearen arabera, kargatu edota besterendu ezin diren ondasunak hauek dira: lehendabizi, KZren 334. artikuluan aipatzen diren ondasun higiezinak; bigarrenik, 1959ko urriaren 23ko ENZNEk honela definitzen dituen merkataritzako edo industriako establezimenduak: ÂŤmerkataritzako edo industriako helburu bati loturik, ondare unitatea osatzen duten osagaien multzoa, elementu osagarri desberdinekiko berezko bizitza duenaÂť. PUIG FERRIOLek uste du, establezimenduaren osagaietara zabaldu behar dela mugaketa, baldin eta osagai horien garrantziak beste guztiak berezko bizitzarik gabe uzten baditu; eta, azkenik, aparteko balioa duten objektuak, hau da, garrantzi ekonomikoa duten ondasun higigarriak. Garrantzi hori ez da neurtu behar ondasunaren balio ekonomikoa emango ligukeen ikuspuntu objektibotik bakarrik, ezpada adingabeko emantzipatuaren ondarean ondasun honen garrantzia neurtuko duen ikuspuntu subjektibotik ere (GETE ALONSO).

Doktrinak eztabaidatu du adingabeak gaitasuna duen ala ez ondasunen administrazio eta xedapen askea behar duten egintza zehatz batzuk burutzeko, esaterako, jarauntsia onartzeko (KZren 992. art.), jarauntsi-erkidegoaren banaketa eskatzeko (1052. art.), edo banaketa berak egiteko (1058. art.). Artikulu horiek hitzez hitz kontrakoa badiote ere, adingabeari gaitasun hori aitortzeko arazorik ez dagoela ematen du, bi arrazoi hauek direla bide: alde batetik, egintza horien izaera, besterentze edo kargatze egintzak ez direlako; eta, bestetik, adingabeko emantzipatuaren ondarean egintzok duten eragin ekonomikoa, emantzipatuak beren beregi gaiturik burutzen dituen beste negozio batzuen eragina parekoa delako. Azkenik, adingabea legitimaturik dago mandataria izateko, KZren 1716. artikuluak xedatu duen bezala.

C) Adingabeari ematen zaion laguntza KZren 323. artikuluan aipatutako egintzetarako, eta bereziki gaiturik ez dagoen beste guztietarako ere, gurasoen edo kuradorearen adostasuna beharko du adingabeak.

Kasu horietan, arestian aipatutako pertsonek ez dute adingabearen borondatea ordeztuko; osatu besterik ez dute egingo, adingabeak burutzen duen negozioari adostasuna emanez. Adingabeari dagokio negozioa egiteko ekimena eta negozio horren eduki eta norainokoaren zehaztapena, adingabea negozioaren alderdia izango delako.

Guraso eta kuradoreen esku-hartzea adingabeak egindakoari adostasuna emate horretan datza, komenigarria iruditzen bazaie; adostasun hori, negozioa egin aurretik, aldi berean, bai eta gero ere, eman ahal izango dute. Guraso eta kuradoreen esku-hartzeak ez du forma berezirik izan behar, baina negozioak ospezko forma badu, adostasuna emateko legeak jasotako formalitateak bete beharko dira.

Gurasoek eta kuradoreak eman behar dute adostasuna. Kuradoreak tutorea ordezten du eginkizun honetan; izan ere, urriaren 24ko 13/1983 Legearen bidez KZn aldaketa hori egin aurretik, tutoreari zegokion adostasuna emateko gaitasuna.

Gurasoek elkarrekin aritu behar dute, eta nahiz eta jadanik guraso-ahalaren titular izan, adostasunik ez badago, epailearengana jo daiteke, KZren 156.2 art. aplikatuz.

Emantzipazioa eman aurretik, gurasoetako bat guraso-ahalaren erabileratik baztertua zein gabetua izan bada edo erabilera hori eten izan bazaio, orduan adostasuna beste gurasoak eman beharko du.

Gurasorik ezean edo horiei laguntza horren erabilera eragotzi bazaie, kuradorea izendatuko da. Era berean, tutoretzapeko adingabeak adin nagusitasunaren onura

eskuratu duenean ere kuradorea izendatuko da, KZren 286. artikuluaren arabera.

Kuradoreak, beraz, adingabea laguntzeko zeregina du, adingabeak gaitasun osagarria behar duen egintzetan (KZren 288. art.).

124. Ezkondutako emantzipatuaren gaitasuna Ezkontzak bideratzen duen araubide bereziaren menpean jartzen da ezkonduta dagoen emantzipatua; baina ez da beharrezkoa emantzipazio horren arrazoia ezkontza izatea, emantzipatu eta gero ezkon baitaiteke.

Lehen aipatu dugun KZren 323. artikuluan aztertzen diren ondasunak ezkontide bienak badira eta horietako bat adin nagusikoa bada, nahiko da azken horrek negozioan esku hartzea, adingabeko emantzipatuak jardun ahal izateko. Adin nagusikoa den ezkontidearen esku-hartzea ez da gaitasunaren osagarria, gaitasun osagarriaren lekapena baino, ezkontideak negozioaren objektua den ondasunaren titularkide gisa esku hartzen baitu. Alderantziz, ezkontide biak adingabeak direnean, gurasoen edo kuradorearen adostasuna beharrezkoa izango da, adingabeen gaitasuna osatzeko (KZren 324. art.).

Ezkondu aurretik edota ezkondu eta gero, emantzipatuak ezkontzako itunak eman ahal izateko, KZren 1329. artikuluaren arabera guraso edo tutoreen esku-hartzea behar da, baldin eta banantze-eraentza edo partaidetza-eraentza ituntzen ez badu (KZren 1435. art. eta ondorengoak, eta 1411. art. eta ondorengoak, hurrenez hurren). Izan ere, bi eraentza horiek indarrean daudenean, ezkontideen ondareek bata bestetik banantzen dituzte, nahiz eta eraentza azkentzean nolabaiteko irabazien komunikazioa gertatu ahal izan, ondasunen partaidetza-eraentzan gertatzen den bezala. Erregela bera aplikatu beharko da, noiz eta ezkontzako itunak ezkondu eta gero ematen direnean edo itun horietan KZren 1329. art.aren esanguran aldaketa dakarten aldarazpenak sartzen direnean.

Azkenik, adingabeko emantzipatuak ezkontzaren ondoriozko dohaintzak egin diezazkioke beste ezkontideari, gurasoen edo kuradorearen baimena duenean (KZren 1338. art.). Mugaketa horrek ondasun mota guztiak hartzen ditu bere barruan, 323. artikuluan ondasun zehatz batzuk bakarrik jasotzen diren arren.

125. Adingabeko emantzipatuaren erantzukizuna Adingabeko emantzipatuaren erantzukizuna haren gaitasunarekin bat dator.

Kontratu erantzukizunaren esparruan, emantzipatuak erantzukizuna izango du, edozein adin nagusikok bezala, gaiturik burutu zituen kontratuek eratorritako betebeharrak betetzeko.

Legearen aginduz beharrezkoa den laguntzarik gabe egindako kontratuak deuseztakorrak izango dira, kuradoretzarako 299. artikuluak xedatu duenaren arabera.

Arau hori aplika daiteke gurasoen laguntzarik gabe egindako kontratuetan ere. Era berean, adingabeko emantzipatu gabeari aplikatzen zaion KZren 1304. artikuluak arautuko du eragingabetasun hori; artikulu horren arabera, adingabeak itzuli behar du kontratu deuseztatuaren ondorioz jaso zuen salneurriarekin edo gauzarekin aberastu zenekoa bakarrik, KZren 1303. artikuluak kontrakoa xedatu badu ere.

Kontratuz kanpoko erantzukizunari dagokionez, emantzipazioak berez dakar legezko guraso-ahala edo tutoretza azkentzea. Azkentze horren ondorioz, gurasoek eta tutoreak ez dute izango erantzukizunik beste pertsona batengan edo pertsona horren ondasunetan adingabearen egintzek eragin ditzaketen kalteen gain (KZren 1902 eta

1903. art.ak); horrelakoetan, adingabeak erantzun beharko du, KZren 1902. artikuluan xedatutakoaren arabera eta artikulu hori garatzen duen jurisprudentziaren arabera. §43. EZGAIKETA 126. Ezgaiketa orokorrean A) Kontzeptua Botere publikoek kontuan hartu behar dute gaixotasuna, horien zeregina baita osasun publikoa antolatu eta babestea, EKren 43. artikuluak ezartzen duen osasun-eskubidearen arabera. Konstituzioaren 49. artikuluak zehazten duen moduan, botere publikoek urritu fisiko, psikiko eta sentimen urrituekiko arreta berezia izan behar dute, hau da, urritu horiei babesa eman behar die hiritar orori lehenengo tituluak ematen dizkion eskubideen egikaritzan.

Konstituzioaren agindua betearaziz, arauak eman dira hiritar horiek gizarte bizitzan integratzeko, urrituen partaidetza osoa galarazten duten oztopoak ezabatuz. Printzipio horretan oinarritzen dira gizarte zibilaren partaidetza bultzatzen duten neurri guztiak ere, pertsonaren berezko gaitasunak kontuan hartu gabe, giza lagun orori eskubideen benetako egikaritza ahalbidetzeko zeregina baitute.

Desberdintasunak zuzentzen dituzten neurri horiek ez eze, euren burua gobernatu ezin duten pertsonen esparru pribatua babesteaz arduratu behar da legegilea, gaixotasun edo akastasunen baten ondorioz berezko gaitasuna urriturik dutelako. Ezgaiketa prozedurak helburu hori du; prozedura horren bitartez, pertsona horien jarduteko gaitasuna murrizten da, eta beste pertsona batzuen zaintza eta babespean jartzen dira: gurasoen, tutore zein kuradorearen zaintza edo babespean, alegia.

Zuzenbide pribatuko erakundeen historian arestiko erakundea da ezgaiketa, XIX. mendean agertzen baita; hala ere, aurrekari batzuk aurki daitezke, gizartearen kontrako portaera erakusteagatik, beste pertsona edo erakunde baten zaintzapean jartzen diren pertsonen jarduteko gaitasunari ezartzen zitzaizkion murrizketetan, tradizioz ero edota zarrastelekin gertatu izan den moduan.

Ezgaiketak murrizketa dakar eskubideen egikaritzan eta nortasunaren garapen askean, beraz, eragina du Konstituzioak ezartzen dituen berdintasun- eta askatasun-printzipioetan. Horregatik, ezgaiketaren arauketak eta aplikazioak bete beharko dituzte oinarrizko eskubide horiek eduki behar dituzten berme guztiak.

Esangura horretan, ezgaitasuna adierazteko epaiketazko prozedura izatea berez da bermea ustezko ezgaiarentzat; baina berme hori ez litzateke nahiko izango, ezgaiketa-arrazoiak legez finkaturik egongo ez balira, alor horretan hartzen den erabakia ezin delako utzi epaile edo interesdunaren esku (KZren 199. art.). Era berean, ezgaiketa prozedura bultza dezaketen arrazoien zehaztapenak egokitu behar dira lehen aipatutako konstituzio-printzipioetara; horrela, EKren 14. artikuluan nagusiarazitako bereizkeriarik ezaren printzipioa hauts dezaketen portaerak edo inguruabarrak kontuan hartzea galarazten da, hau da, konstituzio jurisprudentziak behin eta berriz eskatzen duen arrazoizko izaera ez duten portaerak edo inguruabarrak. Esangura horretan, ezgaiketa-arrazoiak subjektuaren gaitasun pertsonaletan oinarritu behar direla dirudi, hau da, beraren interesen defentsaren ikuspegitik, eskubideak erantzukizunez egikaritzea galarazten edo oztopatzen duten gaitasunetan oinarritu behar direla eta, beharbada, beste pertsona batzuen legebidezko interesak eraso edo arriskuan jartzen dituzten portaera batzuetan ere.

Hor azaldutakoari helduz, urriaren 24ko 13/1983 Legeak ezgaiketari buruzko IX. titulua eta ezgaitu eta adingabeen tutoretza, kuradoretza eta zaintzari buruzko X. titulua eraldatu zituen KZn, orokorrean kritika onak izan dituen aldaketen saila sartuz. Horren ildotik, azpimarratu behar da ezgaiketari buruzko arauketa berriak zintzotasunez betetzen dituela Konstituzioaren aginduak. Hori agerian geratzen da ezgaiketa prozeduran ustezko ezgaiari berme gehiago ematen zaiolako, adibidez, ezgaiaren barnerapena beharrezkoa denean (KZren 211. art.). Ezgaiketa-arrazoien arauketak ere bide berbera jorratzen du, pertsonari bere burua gobernatzen uzten ez dioten gaixotasun eta akastasun psikiko eta fisikoetan zehazten direlako aipatutako arrazoiok (200. art.).

Zarrastelaren egoera goian aipatutako kasuetatik bereizten da, aurreko legerian zuen arauketa guztiz aldatzen baita; bestalde, zigortuaren ezgaiketak berez zekarren interdikzio zibila ezabatu zen. Kasuankasuan ezgaiak dituen ezaugarrietara egokitzeko, ezgaitasuna mailakatu egin da (KZren 210. art.), inguruabarrak aldatzen direnean ezgaitasunaren aldaketa aginduz (KZren 212. art.). Zaintza erakundeei buruzko arauketa berriak azpimarratzen du ezgaiketak izan behar duen babes eginkizuna; zaintza erakunde horiek epailearen kontrolpean jartzen dira, lehen zeuden familia-esparrutik ateraz.

Beraz, ezgaiketa da alderdien arteko aurkakotasunean egindako epaiketan emandako epaiaren bidez eratzen den pertsonaren egoera zibila. Legeak arautzen dituen arrazoietatik batean oinarritzen da, eta bi ondorio hauexek ditu: jarduteko gaitasuna mugatzea, eta guraso-ahal, tutoretza edo kuradoretzaren zaintzapean ezgaia jartzea.

Horren harira, azpimarratu behar da, lehen aipatutako eraldaketaren ondoren, ezgaiketak jarduteko gaitasunean duen eraginak norainoko desberdinak izan ditzakeela: batetik, jarduteko gaitasuna ken dakiokeelako ezgaiari, gurasoen edo tutorearen ordezkaritzapean jarriz; edo, bestetik, ezgaituaren independentziak murrizketak izan ditzakeelako, kuradoreak ematen dion gaitasun osagarria bakarrik behar duenean, ezgaituak egindakoa kuradoreak bere adostasunarekin baimentzen du eta. Ikuspuntu horretatik, doktrinak bereizi egin ditu, batetik, arestian adierazitako lehenengo kasuarekin bat datorren ezgaiketa eta, bestetik, bigarren kasuarekin bat etorriko litzatekeen jarduteko gaitasunaren murrizketa.

B) Ezgaiketa-arrazoiak KZren 200. artikuluaren arabera, ÂŤezgaiketa-arrazoiak dira, pertsonek eurek euren burua gobernatzen galarazten duten gaixotasun edo akastasun fisiko edo psikiko iraunkorrakÂť. Era desberdinetakoak dira 13/1983 Legeak manuaren idazkerari egin dizkion aldaketak. Alde batetik, antzinako ezgaiketa-arrazoiak aldatzen dira; zorotasuna edo erotasuna, irakurtzen eta idazten ez dakienaren gor-mututasuna, zarrastelkeria eta interdikzioa baztertu egin dira, eta, aurrerantzean, ezgaiketaren arrazoi bakarrak pertsonaren berezko gaitasunean eragina duten gaixotasun edota akastasunak izango dira. Bestalde, zehatz aipatutako arrazoien sisteman nagusi zen irizpidea ere aldatu egin da, formula orokorrago eta malguagoa aukeratuz. Azken berrikuntza horrekin, aurreko arautegipean agertu ziren arazoak konpondu nahi izan dira; adibidez, atzeratu edo toxikomanoen kasuak ezgaiketa-arrazoi gisa arautzen ez zirenez, pertsona horientzat neurri egokiak hartzea galarazi edo oztopatzen zen. Hala ere, KZn agertzen den irizpide berriak baditu arriskuak ere, bere orokortasuna dela eta; gizabanakoaren esparru pertsonalean eragina duen gaia den aldetik, zorroztasun osoz heldu behar zaio. Zorroztasun hori erabili beharko da, arautegi berri hori interpretatu eta aplikatzeko.

Gainera, KZren 200. artikuluak jasotako definizioak bi elementu ezberdin ditu.

Lehenengoak hitz egiten du ezgaiketaren jatorri diren gaixotasun eta akastasun fisiko eta psikiko iraunkorrei buruz. Gaixotasun eta akastasunen aipamena oso orokorra denez, pertsonak izan ditzakeen aldaketa psikofisikoetatik edozein tartekatzea justifikatzen du, esaterako, toxikomania eta alkoholismoa, KZ aldatu zuen legea onetsi aurretik

Parlamentuan izandako eztabaidetatik ateratzen denez. Gaixotasun edo akastasun horiek iraunkorrak izan behar dute, hau da, iraupen luzekoak izango direla aurreikusi behar da.

Ezgaiketaren ondorioz pertsonak jasandako eraginak justifikatzen du betekizun hori.

Izan ere, ezgaiketaren eraketa eta azkentzea ezin da egon pertsonaren gaitasunen edozein aldaketa iragankorren menpe, zergatik eta ezgaiketa prozeduraren ezaugarriek eurek ez lituzketelako jarduera-mota horiek ahalbidetuko.

Bigarren elementua gaixotasun eta akastasunek pertsonengan izan ditzaketen ondorioei buruz ari da: pertsona horiei euren burua gobernatzea galarazten diete, hau da, pertsonaren berezko gaitasunean duten eraginagatik bere interesen alde erantzukizunez jokatzea oztopatu behar diete. Azken hori da ezgaiketa-arrazoien irizpide mugatzailea, ezgaitasun prozedura hastea justifikatzen duena eta, azken batean, kasuankasuan ezgaitasun maila finkatuko duena, alegia. Ikuspuntu horretatik aztertuta, 200. artikuluak jasotako formula orokor eta malguak erator dezakeen arriskua baztertu dela ematen du; gaixotasun eta akastasun fisiko zein psikikoak, edozein izanik ere, ezin du inoiz zuzenean ezgaiketa bultzatu, pertsonaren berezko gaitasunean goian aipatutako eraginik ez badu. Beraz, kasuaren lehendabiziko elementuak izan dezakeen mugagabetasuna zehazturik geratzen da bigarren horren bitartez.

Ezgaituak izan daitezke lehen deskribatutako egoeran dauden adingabeko emantzipatuak eta adin nagusikoak. Guraso-ahalpean edo tutoretzapean dauden adingabeak ere ezgaituak izan daitezke, ezgaiketa-arrazoia dagoenean, eta ezgaitasun hori adin nagusitasunera heldu eta gero ere iraungo duela uste denean (KZren 201. art.).

Azken kasu horretan, etorkizuneko konponbidea hartzen da adingabe horrentzat; neurria hartzean adingabea babesturik dago, baina adin nagusitasunera heltzean, laguntzarik gabe geratuko da guraso-ahala eta tutoretza azkenduko direlako, eta azkentze horrek ezgaiketa prozedura abian jartzera behartuko luke. Hori dela eta, beharrezkoa da ezgaiketa-arrazoi hori adin nagusitasunera heltzean iraungo duela uste izatea. Hala ere, adin nagusitasunera heldu aurretik, ezgaiketa-arrazoia desagertuko balitz, hartutako neurria aldatu beharko litzateke.

C) Ezgaiketa prozedura Prozedurak itxuratzen du ezgaiketa, eta epailearen esku-hartzerik gabeko beste kasu guztietatik bereizten du. Epaileak egoera zibil hori dagoelako adierazpena eman duenean bakarrik hitz egin genezake ezgaiketaz. Ezgaiketari buruzko gai osoak izan duen eraldaketak aldatu egin du prozeduraren atala ere, prozedurak duen garrantziagatik, eraldaketa iradoki zuten printzipio berrietatik kanpo ezin delako geratu.

Esangura horretan, ezgaiketaren prozedurari buruzko atal honetan emango diren azalpenek ez dituzte deskribatuko nahitaezkoak diren prozesu-pauso guztiak, ezgaituaren interesen defentsan garrantzitsuenak iruditzen zaizkigunak baino. a) Hasiera Puntu horretan, bereizi behar dira, batetik, ezgaiketa prozedura hasteko legitimazioa eta, bestetik, ustezko ezgaia dagoela ezagutaraztea edo salatzea.

Lehenengo eta behin, prozedura hasteko legitimazioa ustezko ezgaiaren ezkontide edota ondorengoei dagokie (KZren 202. art.), eta bakarka edo batera jardun dezakete.

Desegin ez den ezkontza bidez ustezko ezgaiarekin loturik dagoena hartuko dugu ezkontidetzat, nahiz eta egitez zein epai irmo bidez banandurik egon. Ezkontzazko,

ezkontzaz kanpoko edota adopziozko semealabatasuna duten ondorengoak ere legitimatuta egongo dira.

Lehen aipatutako pertsonetatik inor ez badago, ustezko ezgaiaren aurrekoak edo nebaarrebak legitimaturik daude, eta, orain ere, bakarka zein batera jokatu ahal izango dute.

Fiskaltza ere legitimaturik dago (KZren 203. art.) goian aipatutako ahaiderik ezean edota, horiek egonik ere, ezgaitasun-adierazpena eskatu ez dutenean.

Adingabeei dagokienez, guraso-ahala darabiltenak edota tutoretzan dihardutenak baino ez daude legitimaturik, ezgaiketa prozedurari hasiera emateko (KZren 205. art.).

Bestalde, edozein pertsonak ezagutzera eman ditzake ezgaiketa kasua dagoela zehazteko erabakigarriak izan daitezkeen egitateak, eta, horretarako, Fiskaltzara jo beharko du (KZren 204. art.). Izan ere, babestu beharra dago berezko gaitasunik ez duelako nork bere burua defendatu ezin duena, eta giza taldeak duen helburu horrek justifikatzen du, hain zuzen ere, lehen aipatutako pertsonen legitimazioa. Ahalmen hori betebehar bihurtzen da agintari eta funtzionarioentzat, euren karguengatik pertsonaren ustezko ezgaiketa-arrazoia jakiten dutenean (203. art.); izan ere, horiek ere Fiskaltzara jo beharko dute. Orain deskribatutako egoeraren berri duen epaile eskudunak ere Fiskaltzari ezagutarazi beharko dio egoera hori eta, aldi berean, beharrezkoak iruditzen zaizkion neurriak hartuko ditu (KZren 203.2 art.). b) Epaiketazko izapidetza Ezgaiketa prozedura ezagutzeko eskumena lehen auzialdiko epaileari dagokio, eta hori munta txikiko adierazpeneko epaiketaren izapidearen bidez gauzatuko da (Prozedura Zibilaren Legearen 484.2 art., eta 13/1983 Legearen xedapen gehigarria).

Adierazpeneko epaiketa horri buruzko Ăąabardura adierazgarri batzuk azpimarratu behar ditugu: Ezgaiketa prozeduran beharrezkoa izango da beti Fiskaltzaren esku-hartzea, nahiz eta prozedura horren eragilea ez izan (KZren 206. art.). Hasieran, Fiskaltzaren esku-hartzea mugatuko da ustezko ezgaiaren defentsa bereganatzera; baina prozeduraren hasiera berak eraginik ez badu, epaileak defendatzailea izendatu beharko du ustezko ezgaiarentzat, aurretik izendaturik ez badago (KZren 207.1 art.).

Defendatzaile judizial hori ezin da identifikatu abokatuarekin, azken horri prozesuko defentsa dagokiolako, eta, lehenengoari berriz, ustezko ezgai horren alter egoa izatea (DIÉZ-PICAZO eta GULLÓN).

Betiere, legez aitortzen zaio ustezko ezgaiari defendatzaile judiziala eta ordezkaria izendatzeko autonomia (KZren 207.2 art.).

Ezgaiketa prozeduran epaileak izapide zehatz batzuk bete beharko ditu (KZren 208. art.), adibidez: ustezko ezgaiaren hurbilagoko ahaideei entzutea, senitartekoen adierazpenek balio loteslerik ez badute ere, egoera zehatzak jakiteko bidea eman dezaketelako; edo sendagilearen irizpena entzutea, sendagileak kasuaren aspektu patologikoari buruzko datuak eman ditzakeelako. Esangura horretan, sendagileak esandakoa entzun behar denez, bera epaiketan agertu behar dela ematen du, nahiz eta bere iritzia idatziz ere eman.

Era berean, epaileak berak aztertu beharko du ustezko ezgaia, aurreko adierazpenak benetakoak direla in situ egiaztatzeko (KZren 208. art.); izapide hori ezin izango du beste funtzionario batek egin, ustezko ezgaiarentzat beraren egoeraren egiatasun eta zinezkotasun bermea baita.

Epaiketan egin beharreko frogei buruz, epaileari autonomia zabala aitortzen zaio,

epaileak bere arioz egoki iruditzen zaizkion frogak agindu ahal izango baititu (KZren 208. art.).

Aurrekoari helduz, alderdiak eskaturik edo epaileak bere arioz, azken honek beharrezko iruditzen zaizkion neurriak hartuko ditu, ustezko ezgaia edota bere ondarea era egokian babesteko (KZren 209. art.). Neurri horietako batzuk izan daitezke ondarearen administratzailea izendatzea, ondasun zehatz batzuk zainpean uztea erabakitzea, ustezko ezgaiari defendatzaile judiziala izendatzea, edo, aurrerago ikusi dugun bezala, ezgaitua barneratzeko erabakia hartzea. c) Ezgaiketaren aldaketa Prozeduraren ondorioz emandako ezgaiketa epaia ez da behin betikoa; inguruabarrak aldatzean, adierazpen berria eman beharko da, aurrekoa indarrik gabe uzteko, edo ezgaituaren jarduteko gaitasunari buruz lehenengo ebazpenak zuen edukia aldatzeko (KZren 212. art.).

Bigarren prozedura horri hasiera emateko ekimena ondokoei dagokie: 202. artikuluan aipatutako pertsonei, hau da, ezkontideari eta ondorengoei, eta, horiek izan ezean, aurrekoei edota nebaarrebei; babes-karguetan dabiltzanei, beraz, guraso-ahalaren titular diren gurasoei, tutoreari edo kuradoreari; Fiskaltzari; eta, azkenik, ezgaituari berari (KZren 213. art.).

Prozeduraren izapidetza lehenago aztertu ditugun arau berberek eraentzen dute. d) Ustezko ezgaituaren barnerapena KZren 211. artikuluak ondokoen barnerapena arautzen du: adostasuna eragingarritasunez emateko beharrezkoa den berezko gaitasuna ez dutenena. Betiere, 200. art.an zehaztutako betekizunak izan behar ditu, baina ezgaiketa prozedura eragin den ala ez kontuan hartu gabe. Edozein modutan ere, ezgaiketa prozedura hasi ez den kasuetan, epaileak horren berri eman beharko dio Fiskaltzari, KZren 203. artikuluaren arabera egokiak diren izapideak hasteko.

Barnerapena gaixoa giltzapetzea da, gaixoaren askatasuna murrizten duen establezimenduan sartzea, hain zuzen; era horretako establezimenduak dira, adibidez, psikiatrikoak edo KZren 271. artikuluak aipatzen dituen hezkuntza bereziko zentroak.

Oinarrizko eskubide baten murrizketa kasua denez gero, neurri hori agintaritza judizialaren kontrolpean egon behar da.

Izan ere, ustezko ezgaiaren barnerapenak epailearen eskuespena behar du aurretik. Epaileak, eskuespena emateko edo ukatzeko, ustezko ezgaia aztertu eta epaileak berak izendatutako adituaren irizpena entzun beharko du. Baina horrek ez du galarazten alderdiek beste iritzi batzuk proposatzerik.

Ustezko ezgaia guraso-ahalpean dagoen adingabea denean, epailearen baimena beharrezkoa da. Kasu horretan, alabaina, barnerapena beti gauzatu behar da, adingabe horren adinaren arabera egokia izan eta buru-osasunerako den establezimenduetan; betiere, adingabea barneratu aurretik, horren laguntzarako zerbitzuek txostena egin behar dute (KZren 211.1 art.).

KZren 211. artikuluak dioen bezala, presa delaeta ustezko ezgaiaren berehalako barnerapena, beharrezkoa izanez gero, epaileak aurretiaz eskuespenik eman gabe egin daiteke, baina epaileari barnerapenaren berri eman beharko zaio hainbat arinen, betiere, 24 orduko epean.

Ustezko ezgaiaren senitartekoek edo haren osasunaz arduratzen den medikuak eska dezakete barnerapena, baita euren karguengatik egoera horren berri duten funtzionario publikoek ere. Era berean, epaileak bere arioz agindu dezake barnerapena ezgaiketa

prozeduran zehar; horretarako, sendagilearen txostena izan behar du epaileak, presaren ondorioz txostena atzeratzea hobe denean izan ezik.

Behin barnerapena erabakita, epaileak, egoki iruditzen zaionean eta, betiere, 6 hilabeterik behin, barnerapena luzatzeari buruzko informazioa jasoko du. Eskuespena berriztatzeko, epaileak ustezko ezgaitua aztertu beharko du berriz, eta sendagilearen irizpena entzun.

D) Ezgaiketaren ondorioak 13/1983 Legeak KZn egindako berrikuntzetako bat ezgaiketa epaiaren edukian agertzen da; eraldaketa aurreko arauetan eraberekotasuna zen ezaugarri nagusia, baina orain ezgaiketaren mugak eta hedadura desberdinak izan daitezke, baita ezgaituarentzat xedatzen diren tutoretza- eta zaintza-araubideak ere (KZren 211. art.). Beraz, ezgaiketa mailakatu egiten da, nork bere burua gobernatzeko dituen ahalmenen arabera. Horrela, norberaren ahalmenek eta jarduteko gaitasunaren murrizketa edo mugapenek euren artean izan behar duten zuzeneko lotura aitortzen da. Horren ondorioz, epaileak zehaztu beharko du kasuankasuan jarduteko gaitasunak duen norainokoa; horrekin batera, epaian ezarri beharko ditu tutoretza eta zaintzaren araubideak, baita horien edukiak ere.

Arestian aipatutako guztia lortzeko, epaian ondoko egintzok adieraziko dira: ezgaituak berak egin ditzakeen egintzak; ordezkariak zein egintzatan ordez dezakeen ezgaitua; eta, azkenik, ezgaituaren gaitasuna beste batek emandako baimenarekin osatu behar diren egintzak. Beraz, jarduteko gaitasunaren murrizketek norainoko bikoitza izan dezakete: batetik, egintza zehatz batzuentzat, jarduteko gaitasuna kentzea ekar dezakete, egintzok burutzea ordezkariari dagokiolarik; eta, bestetik, gaitasunaren mugapen arruntak izan daitezke, horietan ezgaituaren gaitasuna beste pertsona batek ematen duen baimenarekin osatu behar delako, baina inoiz ere ez ordeztu.

Bestalde, ezgaiketa epaian zehaztu beharko da zein tutoretza edo zaintza motaren menpe geldituko den ezgaitua; tutoretza edo zaintza motak hauek izan daitezke: guraso-ahal luzatua edo birgaitua, KZren 171. artikuluan arautzen denez; 222. art.an eta ondorengoetan arautzen den tutoretza; edo, bestela, kuradoretza (286. art. eta ondorengoak). Lehenengo biak bidezkoak izango dira, ezgaiketa motak legezko ordezkariaren esku-hartzea behar duenean, eta azkena, aldiz, gaitasunaren osagarria bakarrik behar denean eta gurasoek ezin dutenean eman.

Deuseztasun erlatiboa izango dute legezko ordezkari edo kuradorearen beharrezko laguntzarik gabe ezgaituak burutzen dituen egintza guztiek, ordezkariak, kuradoreak, edo, behin egoera horretatik irtenez gero, 4 urteko epean ezgaituak berak aurkara ditzakeelako (KZren 1301. art. eta ondorengoak, eta 293. art.). Egintzon deuseztasuna adieraziz gero, ezgaituak gauza edo prezioarekin aberastu zenekoa bakarrik itzuli beharko du (KZren 1304. art.); beste alderdi kontratatzaileak, ostera, gauza bere fruituekin edo prezioa bere interesekin itzuli beharko ditu.

Hasieran, ezgaiketak ondoreak ditu epaia irmoa denetik, KZren 1252.2 artikuluak ematen dion eragingarritasunarekin, auzitan sartu ez diren hirugarrenei ere zabaldu egiten baitzaie. Hala ere, ezgaiketa epaia Erregistro Zibilean inskribatu behar da, hirugarren onustedunentzat eragingarritasun osoa izan dezan (EZLren 1.5 eta 46. art.ak); inskripzio hori epaileak eskatu beharko du bere arioz. Erregistro Zibilean inskriba daiteke ezgaiketa demanda ere, baina aurreneurriz egiten denez, idatzoharraren bidez agerraraziko da (EZLren 38.1 art., eta EZEren 45. eta ondorengoak). Era berean, ezgaiketa epaia Jabetza Erregistroan inskriba daiteke (HLren 2.4 art.), eta ezgaiketa demanda ere aurreneurrizko idatzoharraren bidez (HLren 42.5 eta 43.3 art.ak). Azkenik,

ezgaiketa epaia Merkataritzako Erregistroan ere agerrarazi ahal izango da (MEEren 87.4 art.).

127. Zarrastelkeria adierazpena Zarrastelkeriak ganora gabeko jokaera adierazten du ondarearen administrazioan, inongo bidezkoketarik gabe ondarea galtzeko edo gutxitzeko arriskuan jartzen duenarena, alegia. Zarrastela eta administratzaile txarra edo negozioetan arriskatzen dena ez dira guztiz parekoak, baina zarrastelak azken kasu bietatik ezaugarriren bat izan dezake.

Gorago aipatutako eraldaketa gertatu aurretik, tutoretzaren eraketa sorrarazten zuen ezgaiketa-arrazoia zen; ezkontideak eta nahitaezko jaraunsleek zarrastelaren ondarean zituzten eskubideen defentsa zen haren oinarria. 13/1983 Legearen ondoren, zarrastelkeria ez da ezgaiketa-arrazoia izango (KZren 200. art.); kuradoretzaren barnean arautuko da (294. art. eta ondorengoak) gaitasunaren osagarri kasu gisa, eta ezkontidearen, ondorengoen eta aurrekoen mantenu eskubideen defentsak bakarrik justifikatzen du.

Alderdien arteko aurkakotasunean egindako epaiketan epaileak adierazi behar duen egoera zibila da (295. art.); bestalde, 13/1983 Legearen xedapen gehigarriaren eta PZLren 484.2 art.aren arabera, munta txikiko epaiketan adieraziko da.

Zarrastelkeria adierazpena eskatzeko legitimaturik daude hauek (KZren 294. art.): ustezko zarrastelarengandik mantenuak jasotzen dituzten edo erreklamatzeko moduan dauden ezkontidea, ondorengoak eta aurrekoak. Hortxe aipatu diren mantenuak ondokoak izan daitezke: ezkontza harremanek eratortzen dituztenak (68. art.), guraso-ahalak bere barruan hartzen dituenak (KZren 154. art.), epaileak senaremazteen arteko krisi-kasuetarako ezarri dituenak (KZren 93 eta 97. art.ak), eta KZren 142. art.an eta ondorengoetan arautzen direnak. Ez da beharrezkoa mantenu horiek hartzen egotea, nahiko baita legeak agintzen dituen kasuetatik batean egotea. Lehen aipatutako pertsona bakoitzaren legezko ordezkariak ere legitimaturik daude, zarrastelkeria adierazpena eskatzeko. Azken horiek eskatzen ez badute, Fiskaltzak eska dezake; arestian aipatutako pertsona horiek merezi duten babesak justifikatzen du Fiskaltzaren legitimazioa, euren iraupena ustezko zarrastelaren esku baitago.

Fiskaltzak bereganatuko du ustezko zarrastelaren defentsa, hori epaiketan agertzen ez denean. Baina Fiskaltzak eskaturik prozedura hasi bada, epaileak defendatzailea izendatuko du, EZLk auziihesean egindako prozedurari buruz xedatzen duena gorabehera (KZren 296. art.).

Zarrastelkeria adierazten duen epaiak zehaztuko ditu kuradorearen adostasunik gabe zarrastelak burutu ezin dituen egintzak (KZren 298. art.). Egintza horiek ondare izaerakoak dira, zarrastelkeria adierazpenak ezin baitio zarrastelaren esparru pertsonalari kalterik egin. Kuradorearen adostasunik gabe zarrastelak burututako egintzak deuseztakorrak izango dira (KZren 293. art.).

Behin zarrastelkeria adierazita, demanda jarri zen unetik izango ditu ondoreak; zarrastelkeria-epaiaren ondoreek duten atzeraeraginaren bidez, hauxe saihestu nahi du legegileak: prozedura bukatu aurretik, zarrastelaren ondarea behin betiko xahutu edo itzulezinezko arrisku egoeran jartzea (297. art.).

BIBLIOGRAFIA

ALONSO PÉREZ: «La situación jurídica del menor en la Ley Orgánica 1/1996, de 15 de enero, de protección jurídica del menor, de modificación del Código civil y de la Ley de Enjuiciamiento civil. Luces y sombras», AC, 1997, 17. or. eta ondorengoak; BATLLE: «Estudio sobre la regla de determinación o cómputo de la edad en la legislación civil», RDP, 1933, 79. or. eta ondorengoak; BERCOVITZ: Dereho de la persona, Madril, 1976; La marginación de los locos y el Derecho, Madril, 1976; CONCEPCIÓN RODRÍGUEZ: «El consentimiento en la Ley 1/1982, de 5 de mayo, con especial incidencia al prestado por menores e incapaces», La Ley, 1997-1, 1.834. or. eta ondorengoak; DE ÁNGEL YAGÜEZ: Lecciones sobre responsabilidad civil, Bilbo, 1978; DE CASTRO Y BRAVO: Derecho Civil de España, II. liburukia, 1. bolumena, Madril, 1952; DÍAZ ALABART: «La edad mínima para reconocer hijos», RDP, 1983. 531. or. eta ondorengoak; «La responsabilidad pos actos ilícitos dañosos de los sometidos a patria potestad o tutela», ADC, 1987, 795. or. eta ondorengoak; FERNÁNDEZ SOLA: La protección internacional de los derechos del niño, Zaragoza, 1995; GARCÍA MAS: «Panorama General de la Ley 1/1996, de 15 de enero, de protección jurídica del menor», AC, 1997-3, 805. or. eta ondorengoak; GETE: «Emancipación y matrimonio», RDP, 1985, 3. or. eta ondorengoak; La nueva normativa en materia de capacidad de obrar de la persona, Madril, 1992; GISBERT JORDA: «Ley de Protección Jurídica del menor» BIMJ, 2.585. or. eta ondorengoak; GONZÁLEZ PORRAS: La menor de edad después de la Constitución y la reforma del Código Civil, 1984, 456. or. eta ondorengoak; GULLÓN BALLESTEROS: «Sobre la Ley 1/1996, de protección Jurídica del menor», La Ley, 1996-1, 883. or. eta ondorengoak; JORDANO FRAGA: «La capacidad general del menor», RDP, 1984, 883. or. eta ondorengoak; LASARTE: «Comentario al artículo 12 CE» in Comentarios a las Leyes Políticas. Constitución española de 1978, II. liburukia, Madril, 1984, 209. or. eta ondorengoak; LEAL PÉREZ-OLAGÜE: «Comentarios a la Ley Orgánica 1/1996 de 15 de enero, de protección jurídica del menor de modificación parcial del Código civil y de la Ley de Enjuiciamiento Civil», La Ley, 1996-2, 1.310. or. eta ondorengoak; MATA RIVAS: «El derecho del menor a ser oído, y la incidencia de la Ley Orgánica 1/1996 de 15 de enero, de protección jurídica del menor, en el derecho aragonés», RDP, 1996, 737. or. eta ondorengoak; NÚÑEZ MUÑIZ: «Algunas consideraciones sobre la Ley Orgánica 1/1996, de 15 de enero, de protección jurídica del menor», La Ley, 1996-5, 1.483. or. eta ondorengoak; RICO PÉREZ: La protección de los menores en la Constitución y en el Derecho Civil, Madril, 1980; RIVERA FERNÁNDEZ: «Anotaciones a la Ley 1/1996, de 15 de enero de protección jurídica del menor», RGD, 1996, 6.501. or. eta ondorengoak; RODRÍGUEZ ADRADOS: «Reforma del Código civil en materia de emancipación», RDN, 1981, 357. or. eta ondorengoak; ROGEL: La responsabilidad civil extracontractual en Derecho Español, Madril, 1976; SAURA: Incapacitación y tuición, Madril, 1986; SERRANO CHAMORRO: «Estudio general del derecho a ser oído del menor tras un año de vigencia de la Ley Orgánica de 15 de enero de 1996»; URIBE: «La representación de los hijos», AAMN, 1982, 239. or. eta ondorengoak; VALERA GARCÍA: «Comentarios a la Ley Orgánica 1/1996, de 15 de enero, de protección jurídica del menor: principios programáticos y normas de principio», AC, 261. or. eta ondorengoak; VALPUESTA: «El trabajo del menor de edad», in La tutela de los derechos del menor, Córdoba, 1984; YZQUIERDO, BUSTOS, VALDÉS, PÉREZ: Estudios sobre incapacitación e instituciones tutelares, Madril, 1984.

Era berean, Kode Zibilaren artikuluei buruz zenbait autorek lan kolektiboetan egindako iruzkinak kontsultatu behar dira: Matrimonio y divorcio, Madril, 1982; Comentarios a las reformas del Derecho de Familia, I. eta II. liburukiak, Madril, 1984; Comentarios a las reformas de nacionalidad y tutela, Madril, 1986; eta Comentario al Código Civil, I. eta II. liburukiak, Madril, 1991.

Hemeretzigarren gaia EGOERA ZIBILAK II (JARRAIPENA) Laburpena: §44. Babes erakundeak.— 128. Oharpide orokorrak.— 129. Tutoretza: A) Ezaugarri orokorrak; B) Tutoretzaren eraketa; C) Tutoretzan aritzea; D) Tutoretzaren azkentzea.— 130. Kuradoretza: A) Ezaugarri orokorrak; B) Eraketa kasuak; C) Kuradoretzaren eraketa; D) Kuradoretzan aritzea; E) Kuradoretza azkentzea.— 131. Defendatzaile judiziala: A) Ezaugarri orokorrak; B) Izendapen kasuak: a) Izendapena; b) Karguan aritzea.— 132. Egitezko zaintzailea.— §45. Egoera zibilaren publizitatea, titulua eta froga.— 133. Egoera zibilaren publizitatea. Egoera Zibilaren Erregistroa: helburua, antolaketa eta idazkun motak.— 134. Inskripzioaren eragingarritasuna. Erregistro Zibilaren aktek duten balioa.— 135. Egoera edukitza.

§44. BABES ERAKUNDEAK 128. Oharpide orokorrak Pertsona zehatz batzuek (esaterako, adingabeak, adingabeko emantzipatuak, ezgaituak eta zarrastelak) babesa behar dute, euren jarduteko gaitasuna orokorrean murrizten zaienean; babes horren bitartez, euren pertsona eta ondasunak zainduko dira eta, hala denean, euren eskubideen egikaritzan ordeztu edo lagundu ahal izango zaie. Eginkizun hori betetzen dute, norainoko desberdinarekin, gurasoek

semealabengan betetzen duten guraso-ahalaren bitartez, epaileak izendatutako tutoreak, epaileak izendatutako kuradoreak eta, kasu zehatz batzuetan, defendatzaile judizialak.

Guraso-ahala, hots, gurasoei bakarrik dagokiena, adingabeko emantzipatu gabearen gain gauzatzen da (KZren 154. art. eta ondorengoak), edo, adin nagusikoa izanik, ezgaiturik dagoenaren gain ere, bai guraso-ahala luzatu egin delako (ezgaiketa adingabetasunean gertatu denean), bai guraso-ahala birgaitu delako (semea edo alaba adin nagusitasunera heldu ondoren ezgaitua izan denean), baldin eta kasu biotan KZren 171. artikuluaren inguruabarrak gertatzen badira. Hortaz, guraso-ahalaren guraso titularrek bereganatu egiten dute semealaben legezko ordezkaritza, bai eta beste eginkizun batzuk ere, esaterako, semealabak zaintzea, mantentzea, eta horiei heziketa ematea (KZren 154. art. eta ondorengoak).

Guraso-ahalaren guraso titularrik ezean (bai gurasoak hil direlako, bai ahal hori kendu egin zaielako, edo KZren 171. artikuluan agindutako inguruabarrak ez daudelako), epaileak izendatutako tutoreak hartuko du bere gain adingabe eta ezgaituen ordezkaritza. Gehienetan tutoreak tutoretzapeko edota ezgaituarentzat beste eginkizun batzuk betetzen ditu; eginkizun horien edukiak aldaketak izan ditzake ezgaituen kasuan, ezgaiketak duen norainokoaren eta epaileak tutoreari eratxiki dizkion eskumenen arabera.

Pertsona batek, jarduteko gaitasuna mugatuta izateagatik, egintza zehatz batzuei buru emateko laguntza behar badu (adingabeko emantzipatu eta zarrastelen kasuetan gertatzen den bezala, edota ezgaiketa-epaiketetan emandako epaiek adierazten dutenean), epaileak kuradorea izendatuko du.

Kuradorearen zeregina izango da pertsona horrek burutu duen egintzari adostasuna ematea, baldin eta egoki iruditzen bazaio; baina kuradoreak ez du inolako ahalmenik izango pertsona horien esparru pertsonalean.

Azkenik, adingabe edo ezgaituaren babeserako beharrezkoa den kasuetan, epaileak defendatzailea izendatu ahal izango du (KZren 299. art.).

Erakunde horiek guztiek, neurri handiago edo txikiagoan, zeregina betetzen dute, jarduteko gaitasuna murrizturik duten pertsonak babesteko; baina guztiek ez dute esanahi bera, eta guztiek ez dute eginkizun bera, bakoitzaren oinarria desberdina delako. Beraz, erakunde horien azterketa Pertsonari buruzko zuzenbidearen barruan egitea egokia den ala ez aztertu beharra dago, erakundeok duten izaeraren ikuspuntutik Zuzenbide zibilaren beste atal batean hobeto kokatu ahal direlako. Gogarte hori aplika daiteke baita guraso-ahalaren kasuan ere, familia-zuzenbidearen ohiko erakundea izanik, guraso eta semealaben arteko harreman juridikoetan oinarritzen baita, eta familia-zuzenbidean izango du, hain zuzen ere, erabateko eragingarritasuna eta esanahi osoa. Beraz, bidezkoena dirudi guraso-ahalaren azterketa familia-zuzenbidearen atalean egitea.

Tutoretzari dagokionez ezin genezake gogarte bera egin, gai horretan egindako azken eraldaketak erakunde hori behin betiko familia-esparrutik kanpo utzi duelako, eta orain agintaritza judizialak bereganatu duelako tutoretzaren kontrola. Hala ere, argi dago tutoretza eta guraso-ahala nahiko antzekoak direla: bataren eta bestearen menpean dauden pertsonen beharrizanek justifikatzen dituzte, babes maila bera behar duten pertsonak direlako. Gainera, ezkontide, guraso eta hurbileko senitartekoak izaten omen dira tutoreak. Antzekotasun hori argiago ikus daiteke adingabearengan gauzatzen den tutoretzaren kasuan, azken finean tutoreak gurasoak ordezten dituelako eginkizun hori betetzean, nahiz eta bataren eta bestearen artean ezberdintasun logikoak egon. Tutoretzapean dagoen adingabearen ikuspuntutik zuzenagoa da tutoretzaren azterketa familia-zuzenbidearen barruan egitea, hor hobeto uler daitekeelako beraren edukia, beraren eraketa kasuak eta babes gabezia edo harrera erakundeak, eta hori guztia hala da, tutoretzaren kontzeptu bateratuari kalterik egin gabe. Beraz, atal honetan ezgaituaren tutoretza bakarrik aztertuko dugu, kuradoretza eta defendatzaile judizialaren izendapenarekin batera.

129. Tutoretza A) Ezaugarri orokorrak Lehenago ere esan dugunez, 13/1983 Legeak aldaketa sakona ekarri zuen tutoretzari buruzko arauketan: familia-erakundea izatetik, auzitegien zaintzapean betetzen den eta herri-interesa duen eginkizuntzat hartzera igarotzen da (KZren 216. art.). Agintaritzapeko tutoretzaren eredua aukeratzen da, beste herri batzuetan aurretiaz indarrean zegoen bezala. Horren ondorioa da tutoretza Fiskaltzaren zaintzapean egotea (KZren 232. art.) edo agintaritza judizialaren kontrolpean, tutoretzaren gorabeherei buruz urtero berri eman behar zaiolako epaileari (KZren 269.1 art.), hala ere, epaileak edozein unetan tutoretzapekoarengandik informazioa jaso ahal izango du (KZren 233. art.); hori guztia horrela da, tutorearen egintzen bati eskuespena emateko epailearen esku-hartzea beharrezkoa duten kasuak alde batera utzirik.

Filosofia aldaketa hori tutoretzapean dagoenaren interesek izan behar duten babes berezian azaltzen

da eta, horren ondorioz, tutoretza tutoretzapekoarentzat betetzen den eginkizun legez itxuratzera garamatza (KZren 216. art.). Tutore izendatutako pertsonak, legeak jasotako kasuetan salbu, alde batera utz ezin dezakeen eginbeharra da horrela ulertutako tutoretza (KZren 207. art.). Tutoretzapekoaren babesagatik dagoen ardura horrek iradoki ditu, hain zuzen ere, goian aipatutako legearen beste aldaketa batzuk, adibidez, eginkizun desberdinak (ondarea administratu edo pertsona zaindu) izan ditzaketen zenbait tutore izendatzeko aukera, zeregin horietarako pertsona egokia aurkitzeko asmoarekin. Babesaren ideia tutoretzaren arauketa osoan dago, eta etengabe egingo ditugu horri buruzko aipamenak.

B) Tutoretzaren eraketa Bidezkoa da tutoretza eratzea ondoko kasuetan: jarduteko gaitasuna mugatuta izateagatik, pertsona batek bere eskubideen egikaritzan bera ordeztuko duen legezko ordezkari baten laguntza behar duenean, eta, hala denean, pertsona edo ondasunak zaintzea behar duenean, baina eginkizun hori guraso-ahalaren bitartez gurasoek betetzen ez dutenean, hau da, KZren 222. art.aren kasuetan. Egoera horretan izango dira adingabeak, ezgaituak eta gurasoen eskumenetik kanpo utzitako adingabeak.

Tutoretza eratzeko ekimena berori betetzera deitutako senideei dagokie (KZren 222. art.), bai eta adingabe edo ezgaituaren zaintzaz arduratzen denari ere. Senide eta pertsona horiek izango dira erantzule bakarrak, tutoretza eratzen ez bada (KZren 229. art.). Fiskaltzak eta epaile eskudunak ere tutoretza eratzeko ekimena dute (KZren 230. art.).

Tutorearen izendapena epaileak egin behar du, borondatezko jurisdikzio prozedura egokiaren bitartez (13/1983 Legearen xedapen gehigarria, eta PZLren 1883. art. eta ondorengoak). Tutore karguan aritu behar diren pertsona edo pertsonen izendapenerako epaileak kontuan hartu beharko ditu ondokoak: gurasoek testamentuan edo eskritura publikoan egindako izendapena (KZren 223, 225 eta 226. art.ak), hirugarrenak dohaineko titulu bidez adingabe edo ezgaituari eman dizkion ondasunetarako egindako izendapena (227. art.), baita pertsona zehatz batzuei egindako legezko deia ere (KZren 234. art.). Betiere, aukeraketan bere erara jarduteko aukera aitortzen zaio agintaritza judizialari, eta aukeraketa adingabearen interesek justifikatu beharko dute (KZren 226, 234 eta 235. art.ak). Tutore bat edo bat baino gehiago izenda daitezke, eta horiei eginkizun desberdinak eratxiki ahal izango zaizkie (KZren 236. art. eta ondorengoak).

Tutoreak ondokoak izan daitezke: eskubide zibilen egikaritza osoa duten pertsona fisikoak (KZren 241. art.) zein irabaziak lortzeko helbururik ez duten baina euren xedeen artean adingabe eta ezgaituen babesa duten pertsona juridikoak (KZren 242. art.). Eginkizun horretatik baztertuta gelditzen dira pertsona batzuk, euren jokaeragatik edo tutoretzapean jarri behar denarekin dituzten harremanengatik, izendapena ez delako egokia (KZren 243.etik 246.erako art.ak). Kasu horietatik kanpo, karguan aritzea benetako eginbeharra da eta legean jasotako kasuetan bakarrik onartuko da horren desenkusa (KZren 217. art. eta 251.etik 258.erako artikuluak).

Tutorea edo tutoreak izendatu eta gero, agintaritza judizialak euren karguaren jabetza emango die (KZren 259. art.), eta haien izendapena Erregistro Zibilean inskribatuko da (KZren 218 eta 219. art.ak).

Behin tutorearen edo tutoreen izendapena gauzaturik, kargua utziko dute, bakarrik, tutoretzaren azkentzea sorrarazten duten arrazoietatik bat dagoenean (KZren 276. art.), edota tutoretza horretatik desenkusatua izan denean, beraren izendapenaren ondoren gertatu den arrazoiarengatik (KZren 253. art.), edota epaileak tutoreari kargua kentzen dionean, KZren 247. art.an eta ondorengoetan aipatutako kasuetan.

C) Tutoretzan aritzea Ezgaiketa-ebazpenak zehaztuko du tutoretzaren edukia kasuankasuan, ezgaiketa-ebazpen horrek finkatzen baititu jarduteko gaitasunaren hedadura eta mugak, baita tutoretza edo zaintzaren araubideak ere (KZren 210. art.). Xedapen zehatz horretaz gain, KZk izaera orokorreko arauak jasotzen ditu tutoretzan aritzeari buruz, eta horiek kontuan hartu behar dira, kasu zehatzean aplikatzea egokia izanez gero.

Esparru pertsonalean tutore eta ezgaituaren arteko harremanak dituzten ezaugarriak bi dira: bata, ezgaituak tutoreari izan behar dion begirune eta obedientzia (KZren 268.1 art.); eta, bestea, tutoreak tutoretzapekoa jagoteko duen betebeharra (KZren 269. art.). Ondare arloan, tutoreak eskatu eta epailearen eskuespena izan behar duten egintzak arautzen dira, ezgaiketa epaian bestelakorik xedatu ez bada. Egintza horiek bananbanan aipatzen dira KZren 271. art.an eta ondorengoetan, eta negozio juridikoei buruzkoak dira, horiek duten garrantziagatik adingabearen ondarean zuzeneko eragina izan baitezakete.

Era berean, tutoreak bere karguan aritzeari buruz berri eman beharko dio epaileari, urtero (KZren 269.4 art.), edo epaileak eskatzen dionean (KZren 233. art.).

Tutorearen eginkizunak duen eduki tipikoa osatzen duten ahalmen eta eginbehar horiekin batera, KZra tutoreari eratxikitako beste eskubide eta betebehar batzuk biltzen dira, adibidez, fidantza emateko eta tutoretzapekoaren ondasunen inbentarioa egiteko betebeharra (260. art. eta ondorengoak), tutoretza bukatzean kontuak emateko betebeharra (PZLren 279. art. eta ondorengoak), bere ardurapean jarritako eginkizuna betetzeagatik ordainketa jasotzeko duen eskubidea (274 eta 275. art.ak), eta errurik gabe jasandako kalteengatik ordaina jasotzeko eskubidea, tutoretzapekoaren ondasunen kontura (KZren 220. art.).

Azkenik, tutoreak ezin izango du tutoretzapekoa ordezkatu, ez eta horrekin edo beraren kausadunekin kontratatu ere, KZren 221 eta 1479. artikuluetan bereziki galarazitako kasuetan.

D) Tutoretzaren azkentzea Tutoretza azkentzen da, beraren eraketa eragin zuen arrazoia bukatzen delako, edo tutoretzapekoaren heriotzaren ondorioz (KZren 276. art. eta ondorengoak).

130. Kuradoretza A) Ezaugarri orokorrak Kuradoretza, KZn araututa dagoen eran, berrikuntza dugu Espainiako antolamendu juridikoan, eta ezgaiketari eta zarrastelkeriari buruzko arauketa bultzatzen duen filosofia berriak justifikatzen du bera.

Orduan, pertsona batek egintza zehatz batzuei buru emateko beste baten adostasuna behar duenean, kuradorearen zeregina izango da adostasun hori ematea, haren jarduteko gaitasuna osatuz. Erakunde horren edukia oso mugatua da, eta ondare izaera duten harremanetara murriztuta dago.

Kuradoretzan aritzea eginbeharra da, eta kuradore izendatutakoa desenkusa daiteke legeak agindutako arrazoiengatik bakarrik (KZren 216 eta 217. art.ak), agindutako arrazoi horiek legeak tutoretzarako agindu dituenak dira.

B) Eraketa kasuak Aurreratu dugun bezala, tutoretza eratzea bidezkoa da ondoko kasuotan: jarduteko gaitasunaren mugaketak egintza zehatz batzuk burutzeko osagarri bat besterik ez duenean behar eta osagarri hori gurasoek ezin dutenean eman. Hori izan daiteke, esaterako, emantzipatuaren egoera; zarrastelkeria adierazpena ematen denean; eta ezgaiketa epaiak, lehen azaldutako esanguran, jarduteko gaitasunari mugaketa bat bakarrik ezartzen dionean (KZren 286 eta 287. art.ak).

C) Kuradoretzaren eraketa Borondatezko jurisdikzio prozedura egokiaren bitartez agintaritza judizialari dagokio kuradoretza eratzea (13/1983 Legea eta PZLren 1833. art.). Horretarako, tutorearen izendapenari, desgaikuntzari eta kargutik kentzeari buruzko arauak aplikatuko dira. Porrot eginak eta konkurtsatuak ezin izango dute kuradore izan (KZren 291. art.). Hala ere, kuradore karguan jarduteko tutoreak lehenespena izango du, tutoretza azkendu eta gero tutoretzapekoari laguntza ematea beharrezkoa denean (KZren 292. art.).

Kuradorearen izendapena Erregistro Zibilean inskribatu behar da (KZren 218 eta 219. art.ak).

D) Kuradoretzan aritzea Horren edukia ondare izaera duten egintza zehatz batzuetan laguntza ematea baino ez da; hots, kuradoreak, bere ardurapean dagoena babesteko egokia iruditzen bazaio, egintza horiei adostasuna eman beharko die. Kuradorearen esku-hartzea behar duten egintzak aldakorrak izan daitezke, kuradoretza eratzea eragiten duten kasuen arabera (KZren 288 eta 289. art.ak).

Adingabeko emantzipatuentzat aplikagarria da KZren 323 eta 324. artikuluetan xedatutakoa.

Zarrastelaren kuradoretza zarrastelkeria adierazi duen epailearen ebazpenak arautzen du (KZren 298. art.).

Ezgaiketa prozeduran ezarri bada kuradoretza, kasu horretarako emandako epailearen ebazpena

aplikatuko da (KZren 289. art.). Epai horretan aipatu ez badira kuradorearen esku-hartzea beharrezkoa duten egintzak, orduan tutoreek epailearen eskuespena izan behar duten kasuetara bakarrik hedatuko da kuradorearen esku-hartzea (KZren 290. art.).

Era berean, kuradoreak bere karguan aritzean jasandako kalteengatik ordaina jasotzeko eskubidea izango du, KZren 220. artikuluan adierazitakoaren arabera.

Bestalde, kuradoreari aplikatuko zaizkio KZren 221 eta 1459. artikuluetan jasotako debekuak.

E) Kuradoretza azkentzea Beren beregi ezer xedatzen ez bada ere, kuradoretzaren eraketa eragin zuen egoera bukatzen denean amaituko da, edo kuradoretzapean dagoena hiltzen denean.

131. Defendatzaile judiziala A) Ezaugarri orokorrak Erakunde hau jarduteko gaitasuna murrizturik duenaren interesen mesederako sortu da, bereziki horretara zuzendutako erakundeek (hau da, guraso-ahalak, tutoretzak eta kuradoretzak) zeregin hori bete ezin dutenean. Horregatik, aldi baterako indarra du, eta beraren edukia unean uneko jardueretara mugatuko da.

B) Izendapen kasuak Izendapena bidezkoa da kasu hauetan: 1. Adingabearen zein ezgaituaren eta euren legezko ordezkari zein kuradorearen artean interesen gatazka dagoenean. 2. Edozein arrazoirengatik tutore edo kuradoreek euren zereginak betetzen ez dituztenean. 3. Legean agindutako gainerako kasuetan (KZren 299. art.). 4.

Era berean, pertsona tutoretzapean jarri behar denean eta epaileak konponbiderik ematen ez duen bitartean, haren ondasunen administratzailea izenda daiteke (KZren 299. bis art.). a) Izendapena Epaileari dagokio borondatezko jurisdikzio prozedura egokiaren bitartez, bai bere arioz, bai Fiskaltzak, tutoreak, kuradoreak edo epaiketan agertzeko gai den beste edozein pertsonak eskaturik (KZren 300. art.). Horretarako, tutore eta kuradoreen desgaikuntza-arrazoi, desenkusa eta kargutik kentzeari buruzko arauak aplikatuko dira (KZren 301. art.). b) Karguan aritzea Defendatzaile judizialak izango ditu epaileak berak ematen dizkion ahalmenak, eta kudeaketa amaitu ondoren kontuak eman beharko dizkio lehenengo horri (KZren 302. art.).

132. Egitezko zaintzailea Aurretik azaldutako erakundeak ez bezalakoa da egitezko zaintzarena, egoera hori ez baitu sortzen eginkizun bat betetzeko gaitzen duen epailearen izendapen batek, baizik eta, berez, adingabe edo ustezko ezgai baten interesen defentsa bere gain hartzen duen pertsona baten egitezko portaerak. Orain azalduko dugun kasuan, egitateek legegilearen aginduak gainditu dituzte, eta, horrela, legegileak kontuan izan behar ditu derrigor.

Horretarako, 303. artikuluak hauxe xedatzen du: agintaritza judizialak goian deskribatutako egoeraren berri duenean, orduan egitezko zaintzaileari eskatu ahal izango dio adingabearen edo ustezko ezgaiaren pertsona eta ondasunei buruzko informazioa, baita beraren jardunari buruzkoa ere, egokiak iruditzen zaizkion kontrol- eta zaintza-neurriak ezartzeko. Izan ere, halakoetan, tutoretza eratu edota zaintzapeko pertsonaren ezgaiketa adierazpena eman dezake epaileak (303. art.).

Egitezko zaintzaile horrek adingabe edo ustezko ezgaiaren interesen mesederako burututako egintzak

baliozkotuko dira, zaintzapekoen onurarako izan badira (KZren 304. art.). Horrekin a posteriori legitimatzen da pertsona horren izenean aritzeko eskumenik ez zuen zaintzailearen jarduna, hala zaintzapekoaren onurari nola interesaren irizpideari helduz.

Era berean, egitezko zaintzaileak bere jarduera betetzean jasandako kalteengatik ordaina jasotzeko eskubidea izango du, tutorearentzat xedatutako kasu berean eta norainoko berarekin (KZren 306. art.). §45. EGOERA ZIBILAREN PUBLIZITATEA, TITULUA ETA FROGA 133. Egoera zibilaren publizitatea. Egoera Zibilaren Erregistroa: helburua, antolaketa eta idazkun motak Jakina denez, egoera zibil bakoitzari lotu dakizkiokeen ondore zehatzez gain, guztiei buruzko araubideek erakusten dute egoera zibil horien defentsa eta zehaztapenean herri-interes argia dagoela. Hori dela eta, lehenago aztertu ditugun ondorio batzuez gain, egoera horiek publizitate bereziaren objektu bihurtzen dira, alegia, Espainiako antolamendu juridikoan Egoera Zibilaren Erregistro edo, laburrago esateko, Erregistro Zibil gisa ezagutzen den ad hoc erregistroaren objektu bihurtzen dira.

1957ko ekainaren 8ko Legeak eta hori garatu zuen 1958ko azaroaren 14ko Erregelamenduak egiten dute erregistro horren arauketa, eta KZk ere, indarrekoa baita lege horren aurkakoa ez den heinean.

Izanarekin, egoera zibilarekin eta pertsonaren gaitasunarekin loturik dauden egitate eta egintzak argitaratzeko helburu nagusia du Erregistro Zibilak, inguruabar horien egiaztatze zehatza eratuz; geroago ikusiko dugunez, egiaztatze horrek eginkizun eta ezaugarri bereziak ditu. Egoera Zibilaren Erregistroak duen helburu hori artikulu hauek adierazten dute: batetik, KZren 325. art. («Pertsonen egoera zibilari buruzko egintzak horietarako dagoen Erregistroan agerraraziko dira») eta, bestetik, Erregistro Zibilari buruzko Legearen 1. art.ak («Erregistro Zibilean inskribatuko dira pertsonen egoera zibilari buruzko egintzak eta legeak zehazten dituen beste guztiak. Beraz, Erregistro Zibilean hauexek inskribatzen dira:1.

Jaiotza. 2. Semealabatasuna. 3. Izenabizenak. 4. Emantzipazioa eta adin-gaikuntza. 5. Pertsonen gaitasunaren epaiketazko aldaketak edota pertsona horiek konkurtso, porrot zein ordainketa-etendura izan dutelako adierazpena. 6. Absentzia edota heriotza adierazpenak. 7. Naziokotasuna edota auzotartasuna. 8.

Guraso-ahala, tutoretza eta legeak arautzen dituen beste ordezkaritzak. 9. Ezkontza. 10. Heriotza.»).

Antolaketaren ikuspuntutik, Erregistro Zibila bulego publiko gisa antolatzen da, arduradunak lehen auzialdiko epaileak direlarik (BJLOren 86. art.), eta Justizia Ministerioaren menpe dagoela, Erregistro eta Notariotzaren Zuzendaritza Nagusiaren bitartez (EZLren 9. art.). Erregistroa 3 motatakoa da, eskumen-esparruari dagokionez: Udal Erregistroa, Kontsulatuko Erregistroa eta Erregistro Zentrala (EZLren 10. art.; eskumenen banaketarako, EZLren 16.etik 19.erako art.ak eta EZEren 66.etik 75.erako art.ak). Erregistro Zibilaren publizitatea egoera zibilari dagozkion egintza eta egitateei buruzko agiriak eginez gauzatzen da. Lau ataletan banantzen da agirien egite hori eta bakoitzari liburu ezberdinak dagozkio. Atalak hauexek dira: lehenengoa, Jaiotzak eta orokorra; 2.a, Ezkontzak; 3.a, Heriotzak; eta, 4.a, Tutoretzak eta legezko ordezkaritzak (EZLren 33. art.). Liburu horien edukia idazkunez eraturik dago, eta idazkun horien motak hauexek dira: inskripzioak (balio substantiboa duten idazkun bakarrak dira, geroago adieraziko dugunez; era berean, inskripzio nagusi edo bazterrekoak izan daitezke —EZEren 130. art.—), idatzoharrak (informazio balioa besterik ez dutenak —EZLren 38. eta 96. art.ak, eta EZEren 339. art.—), bazterreko oharrak (inskripzioen koordinazio eta aipamenerako balio duten idazkunak —EZLren 39. art.

—), adierazpenak (idazkun zehatzak dira, ezkontzaren inskripzioaren bazterrean «itun, epailearen ebazpen eta ezkontzazko sozietatearen ondasun eraentza aldatzen duten gainerako egitateen adierazpena» egiten dutenak —EZLren 17. art.—), eta kitapenak (helburu bakartzat beste idazkun batzuen eragingarritasunik eza adieraztea duten idazkun negatiboak).

134. Inskripzioaren eragingarritasuna. Erregistro Zibilaren aktek duten balioa Esan dugun moduan, inskripzioak dira eragingarritasun juridiko substantiboa duten idazkun bakarrak.

Erregistroaren aktak eragingarriak dira, inskripzio idazkunaren bitartez, pertsonen egoera zibilaren erga omnes adierazpenak direlako. Eta adierazpenak direnez gero, inskripzioek ez dute balio froga gisa bakarrik, agiri publiko batera bildurik dauden aldetik (aktak, KZren 1219. art.), alderantziz, DE CASTROk eta EZEren zioen azalpenak diotenez, legitimazio-tituluak dira.

Zer adierazi nahi da «legitimazio-titulu» kontzeptuarekin? Kasuan kasuko egoeraz baliarazteko titulutzat ulertu behar dugu, kasuz kasu egoeraren eskuraketa titulua frogatu beharrik gabe, hau da, egoeraren causa iurisa (egoera bat sortu edo eskuratzeko betekizunak) frogatu beharrik gabe. Hala ere, legitimazio-tituluak ezin du inoiz eskuraketa titulua behin betiko ordeztu. «Baliarazte» hori epaiketazko

prozedura zein trafiko juridikoan egin beharreko jardueretara zabaltzen da eta, bereziki, Herri Administrazioaren jardueretara.

Aurrerago azaldu dugunez, Erregistroaren aktek duten eragingarritasunak froga sotil batek duena gainditzen du (baina, aldi berean, zentzuzkoa denez, frogen eragingarritasuna ere badu), egoera zibilak egiaztatzeko pribilegiozko bidea delako inskripzioa. KZren 327. artikuluaren arabera, «Erregistroaren aktak egoera zibilaren froga izango dira; froga hori beste froga batez bakarrik ordeztu ahal izango da, aktarik egon ez bada, Erregistroko liburuak desagertu badira edota auzitegietan liskarra sorrarazi bada»; eta ideia horiek irizpidetzat hartuz, EZLren 2. artikuluak ondokoa dio: «Erregistro Zibila inskribatutako egitateen froga da. Inskripziorik ez dagoen kasuetan edo idazkuna ziurtatzea ezinezkoa den kasuetan bakarrik onartuko dira beste frogabide batzuk; baina lehendabiziko kasuan (hau da, inskripziorik ez dagoenean) beste frogabiderik onartzeko ezinbesteko betekizuna izango da, aurretik edo aldi berean, egin gabeko inskripzioari edo idazkunaren berreraketari eragitea». Hau da, arestian aipatutako kasuetatik kanpo eta hor adierazitako betekizunekin, Erregistro Zibilaren inskripzioak «egia ofiziala» adierazten du.

Horren ondorioz, kasuan kasuko ziurtapena loteslea izango da norbanakoarentzat trafiko juridikoan, eta Herri Administrazioarentzat, berak norbanakoekin dituen harremanetan. Gauza bera gertatzen da auzitegietan liskarra sortzen denean, EZLren 3. artikuluak baitio: «Erregistroan inskribatutako egitateak ezin izango dira epaiketan aurkaratu, aldi berean kasuan kasuko idazkunaren zuzenketarik eragiten ez bada».

135. Egoera edukitza KZren 327. art.aren eta EZLren 2. art.aren arabera, beste frogabide batzuk onartzen dira haietan aipatzen diren kasuetarako. Euren artean dago, nahiz eta beren beregi aipatu ez, egoera edukitza deritzona.

Egoera edukitza egoera zibilaren itxura da, egoerak berez ematen dituen ahalmenen egikaritzak eta guztion usteak sortzen dutena. Tradizioz, itxura hori nomen, tractatus eta fama edo reputatio hiru betekizunen bizikidetasunean zehazten da. Lehenengoa (nomen) pertsona batek beste pertsona baten izenabizenak erabiltze horretan datza, ohiko erabilerak lehenengoari nolabaiteko egoera zibila eratxikitzea ahalbidetzen baitio. Betekizun gailena da familia-egoerei begira eta, bereziki, semealabatasunari begira.

Bigarrenak (tractatus) bi pertsonak dituzten tratu eta harremanak jorratzen ditu, pertsona horiek elkarrekiko egoera zibilean daudela esan baitaiteke. Eta hirugarrenak (fama edo reputatio) giza talde zabalago edo estuago batek egoera zibil baten titular gisa hartzera jotzen du. Komenigarria da ohartaraztea hiru betekizunok itxuratzen dituzten elementu faktikoak aldakorrak direla, unean uneko inguruabarren arabera eta kasuan kasuko egoera zibilaren ezaugarrien arabera.

Horrela definitutako erakundearen eragingarritasuna, Erregistroko inskripzioarekin gertatzen den bezala, ez da froga batek duenaren parekoa bakarrik: ez ditu egiaztatzen egoera zibilaren eskuraketa adierazten duten egitateak —horrela izango balitz, inskripzioa berreratzeko bidea bakarrik izango litzateke—, baizik eta egoera zibil horren «edukitza». Alderantziz, legitimazio-titulu nagusiarekiko (hau da, inskripzioarekiko) legitimazio-titulu subsidiarioa da egoera edukitza (jadanik ezaguna dugun esanguran). Eginkizun edo eragingarritasun subsidiario hori KZren 327. artikuluan eta EZLren 2. artikuluan araututa dago (eta bereziki semealabatasunarentzat, KZren 113. art.an). «Egoera edukitzak» legitimazio-titulu legez balio du idazkuna ziurtatzeko ezintasun objektiboa zein subjektiboa dagoenean, baita Erregistroaren akten balioari buruz liskarra sorrarazten denean ere. Dena dela, egoera edukitzaren onarpena betekizun orokorrei loturik dago, Erregistroaren datuak aldatu behar diren kasuetan: lehen azaldu dugun bezala, aurretiaz edo aldi berean, egin gabeko inskripzioa edo idazkunaren berreraketa sustatu behar da (EZLren 2. art.), edo kasuari dagokion idazkunaren zuzenketari eragin, baldin eta Erregistro Zibilaren zehaztasunarekin kontraesanean badago. Prozesuan dituen ondore horiez gain, «egoera edukitzak», legitimazio-titulua den aldetik, trafikoan ere ondoreak izango ditu, norbanakoarentzat eta Herri Administrazioarentzat loteslea baita. Egoera edukitzaren froga izateko, presuntzioaren balioa duen adierazpen gisa agertu behar da (EZLren 96.2 art.), eta egoera edukitzaren idatzoharra nahitaezkotzat jotzen da erregelamenduaren aginduz (EZEren 340.2 art.). Hala ere, administrazio-espediente batean egoera edukitza hori egiaztatzeak edo ez egiaztatzeak ez du inola ere baldintzatzen egoera zibilari buruzko prozesu batean egoera edukitzak duen eragingarritasuna.

Legitimazio-titulu gisa duen eginkizun horrez gain, egoera edukitzak beste eginkizun batzuk ere baditu: a) Pertsonaren identitatea bermatzea. Horrek garrantzi berezia du, Erregistroko tituluaren osagarria den aldetik; baina eginkizun hori ez da ateratzen egitate bakar eta isolatu batetik, «baizik eta eguneroko bizitzan loturik eta errepikaturik agertzen diren jendaurreko egitate askotatik, horrela frogarik sendoena eta fidagarriena eratuz» (GARCÍA GOYENA). b) Semealabatasunari dagokionez eta egoera akzioak egikaritzean, batzuetan akzioaren elementu eratzaile legez itxuratzen da egoera edukitza, causa

petendiaren eratzailea; eta, beste batzuetan, akzioari bide emateko legitimazioaren zehaztaile gisa.

Lehenengoaren adibideak izango lirateke KZren 131 eta 135. art.ak, eta bigarrenarenak, berriz, KZren 131, 132, 133, 137 eta 140. art.ak. Gai horien azterketa sakona familia-zuzenbideari dagokio, eta han egingo da. c) Azkenik, eginkizun berezia da naziokoaren egoera edukitzearena, KZren 18. artikuluaren arabera. Artikulu horrek dioenez, Espainiako naziokotasuna 10 urte jarraian edukitzea, onustez eta Erregistro Zibilean inskribatutako tituluan oinarrituta, naziokotasuna sendotzeko arrazoia da, naziokotasuna sorrarazi zuen titulua deuseztatzen bada ere. Manu hori ulergaitza da eta egoera zibilaren ustezko usukapioa dakar gogora [eskubide errealak eskuratzeko modua, edukitzan gehi denbora igarotzean oinarritzen dena (KZren 1940. art. eta ondorengoak), ziur asko azalpen tekniko hoberen bat izan badaiteke ere].

BIBLIOGRAFIA CASANOVAS: «La contribución de la curatela al concepto de personalidad civil», RJC, 1985, 85. or. eta ondorengoak; DE CASTRO: «La reforma del Código Civil en materia de patria potestad», La reforma del Derecho de Familia, Sevilla, 1982; GARCÍA CANTERO: «Notas sobre la curatela», RDP, 1984, 787. or. eta ondorengoak; «El nuevo régimen de la tutela», RGLJ, 1984, 465. or. eta ondorengoak; LÓPEZ Y LÓPEZ, A. M., La posesión de estado familiar, Sevilla, 1971; MONSERRAT: «La prodigalidad», RGLJ, 1985, 877. or. eta ondorengoak; MORENO QUESADA: «El curador, el defensor judicial y el guardador de hecho», RDP, 1985, 307. or. eta ondorengoak; PRADA: «La patria potestad tras la reforma del Código Civil», AAMN, 1982; SAURA MARTÍNEZ, Incapacitación y tuición, Madril, 1986; IZQUIERDO, BUSTOS, VALDÉS, PÉREZ: Estudios sobre incapacitación e instituciones tutelares, Madril, 1984.

Hogeigarren gaia EGOITZA ETA ABSENTZIA-EGOERA Laburpena: §46. Egoitza.— 136. Kontzeptua eta motak: A) Konstituzioaren egoitza kontzeptua: egoitza eta intimitatea; B) Egoitza zibila eta egoitza administratiboa.— 137. Borondatezko egoitza: A) Kontzeptua; B) Bizilekua egoitzatzat hartzeko betekizunak; C) Egoitzaren aldaketa eta galera; D) Egoitzaren froga; E) Egoitza aniztasuna.— 138. Legezko egoitza: A) Kontzeptua; B) Legezko egoitzak.— 139.

Familia-egoitza.— §47. Absentzia-egoerak.— 140. Kontzeptua.— 141. Desagerpena: A) Kontzeptua; B) Desagertuaren ordezkaria; C) Desagerpenaren ondorioak familia-esparruan. D) Desagerpen egoera azkentzea.— 142. Absentzia: A) Kontzeptua; B) Betekizunak; C) Absentearen ordezkaria; D) Absentzia adierazpenaren ondoreak; E) Absentzia-egoeraren bukaera.

§46. EGOITZA 136. Kontzeptua eta motak Zuzenbideak pertsonaren kokapenerako finkatu duen tokia da egoitza. Beraz, pertsonaren identifikazio osoa lortzeko erabiltzen diren bideetarikoa dugu, eta horren ondorio EZEren 12. artikuluan ezarritako arauketa da. Arauketa horrek pertsonen identitate aipamenetan egoitza, izena eta zehazten diren beste inguruabar batzuk agertzea eskatzen du. Izatez, egoitza identifikaziorako irizpide objektiboa da, alegia, pertsona horrek espazioan betetzen duen tokian oinarritzen dena. KZren 40. artikuluan araututa dago.

Egoitza legezko xedapen batzuetara dago bilduta esanahi desberdinekin; horregatik, aukera guztiak aztertu behar dira, sistema zibilean erabiltzen den egoitza kontzeptua zein den zehazteko.

A) Konstituzioaren egoitza kontzeptua: egoitza eta intimitatea

EKren 18.2 artikuluak egoitzaren hautsezintasuna ezarri eta ondokoa gaineratu du: «egoitzan ezin izango da sartu, ezta miaketarik egin ere, titularraren baimenik gabe edo epailearen ebazpenik gabe, ageriko deliturik ez bada». Egoitzaren konstituzio tratamendua bizitza pribatuaren babes osagarri gisa gauzatzen da; hala ere, eskubide biak desberdinak eta autonomoak direnez, egoitzaren hautsezintasunerako eskubidea kaltetutzat jotzeko, ez da beharrezkoa izango egoitzan sartzeak intimitaterako eskubidea hautsi duen ala ez aztertzea; beraz, bi eskubideak loturik dauden arren, ezin uler daiteke bata (egoitza) bestearen (intimitatearen) ondorioa denik.

KAk otsailaren 17an emandako 22/1984 epaiak dioenez, EKren 18.2 artikuluan erabiltzen den kontzeptua ez dator bat KZren 40. artikuluan erabiltzen denarekin.

Izan ere, EKren 18.2 artikuluak bi ezaugarri zehatz ditu abiapuntu, ondokoa uste baitu: «egoitza espazio fisikoa da; beraren erabilera eta luperketa gizabanakoari dagokio eta han garatzen du bizitza pribatua» (ESPÍN). Beraz, ondore horietarako egoitzatzat hartu beharko ditugu, KZren 40. artikuluaren ikuspuntutik halakotzat hartu ezin diren espazioak ere, adibidez, «profesionalaren bulegoa, oporretarako etxea, roulotteak, barrakak baita hoteletako gelak ere» (CASAS VALLES).

Baina pertsonaren intimitateari lotuta egon beharko du beti, «egoitzaren konstituzio babesak… pertsonaren bizitza pribatua garatzen den esparruen defentsa» egiten duelako (KAk otsailaren 17an emandako 22/1984 epaia). Hortik ateratzen da, KAk berak baieztatu duenez, Konstituzioaren kontzeptua zibil arlokoa baino zabalagoa dela, eta zabaltasun hori intimitaterako eskubidearekin duen loturatik (eta ez mendetasunetik) dator (ikus, era berean, KAk urriaren 17an emandako 137/1985 epaia).

Egoitza kontzeptu hori pertsona juridikoetara ere zabaltzen da, eta horiei ere aplikatu beharko zaie, lehen aipatutako Konstituzio Auzitegiaren epaiek agindutakoaren arabera, hots, bananbanan eta lokabe, pertsona juridikoek duten intimitaterako eskubideari dagokionez (konstituzio babesari buruz, §36, 96. zk.)

B) Egoitza zibila eta egoitza administratiboa Aspaldikoa da KZren 40. artikuluan jasotako egoitza kontzeptua egoitza administratiboarekin lotzeko joera, bistakoa baitirudi KZk egiten duen arauketaren jatorria aurreko legeetan dagoela, eta bereziki, 1849ko abuztuaren 20ko eta 1853ko abuztuaren 30eko errege-aginduetan. Gainera, jurisprudentziak, betiere, administrazio-izaera eratxiki zien aipatutako xedapenei (ikus AGk 1866ko otsailaren 6an eta 1868ko urtarrilaren 17an emandako epaiak).

Gure egunotako administrazio-legeriak bereizi egiten ditu auzotarrak eta egoiliarrak (apirilaren 2ko 7/1985 Legearen 16. art., Toki Araubidearen Oinarriak arautzen dituena). Horren arabera, auzotarrak dira «erroldan inskribaturik dauden eta udal mugartean bizi diren adin nagusiko espainiarrak»; egoiliarrak dira, ostera, «udal mugartean bizi diren atzerritarrak zein adingabe espainiarrak eta halakotzat udal erroldan inskribaturik daudenak». Arau hori eman da udalerri bakoitzekoak nortzuk diren zehazteko; beste helburu batzuen artean ere, hauteskunde zentsuak egiteko, lehen aipatutako legearen 16.4 artikuluak ezartzen baitu «hauteskunde ondoreetarako atzerrian bizi diren espainiarrak, udal erroldan inskribaturik daudenez gero, udal horretako auzotartzat edo egoiliartzat» joko direla. Beraz, eta hauteskunde ondoreetarako, ohiko bizilekua ez da beharrezkoa auzotar zein egoiliar izateko. Gaur egun arazo horrek garrantzi handiagoa hartu du Europar Batasunaren Itunera (hau da, Maastrichteko Itunera) egokitu behar delako Europako Erkidegoa (ikus KAk 1992ko uztailaren 1ean emandako adierazpena).

Dena dela, azpimarratu beharra dago Toki Araubideari buruzko Oinarri Legearen (TAOL) 16. artikuluan agertzen den eta KZren 40. artikuluan xedatutakoarekin bat datorren ohiko bizilekua adierazmoldea; azken artikulu horrek ere egoitza finkatu ahal izateko ohiko bizilekua eduki behar dela dio, gero ikusiko ditugun ondoreetarako. Beraz, pertsona fisikoen egoitza zehazten eta finkatzen duenean, administrazio-legeria legeria zibilarekin bat datorrela ematen du, auzotarren eta egoiliarren arteko bereizketa kontzeptu zibilari dagokionez garrantzirik ez duten irizpideetan oinarriturik dagoelako, eta kontzeptu zibil hori da hemen zehaztu nahi duguna.

Hortaz, pertsonak ohiko bizilekua ezarri eta bertan bizitza egiten duen tokia hartu beharko dugu egoitzatzat. Pertsona fisikoen egoitza zehazteko Espainiako Zuzenbideak ez du onartzen Frantziako kontzeptua, hain zuzen ere, egoitza pertsonak dituen interesen gunea dela adierazten duena. Dena dela, KZren 41. artikuluak ezarri duenez, Frantziako kontzeptu hori pertsona juridikoen egoitza zehazteko aplikatu beharko da, pertsona juridikoa sortu zuten legeak edota estatutuek egoitza finkatzen ez dutenean.

Pertsona identifikatzeko oinarrizko helburuaz gain, egoitzak KZn eta Prozedura Kriminalaren Legean (PKL) aipatzen diren helburu hauek ditu:

1. Kasuankasuan aplika daitekeen legea zein den zehazteko nazioarteko Zuzenbide pribatuaren arauek ezartzen duten loturazko puntua (KZren 9. art.aren 2, 3, 5, 6, 7 eta 9. paragrafoak, eta bereziki, 10. art.; KZren 10.5 art.).

2. Jatorrizko auzotartasun zibilaren aldaketa ahalbidetzen du (KZren 14.5 art.).

3. Espainiako naziokotasuna eskuratzea ahalbidetzen du (KZren 22. art.), baita berreskuratzea ere (KZren 26. art.).

4. Betebeharrak betetzeko tokia zehazten du (KZren 149 eta 1171. art.ak).

5. Errukizko eskuukaldietarako (KZren 747. art. eta OKatKren 163. art.) zein behartsuentzako (KZren 749. art. eta OKatKren 163. art.) jaraunsletza erakundeetan onuradunak nortzuk diren zehazten du; gainera, estatuak (KZren 956. art.) edo Kataluniako Generalitatek (OKatKren 347. art.) jaraunsle izan behar duten kasuetarako, zehaztu egiten du nortzuentzat emango den testamenturik gabeko oinordetza.

6. Epaile eskuduna zehazten du (PZLren 62 eta 63. art.ak, eta OKatKren 2.2 art.).

7. Absentzia-egoera zehazten du (KZren 181. art. eta ondorengoak).

Zenbait egoitza mota bereiz ditzakegu: orokor deitutakoa, KZren 40. artikuluaren arabera pertsonak duen ohiko bizilekuaren tokia dena, eta berezia, hau da, prozesu, administrazio, zigor‌ ondoreetarako finka daitekeena.

Horrez gain, borondatezko egoitza eta legezko egoitzak bereizi behar dira.

Borondatezko egoitza pertsonak finkatzen du, egoitza askatasunerako duen konstituzio eskubidearen arabera (EKren 19. art.); legezko egoitza, aldiz, legeak finkatzen du pertsonak erraz kokatzeko, ohiko bizilekua zein den kontuan hartu gabe.

Azkenik, hautapen egoitza aipatu behar da, ondore zehatz batzuk sortu behar diren tokia finkatzeko erabiltzen dena, adibidez, betebeharra betetzea edota alderdien artean auzia sortzen denean eskuduna zein den zehaztea. Fikziozko egoitza da, baina kasu batzuetan legeak agintzen du era horretako egoitza bat finkatzea, Hipoteka Legearen 130 eta 131. artikuluetan gertatzen den bezala.

137. Borondatezko egoitza A) Kontzeptua Pertsonak finkatzen du borondatezko egoitza, benetako egoitza deitutakoa ere, borondateak duen autonomiaren egintza bidez, eta EKren 19. artikuluan ezartzen den zirkulazio-askatasunerako oinarrizko eskubidearen ondorio gisa. Izan ere, lehen aipatutako xedapen horrek ezartzen duenez, ÂŤespainiarrek euren egoitza askatasunez aukeratzeko eskubidea duteÂť; oinarrizko eskubide hori atzerritarrei ere aitortu zaie, baina nazioarteko legeetan eta itunetan ezartzen denaren arabera (ikus Atzerritartasunari buruzko uztailaren 1eko 7/1985 Legea). Pertsona juridikoek ere borondatezko egoitza finkatzeko eskubidea dute, merkatuaren beharrezko batasunak eskubide hori mugatzen badu ere (EKren 139. art.).

Esandakoaren ondorioz, ondokoa azpimarratu beharra dago: pertsonaren borondatea egoitza jakin bat zehazteko eragingarria izan dadin, kontuan izan behar da pertsonaren borondateak legezko xedapenak bete behar dituela. Beraz, ohikotasunaren ezaugarria beharbeharrezkoa da toki zehatzean kokatzeak egoitzaren zehaztapenaren ondorio jakinak sor ditzan.

B) Bizilekua egoitzatzat hartzeko betekizunak KZren 40. artikuluak eta Toki Araubideari buruzko Oinarri Legeak ohiko bizileku adierazmoldea erabiltzen dute, eta horrek adierazmoldearen esanahia finkatzea beharrezkoa du.

1. Ohiko bizileku adierazmoldeak ez du esan nahi pertsonaren bertakotzea denbora zehatz batean luzatu behar denik. KZren 40. artikuluak, bere aurrekariak alboratuz, ez du agintzen noiz hasi eta noiz bukatu behar den, egoitza bat halakotzat hartzeko. Beraz, egonkortasuna adierazten duen iraunkortasun ideia hartu behar da kontuan, eta, horregatik, ohiko bizilekua ez da toki zehatz batean aldianaldian egotea, adibidez, oporrak igarotzea.

Hemendik aurrera aztertu behar dugun arazoa da ea irauteko asmoa edo borondatea behar den ala ez, ohiko bizilekua egoteko, hots, egonkortasun hori lortzeko asmoa dagoen eta borondatez onartua izan behar duen ala ez. Espainiako doktrinak eta jurisprudentziak jarrera desberdinak defendatu dituzte, alegia, leku bat egoitzatzat jotzeko, irauteko borondatearen eskakizuna azpimarratuz edo alboratuz. Pertsonak toki zehatz batean egoteko edo bizitzeko asmoa duenean bakarrik bertan bere egoitza finkatzeko asmoa duela esaten da. Hala ere, borondatezko elementu hori ez da nahiko, egoitza finkatu dela pentsatzeko, borondatea elementu objektibo batekin osatu behar delako, hots, borondate hori agertu behar da, hau da, ohiko bizilekuaren bitartez agertu behar da. Hori izango da, beraz, toki zehatz batean egonkortasunez irauteko borondatea adierazten duen elementu objektiboa, eta, horren ondorioz, esan genezake borondate hori ez dela egoitzaren egitate materialetik bereizten den elementua.

Horren harira AGren 1906ko azaroaren 20ko epaia aipa dezakegu, horren esanetan «pertsonak, epe mugagabez eta bere lanbidean jarduteko, familia eta etxea lekualdatzen dituenean beste herri batera, pertsonaren ohiko bizilekutzat eta, beraz, egoitzatzat hartu beharko dugu herri hori». AGren 1930eko otsailaren 17ko epaiak ondokoa adierazten du: «Pertsonaren azken egoitza, ondore juridikoetarako, ez da pertsona horren heriotza gertatu zenekoa, nahiz eta bertan bizi izan hilabete batzuetan, alokatutako etxe batean, ondasunik eduki gabe eta irauteko asmorik agertu gabe, baizik eta etxe irekiarekin denbora luzean bizi izan den egoitza, familia eta ondasunak bertan dituela, eta industria, merkataritza eta abarretan han aritu izan denean». Azkenik, AGren 1940ko azaroaren 28ko epaiak beharrezkotzat jotzen du «pertsonak toki jakin batean kokatzeko duen borondatea benetakoa eta iraunkorra izatea» (horren aurka eta irizpide objektiboa erabiliz, ikus AGren 1942ko uztailaren 8ko eta 1945eko urtarrilaren 30eko epaiak; irizpide subjektiboaren alde, lehen aipatutakoez gain, AGren 1944ko maiatzaren 26ko, 1947ko irailaren 18ko, 1954ko irailaren 25eko eta 1972ko apirilaren 21eko epaiak kontsulta daitezke).

2. Gaitasuna. Kodeak ez ditu aipatu ere egiten egoitza finkatzeko beharrezkoak diren gaitasunaren baldintzak. Are gehiago, TAOLren 16.3 artikulua aztertuz gero, egiazta genezake «egoiliar» administrazio kontzeptura biltzen direla adingabeak, baldin eta ohiko egoitza udalerrian badute eta udal erroldan inskribaturik badaude.

Egoitzaren zehaztapenak ez du negozio izaerarik, eta, horregatik, adingabeek ere egoitza finka dezakete, emantzipaturik ez badaude ere. Tesi horren aldeko arrazoia KZren 319. artikuluan agertzen da, 16 urtetik gorako adingabeei bizitza independentea izateko aukera aitortzen zaienean.

C) Egoitzaren aldaketa eta galera Pertsonak ohiko bizilekuari eustearen araberakoa denez egoitza, gerta daiteke egoera hori aldatzea, pertsona beste toki batera doalako bizitzera. Kasu horietan azpimarratu behar da aldi berean egoitza galdu eta aldarazi dela, aldarazpenaren ondorioz une hori arte gizabanakoak zeukan egoitza galdu egin duelako.

Gerta daiteke egoitza aldaraztea beste berri bat eskuratu gabe, ohiko bizilekua finkatzen ez denetan gertatzen den bezala (kasu horretan ikus PZLren 60. art.).

Bertakotze berria aldianaldian gauzatzen bada, berriz, ez da gertatuko lehen deskribatutako egoera hori, oporrak igarotzeko bigarren egoitzarekin gertatzen den bezala.

Ondorio horiek bat datoz goian azaldutako egoitza kontzeptuarekin, elementu objektiboa eskatzen baita, bizileku zehatza egoitza den ala ez zehaztu ahal izateko.

D) Egoitzaren froga Egoitza den ohiko bizilekua, orain arte esandakoaren arabera, Zuzenbideak onartutako frogabideetatik edozeinez egiazta daiteke. Frogabiderik erabilienen artean udal errolda, hauteskunde zentsua, nabaritasun akta eta udal idazkariak emandako ziurtagiria aipa ditzakegu (ikus AGren 1909ko apirilaren 30eko, 1911ko maiatzaren 6ko, 1930eko otsailaren 17ko, 1942ko uztailaren 8ko, 1952ko apirilaren 22ko, 1966ko ekainaren 10eko epaiak eta abar).

Aberrigabekoen kasuan, EZEren 336.2 artikuluak du ezarrita «udalaren ziurtagiriaren bidez edo lekukoek emandako informazioaren bidez» egiaztatuko dela egoitza (ikus, era berean, EZLren 96. art.).

E) Egoitza aniztasuna Pertsonak egoitza bat baino gehiago izan ditzake, eta orduan jakin behar da pertsona horrek bizileku bat baino gehiago izan ditzakeen ala ez, egoitzarako KZren 40. artikuluak agintzen duen ohikotasun ezaugarriarekin.

Badirudi doktrinak aukera hori onartzen duela, batez ere, PZLren 65. artikuluan oinarrituz, baina doktrinaren beste alderdi batek uste du, ohikoa ez den egoera izango dela eta, beraz, ezinezkoa. AGren 1970eko apirilaren 23ko epaiak adierazi zuenez, «bizileku eta egoitza adierazmoldeak desberdinak dira, bizilekuak ohikotasuna behar baitu benetako egoitza kontzeptuaren oinarri izateko».

138. Legezko egoitza A) Kontzeptua Legeak ezarritako egoitzari legezko egoitza deritzo, ohiko bizilekua zein den kontuan hartu gabe.

Egoitza horiek KZren 40.2 art.an, eta PZLren 64, 67 eta 68. artikuluetan arautu dira.

Arazoa da zehaztea egoitza horiek KZren 40.1 artikuluak egoitza orokor deitutakoari eratxikitzen dion norainokoa duten edo, ostera, egoitza bereziak diren. Bistakoa da kontuan izan behar direla legezko egoitza zehazten duten inguruabarretatik zenbait; horrela, PZLren 64. art.an araututako egoitzek prozesuko ondoreak besterik ez dituzte, eta, batzuetan, jurisprudentziak lehentasuna eman dio benetako egoitzari, ez, ordea, legezko egoitzari (adibidez, AGren 1946ko urtarrilaren 15eko, 1947ko urtarrilaren 7ko eta 1948ko abenduaren 29ko epaiak). Gainera, kontuan izan behar da beharbeharrezkoa dela demandatuak prozesuko jakinarazpena benetan ezagutzea, bestela prozesua deuseztatuko bailitzateke defentsarik ezagatik (ikus, besteak beste, KAren 54/85 epaia). Horrek guztiak esan nahi du legezko egoitzak ezin duela erreklamazioak eta zitazioak interesdunarengana heltzea oztopatu, noiz eta, interesduna prozeduraren baten alderdi izan daitekeen neurrian, erreklamazio eta zitazio horiek prozedura horrekin lotura dutenean.

B) Legezko egoitzak 1. Guraso-ahalpean dagoenaren egoitza. PZLren 64.2 art.ak kasu horretarako agintzen du egoitza gurasoena izango dela, KZren 154.1.1 artikuluarekin bat etorriz; izan ere, azken artikulu horrek gurasoak behartzen ditu ahalpean dituzten semealabak eurekin edukitzera.

Xedapen horrek arazo batzuk dakartza. Guraso biak guraso-ahalaren titular izanik, semea edo alaba gurasoetako batekin bakarrik bizi denean sortzen da lehenengo arazoa, banantze, dibortzio edo ezkontzaz kanpoko familia-jatorri kasuetan gertatzen den bezala. Kasu horietan doktrinak uste du guraso-ahala darabilen gurasoaren egoitza izango dela adingabearena.

Bigarren arazoa adingabea independente bizi den kasuetan agertzen da (KZren 319. art.), egoitza desberdina izan baitezake: «ondore guztietarako» emantzipatutzat jotzen bada, ez du zertan bere gurasoen legezko egoitza izan.

Kasu nahaspilatsu horiek alde batera utzirik, halako arauaren oinarria bistakoa da: guraso-ahalaren

titularrak adingabearen legezko ordezkariak direnez gero, legezko egoitzak ordezkariena izan behar du, horrela bakarrik betetzen baita arauaren helburua, prozesuko ondoreetarako jakinarazpenen ezagutza, alegia.

2. Ezgaituen eta tutoretzapekoen egoitza. PZLren 64.3 art.ak dioenez, tutorearen egoitza izango da. Izan ere, guraso-ahalpeko adingabeen legezko egoitza ezartzeko eman den oinarri bera dugu orain ere. Tutore bat baino gehiago baldin badago (KZren 236. art.), orduan guztiena izango da egoitza, tutoretzan aritzea eginkizun baterakoa izango baita (KZren 236.1 art.).

3. Diplomatikoen egoitza. KZren 40.2 artikuluak dioenez, diplomatikoen egoitza, euren karguagatik atzerrian bizi direnean, Espainian izan duten azkena izango da, baldin eta lurraldez kanpokotasun eskubidea badute. Kasu horretan ohiko bizilekua eta egoitza ez dira gauza bera.

4. Enplegatuen egoitza. PZLren 67. art.aren arabera, enplegatuek euren lanpostua duten herria izango da egoitza, eta karguagatik etengabe bizilekua aldatu behar badute, egoitzatzat joko da «maizen bizi diren herria».

Manu hori hitzez hitz aplikatu du jurisprudentziak (ikus AGren 1927ko maiatzaren 24ko epaia; epai horrek Ávilan egindako testamentuaren deuseztasuna adierazi zuen, lekukoa Ogasun Ministerioko funtzionario bat izanik, Madrilen bertan zuelako kargua eta, beraz, legezko egoitza).

Manua funtzionarioei eta bazkun pribatuetako enplegatuei ere aplikatu egiten zaie.

5. Militarren egoitza. PZLren 68. art.ak agintzen du haien kidegoa zein herritan egon eta herri horretan izango dela egoitza (ikus AGren 1905eko urriaren 12ko epaia).

6. Merkatarien egoitza. PZLren 65. art.ak merkatarien egoitza aipatzen du, baina balio izango du «merkataritzako egintza zein kontratuei eta horien ondorioei dagokienerako» bakarrik. «Merkataritzako eragiketa gehienak non burutu, hantxe izango dute egoitza». Merkataritzako jarduerak epaitegi-barruti batean baino gehiagotan burutzen dituzten kasuetarako, PZLren 65.2 art.ak interesaren teoria aukeratu du: «establezimendu nagusia» non duten, hantxe izango da egoitza; hala ere, demandatuak «betebeharrak hartu dituen» tokia aukeratzeko bidea aitortzen zaio demandatzaileari.

139. Familia-egoitza KZren 70. artikuluak du agindurik, ezkontideek ados etorriz finkatu behar dutela egoitza, eta, desadostasuna izango balitz, epaileak familiaren mesederako ebatzi beharko lukeela. Horrek esan nahi du, familia-egoitza bakarra dela, KZren 68. artikuluan adierazitakoaren ondorio baita ezkontideek elkarrekin bizi beharra, eta hori aurkako froga onartzen duen presuntzioarekin osatzen da (KZren 69. art.).

Arazo hori beste birekin lotuta dago: lehenengoa, KZren 70. artikuluaren adierazpenak dituen ondoreak; eta bigarrena, aurrekoarekin lotuta dagoen KZren 64.1 art., emakume ezkonduaren egoitzarekin zer gertatzen den ezartzen duena.

Lehen aipatutako adierazpenaren ondoreei dagokienez, esan beharra dago, KZren 70. art.ak ez duela ezarri egoitza KZren 40. art.aren esanguran, hau da, gerta daiteke familia-egoitza ezkontideen ohiko bizilekua ez izatea, lan, lanbide edo antzeko izaera duten arrazoiengatik banandurik bizi diren ezkontideen kasua aztertzen duen KZren 87.2 artikuluak adierazten duen bezala; beste era batera esateko, KZren 87.2 art.ak onartzen du KZren 69. artikuluan ezarritako elkarbizitza presuntzioaren aurkako froga.

Beraz, familiaren egoitza eta ezkontide bakoitzaren ohiko bizilekua ez dira gauza bera, azken hori bizileku desberdina izan eta, beraz, egoitza independentea era baitezake.

Bigarren arazoa, aurrekoarekin lotuta dagoena, PZLren 64.1 artikuluak adierazitakoa da: emakume ezkonduaren bizilekua beraren senarrarena da. PZLren 64.1. arauak prozesuko helburua bakarrik duela kontuan izanik ere (emakume ezkonduari zitazioak egiteko sistema ziurra ematen dielako beste guztiei), xedapen hori EKren 14. artikuluak indargabetu duela ulertu behar dugu (EKren 3. xedapen indargabetzailea). Gainera, arau hori indargabetzeak ez dakar hutsune arazorik, emakumeak ohiko bizilekuari dagokion egoitza izango baitu, ezkonduta edo ezkongabe egon.

Antzinako epaietan ere interpretazio hori egiten zen arrazoi desberdinak erabiliz: ezkondutako emakumeak ohiko bizilekuan du bere egoitza, senarraren egoitza zein den kontuan izan gabe, horren esanbidezko edo isilbidezko adostasunarekin (ikus AGren 1946ko urtarrilaren 15eko, 1947ko urtarrilaren 7ko eta 1948ko abenduaren 29ko epaiak).

§47. ABSENTZIA-EGOERAK 140. Kontzeptua Egoitza deritzon toki zehatz batean gizabanakoa kokatzea da pertsona identifikatzeko bidea. Hala ere, gerta daiteke pertsona berari dagokion egoitzan ez egotea eta beraren egonlekuaren berri ez edukitzea: horixe izango litzateke, hain zuzen, absentzia. Absentziaren ezaugarri nagusiak, beraz, izaera negatiboa du: pertsona bere ohiko egoitzan ez egotea, eta, gainera, beraren egonlekuaren berririk ere ez izatea.

Azaldutako egoera hori mota desberdinetakoa izan daiteke. Lehenengo eta behin, aldi baterakoa dena azter dezakegu; kasu horretan, desagertutakoaren ondarean galerak saihesteko presazko konponbideak hartu beharko lirateke bakarrik: orduan, desagerpenaz hitz egingo dugu. Bigarrenez, desagerpen hori denboran zehar luzatzen denerako beste baliabide juridiko bat dago: absentzia adierazpena, esangura hertsian; kasu horretan legeak mekanismo batzuk jartzen ditu abian, modu iraunkorrean eta pertsonaren jarduna eremu guztietara zabalduz, desagertuaren eta horrekin nolabaiteko harremanak dituzten senitartekoen zein bestelakoen interesak babesteko. Azkenik, absentzia hori luzatzen bada edota desagertutako pertsona hilda dagoelako zantzuak badaude, legeak heriotza adierazpena ahalbidetzen du.

Egoera horien jatorrizko arauketan (1889koan), KZk hiru aukera bereizi zituen: ustezko absentzia, adierazitako absentzia eta heriotza gertatu zelako ustea. Lehenengo egoeran, desagertutako pertsona oraindik bizi zelako ustea sendoagoa zen beraren heriotzarena baino, eta, horregatik, desagertuaren interes ekonomikoen zaintzarako behinbehineko konponbidea adieraztea bakarrik zen bidezkoa. Bigarren egoeran, oreka argia zegoen, bizitza eta heriotza gertatu zelako usteen artean; eta, hirugarrenean, heriotza gertatu zelakoa nagusitzen zen.

Gerra zibilak eratorritako desagerpenen ondorioz, 1939ko irailaren 8ko Legeak sistema aldatu zuen, KZren 181.etik 198.erako artikuluak aldaraziz; xedapen horiek aldatuak izan dira elkarren atzetik 1958an, 1975ean, eta, azkenik, maiatzaren 13ko 11/1981 Legearen bidez.

Absentziari buruzko xedapenak PZLren 2031.etik 2047.erako artikuluetara bildurik dagoen arauketarekin osatu behar dira.

141. Desagerpena A) Kontzeptua KZren 181. artikuluan xedatutakoaren arabera, desagertutzat jo behar dugu berririk gabe bere ohiko egoitzatik alde egin duen pertsona.

Egoera horren oinarrizko helburua da desagertuaren interesak babestea, berandutzarik onartzen ez duten negozioak daudenean, edota berandutza horrek kalte larriak eragin ditzakeenean.

Egoera horretan desagertuak dituen interesen defendatzailea izendatzea ahalbidetzen du legeak.

Egonkortasunik ez duen behinbehineko egoera da, eta, beraz, ez dio kalterik egiten absenteak duen oinordeko izateko gaitasunari, beretzat kausatzen diren jarauntsi guztiak jaso ahal izango baititu, ezta bere familia-egoerari eta, zehatzago, ezkontzaren ondasun eraentzan eragin daitezkeen ondoreei ere.

B) Desagertuaren ordezkaria Desagerpenak dirauenerako, KZren 181. artikuluak adierazten du desagertuaren defentsa bereganatuko duten senitartekoen zerrenda. Hala ere, urriaren 24ko 13/1983 Legearen bidez, KZren eraldaketa gertatu da; eraldaketa horrek, defendatzaile judiziala sartzean, badirudi indarrik gabe utzi duela harako manua. Defendatzaile hori, KZren 299.3 artikuluaren arabera, ÂŤkode honetan aztertutako beste kasu guztietanÂť izendatu behar da. Tutoretza eta gainerako Babes Erakundeei buruzko abenduaren 30eko 39/1991 Legearen 86 d) art.aren ondorioz, zalantzagarria da egoera bera Katalunian gertatzen den, legeria horretan tutoretza familiaren babesa dela ulertzen baita.

Horrek eztabaida sorrarazi du doktrinan: autore batzuek uste dute KZren 181. artikulua KZren 299. art.ak indargabetu duela, azken hori geroko legea delako; beste batzuek, berriz, pentsatzen dute defendatzaile judizialaren erakundea adingabeak eta ezgaituak babesteko modua dela, eta, beraz, ezin izango zaiela desagertuei aplikatu.

Guretzat konponbiderik egokiena lehenengoa izango litzateke, Kodearen eraldaketak defendatzaile judizialaren arauketa orokorra egin duela ulertzeko aukera ematen baitigu. Orduan, defendatzaile judiziala arautzen duten manu guztiak aplikatu beharko dira bera izendatzea beharrezkoa den kasu guztietan, baina zalantzarik gabe inguruabar desberdinetara egokituz (ikus KZren 299.etik 302.erako art.ak, eta lehen aipatutako Kataluniako lege horretako 86.etik 90.erakoak). Beraz, aurrean aipatutako xedapen horiek diotena kontuan izan beharko da hemendik aurrera, eta PZLn xedatutakoarekin batera interpretatu.

Defendatzaile judiziala izateko pertsonarik egokiena izendatu beharko da. Izendapen hori epaileak egin beharko du Fiskaltzak edo interesdunak eskaturik, edo baita epaileak bere arioz ere (KZren 300. art. eta Kataluniako 39/1991 Legearen 88. art.). Izendapen hori borondatezko jurisdikzio prozeduraren izapidean egin beharko da (PZLren 2031. art. eta KZren 300. art.).

Izendapen hori defentsa erakundea eratu den tokiko Erregistro Zibilean inskribatu beharko da (EZLren 89.2 art.).

Defendatzaile judizialari aplikatuko zaizkio tutoreei eta kuradoreei aplikatzen zaizkien ezgaitasun, desenkusa eta kargutik kentzeko arrazoiak (KZren 301. art. eta Kataluniako 39/1991 Legearen 90. art.).

Desagertuaren ordezkaritza betetzeari dagokionez, absentearen ordezkariari buruz esaten den horretara jo beharko dugu. Kontuan izan behar da PZLn xedatutakoa aplikatu beharko dugula, batez ere, PZLren 2037. art., epailearen aurrean egin beharreko inbentarioa egitea eskatzen duena.

Legezko xedapenen arabera, defendatzaile judizialari dagokio desagertua ordezkatu eta babestea, bai epaiketan, bai, berandutzaren ondorioz, kalte larriak jasango dituzten negozioetan (KZren 181.1 art.).

Horretarako, epaileak eman dizkion eratxikipenak izango ditu eta kudeaketaren berri eman beharko du kudeaketa amaitzean (KZren 302. art.).

Orain arte aztertutako legezko xedapenek ez dute ezer esaten aipatutako kargu hori betetzeagatik ordaina eskuratzeko aukerari buruz. Hala ere, defendatzaile judizialari aplikatzen badizkiogu tutoretzari buruzko arauak, kargua ordainduko da eta KZren 274. artikuluan xedatutakoa aplikatu beharko zaio.

C) Desagerpenaren ondorioak familia-esparruan Desagertuaren ezkontideak edo beste gurasoak izango du bi-bion semealaben gaineko guraso-ahala erabiltzeko ardura, egoera arruntean izaten den erabilera bateratua baztertuz (KZren 154. art.). Beste gurasoa ez badago (desagertua alarguna zelako edo berak bakarrik aitortu duelako seme edo alabatzat), tutoretza eratu beharko da. Ondasun erkidegoaren araubidean ondasun erkideen administrazioarekin lotutako gainerako arazoei buruz ikus geroago absentziari buruz esango duguna.

D) Desagerpen egoera azkentzea Desagertua agertzen denean, hil dela egiaztatzen denean, edo epaileak absentzia zein heriotza adierazpena ematen duenean, bukatzen da egoera.

Horietako edozein kasutan desagertuaren defentsa utzarazi egingo da; defendatzaile judizialak kontuak eman beharko ditu, eta berari dagokion ordainketa eta bere kudeaketan jasan dituen galerengatik kalte-ordaina eskuratu ahal izango ditu.

142. Absentzia A) Kontzeptua Pertsona luzaroan desagertuta dagoenean egiten da legezko absentziaren adierazpena. Egoera horretan pertsonaren izanari buruzko zalantza sortzen denez, pertsona babestu eta ordezkatzeko, baita familian duen egoera berria antolatzeko ere, mekanismo hori jartzen da abian.

Egoera horri eman behar zaion itxuraketa juridikoa zehazteko arazoa sortzen da kasu horretan.

—Absentzia adierazpenak absentearen jarduteko gaitasuna aldatzen duela uler daiteke. Interpretazio hori Hipoteka Legearen (HL) 4.2 artikuluan oinarritzen da, Jabetza Erregistroko ezgaituen liburuan absentzia inskribatzea ahalbidetzen baitu [ikus, era berean, Hipoteka Erregelamenduaren (HE) 386. art. eta ondorengoak].

Hala ere, ondorio hori ez dator bat pertsonaren kontzeptu orokorrarekin, pertsonak gaitasuna baitu ezgaiketa ahalbidetzen duten arrazoietatik bat azaltzen ez den bitartean, eta absentzia ez da KZren 200. artikuluan jasotako arrazoietatik bat. Beraz, absentzia ez da ezgaitasun-arrazoia.

—Pertsonaren egoera zibiltzat ere har genezake absentzia, EZLren 1.6 artikuluak aipatzen baitu Erregistro Zibilean inskripzioa eragiten duten arrazoien artean (egoera zibilari buruz, ikus lan honetako §11, 40. zk.). Baina Erregistro Zibilean inskribatu ahal diren egitateen artean absentziaren aipamena egitea ez da nahiko, ikuspuntu hori onartzeko.

—Azkenik, egokiagoa dirudi absentzia zuzenbideko egoeratzat hartzea. Zuzenbideko egoera horrek eragina du absente dagoelako adierazpena duenaren izate juridikoan, eta pertsonaren eta beraren ondarearen arteko banaketa dakar, ordezkariak ondarea administratzeko beharra izanik. Absentzia adierazpenak aldaketa eragiten du absentearen ondarean, eta «legezko absentzia adierazpenaren izaera eratzailea du ezaugarri aldaketa horrek (PZLren 2039. art.)» (PUIG FERRIOL).

B) Betekizunak 1. Pertsona bere egoitzatik desagertzea. KZren 183.1 artikuluak du agindurik, legezko absentzia adierazpena kasu honetan egin daitekeela: pertsonak bere azken egoitzatik edo bere azken bizilekutik berririk utzi gabe alde egin duenean, eta, beraz, beraren egonlekua ezezaguna denean. Absenteari buruzko berriak absenteak berak edo beste pertsona batzuek eman ditzakete (adibidez, KZren 188.2 art.an araututako kasua).

2. Denboraldi bat igarotzea. Denbora hori KZren 183. artikuluak finkatu du, ondoko erregelen arabera: a) Azken berrietatik urtebete igaro ondoren edo, desagerpenaren unetik berririk ez badago, baldin eta desagertuak bere ondasun guztiak administratzeko gaitasuna duen ahaldunik ez badu izendatu (KZren 183.1 art.). Berririk ez egotea edozein frogabide erabiliz zehaztu behar da. b) Hiru urte igaro ondoren, baldin eta ondasun guztien administrazioa ahaldunaren ardurapean jarri badu desagertuak (KZren 183.2 art.). Horrek esan nahi du, agiri publiko bidez emandako ahalmen orokorra duen pertsona dagoela, KZren 1280.5 artikuluaren arabera; eta horren ondorioz, absentzia adierazpena eskatzeko epea 3 urteraino luzatzen da. Orain azaldutakoa logikoa da absentziaren helburu nagusia zein den kontuan izanez gero, hots, desagertuaren interesak babestea; desagertuak berak bere interesak babestu baditu, babes hori ez baita hain presazkoa.

KZren 183.2 artikuluak hauxe agintzen du: «mandatariaren heriotzak zein uko egite egiaztatuak eta mandatuaren iraungipenak legezko absentziari eragiten diotela, baldin eta horiek gertatzean desagertuaren egonlekua ezezaguna bada, eta azken berriak izan direnetik edo, besterik egon ezean, haren desagerpenetik urtebete igaro bada». Kasu horretan, lehen aipatutako absentzia adierazpena Absenteen Erregistro Zentralean inskribatzen denean, «zuzenbidez azkendurik geratzen dira absenteak emandako mandatu orokor eta berezi guztiak». Hortxe esandako arrazoiengatik absentzia epaiketa bidez adierazi

beharko da. Xedapen hori mandatu azkentze kasu guztiei aplikatzen zaie (KZren 1732. art.).

3. Epailearen adierazpena. Epaileak desagerpen egoera aztertu beharko du, desagertutako pertsona absentetzat jotzeko. Izapide hori lehen auzialdiko epaileari zuzendutako borondatezko jurisdikzio prozedura bidez gauzatzen da. Adierazpenari eragin dion interesdunak egoki iruditzen zaizkion froga guztiak aurkeztu beharko ditu, eta epaileak ere beharrezko iruditzen zaizkion frogak eskatu ahal izango ditu, desagerpena benetan gertatu dela eta noiz gertatu den egiaztatzeko. Prozedura hori KZren 182. artikuluak aipatzen dituen pertsonek eragin behar dute, hau da, legez bananduta ez dagoen ezkontideak, 4. gradurainoko odolkideek, eta Fiskaltzak, bere arioz edo salaketa bidez. «Desagertua bizi den bitartean, horren ondasunen gain eskubideren bat egikari dezakeela uste duenak edota desagertuaren heriotzaren menpe dagoen eskubidea duela uste duenak» ere prozedurari eragin diezaiokete.

PZLren 2038.3 artikuluaren arabera, «EAOn (Estatuko Aldizkari Ofiziala), Madrilen zirkulazio handia duen egunkari batean eta desagertuak izan duen azken bizilekuko, edo, hori ez badago, azken egoitza dagoen probintziaren hiriburuko beste egunkari batean, espedientearen hasierari buruzko publizitatea emango da, hamabost eguneko tartearekin argitaratuko diren bi edikturen bitartez. Nazioko Irratitik ere birritan iragarriko da hamabost eguneko tarte horrekin», eta epaitegiak beste frogabide batzuk ere erabili ahal izango ditu.

Eskaerari onirizten edo gaitzirizten dion epailearen auto bidez bukatuko da prozedura, eta, onirizten badio, absentearen ordezkaria izendatu beharko du (PZLren 2039. art.).

Auto hori Erregistro Zibilean inskribatuko da jaiotza inskripzioaren bazterrean (EZLren 46.1 art.), eta Jabetza Erregistroan ere idatzohartu egin daiteke (HLren 2.4 art., eta HEren 387.etik 390.erako art.ak).

Absentzia adierazpena lortzeko ez dago zertan aurretiaz eskatu KZren 181. artikuluak agindurik duen defendatzailearen izendapena.

C) Absentearen ordezkaria 1. Ordezkariaren izendapena eta motak. Absentzia adierazten duen autoan KZren 184. art.an adierazitako ordezkariaren izendapena egin beharko da (PZLren 2039. art.). Zuzenbide pribatuko ogibidearen titularra da ordezkaria; legeak zehazten ditu haren ahalmenak eta beste baten interesak, hau da, absente dagoelako adierazpena duenaren interesak kudeatzea izango litzateke eginkizun nagusia.

KZren arauketak hiru ordezkari mota daudela dio: —Legebidezko ordezkari pribilegiatuak: KZren 184.1.3 artikuluan jasotakoak dira: adin nagusikoa den eta bananduta ez dagoen ezkontidea; adin nagusikoa den seme edo alaba, KZren 184.2 artikuluan jasotako hurrenkeraren arabera; eta aurreko hurbilena eta gazteena lerro batetik eta bestetik.

—Pribilegiorik ez duten legebidezko ordezkariak, hau da, absentearekin bizi izan diren nebaarreba adin nagusikoak, zaharrenak lehenespena izanik (KZren 184.4 art.).

—Ordezkari datiboak, hots, epaileak izendatu dituenak, absenteak ez izateagatik goian aipatutako ahaiderik. Kasu horretan tutoretzaren arauak aplikatuko dira, ezgaitasun, desenkusa, kargutik kentze eta ordezkaritzan aritzeari dagokionez (KZren 185.2 art.).

—Aragoin hauexek dira absentearen ordezkariak: legez edo egitez bananduta ez dagoen ezkontidea, absentearen kontratu jaraunslea eta testamenturik gabeko ustezko jaraunslea, baldin eta absentearen ahaide bada laugarren graduraino. Azken kasu horretan, egokiena iruditzen zaiona aukeratuko du epaileak «jarauntsian dagokion zatiaren kopurua eta ahaidetasunaren hurbiltasuna kontuan izanik» (Aragoiko Zuzenbide Zibilaren Konpilazioaren 8. art.). Ahaideok ez badaude, epaileak ordezkari datiboa izendatu ahal izango du «adin nagusikoak direnen eta aurrekari onak dituztenen artean». Izendapen hori egiteko, epaileak kontuan izan beharko ditu senitartekorik egokiena aukeratzeko erabiltzen diren irizpideak.

2. Karguaren edukia. KZren 184.1 artikuluak ezarri ditu ordezkariaren eginkizun nagusiak: absentea ordezkatzea, absentearen egonlekuari buruzko ikerketak egitea, absentearen ondasunak babestu eta administratzea, eta absentearen betebeharrak gauzatzea. Beraz, ordezkariak bereganatu egiten du betebehar multzoa, eta, hori egikaritzeko, legeak ahalmen multzoa ematen dio. a) Ordezkariaren eginbeharrak KZren 185. artikuluan deskribaturik daude eta hauek dira eginbeharrak: —Ondasun higigarrien inbentarioa egitea eta ondasun higiezinak deskribatzea. Xedapen hori

Fiskaltzak esku hartu behar duela agintzen duen PZLren 2045. artikuluarekin osatu behar da. Inbentarioa Erregistro Zibilean idatzohartu behar da (EZEren 290.1 eta 291.2 art.ak). Ordezkaria karguaz bakarrik jabetuko da inbentarioa egin eta gero (PZLren 2045.2 art.).

—Absentearen ondarea iraunarazi eta defendatzea eta ondasunetatik atera daitekeen ohiko etekina lortzea (KZren 185.3 art.). KZren 184. artikuluak aipatu duen betebehar orokorraren ondorio argia da eginbehar hau: ondasunak kudeatzeko ahalmenak eratxikitzen dizkio ordezkariari, ondasun horietatik ohiko etekinak lortuz. Ordezkaria «pribilegiatutzat» jo ditugunetarikoa denean, PZLren 2046.1 art.ak ezarri du ahalmenik zabalenak izango dituela administraziorako, kontuak eman beharrik gabe, baina «eskualdatu eta kargatzeko» epailearen eskuespena beharko du. Halaber, KZren 185.3 artikuluak ondasun horiek epaiketan defendatzeko gaitasuna aitortzen dio ordezkariari, eta horretarako legitimazio aktibo eta pasiboa eratxikitzen dizkio.

—Ordezkariaren jarduera egokitu behar zaie «absentearen ondasunen edukitza eta administrazioari buruz prozesuko lege zibilak ezarritako arauei», hau da, PZLren 2046. artikuluan ezarritakoari.

—Era berean, absenteak zor dituen mantenu pentsioen ardura bereganatu beharko du (KZren 186. art.), administratzen dituen ondasunek emandako fruituekin.

—«Pribilegiorik ez duen ordezkaria» denean (KZren 184.4 art.), KZren 185.2 artikuluaren arabera, epaileak egoki deritzon bermea eman beharko du. Xedapen hori PZLren 2046.2 artikuluan garatuta dago.

Kasu horretan, PZLren 2046. artikuluak berak ere sei hilabeterik behin epaileari kontuak emateko beharra ezartzen du, eta, kontuak argi ez badaude, epaileak zeregin horretatik ken dezake ordezkaria, eta bere ordez beste bat izendatu.

Ordezkariek ezin dute atxiki produktu likidoen bi herena baino gehiago, eta absentearentzat edo horren jaraunsleentzat erreserbatu beharra dute epaileak erabakitzen duena eta, betiere, herena (KZren 186.2 art.).

Azkenik, PZLren 2046. art.ak ezarri du epaileak finkatuko duela bere lizentziarik gabe burutu ahal diren administrazio-egintzen zenbatekoa, ordezkariak administratzen dituen ondasunen baliabide eta garrantziaren arabera. b) Ordezkariaren eskubide eta ahalmenak —Ondarearen administrazioa. Absentziaren helburu nagusia da absentearen ondarea iraunaraztea, horren desagerpena edo galera saihesteko, titularrak ezin baitu horren ohiko kudeaketarik egin.

Horregatik, logikoa da ordezkariari administratzeko ahalmen zabalak ematea; horrela, absenteak emandako mandatuak ere azkendu egiten dira absentzia adierazpena Erregistro Zentralean inskribatu ondoren (KZren 183.2 art.).

Ordezkari pribilegiatuaren eta pribilegiorik ez duenaren artean desberdintasun bat dago: lehenengoak ez du sei hilabeterik behin kontuak eman beharrik, administratzaile guztiek legez kudeaketa bukatzean eman behar badituzte ere; pribilegiorik ez duenak, berriz, sei hilabeterik behin eman beharko ditu kontuak (PZLren 2046.1 eta 2046.2 art.ak).

Ordezkaria ez dago legitimaturik absentearen ondasunak xedatzeko, KZren 186.3 art.an aipatutako ageriko onuraren kasuan salbu. Dena dela, eskualdatu eta kargatzeko egintzei buru eman ahal zaie epailearen eskuespenarekin (PZLren 2046.1 art.).

—Aldi baterako edukitza. KZren 186.1 artikuluak ordezkari pribilegiatuei ahalbidetzen die administratu beharreko absentearen ondarea osatzen duten ondasunen edukitza eskuratzea. Edukitza aldi baterakoa da, eta horrek esan nahi du administratzaileak ezin duela usukapitu, ez baita inoiz jabe izango.

Horregatik esaten da ordezkari pribilegiatua ukanduna baino ez dela; horren ondorioz, KZren 432. art.an xedatutakoa aplikatu beharko zaio.

Absentearen ondasunen edukitzaile eta administratzaile den aldetik, ordezkariak osatu ahal izango ditu absenteak hasitako usukapioak, bere edukitza aurretik absenteak zuenarekin batuz (KZren 1960.1 art.).

Dena dela, edukitza egoera hau ezerezean geratuko da, beste edonork eskubide hobea duela frogatzen badu (KZren 187.1 art.).

—Ordainketa. Itxuraz, absentearen ordezkariak bere lanagatik ordainketa jasotzen du, baina ez dago eskubide horretaz zuzenean hitz egiten duen araurik. Hala ere, KZren 186. art.ak ordezkariak onura ekonomikoa jasotzeko bidea ezartzen du, eta epaileak hori molda dezake. Eskubide hori, beraz, KZren 186.1 artikulutik atera dezakegu, ordezkariari produktu likidoez jabetzeko aukera aitortzen baitio «epaileak adierazten duen zenbatekoan, betiere, ondokoak kontuan izanik: fruituen, errentaren eta aprobetxamenduen zenbatekoa, absenteak dituen semealaben kopurua eta haien mantenu betebeharrak,

ordezkaritzan beharrezkoak diren zaintza eta jarduerak, ondarea kargatzen duten ukipenak eta antzeko inguruabarrak». Beraz, KZren 186. art.ak deskribaturik dituen inguruabarrak kontuan hartuz epaileak finkatuko duen zenbatekoa izango da ordainketa, absentearen ordezkariek pribilegiorik ez dutenean ematen den mugapenarekin.

Ordezkari datiboen kasuan, KZren 185.2 art.ak jotzen du tutoretza xedatzen duten arauetara, eta, ordainketari dagokionez, KZren 274. art.ak hau du ezarrita: absentearen ondareak ahalbidetzen duenean emango da ordainketa, epaileak ezarriko du zenbatekoa, ondarea eta hori kudeatzeko beharrezkoa den lana kontuan izanik; baina zenbateko hori ezin izango da «ondasunen etekin likidoaren» %4koa baino txikiagoa izan, ezta %20koa baino handiagoa ere.

D) Absentzia adierazpenaren ondoreak a) Absenteari dagozkion ondoreak Absentziak ez dakar aldakuntzarik absente dagoelako adierazpena duenaren jarduteko gaitasunean, adierazpenak ez baitu eraginik aurretik zeukan jarduteko gaitasunean. Nolanahi ere, absentearen ondareak jasan ditzakeen hausteen aurreneurria ez ezik, absentziak pertsonaren egoeran aldakuntzak eragiten ditu.

Erregistroetako inskripzioen bitartez egoeraren berri duten hirugarrenek legezko ordezkariarekin kontratatu behar izateak hau esan nahi du: pertsonaren izate juridikoa aldarazi dela, eta hori kontuan izan beharko dela, absentearen izenean gauzatzen diren egintza edo kontratuek duten baliozkotasunaren ondoreak zehazteko. b) Absentearen familia-esparruan dituen ondoreak Absentziak ez du desegiten absente dagoelako adierazpena duenaren ezkontza (ikus KZren 85. artikulua, azkentze-arrazoien artean aipatzen ez duena). Dena dela, zeharka bada ere, absentziak banantzea ekar dezake KZren 82.6 artikuluko arrazoia erabiliz, baita dibortzioa ere, desagerpen bitartez (KZren 86. art.).

Absentearen semealabak adingabeak badira edo luzatutako guraso-ahalpean badaude (KZren 171. art.), orduan beste guraso titularrak gauzatuko du guraso-ahala, eta azken hori ez balego, tutoretza eratu beharko litzateke (PZLren 2041. art.).

Gurasoa delako legezko ustea eten egiten da eta, horregatik, absentzia hasi eta ondorengo 300 egunetan jaiotako seme edo alaba ezin izan daiteke senar absentearen seme edo alabatzat hartu (KZren 116. art. eta semealabatasunari buruzko Kataluniako apirilaren 27ko 7/1991 Legearen 1.1 art.).

KZren 189. artikuluaren arabera, absentearen ezkontideak ondasunak banantzea eskatu ahal izango du. Horrela, erkidegoa azkentzeko arrazoietatik bat dugu absentzia, KZren 1393.1 eta 1435.3 art.etan agindutakoaren arabera, baita ondasunen partaidetza-eraentza azkentzeko arrazoia ere (KZren 1393. artikuluari lotutako KZren 1415. art.). Kasu horietan guztietan, ondasunen banantze-eraentza ezarriko da.

Baina erkidegoa azkendu ez bada, ezkontideak eskatu ez duelako edo egintza baliozkoa izateko legeak absentearen adostasuna egotea ezartzen badu (adibidez, KZren 1320. art.), beharrezkoa izango da epailearen baimena ondasunak erabiltzeko (KZren 1376 eta 1377. art.ak). KZren 1388. art.ak dioenez, auzitegiek erabaki dezakete irabazpidezkoen administrazioa dagoen ezkontideari eratxikitzea. Aragoin, administrazio hori absente dagoelako adierazpena duenaren ezkontideari dagokio, eta horrek epailearen baimena behar izango du, ondasun higiezinak eta merkataritzako establezimenduak erabiltzeko (ArZZKren 7.3 art.). Desagertuaren alarguntasun eskubidea azkendu egiten da eta, agertuko balitz, orduantxe berreskuratuko luke horrek (ArZZKren 7. art.). c) Absentearen ondareak jasandako ondoreak Ordezkariak bere izenean eta inorentzat dihardu legearen arabera administratzeko dagozkion ahalmenekin. Baina kontuan izan behar da legeak absentea bizi delako ustea jasotzen duela; horren ondorioz, gerta daiteke ondasun berberak absenteak eta ordezkariak (eskuespena duenean) erabiltzea aldi berean. Beraz, bi erabilera-egintza horien arteko lehenespen arazoa sortzen da, normalean, salmenta bikoitzeko kasuetan. Espainiako doktrinak ia aho batez lehenespena ematen die absentearen ordezkariak burututako egintzei, KZren 1882. artikulua oinarritzat hartuta. Arestian aipatutako artikulu horrek ondokoa ezartzen du: agiri kauto bidez hirugarrenak egiaztatzen badu, ondasun batzuk absente dagoelako adierazpena duenari erosiz eskuratu dituela, «ondasun horiekiko ordezkaritza bukatu eta legebidezko

jabeen esku geratuko daÂť. Horrek esan nahi du ordezkariak bere esku dituen ondasunak baino ez dituela itzuli behar; ez, ordea, lege bidez hirugarrenen esku daudenak. Beraz, ordezkariaren egintzek lehenespena dute, absentea edonor izanik ere. Absentzia adierazpenak sortutako itxuraren babesa besterik ez da, eta, beraz, lehenespena eman behar zaie zeri eta baliatzeko ahalmenak erabiliz eta legeak adierazitako eskuespenarekin burututako egintzei, egintza horiek ezin baitira geratu egonleku ezezagunean dagoen pertsonaren jardunaren zain.

Ondareari dagokionez, kontuan izan behar dugu absentearen ordezkariak egindako kontratuak hutsalkorrak izango direla, baldin eta besterendutako gauzek duten balioaren laurdena baino gehiagoko kaltea jasan badu absenteak (KZren 1291.2 art.). Hutsaltze hori ez da gauzatuko kontratua epailearen eskuespenarekin egin denean (KZren 1296. art.), eta kontuan izan behar da KZren 186.3 eta PZLren 2046. artikuluek epailearen eskuespena behar dutela absentearen ordezkariak gauzatutako besterentze kasu gehienetan. d) Absente dagoelako adierazpena duenak eskubideak eskuratzea Absenteak eskubideak eskuratuko ditu, baldin eta berarentzat kausatzen diren unean bizi bada.

Oinordetzara deitua izateagatik absenteak lor ditzakeen eskubideen inguruan, KZren 190. art.ak dioenez, absentearen izenean eskubideok erreklamatzeko frogatu beharko da onuraduna bizi zela eskubidea eskuratzeko horren izana beharrezkoa zen unean. KZren 190. artikuluak absentea bizirik dagoela egiaztatu behar dela agintzen du, berarentzat kausatutako eskubideak erreklamatu ahal izateko; beraz, presuntzioa bizirik ez egotearen aldekoa da. Absentea harreman juridikoen alderdi izan bada, harreman horiek diraute absentea ez egoteagatik onura jaso duten subjektuekin, eta, absentea agertuko balitz, harreman juridiko guztiak aldatuko lirateke, KZren 191. artikuluak eratortzen duenez. Oinordetzari buruzko Kataluniako Kodearen (OKatK) 328. artikuluak absente dagoelako adierazpena duenaren deia baztertzen du, beraz, absentea ez da testamentu gabeko oinordeko izango, eta bidezkotzat jotzen du kasu horretan ordezkatzeko eskubidea.

E) Absentzia-egoeraren bukaera Absentzia-egoera azkentzeko arrazoiak ondokoak dira: 1. Absentea bizi delako froga. PZLren 2043. artikuluan ezarritako prozedura bidez epaileak emandako adierazpenarekin bukatuko dira absentziaren ondoreak.

2. Absentearen hil delako froga (KZren 188. art.); kasu horretan, oinordetza irekitzeko beharra dago.

3. Heriotza adierazpena (KZren 195. art.).

Absentzia-egoera bukatzeak, arrazoia edozein izanik ere, ondore hauek dakartza: 1. Absentearen ordezkaritza egoera bukatzen da. Bukaera hori zuzenean gauzatzen da, eta ez da epailearen adierazpenik behar absentea agertzen denean (PZLren 2043. art.an oinarritutako arrazoia).

Hala ere, adierazpeneko epaiketan bere burua desagertu legez agertu duenak bera hori dela froga dezake.

2. Aurrekoaren ondorioz, ondarea itzuli beharko zaio absenteari berari, edo beraren jaraunsleei, baldin eta absentzia-egoera bukatu denean absentearen heriotza egiaztatu edo heriotza adierazpena eman bada. Administratzaileak, ordezkatuaren heriotzaren berri izan ondoren edo hura bizi dela jakin eta gero, ordezkari izateari uko egiten ez badio, gaitzustez jokatzen duela uste izango da, eta, orduan, KZren 187. artikuluak ordainketa gisa jasotako fruituak eta heriotza gertatu zenetik jaso beharreko guztiak itzultzera behartuko du administratzailea.

Absenteak bere ondasunen itzulketa erreklama dezake akzio egokiak egikarituz: erreibindikazio akzioa eta abar.

3. Pribilegiorik ez duten ordezkariek kudeaketaren kontuak eman beharko dituzte (PZLren 2046.2 eta 2046.3 art.ak).

4. Absentea agertzen bada, berarentzat kausatutako jarauntsiak erreklamatu ahal izango ditu (KZren 191. art.); eskubide hori azkendu egiten da, preskripziorako finkatutako epea igarotzean (KZren 192. art.).

Absenteak jarauntsia eskatzeko akzioak egikari ditzake (KZren 192. art. eta OKatKren 64. art.).

5. Desagertuak eskatu ahal izango du bere ordezkariak egindako (egiten baditu) kontratuen hutsalketa.

6. Aragoin, alarguntasun egoera dela eta, absenteak izan dezakeen eskubide igurikimena berreskuratzen du (ArZZKren 7.2 art.).

BIBLIOGRAFIA ÁLVAREZ VIGARAY: «El domicilio», ADC, 1972, 549 eta ondorengoak; CABANILLAS SÁNCHEZ: «Comentario a los arts. 181192 C.C.», Comentario del Código Civil, Justizia Ministerioa, I. liburukia, Madril, 1991, 599. orrialdea; CAFFARENA: «Comentario al art. 40 C.C.» in Comentario al Código Civil. Madril, 1991, I. liburukia, 251. orrialdea; CASAS VALLES: «Inviolavilidad domiciliaria y derecho a la intimidad», RJC, 1983, 169. orrialdea; COSSÍO: «Teoría general de la ausencia», RDP, 1942, 85. orrialdea; ID.: «El patrimonio del ausente», RDP, 1942, 369. orrialdea; ESPÍN, E.: «Fundamento y alcance del derecho a la inviolabilidad del domicilio», Revista del Centro de Estudios constitucionales, 1991, 8. zk.; FLORENSA TOMÁS: El defensor judicial, Cuadernos Civitas, Madril, 1990; OGAYAR AYLLÓN: «Comentario a los arts. 181 y sigs.», in Comentarios al Código Civil y Compilaciones forales, IV. liburukia, Madril, 1978; PUIG FERRIOL in PUIG BRUTAU, Fundamentos del Derecho Civil. I. liburukia, 1. bolumena, 1. zatia. Bartzelona, 1979; ID.: «Comentario al art. 299 y sigs. C.C.» in AMORÓS-BERCOVITZ, koordinatzaileak, Comentarios a las reformas de nacionalidad y tutela. Madril, 1986, 762. orrialdea; RIVERO HERNÁNDEZ in LACRUZ eta beste batzuk, Elementos de Derecho Civil I. Parte general de Derecho Civil, 2. liburukia, Bartzelona, 1990; SERRANO: La ausencia en el Derecho español. Madril, 1943.

Hogeita batgarren gaia NAZIOKOTASUNA ETA AUZOTARTASUN ZIBILA Laburpena: §48. Naziokotasuna.— 143. Kontzeptua.— 144. Espainiako jatorrizko naziokotasuna: A) Espainiako naziokotasuna «iure sanguinis» eskuratzea; B) Espainiako naziokotasuna «iure soli» eskuratzea; C) Espainiako naziokotasuna adopzioz eskuratzea; D) Espainiako naziokotasuna eskuratzea egoera edukitzaren bidez.— 145. Aukera: A) Kontzeptua; B) Aukera erabiltzeko kasuak; C) Aukera egiteko baldintzak eta epeak.— 146. Espainiako naziokotasuna herritaragiriaren bidez eskuratzea.— 147.

Espainiako naziokotasuna bizilekua izatearen bidez eskuratzea: A) Kontzeptua; B) Bizilekua izateko epeak; C) Naziokotasuna bizilekua izatearen bidez eskuratzeko betekizunak; D) Prozedura.— 148.

Espainiako naziokotasuna galtzea: A) Kontzeptua; B) Jatorrizko naziokotasuna galtzeko arrazoiak; C) Jatorrizkoa ez den naziokotasuna galtzeko arrazoiak; D) Eratxikipen titulua deuseztatzeagatik naziokotasuna galtzea.— 149. Espainiako naziokotasuna berreskuratzea.— 150. Naziokotasun bikoitza.

— §49. Auzotartasun zibila.— 151. Planteamendua: Espainiako zuzenbide zibilak aplikatzeko irizpideak.— 152. Auzotartasun zibilaren kontzeptua.— 153. Auzotartasun zibilaren izaera.— 154.

Auzotartasun zibilaren ezaugarriak.— 155. Auzotartasun zibilaren jatorrizko eskuraketa: A) Auzotartasun zibila «iure sanguinis» eskuratzea; B) Auzotartasun zibila «iure soli» eskuratzea; C) Auzotartasun zibila eskuratzea gurasoek auzotartasun desberdina duten kasuetan; D) Kode Zibilari dagokion auzotartasun zibila.— 156. Jatorrizko auzotartasun zibilaren aldaketak: A) Aukera; B) Bizilekua izatea.— 157. Espainian naziokotuaren auzotartasun zibila: A) Auzotartasun zibila eskuratzeko estatutuetako irizpideak; B) Kode Zibilaren 15. artikuluko irizpideak; C) Espainiako naziokotasuna berreskuratzea; D) Auzotartasun zibila naziokotasun bikoitza gertatzen den kasuetan.— 158.

Auzotartasun zibilaren froga.

§48. NAZIOKOTASUNA 143. Kontzeptua Naziokotasuna pertsonaren izateetako bat da, eta izate horrek pertsona eta estatu jakin baten arteko lotura ezartzen du. Naziokotasunak bi alde ditu, biak ere kontuan hartu beharrekoak: batetik, izate hori eskuratzeko titulua; eta, bestetik, titulu horren ondorioak, pertsonaren titulartasunpeko harremanetan (CASTRO).

Naziokotasuna pertsonaren oinarrizko eskubidetzat hartzeko ahaleginak egin dira, EKren 10.1 art.an xedatutakoaren arabera. Hala ere, gauza bat da EKren 11. art. naziokotasunaz aritzea, arauketa jakin batzuk alboratzeko, eta beste gauza bat, guztiz desberdina, naziokotasuna oinarrizko eskubidetzat hartzea. Izan ere, beste ondorio batzuen artean, ez du babes errekurtsoa ahalbidetzen, EKren 53.2 artikuluak agindutakoaren barne ez dagoelako. Konstituzioaren ondorioz eratutako antolamendu juridikoak, bestalde, naziokotasuna hartzen du eskubide jakin batzuen egikaritzarako baldintzatzat. Eskubide horietako batzuk espainiarrei bakarrik aitortzen zaizkie, naziokotasuna izateak berez dakarren lotura politikoak eratortzen dituelako (esaterako, EKren 19, 23 eta 29. art.ak). Horrek ez du, inoiz ere, esan nahi, atzerritarrak pertsona ez direnik: atzerritarrak babes errekurtsopeko oinarrizko eskubide guztien titular izango dira, ez, ostera, Espainiako naziokotasuna

izatea behar duten eskubideen titular.

Beste autore batzuek uste dute naziokotasuna egoera zibila dela, eta horren kontrakoa atzerritartasuna izan daitekeela.

Egineginean ere, hori ez da zuzena, oinarrizko eskubideei buruz lehenago aipatu duguna kontuan izanez gero: oinarrizko eskubideak pertsona guztiei aitortzen zaizkie, Espainiako naziokotasuna izan zein izan ez (EKren 13.1 art.); esaterako, ezin zaie atzerritarrei bizitzarako eskubidea ukatu. Dena dela, ENZNren 1983ko maiatzaren 16ko jarraibideak ondoko hitzekin definitu izan du naziokotasuna: «egoera zibila da, eta, horren ondorioz, eskubide eta betebeharrak sorrarazten ditu».

Naziokotasuna, beraz, pertsonaren ezaugarri juridikoetako bat da; estatu jakin bati lotuta egoteak, eta estatuarekin izan beharreko eskubide eta betebeharrek zehazten dute naziokotasun hori.

EKren 11. art.ak berez ekarri zuen naziokotasunaren alde zehatz batzuei buruzko zenbait arauketa Konstituzioaren aurkakoa izatea; esaterako, Konstituzioaren aurkakoa da ondokoa ezartzen duen araua: jatorriz espainiarra denak ezin du Espainiako naziokotasuna galdu. Horrek naziokotasuna zertan den zehaztu beharra erakartzen du. Jatorrizko espainiarrak dira, zalantzarik gabe, Kode Zibilaren 17 eta 19. artikuluetara bildutako arrazoiak direlabide naziokotasuna eskuratzen dutenak. Horiei hauexek gehitu behar zaizkie: jaiotzean Espainiako naziokotasuna zutenak, 51/1982 Legearen aurreko arauketaren arabera, bai eta jatorriz zuten Espainiako naziokotasuna berreskuratzen dutenak ere. Guztiei dagokienez, EKren 11.3 eta 60.1 art.ez gain, aplikagarria da EKren 11.2 artikulua. Kode Zibilak agindutako gainerako kasuetan, naziokotasun eskuratuaz hitz egingo dugu; izan ere, naziokotasun horrek jatorriz edukitakoaren aldaketa dakar. Dena dela, kasu bietan naziokoak berdinak dira ondore guztietarako, eta ez dute bereizkeriarik jasan behar Espainiako naziokotasuna eskuratu dutelako jatorrizkoa aldatuz.

Naziokoak izan daitezke pertsona fisiko zein juridikoak. KZren 28. art.ak pertsona juridikoen artean bereizi egiten ditu: batetik, «legeak onartutakoak eta Espainian egoitza dutenak», horiek jatorrizko naziokotasuna izango dute; eta, bestetik, egoitza atzerrian dutenak, baina jarduerak Espainian egiten dituztenak, horiek legeak eta nazioarteko hitzarmenek zehaztutako eskubideak izango dituzte.

Naziokotasuna erabiltzen da lotura puntu legez ere, zertarako eta naziokotasun ezberdineko pertsonen arteko harreman juridikoetan zein lege aplikatu behar den zehazteko.

Horregatik eta, batez ere, naziokotasuna eskuratzean, Herri Administrazioak parte hartzen duela kontuan hartuz, azpimarratu behar da naziokotasunari buruzko araubidea Zuzenbide publikoak eta pribatuak egiten dutela; izan ere, zalantzarik gabe, Nazioarteko zuzenbide pribatuaren alorrean berebiziko garrantzia du naziokotasunak.

144. Espainiako jatorrizko naziokotasuna Gorago ikusi dugunez, legeak Espainiako naziokotasuna eskuratzeko bi modu bereizten ditu, eta bakoitzari ondorio desberdinak eratxikitzen dizkio. Pertsonaren naziokotasuna jaiotzaren unean zehaztu daiteke; horretara emandako naziokotasuna jatorrizko naziokotasuna da. Kode Zibilak bi irizpide erabili izan ditu, jaiotakoari Espainiako naziokotasuna eratxikitzeko: iure sanguinis eta iure soli, hain zuzen ere.

Naziokotasuna iure sanguinis eskuratzen da, jaiotakoak aitaamek duten naziokotasuna eskuratzen duenean, non jaio den kontuan hartu gabe; bestalde, naziokotasuna iure soli eskuratzen da jaiotzaren tokia aintzat hartuz, kontuan izan gabe aitak, amak edo biek zein naziokotasun duten, edo aberrigabekoak diren. Gaur egun, 51/1982 Legeak egindako eraldaketaz geroztik, Espainiako naziokotasuna iure soli eskuratzea ahalbidetzen duten kasuak ugaritu egin dira.

A) Espainiako naziokotasuna «iure sanguinis» eskuratzea Kode Zibilaren 17.1 a) artikuluak zehazten duenez, «jatorrizko espainiarrak dira aita edo ama espainiarrarengandik jaiotakoak». Artikulu horrek naziokotasuna eratxikitzeko lotura puntutzat hartzen du jaiotza, ez, ordea, semealabatasuna. Horregatik, ez da beharrezkoa legeak zehaztea semealabatasuna zein den; izan ere, legeak onartutako frogabideetatik edozeinez egiazta daiteke hori. Kontuan izan behar da guraso espainiarrak duen naziokotasuna jaiotzaren unean; horren ondorioz, ez dute garrantzirik aurretik izandako aldaketek. Hau da, ernaltzean gurasoak atzerritarrak badira ere, jaiotzaren unean espainiarrak badira, semea edo alaba ere espainiarra izango da. Beraz, jaiotzak zehazten du naziokotasuna eta horrek segurtasun juridikoa ematen du.

B) Espainiako naziokotasuna «iure soli» eskuratzea KZren 17.1 b), c) eta d) artikuluek jasotzen dituzte kasu horiek, eta ondorengoak dira, hain zuzen ere:

1. Espainian jaiotakoak baina gurasoak atzerritarrak dituztenak, baldin eta gurasoetatik bat gutxienez Espainian jaiotakoa bada; erregela hori ez da aplikatuko, diplomaziako funtzionarioen seme-alabak direnean, edota Espainian egiaztatutako kontsulatuetako funtzionarioen semealabak direnean. Izan ere, Espainian jaiotako atzerritarren bigarren belaunaldiak dira eta Espainian jaiotako gurasoak ez du izan behar bizilekua Espainian jaiotzaren unean.

2. Espainian jaiotakoak baina guraso atzerritarrak dituztenak, aita/amak naziokotasunik ez badute edo bataren zein bestearen legeriek ez badiote seme edo alabari naziokotasunik eratxikitzen. Izan ere, Espainiako naziokotasuna eratxikitzen ez bazaie, aberrigabezia sortuko litzateke, eta hori baztertzea da, hain zuzen, arauaren helburua.

3. Espainian jaiotakoak baina semealabatasuna zehaztu gabe dutenak. Gurasoak zeharo ezezagunak dituzten pertsonak dira, eta arauaren helburua izango da aberrigabezia-egoerok baztertzea. Eskuraketa hori ezinezkoa da, semealabatasuna zehaztuta dagoenean (KZren 113. art.), baina edozein arrazoi delaeta Erregistro Zibilean inskribatu ez denean. Irtenbide bera izango dute Espainiako lurraldean babesik ez duten adingabeek (EZEren 169. art.).

Espainiako lurraldetzat hartuko dugu Espainiak bere subiranotasunpean duen lurraldea; horiek horrela, enbaxada eta kontsulatuak ere Espainiako lurraldeak dira, ez baitira gauza bera lurraldekanpotasun printzipioa izatea eta immunitatea (gaur egun duten estatutua, alegia) izatea (Vienako 1961eko apirilaren 18ko Hitzarmenaren 22. art. eta Vienako 1963ko apirilaren 24ko Hitzarmenaren 21. art.). Espainiako «lurralde» kontzeptu horren barne egongo dira, batetik, itsasontzi eta hegazkin militarrak, nahiz eta edozein lekutan egon; eta, bestetik, Espainiako jurisdikzio edo aireko espazio edo nazioarteko uretan dauden merkataritzaontzi guztiak.

KZren 17.1 art.ko d) lerrokadak dioenez, «Espainiako lurraldean jaiotakotzat hartzen dira lehenengo egonaldi ezaguna Espainiako lurraldean duten adingabeak».

C) Espainiako naziokotasuna adopzioz eskuratzea KZren 19. art.ak Espainiako jatorrizko naziokotasuna eratxikitzen die espainiarrek adoptatzen dituzten atzerritarrei. Horrela parekatu egiten dira adopzioaren ondoreak semealabatasunak berez dituenekin (EKren 14. art. eta KZren 108.2 art.).

Naziokotasuna eskuratzen da adopzioa gauzatu denean, hau da, ebazpen juridikoa ematen denean (KZren 176.1 art.). Espainiarrek atzerrian egindako adopzioak direnean, kontuan izan behar da adopzioa gauzatzen dela KZren 9.5.4 art.ak agindutakoaren arabera.

D) Espainiako naziokotasuna eskuratzea egoera edukitzaren bidez Ondoko egoeretan irtenbidea ematea da kontua: itxuraz jatorri espainiarra duen pertsonaren semealabatasun harremanak apurtzen direnean, semealabatasun hori Espainiako naziokotasunaren euskarria izan bada; edota Espainiako naziokotasuna izatea egiaztatzen duen titulua deuseza denean. Kasu horietan, KZren 18. artikuluak itxurazko naziokotasuna sendotzeko bidea azaltzen du, egoera edukitza antzeko baten bidez; horrexek ematen dio naziokotasuna finkatzeko aukera lehen esandako egoeran aurkitzen den pertsonari.

Hauxe da beharrezkoa: 1. Interesduna ez dadila naziokoa izan beste arrazoi batzuengatik.

2. Naziokotasuna eduki eta erabiltzea hamar urtetan zehar. Horrek esan nahi du pertsona horrek espainiar legez jardun duela besteekin; horrez gain, edozein frogabidez egiaztatu behar den egitezko arazoa da.

3. Naziokotasuna onustez edukitzea eta erabiltzea.

Gehienetan, jatorrizko naziokotasuna izango da.

145. Aukera A) Kontzeptua Legeak atzerritar jakin batzuei Espainiako naziokotasuna aukeratzeko eskubidea ematen die. Horren

ondorioz, eratorritako eskuraketak izango dira horiek, Espainiako naziokotasuna eskuratuz gero lehenago izandako naziokotasuna aldatzen baita (eta azken hori, ziur asko, jatorrizkoa izan zen).

Atzerritarrak Espainiako naziokotasuna eskuratu nahi izatea da aukera bidezko eskuraketaren abiapuntua; izan ere, atzerritar hori Espainiako naziokotasunari loturik dago legez ezarritako arrazoietatik baten ondorioz, eta, hori dela eta, aukera hori egin dezake.

Aurreko legeriaren arabera, aukeratzeko eskubidea bereberezko eskubidea zen, eta interesdunak bakarrik egikari zezakeen (BERCOVITZ); gaur egungo arauketak, ordea, hamalau urte baino gutxiagokoen eta ezgaituen ordezkariari eskubide hori egikaritzeko aukera ematen dio. Beraz, ordezkari bidez egikaritu daitekeen eskubidea dela ulertu behar da. Horren ondorioz, bereizi beharrekoak dira, batetik, naziokotasuna bereberezkoa izatea eta, bestetik, legearen onarpenaz eta ordezkariaren bitartez eskuratu ahal izatea. Horrek esan nahi du bidezkoa dela nortasunari dagozkion eskubideak egikaritzea beste baten izenean, baldin eta «adingabe eta ezgaituentzat» egiten bada [KZren 20.2. a) art.].

B) Aukera erabiltzeko kasuak Ondokoak dira: 1. Guraso espainiarren ahalpean dauden edo egon diren pertsonak. Ondorengo kasuak gehitu behar dira: —Espainiako naziokotasuna eskuratzen duten eta guraso-ahalpean semealabak dituzten atzerritarrak; atzerritar horien semealabek jatorrizko naziokotasuna izango dute.

—Jatorrizko naziokotasuna galdu eta berreskuratzen duten espainiarrak, semealabak guraso-ahalpean izanik.

—Ama espainiarra eta aita atzerritarra dituen semea edo alaba, aitak bere naziokotasuna eskuratu bazuen 57/1982 Legearen aurreko arauketan xedatukoaren arabera.

—Adopzioa arautzen duen abenduaren 11ko 21/1987 Legea baino lehenago, espainiarrek modu bakunean adoptatutako atzerritarrak.

Azken bi kasuak gertatzen dira, arauketa iragankorra aplikatzen delako.

2. Espainiako jatorrizko naziokotasuna zehazteko kasuak, hemezortzi urtetik gorako pertsonak direnean. KZren 17.2 art.ak jasotako kasua da, eta hauxe dio: hemezortzi urte bete ondoren semealabatasuna zehazten denean, semealabatasunak Espainiako naziokotasunaren eskuraketa ekar dezake; semealabatasuna adin hori gaindituz gero zehaztu izateak, ostera, ez dakar erabateko aldaketarik egoera horretan dagoenaren naziokotasunean. Dena den, pertsona horrek Espainiako naziokotasuna aukeratzeko eskubidea izango du, bi urteko epean semealabatasuna zehazten denetik. Konponbide bera aplikatuko da, jaiotza Espainian gertatu dela zehaztuz gero, bai eta naziokotasuna KZren 17.1, b), c) eta d) art.aren irizpideetatik zenbait aplikatuz eratxiki behar denean.

3. Espainiarrek adoptatutako 18 urtetik gorako atzerritarra. Kasu gutxi gertatzen dira adopzioaren gaur egungo arauketan. Oinarrian, KZren 175.2 eta 176.2.4 art.etan jasotakoak dira.

C) Aukera egiteko baldintzak eta epeak KZren 20. art.ak aukera desberdinak aipatzen ditu, aukeratzailearen adin eta gaitasunaren arabera.

1. Aukera hamalau urteko adingabeen izenean erabiltzen bada, 20.2.a) art.ak beharrezkotzat jotzen du aukera legezko ordezkariak egitea, aitortzailearen bizilekuari dagokion Erregistro Zibileko arduradunaren edota Fiskaltzaren aurretiko eskuespenarekin. Eskuespena adingabearen interesa kontuan izanik eman beharko da. Kontsulatuko Erregistroaren arduradunak ere eskuespena eman dezake, ordezkariak bizilekua atzerrian duenean.

2. Aukera egiten bada interesdunak hamalau urte beteak dituenean, baina hemezortzi urte bete aurretik, orduan interesdunak berak egin beharko du aitorpena. Legezko ordezkariaren laguntza izan behar du, eta horrek lehenengoaren gaitasuna osatuko du.

3. Hemezortzi urte bete ondoren interesdunak berak, bere kabuz, sistema horren bidez aitortu beharko du Espainiako naziokotasuna eskuratzeko borondatea duela. Gauza bera aplikatzen da emantzipatuen kasuetan; emantzipazio hori kontuan izan beharko da, aukeratzaileak aukeratzeko unean duen lege

pertsonalaren arabera.

4. Ezgaia bi egoeratan izan daiteke: guztiz ezgaia izanez gero, aitorpena beraren legezko ordezkariak bakarrik egin dezake; eta, guztiz ezgaia ez bada, epaiak zenbait egintza ahalbidetuko ditu, horien artean, aukera. Kasu horietan, aitorpena ezgaiak berak egin beharko du, baina bere legezko ordezkariaren laguntzaz. Gaitasun osoa berreskuratuz gero, norberak egin ahal izango du aukera, inolako laguntzarik gabe.

Aukera erabiltzeko epea KZren 20.2 c) eta d) art.ek ezarritakoa da hemezortzi urtetik gorakoek erabiltzen dutenean: hogei urte betetzean iraungiko da; hala ere, lege pertsonalaren arabera ez badago emantzipatuta, epea bi urtez luzatuko zaio emantzipatu eta gero. Bi urte horiek aplikagarriak dira, gaitasuna berreskuratzen dutenentzat ere, eta berreskuratu zenetik zenbatuko dira. KZren 17.2 art.aren kasuan, bi urteko epea semealabatasuna zehazten denetik zenbatzen da, eta KZren 19.2 art.aren kasuan, aldiz, adopzioa gauzatu zenetik.

146. Espainiako naziokotasuna herritaragiriaren bidez eskuratzea Betidanik pentsatu izan da botere publikoak naziokotasuna eman diezaiokeela egoki deritzon pertsonari. Horren ondorioz, botere publikoaren ahalmenetarikoa egikaritzea da naziokotasuna ematea.

Baina, behinbehineko naziokotasuna eskuratzeko behar diren betekizunen arabera, naziokotasun emate hori ez da nahiko, interesdunaren borondate aitorpenak osatzen ez badu, garaiz eta behar den bezala azalduz. KZren 21.1 art.ak ezartzen duenez, «naziokotasuna herritaragiri bidez eskuratzen da, zuhurtziarakotasunarekin emandako errege dekretuaren bidez, interesdunarengan inguruabar bereziak gertatzen direnean». Naziokotasuna ematea «zuhurtziarakotasun lotuak» eraentzen du (PANTALEÓN); sistema horren arabera, agintaritza eskudunak askatasun osoa du naziokotasunik ez emateko, hau da, Espainiako naziokotasuna betekizun jakin batzuk betez gero bakarrik eman dezake.

Arrazoi horrengatik Espainiako naziokotasuna emateko, beharrezkoa da interesdunaren eskaria.

Interesduna hemezortzi urtetik gorakoa izan edo emantzipatua egon daiteke; hamalau urtetik gorakoa bada, legezko ordezkariaren laguntza izan behar du, hamalau urteko adingabearen eta ezgaituaren legezko ordezkariaren laguntza, hain zuzen ere. Azken batean, KZren 20. art.an aukera egikaritzeko erabiltzen diren irizpide berberak aplikatzea da kontua.

Herritaragiriak aurretiazko betekizun bat eta ondorengo zenbait betekizun ditu.

1. Naziokotasuna emateko, nahitaezkoa da eskaeragileak inguruabar bereziak edukitzea. Baldintza horiek Administrazioak balioetsiko ditu.

2. Prozedura: Justizia Ministerioak egingo ditu izapideak (EZLren 63.2 art.). Herritaragiria ez ematearen aurka ezin da errekurtsorik jarri auzitegietan; hala ere, aurkaratu egin daiteke, gutuna emateko arrazoi izan diren datuak deusezak, faltsuak edo ezkutatuak izan direnean.

3. Behin gutuna eman eta emate horren berri izan eta gero, eskaeragileak funtzionario eskudunarengana jo beharko du jakinarazpen hori egin eta ondorengo 180 egunetako epean, KZren 23. art.ak agindutako betebeharrak gauzatzeko, zeintzuk eta ondorengoak: Erregeri fideltasuna, eta Konstituzio eta legeei obedientzia zin egitea edo hitz ematea, bai eta aurreko naziokotasunari uko egitea ere. Naziokotasunari uko egitea ez da beharrezkoa ondorengo herrietakoa izanez gero: Iberoamerika, Portugal, EkuatoreGinea, Filipina Uharteak, Andorra eta herri sefardietakoa.

4. Erregistro Zibilean inskribatzea; izan ere, inskripzio hori eratzailea da.

147. Espainiako naziokotasuna bizilekua izatearen bidez eskuratzea A) Kontzeptua Ohiko bizileku egonkorra benetako naziokotasun egonkor bihurtu nahi denean gertatzen diren kasuak izango lirateke atal honetakoak. Beharrezkoa da ohiko bizilekua izatea, gero ikusiko dugun kontzeptu horren esanguran. Egineginean ere, betekizun hori izan gabe ezin izango da naziokotasunik eman (ikus KAren irailaren 19/1988 epaia).

Herritaragiriarekin gertatzen den bezala, bizileku bidez naziokotasuna eskuratzeko, interesdunaren borondate aitorpena behar da naziokotasuna eman ondoren; borondatearen aitorpen hori ematen ez bada, emakida iraungi egingo da.

Hortaz, legeak zehaztutako betebeharrak gertatuz gero, naziokotasuna eskuratzeko eskubidea dagoela esaten bada ere, Ministerioak emakida uka dezake, ordena publiko edota nazio interesen aldeko zio

arrazoituetan oinarrituz (KZren 21.2 art.). Hori dela eta, hemen ere ulertu behar da PANTALEÓNek aipatzen duen zuhurtziarakotasun lotuaren sistema aplikatzen dela.

Kasu honetan beharrezkoa den gaitasuna da herritaragiria eskuratzeko beharrezkotzat jo duguna (KZren 21.2 art.).

B) Bizilekua izateko epeak 1. Epe orokorra. KZren 22.1 art.ak ezarritako epe orokorra hamar urtekoa da.

2. Bost urteko epea. Hamar urteko epea bost urtera murrizten da, Espainian asiloa edo babesa lortu duten atzerritarrek Espainiako naziokotasuna eskura dezaten. Asilopekotzat hartzen da Espainian babesa lortu duena, arrazoi politikoak direlaeta bere herrian pertsegitua izan delako (martxoaren 26ko 5/1984 Legearen 3. art., asilorako eskubide eta errefuxiatu izatea arautzen duena). Naziokotasuna eskuratzeko bizilekua izan behar da Espainian epe batean, eta epe hori Espainian sartu eta batera hasiko da zenbatzen.

Baldintza hori zabaltzen zaie «lehen graduko aurreko eta ondorengoei, bai eta asilopekoaren ezkontide edo antzeko afektibitate eta elkarbizitza harremanez lotuta dagoenari ere», banantze kasuetan salbu.

3. Bi urteko epea. Bizilekua izateko epea murrizten da Iberoamerika, Andorra, Filipinetako, EkuatoreGinea, Portugal edo herri sefardietakoak direnentzat (KZren 22.1 art.) (ikus Erregistro eta Notariotzaren Zuzendaritza Nagusiak 1983ko maiatzaren 16an sefardi izatea frogatzeko moduari buruz emandako jarraibidea).

4. Urtebeteko epea. Kasu hauetan, atzerritarrek Espainiarekin dagoeneko lotura garrantzitsua dute, KZren 22.2 art.aren arabera: a) Espainiako lurraldean jaiotakoa, baina KZren 17. art. aplikatuz jatorrizko naziokotasuna eskuratu ez duena. b) Modu egokian aukeratzeko ahalmena egikaritu ez duena. Kasu horietan, interesdunak aukeratzeko ahalmena iraungitzen utzi du. Nolanahi ere, urtebeteko bizilekua izatea nahiko izango zaio, Espainiako naziokotasuna eskuratu ahal izateko (ikus 1987ko apirilaren 27ko ENZNE). c) Legez Espainiako hiritar edo erakundeen tutoretza, zaintza edo harreraren menpe bi urte jarraian egon direnak, eskaera egiteko unean egoera horretan badiraute. d) Eskaera egitean espainiar batekin urtebete ezkonduta egon eta legez edo egitez bananduta ez dagoena. Urtebetean zehar elkarrekin bizitzea beharrezkoa da, ezkontza zuriak sor ez daitezen; ezkontza zuriak nahierarako ezkontzak, itxurazkoak dira, eta Espainiako naziokotasuna errazago eskuratzeko egiten ziren. e) Espainiar baten alargun edo alarguntsa, ezkontidea hiltzean ez badago legezko edo egitezko banantzerik. f) Espainian jaiotakoa, jatorriz espainiarrak izandako aita edo ama baditu. Ez da adopzio kasuetan aplikatzen.

C) Naziokotasuna bizilekua izatearen bidez eskuratzeko betekizunak KZren 22.3 art.ak beharrezkotzat jotzen du bizilekua «legezkoa, etengabea eta eskaeraren aurrekoa» izatea. Atal honetan azaldu beharko dugu zein izan behar den hor aipatutako KZren 22.3 art.an agertzen diren betebehar horien esanahia, batez ere, legezko bizilekuari buruzko betebeharrari dagokionez.

Autore batzuen ustez, legezko adierazmoldea Espainian bizilekua izateko beharrezkoa den baimenari buruzkoa da, eta Atzerritartasunari buruzko Legeak arautzen du [uztailaren 1eko 7/1985 Legearen 13.1,b) art.]. Esangura horretan, AGk 1988ko irailaren 19an emandako epaia aipatu behar da, hauxe baitio: «ez da nahiko edozein egonaldi edo bizileku izatea Espainiako lurraldean, nahiz eta legezkoa izan, baizik eta… “legezko bizilekua” behar du izan; legezko izatea ondokoa da: irauteko baimena edo bizilekua izateko baimenaren babespean egotea, otsailaren 14ko 522/1974 Dren bidez lortu izan den baimena, hain zuzen ere». Beste autore batzuk, ordea, kontzeptu zabalaren alde daude, eta, horien ustez, edozein bizileku mota izateak balio du, antolamendu juridikoak onartuz gero.

Bizilekua legezkoa da AGk azaldutako xedapenak bizileku hori babesten badu, bai eta beste lege batzuek ere babesten badute. Horren ondorioz, legezko bizilekua ondokoek izango dute: —Asilopekoek eta errefuxiatuek.

—Atzerritartasunari buruzko Legearen esparrutik kanpo gelditzen diren pertsonek, alegia, diplomaziako agenteek eta Espainian egiaztatutako kontsulatuetako agenteek; baita gorago aipatutako 7/1985 Legearen 2. art.tik kanpo gelditzen diren beste batzuek ere.

—Espainian dauden atzerriko indar armatuen kideek.

—Europar Batasunaren kideak diren estatuetako hiritarrek, lan eta iraunkortasun araubidepean badaude Espainian (maiatzaren 26ko 1.099/1986 ED).

—Ikasle txartela dutenek; horiei 7/1985 Legearen 24 eta 29. art.ek araubide berezia ematen diete, eta sei hilabetetik gora egoteko baimena izango dute.

—Administrazioaren akatsen ondorioz NANa dutenek.

—Legioan alistatu direnek.

—Askatasuna galtzea dakarren kondena penala betetzen ari direnek.

Etengabe izatearen betekizunari buruz, kontuan izan behar da gutxieneko denboraetenek ez dutela epea azkentzen, hau da, epea bukatu dela, eta ez da berriro hasi behar zenbatzen (ikus AGren 1988ko irailaren 19ko epaia, goian aipatutakoa).

D) Prozedura Justizia Ministerioak egin behar ditu prozeduraren izapideak; hala ere, eskatzailearen bizilekuari dagokion Erregistro Zibileko epaile arduradunari dagokio lehenengo fasea. Justizia Ministerioak, eta, horren eskuordetza bidez, Erregistro eta Notariotzaren Zuzendaritza Nagusiak emango dute azken ebazpena.

Eskaerari uko egiteak arrazoitua izan behar du (KZren 21.2 art.). Ebazpen ukatzailearen aurka, Administrazioarekiko auzibidean erreklamazioa egin daiteke (KZren 22. art.), baita bide zibilean ere.

Ebazpena positiboa denean, interesdunak izan behar ditu aurreko atalean aztertu eta KZren 23. art.ak ezarritako betekizunak, eta, horiek betetzen ez baditu, naziokotasunaren ematea iraungi egingo da.

148. Espainiako naziokotasuna galtzea A) Kontzeptua Jatorrizko naziokotasuna galtzea borondatezko arrazoiek ekartzen dute beti; EKren 11. art.ak dioenez, jatorrizko espainiarrari ezin zaio naziokotasuna ukatu, hau da, zigor hori ezin zaio ezarri. Aukera hori ematen da, ordea, naziokotasun eratorria denean, eta KZren 25. art.ak jasotako kasuren bat gertatzen denean.

Aurrekoak esan nahi du, naziokotasuna galtzearekin zigortzeko aukerarik legez ez badago ere, naziokotasuna ez dela ezartzen naziokotasun berrien eskuraketa eragozteko. Izan ere, KZren 24. art.ak ezarritako arrazoiak numerus clausus dira, hau da, ezin dira modu zabalean interpretatu, ezta modu analogikoan ere.

B) Jatorrizko naziokotasuna galtzeko arrazoiak 1. Uko egitea. KZren 24.3 art.ak ezartzen du kasu hori. Uko egitea baliozkoa izateko eta Espainiako naziokotasuna galtzeko, baldintza hauek bete behar ditu espainiarrak: emantzipatua egotea, beste naziokotasunen bat izatea, eta ohikotasunez atzerrian bizilekua izatea. ENZNk 1985eko otsailaren 5ean emandako Erregelamenduaren arabera, Espainiako naziokotasunari uko egitea ez da baliozkoa, beste naziokotasunik eskuratzen ez den kasuetan.

2. Beste naziokotasun baten borondatezko eskuraketa. Espainiarrak ez du Espainiatik kanpo bizi behar, naziokotasuna galtzeko. Izan ere, Espainiako naziokotasuna galtzen da, naziokotasun berria eskuratzen denetik hiru urte igaro direnean. Horrek esan nahi du, atzerrian naziokotutako espainiarrek epe horretan naziokotasun bikoitza izango dutela.

3. Beste naziokotasun baten erabilera esklusiboa, emantzipazioa baino lehenago eskuratuz gero.

Kasu honetan ere, emantzipaziotik zenbatuta hiru urteko epea aplikatzen da.

C) Jatorrizkoa ez den naziokotasuna galtzeko arrazoiak KZren 25. art.ak jatorrizkoa ez den naziokotasuna kentzeko kasuak ezartzen ditu, eta, EKren 11. art.ak agintzen duenaren arabera, guztiz bidezkoak dira. Naziokotasuna kentzea zehapena da, beraz, naziokotutako espainiarrei ezarri ahal izango zaie, ez, ostera, jatorrizkoei. Ondorengo kasuetan galduko

da jatorrizkoa ez den naziokotasuna: 1. Naziokotasuna galtzera kondenatzen duen epai irmoa [KZren 21.1 a) art.]. Epaia zibila edota kriminala izan daiteke.

2. Atzerrian armen zerbitzura borondatez sartzea edo kargu politikoren batean aritzea, Gobernuaren esanbidezko debekuaren kontra. Gobernu zehapena da eta Ministroen Kontseiluak onetsi behar du (EZEren 223.1 art.).

D) Eratxikipen titulua deuseztatzeagatik naziokotasuna galtzea Interesdunak Espainiako naziokotasuna eskuratzeko edozein faltsutze, ezkutatze edo iruzur egiten duenean, KZren 25.2 art.ak zehazten du, bizilekua izateagatik edo emateagatik eskuratutako naziokotasuna deuseza dela. Ez da galera kasua, tituluaren deuseztasun kasua baino, eta beraren adierazpena epai bidez egin behar da. Izan ere, deuseztasun adierazpena atzeraeraginekoa da.

149. Espainiako naziokotasuna berreskuratzea Jatorrizko espainiarrak edozein unetan berreskura dezake naziokotasuna, baldin eta KZren 26. art.ak xedatzen dituen betekizunak gauzatzen badira. Naziokotasuna berreskuratzeko mekanismoak izapide laburtu batzuk agintzen ditu, prozesua errazteko.

Betekizun erkideak dira: 1. Espainian legezko bizilekua izatea. Gobernuak betekizun hori leka dezake joaleen edo joale horien semealaben kasuetan bakarrik. Gainerako kasuetan, betekizun hori kendu edo barkatzeko, ÂŤinguruabar bereziakÂť izan behar dira.

2. Naziokotasuna berreskuratzeko nahia aitortzea Erregistro Zibileko arduradunari.

3. Ordu arte izandako atzerritar naziokotasunari uko egitea.

4. Naziokotasuna Erregistroan inskribatzea; kasu guztietan azken hori betekizun eratzailea da.

KZren 25. art.ak jasotako arrazoietatik baten ondorioz galdu bada, edo beste naziokotasun bat eskuratu denean soldadutza egin gabe, ezin da naziokotasuna berreskuratu, Gobernuak aurretik gaikuntzarik eman gabe. Hala ere, azken kasu horretan, gaikuntza ez da beharrezkoa, Espainiako naziokotasuna berreskuratu nahi duena berrogeita hamar urtetik gorako gizonezkoa izanez gero.

150. Naziokotasun bikoitza Pertsonak normalean naziokotasun bakarra du. Hala ere, pertsona berak bi naziokotasun aldi berean izateko, bi arrazoi daude: lehenengoa, jatorrizko naziokotasunari beste jatorrizko naziokotasun bat gehitzea.

Esaterako, Espainian jaiotako atzerritarren semealabei, Espainiako naziokotasuna ematen zaie KZren 17.1 art.ko b) erregelaren arabera, eta semealabek aita/ama atzerritarraren naziokotasuna eduki dezakete Espainiakoarekin batera.

Naziokotasun bikoitzeko kasuak dira, eta, ius soli irizpidearen bidez naziokotasuna emateak egoerok sorrarazten baditu ere, baztertu beharko lirateke.

Naziokotasun bikoitzaren beste kasua estatuak onartutakoa da, eta EKren 11.3 art.ak jasotzen du.

Artikulu horretan, naziokotasun bikoitzeko hitzarmenak egiteko aukera onartzen da, bai Iberoamerikako herriekin, bai eta Espainiarekin lotura berezia izan duten edo oraindik duten herriekin ere. Kasu horietan, hiritar batek herri horietako baten naziokotasuna eskuratzen badu, horrek berez ez dakar Espainiako naziokotasuna galtzea. Bigarren aukera horri buruz arituko gara.

KZren 11.3 art.ak ezarritakoaren ondorioz, KZren 24.2 art.ak hauxe du xedaturik: Iberoamerika, Filipinetako, EkuatoreGinea eta Portugalgo naziokotasunak eskuratzeak ez dakar Espainiako naziokotasuna galtzea.

Kasu guztietan, naziokotasun bikoitza automatikoa da, eta Espainiako legeak aplikatzea dakar. §49. AUZOTARTASUN ZIBILA

151. Planteamendua: Espainiako zuzenbide zibilak aplikatzeko irizpideak Konstituzioaren aginduz, autonomia-erkidegoek eratzen dute estatua; horren ondorioz, Espainiak duen sistema zibila anitza da, botere legegileen aniztasuna onartzen delako. Eskumenen banaketa EKren 148 eta 149. art.etako zerrenda sistemaren arabera egiten da: EKren 148. art.ak jasotzen du autonomia-erkidegoek bere gain har ditzaketen eskumenen zerrenda; 149. art.ak, ostera, estatuaren eskumen esklusiboen zerrenda. Baina hori guztia maila teorikoan bakarrik gertatzen da; izan ere, zenbait autonomia-erkidegok arlo zibilean legeak eman ditzakete, EKren 149.1.8 art.ak horixe ahalbidetzen baitu.

Xedapen horren arabera, eskumen zibilak beregana ditzakete Konstituzioa indarrean jarri zenean araubide zibil berezia zuten autonomia-erkidegoek. Izan ere, horixe gertatu da Euskal Herriarentzako Autonomi Estatutu (10.5 art.), Kataluniako Estatutu (9.2 art.), Galiziako Estatutu (27.4 art.), Aragoiko Estatutu (35.4 art.), Balear Uharteetako Estatutu (10.2 art.) eta Nafarroako Foruen Hobekuntzaren bitartez (48. art.); hor aipatutakoei Valentziako erkidegoa gehitu zitzaien, eta erkidego horren estatutuko 31.2 art.ak autonomia-erkidego horri eskumen hau aitortzen dio, EKren 1. xedapen gehigarriak ezartzen duenaren arabera.

Horri gehitzen zaizkio, EKren 149.1.8 artikuluaren bidez, estatuari erreserbatutako gaiak. Horren ondorioz, Konstituzioaren ondorea bikoitza da: 1. Batetik, arau juridikoen egitea deszentralizatu egin du, autonomia-erkidegoetako parlamentuei eskumenak eratxikiz. Izan ere, parlamentuetako lege horiek estatuak emandako legeen parekoak dira, maila bera dute, alegia.

2. Bestetik, gai desberdinei buruzko arauketak gehitzen ditu. Horren ondorioa da lege aniztasuna, eskumenak elkarbanaturik daudenetan.

Horren ondorioz, Espainiako Zuzenbide Zibila osagai desberdinek eratzen dute; osagai horiek bi irizpideon arabera bereizten dira: batetik, arauen jatorri estatua den ala autonomia-erkidegoak diren; eta, bestetik, estatuaren eskumen esklusibokoak diren ala ez, hots, EKren 149.1.8 art.an aipatzen diren gaiak arautzen dituzten ala ez.

Espainiako estatua, Konstituzioaren aginduz, legeria anitzeko estatua da; bertan, legeria zibil desberdinak elkarrekin bizi dira, EKren 149.1.8 art.an eratxikitako eskumenen ondorioz. Eskumen horiek autonomia-erkidegoetan legeria zibil desberdinak izatea ahalbidetzen dute, izan ere, Konstituzioak aitortu eta autonomia-erkidegoen estatutuek bereganatu dituzte legeria horiek.

Horregatik, aurrekoetan oinarritzen diren aplikazio irizpideak ezarri behar dira, hauexek, hain zuzen ere: 1. EKren 149.1.8 art.an estatuari eratxikitako eskumen esklusiboen bidez eman badira arauak, aplikazio orokor eta zuzenekoa izango dute Espainiako lurralde osoan. Eta ez da horrela izango legeren batek ezarri duelako, baizik eta estatuak bakarrik eman ditzakeelako esklusiboki eratxiki zaizkion gaiei buruzko legeak.

2. Autonomia-erkidegoetako eskumenen bidez emandako arauak direnean, beste irizpide batzuk erabili behar dira, kasuankasuan aplikatu beharreko araua zein den zehazteko. Irizpideetako bat izango da lurralde irizpidea, hau da, erkidegoari dagokion lurraldean aplikatuko da, haren eskumenak erabiliz emandako Zuzenbidea (ikus KatAE 7.1 eta 26; GalAE 38; AnAE 10.1; EHAE 21 eta 27; ArAE 42; BUAE 47. etab.). Arauen aplikaziorako erregela orokorra, beraz, eskumenak erabiltzeko zehaztu den lurraldea da. Horrela, autonomiaerkidegoaren zuzenbideak estatuaren zuzenbidea baztertzen du, azken horren eskumen esklusiboari buruzkoa ez den guztian (dena dela, Zuzenbide ordeztailea izango da), eta gainerako autonomia-erkidegoen zuzenbidea ere baztertu egiten du.

Zuzenbide zibila aplikatzeko bigarren irizpidea irizpide pertsonala da; horren ondorioz, kasuankasuan zehaztu beharko da Espainiako antolamenduetatik zein aplikatu beharko den. Horrek gatazka arauen sistema ezarri beharra dakar. Gatazka arau horiek, naziokotasunarekin gertatzen den bezala, auzotartasun zibilean oinarritzen dira.

152. Auzotartasun zibilaren kontzeptua Auzotartasun zibila pertsonaren izateetako bat da, eta Espainiako lurraldean dauden zuzenbide zibilen artetik bakar baten aplikazioa eragiten du. Beraz, gainerako antolamenduak baztertu egiten dira, eta sistema zibilaren lurralde aplikazioa ezinezkoa da, hau da, gorago azaldutako erregela orokorra baztertu egiten da.

Auzotartasun zibila xedatzen duen arautegia lege desberdinetan bananduta dago, oinarrian KZren 14 eta 15. art.etara bildu da, baina horiek KatAEren 7.2 eta BUAEren 6.2 art.ekin osatu behar dira, bai eta NFBren 11–16. legeekin ere.

153. Auzotartasun zibilaren izaera Behin auzotartasun zibilaren definizio eta arautegia zehaztu eta gero, gaur egun sortu den eztabaida azaldu behar dugu; auzotartasun zibila pertsonaren izateetako bat den ala ez, hau da, egoera zibila den, edo arauak aplikatzeko irizpide pertsonala.

1. Auzotartasun zibila Lurralde zuzenbidea edo beste Zuzenbideren bat aplikatzeko irizpidea izan daiteke. Interpretazio hori KZren 16.1 art.ak hitzez hitz ezartzen duenetik atzeratzen dela pentsa daiteke; horien arabera, herrialdeen arteko gatazken sistema ezartzean, «auzotartasun zibilak zehaztuko du lege pertsonala», KZren 9.1 art.ak naziokotasunari buruz ezartzen duen moduan. Irizpide hori KatAEren 7.1 art.tik atera daiteke. Interpretazio bera atera daiteke KZren 14.1 art.tik ere, KZren 16. art.arekin bat datorrelako, hauxe ezartzen duenean: «auzotartasun zibilak eragiten du Zuzenbide zibil erkide zein Zuzenbide berezi edota Foru zuzenbidearen aplikazioa».

2. Auzotartasun zibila egoera zibila izan daiteke. EZLren 1.7 art.ak auzotartasun zibila aipatzen du Erregistroan agerraraz daitezkeen egoera zibilen artean. Bistakoa da argudio hori ez datorrela aurrekoekin bat; hala ere, argi dago sistema desberdin bati buruz ari dela, ez, ordea, aurreko lerrokadan aipatutako xedapenek azaltzen duten sistemari buruz.

Izan ere, auzotartasun zibila estatuaren eta hiritarren artean dagoen lotura juridikoa da, eta Espainiako lurraldean indarrean dauden antolamendu zibilen artetik hiritarra baten menpean egotea eragiten du.

Horregatik, pertsonaren egoeratzat hartu behar da, naziokotasunaren parekoa, hain zuzen. Hala ere, KatAEren 7.1 eta KZren 14.1. eta 16. art.ek ezarritakoaren ondoreetarako bakarrik balio du azalpen horrek.

Auzotartasun zibila pertsona fisiko zein juridikoei aplikatu behar zaie; horren adibide egokia da NFBren 15. legeak agindutakoa, pertsona juridikoen auzotartasun zibila egoitza izatearen arabera eratxikitzen dela ezarri baitu.

154. Auzotartasun zibilaren ezaugarriak Auzotartasun zibilari egoera zibilaren izaera eman barik ere, esan beharra auzotartasun horrek oinarrian ondoko ezaugarriok dituela: 1. Aginduzkotasuna. Espainiako antolamendu juridikoan Aginduzko zuzenbideak egiten du auzotartasun zibilari buruzko arauketa; izan ere, aginduzko arauek ez dute hartzen kontuan norbanakoen borondatea, eta ezarri, nagusitu egiten dira, subjektuak auzotartasun zibilik izan nahi ez badu ere.

2. Ukaezintasuna. Auzotartasun zibilak badirau iraun eta bere ondoreak sortzen ditu interesdunaren borondatearen kontra ere. Auzotartasunak mugarik ezartzen ez badio ere, interesdunak ezin du nahierakeriaz jatorrizko auzotartasuna aldatu, legeak ezarri dituen aldaketa sistemak erabil baditzake ere.

Sistema horiek zerrendaketa tipikoa osatzen dute, eta sistema horietatik kanpo ez dago beste aldaketarik.

3. Aurrekoaren ondorioz, auzotartasun zibila erabilezin eta zatiezina ere bada.

Horregatik, lege-maula izan daiteke eta maulazkotzat aurkara daiteke legeriaren aplikazioa eragozteko egindako aldaketa.

155. Auzotartasun zibilaren jatorrizko eskuraketa Gorago esan bezala, Espainiako naziokotasuna duten guztiek kasuan kasuko auzotartasun zibila izango dute, eta horrek eragingo du antolamendu baten zein edo bestearen aplikazioa. Gauzak horrela, legeak aukera desberdinak arautzen ditu: jatorrizko eskuraketa, jaiotza bidez lortutakoa eta auzotartasun zibil horren aldaketak.

Jatorrizko auzotartasun zibila jaiotzaren unean eskuratzen da, naziokotasunarekin gertatzen den bezala. Gero aztertuko diren irizpideetarik edozeinen bidez eskuratutako jatorrizko auzotartasun zibila aldaezina da, eta, beraz, guraso-ahalaren titular diren gurasoen auzotartasunak izan ditzakeen aldaketek ez

dute eraginik izango seme edo alabak jatorriz eskuratutako auzotartasunean (KZren 14.3.3 art.). Izan ere, «familia-batasunaren printzipioa» ez da kontuan hartzen, 1990eko eraldaketa baino lehen printzipio hori aplikagarria bazen ere.

KZren 14. art.ak bi irizpide erabiltzen ditu, jatorrizko auzotartasun zibila eratxikitzeko: ius sanguinis, alde batetik; eta ius soli, bestetik.

A) Auzotartasun zibila «iure sanguinis» eskuratzea Irizpide horren bidez, gurasoen auzotartasun zibila semealabei eratxikitzen zaie jaiotzaren unean.

Horrek berez dakar gurasoek auzotartasun zibil berbera izatea; edota semealabatasuna aitari edo amari bakarrik zehaztu bazaio, orduan guraso horren auzotartasun zibila eskuratuko du semeak edo alabak. Arau bera aplikatzen da auzotartasun berdina duten gurasoek adoptatu dituzten semealaben kasuan (KZren 14.2 art.), biek batera zein batek bakarrik adoptatu badituzte ere. Beharrezkoa da emantzipaturik ez egotea.

B) Auzotartasun zibila «iure soli» eskuratzea Semealabatasuna Zuzenbidearen ikuspuntutik agerrarazi ez denean edo jaiotakoaren auzotartasun zibila irizpide ziurrekin zehaztea ezinezkoa denean, ius soli irizpidea erabiltzen da, hau da, jaiotzaren tokiari dagokion auzotartasun zibila eratxikitzen zaio. KZren 14.6 artikulua, beraz, sistemaren itxiera klausula da, irizpide subsidiarioa ezarri eta auzotartasunen bat eratxikitzeko aukera ematen baitu. Jaiotzari dagokion tokia zein den zalantzazkoa denean, KZren 17.1. d) art.an ezarri den irizpidea erabili behar da.

Sistema bera erabiltzen da NFBren 14. legean.

C) Auzotartasun zibila eskuratzea gurasoek auzotartasun desberdina duten kasuetan Gurasoek auzotartasun zibil bera ez izatea gerta daiteke, bietarik bat atzerritarra delako edo auzotartasun zibil desberdina dutelako. Kasu horietan arau batzuk ezartzen dira, jaiotakoaren edo adoptatuaren auzotartasun zibila zehazteko. Arauak, KZren 14. art.an ezarritakoak, ondokoak dira: 1. Gurasoek auzotartasun desberdina izanez gero, ondoko auzotartasuna eratxikiko zaio semeari edo alabari: semealabatasuna lehenago zehaztuta izan duen aitaren edo amaren auzotartasuna, hain zuzen ere.

Hor aipatutakoa ezkontzaz kanpoko semealabatasunaren kasuetan bakarrik gerta daiteke, ezkontzazkoetan semealabatasuna une berean zehazten baita KZren 115. art.aren kasuan.

Irtenbide bera ematen da adopzio kasuetan: adoptatuak lehendabizi adoptatu duen aitaren edo amaren auzotartasun zibila izango du; erregela hori aplikatuko da, bai geroagoko adopzioa gertatzen den kasuetan (KZren 175.4 art.), bai eta berezko gurasoaren ezkontide zein bikote heterosexual egonkor berriak semea edo alaba adoptatzen duen kasuetan ere. (KZren 178.2 eta 29. art.ak, eta Kataluniako abenduaren 30eko 37/1991 Legea, babesik ez duten adingabeen babeserako neurriei eta adopzioari buruzkoa).

2. Aurreko irizpidearen bidez ezin denean auzotartasuna zehaztu, KZren 14.3 art.ak ius soli erabiltzen du. Hau da, jaiotzaren tokiari dagokion auzotartasun zibila eskuratuko du jaiotakoak.

3. Gurasoek auzotartasun zibil desberdina izanez gero, bataren zein bestearen auzotartasuna eratxiki dakieke semealabei (KZren 14.3.2 art.). Aukera hori Erregistro Zibil eskudunean inskribatu beharko da, edo behar bezala kautotutako agiria Espainiako Kanpo Arazoetarako Ministeriora zuzenduz (EZLren 16 eta 64. art.ak, eta EZEren 225.etik eta 231.erako artikuluak). Guraso biek egin beharko dute aitorpena, biek batera guraso-ahala erabiltzen dutenean; bietarik batek bakarrik erabiltzen duenean, semearen edo alabaren interesetarako egokiena den auzotartasun zibila eratxikiko dio guraso horrek, KZren 14.3 art.aren arabera.

D) Kode Zibilari dagokion auzotartasun zibila Gerta daiteke ezinezkoa izatea, auzotartasun zibil desberdina duten gurasoen kasuan, ius soli irizpidea erabiltzea. Horixe gertatzen da, esaterako, jaiotza atzerrian gertatu denean, gurasoek auzotartasun zibil desberdina badute, eta gurasoek aukeratu ez badute bataren edo bestearen auzotartasuna semeari edo alabari eratxikitzeko. Kasu horretan, KZren 14.3 art.ak jaiotakoari Zuzenbide erkidearen

auzotartasuna eratxikitzen dio. Arau horrek irizpide ziurra ematen du, auzotartasuna eratxikitzeko; baina Konstituzioak nagusiarazten dituen printzipioetako bat urratzen du, Espainiako antolamendu zibilen berdintasun printzipioa, hain zuzen ere. Kasu horretan, KZren 14.3 art.ko bigarren paragrafoan agindutako aukera ere erabil daiteke.

156. Jatorrizko auzotartasun zibilaren aldaketak Auzotartasun zibila xedatzeko aukerarik ez badago ere (auzotartasun zibila ukaezina baita), jatorrizko auzotartasuna alda daiteke, baldin eta horretarako legeek ezarritako erregelekin bat egiten bada aldaketa.

Auzotartasuna aldatu egiten da aukeratzeko eskubidea egikarituz, KZren 14. artikuluko 3 eta 4. paragrafoek jasotako kasuetan, bai eta bizilekua izatearen bidez ere.

A) Aukera Legeak aukera ematen dio interesdunari, jatorriz eskuratutako auzotartasun zibila aldatzeko, bere familia osoak duen auzotartasuna bakarra izan dadin, edo jaiotzaren tokiari dagokion auzotartasunarekin bat egin dezan. Kode Zibilak aukera desberdinak arautzen ditu: 1. Interesdunak egindako aukera. KZren 14. art.aren 3. paragrafoko 4. zenbakiak jatorrizko auzotartasuna aldatzeko aukera ematen dio interesdunari, hamalau urte bete dituenetik eta emantzipatu eta urtebete igaro arte. Jaiotzaren tokiari dagokion auzotartasunaren edota gurasoetariko baten auzotartasunaren artean aukera dezake interesdunak.

Borondatezko aitorpen hori aitortzailearen bizilekuko Erregistro Zibilaren arduradunari egin beharko zaio (EZLren 16.2 art.).

Emantzipatuak berak aukera hori egin dezake; aukeratzailea emantzipaturik ez badago, legezko ordezkariaren laguntza beharko du. Aukera hori analogiaz aplikatuko zaie ezgaitasun epaiak ahalbidetzen dien ezgaituei.

2. Gurasoek egindako aukera. KZren 14.3 artikuluko 2. paragrafoak agindutakoaren arabera, gurasoek auzotartasun zibil desberdina duten kasuetan, semeari edo alabari bietarik edozein eratxiki ahal izango diote. Aukera hori jaiotza edo adopzioaren egunetik gehien jota sei hilabeteko epean egin beharko da. Aukera hori aztertu dugu aurreko lerrokadan.

3. Ezkontideak egindako aukera, beste ezkontidearen auzotartasun zibila eskuratzeko. Ezkontzak ez du aldatzen ezkontideen auzotartasun zibila, KZren 14.4 art.ak agintzen duenaren arabera. Hala ere, xedapenak berak ezarri du, «banandua ez dagoen edozein ezkontidek… beste ezkontidearen auzotartasun zibila eskura dezakeela edozein unetan». Aukera hori legez zein egitez bananduta ez dagoen ezkontideak bakarrik egin dezake. Beraz, kanpoan geratzen dira dibortzio kasuak, bai eta ezkontza desegiteak, heriotzagatik edo heriotza adierazpenagatik ere, azken kasu horietan dagoeneko ezkontza azkendu egin delako.

Aukera beti egin beharko da beste ezkontidearen auzotartasun zibilaren alde; beraz, ezkontideak aukera egiten duen unean beste ezkontidearen auzotartasunaren alde egiten duela ulertu behar da. Horren helburua da legez agintzen ez den familia-batasuna borondatez lortzea.

11/1990 Legea indarrean jarri eta ondorengo urtebetean zehar, ondoko emakumeek erabili ahal izan zuten aukera hori: norberaren auzotartasun zibila ezkontza bidez galdu zutenek, ezkontza hori 1990ean egindako eraldaketa baino lehenago ospatu bazen. Izan ere, 11/1990 Legearen xedapen iragankorrak ondokoa ezartzen du: «gizonaren auzotartasuna eskuratzeagatik norberaren auzotartasuna galdu duen emakume ezkonduak azken hori berreskuratzeko aukera izango du, Erregistro Zibilean hala aitortuz lege hau argitaratu eta urtebeteko epean».

B) Bizilekua izatea Bizilekua jatorrizko tokitik kanpo izateak aukera ematen dio interesdunari, bizilekuari dagokion auzotartasun zibila eskuratzeko. KZren 14.5 art.ak auzotartasuna aldatzeko bi aukera aipatzen ditu: alde batetik, interesdunak bizilekua epe laburrean badauka, bizilekuari dagokion auzotartasun zibila eskuratzearen aldeko borondatezko aitorpen positiboa beharrezkoa da; bizilekua epe luzeagoan badauka (hamar urtetan), ostera, nahiko da auzotartasun berri horren eskuraketaren aurka ez egitearekin.

Hala ere, etenik gabeko bizilekua izatea beharrezko betekizun erkidea da bi kasuetarako, eta etenik gabekoa izatea eta ohikoa izatea parekoak dira. Izan ere, Kode Zibilaren jatorrizko arauketari buruzko epaien arabera, aurreko 15. art.aren eskakizuna usukapioaren etenaldia zen, eta etenalditzat hartu zuten epai horiek, interesdunak jatorrizko tokitik kanpo urtebete eta egun bateko epetik gora bizilekua zuenean (AGk 1892ko martxoaren 23an eta 1958ko urtarrilaren 21ean emandako epaiak). Gaur egungo doktrinaren arabera, ostera, oinarrian ohikotasuna hartu behar da kontuan, bizilekua galtzen denean ohikotasuna amaitzen baita; egitezko kasua da, eta edozein frogabidez egiazta daiteke, eta, zehatzago, udal erroldara joz.

1. Bizilekua bi urtetan izatea. KZren 14.5 art.ak ezartzen duenez, «auzotartasun zibila eskuratzen da, etenik gabe bi urtetan bizilekua izatearekin, interesdunak horrela nahi izanez gero». Sistema laburtua da, bizilekua epe laburragoan izan behar delako, eta laburrago izate hori borondatezko aitorpen positiboarekin konpentsatzen da.

Adin nagusikoa izatea edo emantzipatuta egotea ere beharrezkoa da.

2. Bizilekua hamar urtetan izatea. Auzotartasuna eskuratzeko modurik arruntena da eta bizilekua etenik gabe hamar urtetan izanez gero lortzen da, baldin eta bizilekuari dagokion auzotartasun zibila eskuratzearen kontrako agerpenik ez badago. Kontrako aitorpen horrek auzotartasun berriaren eskuratzea eragotziko du; aitortzaileak bizilekua beste toki batean hasi baino lehenago zuen auzotartasuna ez du galduko.

Doktrinak, bai eta jurisprudentziak ere, ondoko arazoa eztabaidatu dute: denboraren iraupena dela eta, kasu hori eskuraketa automatikoaren parekoa den, edo isilbidez emandako borondatezko aitorpena dagoela ulertu behar den. Azken jurisprudentziaren arabera, aldaketa interesdunen borondatetik kanpo gertatzen da (hala diote, besteak beste, AGk 1985eko abenduaren 20an eta 1986ko urriaren 6an emandako epaiek); beraz, interesdunaren borondatea kontuan izan gabe eskuratzen da auzotartasuna. Interpretazio hori EZEren 225.1 art.arekin bat datorrela dirudi, izan ere, artikulu horrek ezartzen duenez, «auzotartasun zibilaren aldaketa ipso iure gertatzen da, legeria zibil desberdina duen probintzian edo lurraldean ohiko bizilekua hamar urte etenik gabe izanez gero».

KZren 14.5.2 art.ak aipatzen duen etenik gabeko bizilekua izatea lurralde berean jazo behar da. Izan ere, interesdunak jatorrizko lurraldetik alde egin eta Zuzenbide desberdina duen beste lurralderen batean hamar urte betetzen ez baditu, bere auzotartasun zibilari eutsiko dio. Gauza bera gertatuko da, bizilekua atzerrian finkatuz gero.

Oinarrian, adin nagusikoa izatea edo emantzipatua egotea beharrezkoa da; hala ere, EZEren 225.2 art.ak ezartzen duenez, «hamar urteko epean zehar ez da zenbatzen interesdunak bere burua goberna ezin dezakeen denbora».

3. Borondatezko aitorpenak. KZren 14.5 art.ko bi kasuetan, borondatezko aitorpenak bizilekua dagoen tokiko Erregistro Zibilaren arduradunari egin behar zaizkio (KZren 14.5 art., EZLren 16 eta 64. art.ak, eta EZEren 226. art.). Forma hori betetzea ezinbestekoa da, borondatezko aitorpenak, positibo zein negatibo izan, ondoreak eduki ditzan.

KZren 14.5 art.aren arabera, «adierazpen biak… ez dira errepikatu behar»; horrek esan nahi du, horretara eskuratutako edo mantendutako auzotartasuna ez dela aldatzen ondoren bizileku aldaketak egon arren. Hala ere, horrek ez du esan nahi, kasuankasuan eskuratu edo mantendutako auzotartasuna jadanik aldaezina denik; izan ere, besteren bat eskuratu ahal izango da KZren 14.5.1 art.aren sistemaren bidez, hau da, toki desberdinean bizilekua bi urtetan izatearen sistema erabiliz, aitorpen positiboarekin batera.

157. Espainian naziokotuaren auzotartasun zibila Auzotartasun zibila Espainiako naziokotasunari lotutako izateetarikoa da beti. Hori dela eta, Espainian naziokotzen den atzerritarrak auzotartasun zibilen bat eskuratu behar du. Arazo horrek zailtasun asko sortu ditu, lehengo KZren 15. art.aren arauketak ez baitzuen arazo hori aipatzen.

Horregatik, AGk 1967ko abenduaren 14an emandako epaiak adierazi zuen, bizilekua izatearen bidez Espainian naziokotuak beti eskuratzen duela Espainiako naziokotasuna eta Kode Zibilarekiko mendetasuna. Arazoa zen naziokotutako atzerritarrak eskuratu behar zuen auzotartasun zibila zein zen zehaztea: Kode Zibilari zegokiona edo bizilekuaren tokikoa, hain zuzen. Arazoa konpontzeko ahaleginak egin ziren 1974ko eraldaketarekin, Katalunia eta Balear Uharteetako autonomia-estatutuekin (7.2 eta 6.2 art.ak, hurrenez hurren), baita 1990eko eraldaketa berrienarekin ere.

Esan beharra dago, beraz, gai horri buruzko arauketa ez dela eraberekoa, kontuan izan behar direlako gorago aipatutako bi estatutuak, bai eta NFBren 13. legea ere. Arauketa horietan bi joera agertzen dira:

batetik, estatutuetako xedapenetatik datorrena; xedapen horiek lotu egiten dituzte Espainian naziokotu den atzerritarraren auzotartasun zibilaren eskuraketa eta naziokotzeko unean duen administrazio auzotartasuna; eta, bestetik, Kode Zibiletik datorrena, beste irizpide batzuk erabiltzen dituena.

A) Auzotartasun zibila eskuratzeko estatutuetako irizpideak KatAEren 7.2 art.ak eta BUAEren 6.2 art.ak ondokoa dute xedaturik: Espainiako naziokotasuna eskuratzen duten atzerritarrek Kataluniako edo Balear Uharteetako estatutupean egongo dira, «administrazio auzotartasunari eusten dioten bitartean» (KatAEren 7.2 art.), horren kontrako borondaterik azaltzen ez badute.

Xedapen horiek aurretik izandako eztabaida baten ondorio dira, auzotartasun zibila administrazio auzotartasunari lotu ahal zaion ala ez, alegia. Izan ere, batzuek nahi dute ondokoek bat egin dezaten: batetik, autonomia-erkidego zehatz bateko hautesle izatearen egoera politikoak eta, bestetik, izate horrek dakartzan eskubideen edukitzak; eta eskubide horien artean autonomiaerkidegoko zuzenbide zibilaren aplikazioa egongo litzateke. Arazoak korapilatsua ematen zuen, administrazio legeria eta legeria zibila arauketa desberdinak baitziren; izan ere, toki araubideari buruzko eraldaketa izan baino lehen, administrazio ikuspuntutik espainiarrek bakarrik eduki zezaketen auzotar izaera. Gorago aipatutako estatutuen xedapenak joera horretakoak direla agerian jartzen da.

Egitezko kasua berbera da estatutu bietan, eta hauexek dira beraien baldintzak: 1. Kode Zibilak agintzen dituen moduetarik baten bidez, Espainiako naziokotasuna eskuratzen duen atzerritarra izatea. Beraz, ez da bereizten zein modutan eskuratu izan den naziokotasuna, bizilekua izatearen bidez edo herritaragiriaren bidez, alegia.

2. Administrazio auzotartasuna izatea Katalunian (KatAEren 7.2 art.) edo «Balear Uharteetako edozein udalerritan» (BIAren 6.2 art.). Toki Araubidearen oinarriak arautzen dituen apirilaren 2ko 7/1985 Legearen 16.3 art.tik dator bi estatutuek aipatzen duten administrazio auzotartasun hori. Xedapen horren arabera, «egoiliar» dira «udal barrutian ohiko bizilekua duten atzerritarrak eta, horren ondorioz, udal erroldan inskribatuta daudenak» (ikus Kataluniako apirilaren 15eko 8/1987 Legearen 38.2 art., udalerriko eta Kataluniako toki araubideari buruzkoa). KatAEren 7.2 art.ak eta BUAEren 6.2 art.ak agintzen dutena aplikatzeko balio behar du xedapen horiek aipatzen duten bizilekuak.

3. Atzerritarrak ez dezala kontrako borondaterik ager, Espainiako naziokotasuna eskuratzeko unean.

Kasu horretan, auzotartasun zibila eskuratuko da KZren 15. art.aren irizpideen arabera.

Xedapen horien ondorioz, atzerritarrak Katalunia/Balear Uharteetako auzotartasun zibila eskuratuko du, eta naziokotasuna eskuratzeko espedientean ez da aitorpen erantsirik behar.

Antzeko sistema arautzen du NFBren 13. legeak, ondokoa ezarriz: «Espainiako naziokotasuna eskuratzeko edo berreskuratzeko espedientean, atzerritarrak Nafarroako foru auzotartasuna eskuratzen duela uste izango da, baldin eta naziokotasuna lortzean Nafarroan bizilekua bazuen». Desberdintasuna honetan datza: NFBren 13. legeak presuntzioaren sistema jasotzen duen bitartean, beste estatutuetako xedapenek eratxikipen automatikoa arautzen dute.

B) Kode Zibilaren 15. artikuluko irizpideak KZren 15. art.ak zenbait irizpide ezartzen ditu, naziokotasuna lortzen duen atzerritarrari auzotartasun zibila eratxikitzeko; izan ere, atzerritarrak nahitaez artikulu horretan agertzen diren auzotartasunen artean aukera egin beharko du, jadanik eskuratu duen Espainiako naziokotasuna Erregistro Zibilean inskribatzeko unean.

Xedapen horrek azaltzen dituen arazoetako bat da estatutuetako xedapenen iraupenari buruzkoa. Izan ere, autonomia-estatutuak lege organikoak dira, eta horiek eraldatzeko sistema berezia ezarri da; 1990eko eraldaketa egin zuen legeak lege arrunten maila besterik ez duenez, ondorio hau atera genezake: gorago aztertu diren estatutuetan ezarritako sistemak indarrean dirau eta 1990eko eraldaketak ez du horretan eraginik izango. Beraz, KZren 15. artikulua aplikatuko da, aurreko arauak aplikatzen ez diren kasu guztietan.

KZren 15. art.ak aipatzen ditu naziokotasuna eskuratzeko bi moduek, (herritaragiri eta bizilekua izateak, alegia) auzotartasun zibilean dituzten ondorioak: 1. Espainiako naziokotasuna eskuratzea herritaragiriaren bidez. Espainiako naziokotasuna hiritaragiriaren bidez eskuratzen bada, atzerritarrak ondoko auzotartasun zibila izango du: naziokotasuna

ematen duen errege dekretuak zehazten duena. Hala ere, auzotartasuna ezin da nahierakeriaz eratxiki, naziokotasuna ematen duen errege dekretuak kontuan izan behar baititu KZren 15.1 artikuluak agintzen dituen inguruabarrak edota eskaeragileak berak dituenak.

2. Espainiako naziokotasuna eskuratzea bizilekua izatearen bidez. Kasu horretan, KZren 15.1 art.ak atzerritarrari aukera ematen dio, irizpide batzuk aplikatzearen ondorioz, auzotartasun zibil zehatz bat eskuratzeko (irizpide horiek jarraian aztertuko ditugu). Atzerritarrak nahitaez egin beharko du aukera, auzotartasunen bat ez edukitzea ezinezkoa baita.

Lotura puntuak ondokoak izan daitezke: a) Bizilekuari dagokion auzotartasun zibila. Espainiako naziokotasuna eskuratzeari buruzko inskripzioa Erregistro Zibilean egiten denean, ordu arte atzerritarra zenak daukan bizilekuari buruz ari da.

Ez da beharrezkoa gutxieneko epea betetzea, ohikotasuna ez baita beharrezkoa. b) Jaiotzaren tokiari dagokion auzotartasun zibila. Espainian jaiotakoei aplikatuko zaie, Espainian jaiotakoak ez diren atzerritarren semealabei, diplomaziako funtzionarioen edota Espainian egiaztatutako kontsulatuetako funtzionarioen semealabei, bai eta guraso atzerritarren naziokotasuna eratxiki zaienei ere eta abar. c) Guraso edo adopziohartzaileetatik edozeinen azken auzotartasun zibila. Gehienetan, KZren 20. art.ak ematen duen aukera eskubidea egikarituz, Espainiako naziokotasuna eskuratzen denean gertatzen da. d) Ezkontidearen auzotartasun zibila. Atzerritarrak naziokotasuna eskuratzen duen unean espainiar ezkontideak duenari buruzkoa da. Auzotartasun hori eskura daiteke, nahiz eta espainiar ezkontidea hil [KZren 22.2 e) art., analogiaz aplikatuz]. Dibortzio kasuetan, ordea, ezin da aukera hori egin.

3. Aukeratzeko eskubidea egikaritzea. Aukera hori egin beharko da Espainiako naziokotasunaren eskuraketa Erregistro Zibilean inskribatzean, KZren 15.1 art.ak ezartzen duen moduan. Auzotartasuna zehazten duen irizpideak une horretan agertu beharko du, KZren 15.1 art.aren a) eta d) lerrokadek agintzen dituzten auzotartasunak direnean.

Naziokotasuna aitorpen bidez edo legezko ordezkariaren eskaera bidez egiten denean (KZren 20. art.), naziokotasuna eskuratzeko baimenak auzotartasun zibil bat edo bestea zehaztu beharko du, interesdunak horien artean aukera dezan, KZren 15.1 art.ko irizpideen arabera. Hori dela eta, legezko ordezkariak KZren 15.1 art.ko aukera erabiltzen badu eta, era berean, KZren 20.2, a) art.ak xedatutako baimena eskatzen badu, orduan Erregistroaren arduradunak aukera horri ezezkoa eman diezaioke, beste aukera bat proposatuz, gorago aipatutako irizpideen arabera eta adingabearen mesederako (ikus Erregistroen Zuzendaritza Nagusiak 1991ko martxoaren 20an emandako jarraibidea).

C) Espainiako naziokotasuna berreskuratzea KZren 15.3 art.ak ezartzen duenez, ÂŤEspainiako naziokotasuna berreskuratzeak berez dakar interesdunak naziokotasuna galtzean zuen auzotartasun zibila berreskuratzeaÂť; era berean, NFBren 12.2 legeak arau berbera ezartzen du, Nafarroako izaera zibila eratxikitzen baitio Espainiako naziokotasuna berreskuratzen duen nafarrari.

Irtenbide hori bidezkoa da, aurreko naziokotasuna berreskuratzeak duen esanahia kontuan hartuz: naziokotasuna ez bada berreskuratzen galdu zenean edukitako baldintzekin, ez genuke berreskuratzeaz hitzik egingo, aldaketaz baizik.

D) Auzotartasun zibila naziokotasun bikoitza gertatzen den kasuetan Kode Zibilean ez dago naziokotasun bikoitzaren kasuetan zer gertatzen den agintzen duen xedapenik.

Konponbidea eskuraketa kasuetarako eman den berbera da: naziokotasuna eskuratzen duen atzerritarra aurretik agindutako eta deskribatutako egoeraren batean izango da, beraz, auzotartasun zibil zehatza eskuratuko du, aurreko naziokotasuna galtzen duen ala ez kontuan hartu barik.

Naziokotasun berria eskuratzen duena espainiarra bada eta eskuratze horrek Espainiako naziokotasuna galtzea ez badakar, pertsona horrek oraindik duen Espainiako naziokotasunari lotuta doan auzotartasun zibila izango du. Horixe da NFBren 12.1 legean ezartzen den irizpidea.

158. Auzotartasun zibilaren froga KZren 327. art.ak eta EZLren 1. art.ak xedatutakoaren arabera, auzotartasun zibila Erregistro Zibileko akten bidez frogatu beharko litzateke. Hala ere, akta bidezko frogaketa, izatez ziurrena eta eragingarriena bada ere, aurretik aztertutako kasuetan bakarrik egin ahal izango da, hau da, legeak beharrezkotzat jotzen duenetan auzotartasun zibilari buruzko borondatezko aitorpena Erregistroan inskribatzea, borondatezko aitorpen horrek ondoreak sor ditzan. Horixe gertatuko da ondoko kasuetan: 1. Interesdunak edo horren gurasoek egindako aukeran (KZren 14.3 art.).

2. Ezkontideak egindako aukeran (KZren 14.4 art.).

3. Auzotartasun zibila eskuratzean, etenik gabeko bi urteko bizilekua izatearen bidez (KZren 14.5.1 art.).

4. Auzotartasun zibilari eustean, horren eskuraketaren kontrako aitorpen negatiboa dela bide, KZren 14.5.2 artikuluaren kasuan.

5. Espainiako naziokotasuna eskuratzean, edozein kasutan (KZren 15. art.).

Beste kasuetan, Erregistroko aktetara jotzea zaila izango da, ez baita aktetan agertzen inskribatutakoaren auzotartasun zibila. Beraz, eta batez ere jatorrizko auzotartasun zibilari dagokionez, EZLren 68.2 art.aren arabera uste izango da, interesdunak jaiotzaren tokiari dagokion auzotartasun zibila duela; hala ere, presuntzio horren aurkako frogak onartzen dira.

Auzotartasun zibilaren frogak izateko beste sistema bat da EZLren 96. art.ak jasotako gobernu espedientean ezarritakoa (ENZNren 1964ko ekainaren 23ko Erregelamenduaren arabera aplika daitekeena). Modu berean, ENZNren 1967ko uztailaren 3ko Erregelamenduaren arabera, nabaritasun akta bidez froga daiteke auzotartasun zibila; Notarioerregelamenduaren 209. art.aren arabera egin beharko dira nabaritasun akta horren izapideak.

BIBLIOGRAFIA BERCOVITZ: «La vecindad civil en los Estatutos de las Comunidades autónomas», RJC, 1981, 370. or.; ID.: «Comentario a los arts 14 y 15 C.C.», in Comentario del Código civil, Justizia Ministerioa, Madril, 1991, I. liburukia, 154. or.; ID.: «La regulación de la vecindad civil derivada de la ley 11/1990, de 15 de octubre, sobre reforma del Código civil, en aplicación del principio de no discriminación por razón de sexo, y de la ley 18/1990, de 17 de diciembre, sobre reforma del Código civil en materia de nacionalidad», Revista jurídica de CastillaLa Mancha, 11 eta 12. zenbakiak, 1991, 169. or.; COCA PAYERAS, M.: «Vecindad administrativa y vecindad civil. Génesis de un concepto», RJC, 1981, 144. or.; ID.: «Condición política, vecindad administrativa y vecindad civil», Cuadernos de la Facultad de Derecho, Universitat de les Illes Balears, 10. zk., 1985, 9. or.; DÍEZ DEL CORRAL: «Comentario a los arts. 1729 C.C», in Comentario del Código civil, Justizia Ministerioa, I. liburukia, Madril, 1991, 175. or.; DURÁN RIVACOBA: La vecindad civil en la reforma del Código por ley de 15 de octubre de 1990, Madril, 1990; ID.: El nuevo régimen de la vecindad civil y los conflictos interregionales, Madril, 1992; ESPINAR VICENTE: Derecho Internacional Privado. La nacionalidad, Granada, 1988; FERNÁNDEZ ROZAS: Derecho español de la nacionalidad, Madril, 1987; GONZÁLEZ CAMPOS, BERCOVITZ, PANTALEÓN: «Comentario a los arts. 1722 C.C», in ZZ.AA, Comentarios a las reformas de nacionalidad y tutela,. Madril, 1986, 17. or. (lan bikain hori argitaratu eta gero, abenduaren 17ko 18/1990 Legea aldarrikatu zen, hori dela eta, lana ez zaio arauketa berriari egokitzen); PARRA LUCÁN: «Atribución provisional de la nacionalidad y nacionalidad aparente: los nuevos artículos 17 y 18 del Código civil», Revista Jurídica de CastillaLa Mancha, 11 eta 12. zenbakiak, 1991, 203. or.; PERERALUY: «La prueba de la vecindad civil», RJC, 1970, 159. or.; REGLERO CAMPOS: «La adquisición de la nacionalidad española por residencia en la ley 18/1990, de 17 de diciembre», Revista Jurídica de CastillaLa Mancha, aip., 275. or.; RIBAS ALGUERO: La vecindad civil. Problemática en torno a su régimen jurídico y a su prueba, Bartzelona, 1984.

ESKUBIDE SUBJEKTIBOA ETA AUTONOMIA PRIBATUA

Hogeita bigarren gaia

HARREMAN JURIDIKOAK Laburpena: §50. Harreman juridikoak.— 159. Harreman juridikoen kontzeptua.— 160. Harreman juridiko publikoak eta harreman juridiko pribatuak.— 161. Harreman juridikoen alde aktiboa.— 162. Ahala.— 163. Eskubidea: A) Kontzeptua; B) Egitura teknikoa.— 164. Eskubide motak.— 165. Eskubidea eta ahala ez diren beste zenbait ahalmen.— 166. Akzioa eta eskubidea.— 167. Eginbehar juridikoa. Motak.

— §51. Eskubide nagusiak.— 168. Eskubidearen erakunde izaerako kategoriak: jabetza, eskubide erreal mugatuak, kreditu eskubideak, pertsonaren eskubideak.— 169. Jabetza, eskubidearen paradigma.

Erakunde izaerako esanahia.— 170. Jabetza eskubidearen egitura teknikoa: jabearen ahalmen eta eginbeharrak.— §52. Eginbehar juridikoak.— 171. Betebeharra, eginbehar juridikoaren lehen eredua.

Erakunde izaerako esanahia.— 172. Betebeharra: egitura teknikoa.

§50. HARREMAN JURIDIKOAK 159. Harreman juridikoen kontzeptua Gizarte bizitza, horrelakoxea izatearren, harremanetan oinarritzen da. Kolektibitatera bildutako gizonemakumeek elkarukitzeak izaten dituzte, gizarte harreman gisa ezagutzen ditugun elkarukitzeak, hain zuzen ere. Zuzenbideak gizartearen alde batzuk arautu nahi dituen unetik, alde horiei lotutako gizarte harreman bereziak kontuan hartzen ditu, baita araupetu ere. Orduan, gizarte harremanak harreman juridiko bihurtzen dira. Hori horrela dela, Zuzenbideak noiz hartzen ditu gizarte harremanak kontuan?

Zuzenbidearen ikuspuntutik noiz dira garrantzitsuak? Hau da, noiz dira harreman juridikoak? Arazoa argi gera daiteke kontuan hartzen badugu pertsonak —fisikoak zein juridikoak— arau juridikoen jasotzaile direla, eta arauok pertsonen interesak xedatzen dituztela, gehienetan elkar jotzen duten interesak, alegia.

Pertsonok arauen subjektu badira, orduan euren interesak arauketaren gai edo objektu izango dira. Hala ere, interes guztiak ez dira arau juridikoen objektu, eta hori zenbait arrazoirengatik gertatzen da.

Lehenengo arrazoia ondoko balorazioan oinarritzen da: interes zehatz batzuk betetzean ager daitezkeen arazoetatik edozein konpontzeko, nahiko dira arau moralak edota gizarte arau soilak (eta horien betearazpena ezin da inola ere hertsagarria izan); zigor moralak edota gizarte zigorrak konponduko dute interesen betearazpenari dagokion guztia. Horren ondorioz, Zuzenbideak interes zehatz horiei ukatu egiten dizkie babes bide zehatzak. Bigarren arrazoia hauxe izango litzateke: pertsonak dituen interes berezi batzuk gatazkan sartzen dira Zuzenbideko erregelek goragoko interestzat hartzen dituzten beste batzuekin, eta, horregatik, babes berezia kentzeaz gain (babes berezia beti baitago loturik estatuaren derrigortze aparatuak esku hartzeko duen aukerarekin), Zuzenbidearen arau horiek osoosorik ukatzen dituzte interesok. Hau da, ukatzeko bakarrik hartzen dituzte kontuan, baina ez dituzte onartzen haien gain sortutako harreman juridikoak.

Horren ondorioz, harreman juridikoen gai edo objektutzat har genitzake Zuzenbidearen babesa merezi duten interes zilegiak bakarrik. Izan ere, babestu beharreko interes zilegiak zeintzuk diren zehaztea gizarte batek une historiko jakin batean egin ditzakeen balorazioen ondorioa da; beraz, balorazio aldakorrak dira, denboran denborakoak eta unean unekoak.

Oraintsu azaldutakoa kontuan harturik esan genezake harreman juridikoetan beti aurkituko ditugula subjektuak (bi gutxienez), babespeko interes zilegia eta harreman juridikoak antolatuko dituen Zuzenbidearen erregela (zenbait erregela izan daitezke). Baina harreman juridikoak eraentzen dituen Zuzenbidearen erregela badago, subjektuek lortu eta iraunarazi behar dituzten interesak dituztelako da, beste subjektu batzuengandik lortu eta beste batzuen aurka iraunarazi behar dituzten interesak, hain zuzen ere. Bestela esateko, lehen aipatutako erregela horrek interesak lortu eta iraunarazteko ahalmena edo ahalmenak eratxikitzen dizkie batzuei, bai eta beste batzuei interes horien lorpenean laguntzeko eta iraunaraztea errespetatzeko eginbeharra edo eginbeharrak. Hortaz, harreman juridiko guztien edukia ahalmenek eta eginbeharrek osatzen dute.

Elementu horiek guztiak kontuan harturik, harreman juridikoen ezaugarri nagusiak eman genitzake: pertsonen (subjektuen) arteko harremanak dira; Zuzenbideko erregelaren babesa izan dezaketen interes zilegiak dira euren objektu; Zuzenbideko erregela horrek ahalmenak eta eginbeharrak eratxikitzen dizkie subjektuei.

Harreman juridikoen azterketak berez dakar ahalmen eta eginbehar horien analisia, hau da, harreman horien alde aktiboaren eta alde pasiboaren analisia.

Harreman juridikoen alde edo aspektu bi horien azalpenarekin hasi aurretik, oinarrioinarrizko sailkapena edo zatiketa egin behar dugu: harreman juridiko publikoak eta harreman juridiko pribatuak bereizten dituena, alegia.

160. Harreman juridiko publikoak eta harreman juridiko pribatuak Zuzenbide publikoaren eta Zuzenbide pribatuaren arteko bereizketa ezaguna da guretzat. Izaera historiko eta erlatiboa badu ere (bataren eta bestearen hedadura unean unekoa eta denboran denborakoa baita), behar beste arrazoi daude oraindik bereizketari eusteko; izan ere, oso erabilgarria da harreman juridikoak alor batera edo bestera atxikitzea, hots, Zuzenbide pribatuaren edo Zuzenbide publikoaren alorrera.

Nola bereizi harreman juridiko publikoak (edo Zuzenbide publikoaren alorrekoak) eta harreman juridiko pribatuak (edo Zuzenbide pribatuaren alorrekoak)? Hor ere erabakigarria da interesen izaera: Zuzenbide publikoaren harremanetan kontuan hartzen dira, batik bat, giza taldearen interesak; Zuzenbide pribatuaren harremanetan, aitzitik, norbanakoaren interesak.

Norbanakoaren interesak, berez, ez dira interes indibidualistak. Harreman juridiko pribatuen ikuspegi indibidualista ideologia zehatz bati dagokio, jatorrizko liberalismoari, hain zuzen ere; ideologia horrek egundoko garrantzia izan zuen garai batean, eta badu gaur egun ere, XIX. mendearen kodegintza zibilei dagokielako, eta horren barnean Espainiakoari (Espainiako Kodearen liberalismoa moderatutzat hartzen bada ere). Hala ere, eragin sozializatzaileek azpimarratu izan dute, eta gero eta indar handiagoarekin azpimarratzen dute, gizabanakoen jarduerak gizartean duen garrantzia, bai bakarka, bai eta talde antolatuen barruan ere. Norbanakoek dituzten interesen izaera kolektiboak edota gizarte izaerak eragina du interes horien balorazio juridikoan eta, horren ondorioz, harreman juridikoen eraketan. Gaur egun, gizarte dimentsio edo dimentsio kolektibo horrekin bat dator harreman horiek pribatutzat hartzeko joera, hau da, Zuzenbide pribatukoak direla ulertzeko joera.

Adibide bat (eta ez da bakarra, baina bai oso adierazgarria) familia-harreman juridikoena da. Harreman mota horietan senitartekoen interes berezia gailentzen bada ere, bistakoa da familiaren interesak babesteak eragina duela kolektibitatean ere; are gehiago, estatuaren oinarrizko araua eta antolamendu juridikoaren muina den Konstituzioak goratu eta aitortu du babes hori (EKren 39.1 art.).

Harreman juridiko pribatuak eta harreman juridiko publikoak bereizteko erabiltzen diren beste irizpide batzuk ez dira hain egokiak.

Lehenengo eta behin, ez da erabakigarria herri-erakunderen batek (esaterako, estatuak, autonomia-erkidegoak, udalerriak) harreman juridikoetan parte hartzea esateko, beste barik, harreman horiek publikoak direla; izan ere, herri-erakundeak subjektu izan daitezke harreman juridiko pribatuetan.

Uste baino sarriago gertatzen da hori. Besteak beste, jarduera ekonomikoen alorrean, herri-erakundeek Zuzenbide pribatuaren mekanismoak erabiltzen dituzte malguagoak direlako, eta, malgutasun horren ondorioz, mekanismo horiek eragingarriagoak izan daitezke merkatuaren eta ekonomiaren antolaketa orokorraren ikuspuntutik, hain zuzen, Espainiako konstituzio sisteman norbanakoek duten ekimen askean oinarritzen den ekonomiaren antolamendu orokorraren ikuspuntutik (gehienbat, EKren 38. art., baina ikus EKren 128. art. eta beste gai batean azaltzen den §56, 194. zk. ere). Dena dela, baliteke kontrakoa gertatzea ere; egineginean ere, harreman juridiko publikoak dira, adibidez, pertsona pribatua den zergadunaren eta zergen kudeaketaren ardura duen Administrazioaren arteko harremanak.

Bigarrenez, ez da erabakigarria harreman juridikoetan parte hartzen duten subjektuen egoera parekoa izatea, hau da, ezin dugu esan parekotasuna gertatzen denean harreman juridiko pribatuak izango direla eta, parekotasunik ez dagoenean, berriz, harreman juridiko publikoak.

Aintzat hartzekoa da, adibidez, enpresaburuaren eta langilearen arteko harremanak Zuzenbide pribatukoak direla, nahiz eta enpresaburuari zuzendaritza ahalmena eratxiki eta, beraz, langilea horren menpe geratu. Eta gauza bera esan genezake aitaamaren eta guraso-ahalpeko adingabearen arteko harreman juridikoei buruz.

Hirugarrenik, ezin dugu bereizketa irizpidetzat onartu harreman juridiko publikoak xedatzen dituzten arauak aginduzkoak direla, eta eskuemaileak direla harreman juridiko pribatuak xedatzen dituztenak.

Borondatearen autonomia izeneko printzipioa aztertzen dugunean (KZren 1255. art. eta Konstituzioak horri buruz egiten dituen aipamenak: EKren 38. art., eta 128. art. eta ondorengoak), argi ikusiko dugu Zuzenbide pribatuko harreman juridiko guztiei aginduzko arauak aplikatzen zaizkiela. Izan ere, aginduzko izaera horren garrantzia gero eta handiago eta sakonagoa da, lege eta ordena publikoaren mekanismoen bitartez (zehaztasun handiagoa behar izanez gero, jo printzipio horren azalpenera: ikus §56, 195. zk.).

Izan ere, harreman juridiko orok interes publikoak zein pribatuak betetzeko helburua dute.

Salerosketan, saltzaileak dirua jasotzeko duen interesa eta erosleak gauza eskuratzeko duen interesa interes pribatuak dira; baina interes publikoa dago, zergatik eta salerosketa bidez egiten diren ondasunen elkartrukeak babestuak izan behar direlako, babes hori nahitaezkoa baita merkataritzarako, kolektibitate osoan eragina duen jarduerarako, alegia. Interes baten edo bestearen gailentasunak (eta gailentasun maila ez da berbera harreman juridiko guztietan) eragingo dio harremanak alor batera edo bestera atxikitzeari.

161. Harreman juridikoen alde aktiboa Orain gutxi azaldu dugu zer diren harreman juridikoak: pertsonen arteko harremanak Zuzenbideko erregela batek eraentzen dituenean, baldin eta erregela horrek ahalmenak eta eginbeharrak eratxikitzen badizkie haiei, babesa merezi duten interes zilegiak bete ditzaten. Ahalmena eta eginbeharra elkarrekin agertzen dira derrigor: pertsona baten ahalmenari beste baten edo batzuen eginbeharra dagokio, eta alderantziz. Bada, harreman juridiko orotan bi alde edo egoera aurki genitzake: ahalmenarena bata, harreman juridikoen alde aktibo deitutakoa; eta eginbeharrarena bestea, harremanen alde pasibo izenekoa.

Hori horrela izanik, argitu beharra dago ahalmen eta eginbehar deiturak orokorrak direla; hortaz, euren barnean bereizketak egin beharko ditugu, hain zuzen ere, elkarren artean desberdinak diren erakundeak itxuratzen dituzten bereizketak. Harreman juridiko batzuetako subjektuaren ahalmenen edo egoera aktiboen artean oinarrizkotzat hartu behar ditugu ahala eta eskubidea; horien ondoan, bigarren mailakotzat har ditzakegun egoera juridiko batzuk daude: legebidezko interesak, interes nahasiak, bitarteko egoera juridikoak. Akzio kontzeptuari arreta berezia jarri beharko diogu, batez ere, eskubidearen alorrean sortzen dituen arazoak direlako. Hori guztia horrela da, egoera juridiko aktiboei dagokienez; egoera pasiboei dagokienez, berriz, menekotasun, betebehar eta zama kontzeptuak aztertuko ditugu geroago.

162. Ahala Lehenago esan dugu, babesa merezi duten interes zilegiak betetzeko helburua dutela ahalmen zehatz batzuek, alegia, Zuzenbidearen erregelek subjektuei eratxikitzen dizkieten ahalmen batzuek. Baina antolamendu juridikoak ematen dituen ahalmen horiek ez dira interes pertsonalak lortzeko tresna bakarrik: eman daitezke ahalmenaren titularrarenak ez diren interesak lortzeko ere, hau da, besteen interesak lortzeko. Testuinguru horretan besteen interesaz hitz egiten dugunean, adierazi nahi da, interesak ez duela betetzen beharrizan pertsonalik. Baina ahalmena eginkizun pertsonalak betetzeko ematen denean, betetze hori nahitaezkoa da; edo, beste era batean esateko, eginbeharra izanik (ikus beherago), ezin dugu inoren interesaz hitz egin. Horregatik esan dugu esangura batean bakarrik hitzik egin daitekeela besteen interesez: interes horiek betetzea betebehar pertsonalaren atala den heinean, norberaren interesa ere badago, betebehar hori betetzea, alegia.

Ahal kontzeptuaren berezitasun nabarmena da ahalmenaren eta eginkizuna betetzeko eginbeharraren arteko lotura hori: ahalmena eginkizuna betetzeko eratxikitzen da, eginkizunaren tresna izango litzateke; hots, ahalmena ematen da, eginkizuna betetzeko eginbeharra dagoelako. Eginkizun hori pertsona batentzat betetzen denez, pertsona horren loturan edo mendetasunean azaltzen da ahala.

Erakunde antolatuek dituzten ahalmenen egikaritzari lotuta daude eskuarki ahalak, eta, horregatik, garrantzi berezia dute Zuzenbide publikoan.

Herri Administrazioaren egoera aktiboa, esaterako, ibilgailuen trafikoa zaintzeko eginbeharra betetzeko, zenbait ahalen bidez azaltzen da, eta ahal horiekin betetzen ditu bere eginkizunak (planifikazio-, zaintza- eta zehapen-eginkizunak). Hala eta guztiz ere, eginkizun horiek ez dute betetzen Administrazioaren interesa, hiritarren interesa baizik (segurtasuna, erosotasuna, azkartasuna eta abar), eta horrek guztiak azaltzen ditu Administrazioaren nagusitasuna, eta hiritarren lotura edo mendetasun egoera. Administrazioaren nagusitasunik izango ez balitz, eta ibilgailu-trafikoaren antolaketa hiritar bakoitzaren borondatearen menpe egongo balitz, antolaketa hori ezinezkoa izango litzateke.

Halere, Zuzenbide pribatuaren alorrean ere garrantzitsuak dira ahalak, batez familia-zuzenbidearen alorrean, familiak ere garrantzi handia duelako erakunde antolatu gisa.

ere,

Lehen aipatutakoaren adibide dira gurasoek euren semealaba adingabeen gain dituzten ahalmenak, edo tutoreek euren tutoretzapekoen gain dituztenak; izan ere, hezteko, mantentzeko, zaintzeko eta gaitasuna osatzeko beharrak betetzeko ematen dira ahalmenok. Eginbehar horiek titular horiei ematen zaizkie semealaben edota tutoretzapekoen interesak zaintzeko; titularrak, semealabei edo tutoretzapekoei dagozkienez, gorentasuneko egoeran daude; eta, azken horiek,

lehenengoei dagozkienez, menekotasun egoeran. Dena dela, gorentasun hori ez da erabatekoa eta ezin da nahierakeriaz erabili, eginbeharrak betetzeak bakarrik justifikatzen duelako.

Ahalaren berezitasuna, beraz, ahalmenaren eta eginbeharraren arteko lotura horretan azaltzen da.

163. Eskubidea A) Kontzeptua Bestelakoa da eskubide izenarekin ezagutzen dugun harreman juridikoen egoera aktiboa. Aspaldiko irakaskuntzen arabera, Zuzenbidea jasotzaile zehatz batzuei (edozein antolamendu juridikoren menpe egon daitekeen hiritar orori) zuzendutako erregela da, eta jasotzaile horiei nolabaiteko portaera agindu edo ezartzen die; eskubidea osatzen dute, ordea, nork bere interesak betetzeko hiritarrek, euren borondatearen arabera (borondate hori erabatekoa ez bada ere), ahalmenak egikaritzeko dituzten aukerek.

Bada, juridikoa den guztia bi zatitan banantzen da: Zuzenbidea (norma agendi) eta eskubidea (facultas agendi). Ikuspuntu logikotik, bereizketa edo banaketa horrek elkarren artean beharrezkoak diren bi alde erakusten ditu. Logika hutsa abiapuntutzat hartuta, alabaina, bereizketa edo banaketa horrek arazo korapilatsua dakar hizpidera hasiera-hasieratik: interes orokorrak norbanakoen interesei gailentzen al zaizkie? Eta, gailentzekotan, noiz eta nola? Edo alderantziz gertatzen al da?

Norbanakoak eskubideen titular badira, arauek (Zuzenbideak) beste subjektu batzuei portaerak ezartzen dizkietelako da, eta arauok (Zuzenbideak) portaerak ezartzen badizkiete norbanakoei, beste pertsona batzuek eskubideak dituztelako da.

Hortaz, ondorengo dilema agerian jartzen da: eskubidea dago, berau Zuzenbideak eratxikitzen duelako; edo Zuzenbideak berak, eskubidea lehendik egonik, aitortu besterik ez du egiten eskubidea? Bistan denez, dilema horrek ez du logika hutsezko irtenbiderik.

Bestalde, arazoa ez da teknikoa edo terminologikoa bakarrik, horixe izango bailitzateke irtenbiderik errazena: Zuzenbidea eta eskubidea txanponaren zotza eta motza direla esatea, hain zuzen. Gainera, irtenbide horrek baztertu egiten du azaltzen ari garen banaketa horren oinarrian dagoen arazo politikojuridiko larriaren azterketa, ondoko arazoarena, hain zuzen: batzuek uste dute Zuzenbideak derrigor aitortu behar dituela norberaren interesak betetzeko emandako egoera aktiboak, egoera horiek goragoko eta aurretiazko balioak direlako; beste batzuek, aldiz, goragoko eta aurretiazko baliorik ez dagoela uste dute, Zuzenbideak ematen dituelako sortzen baitira hiritarrek betetzen dituzten egoerak. Arazo hori galdera zehatz honen bidez azal daiteke: Zuzenbideak zer egiten du, eskubidea aitortu ala eman?

Kontuan hartu behar dugu Zuzenbidea (hau da, arauak, Zuzenbideko erregela deitzen gabiltzan hori) antolatutako kolektibitateak duen boterearen ondorio dela, eskubidea, ostera, norbanakoek aske jarduteko duten aukera; bide horretatik jabetuko gara lehenago aztertu dugun arazoaren garrantziaz. Izan ere, Zuzenbideak norbanakoen eskubideak aitortu besterik ez badu egiten, hau da, eskubideak ematen ez baditu, gizabanakoaren eta gizartearen arteko tirabira lehenengoaren mesederako erabakiko da, eta, horren ondorioz, gizartea haren interesetara moldatu beharko da; horrela, guztion interesak beteko dira, norbanakoen interesak bete direlako. Baina aukeratutako bidea aurkakoa bada, Zuzenbidearen ikuspuntutik gizabanakoak ez du berea den ezer, kolektibitateak guztion interesa kontuan hartuz eman nahi diona baino; kasu horretan esan dezakegu norbanakoaren interesak betetzea guztion interesak betetzearen ondorio dela. Beraz, Zuzenbidearen eta eskubidearen arteko bereizketa kontu handiarekin egin behar da, bereizketa hori logikoa edo teknikoa bakarrik ez delako.

Era berean, horrexek zehazten du guztion interesak edo norbanakoaren interesak noiz eta zein baldintzatan gailentzen diren.

Hor azaldu dugun bezala, arazoak ez du konponbide logikorik; eskubide kontzeptuak bere historia du (kontzeptu juridiko guztiek bezala) eta historia horretara jo behar dugu, gauzak argitu nahi baditugu: laster ikusiko dugunez, eskubide kontzeptua argi eta garbi gauzatzen da bere historian.

Zuzenbide Naturalaren Eskola Arrazionalistak egin zuen ikerketaren bidez azaltzen da eskubidearen historia ( XVII eta mendeak). Eskola horren ideia filosofikoek gizarte bizitzaren aurreko eta goragoko datu legez hartzen zuten gizabanakoaren gorespenera jo zuten; hori dela eta, gizabanakoak berez zituen zenbait eskubide (iura innata) eta kolektibitateak nahitaez aitortu behar zizkion eskubide horiek. Bestalde, gizabanakoaren gorespen hori oso erabilgarria zen, errege absolutuak zuen botereari edota edozein botere publikori aurre egiteko, alegia, botere publiko horien esku-sartze eta usartzeen kontra, norbanakoen askatasuna, segurtasuna eta jabetza pribatuak babestuko zituzten gizabanakoen eskubideak onartzeko. Ancien RĂŠgimearen garaian azaldu zen arrazionalismoaren filosofia politiko edo gizarte filosofia hori eta Antzinako Erregimena deuseztatuko zuen iraultza liberal burgesaren oinarri egokia izan zen; egin-eginean ere, estamentuzko pribilegio guztiak desagerrarazi zituen eta, horren ondorioz, hiritar guztientzat berdina izan behar zen askatasun estatutua ezarri zuen. Estatutu hori hiritarren arteko harremanetan eta botere publikoen aurka gauzatzen da, norbanakoen jarduerarako kontrolik gabeko eta ukiezintasun esparru bihurtuz. Horrek guztiak gizarte bizitzaren erdigunean kokatu zuen gizabanakoa, eta estatuari eratxiki zion, bere barne ekintzaren alorrean eginkizun nagusi legez, gizabanakoak gizarte bizitzan izan behar duen zeregin nagusi hori bermatzea. Aurreoinarri horiek kontuan izanik, erraz uler daiteke eskubidea estatuak sortutako Zuzenbidearen gainetik zegoela. Liberalismo berriaren oinarrizko bi testuek, hots, Konstituzioak eta Kode Zibilak, ulerkera hori jaso dute, edozein balioren gainetik gizabanakoa babesteko helburua baitute. Gauzak horrela, antolamendu juridikoa eskubideen sistema gisa antolatzen da. Eskubide horiek norbanakoen borondatearen esparru ziren, egikaritzaren edukia eta norainokoa mugatzeko iaia askatasun osoa baitzuten norbanako horiek. Testuinguru horretan, eskubidearen azalpen gisa borondatearen teoria izenekoa agertu zen: Zuzenbideak babestutako borondatea besterik ez da eskubidea, hau da, Zuzenbidearen alorrean garrantzia duen borondatearen ahalmena. Ikusmolde horren azalpenik garbiena pandektismoaren XVIII.

jurista handienek egin zuten: SAVIGNYk eta WINDSCHEIDek, alegia.

Hala ere, laster sartu zen ulerkera hori krisian, gizarteari eta estatuari buruzko ulerkera liberal zaharrek indarra galdu zutelako. Gizarteari dagokionez, gizarte interesaren ideia sendotuz doa, hau da, guztion interesa ezin da mugatu banakako interesen, hots, eskuarki irizpide berekoiekin erabiltzen diren interesen, batuketara. Estatuari dagokionez eta ideia beraren jarraipen logiko legez, indarra hartzen doa jarrera hau: estatuak banakako interesak ez ezik, kolektibitateak dituen interes zehatzak eta lokabeak ere bermatu behar ditu. Ikusmolde liberal berrien ustez, eskubidea ezin da norbanakoen borondatera mugatu, gizartearen babesa izan dezaketen interesak bete beharko ditu, horiek ere gizarte bizitzan parte hartzen dutelako.

Eskubideak norbanakoen interesak betetzeko tresna izaten dirau, baina ez nahierarako edozein interesena, norbanakoenak izanik ere antolamendu juridikoaren babesa izan dezaketen interesena baino. Edozein modutan ere, eskubidea ez da ulertzen borondatearen ahalmen gisa, ezpada, borondate horren edukia edozein izanik ere, babesa izan dezakeen interesean oinarriturik dagoen neurrian babestuko den ahalmen gisa. Helburu hori duenean bakarrik babestuko da eskubide moduan.

Hori horrela dela, eskubidearen beste azalpen bat agertzen da, interesaren teoriarena, hain zuzen, ziur asko egungo jurista handienari loturik dagoena, R.v. IHERINGi, alegia.

Dena dela, bilakaera ez da hor geratzen. Hasieran, estatu liberalak zituen postulatuen beherakadak erabateko krisia erakarriko du, gizarte arazoaren eztanda delaeta (kapitalaren eta lanaren arteko gatazkak sistema kapitalistaren bilakaeragatik areagotu egin ziren, eta sistema horrek berehalako zuzenketak eta eraldaketak behar zituen); are gehiago, krisi hori XX. mendeko lehenengo bi hamarkadetako gerren eta iraultzen ondorioz gogortu egin zen. Egoera hori dela bide, estatua ezin zen geldi geratu gizabanakoek euren borondatearen arabera aske jarduten zuten bitartean, nahiz eta jarduera aske horren bitartez babesa izan zezaketen interesak bete eta gizartea antolatzen saiatu. Estatuak berak antolatu behar zuen gizartea, norbanakoen arteko harremanetan bereizkeriarik ez izateko, gizarte bakea bermatzeko eta sistema kapitalistaren egonkortasunari eusteko, sistema horren krisiak eta kontraesanek arriskuan jartzen baitzuten sistemaren beraren iraupena.

Gorago aipatutakoaren ondorio izango da gizarte helburuei lehentasuna ematea, eskubideak egikaritzeko orduan. Formulazio teoriko berriaren arabera, eskubideak babestuko dira, gizarte eginkizuna betetzen badute bakarrik; izan ere, eginkizun hori eskubideetan (ordu arte borondatearen erabateko erresuma ziren horietan) eginbeharrak tartekatze horretan datza. Horiek horrela, eskubidearen egikaritzak eginbeharrak dakartza, hain zuzen ere, gizarte eginkizuna betetzeko gizarte eginbeharrak.

Formulazio hori (gizarte eginkizunaren teoria izenekoa) Frantziako jurista handi baten izenari loturik agertzen zaigu, L. DUGUITi, alegia. Baina zehatzak izateko adierazi beharko dugu, DUGUITek eskubide kontzeptuaren benetako ukatze legez azaltzen duela teoria hori; aditu horren ustez, gizarte eginkizun kontzeptuak eskubide kontzeptuaren ordezkoa izan beharko litzateke. Gaur egun, ordea, gizarte eginkizunaren teoria eskubideari buruzko teoriaren formulazio berri gisa azaldu izan da, eskubidearen egikaritzan gizarte eginbeharrak bete behar direla adierazten duen teoria, hain zuzen.

Eskubidearen bilakaera historikoa kontuan izanik, ondokoa esan genezake: lehenengo eta behin, Zuzenbideak gizabanakoari aitortutako gizabanakoaren onurabide-esparrua izan zen eskubidea, Zuzenbideak eskubidea bera sortzen zuela ulertu ezin bazen ere. Ideologia juridiko liberalari loturik dagoen esanahi historiko horrek ideologia horren krisia jasan zuen; horren ondorioz, Zuzenbideak biltzen dituen balioek onurabide esparru hori gero eta gehiago murriztu zuten. Bilakaera horren azkeneko fasean, eskubidearen teoria ukatzaileak azaldu izan dira, eskubidea Zuzenbidearen agerpena besterik ez dela adierazten dutenak; teoria horien artean H. KELSEN austriarrarena nabarmentzen da, baina teoria horren zehaztasunak ezin ditugu hemen aztertu (ikus gizabanakoen eta gizartearen arteko harremanei eta oinarrizko eskubideei buruzko §31, 80 eta 81. zenbakiak).

Lehenago deskribatutako parabola historikoak balio digu gaur egun eta Espainiako antolamendu juridikoan eskubideari eratxiki dakiokeen balioa zein den azaltzeko, arazoaren oinarrian dagoen galdera betikoa delako: Zuzenbideak eskubideak aitortzen ditu, ala horiek sortu eta eratxiki?

Galdera hori Zuzenbide naturalaren ikuspuntutik erantzun liteke. Gizabanakoari eskubideak eratxikitzen dizkion Zuzenbide positiboa baino lehenagoko eta goragoko arau multzoa izango litzateke Zuzenbide naturala; hori horrela dela, Zuzenbide positiboaren helburu bakarra Zuzenbide naturalak eratxikitzen dituen eskubideak aitortu eta babestea izango litzateke. Dena dela, erantzun hori ontzat hartzeko, Zuzenbide naturala sinetsi beharko genuke, eta hori ez dute guztiek onartzen; horrez gain, konponbide errazik ez duen arazoa sortuko litzateke: zein da Zuzenbide naturalaren edukia? Zein eskubidek osatuko lukete multzo iusnaturalista? Batetik, bide hori nahasi eta zehaztugabea denez, eta, bestetik, jurista bakoitzak bere sinesmenak Zuzenbide positiboan tartekatuko lituzkeenez, uste dugu baztertu behar dela Zuzenbide naturalaren bidetik emandako erantzuna, eta beste bide batzuetatik aurkitzen saiatu, Zuzenbide naturalak sortzen duen arazo filosofikojuridiko larria konpontzeke uzten badugu ere.

Arazoa konpontzeko bide horien abiapuntua eskubideak beti izan duen konstituzio esanahia izan daiteke, hots, gizartearen eta botere antolatuen kontra gizabanakoaren ukiezintasun edo onurabide esparrua mugatzea. Jakin behar dugu arau guztiek errespetatu behar duten Konstituzioak (Konstituzioa norma normarum da, arauen araua) ea gizabanakoari onurabide esparru hori aitortzen dion edo, alderantziz, ukiezintasun esparrua sortzen duen (ezagutzen dugun dilema). Nolanahi ere (aitortu ala sortu), Zuzenbidearen gainerako arauek Konstituzioaren aginduak bete behar dituzte. Eskubidearen antzinatasunak edo antzinatasun ezak konstituzio alorrean baino ez du esangurarik.

Egineginean ere, Konstituzioak lehenengo liburuaren lehenengo tituluko lehen bi kapituluetan (batez ere, bigarrenean) «oinarrizko eskubideak», «askatasun publikoak» eta «hiritarren eskubideak» aipatzen ditu; horiek guztiek gizabanakoaren ukiezintasun eta babes esparruak eratzen dituzte, gainerako gizabanakoen eta botere publikoen kontra. Euren egitura teknikoa heterogeneoa da, eta babes mailak ezberdinak dira (EKren 53. art.). Baina datu horietatik abiatuz ere, ukiezintasun eta babes esparru horiek

sortzen dituzten ahalmen egoerak ote dira eskubideak? Eta baietz erantzuten badugu, Konstituzioak zer egiten du? Eskubideok aitortu ala eratxiki?

Lehenengo galderari erraz erantzun diezaiokegu: oinarrizko eskubideak, askatasun publikoak eta hiritarren askatasunak benetako eskubide izango dira hiritar zehatzen interesak babesten dituzten neurrian eta auzitegietan (horiek edozein motatakoak izanik ere) uzi zehatzen bidez defenda daitezkeen neurrian.

Hala ere, kontuan izan behar da eskubide guztiak ez dagozkiela norbanakoen arteko harreman juridikoei.

Eskubide publiko izenekoak, hau da, botere publikoen kontra egikari daitezkeenak benetako eskubideak diren ala ez zehaztea arazo larria bada ere, alde batera utziko dugu Zuzenbide pribatuaren alorra aztertzeko. Gauzak horrela, esan dezakegu, oinarrizko eskubide eta hiritarren eskubide multzo horretan benetako eskubideak daudela, eskubide kontzeptuari historikoki eratxiki dakiokeen esanguraren aldetik.

Bigarren arazoa zailagoa da: Konstituzioak aitortu ala eman egiten ditu eskubideak? Badakigu erantzun logikoa ezinezkoa dela, baina erantzun historikoa eman daiteke. Historiaren arabera, Konstituzio orok aurretiaz behar du nolabaiteko itun politikoa: gizarteak onartzen dituen balioak biltzen ditu konstituziogileak, balio horiek aitortu gabe Konstituzioa bideraezina baita. Horren ondorioz, idatzizko araua den Konstituzioaren (Konstituzio formal deitutakoaren) ondoan, gizarte zehatza egituratzen duten oinarrizko printzipio politikoen multzoa agertzen zaigu, oinarrizko arau idatzira (Konstituzio formalera) bildutako zein bildu gabeko printzipioen multzoa alegia, eta horri Konstituzio material deritzogu.

Konstituzio materiala Zuzenbide idatziko edozein arau baino lehenagokoa da; halakoetan, eskubideak biltzen dituen neurrian, Zuzenbideak ez ditu eskubideak sortzen, aitortu baizik.

Izan ere, Zuzenbideak aitortu behar ditu gizabanakoaren ahalmen-esparru batzuk. Esparru horiek Zuzenbidearen aurrekoak dira, gizarteak bereziki aintzat hartzen dituen balioak direlako.

Adibidez, jabetza eskubidea, geroago ikusiko dugunez, eskubidearen lehen eredua da eta Konstituzioak aitortu egiten du (EKren 33. art.). Onartezina da eskubidearen inguruko aitorpena eta sorrera gauza bera direla esatea: sistema kapitalistan oinarritzen den gaur egungo gizarte antolaketak berez dakar ondasunen jabetzapen pribatua; egin eginean ere, jabetzapen pribaturik gabe ez litzateke egongo idatzizko arauaren edo Konstituzio formalaren iraupenerako beharrezkoa den gizarte adostasunik.

Labur-zurrean, esan genezake Zuzenbidearen aurreko eskubideak badaudela egon, hots, Konstituzio materialarenak, Konstituzio formalera bildurik dauden ala ez kontuan izan gabe. Baina horrek ez du esan nahi, eskubide horiek bakarrik daudenik: norberaren interesak betetzeko gizabanakoari eratxikitako zenbait egoera juridiko daude, Zuzenbideak sortutakoak eta benetako eskubideak direnak. Hortaz, arazoa konpondurik geratzen da homogeneoa ez den erantzun bikoitzarekin. Izan ere, eskubide mota baten zein bestearen egitura teknikoa berbera da; horregatik, aurrerantzean bataren zein bestearen aipamenak egingo ditugu, sakonago zehaztu gabe.

B) Egitura teknikoa Eskubidea subjektuari bere interesak lortzeko eta iraunarazteko eratxikitako ahalmena dela esan ondoren, beraren egitura teknikoaz hitz egin behar dugu. Egitura hori subjektu, objektu eta edukiaz osaturik dago.

Eskubide orotan beharrezkoa da subjektua egotea, hau da, ahalmena duen pertsona egotea, eskubidearen muina ahalmena delako. Eskubidea pertsona zehatz batena izatea titulartasun izenarekin ezagutzen da, eta eduki ezberdinak izan ditzake. Eztabaidatu izan da ea subjekturik gabeko eskubiderik izan daitekeen. Aukera hori ukatu behar dugu, Espainiako antolamendu juridikoaren sustrai historikoen arabera, eskubideek eratzen dutelako subjektuek dituzten egoeren multzoa.

Gauza desberdina da, ordea, modu iragankorrean eskubidearen titularra zehaztu gabe egotea eta, bitartean, ahalmen horren bitarteko titularra izendatu beharra izatea, ahalmen horrek nolabaiteko oinarria izan dezan. Antolamendu juridikoak (behin betiko titularraren izendapenaren zain: spes subiecti) konponbide iragankorra antolatu beharra izateak berez erakusten du subjekturik gabeko eskubiderik ez dagoela; izatez, antolamendu juridikoak arautzen du ezinbestekoa izan daitekeen egoera, hain zuzen ere, egungo subjekturik ez egotea. Hala ere, gaur egun titularrik ez izate horrek berez dakar subjektua egon ahal izatea eta egon beharra. Izatekotan ere, bitartekotasun egoerak ezaugarri bereziak ditu (ikus, beherago, bitarteko egoera juridikoak).

Objektua da eskubidearen egiturak izan behar duen beste elementu bat, objektu horretan egikaritzen baita ahalmena. Objekturik gabeko eskubiderik izan daitekeen galdetu izan da, eta hipotesi hori ere ukatu behar dugu.

Arazoa zenbait kasuren inguruan azaldu da, eta hauexek azpimarratu beharko genituzke: testamentua egiteko ahalmena (materiazkoa ez den objektu bati buruzkoa izan daitekeena), nahibadako eskubideak edo eraketa juridikoa dutenak (besteen

esparru juridikoa aldatzeko edo esparru horretan eragina izateko aukera eratxikitzen dutenak), eta nortasun eskubideak (pertsonen ezaugarriei buruzkoak, adibidez, ohorea, pertsonarengandik bereizi ezin dena) (ikus §34, 88. zk.). Apur batean aintzat hartuz gero, testamentua egiteko ahalmena ez da benetako eskubidea, jarduteko gaitasunaren edukia baino: ez dago testamentua egiteko eskubiderik, testamentua egiteko gaitasuna baizik. Bigarren kasuari dagokionez (eta horri buruz ikus beherago esaten dena), zeharka bada ere, objektua badago egon, nahibadako eskubidearen egikaritzak aldatzen duen esparru juridikoarena, alegia. Hirugarren kasuan, nortasunaren nolakotasuna era objektiboan arautzen da; horren ondorioz, nolakotasun horren gain ahalmenak egikari daitezke objektua izango balitz bezala, esaterako, ohoreari kalte egiteagatik kalte-ordain ekonomikoa eskatzea, ohorea ondarean dagoen materiazko gauza izango bailitzan.

Eskubidearen objektua beste eskubide bat izan daiteke zalantzarik gabe.

KZren 507. art.: kreditu eskubidearen gaineko gozamena; KZren 1868. art.: kredituaren bahia; KZren 1872. art.: kotiza daitezkeen baloreen gaineko bahia, azken batean kredituaren gaineko bahia dena; HLren 107. art., hipotekaren objektu gisa ondasun eskubide batzuk onartzen dituena.

Aukera horren arauketa asko korapilatu bada ere («brontzezko zalduna paperezko zaldiaren gainean», ZITELMANNek dioenez), beraren egitura bakuna da: objektu den eskubidearen ahalmenak egikaritzen dira, eskubide beraren gaineko eskubideak dituen ahalmenen moldearen arabera.

Esandakoa argi ikus daiteke, adibidetzat proposatzen diren kasuetako bat aztertuz gero: diru kopuru baten gaineko kreditu eskubidearen gozamena. Gauza baten fruituak eskuratzeko ahalmena ematen du gozamenak, baina jabetza eskuratu gabe eta gauzaz baliatzeko aukerarik gabe; orduan, kreditu eskubidearen gozamena diru kopuruak ematen dituen interesak (fruitu zibilak direnak, KZren 355. art.) kobratzea izango litzateke gozamena, baina ez da aukerarik izango printzipalaren zenbatekoa kobratzeko, ezta kreditu osoa beste inori lagatzeko ere. Gozatzeko ahalmena da hartzekodunak kredituaren interesak kobratzeko duen ahalmenaren moldea, ahalmen hori orain hartzekodunari ez badagokio ere, gozamendunak duen eskubidearen edukia delako; hartzekodunari bakarrik dagokio kreditu eskubidea eskualdatzeko ahalmena, eta hori ez dugu nahasi behar eskubide horren gaineko gozamena eskualdatzeko ahalmenarekin.

Bistan denez, eskubideak beste zenbait eskubideren gain eratzeko aukera nahiko orokorra da, beraz, kasuak bananbanan eta euren berezitasunak kontuan izanik aztertu behar dira, euren arteko homogeneotasuna eskasa delako eta azaldu dugunera mugaturik geratzen delako.

Edukia da eskubidearen egiturak duen hirugarren elementua. Eduki hori ahalmenek osatzen dute.

Ahalmen horiek eskubidearen barnean daude eta, eskubideari dagozkionez, autonomiarik gabekoak dira, hau da, eskubidearen aldaketak edota gorabeherak bakarrik dituzte, baina ez dute berezko aldaketa edo gorabeherarik.

Adibidez, ahalmenak ez dira preskribatzen (ikus behean preskripzio azkentzaileaz esaten dena), eskubidea preskribatzen denean baino: in facultatibus non datur praescriptio, irakatsi izan denez. Esate baterako, jabetza eskubideak ematen dituen erabiltzeko edo gozatzeko ahalmenak ez dira preskripzioz eta bananbanan azkentzen; izan ere, ahalmen horiek azkenduko dira, jabetza eskubide osoa preskribatzen denean bakarrik. Ahalmen horiek eskualdatu eta eskubidetik bereizten badira, orduan eskubide berri eta desberdina osatuko dute; adibideari helduz, jabeari dagozkion erabili eta gozatzeko ahalmenak beste subjektu bati eratxikitzen zaizkionean, eskubide berria eratzen dute. Jabetzak eskubide berria erakartzen du, baina eskubide berri hori desberdina da, hots, gozamen izenarekin ezagutzen dugu: gozamendunak jabearenak ziren ahalmen batzuk hartzen ditu, baina eskubide berri eta txikiagoa osatuz («oinordetza eratzaile» deitutakoaren mekanismoa da. Ikus beherago).

164. Eskubide motak DE CASTROren (zalantzarik gabe XX. mendeko Espainiako juristarik nabarmen eta garai guztietako autore handienetakoaren) sistematikak zenbait eskubide mota bereizten ditu, eta horien edukia, ahalmen diren aldetik, aldatu egiten da kasuankasuan.

Lehenengo eta behin, harreman juridikoetan bereziki babesten den interesaren arabera, eskubide publikoak eta eskubide pribatuak bereiz ditzakegu. Lehenengoen eraketa berezi eta korapilatsua aztertu gabe (betiko moduan, historiaren araberakoa dena), besterik ez diogun bitartean, eskubide pribatuez jardungo dugu.

Bigarren sailkapena harreman juridikoak eratzen dituzten printzipioen izaerak zehazten du, eta, horrela, eskubide hauek bereiz genitzake: —Nortasun eskubideak, subjektuaren ezaugarriez arduratzen direnak, tasun horiek era objektiboan aintzat hartuz: izena, intimitatea, ohorea, norberaren irudia eta abar (ikus gorago).

—Familia-eskubideak, Zuzenbidearentzat familia oinarrizko erakundea da, eta familiaren babesaren egitura bereziak zenbait eskubide eratortzen ditu, adibidez, senideen arteko mantenu eskubideak.

—Lankidetza harremanek eratorritako eskubideak, esaterako, pertsona juridikoen bazkideak

lotarazten dituztenak.

—Ondare eskubideak edo trafiko ekonomikoari dagozkionak, eduki ekonomikoa duten interesak iraunaraztea helburutzat dutenak, jabetza edota kreditu eskubidea, esaterako.

Sailkapenak egiteko hirugarren irizpidea eskubidea eratzen duen ahalmen mota da, hots, erabateko eskubideak eta eskubide erlatiboak bereiztea ahalbidetzen duena. Eskubide erlatiboak bakarrik erabil daitezke subjektu pasibo zehatz baten edo batzuen kontra; erabateko eskubideak, ostera, kolektibitatea osatzen duten kide guztien kontra, guztiek derrigor errespetatu behar baitituzte. Edozein kasutan ere, bereizketa horri kasuan kasuko ñabardurak egin behar zaizkio, errealitate juridikoa ez faltsutzeko.

Beraz, eskubide erlatiboetan subjektu pasibo zehatz baten lankidetza beharrezkoa da eskubideak babesten duen interesa betetzeko, hau da, subjektu pasibo zehatz batek (edo batzuek) bakarrik izango du (dute) interes hori betetzeko betebeharra, eta subjektu pasibo horren kontra bakarrik egikaritu ahal izango dira eskubideak ematen dituen ahalmenak. Adibide batek argitu dezake zehatz-mehatz era abstraktuan azaltzen gabiltzana: pertsona batek beste bati lanbide zerbitzua ematen dionean, ordainsaria jasotzeko eskubidea du, baina ordainsaria eman behar duen pertsona bakarra zerbitzuaren hartzailea da; hori dela eta, zerbitzua eman duenak zerbitzuaren hartzaileari bakarrik erreklamatu ahal izango dio ordainsaria.

Eskubide erlatiboen lehen ereduak kreditu eskubideak dira, gero aztertuko ditugunak (ikus beherago).

Alderantziz, erabateko eskubideetan ez da beharrezkoa subjektu zehatzaren lankidetza, titularraren interesa betetzeko: titularrarentzat nahiko da beraren egoera juridikoa errespetatua izatea; horren ondorioz, egoera juridiko hori errespetatzea nahitaezkoa da kolektibitatea osatzen duten kide guztientzat. Halakoetan, edozein kidek errespetatzeko behar hori urratuz gero, titularrak eskubidearen babeserako ahalmenak egikari ditzake. Horrexegatik dira erabateko eskubideak, edozeinen kontra babesten direla esatea guztien kontra, erga omnes, babes daitezkeela esatea delako. Berriz ere, adibideak asko argituko du azalpena: pertsona gauza zehatz baten jabe bada, horrek ematen dituen onurak lortu ahal izango ditu besteen lankidetzaren beharrik gabe; nahiko izango da guztiek haren jabetza errespetatzea, eta norbaitek ez badu hori errespetatzen, babeserako egokiak diren ahalmenak egikarituko ditu.

Eskubide errealak (ius in re, objektuaren gain, gauzaren gain egikaritzen dira berehala eta zuzenean; bereziki jabetza eskubidearen kasua izango litzateke), familia-eskubideak eta nortasun eskubideak dira erabateko eskubide nagusiak.

Dena dela, historiaren eragina izan duen bereizketa hori erlatibizatu behar da, batik bat, jabetza eskubidea erabateko eskubidearen paradigma gisa hartzen denean. Bada, gerta daiteke interesa betetzeko betebeharrik ez duen hirugarrenak eskubide erlatiboa haustea; lehen erabili dugun adibideari helduz, lanbide zerbitzua ordaindu behar duena ez den beste pertsona batek ordainketa eragozten badu, eskubide erlatiboari kalte egingo dio, eta antolamendu juridikoak nahitaez eskuetsi beharko du titularraren erreakzioa.

Baina erabateko eskubideen eta eskubide erlatiboen arteko bereizketak ez du porrot egiten ikuspuntu horretatik bakarrik, ezpada beste batetik ere: gerta daiteke erabateko eskubideetan pertsona zehatz baten lankidetza behar izatea interesa betetzeko. Horixe gertatzen da eskubide errealen esparruan iura in re aliena deitutakoetan (eskubide erreal mugatuak dira, jabetza baino onura txikiagoa dakartenak, beste titular batek duen jabetzaren ahalmen batzuk hustu egiten dituztelako). Hortaz, eskubide errealetan ere beharrezkoak dira lankidetza harremanak. Hala nola, gozamen eskubidea ius in re aliena berezia da: jabeak gauza erabili eta lupertzeko zituen ahalmenak gozamendunarenak dira orain, eta jabeari besterentzeko edo xedatzeko ahalmena baino ez zaio geratzen (gozamendunaren eskubideak jabetzaren edukia hustu edo murriztu egin du, aldi baterako baino ez bada ere); gozamendunaren eta jabearen artean dauden harremanek beharrezko egiten dituzte bien arteko lankidetza harremanak, bataren eta bestearen eskubideak betetzeko, batez ere, lehenengoaren eskubidea betetzeko; jabeak lankidetza harreman horiek eratorritako eginbeharrak betetzen ez baditu, berari bakarrik eskatuko zaio bete beharreko horiek egin ditzan. Bistan denez, eskubide erlatiboetan azaltzen den egoera da, behartuak berari dagokiona betetzen ez duenean.

Hortaz, ñabardura horiek (behartua ez den beste pertsona batek hauts dezake eskubide erlatiboa; erabateko eskubidea betetzeko, aldiz, subjektu zehatz baten portaera beharrezkoa izan daiteke) onartuz gero bakarrik euts diezaiokegu bereizketari, antolamendu juridikoak onartzen ez dituen abstrakzioetara jo gabe.

Nahibadako eskubideak edota eraketa juridikoa duten eskubideak kategoria berezi dira eskubidearen barnean? Arazoa ez da batere erraza. Kritikak zeintzuk izan diren aztertu aurretik, nahibadako eskubidetzat jo izan dena azalduko dugu. Azalpenik klasikoenaren ustez, titularraren alde bakarreko borondatez harreman juridikoak aldatu edota azkentzeko helburua duten ahalmenak dira nahibadako eskubideak; alde bakarreko borondate horren jasotzaileari ez zaio eskatzen inolako lankidetzarik, ondore aldatzaile edo azkentzailea lortzeko, baina ezin dio ondore horri ukorik egin. Izan ere, behartuta ez badago ere, lotuta dago, harreman juridikoen aldaketa edota azkentzea onartu behar duelako, aldaketa edo azkentze horiek haren eginbeharren zati ez diren arren. Nahibadako eskubidearen kontzeptuaren barnean, hainbat aukera agertzen zaizkigu; aukera gehienek azalpen tekniko hobea dute, besteak beste, jarduteko gaitasunaren agerpenak edo ahalmen soilak izatea (ikus beherago, §40, 112 eta 113. zk.ak).

DE CASTROk (gai horretan aditua denak) dioenez, «eskubidetzat hartu eta izen arrunta ematea ezinezkoa dela frogatzeko, nahiko da nahibadako eskubideen zerrenda hartu eta zerrenda horretan daudenen izaera aztertzea»: utzitako gauzak okupatzea, ehizan ibiltzea, arrantza egitea, jarauntsia onartzea zein arbuiatzea… jarduteko gaitasunaren eratorpenak dira, ez, ordea, eskubide izena har dezaketen ahalmenak; banantzea edota dibortzioa eragitea, hautabidezko betebeharretan aukeraketa egitea, kontratuak hutsaltzea edota suntsiaraztea, legezko zein borondatezko ordezkaritzan aritzea… egoera juridiko nagusi batetik sortzen diren ahalmenak dira, eta, egoera horien menpe daudenez gero, ez dute eskubidearen berezitasuna den izaera lokabe eta nagusirik.

Beraz, nahibadako eskubideen kategoria neurrigabe zabaltzearen kontra gaude, horrek justifikatzen baititu kategoria horri lehenago egindako kritikak. Edozein modutan ere, ahalmen batzuk benetako eskubideak dira, eta nahibadako eskubideei buruz emandako definizioarekin bat datoz.

Horren adibide dira aukeratzeko eskubidea, eroslehentasun eskubidea edota atzera eskuratzeko eskubidea; zalantza gehiagorekin, aurrekoei gaineratu beharko genizkieke Pertsonari buruzko zuzenbideari eta familia-zuzenbideari lotutako ahalmen batzuk, besteak beste, auzotartasunaren ondorioz naziokotasuna erreklamatzea, naziokotasuna aukera bidez eskuratzea, ezkontzaren deuseztasun, semealabatasun edota ezgaiketa akzioak, eta, beharbada, besteren bat ere.

165. Eskubidea eta ahala ez diren beste zenbait ahalmen Harreman juridikoen alde aktiboan dauden bi ahalmen egoera nagusien ondoan, eskubidearen eta ahalaren ondoan, alegia, beste batzuk ere badaude egon. Nahiz eta lehen aipatutakoak bezain garrantzitsuak ez izan, horien berezitasunak ere bananbanan aztertu behar ditugu, Ăąabardura bereziak baitituzte.

Has gaitezen legebidezko interes deitutakoekin. Nahiz eta legebidezko interesa pertsonari eratxikitako ahalmen egoera izan, ez da eskubideari dagozkion alorretan bilakatzen den kontzeptua.

Erabateko eskubideen eta eskubide erlatiboen arteko bereizketa berriro gogoratu behar dugu: eskubide erlatiboen ohiko egikaritzak behar du subjektu zehatz batek gauzatzea egin beharreko jokabidea, behartuak burutu behar duen jokabideak zuzenean eta berehala betetzen baitu eskubideak babesten duen interesa; erabateko eskubideetan, aitzitik, interesaren betepena bi mekanismo hauen bitartez lor daiteke: batetik, subjektu zehatz batek egin beharreko portaerari buru emateaz (eskubide erlatiboetan gertatzen den bezala); eta, bestetik, kolektibitatea osatzen duten kide guztiek erabateko eskubidea errespetatzeko betebehar orokorra betetzeaz. Edozein mekanismo hartuta ere, behartuaren portaera edo titularraren jarduna nahiko da erabateko eskubideetan, bitartekorik gabe, titular horren interesa zuzenean eta berehala betetzeko.

Hala ere, legebidezko interesa gauzatzen da, hirugarren batek berea den ahalmena egikaritzen duenean. Beraz, interes zehatza betetzeko mekanismoa bada ere, betepena ez da interesdunak duen ekimenaren ondorio (hasieran ez baitago inolako jarrera aktiboren menpe), ezpada beste batek duen egoera aktiboaren egikaritzaren ondorio, eta egoera aktibo hori ahala da (ikus gorago). Dakigunez, ahalaren erabilerak bete behar du ahal horren titularrarena ez den interesa, besteren interesa, alegia (interes hori betetzea eginbeharra baita ahalaren titularrarentzat); hala ere, aldi berean eta zeharka, beste interes berezi bat betetzen du, legebidezko interesa, hain zuzen ere. Ahalaren alorra, batez ere, Zuzenbide publikoarena denez, legebidezko interesa ere bertan agertzen da eskuarki.

Adibide batek argitzen du kontzeptuaren zailtasuna. Demagun Zuzenbide zibileko unibertsitate katedra bat bete behar dela lehiaketa bidez. Lehiakideak ez dira plazaren gaineko eskubidearen titular edo, beste modu batera esateko, ez dira lehiaketan irabazteko eskubide baten titular. Hala eta guztiz ere, lehiakideak interes zehatz baten titular dira, arau formalak (deialdia, ariketak egiteko era, epaimahaiaren osaketa eta abar) betez lehiaketa egin dadin, lehiakide onenaren aukeraketak erabateko inpartzialtasuna behar baitu. Lehiaketaren epaimahaiak arau formalak eta eduki arauak betetzen ez baditu, edozein lehiakidek egin dezake arau horiek hautsi direlako salaketa administrazio eta organo judizialetan, kalte horrek harena den interesa, hots, legebidezko interesa ukitzen baitu. Hori horrela izanik, interes hori aukeraketa zuzen egitearena baino ez da, lehiakide guztien artean Zuzenbide zibileko katedratikorik onena aukeratua izatea lortu nahi duena, alegia, eta interes hori bete behar dute epaitzeko ahala dutenek. Beraz, lehiakide baten aurkarapena aurrera ateratzen bada, ez zaio berari plaza ematen, deuseztatze egokiaren bitartez lehiaketa berriz egiten da eta; ez da babesten plazaren gaineko eskubidea, eskubiderik ez baitago, ezpada legebidezko interesa, lehiaketa zuzen egin dadin, bai edukiaren aldetik, bai formaren aldetik.

Esanda dagoenez, egoera horiek Zuzenbide publikoan jazotzen dira orokorrean, baina Zuzenbide pribatuan aurki ditzakegu zenbait kasu ere. Kasurik tipikoena bazkideak sozietatean duen egoera izango litzateke. Sozietatearen organoak hartutako erabakiekin bazkidea bat ez etortzea, izan litekeena izateaz gain, garrantzi gabekoa izan daiteke. Bazkideak ez du eskubiderik organo horiei erabakiak beraren nahiaren arabera ematea eskatzeko; baina badu interesa, legebidezko interesa, zertarako eta sozietatearen borondatea modu zuzenean eratzeko. Esate baterako, sozietatearen biltzarrean izandako eztabaidak eta horren ondorioz hartutako erabakiak betetzen ez baditu horretarako emandako arauak (deialdia, quoruma, informazioa‌ xedatzen dituztenak), eztabaida edota erabaki horren deuseztatzea eska daiteke. Deuseztatzeak betetzen du legebidezko interesa sozietatearen borondatea zuzenean era dadin, eta legebidezko interes hori bat dator sozietatearen interes orokorrarekin. Bistan denez, beste biltzar batek ez du bermatzen berez erabaki berria bazkidearen gustukoa izatea, are gehiago, zuzenean hartutako erabakia eta modu okerrean hartutakoa berdinak izan daitezke. Izatez ere, sozietatean izandako eztabaida edota erabakia aurkaratzeko akzioak ez dakar sozietatearen akordio zehatz bat lortzeko eskubidea betetzeko mekanismorik, eskubiderik ez baitago, sozietatea eraentzen duten arauen arabera borondatea era dadin dagoen legebidezko interesa baino.

Bistan dago legebidezko interesa ahalmen berezia dela, egoera aktiboa ez delako norberaren interes batek duen babesaren ondorioa, ezpada beste helburu bat duten Zuzenbideko arauen eragingarritasuna babestu beharraren ondorioa.

Horregatik, legebidezko interesa azaltzen da, titularrak ÂŤarauak islatutako ondoreÂť izenekoaren ondorioz onura atera duela esanez. Adierazmoldeak, guztiz esanguratsua bada ere, nahastea sor dezake Zuzenbidea betetzeko interesa biltzen duela baitirudi, eta Zuzenbidea bete dadin hiritar orok du interesa. Izatez ere, legebidezko interesaz zuzen hitz egin ahal izateko, beharrezkoa da, xedapenen egitezko kasuak kontuan izanik, legebidezko interesaren titularrak egoera zehatza izatea, hau da, xedapenak betetzen ez badira, titularrak zuzeneko eragina jasatea. IHERINGek erabilitako adibideari helduz, industriaren zenbait adar babesteko ezartzen diren aduanako zerga babesleak fabrikatzaileen onurarako dira, eskubiderik ematen ez dieten arren, legebidezko interesa dutelako zerga horiek eska daitezen. Baina horrek ez du esan nahi, hiritar guztiak interes horren titulartzat har ditzakegunik, nahiz eta definizioz ona izan nazioko industria babestua izatea; legebidezko interesdunen zirkulua mugatuagoa da, eta zergei buruzko arauen helburu zehatza bete dadin berehalako interesa duten fabrikatzaileak baino ez ditu hartzen.

Eskubidea, ahala eta legebidezko interesa ez den beste ahalmen bat interes nahasia da, eta, arazo bereziak azaltzen baditu ere, lehen hurbilketa egitea erraza da. Babestu beharreko interesak ez dira norbanakoaren luperketarako, taldearen luperketarako baino, horregatik, kolektibitatea osatzen duten kide guztienak dira. Hala ere, ez dira interes kolektiboak, hots,

ez dira interes horien defentsarako organoak dituen talde zehatz bati dagozkionak. Ezin dugu esan interes nahasiak direnik, esaterako, abokatuen bazkunek babesten dituzten lanbide interesak: bazkun horietako gobernu organoek, nortasun juridikoa duten erakundeek jarduteko behar dituzten organoak diren aldetik, lanbide interes horien titularrak dira. Alabaina, interes nahasiek ez dute titular esklusiborik, ez pertsona fisikorik ezta pertsona juridikorik ere. Interes nahasiaren objektuak zeintzuk izan daitezkeen aztertuz gero (ingurumena, osasuna, kontsumorako ondasunak), arazoa argiago azaltzen da. Kontua ez da pertsona zehatz bat edo batzuk zuzenean eta bereziki babestea ekologiaren aurkako atentatu batek eragindako kalteetatik, mediku baten hutsagatik edo akastun erreminta bat erosteagatik. Kalte horiek konpontzeko, antolamendu juridikoak pertsona horiei ematen dizkie benetako eskubide legez eratzen dituen beste zenbait erreakzio bide. Interes nahasien egitezko kasua desberdina da, kolektibitateak kolektibitate legez ez sufritzea baita kontua, adibidez, zabalaldi-tokitzat erabiltzen den ingurunea deuseztatzeak ingurumenari egiten dion kaltea; edota ke toxikoetatik osasunerako datozen kalteak (ingurumena ez ezik, orokorrean bizitzaren osasunkortasunari kalte egiten baitiote); edota produktu zehatz baten publizitate engainagarriak dakarren kaltea. Izan ere, kontua da kolektibitate hori osatzen duten pertsonek eta taldeek kalte horien kontra erreakzionatzeko aukera izatea, nahiz eta eurei zuzenean ez eragin.

Interes nahasiaren kontzeptua argi dagoela ematen du; baina horrek ez du esan nahi, lehen esan dugunez, beraren babes modu bereziek arazoak ematen ez dituztenik. Lehenengo arazoa babestu beharreko interes nahasiak zeintzuk diren zehaztea da; bigarrena, interes nahasiek titular zehatzik ez izatea (ez norbanako gisa, ezta erakunde antolatu modura ere) kontzeptuaren oinarrioinarrian dagoenez, interes nahasien defentsarako legitimazio nori atxiki argitzea; eta hirugarrena, babesaren edukia zein den azaltzea.

Arazo horiek guztiak konpontzeko, beharrezkoa da Konstituzioa aipatzea. Egineginean ere, «gizarte eta ekonomiaren politikari buruzko printzipio artezkariak» dira osasuna babestea (EKren 43. art.), ingurumenaz gozatzeko eskubidea (EKren 45. art.), eta kontsumitzaile eta erabiltzaileen defentsa (EKren 51. art.). Artikulu horietan interes nahasiak nagusiarazten dira, kolektibitatearentzat babesa merezi baitute. Hala eta guztiz ere, horrekin arazoaren atal bat baino ez dugu konpondu: gauzak esparru orokor horretan geratzen badira, aztertutakoak ez lirateke interes nahasiak izango, legeria arrunterako, epaileen interpretaziorako eta Administrazioaren jardunerako gida-lerroak ematen dituzten interes orokorrak baino, eta hori, zalantzarik gabe, eurek duten eragingarritasunaren zati bat baino ez da (EKren 53.3 art.aren lehenengo tartekadura). Baina interes nahasiez hitz egiteko beharrezkoa da zerbait gehiago, bigarren arazotzat hartu dugunari dagokion zerbait, hain zuzen: norbanakoei legitimazioa eman behar zaie interes horiek nolabait gauzatzeko. Legitimazio hori nori atxiki behar zaion zehaztea legeria arruntari dagokio, KZren 53.3 artikuluaren 2. tartekadurak ondorioztatzen duenez; zehaztapen horrek hartuko du babesaren edukia ere (hots, hirugarren arazotzat jo duguna).

Hortaz, Konstituzioak finkatutako printzipio batzuk garatzeko eman diren arauak aztertu behar dira, interes nahasirik dagoen ala ez zehazteko; dena dela, printzipio horiek zuzeneko eragingarritasun juridikorik ez duten arauen artean jasotzen dira.

Gauzak horrela, azaldutakoaz gain, ezin genezake besterik esan interes nahasiez, orain gutxi aipatu dugun Konstituzioaren garapenerako legeria kontuan hartu gabe behintzat. Eta legeria horretan ez da eraberekoa interes nahasia babesteko legitimazioaren arazoari eta babesaren edukiaren arazoari emandako konponbidea.

Interes nahasiek duten babesaren adibiderik argiena, beharbada, EKren 51. art.aren garapenerako kontsumitzaileen eta erabiltzaileen babeserako emandako arauak dira. Horren harira, 1984ko uztailaren 19ko Legea, hau da, Kontsumitzaile eta Erabiltzaileei buruzko Lege Orokorra aztertu behar da. Lege horrek, terminologia egokia erabiltzen ez duen arren, kontsumitzaileen eta erabiltzaileen «legebidezko interesak» (7. art.) eta «interes orokorrak» (20.1 art.) babesteko mekanismoak ezarri ditu. Nahaste terminologiko horrek ez gaitu harritzen, helburu handiak baditu ere, lege horrek orokorrean teknika akastuna darabilelako.

Azken buruan, bitarteko egoera juridiko izenarekin ezagutzen direnak aztertu behar ditugu. Horietatik garrantzitsuenak guretzat jadanik ezaguna den zerbait aipatzen du: baliteke eskubide baten titularra zehaztu gabe egotea eta, bitartean, eskubide hori bitarteko titular bati eratxikitzea, ahalmena ezin baita ezerezean oinarritu. Eskubidearen egikaritza eta defentsa bitarteko titular horri dagokio, behin betiko titularrak izango direnentzat ahalmena iraunarazteko beharrezkoa dena egitera mugaturik badago ere. Horrexegatik ezin dugu ukatu, muga hori duenetik, bitarteko egoerak eskubideak baino intentsitate txikiagoa duela; beraz, ahalmen desberdinak direla onartu beharko dugu. Bitarteko egoera juridiko horren adibideak ugari dira (DE CASTROk erabakitzeke dauden egoera juridikoetakotzat jotzen ditu, bitartekoen azpimota gisa): baldintzapean dauden kreditu (KZren 1114 eta 1861. art.ak), ondasun (KZren 513 eta 546. art.ak, eta HLren 23 eta 107.10. art.ak) eta jarauntsi-eskubideak (KZren 790 eta 804. art.ak), eta beren beregi guretzat ezagunak diren (ikus §8, 29. zk.) ernalduaren eskubideak (KZren 29. art. eta 965. art. eta ondorengoak), ernaldu gabekoarenak, eratzeke dauden pertsona juridikoenak eta absente edota desagertuenak (KZren 181. eta ondorengoak).

Kasu horiek nagusiak badira ere, besteren bat zalantza handiagoekin gaineratu daiteke, esaterako, DE CASTROk bitarteko egoera juridikoen barnean aldi baterako titulartasun mugatuak izendatzen dituenak, adibidez, egikaritza geroratua duten eskubideak (KZren 1125. art.). Hala ere, kasu horiek homogeneotasun txikia dute euren artean, eta, bakoitzak berezitasun sakonak dituenez gero, araubideak ere oso bereziak dira. Horrek guztiak hemen aztertu ezin ditugun arazoak dakartza.

Arazo terminologikorik izan ez dadin, esan behar da autore gehienek eskubide igurikimen deitzen dietela egoera horiei; hala ere, gure ustez, izen horrek ez du zehatzmehatz hartzen lehenago azaldu dugun guztia.

166. Akzioa eta eskubidea Denbora luzean, XIX. mendearen lehenengo laurdena arte, alegia, akzioa eta eskubidea nahasi egin ziren Erromako Zuzenbidean azaldutako esaera zahar baten arabera. Esaera horrek zioenez, nihil aliud es actio quam ius quod sibi debeatur iudicio persequendi (CELSO, semea), hau da, «akzioa da pertsona batek duen eskubidea, zor zaiona epaiketan eskatzeko».

Horrelakoetan, «egikaritzeke dagoen» eskubidea izango litzateke akzioa. Prozesuko zuzenbideak izaera iuspublizistikoa du, eta zuzenbide hori auzitegietan jarritako auziei dagokie, jurisdikzioaren egikaritzari, hain zuzen ere; izaera iuspribatistikoa duen Zuzenbide zibila, aldiz, eskubidean oinarritzen da, eskubidea gizartearen aurretik dagoen balioa dela ulertzen baitu, Zuzenbide Naturalaren Eskola Arrazionalistak izan zuen eraginaren ondorioz. Prozesuko zuzenbidea Zuzenbide zibilaren ondoan eraikitzen joan da, eta, ORESTANOk agerian jarri duenez, bi zuzenbideak batera eraikitzeak oinarriak eman ditu, akzioa eta eskubidea desberdinak diren bi sistemetatik datozela onartzeko, alegia, erakunde autonomoak direla onartzeko.

Eskubidearen eta akzioaren artean dagoen autonomiak azalpen berria izan du gaur egun, eta azalpen moderno horrek Prozesuko zuzenbidearen norabidea ezarri du, akzioaren eta eskubidearen arteko bereizketa delako Prozesuko zuzenbidea zientziatzat hartzeko beharrezkoa den oinarri historikoa; gainera, azalpen hori WINDSCHEIDen eta MUTHER en arteko eztabaida ospetsu bati lotuta dago. Edozein kasutan ere, akzioaren eta eskubidearen arteko bereizketa baldintza bakun batzuetatik abiatzen da: prozesua abian jartzen duen mekanismoa da akzioa, eta beraren helburua eskubidea babestea bada ere, ezin dugu eskubidearekin identifikatu, eskubidea dagoen ala ez eztabaidatzen delako. Kontua da termino horien oinarrian arazo nahaspilatsuak daudela, baina hemen ezin dugu hori azaldu. Beraz, akzioa zer den azaltzeko teorizazioak hamaika jarrera sorrarazi ditu; horregatik, ironiaz esan izan denez, «akzioari buruzko teoriak legendaren gauen gisa dira, mila eta bat, eta guztiak zoragarriak» (CALAMANDREI).

Eragin erromanistikodun Zuzenbide zibilaren arabera (berau bakarrik aipatzearren), eskubidearen egikaritzak duen agerpena edo horri lotutako ahalmen juridikoa da akzioa (beraz, akzioa eta eskubidea gauza bera izango lirateke). Horren adibideak ugari dira legeria zibilean (KZren 129, 131, 132, 133, 134, 137, 139, 140, 141, 192, 1121, 1502, 1510, 1511, 1517, 1597, 1623, 1659 eta 1722. art.ak, MKren 516. art., HLren 42. art., eta PZLren 62. art.). Esangura bera ematen diogu hitzari noiz eta zuzeneko akzioaz eta egoera, mugaketa, deuseztasun, gauza erkidea zatitzeko, jarauntsia eskatzeko, atzera eskuratzeko, hipoteka, ezeztapen, subrogazio eta erreibindikazio akzioaz hitz egiten dugunean (zerrendak ez ditu kasu guztiak biltzen). Lehen aipatutako arau horietatik kanpo utzi ditugu «akzioen preskripzioari buruz» idazpurupean preskripzio azkentzailea arautzen duten KZren 1961.etik 1975.erako art.ak. Eskuratzeko preskripzioari edo usukapioari buruzko titulu berean dagoen aurreko kapituluaren izenburua «jabariaren eta gainerako eskubide errealen preskripzioari buruz» denez, izenburuen arteko konparaketak iradoki du Kodeak bereizten dituela akzioak eta eskubideak. Ez dugu uste hori horrela denik, eta, edozein kasutan ere, bereizketa hori (izatekotan) ezin da parekatu akzioaren prozesu-esanguraren eta eskubidearen artean dagoen bereizketarekin. Nahiko arrazoi dago pentsatzeko Kodea sorrarazi zuten teoriak eta historiak ez zutela izan bereizketa horren berririk. Azterketa sakonagoa egin daiteke preskripzio azkentzailearen objektua aztertzen denean bakarrik, beraz, hori bertan ikasiko da (ikus beherago, §54, 179. zk. eta ondorengoak).

Aurreko guztiari zerbait gehitu behar zaio eta ziur asko zerbait horrek balio gabe utziko du akzioaren eta eskubidearen arteko harremanen arazoari buruzko azterketa. Gaur egun, eta Espainiako antolamendu juridikoari dagokionez, akzioaren arazoa ez da azaltzen aipatu berri ditugun inguruabarretan, baizik eta «epailearen benetako babesa lortzeko eskubide» (EKren 24. art.) izenekoaren edukiarekin dituen harremanetan. Horrek guztiak betiko koordenadetatik kanpo utziko du akzioaren arazoa. Dena dela, horren azterketa ez da lan honen helburua. Hemen arazoari eman diogun azalpena justifikaturik dago, neurri handi batean, gatazkan dauden bi terminoez (akzioaz eta eskubideaz, alegia) KZk egiten duen erabilera nahaspilatsuaren ondorioz, orain gutxi ikusi dugunez.

167. Eginbehar juridikoa. Motak Harreman juridikoen alde aktiboan egon daitezkeen ahalmen edo egoera nagusiak aztertu ondoren, harreman juridiko horien alde pasiboaren edukia aztertu behar dugu, hots, eginbehar izenarekin ezagutzen duguna. Egia esateko, zaila da definitzea eginbeharraren kategoria orokorra: eginbeharra, orokorrean, harreman juridikoen alde aktiboa betetzen duen edozein portaera da, hau da, eskubide, ahal edota aztertu ditugun ahalmenetatik bat ez den edozeinek duen interesa betetzera zuzendurik dagoen subjektuaren (kasu horretan pasibo deitzen dugunaren) jokabide oro. Dena dela, kategoria zabal eta, neurri batean, zehaztugabe horren barnean ezaugarri erkideak dituzten eginbehar mota batzuk nabarmentzen dira, horregatik, Zuzenbide positiboan araubide berezia dute. Garrantzitsuenak menekotasuna, betebeharra eta zama dira.

Menekotasuna, eginbehar juridiko gisa, harreman juridikoen alde aktiboei lotuta dago, ahal eta nahibadako eskubideari, hain zuzen. Menekotasunak subjektuaren egoera pasiboa adierazten du; subjektu pasiboak ezin du egoera hori eragotzi (termino juridikoetan, jakina), eta ezin zaio lankidetzarik eskatu, ahalaren edota nahibadako eskubidearen edukiak gauzatu daitezen. Horretarako, aski da ahalmen horien titular aktiboaren borondatezko ekintza hutsa, subjektu pasiboa nagusitasunaren menpe jartzen duen ekintza, hain zuzen; subjektu pasiboak ahalaren edota nahibadako eskubidearen egikaritzak dituen ondorioak jasan beharko ditu, ezin izango baititu horiek saihestu, baina ezin da portaera positiborik izatera behartu, ondorio horiek bultzatzeko.

Beste kasu batzuetan, subjektu pasiboaren portaera (eta horrek ez du derrigor eduki positiborik izan behar, baliteke eskatzen zaiona abstentzioa bakarrik izatea, portaera negatiboa, hots, ez-egitea) beharrezkoa da, eta harreman juridikoen alde aktiboei loturik dago. Egoera pasibo hori betebehar izenarekin ezagutzen dugu. Baina adierazmolde hori bi esangura ezberdinetan erabiltzen da, bata zabala eta bestea murritza. Esangura zabalean, harreman juridikoetan ahalmen egoera justifikatzen duen interesa betetzeko beharrezkoa den portaera oro izango litzateke betebeharra; esangura zabal hori bat dator lehenago aipatu dugun betebeharraren definizio orokorrarekin. Esangura hertsian, betebeharraren mota berezi batez hitz egingo genuke, kreditu eskubide edo, besterik gabe, kreditu izeneko eskubide zehatzaren betepenari dagokiona; mota hori eginbehar juridiko pribatu batena izango litzateke, zuzeneko edo bitartezko ondare edukia eta izaera erlatiboa duena (ikus, gorago, erabateko eskubideak eta eskubide erlatiboak, han azaltzen diren ñabardurak onartuta daudelako: KZren 1088 eta 1911. art.ak). Egia esateko, betebeharraren mota berezi hori oso garrantzitsua denez gero, legeak sarrien aipatzen duena da: Kode Zibilaren IV. liburu osoa «Betebehar eta kontratuei buruz» ari da. Horrek guztiak eginbehar juridikoaren lehen eredu bihurtzen du betebeharraren esangura hertsi hori, eta, horregatik, hurrengo kapituluan

sakonago aztertuko dugu.

Zama da aurreko bietatik argi eta garbi bereizten den beste eginbehar juridiko mota. Itxuraz euren artean kontraesana duten bi hitzetan laburbilduz, zama «eginbehar askea» da. Hala ere, kontraesanik ez dago: norberaren interesa lortzeko, subjektuak burutu behar duen portaera da zamaren eduki den eginbeharra; subjektuarena berarena den eskubidea egikaritzeko beharrizana da. Jakina denez, inork ere ez du eskubide bat egikaritzeko betebeharrik, baina egikaritu nahi izanez gero, zama bete beharko du.

Haatik, zama betetzeko ala ez betetzeko askatasun osoa dago, baina eskubideak eragina izan dezan, beharrezkoa da betepen hori; hortik ateratzen da zama ez betetzea ez dela erantzukizun iturri bete ez duenarentzat, eta gainerakoen egoera juridikoari ez diola kalterik egiten; ez-betetze horren ondorio bakarra norberaren eskubidearen norberaren interesa betetzea ezinezkoa dela izango litzateke.

Aurretik aipatutako guztia argitzeko, adibideak jar daitezke, eta, adierazgarrienen artean, hauxe azpimarratuko genuke: epaiketa zibilean eskubidea egikaritzen duenak eskubide horren oinarri diren egitateak frogatu beharko ditu; ez frogatzea ere gerta daiteke, baina aukera hori hartzen badu, auzia galdu egingo du egitate horiek beste bide batetik frogatzen ez badira behintzat (eta hori eskuarki ez da gertatzen. Epaiketan eskubide baten egikaritza oinarritzen duten egitateak frogatzeko beharrizan «aske» horri frogaren zama izena ematen zaio (ikus KZren 1214. art.). Forma zehatz bat erabili beharra izatea ere zamaren adibidea da, esaterako, eskritura publiko edota pribatua, eskubideen egikaritzatik sortzen diren egintzek balioa edo eragingarritasuna izan dezaten hirugarrenengan (KZren 1280. art.).

§51. ESKUBIDE NAGUSIAK 168. Eskubidearen erakunde izaerako kategoriak: jabetza, eskubide erreal mugatuak, kreditu eskubideak, pertsonaren eskubideak Orain arte eskubideaz hitz egin dugunean, kategoria abstraktutzat hartu izan dugu: harreman juridikoen alde aktiboan dagoen egoerarik garrantzitsuenari dagokio, titularraren beraren interesa betetzeko sortu da (legebidezko interes, interes nahasi eta ahaletik bereizten duena, alegia), autonomia (beraren edukia osatzen duten ahalmenetatik bereizten duena), eta nolabaiteko egonkortasuna eta iraunkortasuna ditu (bitarteko egoera juridikoetatik bereizten duena). Alabaina, kategoria abstraktuek ez dute osatzen antolamendu juridikoa, antolamenduaren jakitea arrazionalizatzeko Zuzenbidearen Zientziarentzat erabilgarriak badira ere; antolamendu juridikoa interesen arauketak eta erakunde zehatzek osatzen dute.

Arauetan sekula ez ditugu arauketa eta erakunde zehatz horiek bilatuko kategoria abstraktuen formapean. Kategoria abstraktuen esanahia ondo ulertzeko alderantzizko bidea egin beharko dugu, ez abstraktutik zehatzerakoa, zehatzetik abstrakturakoa baizik: hitz gutxitan esateko, antolamendu juridikoak babesten dituen eskubide zehatzak bananbanan aipatu eta definitu beharko ditugu, eskubidearen kontzeptu orokorra ondo ulertzeko.

Arau juridikoetan erakunde legez aurkitzen ditugun eskubide nagusiak hauexek dira: jabetza eskubidea, eskubide erreal mugatuak, kreditu eskubideak eta nortasun eskubideak.

Jabetza eskubidea zer den orokorrean azaltzen saiatuko gara, Zuzenbide zibileko ikastaro honetan ezin baitugu sakonean aztertu; «Eskubide Errealak» jorratzean emango dira zehaztasun gehiago, toki eta unerik egokiena horixe baita. Jabetza da antolamendu juridikoak titularrari ematen dion eskubidea, eskubide horren objektutik onura ekonomikorik zabalena atera dezan. Beraz, jabetzak aukera zabalak ematen dizkio titularrari, ondasun zehatz baten gain bere interesa betetzeko. Baina azpimarratu behar dugu arauek garai eta toki guztietan mugatu dituztela aukera horiek, mugen sakontasuna eta zabalera beti oso aldakorrak izan badira ere (arazo horiez, zehaztasun handiagoarekin, ikus beherago).

Nolanahi ere, guztiz mugagabea ez izan arren, egon daitekeen eskubiderik osoena da jabetza; horixe da Erromako Zuzenbidetik datozen esamoldeek esan nahi digutena, jabetza aipatzeko, plena in re potestas diotenean. Osotasun ideia horrekin bat dator KZk 348. artikuluan ematen duen definizioa: «jabetza gauzak gozatu eta xedatzeko eskubidea da, eta legeek ezarritako mugapenak baino ez ditu». Osotasunaz gain, jabetzak orokorrean badu beste berezitasun bat ere: titularrak zuzenean atera dezake onura jabetzapeko gauzatik, beste subjektu batzuen lankidetzarik gabe, baina hirugarrenek ezin izango diote oztoporik jarri titularrari bere ahalmenen egikaritzan. Hala ere, behin eta berriz diogun bezala, jabetza pribatuaren oinarrizko eraketa hori une historiko zehatz bati dagokio, eta, gaur egun neurri batean balio duen arren, aldaketa sakonak izan ditu. Aldaketa horiez gero arituko gara (ikus beherago), jabetza zer den azaltzeko elementu berriak sartu baitira.

Jabetzaren ondoan, titularrari gauzaren onura zehatz batzuk bakarrik ematen dizkioten beste egoera juridiko batzuk daude, titular ezberdin batena izaten baitirau jabetzak.

Horiei guztiei, jabetzatik bereizi edo zatitzen direnez, gozatzeko eskubide erreal mugatu deritze. Eskubide mugatuak dira, batetik, gozamen hori jabearena baino txikiagoa delako, eta, bestetik, euren egikaritza, orokorrean, objektuaren gainean titularrak burutzen duen jardueraren bidez bakarrik gauzatzen bada ere (gauzaren gain ari dira zuzenean, iura in re dira), gehienetan jabearen lankidetza behar dutelako

(gogoratu erabateko eskubideen eta eskubide erlatiboen arteko bereizketaren erlatibotasuna, lehenengoetarikoak baitira, aspaldiko sistematikaren arabera, eskubide errealak).

Esate baterako, gozamena (KZren 467. art.), erabiltzeko eta biztantzeko eskubidea (KZren 524. art.), zortasuna (KZren 530 eta 531. art.ak), zainpeketazko, erreserbazko eta enfiteusizko zentsuak (KZren 1604, 1605, 1606 eta 1607. art.ak), eta azalera eskubidea (KZren 1655. art., HEren 16.1 art., eta Lurzoruaren Araubideari eta Hiri Antolamenduari buruzko Legearen 171.1 art.). Azken lege hori ekainaren 26ko 1/1992 EDren bidez onetsi zen. Dena den, KAren 61/1997 epaiak adierazi duenez, azalera-eskubidearen arauketa bat dator Konstituzioarekin. Halaber, lurzoruari buruzko lege berriak — Lurzoruaren Araubideari eta Balorazioei buruzko apirilaren 13ko 6/1998 Legeak—, xedapen indargabetzaile bakarraren 1. zenbakian, baieztatu du arauketa hori indarrean dagoela.

Badaude egon gozatzekoak ez diren beste zenbait eskubide erreal mugatu, adibidez, berme eskubideak: gauza zehatza lotzen dute zorren ordainketari zuzenean eta lehenespenez, eta zor horri behar bezala erantzuten ez bazaio, gauza horren ordez dirua lor daiteke (horregatik, gauzen balioa diru bihurtzeko eskubide izenarekin ere ezagutu egin dira), eta diru hori zorra ordaintzeko erabili.

Horren adibideak dira bahi eskubidea (KZren 1857, 1858 eta 1863. art.ak, eta xedapen bereziak), ondasun higiezinen gaineko hipoteka (KZren 1857, 1858 eta 1874. art.ak, eta HLren 104. art.), ondasun higigarrien gaineko hipoteka eta lekualdaketarik gabeko bahia (1954ko abenduaren 16ko Legearen lehenengo art.) eta antikresia (KZren 1881. art.). Hemen ere jabetzaren aipamenak izaera mugatuaren ideia ematen du, eskubide horiek jabetzaren osotasunik ez dutelako; izan ere, bermeari eusteko gaitasuna bakarrik ematen dute, eta, hala denean, hori egikaritzeko. Edozein modutan ere, eskubideok oso bereziak dira, bermatzen duten kreditu eskubidearen (ikus beherago) eskubide erantsiak direlako (1857. art., lehenengo paragrafoa, lehenengo zk.); erantsi izate horrek berarekin dakar ezaugarri bereziak dituen arazoa eta, horregatik, eskubide errealik ez dagoela aldarrikatu izan da, baina ez gatoz horrekin bat (tesi horren azalpena eta ihardespena ezin dira egin Zuzenbide zibilaren atal honek ematen duen ezagutzarekin, eta berriz ere, Eskubide Errealen atalera jo beharko dugu).

Eskubide erreal mugatuen hirugarren mota lehenespeneko eskuraketa ahalbidetzen duten eskubide deitutakoak izango lirateke. Pertsonak gauza bat besterentzeko erabakia hartu duenean, gauza hori beste edozein eskuratzaile baino lehenago eskuratzeko aukera nagusiarazten dute eskubide horiek, baldintzen berdintasun printzipioaren menpe.

Egitezko kasu desberdinak eta arauketa zehatzak dituzten eroslehentasun eta atzera eskuratzeko eskubideen kasuak dira (KZren 1067, 1521, 1522, 1067, eta 1636. artikuluaren lehenengo paragrafoa, LELren 86.etik 97.erako art.ak eta 118, eta HELren 35.etik 47.erako art.ak), bai eta aukeratzeko eskubidearena ere (HEren 14. art.). Jabetzari dagokionez, eskubide horiek eduki murritzagoa dute, baina euren berezitasunak hain sakonak direnez gero, bi zalantza ditugu: batetik, eskubide errealak diren ala ez (gauzaren gaineko zuzeneko ahalmena, hau da, in re dagoen ala ez oso eztabaidagarria delako, eta Zuzenbide zibilaren atal honek ematen duen jakitearekin, ezin da arazo horretan sakondu, berriz ere, Eskubide Errealen azalpenari dagokiolako); eta, bestetik, eskubide diren ala ez, hori ukaezina iruditzen bazaigu ere (nahibadako eskubideak izango lirateke halakoak: ikus gorago).

Kreditu eskubidea, lehenengo ikuspegian behinik behin, jabetza eta ondasun eskubide mugatuen hiru motetatik aldendu egiten da, ez baita gauzaren gainean zuzenean egikaritzen: kreditua da hartzekodun izeneko pertsonak duen eskubidea, zordun deitutako beste batek jokabide zehatz bati buru eman diezaion.

Horrenbestez, eskubidea betetzeko titularrak ez du behar gauzaren gain erabil daitekeen inolako gaitasunik, subjektu pasibo zehatz eta bereziaren lankidetza baino, eskubidea sortzen den unetik gauza bat emateko, zerbait egiteko edota zerbait ez egiteko betebeharra baitu subjektu pasibo horrek (gauza hitza esangura zabalean ulertu behar da, ez materiazko gauza legez: KZren 1088. art.). Geroago (ikus beherago), eginbehar juridiko zehatzaz (betebehar deitutakoaz), kreditu eskubide horri lotuta dagoen horretaz alegia, hitz egiten dugunean, beste zehaztasun batzuk egingo ditugu.

Eta, horrenbestez, nortasun eskubide gisa ezagutzen ditugunak ere badira benetako eskubideak.

Nortasun eskubideak pertsonak dituen ezaugarri fisiko eta moralei buruzkoak dira (bizitza, osotasun fisikoa, ohorea, intimitatea…); ezaugarri horiek objektibizatu egiten ditugu, baita ondasun bezala hartu ere, noiz eta ahalmena, hots, eskubide bat, ondasun horren gain egikari daitekeenean. Definizioak berak nortasun eskubideen ezaugarri bereziak agerian jartzen ditu (ikus gorago, §31, 81. zk. eta §34, 88. zk.), eta, horren ondorioz, eskubideok babes berezia dute konstituzioan, eta arlo zibil eta penaletan.

Bereziki garrantzitsua da konstituzio arloan nortasun eskubideek duten babesa: 10. artikulua arau orokorra da, eta agerpen zehatzak 15. art. (bizitzarako eskubidea), 16.1, 17, 19 eta 20. art.ak (askatasun eskubideak) eta 18. art. (ohorerako, norberaren intimitaterako eta norberaren irudirako eskubideak); horietako batzuk garatu egin dira, osorik edo zati batez, legeria zibil berezian eta arruntean (izena edukitzeko eskubideari buruzko EZLren 53. artikulua eta baterakoak, Giza Organoen Erauzteari eta Birlandaketari buruzko 1979ko urriaren 27ko Legea, Ohorearen, Norberaren eta Senitarteko Intimitatearen eta Norberaren Irudiaren Babes Zibilari buruzko 1982ko maiatzaren 5eko Lege Organikoa, legez aurkako atxiloketen kontra habeas corpusa arautzen duen 1984ko maiatzaren 24ko Lege Organikoa, komunikabideetako zuzenketa

eskubideari buruzko 1984ko martxoaren 26ko Lege Organikoa). Bistan dago zigor-arloko babesa aztertzea ez dagokigula.

Hala ere, komenigarria da orain gogoratzea, jadanik ezagutzen dugun arren, EKren 53.2 artikuluaren arabera, eskubide horien babesa berezia dela (Konstituzio Auzitegian babes errekurtsoa, auzitegi arruntetan, berriz, lehenespen eta sumariotasun printzipioetan oinarritutako prozedura, 1978ko abenduaren 26ko Legeak arautzen duena). Eskubideok babestuta daude, orobat, Administrazioarekiko auzibidean, AAJLren bidez.

Kategoria bakoitzaren ezaugarriei buruz azaldutakoaz hausnartuz gero, argi dago eskubidearen erakunde izaerako kasuek Ăąabardura oso desberdinak dituztela euren artean, eta, horren ondorioz, esanda dagoenez, batzuei eskubide izaera (benetako eskubide izaera) ukatu egin zaie.

Adibidez, aditu batzuek eskubide kontzeptutik kanpo uzten dute jabetza, subjektu pasibo zehatzik ez duelako, ezinezkoa delako gizarte osoa alde pasibotzat duen eskubiderik egotea. Eskubidearen alorretik kanpo kreditu eskubidea uzten dutenak ere egon badaude, behartuaren jokabidearekin (edo behartuak betetzen ez badu, estatuaren aparatu hertsagarriaren jokabidearekin) betetzen den benetako ahalmena ez delako. Amaitzeko, badaude eskubidearen alorretik kanpo nortasun eskubideak uzten dituztenak ere, subjektu eta objektuaren arteko lotura estua dela eta, objekturik ez dagoelako eta objekturik gabe ez dagoelako eskubiderik. Egia esateko, eskubide guztiguztiei ukatu izan zaie eskubide izaera hori, lehenago esandakoari hauxe gehitzen baitiote batzuek: gozatzeko eskubide erreal mugatuak jabariaren mugaketa bereziak baino ez dira, berme eskubide errealak, ostera, nahitaezko betearazpenaren kasu bereziak, eta lehenespeneko eskuraketa ahalbidetzen duten eskubideak, azkenik, ahalmen hutsak.

Jarrera horiek guztiak onargarriak dira logikaren ikuspuntutik, baina azalean gelditzen dira, ez dutelako eskubidearen benetako muina, hots, eskubidearen oinarri historikoa kontuan hartzen.

Zein da historia hori? Norbanakoei emandako ahalmen esparruak zehazten dituen historia, hain zuzen ere. Norbanako horiek ahalmen-esparruak erabiltzeko duten askatasuna, mugatua bada ere, babestu beharra dago, hirugarrenek edota botere publikoen organoek egin ditzaketen esku-sartzeen kontra.

Alor pribatuak gizabanakoaren beraren interesak nagusiarazten ditu, gizarte politikoaren kidea dela kontuan hartu gabe, eta alor pribatu horretan, hain zuzen, jabetza eskubidea izan da eskubidearen paradigmatzat hartu izan dena. Egineginean ere, jabetzaren ezaugarri guztiak ezin dira kontuan hartu eskubidearen kontzeptu abstraktuaren ezinbesteko ezaugarri gisa: lehen aipatutako eskubidearen erakunde izaerako kasu guztien artean dauden ezberdintasunak direla eta, eskubide zehatz batzuek ez dituzte kontzeptu abstraktuaren ezaugarri orokor guztiak, eta, horren ondorioz, kategoria abstraktutik kanpo utzi beharko genituzke nahitaez. Ez litzateke izango zuzena ezaugarri erkideak bilatzea, horrelakorik ez dagoenean; haatik, horrek ez du esan nahi ezaugarri horiek ez direnik eta beraiek abiagune gisa hartzea erabilgarria ez denik.

Horregatik, eta gune erkidea nola sortu den azaltzeko, egokia izango da jabetza eskubidearen Ăąabardura nagusiak aztertzea.

169. Jabetza, eskubidearen paradigma. Erakunde izaerako esanahia Jabetza eskubidea osoa eta zuzenekoa dela esan dugu. Osoa da, kasuankasuan arauek ematen duten intentsitatearekin gauzaz gozatzeko aukerarik handiena ematen duelako; zuzenekoa da, berriz, gozamen hori gauzatu dadin inoren bitartekotzaren beharrik ez dagoelako. Eskema hori bat dator bilakaera historiko luze eta landuaren emaitza den KZren 348. artikuluarekin; artikulu horren aipamena egitea beharrezkoa da, jabetzaren inguruan gauzatu baita Zuzenbide zibilaren sistema osoa. Izatez ere, gaur egungo Zuzenbide zibila ulertezina da jabetza erakunderik gabe, horrexegatik esan dugu eskubidearen paradigma bihurtu dela jabetza: edozein ahalmeni eskubide kontzeptua eman nahi izan zaionean, jabetza eskubidea hartu da eredu gisa.

Erromako Zuzenbidean (eta gogoratu beharrik ez dago Zuzenbide zibilean izan duen garrantzia erabakigarria izan dela) jabetza ulertzeko era oso lotuta zegoen zerekin eta hirian bizi ziren jabe handiak bizitza publiko edota politikoaren protagonistak zirelako ideiarekin. Hori dela bide, botere politikoaren adierazle bihurtzen da jabetza, eta, botere horren ezaugarriak izateaz gain, subiranotasun gisako ahalmena eratzen du: dominium ex iure Quiritiuma. Dominium horren berezitasunak ziren osotasuna eta mugagabetasuna, eta jabetzaren erakundea iradoki zuen Erromako Zuzenbideak mendebaldeko inperioaren amaiera arte izandako bilakaera historikoan (Europari, hau da, guri interesatzen zaigun ingurune historikoari dagokionez).

Erregimen feudala izan zen, salbuespen batzuekin eta aldaketa garrantzitsuekin, mendebaldeko Erromako garaian zegoen antolaketa politikoaren eta juridikoaren ordezkoa, jabetza ulertzeko era guztiz eraldatu zuena. Sistema feudalean, neurri handiagoan edo txikiagoan monarkaren jabetzapekoa zen lurraren jabaria jaun feudalei eman zitzaien; emate horrek berez zekartzan lurraren onura ekonomikoak eta bertan bizi zirenen gaineko jurisdikzioa. Hala eta guztiz ere, onura ekonomiko horiek ateratzea gehienetan ez zen jaun feudalaren ardura, mendekoena baino. Lurra lantzeko eta fruituak biltzeko betiereko eskubidearen truk, mendekoek zenbait prestazio egin behar zizkioten jaun feudalari, eta prestazio horiek betiereko eskubide horren zamaren erara eratu ziren. Beraz, gauza berdinaren gaineko bi jabetza ditugu: jabari erabilgarri edo azpi jabari deitutakoa eta jaunari eratxikitako jabari nagusia edo zuzenekoa. Beraz, muga, lotura eta zama astunak zituen mendekoen jabetzak.

Iraultza liberal burgesak jabetzaren araubidea erabat aldatu zuen, araubide horren oinarri juridiko eta politiko guztiak, hots, erregimen feudalaren oinarri guztiak, ezerezean utzi zituelako. Ancien RĂŠgimea deuseztatzeak jabetzaren ulermen berria ekarri zuen, hau da, jabetzaren gaineko edozein mugari, loturari edo zamari gaitziriztea. Murrizketa horiek gorrotagarriak eta guztiz onartezinak dira, aldi baterako salbuespenak direnean salbu. Zuzenbide natural arrazionalistaren eragina izan zuen ideologia liberalak uste zuen jabetza nortasunaren proiekzioa zela, eta, beraz, baztertu beharrekoak zirela horren aurka estatuak edota hirugarrenek egindako esku-sartzeak: gizabanakoaren ukiezintasun esparrua da jabetza,

gizabanako horren onurabidea, edozein hirugarren publiko edo pribaturen kontra, hain zuzen ere, eskubidea (ikus gorago).

Eragin horiei gehitu behar zaizkie sustrai bera duten beste batzuk: batetik, jabeak duen ahalmenaren mugagabetasuna, liberalismoaren doktrina ekonomikoen arabera, jarduera ekonomikoa gauzatu eta hori arrazionalizatzeko tresnarik egokiena da; bestetik, industria jaioberriarentzat eta herri lan handientzat errekurtsoak pilatu beharrak ezerezean utzi zituen desamortizazio zein jaregite prozedurak, baita auzokoen taldeenak, Elizarenak edota noble leinu batenak ziren ondasunak xedatzeko eta horiek saltzeko murrizketak ere. Ideologia liberal burges horrek kodegintza iradoki zuen, eta Code Napoléonen eraginaren bidez, KZren 348. artikuluak definitu zuen jabetza osoosorik.

Jabetzaren lehengo azalpenak burgesia aberastuaren statu quoa erakusten du; izan ere, desamortizazio, eta herri lan handien, industria jaioberriaren eta kolonietako merkataritzaren ondorioz aberastu ziren burgesok. Politika eta gizarte istiluek jabetza nozio hori guztiz eraldatu zuten, eta, horren ondorioz, neurri handi batean behintzat, Zuzenbide zibilaren oinarriak ere eraldatu egin zituzten. Istiluon arrazoiak oso ezagunak egiten zaizkigu: batetik, «gizarte arazoa», jabetza eta lanaren artean dauden gatazken agerpena delako; bestetik, sistema kapitalistak ekoizpena gehitzeko dituen beharrizanak; hirugarrenez, industrializazioak dakartzan hiri kontzentrazio handiak eta langileria antolatzeko ahalmenaren sorrera… eta abar. Eskubideen egikaritzari dagokionez, arrazoi horiek guztiek, gizabanako isolatuaren beharrizanak ez ezik, gizartearen beharrizanak kontuan hartzera garamatzate. Horrek fase desberdinetan gauzatuko den nahitaezko eragina izango du jabetza kontzeptuan: lehenengo eta behin, jabetzaren oinarria ez da izango jabearen borondatearen erresuma, ezpada gizartearen babesa merezi duen jabearen interesa. Bigarrenez, eskubideaz abusatzeari buruzko teoria azaltzera garamatza (horri buruz zehaztasun gehiago, ikus beherago); teoria horren arabera, abusua dago jabetza bere helburu normalera bideratuta egikaritzen ez denean, eta kasu horretan jabearen nahierakeria galarazi behar da. Azken buruan, gizarte eginkizunaren kontzeptura garamatza: jabetzak, eskubide legez ahalmenak emateaz gain, banakako onuraren muina ezerezean utzi gabe, gizarte eginbeharrak ere ezarri egiten ditu; hau da, titularraren interesa betetzeko ahalmena izateaz gain, aldi berean eskubidearen egikaritzak kolektibitatearen interesak bete behar ditu. Bistan dago eskubidea azaltzeko balio izan duten teoriak (borondatearen teoria, interesaren teoria, gizarte eginkizunaren teoria: ikus gorago) jabetza azaltzeko sortu direla (eta berriz ere askotan aipatu dugun balio paradigmatikoa agertzen zaigu).

Gaur egun, jabetzari lotutako gizarte eginbehar horiek (bidezkoak izango direnak, baldin eta jabetzaren objektu diren ondasunek gizartean garrantzia badute; adibidez, kolektibitatearentzat ez da gauza bera oinetako pare baten jabe izatea edo garia ekoizteko finka baten jabe izatea) eskubidea osatzen duten elementuetakotzat jotzen dira gizarte eginkizun izenarekin, eta ez edozein modutan, Espainiako Konstituzioaren esanbidezko aginduz baino: «1. Jabetza pribaturako eta jarauntsirako eskubidea aitortzen da. 2. Eskubide horien gizarte eginkizunak mugatuko du haien edukia legeen arabera.» (EKren 33. art.).

Hortaz, gizarte eginkizuna ez da teoria hutsa, baizik eta jabeak dituen gizarte-eginbeharren multzo baten adierazpena, eta ez edonolakoa: legezko gorengo maila duen adierazpena da Konstituzioak berak egiten duelako estatuaren helburuekin bat etorriz, estatu hori jadanik ez baita zuzenbideko estatu liberala, zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoa baino (EKren 1. art.). Gaur egun, jabetza ezin da definitu KZren 348. artikulua bakarrik kontuan hartuz; orobat, EKren 33. artikulua gogoan izan behar dugu. Horrela, jabetza gauzak gozatzeko eta xedatzeko eskubidea izango litzateke, gizarte eginkizuna betetzeko legeek ezartzen dituzten mugapen eta eginbeharrekin, kolektibitatearentzat haren objektuak duen garrantzia kontuan hartuz.

Alabaina, Konstituzioaren aginduak zuzenean ondorioztatzen du jabetzak iraun badirauela gizabanakoaren onurabide esparru izaten; horrekin bat dator orain gutxi aipatu dugun EKren 33. artikuluaren lehenengo paragrafoak erabiltzen duen «aitortu» aditza. Baina jabetzak bere bilakaera historikoari lotutako eskubidea izaten badirau ere, gaurko berrikuntza ondokoa da: jabearen eskubideak gizarte helburuak eta kolektibitatearen beharrizanak bete behar ditu. Beraz, Konstituzioak jabetzari buruz ematen duen azalpen horrek balio paradigmatikoa kendu dio eskubide gisa, eta balio hori beste bide batetik gauzatzea ahalbidetu du, batetik, betikoa (eskubidea ukiezintasun legez, gizabanakoaren onurabide gisa) eta, bestetik, gaur egungo bidea (gizarte eginkizuna kontuan hartzea beharrezkoa da onurabide hori erabiltzean). Hortaz, Konstituzioak eratzen dituen eskubideen paradigma bihurtu da jabetza, baina zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoak eskubide horiek arautzen dituen moduan.

170. Jabetza eskubidearen egitura teknikoa: jabearen ahalmen eta eginbeharrak Teknikaren ikuspegitik, jabetzaren egiturak ondokoa hartzen du: eskubidearen objektua den ondasunak eman dezakeen erabilera ekonomiko oro, antolamenduak erabilera hori ahalbidetzen duenean. Jabetzaren egitura bi ahalmenez osatuta dago: batetik, gozatzekoa (gauzaren erabilera eta luperketa biltzen dituena), eta, bestetik, xedatzekoa (jabetzaren eduki osoa edota zati bat besterentzeko aukera juridikoa ematen duena). Bigarren ahalmen horrek betidanik sorrarazi du eztabaida hau: xedatzeko ahalmena jabariari bakarrik dagokio ala eskubide guztiei? Berez eskubide bat da ala subjektuak duen jarduteko gaitasunaren agerpen bat besterik ez? Nolanahi ere, interes praktikorik ez duen eztabaida horretan sakondu gabe, jabetza osatzen duten ahalmenetako baten gisa arautzen du Kode Zibilak xedatzeko ahalmena, eta, horretaz ohartzeko, nahiko da ezagutzen dugun 348. artikulua irakurtzea.

Gaur egun, jabetzaren egiturak, ahalmenak ez eze, eginbeharrak ere hartu egiten ditu, eta, horregatik, kasu zehatzetan eta legeetan agindutako eran, gizarte eginkizuna bete behar da (EKren 33. artikulua: ikus gorago), lan honetan gai horri buruz beste zehaztasunik eman ezin badugu ere. Oraingoz nahiko izango da azpimarratzea eginbeharrak era askotakoak izan daitezkeela, jabetzaren objektuaren eta objektu horrek eman ditzakeen gizarte onuren arabera. Hori dela eta, jabetzaren erakundea ez dela baterakoia defendatu izan da, eta, horren ondorioz, ezin dugula jabetzaz hitzik egin, jabetzez baino.

Horixe da gaur egun doktrinan nagusitu den irizpidea, baina horren gaineko balorazio kritikoa egitea ezinezkoa da une honetan.

§52. EGINBEHAR JURIDIKOAK

171. Betebeharra, eginbehar juridikoaren lehen eredua. Erakunde izaerako esanahia Ikusi dugunez, harreman juridikoetako alde aktiboaren paradigma eta Zuzenbide zibilaren ardatzetako bat da jabetza; horren ondorioz, eskubidea zer den azaltzeko oso erabilgarria izan da. Beste horrenbeste gertatzen da harreman juridikoetako alde pasiboan betebehar kontzeptuarekin, norbanakoen arteko harremanetan agertzen diren eginbehar juridikoen lehen eredua baita. Jabetza eskubidearekin egin genuen bezala, komenigarria da eginbehar juridiko horren berezitasunik nabarienak aztertzea. Betebeharraren esangura teknikoak erabateko garrantzia du Zuzenbide zibilaren zati oso baten, hots, Betebeharrei buruzko zuzenbidearen euskarri delako. Orokorrean Zuzenbide pribatuarentzat eta, bereziki, Zuzenbide zibilarentzat, nahitaezkoa da erakunde izaerako esangura hori, trafiko ekonomikoan norbanakoen arteko lankidetza harremanak bideratzen dituelako. Izatez, norbanakoek elkarri trukatu behar dizkiote ondasunak eta zerbitzuak, jarduera ekonomikoei buru emateko, norbanakoek eurek ezin baitituzte euren beharrizanak, ezta kolektibitatearen beharrizan orokorrak ere bete. Egineginean ere, jabetzaren eta beste ondasun eskubideen objektu diren ondasunak, eta gizabanakoek elkarri trukatu behar dizkiote zerbitzuak ere, subjektu batetik bestera joan beharra dute. Hori guztia ezinbestekoa da edozein sistema ekonomikotan, eta guztiz beharrezkoa ekimen pribatu eta askean oinarritzen den Espainiako sistema bezalako batean (EKren 38. art.; ikus beherago zehaztasun gehiago nahi izanez gero, norbanakoen autonomiaz hitz egiten denean). Ondasun eta zerbitzuen elkartruke hori lankidetza harremanen bitartez egiten da; harreman horietan, gizabanako batek beste bati eska diezaioke jokabide zehatzei buru ematea, hau da, jabetza eta gainerako eskubide errealak transferitzea edota zerbitzuren bat ematea; jokabide zehatz hori betebehar izenarekin ezagutzen dugu eta norbanakoen artean izaten diren eginbehar juridikoen lehen eredua da (lehen aipatutako arrazoi guztiengatik), behin eta berriz esan dugunez.

Eginbehar horretaz zerbait ezagutzen dugu jadanik: kreditu eskubideari dagokio, erlatibo deitutakoen artean eskubide tipikoa da, erabateko eskubideen kontra; hala eta guztiz ere, badakigu bereizketa hori aldakorra dela (ikus gorago). Esanda dagoenez, eskubide hori ez da gauza baten gainekoa zuzenean, baizik eta hartzekodun deitutako pertsona batek duen eskubidea, zordun deitutako beste batek jokabide zehatz bati buru eman diezaion. Alegia, eskubidea ez da betetzen titularrak gauza baten gain egikaritu dezakeen edozein ahalmenekin, subjektu pasibo berezi eta zehatz baten lankidetzarekin baino, eta eskubide horren sorreratik du subjektu horrek jokabide horri buru emateko betebeharra. Jokabide edo portaera hori betebehar izenekoa da, eta egitura tekniko berezia du; jarraian aztertuko ditugu egitura tekniko horren ezaugarri nagusiak.

172. Betebeharra: egitura teknikoa Eginbehar juridiko bat da betebeharra, zalantzarik gabe, garrantzitsuena baina bat bakarrik, loturarik eta zamatik argi eta garbi bereizten dena. Badakigu betebeharra eginbehar juridiko pribatua dela, izaera erlatiboa duela, baita berehalako eta bitartezko ondare edukia ere; zehatzago aztertuko ditugu termino horiek. Betebeharraren izaera pribatuari dagokionez, harreman juridiko publikoen eta pribatuen arteko bereizketari buruz esanda dagoen horretara joko dugu (ikus gorago): aurrerago gaineratu ditugun ezaugarriak izanik, harreman juridiko pribatuetan tartekatzen diren eginbeharrentzat utziko dugu betebehar terminologia. Guretzat ez du garrantzirik harreman juridiko publikoetan tartekatzen direnek antzeko egitura izateak eta neurri batean publiko diren horiei pribatuen araubidea aplikatzeak; esandakoa gerta daiteke Zuzenbide pribatuaren kategoriek duten prestaketa Zuzenbide publikoarena baino landuagoa delako, hau da: batetik, historikoki Zuzenbide pribatuaren doktrina lehenagokoa delako; eta, bestetik, Kode Zibilak eragingarritasun ordeztailea duelako.

Betebeharraren ondare izaera, hots, eduki ekonomikoa eztabaidatuagoa izan da. Hala ere, eztabaida hori behin betiko argitzen da, zordunak bete behar duen hartzekodunaren interesa eta prestazioa bereizten badira, gauza desberdinak baitira.

Lehenengoa eduki ekonomikorik gabekoa izan daiteke: betetzearen bidez hartzekodunak lor ditzake ondare izaera ez duten zenbait interes, besteak beste, kultur edo erlijio interesak, interes moralak edo pertsonalak‌ Prestazioa, ordea, zordunaren jokabidea da: zerbait ematea, zerbait egitea edota zerbait ez egitea (KZren 1088. art.). Eta emate, egite edota ez-egite orok konpentsazio ekonomikoa izan dezake, hau da, euren balioa dirutan zehaztu daiteke. Adibide batekin argiago ikusten da: maitemindurik dagoen itsu batek bere maiteari maitasun-gutunak bidali nahi dizkio; horretarako, gutun horiek diktatzen dizkit eta nik eskuordeko zeregina egiten dut. Itsuaren interesa ez da ondare arlokoa eta dirutan neurtzea zaila izango da; baina nik idazle legez betetzen dudan zeregina ebalua daiteke (beste kontu bat izango litzateke nik kortesiaz edota adiskidetasunez egingo banu, harremanak ez liratekeelako juridikoak izango). Eta dirua denez gizon emakumeen artean sakrifizio eta erabilera guztiak neurtzen dituen unitate unibertsala, edozein emate, egite edota ez-egite unitate horrekin neur daiteke, kontuan izan gabe emate, egite edota ez-egite horiek edozein ebaluazio materialetatik kanpo dauden gorengo interesak betetzen dituzten ala ez. Prestaziorik ematen ez duen zordunaren erantzukizunak indartzen du azaldutakoa: ikusiko denez (ikus beherago., KZren 1911. art.), erantzukizun hori beti da ondare izaerakoa eta, horren ondorioz, prestazio orok eduki ekonomikoa du edo izan dezake, bitartezko eran bada ere.

Betebeharra eginbehar erlatiboa da. Termino horrekin adierazi nahi dugu sorreratik beraren eragingarritasuna pertsona zehatzen artean bakarrik zabaltzen dela: erlatibo izatearen muina da subjektu batzuek beste subjektu batzuen portaera zehatza eskatzeko ahalmena izatea, eta subjektu horiek guztiak harremanen sorrera unetik identifikaturik egotea. Eginbehar juridikoa erlatiboa da eskubide erlatibo bati dagokiolako: erabateko eskubidearen eskema garbian (eskema garbi hori jabetzak bakarrik betetzen du, dakigunez), eginbeharra kolektibitatea osatzen duten kide guztien abstentzio behar orokorra da, hortaz, subjektu pasiboak zehaztu gabe daude hasieran eta abstentzio behar orokor hori hausteak identifikatuko ditu.

Esandakoa adibide batekin argiago gera daiteke: Jonek Kepari dirua maileguan ematen badio, Kepak, eta ez beste inork, itzuli beharko du diru kopurua, mailegua eman den unetik; baina Jon finka baten jabea bada, guztiek izango dute jabetza hori errespetatzeko betebeharra, eta norbaitek errespetatzen ez badu, haustea gertatu den unetik Jonek defentsa juridikoa erabiltzeko aukera izango du hauslearen kontra. Azaldu dugu betebeharraren subjektuek hasieratik identifikatuta egon behar dutela, eta hori horrela denentz eztabaidatu izan da. Batzuen ustez, hasieran subjektuak ez dira zehaztuta egon behar, betiere, betebeharrak a posteriori identifikatzeko elementuak baditu, hots, nahiko da subjektuak identifika daitezkeenak izatea, nahiz eta identifikatuta ez egon. Hori, zalantzarik gabe, gerta daiteke, baina orduan eztabaida goitik behera aldatzen da: argitu beharrekoa izango da ea betebehar izaerako harremanek zer ondore dituzten, harreman horien alde pasiboan eta aktiboan nor dagoen zehaztu gabe dagoenean. Irtenbidea edozein izanik ere, guk ez dugu zalantzarik: orain aipatutako ondareak osoak

izan daitezen, beharrezkoa da hartzekoduna eta zorduna nortzuk diren zehaztea.

Beraz, betebeharraren muina izango litzateke zordunaren jokabideak hartzekodunaren interesa bete behar duela eta hartzekodunak interes horren betepena eska dezakeela. Hala eta guztiz ere, hartzekodunak eskatzeko duen ahalmen hori ezerezean geratuko litzateke, baldin eta zordunak zehapenik jasoko ez balu interesa betetzen ez duenean: eginbehar juridikoak hertsagarria izan behar du, eginbehar moral edota gizarte eginbeharretatik bereizteko. Beste modu batera esateko, zordunak bere ez-betetzeagatik erantzun beharko du, eta, horregatik, zorraren erantzukizuna agertzen da, betebeharrak bi osagai dituelako (zorra eta erantzukizuna). Erantzukizun hori nahitaezko betearazpen deitutako mekanismoen bitartez eska daiteke; mekanismo horiek estatuaren derrigortze aparatuak (batez ere, baina ez soilik, organo judizialen esku-hartzearen bitartez) jarri dituen bideak dira hartzekodunaren interesa zordunak bete dezan (betetze hori posible bada behintzat zordunak interesa bete gabe utzi ondoren), eta, besterik ez bada, hartzekodunak kalterik jaso ez dezan ez-betetze horren ondorioz.

Oraindik hartzekodunaren interesa bete ahal bada, nahitaezko betearazpenak, kasu honetan, era berezian betetako nahitaezko betearazpen deitutakoak ondoko helburua izango du: zordunak bere borondatez betebeharra gauzatu ondoren, hau da, prestazioa eman ondoren sortuko litzatekeen egoera bera sorraraztea. Bada, zordunak gauza zehatza eman behar bazuen eta hori oraindik beraren ondarean badago, emate hori egitera behartua izan daiteke (KZren 1096. art., lehenengo paragrafoa); gauza hori zehaztugabea edo generikoa izanez gero, hartzekodunari emango zaio zordunaren kontura (KZren 1096. art., bigarren paragrafoa); zerbait egitera behartuta dagoenean egiten ez badu, beraren kontura betearazteko agindua emango da (KZren 1098. art., lehenengo paragrafoa), eta zerbait ez egiteko betebeharra izan arren egiten badu, orduan behar ez bezala egindakoa ezerezean utziko da, zordunaren kontura hori ere (KZren 1099. art.). Hori guztia aintzat hartzeaz gain, ondokoa ere kontuan hartu beharko dugu: era berezian betetako nahitaezko betearazpenaren bidez hartzekodunaren interesa betetzen bada ere, zordunak bere borondatez ez badu betetzen konpondu beharreko kalteak eragin ditzake; kalte horien ordaina era berezian betetako nahitaezko betearazpenarekin batera eska daiteke. Lehen azaldutakoa argi ikusten da, noiz eta Kodeak gauza zehatza emateko betebeharra zehatzmehatz eta nahitaez betearaztea arautzen duenean: 1096. artikuluaren 1. paragrafoak dioenez, «eman beharrekoa gauza zehatza denean, hartzekodunak zorduna behartu dezake gauza ematera, 1101. artikuluak ematen dion eskubideaz gain», eta 1101. artikulua kalte eta galeren ondoriozko kalte-ordainari buruzkoa da.

Betebeharra egitea edo ez-egitea denean ere, betearazpena eta kalte-ordaina, biak, eska daitezke, oinarrian dagoen printzipioa bera delako (Kodeak beren beregi esaten ez duen arren).

Baina gerta daiteke era berezian betetako nahitaezko betearazpena ezinezkoa izatea. Betebeharra ematea denean, gauza zehatza beharbada ez dago jadanik zordunaren ondarean, eta bistan dago ezin zaiola behartu ez duenik ematera. Betebeharra egitea denean, zordunaren jarduera ezin da beste batez ordeztu, jarduera hori burutzea bereberezkoa denez, ezin baitu beste inork bete; kasu horretan ere zehatzmehatz betearaztea ezinezkoa da, antolamendu juridikoak ez baitu onartzen zordunaren gaineko derrigortze pertsonalik, gizabanako legez duen askatasunari kalte egingo liokeelako, eta balio hori nagusitzat jotzen da (nemo ad factum precise cogi potest). Betebeharra ez-egitea denean, behar ez bezala egindakoa itzulezin eta deseginezina izan daiteke. Kasu horietan guztietan era berezian betetako nahitaezko betearazpena ezinezkoa da, baina horrek ez du esan nahi ez-betetzearen kontra inolako erreakziorik ez dagoenik; horrela balitz, berriz diogu, ez litzateke izango eginbehar juridikoa. Hori saihesteko, ez-betetzeak eragin duen kaltearen konponketa zordunari ezartzen zaio. Gaur egungo Zuzenbidean kaltearen konponketa horrek ondare edukia du; izan ere, askatasun pertsonala gaurko antolamendu juridikoen balio gisa hartzeak (Konstituzioak emandako aginduen bitartez sendotutako balioa, EKren 17. art.) kasu larrienetara mugatzen du pertsonaren gaineko derrigortzea. Derrigortze kasurik gehienak zigor-zuzenbidekoak dira, ez baita uste zorra bete ez duen zordunak derrigortze pertsonalik behar duenik, nahiz eta ez-betetze hori borondatezkoa izan eta nahita egin.

Orduan, zordunaren erantzukizuna ondasunei lotutako erantzukizuna da, esangura bikoitzarekin: batetik, zordunak ondasunekin bakarrik erantzuten du; baina bestetik, arau orokor gisa, ondasun guztiekin. Horrexegatik esaten da ondare erantzukizun unibertsal deitutako printzipioa dagoela. KZk ondoko eran nagusiarazten du printzipio hori: «Zordunak bere betebeharren betetzeaz erantzun beharko du gaurko eta etorkizuneko ondasun guztiekin» (1911. art.). Goian esandakoa aztertuz gero ikusiko dugu betebeharraren erantzukizun elementuak ondare edukia duela beti: gauza zehatza ematea, zerbait egitea zordunaren kontura, behar ez bezala egindakoa zordunaren kontura desegitea, kalteak eta galerak ordaintzea. Ondare edukia dirutan ezartzen da beti, gauzek duten balioaren neurri unibertsala baita dirua.

BIBLIOGRAFIA Aurreko gaian aipatutako bibliografiaz gain, bereziki ondokoa azpimarra daiteke: ÁLVAREZ SUÁREZ: «Esquema sobre la distinción entre derechos reales y personales», in Rev. Fac. Der. de Madrid, 1943; BAGOLINI: «Notas acerca de la relación jurídica», ADC, 1950, 7. or. eta ondorengoak; BARBERO: «Diritto soggetivo», in Saggi di teoria generale del diritto, Milan, 1953; BONET RAMÓN: «Naturaleza jurídica de la obligación», RDP, 1967, 835. or. eta ondorengoak; CASTÁN TOBEÑAS: «El concepto de Derecho subjetivo», RDP, 1940, 121. or. eta ondorengoak; ID.: «Derechos subjetivos», NEJ, VII. liburukia, 1955. or. eta ondorengoak; I D.: Situaciones jurídicas subjetivas, Madril, 1963; CICALA: II rapporto giuridico, Milan, 1959; CICU: Considerazioni sulla struttura del rapporto giuridico, Bologna, 1944; DABIN: El derecho subjetivo, (esp. itzul.) Madril, 1955; DE BUEN: «La teoría de la relación jurídica en el Derecho civil», in Estudios en homenaje a Clemente de Diego, Madril, 1940, 181. or. eta ondorengoak; DE CASTRO Y BRAVO: Derecho civil de España. Parte General, I. liburukia, Madril, 1955; ID.: El negocio jurídico, Madril, 1971; DE CASTRO Y BRAVO: «Comentario a la Sentencia de 17 de octubre de 1975 (“La declaración unilateral de voluntad”)», ADC, 1977, 194. or. eta ondorengoak; ID.: «Comentario a la sentencia de 6 de marzo de 1976 (“De nuevo sobre la declaración unilateral de voluntad”)», ADC, 1977, 938. or. eta ondorengoak; DÍEZ-PICAZO Y PONCE DE LEÓN: La doctrina de los actos propios, Bartzelona, 1963; DÍEZ-PICAZO Y PONCE DE LEÓN: Fundamentos del Derecho Civil Patrimonial, I. liburukia, Introducción. Teoría del contrato. Las relaciones obligatorias, Madril, 1986; ID.: Fundamentos del Derecho Civil Patrimonial, II. liburukia, Las relaciones jurídicas reales. El Registro de

la Propiedad. La posesión, Madril, 1978 (berrinprimatzea, 1983); I D.: «El contenido de la relación obligatoria», ADC, 1964, 349. or. eta ondorengoak; ID.: «Autonomía privada y derechos reales», RCDI, 1976, 274. or. eta ondorengoak; ID.: «Las declaraciones unilaterales de voluntad como fuente de obligaciones y la jurisprudencia del Tribunal Supremo», ADC, 1974, 456. or. eta ondorengoak; FAIREN MARTÍNEZ: «Derechos reales y de crédito», RDN, 1959, 139. or. eta ondorengoak; GINOSSAR: Droit réel, propriété et creance, (Elaboration d’un système rationel des droits patrimoniaux), Paris, 1980; FERRANTE: Il concetto di diritto soggetivo e alcune delle sue aplicazioni, Milan, 1947; FERREIRA RUBIO: «Algunas reflexiones acerca de la relación jurídica», RGLJ, 1982, 3. or. eta ondorengoak; GALLARDO RUEDA: «La voluntad privada y la génesis de los derechos subjetivos», RCDI, 1944, 1. or. eta ondorengoak; GARBAGNATI: «Diritto soggetivo e podere giuridico», IUS, 1941, 550. or. eta ondorengoak; GIORGANNI: La obligación, esp. itzul. Verdera eta Tuells, Bartzelona, 1958; ID.: «Los derechos reales», esp. itzul. DÍEZPICAZO, RCDI, 1967, 9. or. eta ondorengoak; GONZÁLEZ MARTÍNEZ, J.: «Evolución y alcance de la división de los derechos reales y personales», RCDI, 1931, 749. or. eta ondorengoak; HERNÁNDEZ GIL: Derecho de obligaciones, Madril, 1961. JOSSERAND: De l’abus des droits, Paris, 1905; DE LOS MOZOS: «La obligación real: aproximación a su concepto», in Estudios Roca Sastre, II, Madril, 1977, 331. or. eta ondorengoak; I D.: «Concepto de la obligación», RDP, 1980, 979. or. eta ondorengoak; LASARTE ÁLVAREZ: «Génesis y constitucionalización de la función social», Estudios de Deusto, 1977, 101. or. eta ondorengoak; LEGAZ LACAMBRA: «Sobre el concepto de situación jurídica y sus aplicaciones», RDP, 1943, 716. or. eta ondorengoak; LÓPEZ Y LÓPEZ: La disciplina constitucional de la propiedad privada, Madril, 1988; ID.: «Comentario al art. 388 del Código Civil», in Comentario del Código Civil, Justizia Ministerioa, Madril, 1991; MARTÍN BLANCO: «El concepto de situación jurídica in Karl Larenz (En torno al concepto de derecho subjetivo), RGLJ, 1950, 60. or. eta ondorengoak; MARTÍNEZ VÁZQUEZ DE CASTRO: «Breves notas para una teoría de los derechos subjetivos fundamentales», La Ley, 1983, 985. or. eta ondorengoak; MICHAELIDES-NOUAROS: «L’evolution récente de la notion de droit subjectif», RTDC, 1966, 218. or. eta ondorengoak; MONTÉS PENADÉS: La propiedad privada en el sistema del Derecho Civil contemporáneo, Madril, 1980; ID.: De la propiedad, in Comentarios al Código Civil y Compilaciones forales, (zuz. Albaladejo), V. liburukia, 1, Madril, 1990; NATOLI: Il diritto soggetivo, Milan, 1943; ORESTANO: «Diriti soggettivi e diritti senza soggetto», IUS, 1960, 149. or. eta ondorengoak; PEIDRO eta RODRÍGUEZ ARIAS: «Teoría del deber jurídico y del derecho subjetivo», RGLJ, 1948, 257. or. eta ondorengoak; ROCA SASTRE eta PUIG BRUTAU: «Concepto del Derecho de crédito», Estudios de Derecho Privado, I, Madril, d. g., 159. or. eta ondorengoak; RODOTA: El terrible derecho. Estudios sobre la propiedad privada, esp. itzul. DÍEZPICAZO, Madril, 1986; ROMANO, Fr.: Diritto e obbligo nella teoria del diritto reale, Napoli, 1967; ROUBIER: Droits subjectifs et situations juridiques, Paris, 1963; VALLET DE GOYTISOLO: «El problema de los denominados derechos sobre derechos», in Estudios sobre Derecho de las cosas, Madril, 1973; VALLET DE GOYTISOLO: «La distinción entre derechos reales y derechos de crédito», ADC, 1952, 1391. or. eta ondorengoak; I D.: «Notas críticas a la pretensión de encasillar todos los derechos patrimoniales en las categorías de derechos reales y de crédito», in Estudios sobre Derecho de las cosas, Madril, 1973; VATTIER: Sobre la estructura de la obligación, Palma de Mallorca, 1980; VATTIER FUENZALIDA: «Observaciones críticas en tema de derecho subjetivo», ADC, 1981, 3. or. eta ondorengoak.

Hogeita hirugarren gaia ESKUBIDEEN EGIKARITZA, MUGAK ETA GORABEHERAK Laburpena: §53. Eskubideen egikaritza.— 173. Muga eta eginbeharrak, eskubideak egikaritzean.— 174. Onustea, eskubideak egikaritzeko eskakizuna. Kontzeptua eta garrantzia.— 175. Onusteak ezarritako eginbeharrak. Ez-betetzeak dakartzan ondorioak. Onustearen aurkako jokabideak: kasu tipikoak.— 176.

Eskubideaz abusatzea. Kontzeptuaren bilakaera historikoa. Abusuportaera Kode Zibilaren arabera.— 177. Abusuaren zehapena Kode Zibilean.— 178. Eskubideaz abusatzea eta gizartearen aurkako egikaritza.— §54. Denboraren eragina harreman juridikoetan.— 179. Denbora igarotzea harreman juridikoetan.— 180. Denbora konputatzea. Preskripzioa: A) Eskuratzeko preskripzioa eta preskripzio azkentzailea; B) Preskripzio azkentzailea; C) Oinarria; D) Preskripzio azkentzailearen jardunbidea.— 181. Preskripzioaren objektua.— 182. Preskripzioaren hasiera.—183. Preskripzioaren geldiarazpena.— 184. Preskripzioari uko egitea.— 185. Akzio errealen preskripzioa.— 186. Akzio pertsonalen preskripzioa: A) Hamabost urteko epea; B) Bost urteko epea; C) Hiru urteko epea; D) Urtebeteko epea.

— 187. Iraungitasuna.— §55. Eskubideak eskuratu eta galtzea. Eskubideen aldarazpena.— 188.

Eskubideak eskuratu eta galtzea.— 189. Eskubideen aldarazpena. Aldarazpen subjektiboa. Ondasun guztien oinordetza eta ondasun batzuen oinordetza.— 190. Aldarazpen objektiboa. Subrogazio erreala.— 191. Edukiaren aldarazpena.— 192. Eskubideei uko egitea: kontzeptua eta esparrua; betekizunak; mugak.

§53. ESKUBIDEEN EGIKARITZA 173. Muga eta eginbeharrak, eskubideak egikaritzean

Aurreko gaietan azaldutakoaren arabera, eskubidea da norbanakoari, bere interesak babesteko, ukiezintasun zein onurabide esparrua ematen dion ahalmena. Ukiezintasun edo onurabide hori ematen da hirugarrenek egin ditzaketen esku-sartzeen aurka egiteko, hirugarren horiek publikoak izan zein pribatuak izan. Esangura horretan, edozein eskubidek bere titularrari askatasun esparrua ematen dio; hori dela eta, eskubideak egikaritzea titularraren askatasuna egikaritzea da, eta, askatasuna den aldetik, besteek ezin izango dute oztopatu. Edozein modutan ere, gizartean ezin da izan mugarik gabeko askatasunik, gauzen izaerak berez dakarrelako mugaren bat egotea. Horregatik, gure gaiari dagokionez, betidanik esan da eskubidearen egikaritza ez dela guztiz mugagabea.

Hala eta guztiz ere, eskubidearen mugak modu desberdinetan ulertu izan dira historian zehar, garai ezberdinetan nagusi izan diren ideien arabera. Izan ere, Europako mendebaldeko Zuzenbide zibilean hainbat eragin izan zuten iura innata katalogoak egin zituen Zuzenbide Naturalaren Eskola Arrazionalistak. Eskola horrek, gehiegizko bakoizkeriatik abiatuz, eskubidea mugagabetzat hartu zuen. Izatez, eskubidearen ardatza gizabanakoaren interes hutsa zela uste zuen; horregatik, gizarte onura ez zuen kontuan hartu, gizabanakoen onuren batuketa baino ez zelako haren ustez. Ideia sozialistek edo elkartsuek, ostera, bestelako jarrera hartu zuten. Ideia horien arabera, norbanakoen helburuak lortzeko tresna da eskubidea (eskubidearen kategoria onartzekotan behintzat, ideia horietako batzuek guztiz ukatzen dutelako hori), baldin eta horren bidez ongizate kolektiboa lortzen bada; egineginean ere, ongizate kolektiboa ez da norbanakoen ongizate guztien batuketa edo eransketa hutsa. Pentsamolde horren ustez, eskubidea ongizate kolektiboa lortzera bideratuta badago, eskubidearen egikaritza nahitaez mugatuta egon beharko da.

Hor aipatutako kontzeptuei buruz zertxobait esan dugu dagoeneko, eta orain ezin dugu gehiago luzatu. Hala ere, ez litzateke komenigarria izango kutsu historiko eta ideologiko hori ahaztea, askotan kutsu horretan aurkitzen baitira arazo batzuei buruzko azalpenak, era abstraktuan agertuz gero argiak izango ez liratekeenak. Dena dela, eskubideen egikaritzan mugak eta betebeharrak daudenik ez da sekula baztertu, ezta eragin indibidualista nagusi zenean ere.

Lehendabiziko muga ezarri behar da, edonon eta edonoiz eskubideak elkarrekin bizi direlako, hots, eskubideak egikaritzean horien arteko elkar-jotzeak gertatzen direlako; hala denean, antolamendu juridikoak eskubideen arteko elkarbizitza eratu beharko du, batzuek besteen gainetik lehentasuna edo nagusitasuna izango dutela ezarriz. Apur batean gai hori sakonduz gero, konturatzen gara eskubideen arteko elkar-jotzea xedatzen duten arauak ez direla eskubide horien mugak, ezta eskubide horien titularren betebeharrak ere, baizik eta oinarrizkoagoa den zerbait. Izan ere, arau horiek erabiltzen dira gizabanakoaren esparru juridikoa garatzeak besteon esparruan izan ditzakeen neurri gabeko esku-sartzeak saihesteko; hau da, pertsona baten eskubideak nagusitzeko beste batenak alde batera utzi beharra saihesteko tresnak dira. Berez, eskubideen arteko elkar-jotzea xedatzen duten arauek ez dakarte eskubide horien ezabaketa, ezta egikaritza-mugarik ere. Aitzitik, arau horiek eskubide guztiak aitortzen dituzte, eta euren arteko elkarbizitza xedatzen dute, lehentasun edo nagusitasun erregelak ezarriz. Horregatik, egineretan, argi eta garbi, lehenespeneko eskubideen egoera sendotzen da, alde batera utzitako eskubideen kalterako; hala ere, azken horiek ez dira ukatzen, ezta mugatzen ere. Izan ere, kanpoko mugei buruz hitz egiten duen terminologia ohiko den arren, eskubidea egikaritzeko mugapenak ez dira kanpoko mugak, lehentasun erabakiak onurarik ez duen eskubidea sakrifikatzea ekar dezakeen arren, lehentasunetik onurak ateratzen dituenarentzat. Era berean, eskubideen arteko elkar-jotzeak xedatzen dituzten arauak oso aldakorrak dira, eta eurei buruzko azterketak kasuankasuan egin behar dira, Zuzenbide zibilaren azalpena egiten den neurrian.

Kasu ezberdina da eskubidearen egikaritza hutsetik datozen mugapenen kasua; horregatik, bereizi behar dira, batetik, eskubideen arteko elkarbizitzaren ondorioz, batak bestean egiten duen presiotik datozen mugapenak, eta, bestetik, egikaritza hutsetik datozenak. Azken kasu horretan, ez da beharrezkoa eskubidea eta beste pertsona baten onurabide juridikoa aldi berean egikaritzea, ezta euren objektua berdina izatea ere. Mugapenen zergatia da eskubideek euren helburua bete behar izatea, eskubidearen muina baita titularraren interesa betetzea antolamendu juridikoak onartzen duen erara. Beraz, antolamendu juridikoak ez du edozein egikaritza babesten, titularraren interesa betetzen duena baino.

Eskubideek elkarrekin jotzen dutela adierazten duen kanpoko mugapena, horrela deitu nahi bazaio, bereizi behar dugu ondoko mugapenetatik ere: eskubideak egikaritzean, titularra leialtasun eta etika kanonei lotuta dagoela adierazten dutenetatik, hain zuzen. Kanon horiek titularrari eginbehar batzuk betetzea agintzen diote eskubideak egikaritzean, nahiz eta eskubidea eratzeko tituluan eginbehar horiek beren beregi agertu ez.

Barnebarneko mugapen adierazmoldearekin ezagutu izan dira azken bi kasu horiek, hots, eskubidearen helburuaren ondorioz egikaritza mugatzea eta egikaritzan leialtasun eta etika eginbeharrak betetzea, hurrenez hurren, eskubideaz abusatzen debekatzea eta onustearen araberako portaera.

Bi horiek aztertu aurretik, gauzak errazago ulertzeko ohar garrantzitsu bat egin behar dugu: onustearen araberako portaera indar bereziaz moldatu dela kontratuaren arloan. Izan ere, kontratuak betebehar izaerako harremanak sortzen ditu (KZren 1089. art.tik atera daitekeenez), alegia, pertsona jakin batzuen artean eginbehar juridiko zehatzak dakartzaten betebehar izaerako harremanak (ikus gorago §50. 159. zk. eta ondorengoak). Legeak eta doktrinak betebehar izaera harreman horietan azpimarratu dute, hain zuzen ere, onustearen araberako portaerari buruzko azalpena (KZren 1258.

artikulua). Hala eta guztiz ere, dudarik ez dago onustearen araberako portaera eskubide errealetan ere agertzen dela, gero ikusiko denez. Modu berean, eskubideaz abusatzearen doktrina jabetzaren inguruan jaio eta bilakatu zen, eskubide errealen lehen ereduaren inguruan, hain zuzen; horrek ere aspaldiko doktrinan eragina izan du, nahiz eta kreditu eskubideen egikaritzari buruzko arloan ere aplika daitekeela zalantzarik egon ez. Izan ere, jakina dugunez (ikus gorago §51, 168. zk), kreditu eskubide horiek betebehar izaerako harremanen alderdi aktiboak dira.

Hori dela eta, nahiz eta herri-hizkeraren arabera eskubideak egikaritzean mugapenak edukitzea eta eginbeharrak edukitzea sinonimoak izan, ikuspuntu teknikojuridiko hertsitik desberdinak dira: batetik, onustearen araberako portaera eginbehar multzoa da; eta, bestetik, eskubideaz abusatzen debekatzea eskubidea mugatzea da. Nolanahi ere, ikuspuntu horiek ikuspuntu baino ez dira; ez dira erabateko bereizketak, ordea. Hala ere, gure ustez, gaia ulertzea errazten dute, jatorriz berezkoa duten testuinguru historikoan kokatzen dituztelako kontzeptuak. Horrek guztiak berebiziko garrantzia hartzen du, kontzeptu bi horiek, hots, barnebarneko muga horiek, nagusiarazten dituen legezko testua aztertzen ari garenean. Izan ere, legezko testu hori bere orokortasunagatik oso anbiguoa da, eta interpretazio zalantzez josia dago.

Izatez, KZren 7. artikulua da gorago aipatutako legezko testu hori. Horren arabera, «1. Eskubideak onustez egikaritu behar dira. 2. Legeak ez du eskubideaz abusatzea babesten, ezta eskubidearen gizarte aurkako egikaritza ere. Egilearen asmoa, helburua edota egiten den uneko inguruabarrak direla eta, eskubide bat egikaritzeko dauden muga normalak nabarmen gainditzen dituzten eta hirugarrenei kaltea sortzen dieten egite edo ez-egite guztiek berez ekarriko dute, kalte-ordain egokiaz gain, abusuaren iraupena galaraziko duten neurriak ezartzea, Administrazioarenak edota epailearenak». Legearen hurrenkera errespetatuz, lehendabizi, eskubideak onustearen arabera egikaritzeko beharra aztertuko dugu, eta, ondoren, eskubideaz abusatzen debekatzea aztertuko da eskubidearen egikaritza horretan.

174. Onustea, eskubideak egikaritzeko eskakizuna. Kontzeptua eta garrantzia Arestian esan dugunez, KZren 7.1 artikuluak hauxe dio: «eskubideak onustez egikaritu behar dira».

Onustea Zuzenbidearen printzipio orokortzat jo dute, batetik, Auzitegi Gorenaren jurisprudentziak behin eta berriz, eta, bestetik, autore guztiek. Horiek horrela, bat datoz Espainiako antolamendu juridikoak betidanik adierazi duenarekin. Orduan, KZren 7.1 artikulua, orokorrean, Zuzenbidearen printzipio horren azalpena al da? Ez du ematen. Egineginean ere, KZren 7.1 art.ak onusteari buruzko erregela nagusiaren aplikazio zehatza besterik ez du adierazten, beharbada, aplikazio nagusia, baina ez bakarra. Horrek berez dakar onustearen aplikazioak eta esangurak zeintzuk diren zehazteko beharra, aipatu berri dugun artikulua esangura horien agerpena baino ez litzatekeelako izango. Dena den, Zuzenbideak egindako aipamenak ugariak dira; beraz, oso zaila izango litzateke onustearen esangura guztien zerrenda egitea.

Arazoa eztabaidatsua izan arren, DÍEZPICAZOk onusteari buruzko manuen banaketa egiten du, eta banaketa hori onar dezakegu. Hiru taldetan banantzen ditu manuok: lehenengoaren arabera, onustea dagoela esaten da, noiz eta gizabanakoari kalte egiten dion egintza objektiboki Zuzenbidearen aurkakoa dela ez jakitea barka daitekeenean; bigarrenenaren arabera, berriz, onusteak esan nahi du, norbanakoak konfiantza duela eskubidea egikari dezakeela agerrarazten duen itxuran; hirugarrenenaren arabera, azkenik, onusteak adierazi nahi du, gizartearen etika-irizpideak kontuan hartu behar direla besteekin izandako harreman juridikoetan. Izan ere, irizpide horiek zenbait eginbehar ondorioztatzen dituzte, alegia, tratuan zuzentasun, zintzotasun eta leialtasun eginbeharrak betetzea, baita eginbehar horien interpretazio eta betearazpena ere.

Hirugarren ikuspuntu hori da 7.1 artikulua interpretatzeko egokiena. Bistan denez, onustea betebeharrak dakartzaten harremanetan oinarritzen bada ere, horrek ez du esan nahi eginbeharrak betetzetik eskubideak egikaritzera zabal ezin daitekeenik. Horixe onartu zen, ia aho batez, gaur egungo 7.1 art. (KZren aitzinako atariko tituluan agertzen ez zena) indarrean jarri aurretik ere, izan ere, artikulu horrek arestian nagusiarazi du lehen aipatutako irizpidea. Horregatik, onustea da leialtasunak eta etikak, gizarte kanonekin bat etorriz, gizabanakoei harreman juridikoetan ezartzen dieten eginbeharren multzoa.

MONTÉSek ederto dioenez, onustearen aurkakoa da, trafiko juridikoari gizarte kontzientziak ezartzen dizkion erregelen arabera, eskubidea egikaritzea desleial bihurtzen duten modu zein inguruabarretan.

Eskubidea onustearen arabera egikaritzeak esan nahi du, batetik, subjektu pasiboak eskubidearen titularrarengan duen konfiantzaren arabera erabiliko duela; eta, bestetik, subjektu pasiboak, titularrarekin duen lotura berezia kontuan hartuz, lortu nahi duenaren arabera egikaritu behar dela.

Eginbehar horiek betetzea nahitaezkoa denez gero, onustea eskubideen egikaritzaren printzipio artezkaria da Horregatik, onustearen printzipioa eskubideaz abusatzetik bereizten da. Lehen azpimarratu dugun bezala, eskubideaz abusatzea ez da eginbeharrak betetzea, baizik eta mugak ez gainditzea.

Eskubidearen titularrak duen interesa betetzeko (antolamendu juridikoak interes hori babestu behar dela uste duenean), eskubideari objektiboki eratxiki zaion helburura jo beharrean, beste helburu ezberdin bat lortzeko egikaritzen denean agertzen dira muga horiek.

Kode Zibilaren 7.1 artikuluaren arabera, onustea eskubide guztietara zabaltzen da, hau da, erabateko eskubide, eskubide erlatibo, ondare eskubide eta ondare eskubide ez direnetara.

Legeak ez du esaten onustea eskubideen egikaritzan bakarrik izan behar denik, aldiz, izan behar da betebeharrak betetzean ere; aurrerago esan dugunez, manuak egin behar zuen, egiten ez badu ere, aipamentzat hartu izan da hori. Dena dela, nahiz eta esangura horretan legearen adierazpen zehatz eta orokorrik egon ez, onustearen araberako portaeraren manamendua eginbehar juridiko guztietara zabaltzen da; are gehiago, esanda dagoenez, beharbada horixe izango da printzipioaren azalpenak duen jatorria. Izan ere, orain arte esandako guztia ez da aplikatuko eskubideak egikaritzean bakarrik; aplikatuko da eginbeharrak betetzean ere, nahiz eta sistematikoki lehenengoari buruz bakarrik hitz egin.

175. Onusteak ezarritako eginbeharrak. Ez-betetzeak dakartzan ondorioak. Onustearen aurkako jokabideak: kasu tipikoak Jadanik azaldu izan denez, leialtasun eta etikari buruzko gizarte kanonek eskubideak egikaritzeko ezarri dituzten eginbeharren multzoa da onustea; horrenbestez, eginbehar horiek zeintzuk diren galdetzea ondo legoke. Horri ezin dakioke erantzun onustearen araberako portaeraren edukia eratzen duten eginbehar guztien zerrendaketa eginez; izan ere, hori ezinezkoa da, ezintasun hori onustearen oinarrian baitago, orain ulertzen dugun esanguran (ikus gorago). Eginbeharrak a priori zehaztea zerbaiten aurka jotzea izango litzateke; zerbait hori eskakizun etiko horien helburua da, eta Zuzenbidearen printzipio orokorra izatetik datorkio, hau da: ahalmen juridikoen egikaritza euren banakakotasunean arautzea, subjektu pasiboarengan sortutako konfiantzazko igurikimenaren arabera, bai eta subjektu pasibo eta aktiboaren arteko harreman juridikoen berezitasunen arabera ere. Gainera, gizarte kanonek erabakitzen dute portaera leial eta etikoa den ala ez; parametro horiek malgu eta aldakorrak direnez gero, interes gatazka bere banakotasunean aztertzean bakarrik zehazten dira.

Onustearen araberako portaeraren edukia ez dute osatzen eskubidearen egikaritza tituluan esanbidez agertzen diren eginbeharrek; alderantziz, modu berezian egikaritzen den edozein eskubideren eginbehar inplizituek osatzen dute portaera horren edukia. Kode Zibilak ere horixe jartzen du agerian; izan ere, 1258. art.aren arabera, onustea arauen multzoa da, eta kontratuek eratortzen dituzten betebehar izaerako harremanen alderdiak lotzen dituzte arau horiek. Artikulu horrek hauxe dio beren beregi: «kontratuek… beren beregi hitzartutakoa eta kontratuaren izaeraren arabera onustearekin bat datozen ondorio guztiak betetzera behartzen dute». Kontuan hartu behar da onusteak ondorioztatzen dituen ondoreak eta beren beregi kontratuan hitzartutakoak elkarren aurka egon daitezkeela. Edozelan ere, onusteak eratorritako eginbeharren eragingarritasun zehatza haien eskakortasunean datza, nahiz eta legeak eta harreman juridikoen subjektuen borondateak beren beregi arautu ez.

Abiapuntu hori erabiliz, beste arazo bati erantzutea nahiko erraza da. Arazoa hauxe dugu, hots, zeintzuk diren onustearen aginduz bete behar diren eginbeharrak ez betetzearen ondorioak. Eginbehar horiek kasuan kasuko banakakotasunean kontuan hartu behar badira, banakakotasun horrek emango digu erantzuna. Leialtasun eta etikari buruzko gizarte kanonek kasuankasuan esan beharko digute zein izango den erreakzio egokia, eurek ezarritako eginbeharrak ez betetzean. Hori horrela izanik, dudarik ez dago norbanakoen arteko eginbeharren bat haustea ez dela zilegia; eta, horren ondorioz, erantzukizun iturri izango da (labur-zurrean, Kode Zibilaren 1101 eta 1902. art.ak), kaltea sortzen duen heinean.

Erantzukizuna kalte-ordain bihurtzen da, eta betiere dirutan finka daiteke. Bestalde, onusteak ezarritako eginbeharrak ez betetzearen kontrako erreakzio hori ez da bakarra, beste batzuk egon baitaitezke, kalte-ordain barik edo kalte-ordainarekin batera (konpondu beharreko kalterik dagoen ala ez kontuan hartuta). Erreakzio horiek, oinarrian, bi izan daitezke: batetik, onustearen aurka egindako egintzaren eragingabetasun juridikoa, eta, bestetik, hautsitako eginbeharra nahitaez bete beharra (ikus gorago §52, 171 eta 172. zk.ak).

Onusteari dagokion azterketa bukatzeko, adierazgarria izan daiteke tipikotzat jo diren kasu batzuk azaltzea. Dena dela, onustearen aurkako kasu horien zerrendaketak ez ditu kasu guztiak bere barruan hartzen. DÍEZPICAZO eta GULLÓNek eman digute zerrenda hori: a) titularrak aldez aurretik erabili duen kontrako moduan eskubidea egikaritzea (norberak burututako egintzen doktrina); b) eskubidearen egikaritzan bidegabeko atzerapena izatea (Verwirkung); c) arrazoi formalagatik deuseztasunaz abusatzea; d) betebeharraren zati bateko betepena ukatzea, zor denaren gutxieneko zatia ez izateagatik; e) zorra ordaintzeko zegoen epea apur baten atzeratu denez, prestazioa ukatzea.

176. Eskubideaz abusatzea. Kontzeptuaren bilakaera historikoa. Abusuportaera Kode Zibilaren arabera «Eskubideaz abusatzea» sintagman badirudi hitzen arteko kontraesana dagoela. Berez, eskubidea gizabanakoaren onurabide edota ukiezintasun esparrua bada, hots, gizabanakoaren agere licerearen esparrua bada, ezin da abusuegintzatzat jo esparru horretan burututako egintza bat bera ere ez; izan ere,

eskubidearen egikaritza den aldetik ezin daiteke zentsuratu, ezzilegia dena bakarrik zentsura daitekeelako.

Hala ere, azalpen hori (beti bezala, gauzak ulertzeko logika historiko zehatz bati loturik dagoena, alegia) antzinatik jarri izan da zalantzan.

Hasieran, eskubidea asmo gaiztoarekin egikari daitekeela adierazi da, egikaritza horren helburua ez denean norberaren onura lortzea, baizik eta besteen interesari kalte egitea. Beste modu batera esateko, egikaritzaren arrazoi psikologikoa besteei kalte egitea da (animus nocendi), hots, ez da eskubidearen titularrarentzat onurak lortzea. Orduan, egikaritza hori «emulazio-egintza» dela esaten da. Kontzientzia juridikoaren egoera horri lotu behar zaizkio Frantziako jurisprudentziaren antzinako zenbait epai; epai horien aipamena klasiko bihurtu da, besteak beste, ondokoena: 1855ean Colmareko Auzitegiak emandako epaiak agintzen du norberaren etxean eraikitako tximinia faltsua errausteko, tximinia horren helburu bakarra auzokoari argia kentzea zelako; 1856an Lyongo Auzitegiak emandakoak putzu batetik interes pertsonalik gabe egiten den etengabeko ur ateraketa kondenatzen du, alboan zegoen putzua husteko bakarrik egin zelako, alboko hori beste pertsona baten jabetzapeko putzua baitzen; 1577an Aixeko Parlamentuak emandakoak ilagin bat zigortzen du, bere auzokidea zen abokatua zirikatzeko asmotan abesten zuelako. Tximinia eraikitzea, ura ateratzea eta abestea zilegiaren esparruan sartzen dira betebetean, baina egintza horien helburu bakarra asmo gaiztoa denez gero, gebenduta dauden jardueren eremuan sartu behar izan ditugu; eta jurisprudentziak ezin duenez eremu hori ezzilegitzat hartu, abusuzkoa dela adierazten du. Hortik jaio da, hain zuzen, eskubideaz abusatzearen debekuaren doktrina.

Hala eta guztiz ere, azaldu berri dugun azalpenak oztopo gogorrak ditu ikuspuntu teknikotik: asmozko osagaia bilatu beharra dakar, hots, asmo gaiztoa, animus nocendia, horrexek bestelakotzen baitu eskubidearen egikaritza «emulazio egintza» (bitarteko mendeetatik datorren terminologiaren arabera). Jakina da motibazio psikologikoa bilatzea oso zaila dela; izan ere, zentzutasunaren barruan dagoenez gero, kanpoko datuekin frogatzea ia ezinezkoa da. Arazoa garrantzi handikoa da, barneko motibazio maltzurrik frogatu gabe, ezin baitzen adierazi eskubideaz abusatzen zenik.

Baina zailtasun horretan bertan aurkitu izan dira arazoa gainditzeko oinarriak: animus nocendia dagoela frogatzeko ezintasun edo zailtasun larriak daudenez gero, eskubideaz abusatzeari buruz hitz egiteko ezin da titularraren asmoa era subjektiboan hartu, alderantziz, helburuaren beraren objektibotasuna izan behar da kontuan, eskubidearen helburu tipikoa, alegia. Bistan denez, azalpen subjektibistatik objektibistara pasatu gara: egikaritza abusuzkoa da, zergatik eta «gizartearen aurkako izaera duelako egikaritza horren destinoa markatzen duen asmoaren helburuak»; XX. mendeko lehenengo urteetan horixe zioen SALEILLESek, Frantziako jurista ospetsuak. Hortaz, nahiz eta abusu-egintzaren osagai subjektiboa alboratu ez, egintza horren izatea ezin daiteke zehaztu banakako azterketa psikologikoan, izan ere, abusua zehazteko irizpide objektiboa bilatu beharra dago. Irizpide hori gizabanakoari eratxikitako ahalmenaren destino sozial eta ekonomikoa bakarrik izan daiteke.

Azalpen hori kontuan hartuta, eskubide subjektiboari buruzko azterketa berria egin behar dela ematen du, jadanik ezagutzen dugun bilakaeraren ondoren (ikus gorago §50, 163. zk.). Gaur egun, eskubidea ez da gizabanakoaren borondate eremua, antzina ulertzen zen bezala, baizik eta gizabanakoaren interesa betetzeko tresna, interes hori gizartean justifikatuta dagoen neurrian. Pentsamolde hori sakontzeak eskubideaz abusatzeari buruzko doktrinaren aurkezpen zorrotzena dakar: JOSSERANDena, Frantziako beste jurista ospetsu batena, hain zuzen ere. JOSSERANDentzat, eskubidearen eta egikaritza-jardueraren arteko harremanak ez dira izan behar zilegitasunaren araberakoak, baizik eta egokitasun funtzionalaren araberakoak. Egokitasun hori helburuaren kontzeptutik dator; eta horrek eskubidea eta gizabanakoaren barneko gogoa bereizten ditu, eskubideari objektiboa den helburu sozial eta ekonomikoa ezarriz. Horrek ez du esan nahi, egikaritzaren helburuak eta barneko motibazioak garrantzirik ez dutenik; hala ere, helburua lotuta dago eskubidearen destino objektiboari zor zaion begirunearekin. Beraz, irizpide psikologikoa, eta gizarte eta ekonomiaren irizpidea elkartu behar dira, baina azkeneko hori indartu beharra dago. Lan horietan irizpide objektibo zorrotza erabili behar da, hots, adierazmolde baliokideak dira eskubidea bere gizarte eginkizunetik desbideratzea, eskubidearen sozialitatea eta helburua. Hortaz, eskubidearen espirituaren aurkako egintza da abusuegintza, gizarte eta funtzionaltasunaren aurkako egintza, hain zuzen ere.

Doktrinaren jarrera horrek baditu bere aztarnak Espainian, bai legean (HELren 9. artikuluak hauxe dio: «epaileek errefusatu egingo dituzte eskubideaz agerian abusatzea zein normala ez den egikaritza dakarten uziak»), bai doktrinan (CALVO SOTELO), bai eta jurisprudentzian ere. Azkenik, interpretazio arazo ugari izan diren arren, jarrera hori KZren 7. art.ko 2. paragrafoan nagusiarazi da. Jurisprudentziari dagokionez, AGren 1944ko otsailaren 14ko epaia oinarrizkoa izan zen. Epai horrek Bartzelona ondoan dauden hondartzetatik hare kopuru handia erauzi zuen sozietatea kondenatu zuen, nahiz eta eskubide egikaritzan egon, zergatik eta horrenbeste kopuru kentzeagatik hondartza haietako itxura aldatu zuelako; izan ere, Besosko San Adrianen zegoen zentral elektrikoa babesik gabe utzi zuen, eta, horren ondorioz, kalte handiak jasan zituen ekaitzak zirela eta. Harea erauzteko eskubideaz abusatu zuela ulertu zen, eskubideaz abusatzearen erakunde juridikoa ondoko elementuek osatzen dutela arrazoituz: a) eskubidearen egikaritza, kanpotik eta era objektiboan legezkoa denean; b) onurabide juridiko zehatzak babesten ez duen interesari kalte egitean; c) kalte horren gizarte aurkakotasuna eta moraltasunik eza, era subjektiboan (kalte egiteko asmoarekin edota helburu serio eta legebidezkorik gabe) zein era objektiboan (eskubidea egikaritzean, gehiegikeriak edota normaltasunik ezak kalteak sortzen dituenean) agertu denean. Epaiak eragin handia izan zuen (CASTÁN TOBEÑAS, Zuzenbide zibileko katedraduna eta Auzitegi Goreneko magistratua —auzitegi horren presidente izatera heldu zena—, epai horren txostengilea izan zen; gerra zibil ondoko hamarkadetan ia espainiar jurista guztien hezkuntzaren oinarria izan da egile horren lana), eta beste epai askok errepikatu zuten epai horren edukia. Kode Zibilaren atariko tituluaren eraldaketa (horren ondorioz ematen baita 7.2 artikulua) aldarrikatu eta gero ere, epairen batek ekarri du gogora lehen aipatu edukia.

Aurrekari horiek azaldu ondoren, KZren 7.2 art.an abusuegintza nola itxuratzen den aztertu behar dugu.

Lehendabizi, eskubideaz abusa daiteke egite zein ez-egiteen bidez, KZren 7.2 artikuluak horixe baitio: «egite edo ez-egite guztiek». Egia esan, ez-egitea ezin da eskubidearen egikaritzatzat hartu; baina ematen du 7.2 art.ak esan nahi duela, abusua aintzat hartuko dela eskubideari datxezkion eginbeharrak betetzeari utzi zaionean eta abusuaren beste betekizunak gauzatu direnean.

Hor esandakoaren adierazlea AGren 1963ko urriaren 30eko epaiaren kasua dugu; izan ere, epai horrek abusuaren erakundea aplikatu zuen, enpresa bati kalteak ordaintzera kondenatzeko, gas arazketa sistemarik ez edukitzeagatik.

Dena dela, nahiz eta legezko testuaren adierazpena oso sakona izan ez, kontuan hartu behar dugu 1944ko epaian adierazi zen jurisprudentziaren irizpidea. Irizpide horren arabera, «eskubidearen egikaritzak, objektiboki edo kanpotik ikusita, legezkoa» izan behar du. Horrela izango ez balitz, ezzilegia izango litzateke, eta hori berez ez da eskubideaz abusatzea.

Bestalde, beharrezkoa da abusuegintzak «eskubide bat egikaritzeko dauden muga normalak nabarmen gainditzea». Zer adierazi nahi da «muga normalak» esaerarekin? Arauek zehaztutako mugak ez behintzat, horrek lege-aurkakotasun kasua dela adieraziko bailuke, ez, ordea, eskubideaz abusatzearen kasua.

«Normal» hitza ulertzeko, kontzeptuaren eraketari buruz azaldu dugun guztia gogoratu behar dugu: kasuankasuan egikaritutako eskubidearen helburu tipikoari lotu behar zaio «normaltasuna», eta tipikoa da titularraren interes serio eta zilegia betetzeko egokitzat hartzen dena. Betiere, kontuan hartu behar da, interes horrek, subjektuarena izan arren, ezin duela jo antolamendu juridikoak interesaren eginkizun sozial eta ekonomikoari buruz ezarri dituen irizpideen kontra.

Eskubideak berez duen eginkizuna gainditzea («nabarmen gainditzea» dio Kodeak) zer den arrazoi desberdinek zehaztu dezakete: lehendabizi, «egilearen asmoak». Izan ere, Kodeak ez du oraindik guztiz baztertu eskubideaz abusatzeari buruzko doktrinaren aukera subjektibista, eta ondo deritzogu horixe egiteari, horren zailtasunak kontuan hartzen ez badira bederen. Dena dela, kasu askotan titularraren asmoan zeintzuk diren legebidezko arrazoiak eta zeintzuk ez zehazteak berez dakar eskubidearen helburu tipikoa zehaztea. Hala ere, ezin da ukatu animus nocendia egikaritzaren zergati bakarra izan daitekeenik.

Bigarrenez, egintzaren «helburuak» zehaztu dezake zer den «nabarmen gainditzea»; beraz, eskubideari tipikoki esleitu izan zaion helburuaren kontrakoa izan behar du, lehen aipatu dugun ulerkera objektibistarekin bat etorriz. Hirugarrenez eta azkenik, «inguruabarrek», denbora, leku eta pertsonaren parada edo egoerari buruzko inguruabarrek, hain zuzen ere, egintza abusuegintza izatea edo ez izatea zehaztu dezakete; dena dela, abusuari buruzko irizpide hori aurreko bi irizpideen osagarria dela ematen du.

Bukatzeko, 7.2 art.ak beharrezkotzat jotzen du abusuegintzaren ondorioz «besteei kaltea» eragitea.

Bistan dagoenez, inori kalterik ez bazaio egiten, interes batek berak ere ez du ekarriko portaeraren debekurik. Hala ere, maiz ahaztu izan den zerbait gogoratu beharra dago: kaltea egoteak ez du egintza ezzilegi bihurtzen. Ezzilegitasunaren zigorra beste bide batzuetatik gauzatzen da antolamendu juridikoan; eskubidearen egikaritzaren bat ezzilegitzat hartzen denean, ez dago zertan zigortu eskubideaz abusatzearen bidetik: beste bide batzuk badaude egon. Gogoan hartu behar dugu teoriaren jatorrian esandakoa: eskubidearen titularrak, eskubidea modu zilegian egikaritzen duenean ere, erantzukizuna izan dezake (eta jurisprudentziak horixe esan zuen, egintza «objektiboki legezkoa» izan behar dela azpimarratzean), hots, zilegitasuna egonda ere, baliteke ahalmenaren jarduera justifikaturik ez egotea; gauza desberdina da, ezzilegi izan barik, abusuegintzak erantzukizuna sortzea, horrexetan baitatza erakundearen berezitasuna.

«Besteei» adierazmoldeak ondokoak hartzen ditu bere barnean: kasuankasuan egikaritzen den eskubidearen titularraren aurka, eskubiderik ez duten eta egikaritzaren ondorioz kalteak izan ditzakeen egintzaren jasotzaileak, hain zuzen; kontrakoa izanez gero, ostera, ezzilegitasunaren esparruan sartuko ginateke. Horrekin esan nahi dugu, eskubideaz abusatzea ezin daitekeela izan babes zehatza duen eskubide zein ahalmen juridikoa alboratzea, baizik eta abusuz egikaritzen den eskubidearen aurka onurabiderik ez duen edonori kalte egitea. Hori, lehen aipatu dugun 1944ko epaiaren hitz adierazgarrien arabera, «onurabide juridiko zehatzak babesten ez dituen interesari kalte egitea» izango litzateke.

177. Abusuaren zehapena Kode Zibilean Nahiz eta abusua, esangura hertsian, egintza zilegia izan, lehenago ikusi dugun bezala, antolamendu juridikoak debekatzen duen egintza da; horren ondorioz, Kodeak abusuportaeren aurkako zehapenak arautzen ditu, horixe gertatzen denetarako. Zehapen horiek bi agerpen hauek dituzte: abusuegintzaren babes juridikorik eza eta egintza bera, kasuankasuan sor daitezkeen kalteengatiko erantzukizun iturri gisa.

Abusuegintzaren babes juridikorik eza, edo, beste era batera esateko, eskubidearen babes juridikorik eza eskubide hori abusuz egikaritzen denean, KZren 7.2 artikuluko 1. paragrafoak arautzen du, hurrengo hitzekin: «legeak ez du eskubideaz abusatzea babesten». Nahiz eta batzuek «ez du babesten» adierazmoldea balio gutxikoa eta zalantzagarriegia dela esan, gure iritziz kontzeptu zorrotz eta teknikoaren adierazlea da. Kodeak dioenean legeak eskubideaz abusatzea ez duela babesten, kontzeptuaren muinaz ari da: eskubidea subjektuak duen onurabide edo ukiezintasuna bada, beharrezkoak diren babesbideak eduki behar ditu nahitaez, onurabide hori albora ez dadin edota kalterik egin ez diezaion.

Hori horrela dela, jakina dugunez, eskubideaz abusatzearen doktrinaren muinak adierazi nahi du, antolamendu juridikoak babes hori ematen duela eskubideak «era normalean» egikaritzen direnean bakarrik, hau da, euren gizarte eta ekonomiaren helburuarekin bat datozenean bakarrik. Eskubidearen normaltasunetik at, hots, titularraren benetako interesa betetzeko eskubideari dagozkion helburu tipikoetatik kanpo, ez dago babesik; antolamendu juridikoak «ez du babesten» eskubidea, abusuz egikaritzen delako. Hori hala izanik, abusuz egikaritutako eskubideak babesik ez edukitzeak hauxe esan nahi du: egikaritzaren jasotzaileek abian jar ditzakete antolamendu juridikoak euren esku jarri dituen mekanismoak (jasotzaileongan egintza material edo juridikoak ondorerik eduki ez dezan). Horretan, aukerak hainbat izan daitezke; ROCA JUANek esan duen moduan, mekanismo horien artean ondokoak daude: egintzaren eragingarritasunaren kontra joatea, akzioaren eta salbuespenen bidez; eragingarritasuna ezartzeari uko egitea derrigortze bidez; eragingarritasun hori ezabatzea erantzukizunean erori gabe; orokorrean, egintzaren ondoreei eutsi edota lor daitezen galaraztea.

Botere Judizialaren Lege Organikoaren 11.2 artikuluak, epai-organoen babesari buruzko arloan, nagusiarazi du abusuz egikaritutako eskubidearen babesik ezaren adierazpen argia. Manu horren arabera, «epaitegi eta auzitegiek arrazoituz ezetsiko dituzte eskubideaz nabarmen abusatuz egiten diren eskakizun, intzidente eta salbuespenak».

Bistan denez, babesik eza hain gogorra da, ezen epai-organoek behar besteko ahalmena baitute ageriko eskubideaz abusatzean oinarritutako prozesu-uziak ezesteko, baita in limine litis ere, prozesuaren hasieran bertan, eskubideaz abusatzeak akziorik eza adierazten duelako (ikus gorago §59, 166. zk.), alegia, eskubidearen babes mekanismorik eza adierazten duelako. Horren ondorioz eta gure aburuz, «legeak ez du eskubideaz abusatzerik babesten» esaldiak zorroztasun tekniko nabaria du.

Aurrerago finkaturik gelditu den legez, abusuegintzaren aurka antolamendu juridikoak duen erantzunaren bigarren agerpena egintza hori erantzukizun-iturri bihurtzea da. Hori guztia kalte egitearekin lotuta dago era banaezinean (jadanik ezagutzen dugun Kode Zibilaren 7.2 artikuluko bigarren paragrafoak dioenez: «eskubide bat egikaritzeko muga normalak nabarmen gainditzen dituzten eta besteei kaltea sortzen dieten egite edo ez-egite guztiek berez ekarriko dute, kalte-ordain egokiaz gain…»). Izan ere, Kode Zibilaren atariko titulu berriak esanbidezko legegintza-aitorpena egin baino lehen, eskubideaz abusatzea oinarritzeko 1902. artikulua erabili izan da, alegia, kalteengatiko erantzukizuna era orokorrenean ezartzen duen araua.

Era berean, hainbat aldiz aipatu izan den 1944ko otsailaren 14ko epaiak ondokoa zioen: «1902. artikuluak oinarri oniarrizkoa den printzipioa ezarri du, hauxe, hain zuzen: errua edo zabarkeria bitarteko izanik, egite edo ez-egiteagatik, beste bati kalte egiten dionak eragindako kaltea konpondu beharko du, egite edo ez-egite hori legez aurkakoa den edo eskubidearen eremutik kanpoko dagoen zehaztu gabe. Beraz, badago egon erantzukizun hori eskubideak abusuz egikarituz egindako egite edo ez-egiteetara zabaltzeko aukera, interpretazio zabala aplikatuz».

Horregatik, eskubideaz abusatzea erantzukizun-iturria da, eta erantzukizun hori kaltea konponduko duen kalte-ordaina eskatzeko aukeran datza. Kalte-ordaina arloan arloko irizpide orokorren arabera zehaztuko da; hala ere, horren azalpena ez doakigu.

Bukatzeko, Kode Zibilaren 7.2 artikuluko bigarren paragrafoak abusuaren iraunkortasuna saihesteko, Administrazioari zein epaileei neurriak hartzea ahalbidetzen die. Horren azpian liburuki honetan azter ezin daitekeen arazoa dago. Hala ere, ondoko zehaztasunak egin daitezke: lehendabizi, neurriok abusuaren «iraunkortasuna» saihestera bideratuta daude, beraz, neurriak ezarri baino lehen, abusua gertatu dela zehaztu beharra dago; horren arabera, neurriak ezin dira aurreneurriak edo kautelazkoak izan, alderantziz, adierazitakoa betearazteko balio behar dute. Bigarrenez, administrazio neurriei dagokienez, Administrazioak ezin du neurririk hartu, legeek horretarako beren beregi gaitasuna ematen ez badiote; bestela, eskumen egokirik ez du izango.

178. Eskubideaz abusatzea eta gizartearen aurkako egikaritza Kode Zibilaren 7.2 artikuluko lehenengo paragrafoak hauxe dio: «legeak ez du eskubideaz abusatzea babesten, ezta eskubidearen gizarte aurkako egikaritza ere». Eskubideaz abusatzea eta horren gizarte aurkako egikaritza gauza bera al dira? Hau da, sinonimia adierazten duten bi adierazmolde baino ez dira, edo, bi erakunde desberdin al dira, bata abusua eta bestea gizartearen aurkako egikaritza?

Arazoari erantzutea ez da batere erraza. Abusuaren kontzeptuaren eraketa historikoa kontuan hartuta, jakina dugunez, abusuaren azalpen modernoa edo objektibista garatzen denean, gizartearen aurkako egikaritza abusuaren parametro objektibo bihurtzen da, abusua gertatu den neurrian. Horrez gain, eskubideaz abusatzeari buruzko doktrina jabetza kontzeptuak (gogora dezagun eskubide nagusia dela)

izan dituen aldaketen zutabe historikoetako bat da, eta eskubide horrek ukitzen dituen ondasunek gizartean eta ekonomiaren arloan garrantzi berezia dute. Horregatik, ondasun horiek gizartearentzat erabilgarriak izan daitezen eta gizartearen asmoak norbanakoaren nahierarako asmoen aurka nagusitu daitezen, gorago aipatutako adierazmolde bien arteko identifikazioaren alde egin beharko genuke; izan ere, hori izango litzateke konponbiderik egokiena. Gogora dezagun JOSSERANDek parekatu zituela eskubideaz abusatzea eta gizarte eginkizuna ez betetzea. Jabetzak gizarte eginkizun hori bete behar du, jadanik dakigunez, Konstituzioaren aginduz (EKren 33.1 art.).

Hala ere, argudio historikoaren aurka, bestelakoa da legegileak nahi izan duen zehaztapena (7.2 artikulua nagusiarazi zuen atariko titulua ezarri zuen legearen zioen azalpena ez da argiegia, aldi berean jotzen baitu bereizkortasun eta bereizezintasunaren alde, hauxe dioenean: «hipotesi biek, ñabardura ezberdinak dituzten arren, arauketa bateratua onartzen dute»). Era berean, 7.2 artikuluaren lehenengo paragrafoko datua denez gero, interpretatzaileak ezin du bera alboratu. Halaber, badago egon eskubideaz abusatzea eta gizartearen kontrako egikaritza bi kontzeptu ezberdintzat hartzeko aukera: abusuegintza oro eskubidea egikaritzean gizartearen aurka burututako egintza bada ere, baliteke gizartearen aurkako egikaritzaren batek abusuaren ezaugarriak ez izatea, pertsona zehatz bati kalterik egiten ez diolako, baizik eta kolektibitateari oro har. Alor hori sakontzen badugu, eskubideaz abusatze kategoriatik kanpo, gizartearen aurkako eskubidearen egikaritza maila bat ezar daitekeela esan genezake. Baina maila horrek eskubideaz abusatzearekin zerikusirik ez duenez gero, 7.2 artikuluak aipatutakoa dela esatea oso zalantzagarria izan daiteke. Gaur egun, gizartearen aurkako eskubidearen egikaritza kolektibitateari eragindako kalteari buruzko esanguran ulertu beharra dago, eta ez lehen aipatutako Kode Zibilaren arauaren arabera, hots, EKren 33.1 artikuluan agertzen den gizarte eginkizunaren formularen nagusiarazpenak adierazten duenaren arabera; arau horrek eduki ekonomikoa duten eskubideen gizarte eginbeharrak zehazten ditu, betiere, eskubide horiek gizarte garrantzia dutenean (Konstituzioa bide horretatik doala ematen du, nahiz eta jabetzan sinbolizatu horiek, jabetza baita eduki ekonomikoa duten eskubideen lehen eredua). Gizarte eginkizunaren manamendu horrek jarduteko tresna batzuk ditu; tresna horiek aberatsagoak dira, eta askoz urrunago doaz KZren 7.2 artikuluak gizartearen aurkako egikaritzarako aipatzen duen «ez du babesten» esaldi murritzak baino. Horrekin guztiarekin, lehen aipatutako artikuluak eskubideaz abusatzea eta horren gizartearen aurkako egikaritza aipatzen dituenean, biak parekatzen dituela pentsatzeari zentzuzkoago deritzogu; hobeto esanda, 7.2 artikuluak gizartearen aurkako egikaritza abusuaren estandar juridikotzat hartzen du. Hala ere, eskubideaz abusatzeak, gizartearen aurkako egikaritzak eta gizarte eginkizuna ez betetzeak hurbileko ahaidetasun historiko eta logikoa dutela kontuan hartuz, arazoak zalantzazkoa izaten dirau. §54. DENBORAREN ERAGINA HARREMAN JURIDIKOETAN 179. Denbora igarotzea harreman juridikoetan Zuzenbideak, gizarte harremanak arautzen dituen aldetik, harreman horien gorabeherak denboran zehar kontuan hartu behar ditu, harremanen denbora neurtzeko datua baita. Ikuspuntu horretatik, harreman juridikoetan agertzen da denbora; izan ere, harremanak une zehatz batean eratzen dira gerokoan azkentzeko, nahiz eta azkentzea harreman edo eskubide mota jakin batzuetan aukera baino ez izan.

Harreman juridikoetan denbora agertzearekin batera, denbora igarotzeak eragin handiagoa eduki dezake zenbait kasutan, horietan denbora kontuan hartzen baita berez ondore juridikoak emateko; besteak beste, eskubideen jaiotza eta azkentzerako ezartzen diren epeak edota betebeharrak gauzatzeko epeak, baita preskripzio eta iraungipenerako jarraian aztertuko ditugunak ere.

Denborak pertsonaren egoera juridiko batzuetan eragina eduki dezake, adibidez, adin nagusitasuna (KZren 315. artikulua) edo heriotza adierazpena zehaztean (KZren 193. artikulua).

180. Denbora konputatzea. Preskripzioa Kasuankasuan igarotako denbora zenbatzeak edota egutegian datak zehazteak, jadanik ikusi dugunez, garrantzia izan dezakete, ondore juridikoak sortzeko; horiexek izango dira denbora konputatzean aztertuko ditugun gaiak.

Denbora konputua KZren 5. artikuluak du arauturik; artikulu horrek interpretaziorako erregela orokorrak ezartzen ditu, besterik agintzen ez denerako.

Irizpidea konputu zibilarena da, hau da, egun osoa zenbatzen da; berezko konputuan, berriz, unez une zenbatzen da, hots, unea jazokizun zehatza gertatu zen ordua da.

Horrela, kontratua egin zenetik hiru eguneko epea zehazten bada gauza emateko, konputurako ez da kontuan hartuko kontratua egin zen ordua (berezko konputua), eguna baino (konputu zibila).

Horrek berez dakar bigarren arazoa, hain zuzen, konputua noiz hasten den zehaztea, batik bat horri buruz ezer esan ez denean; hots, lehenengo eguna kontuan hartzen den edo, ostera, ea biharamunean hasten den zenbaketa. KZren 5. artikuluak hauxe dio: «egunetik egunera ezarritako epeak egun zehatz batetik aurrera zenbatzen badira, egun hori konpututik kanpo geratuko da eta zenbaketa biharamunean hasiko da». Aurrekoari helduz, azkeneko eguna osoosorik zenbatzen dela ulertu beharra dago; horrexegatik, hogeita lau ordu igaro ondoren epea bukatutzat joko da.

Epeak hilabetetik hilabetera zein urtetik urtera finkaturik egongo balira, datatik datara konputatuko lirateke. Muga-hilabetean konputuaren hasierako egunaren baliokiderik ez balego, epea hilaren azken egunean ahitzen dela ulertuko litzateke, adibidez, epe-muga bisusurte ez den urteko otsailaren hogeita bederatzia denean.

Bukatzeko, lehen aipatutako 5. art.ak xedatzen du azokaegunak epeen konputu zibilean sartu behar direla. Horretan, artikulua prozesuko epeetan bete beharreko irizpidetik bereizten da; izan ere, azken horretan azokaegunak kanpoan geratzen dira, jaiegun direla adierazten baita.

A) Eskuratzeko preskripzioa eta preskripzio azkentzailea Preskripzioak adierazten du denborak eskubideen indarraldian duen eragina, denbora igarotzearen ondorioz eskubidea eskura eta azken baitaiteke. Kasu horietan, denbora erabiltzen da, horren iraupenagatik Zuzenbideak kontuan hartu behar dituen portaeren garrantzia neurtzeko, azken batean, subjektuaren portaerak baitira garrantzia dutenak.

Kasurako, eskubidearen titularra ez denak eskubide hori (esaterako, jabetza) etengabe egikaritzen badu, gauzaren benetako jabeak eskua sartu gabe, eskubide hori eskuratzen du, usukapio edo eskuratzeko preskripzioaren bidez; bestetik, hartzekodunak denboran zehar kreditua erreklamatzen ez badu, eta zordunak zorra aitortzeko portaerarik erakusten ez badu, orduan kreditu hori azken daiteke preskripzio azkentzailearen bidez.

Lehen aipatutako bi aukera horiei buruz ari da KZren 1930. artikulua, hauxe dioenean: «Preskripzioaren bidez, jabaria eta gainerako eskubide errealak eskuratzen dira legeak zehaztutako era eta baldintzetan. Era berean, preskripzioaren bidez azkentzen dira edozein motatako eskubide eta akzioak».

Arau horretan preskripzioaren bi adierazpenak arautzen dira: batetik, eskuratzeko preskripzioa edo usukapioa: eskubide errealak eskuratzeko bidea da, legeak ezarritako denboran zehar izandako jendaurreko eta etengabeko edukitza baketsuaren bidez; eta, bestetik, preskripzio azkentzailea: eskubide errealak eta kreditu eskubideak azkentzeko arrazoia da, legeak zehaztutako denboran zehar, titularrak jarduerarik ez egitea.

Bi erakunde horiek preskripzioari buruzko KZren tituluan bertan (betebehar eta kontratuei buruzko IV. liburuaren XVIII. tituluan, alegia) aztertzea Frantziako Kodearen eraginaren ondorioa da, eta, Espainiako Kodeak preskripzioaren ulerkera bateratutik abiatuta, adierazpen biak batera arautzen ditu. Izan ere, Espainiako Kode Zibilean, preskripzioari buruzko xedapen orokorrak daude, jarraian mota bateko eta besteko preskripzioak bereizteko. Beste kode batzuetan ez bezala (Alemaniako Kodean, esaterako), erakunde biok bananduta arautzen dira, usukapioa eskubide errealak eskuratzeko moduen artean, eta preskripzio azkentzailea, berriz, zati orokorrean; irizpide berari eusten dio Italiako Kode Zibilak, horrek preskripzio azkentzailea eskubideen babesaren barruan jartzen baitu, azkeneko liburuan, hain zuzen.

Doktrinan ere azaldu egin da preskripzioa arautzeko azalpenen arteko ezberdintasun hori, jarrera desberdinak agertuz; gaur egun, aldiz, tesi dualista da nagusi. Tesi dualista horren arabera, bi erakundeek izaera desberdina dute; era sistematikoan, lehenengoa eskubide errealak eskuratzeko moduen artean jarri behar da; eta bigarrena, berriz, zati orokorrean, eskubideen egikaritza eta babesaren barruan, alegia. Azken jarrera hori azalduko da liburuki honetan, beraz, preskripzio azkentzailea baino ez dugu aztertuko, erakunde biak errealitate oso desberdinetatik abiatzen direla uste dugulako, eta ezberdinak direlako ondoreak ere, lehen aipatu dugunez.

Baina horrek ezin du justifikatu bataren eta bestearen arteko harremanak alboratzea, bien objektua eskubide erreala denean, batez ere, bietan beharrezkoak diren portaerak elkarren osagarri direlako; izan ere, usukapitzen ari denaren etengabeko edukitza baketsuarekin batera eskubide errealaren titularraren jarduerarik eza egon behar da, beraz, batek eskubidea eskuratzean, besteak galdu egiten du. Esangura horretan, beharbada, bi gauza gerta daitezke: bai usukapioarentzat, bai preskripzio azkentzailearentzat epeak berdinak ez izatea edota batarentzat zein bestearentzat beharrezkoak diren portaerak une berean ez gertatzea. Hortaz, usukapitu ahal izango litzateke, eskubidearen titularrak preskripzio azkentzailearen ondoreak jasan baino lehen.

Kasu hori arautzen dute KZren 1962 eta 1963. artikuluek. Artikulu horiek, hurrenez hurren, ondasun higigarri eta higiezinen gaineko eskubide errealen preskripzio azkentzaileari buruzkoak dira. Artikuluok usukapioaren lehentasuna hartzen dute konponbidetzat; izatez, usukapioak eskubidearen galera dakar titularrarentzat, nahiz eta eskubidearen preskripzio azkentzailerako legeak ezarritako epea bukatu ez.

Alderantzizko kasua gertatzen bada, jabariaren eta inoren ondasunen gaineko eskubide errealak bereizi behar ditugu, doktrinaren jarrera ez baitago bateratuta. Preskripzio azkentzailea eskubide erreal mugatuei buruzkoa izanez gero — gozamen edo hipotekari buruzkoa, esaterako—, eskubidearen edukia jabariaren titularraren esku geratuko da, ahalmen

horien edukitza berreskuratuz. Jabetzari buruzkoa izanez gero, autore gehienek diote titularrak galduko duela, nahiz eta beste pertsona batek usukapioaren bidez eskuratu ez; DÍEZPICAZOk konponbide ezberdina ematen du, gero ikusiko dugunez.

B) Preskripzio azkentzailea Gorago esan dugunez, preskripzio azkentzaileak berez dakar eskubidea azkentzea, legeak ezarritako denboran zehar, titularrak jarduerarik ez egiteagatik. Hala ere, definizio horrek ez du egoki adierazten zer gertatzen den preskripzioaren kasu hori kreditu eskubide edo eskubide pertsonalei buruzkoa denean; kasu horretan ere, beharrezkoa da prestazioaren zordunak ez jardutea. Hori dela eta, ALAS, DE BUEN eta RAMOSek asmatutako «harreman juridikoen isiltasuna» esaldia adierazgarriagoa dela ematen du.

Preskripzioaren egitezko kasuak bi osagai ditu: lehendabizikoa, harreman juridikoen titularraren jarduerarik eza, eta bigarrena, legegileak zehaztutako denbora igarotzea. Azken horrek ematen die, bai eskubidearen titularrak, bai betebeharraren zordunak edukitako portaerei esangura eta garrantzia.

Lehendabizikoa (ez-egitea, alegia) legegileak preskripzioa geldiarazteko garrantzitsutzat hartzen dituen egintzak ez betetzearekin identifikatu behar da. Egintza horiek ondokoak dira: auzitegietan akzioa egikaritzea, eskubidearen titularrak epaiketatik kanpo erreklamatzea eskubide hori eta zordunak zorra aitortzea (KZren 1973. art.). Bigarrena (hau da, eskubidea azkentzearen ondorea gertatzeko igaro behar den denbora zehaztea) legegintzazko politika irizpideen arabera egin behar da. Irizpide horien arabera, epe desberdinak ezartzen dira azkentze-arrazoiek uki ditzaketen eskubide mota desberdinetarako.

Horretarako, Espainiako antolamendu juridikoak eskubide errealak eta eskubide pertsonalak bereizten ditu; lehenengoei dagokienez, berriro bereizi beharrekoa da ondasun higigarri ala higiezinei buruzkoak diren; bigarrenek, era berean, irizpide oso ezberdinetan oinarritzen den arauketa berezia dute.

Epea neurtzeko, konputu zibila aplikatuko da, lehenengo eta azkeneko egunak osoosorik zenbatuz (KZren 1960.4 art.).

C) Oinarria Preskripzioaren abiapuntua eta ondoreak kontuan hartuta, badirudi aldentzen dela eskubidea galtzeko bide arruntetatik edo, hobeto esanda, arruntak izan behar diren bideetatik. Izan ere, preskripzioak, eskubideak egikaritzeko aitortzen den askatasunaren agerpena den heinean, garrantzirik eduki behar ez zuten gizarte eginerak finkatzea dakar, Zuzenbidearen arloan. Esandakoarekin bat etorriz, DE CASTROk dio, juristek erakunde horri buruz hitz egitean kontzientzia txarra dutela, erakundea justifikatzeko oinarria bilatzen dabiltzalako preskripzioa nagusiarazten duen manamendutik kanpo.

Preskripzioaren oinarria eskubidearen nahiz harreman juridikoen titularraren portaeran bilatu izan da, ikuspuntu subjektibistatik; jarrera subjektibista horren arabera, eskubidearen titularrari eskubidea egikaritzea axola ez diola edota egikaritzari uko egin diola uste izateak preskripzioa justifikatzen du. Ikuspuntu objektibistagoetatik, ostera, preskripzioa segurtasun juridiko nahiz trafiko juridikoaren interesak justifikatzen du; izan ere, irmo ziruditen egoerak zalantzan jartzen dituen eskubidearen ezorduko egikaritzak arriskuan jar dezake segurtasun edo interes hori. Bestetik, esan izan da eskubidearen egikaritzan arreta beharrezkoa dela; hau da, egikaritu barik egon den eskubidea berehala egikarituko balitz, hori ustekabean hartzen gaituen portaera desleiala izango litzateke. Eskubide edota betebeharrak bete direla frogatzearen ikuspuntutik, preskripzioarekin froga errazten dela azpimarratu da, preskripzioa frogatuz beste edozein motatako frogarik ez baita behar.

Egia esateko, teoria horietatik aparte, preskripzioa betidanik izan da, garrantzi handiagoarekin zein txikiagorekin, sistemaren beharrizan objektiboa baita.

Preskripzioa aplikatzeko baldintza, eskubidea uztea adierazten duen banakako portaera orokorrarekin bat etor daitekeen arren, hori ezin da hartu preskripzioaren oinarri bakartzat; izan ere, portaera horrek preskripzioa baliogabetzera behartuko luke, ez egikaritzearen arrazoia titularraren borondatetik kanpo dagoela frogatzen denean. Badirudi Espainiako KZk irizpide hori ez duela onartzen, 1932. art.an beren beregi hauxe xedatzen duelako: «eskubideak eta akzioak pertsona mota guztien kalterako azkentzen dira, pertsona juridikoen kalterako ere, legeak agindutakoaren arabera». Horren arabera, Espainian ez da gertatzen beste antolamendu juridikoek (esaterako, Italia edota Frantziakoak) agintzen duten konponbidea, alegia, preskripzioaren etenduraren aukera. Azken finean, preskripzioa trafiko juridikoaren segurtasuna bermatzeko dago, eta segurtasuna harreman juridikoei egonkortasuna ematea da, harremanok denboran zehar dirauen itxuran oinarritzen direnean. Kontrako egoeretan (hau da, preskripzioa kontuan hartuko ez balitz), eskubide eta betebeharrak mortis causa eskualdatzeko aukera dagoenez, denboran ahaztutako eskubideak erreklamatzeko aukera egongo litzateke, eta horrek ondorio negatiboak ekarriko lituzke. Oinarri objektibo horrek arlo honetan interes orokorra dagoela aitortzeko bidea ematen du;

gainera, eskubidearen preskripzioarekin onurak ateratzen dituen gizabanakoaren interesa betetzen du.

Gai honetan jurisprudentziak ez du bide berdina jorratu beti; gehienetan oinarri subjektiboaren alde agertu bada ere, epai batzuetan aurki daiteke preskripzioa justifikatzeko jarrera objektiboagorik ere.

Izan ere, erakunde horren arauketan nabaritzen den oinarri objektiboak, batetik, arauen aginduzko izaera finkatu du (beraz, interpretazio murrizgarriaren bidez interpretatu behar dira; AGk 1988ko urriaren 24an emandako epaia); eta, bestetik, preskripzioari aldez aurretik ukoa ematea debekatzen du (KZren 1935. art.). Dena dela, horrek ez du borondatearen autonomia guztiz baztertzen (KZren 1255. artikuluak ezarritako mugen artean bilakatzen den autonomia, alegia: lege, moral eta ordena publikoa), geroago ikusiko dugunez.

D) Preskripzio azkentzailearen jardunbidea Preskripzioak eskubideetan ondore azkentzailea duela azaldu eta gero, ondore hori nola gauzatzen den galdetu behar dugu. Arazoa doktrinan sortu da, bere burua eskubidearen titulartzat hartzen duenaren erreklamazioaren aurka jartzeak prozesuan duen eragingarritasun mekanismoaren ondorioz.

Izan ere, auzitegiek preskripzioa onar dezaten, beharrezkoa da demandatuak preskripzioa baliaraztea salbuespen egokiaren bidez; egineginean ere, epaileak ezin izango du bere arioz preskripzioa kontuan hartu. Horren ondorioz, eskubidea erreklamatzeko akzioa aurrera atera daiteke, preskripzio azkentzailearentzat legeak ezarritako epea igaro bada ere, demandatuak ez badu beren beregi aurka jartzen preskripzio-salbuespena, epaileak ezin baitu eskubidea azkendu denik adierazi, nahiz eta legeak agintzen duen epea igaro dela jakin.

Preskripzioaren betekizun hori, prozesuko defentsa den aldetik, beste kode batzuetan beren beregi agintzen da, Italiakoan, adibidez; Espainiako Zuzenbidean, ordea, ez da horrelakorik agintzen, nahiz eta doktrinak eta jurisprudentziak betekizuna indarrean dagoela esan (AGren 1988ko abenduaren 2ko epaia).

Aurrekoaren ondorioz, ondoko zalantza azaldu beharra dago: legeak ezarritako epea bete ondoren, eskubidea ipso iure azkentzen al da? Edo, alderantziz, epea betetzeak auzitegietan preskripzioa baliarazteko ahalmena besterik ez du ematen salbuespen egokiaren bidez? Galdera horiei erantzuteko, nahasirik agertzen diren bi arazo mota bereiztea komeni da. Alde batetik, preskripzio epea igarotzen denean, eskubidea ipso iure azkentzen dela pentsa daiteke, eskubidearen titularraren eta, hala denean, subjektu pasiboaren jarduerarik ezaren ondorioz. Eragingarritasun mota hori KZren 1961. artikuluan dago xedaturik, argi eta garbi baitio: ÂŤlegeak finkaturiko denbora igarotzeagatik preskribatzen dira akzioakÂť. Une horretan bertan azkentzen da eskubidea bere titularrarentzat. Hala ere, arauak aplikatzea nahi duenak arauok ezarritako ondoreak azaldu behar ditu epaiketatik kanpoko harremanetan, beste aldeak aitor ditzan, bai eta epaiketa-bidean ere. Arean bere, arlo honetan, erregu eta kongruentzia printzipioek zuzentzen dute prozesu zibila. Printzipio horien aplikazio praktikoaren arabera, auziaren alderdiek (eurek egokitzat jotzen dituzten azalpenekin) finkatu behar dute auzi horren helburua, eta epaileak alderdiok agertu dizkioten arazoak bakarrik ebatziko ditu. Portaera hori beharrezkoa da Zuzenbide pribatuan sortzen diren liskar guztietarako, ordena publikoari buruzko liskarrak direnean salbu, horiek epaileak bere arioz aintzat har ditzakeelako. Hori horrela bada ere, ez da zalantzan jarri behar liskarrak xedatzen dituzten arauen berehalako eragingarritasuna. Betekizun hori preskripzioan betebetean justifikatzen da, preskripzioaren aplikazioak berez dakarrelako eskubidearen titularraren zein subjektu pasiboaren jokabidea finkatzea; epaileak ezin du jokabiderik ezarri, baldin eta horretarako froga egokirik ez badu.

181. Preskripzioaren objektua KZren 1930.2 artikuluak dio, eskubideak eta akzioak, edozein motatakoak izanda ere, preskripzioaren eraginez azkentzen direla. Bestalde, preskripzio azkentzaileari buruzko III. kapitulua akzioen preskripzioaren idazpurupean agertzen zaigu; kapitulu horretako artikulu guztietan behin eta berriz aipatzen da akzioa, eta eskubideak ez dira aipatzen preskripzio azkentzailearen objektu legez.

Kodeko manuen arteko harmoniarik ezak ekarri du doktrinak galdetzea ea akzioa bakarrik azkentzen den ala eskubidea ere. Erromako iturriak aztertzean piztu zen arazo hori eta agertzen da beste antolamendu juridikoetan ere. Arazo horri irtenbide zuzena emateko, beharrezkoa da akzio hitzaren esanahia jorratzea, bai prozesuko esanguran, bai esangura materialean. Zehaztu beharrekoa da uzi nozioa ere; azken hori WINDSCHEIDek landu zuen, eta Alemaniako Kode Zibilean preskripzioaren objektutzat hartu zen; baina horrek sorraraziko luke liburuki honen helburua eta, beharbada, KZren aurrekariak ere justifikatzen ez dituen eztabaida (ikus gorago, §50, 166. zk.). Izan ere, badirudi kodegintzan Espainiako legegileak ez zituela nozio horiek kontuan hartu, edo ez behintzat gaur egungo dogmatikan agertzen den argitasunarekin, preskripzioaren arauketa ikuspuntu praktikoagotik egin baitzuen. Esangura horretan, badirudi Kode Zibilak akzioari buruz egindako aipamenek esangura materiala dutela, eskubidearen agerpenarena, alegia, beste pertsona batek defentsa kutsua eduki dezakeena hausten duenean, edo horri

kalte egiten dionean; defentsa hori prozesu egokian lor daiteke, bai eta epaiketatik kanpo baliarazi ere, haren ondoreak sortuz. Ikuspuntu horretatik, akzioa eskubidearekin identifikatzen da, beharbeharrezkoa delako titularrak eskubidea osatzen duten ahalmenak egikari ditzan, eta horrek gailentasun osoa hartzen du egikaritza oztopatzen denean. Horregatik, preskripzioa, batetik, eskubidearen titularraren jarduerarik ezean oinarritzen da, bereak dituen ahalmenak legeak ezarritako epean ez dituelako egikaritu; eta, bestetik, preskripzioa geldiaraz daiteke auzitegietan akzioa egikaritzearen bidez, bai eta eskubidearen epaiketatik kanpoko erreklamazioaren bidez ere. Horrek agerrarazten du preskripzioaren objektua — egikaritzaren ikuspuntutik aztertu da, ez, ordea, beraren titulartasunetik— eskubidea bera dela.

KZren 1930.2 artikuluak eskubideak eta akzioak aipatzen ditu, edozein motatakoak izanda ere.

Adierazpen orokor horrek preskripzioak eskubide guztietan eragina duela pentsatzera garamatza; hala ere, eragin horren menpe ondare izaera duten eskubideak egongo dira, hau da, eskubide errealak eta kreditu eskubide edo eskubide pertsonalak. Horregatik, eskubide horietatik kanpo geratzen dira, lehenengo eta behin, ahaideen artean mantenuak emateko legezko betebeharrak (KZren 142. art. eta ondorengoak); ezin dira preskribatu, pertsonaren iraunkortasuna mantentzeko helburua dutelako, nahiz eta atzeratutako mantenu pentsioak preskripzioaren bidez azkendu ahal izan (KZren 151. artikulutik ateratzen denez).

Bigarrenik, nortasunaren eskubideak eta familia-eskubideak; baliaezinak izateagatik, ez dira preskribakorrak. Azkenik, egoera akzioak (semealabatasunarenak, adibidez) preskripziotik kanpo gelditzen dira, iraungitasun epeen barruan baitaude (horri buruz ikusi geroago).

Horrela, eskubideak preskribatzen dira, baina ahalmenak ez; besteak beste, jarauntsiaren banaketa eskatzeko jaraunskideari dagokion ahalmena, gauza erkidearen banaketa eskatzeko erkideari dagokiona, funtsaren titularrari bata bestearen alboko jabetzak banatzeko dagokiona (KZren 1965. art.), edota jabeari dagokion ahalmena finkak ixteko (KZren 388. art.). Ahalmen horiek preskriba daitezke eskubidetik askatzen direnean eskubide independentea sortzeko, gozamenaren erabiltzeko eta lupertzeko ahalmenekin gertatzen den moduan; baita eskubide erantsiak direnean ere, esaterako, kapitala maileguan emateagatik zor diren interesak preskripzio epe desberdinaren menpean daudenean.

Akzio adierazleak ez daude preskripzioaren menpe, esaterako, kontratuaren deuseztasuna, izategabekotasuna edota itxura egitea deklaratzeko akzioak; bai, ordea, kontratuaren objektu izan diren ondasunak itzultzeko akzioa (KZren 1303. artikulua). Kontratuen eragingarritasunik eza adierazteko beste akzio guztiak, hutsalketa eta deuseztakortasun akzioak, iraungitasun epearen menpe daude.

Demandatzaileak egikaritutako akzioaren aurka demandatuak erabil ditzakeen salbuespenak preskribatzen diren azter genezake. KZk ez du egiten horri buruzko aipamenik, beraz, Zuzenbide erkideak ezarritako erregela indarrean dagoela uler dezakegu, quae temporalia sunt ad agendum, perpetua sunt ad excipiendum, hau da, preskribaezinak dira. Jurisprudentziak erregela horren aplikazioaren alde jo duela dirudi, salbu eta «salbuespenak berez badakar uzia defentsa moduan erabiltzea»; kasu horretan, preskripzioaren erakundea aplikatuko zaio (AGk 1965eko martxoaren 12an emandako epaia).

Bukatzeko, ez daude preskripziopean iraungitasunpean dauden ahalmen eta eskubideak.

182. Preskripzioaren hasiera Preskripziorako epea zenbatzeko beharrezkoa da hasierako eguna finkatzea; izan ere, egun horretatik hasten da legeak ezarritako denbora igarotzen. Epea zehazteak garrantzia du, eskubidea zein egunetan azkentzen den finkatzeko.

Arlo horretan nagusi den tesia actio natarena da, SAVIGNYk defendatu zuena, hain zuzen. Tesi horrek finkatzen du hasierako unea akzioa jaio den unea dela. Gorago azaldutakoak zentzuzkoa ematen du, preskripziorako epea ezin delako hasi eskubidearen titularrak egikaritzeko baldintzak bete arte. Nahiz eta azalpena argi egon, aplikazio praktikoak hainbat arazo sorrarazten ditu akzioaren jaiotza zehazterakoan, eskubide errealen eta kreditu eskubideen izaera desberdinak irtenbide bateratua oztopatzen baitu. Horregatik, hainbat teoria aldarrikatu dira, horien artean, «eskubidea egitea» defendatzen duena, esaterako. Teoria hori, batez ere, kreditu eskubideei aplikatzen zaie, eta, horren arabera, preskripzioa hasten da hartzekodunak betebeharra betetzea eska dezakeen unean. Bestetik, «lesioari buruzko teoria» eskubide errealei buruzkoa da, eta, horren ustez, hirugarrenaren jardueragatik eskubidea hausten den unea da akzioaren hasierako unea. Irizpide hori eskubide pertsonalei aplikatuz gero, hartzekodunaren interesa ez betetzean, hots, betebeharra betetzen ez denean, zehazten da hasierako une hori. Egia esateko, VENZIk aztertu duenez, teoria guztiak ideia berean oinarritzen dira, eta ideia hori ikuspuntu desberdinetatik

aplikatzen da, eskubidearen izaeraren arabera; hori dela eta, kontuan hartu beharko da eskubide erreala ala eskubide pertsonala den, bai eta eskubidearen beraren edukia eta beraren egikaritzaren inguruabarrak ere. Izan ere, eskubidea haustea edo ez-betetzea era desberdinean gertatzen da, zerbait egiteko betebeharretan (betebehar positiboetan) eta zerbait ez egiteko betebeharretan (negatiboetan); ondore horietarako, garrantzia du betebeharra epe-muga izateak edo baldintzapean egoteak ere, horiek bete arte hartzekodunak ezin izango duelako bere kreditua eskatu. Eskubide errealei dagokienez, argi dago hirugarrenak besteen gauza edo eskubidea edukitzeak finkatzen duela haustea noiz gauzatzen den; hala ere, irizpide horrek ez du balio, gauza edukitzea ez dakarten eskubide errealetarako (esaterako, hipotekarako). Hipotekaren kasuan, preskripziorako epea hipoteka betearazi ahal zen unetik zenbatuko da, hots, bermatutako zorra ordaindu ez zenetik; horrek kreditu eskubideen arazora hurbiltzen gaitu, arlo honetan behintzat.

Lehen azaldutako irizpidea KZren 1969. artikuluak jasotzen du; horren arabera, eskubide eta akzioen preskripziorako epea «hasiko da zenbatzen noiztik eta egikaritu ahal izan zirenetik»; beraz, kasuankasuan zehaztu behar da preskripzioaren hasiera. Esangura horretan, akzioa egikaritu ezin izateak izaera objektiboa eduki behar du, alegia, izaera juridikoa, ez pertsonala edo titular zehatzarena, haustea ez jakitea izan litekeena bezala. Hala eta guztiz ere, irizpide hori kasu honetan aplikatzen da: irainak edo kalumniak eragiteagatik eta KZren 1902. art.ak azaldutako erru edo zabarkeriaren ondorioz sortutako betebeharretatik sortzen den erantzukizun zibila erreklamatzeko akzioaren kasuan, hain zuzen ere; akzio horren preskripziorako epea «laidotuak jakin zuenetik» hasiko da zenbatzen. Beraz, KZren 1968.2 artikuluak beren beregi salbuespentzat jotzen duen irizpidea dugu hori.

KZren 1969. artikuluan azaldutako erregela orokorra xedapen berezi hauekin osatzen da: 1. Akzioen preskripziorako epea, interes zein errentadun kapitalei buruzko betebeharrak betetzea erreklamatzeko akzioak egikaritzen direnean, errentaren zein interesaren azkeneko ordainketa egin zenetik zenbatzen da (KZren 1970.1 art.). Arau horretan, kapitala itzultzeko betebehar nagusia aipatzen da, hots, interesak zein errentak ordaintzeko betebehar erantsietatik bereizten dena. Horiek bete ziren azken unea bakarrik hartzen da kontuan, betebehar nagusiaren preskripziorako epea noiz hasten den jakiteko.

Irizpide berbera aplikatzen da, zainpeketazko, enfiteusizko eta erreserbazko zentsuen kasuetan; izan ere, horietan pentsio zein errentaren azken ordainketatik hasiko da zenbatzen epea (KZren 1970.2 art.).

2. Akzioen preskripziorako epea, epaiak adierazitako betebeharrak betetzea eskatzeko akzioak egikaritzen direnean, epaia irmoa denetik hasten da zenbatzen (KZren 1971. art.).

3. Kontu ematea eskatzeko akzioen preskripziorako epea hasten da kontu eman behar zutenek euren karguak utzi zituztenetik (1972.2 artikulua); izan ere, une horren aurretik, kargua duenarentzat ez dago betebeharrik. Arau hori familia eta tutoretza karguei aplikatzen zaie, bai eta kontratuaren ondorioz inoren ondareak kudeatzeko karguei ere (mandatuari, kasurako).

Era berean, emandako kontuen ondorioz sortzen den akzioa hasten da preskribatzen, alderdi interesdunen adostasunak kontu horien emaitza aitortu duenetik (KZren 1972.2 art.); aitorpen hori izan ezean, alderdien arteko liskarrak beste neurri bat hartzen du, kudeaketaren ondorioarena, hain zuzen.

183. Preskripzioaren geldiarazpena Preskripzioaren osagaietako bat eskubidearen titularraren jarduerarik eza da edo, zehatzago esanda, «harreman juridikoen isiltasuna», harreman juridikoen titularraren ez-egiteagatik datorrena, alegia. Hori dela eta, portaera hori alderazten denean, preskripzioa edo, hobeto esanda, igarotako epearen konputua geldiarazi egiten da, eta epea berriro zenbatzen hasi beharko da geldiarazpena bukatu ondoren.

Geldiarazpenak aurretik igarotako denbora ezabatzeko ondorea dakar, baina preskripziorako bakarrik; egineginean ere, portaera horretatik atera litezkeen beste ondorio guztietan (zordunaren berandutza zehazteko, adibidez), ez du eraginik geldiarazpenak.

Espainiako 1973. artikuluan arautzen ditu KZk preskripzioa geldiarazten duten hiru kasu, eta ondokoak dira: 1. Auzitegietan eskubidea defendatzeko akzioa egikaritzea, demanda egokiaren bidez. Horri dagokionez, demanda jarri baino lehenagoko adiskidetze-ekitaldia geldiarazteko arrazoitzat har daitekeen galdetu izan da; baietz erantzun zuen abuztuaren 6ko 34/1984 Legeak, EZLren 476. artikulua aldatu zuenak, hain zuzen ere. Esangura horretan, jurisprudentziak dohaineko justizia onura eskatzean, preskripzioaren geldiarazpena dagoela erabaki du, betiere, eskakizunean zehazten denean auziaren objektua.

Prozedura penalaren hasierak ere erantzukizun zibilagatiko akzioaren preskripzioa geldiarazten du, erantzukizuna dakarren egitatea aurretiaz jurisdikzio penalaren menpe jartzen denean.

Atal honi dagokionez, DĂ?EZPICAZOk esan duenez, parekatu behar ditugu eskubidea auzitegietan egikaritzea eta liskarra tartekaritza epaiketapean jartzea.

2. Eskubidearen titularrak epaiketatik kanpo egindako erreklamazioa; erreklamazio hori edozein motatakoa izan daiteke, hots, epailearen agindeitik gutun hutsera, bai eta ahoz egindako erreklamazioa ere. Azkeneko kasu horiek froga arazoak ekar ditzakete, eta geldiarazpenari buruzko alegazioak azaltzen dituenak frogatu beharko ditu.

3. Zorra aitortzeko zordunak egiten dituen egintzetatik edozein. Egintza betetzen duena zordun da, eta horren izaerak dakarren jokabidea aipatzen da. Jokabide hori zorraren esanbidezko aitorpenaren bidez ager daiteke, edota zordunak burututako egintza erabakigarrietatik etor daiteke (ordaintzeko epe berria eskatzea, adibidez).

Fidatzailearentzat zein fidatzaileentzat, KZren 1975. artikuluan erregela berezia ezartzen da.

Horientzat, eragina edukiko duen egintza bakarra zordun nagusiari zorra epaiketan erreklamatzea izango da; izan ere, erreklamazio horrek ondore etengarria du, beraz, fidatzaileek ez dute kalterik jasango, zordunari epaiketatik kanpoko erreklamazioak egiten dizkiotenean, edo zordunak aitorpen pribatua ematen duenean.

Betebeharrezko harremanek titular bat baino gehiago badute (bai harremanen alderdi aktiboan hainbat hartzekodun daudelako, bai alderdi pasiboan zordun bat baino gehiago dagoelako), harreman mota horien antolaketaren araberakoa izango da preskripzioaren geldiarazpenak harreman horietan parte hartzen dutenengan izango duen eragina. Betebeharra solidarioa bada (KZren 1137. art.), preskripzioaren geldiarazpenak onurak eta kalteak sortuko ditu hartzekodun zein zordunentzat era berean. Gauza bera gertatzen da betebehar mota guztietan zordunaren jaraunsleekin; izan ere, erregela horrek bat egiten du KZren 1084. artikuluak jaraunsleentzat xedatzen duen erantzukizun solidarioarekin.

Betebeharra erkidea bada, KZren 1974. artikuluak hauxe du xedaturik: hartzekodunak zordunetako bati berari dagokion zatia baino gehiago erreklamatzen ez dionean, beste zordunkideei preskripzioa ez zaie geldiarazten; izatez, kasu horretan zorra zordunen artean zatitzen da, eta zati bakoitza, besteetatik zatituta, zor ezberdina izango balitz bezala hartzen da (KZren 1138. art.).

184. Preskripzioari uko egitea Preskripzioak bere barruan hartzen duen herri-interesa adierazten da preskripzioari uko egiten debekatzean (KZren 1935. artikulua). Preskribatzeko eskubideari uko egitea debekatzen da; baina ez, irabazitako preskripzioari uko egiteari dagokionez, azken hori araubide anitzaren menpe baitago.

Preskribatzeko eskubideari aldez aurretik uko egiteak eskubideak preskribaezin bihurtuko lituzke, legegileak emandako irizpidearen aurka. Edozein modutan ere, preskripzioa jadanik bete denean eta beraren onura pertsonaren ondarean gauzatu denean, pertsona horrek onurari uko egin diezaioke norberaren interesa bakarrik kontuan hartuz. Norbanakoaren portaera horrekin ez da preskripzioa arriskuan jartzen legeak jasotako moduan.

Uko egitea alde bakarreko negozio juridikoa eta xedatzeko egintza da, bestetik, uko egiten duenak besterentzeko gaitasuna eduki behar du (KZren 1935. art.).

Uko egitea esanbidezkoa izan daiteke, hau da, helburu hori lortzeko zuzenduta dagoen borondate aitorpenaren bidez ager daiteke; edota isilbidezkoa, eskuratutako eskubidea bertan behera uztea adierazten duten egintzek eratortzen dutenean.

Hartzekodunek eta preskripzioaz baliarazi nahi duen edonork preskripzioa erabili ahal izango dute, nahiz eta zordunak edota jabeak preskripzioari uko egin (KZren 1937. art.). Arau horren arabera, ez da beharrezkoa uko egiteak pertsona horri benetako kalteak eragitea, KZren 6.2 artikuluak xedatzen duen bezala. Hala ere, preskripzioaz baliarazteko interesa balioestean, kalte horiek kontuan hartu behar direla dirudi.

Uko egitearen harira, aztertu behar dira legeak ezarritako preskripzioari buruzko arauak itunen bidez aldatzeko borondatezko autonomiak eman ditzakeen aukerak. DĂ?EZPICAZOk dioenez, legezko muga akzioen preskribakortasuna da; akzio horiek ezin dira preskribaezinak izan, alderdien adostasun hutsagatik. Tarte horretan, preskripziorako epe laburragoak itun daitezke, edota legez ezarritakoak luzatu, betiere, KZren 1255. artikuluak ezarritako mugen barruan, hau da, legea, morala eta ordena publikoa hautsi barik. Horrek galaraziko du, esaterako, akzioaren egikaritza ezinezkoa izatea ekarriko lukeen epe

laburra edota eskubidea preskribaezin bihurtuko lukeen epe luzea ezartzea.

Era berean, legez preskribaezina den eskubidea preskribakor bihurtzen duten itunek ere ez dute balio.

185. Akzio errealen preskripzioa Ondasun higigarriei buruzko akzio errealak edukitza galtzen denetik sei urtera preskribatuko dira, edukitzaileak epe laburragoan jabaria lortzen ez badu bederen (KZren 1962. art.); izan ere, azken hori gertatzen da gauza onustearen arabera edukitzen denean, usukapitzeko epea hiru urtekoa delako, gaitzustezko edukitzailearentzat sei urtekoa den bitartean (KZren 1955.1 art.). Gauza galdu, jendaurreko salmentan saldu, ebatsi edo lapurtu denetan, ordea, KZren 464. artikuluak xedatutakoa aplikatu behar da.

Artikulu horrek edukitzaileari gauza berreskuratzeko aukera ematen dio; kasu batzuetan, gauzaren truk eman zen diru kopurua ordaindu beharko zaio.

Ondasun higiezinei dagozkien akzio errealak preskribatzeko, hogeita hamar urte igaro behar dira (KZren 1963. art.), eskubide errealen usukapioari buruz ezarritakoaren kalterik gabe: kasu horretan, epea hamar urtekoa da, baldin eta edukitzaileak titulu zuzena badu eta edukitza onustearen araberakoa bada.

Gainera, hogei urtekoa izango da lehen aipatutako betekizunak betetzen dituzten absenteen artean, eta hogeita hamar urtekoa, berriz, beste edukitza guztietarako.

Azkeneko horri dagokionez, jabetza erreklamatzeko akzioaren, hau da, erreibindikazio akzioaren preskribakortasuna zalantzan jarri da, zergatik eta titularrak jabetza galtzen duenean ez duelako beste batek jabetza hori eskuratzen usukapioaren bidez. Akzio horren preskripzioa beste barik onartuko balitz, titularrak bere jabetza eskubidea galduko luke beste edonork eskuratu barik; izan ere, usukapitzeko denbora oraindik ez da igaro, horren ondorioz, gauza res nullius bihurtuko litzateke. Espainiako Zuzenbidean, Italiako Zuzenbidean ez bezala, ez da beren beregi xedatzen erreibindikazio akzioaren preskribaezintasuna (KZren 948. art.); hala ere, DĂ?EZPICAZOk preskribaezintasun horren alde egin du, nahiz eta Auzitegi Gorenaren jurisprudentzia eta beste autore batzuk ados egon ez (besteak beste, ALBALADEJO).

Inoren ondasunen gaineko eskubide errealen preskripzioari bestelako irtenbidea eman behar zaio, hots, jabetzak eratorritako eskubideak azkentzen direnean, eskubideok jabetza eskubideari gehitzen zaizkio.

Akzio erreal hipotekarioa preskribatzeko, hogei urte igaro behar dira (KZren 1964. art.); izan ere, akzio horren epea bermatzen duen kreditu eskubidearena baino luzeagoa da, horretarako hamabost urte pasa behar direlako. Kreditu eskubideak dakartzan arazoak eskubide errealei buruzko liburukian jorratuko ditugu.

Edukitza berreskuratu zein atxikitzeko akzioa preskribatzeko urtebete igaro behar da (KZen 1968.1 art.). Akzio horiek gauzaren edukitzaileak jar ditzakeen interdiktuak dira, baldin eta edukitzan artegatu badute edo gauza kendu izan badie, gainera, beraren erreklamazioa edukitzan oinarrituko da. Akzio horren epea KZren 460.4 art.ak ezartzen du, alegia, edukitza galtzearena beste pertsona batek edukitzeagatik.

186. Akzio pertsonalen preskripzioa Akzio pertsonalak preskribatzeko epea iraupen ezberdinekoa izan daiteke.

A) Hamabost urteko epea Preskripziorako epe-muga berezirik ez duten akzio pertsonaletarako ezartzen da orokorrean hamabost urteko epe hori (KZren 1964. art.). Beraren aplikazioa Kode Zibiletik eta Zuzenbide zibiletik kanpo geratzen da, arautegi horrek KZren 4.3 eta 13.2 artikuluen arabera duen eragingarritasun orokorragatik.

B) Bost urteko epea Bost urte igarotzean preskribatzen dira ondoko betebeharrak betetzea eskatzeko akzioak (KZren 1966. artikulua): 1. Mantenu pentsioak ordaintzeko betebeharra, bai hitzartutakoak direnean, bai eta legez sortutako pentsioak direnean ere. Azkeneko horiei dagokienez, ondoko bi kontzeptu hauek bereizi behar ditugu:

pentsioa eskatzeko legez ezarritako eskubidea, preskribaezina dena; eta sortu baina ordaindu ez diren pentsioak, bost urteko epean preskribatzen direnak (KZren 151.2 art.).

2. Errentamenduen prezioa ordaintzeko betebeharra, hiri zein landa finketakoa denean. Doktrinak mota guztietako errentamenduetan zor diren errentei ere epe hori aplikatu behar zaiela dio, eta horien artean daude lege bereziek araututakoak.

3. Urtetik urtera zein epe laburragoetan egin behar den beste edozein ordainketaren betebeharra. Arau orokor horrek, KZren 1966. art.aren azkena denak, azaltzen du zein berezitasun izan behar duten bost urteko preskripziorako epe-mugadun betebeharrek, ordainketaren aldizkakotasuna, alegia. Esangura horretan, arau horren aplikazio eremuan sartu behar dira korrituak ordaintzeko betebeharrak eta kapitalaren zatikako itzulketa zein gauzaren salneurriaren zatikako ordainketa; hala ere, horri buruz, jurisprudentziak bestelako jarrera hartu du.

C) Hiru urteko epea Hiru urte igarotzean preskribatzen dira ondoko betebeharrak betetzea eskatzeko akzioak (KZren 1967. artikulua): 1. Epaile, abokatu, erregistratzaile, notario, eskribau, aditu, agente eta kuriakoei, euren ogibidesariak eta eskubideak, eta, hala denean, karguan aritzean sortutako gastuak edo egindako ordainketak ordaintzeko betebeharra. Kasu hori ez da profesional batzuek jasotzen duten alokairu edo soldatari buruzkoa, baizik eta beste pertsona baten kontura egindako kudeaketa edo prestazioetatik sortutako ogibidesariei buruzkoa. Horregatik, azpimarratzeko modukoa da eginkizun hori bete ezin duten profesionalak talde horretan sartzea (esaterako, epaileak). Horiek gatazketan tartekari moduan aritzen direnekin edo bitarteko diren pertsonekin identifikatu behar dira. Arau horretan egiten den zerrenda ez da oro hartzailea, eta horrek aukera ematen du, justiziarekin zerikusia duten beste jarduera batzuei aplikatzeko.

2. Farmazialariek emandako sendagaiak ordaintzea; irakasleei eta maisu-maistrei ogibidesariak eta beharsariak ordaindu, irakatsitakoagatik edo ogibide, lanbide edo langintzan aritzeagatik. AGren 1940ko azaroaren 7ko epaiak irakasleei buruzko aipamena interpretatu zuen, Hizkuntzari buruzko Errege Akademiaren Hiztegian agertzen denaren arabera: ÂŤlanbidea nahiz jakintza irakasten zein betetzen duen pertsonaÂť; horrek aukera eman zuen medikuei aplikatzeko, definizioz. Horren harira, jarduera egitean beste pertsona batekin euren zerbitzuak kontratatzen dituzten profesional guztiei hedatu behar zaiela ematen du.

3. KZren 1967.1 art.ak soldata eta beste ordainsari-kontzeptu batzuei buruz egiten duen aipua, morroi eta langileei dagokienez, Langileen Estatutuak indargabetu duela ulertu behar da, harremanek lan izaera dutenean.

4. Ostaltzainei janaria eta gela ordaindu beharra, eta merkatariei eurek beste batzuei (merkatari izan ez edota, izanda ere, beste zereginetan jarduten dutenei) saldutako gaien salneurria ordaintzeko betebeharra. Lehenengo kontzeptuan ostalaritza zerbitzuari dagozkion prestazioen ordainsaria sartu behar da (hala nola, ohea), nahiz eta artikuluak aipatutakoei bete-betean egokitu ez.

Artikulu horren azken lerrokadak arazoak sortu ditu doktrinan, interpretazioaren aldetik. Bertan esaten da aurreko hiru lerrokadek (lau esan beharrean, arauak lau atal baititu) aipatzen dituzten akzioak preskribatzeko denbora zenbatuko dela zerbitzuak emateari utzi zitzaionetik. Zalantza artikuluak aipatutako ÂŤhiru lerrokadakÂť lehenengo edo azken hirurak diren jakitea da, edo horietan laurak sartzen diren. Horri buruzko erabakiak garrantzia izan dezake, zerbitzua zatika egiten denean, sortutako kredituen preskripziorako epearen hasiera atzeratzen baita, zerbitzua osorik egin arte. Arazoa konpontzeko, hainbat argudio erabiltzen dira: historikoak, prestazioen izaerarenak edo arauaren hitzez-hitzezko interpretazioarena, baina horren inguruan ez da gehiengorik lortu.

D) Urtebeteko epea Erantzukizun zibila eskatzeko akzioa (bai KZren 1902. artikuluan jasotako erru zein zabarkeriak eratorritako betebeharragatikoa, bai kalumnia eta irainagatikoa) urtebete igarotakoan preskribatuko da.

Iraina eta kalumniagatiko erantzukizun zibilari dagokionez, Ohorerako, Norberaren eta Senitarteko Intimitaterako eta Norberaren Irudirako Eskubideen Babes Zibilari buruzko Lege Organikoak iraungitasuneko lau urteko epea ezartzen du, eskubide horietan izan daitezkeen ezlegebidezko esku-sartzeetatik babesteko akzioentzat.

Erru eta zabarkeriagatiko erantzukizun zibila zabaltzen da (KZren 1962. artikulutik ateratzen denez), Kodean araututako ezzilegi zibilagatiko erantzukizun guztietara; hala ere, errua egotea ez da beharrezkoa, esaterako, 1905 eta 1906. artikuluetan (animaliek sortutako kalteengatiko erantzukizunari buruzkoetan) edota 1907. artikulu eta ondorengoetan (jabeari dagokion erantzukizunari buruzkoetan).

Zigor ezzilegitik, hau da, delitu zein faltatik sortzen den erantzukizun zibila ez dago preskripzio epe horri lotuta. Horri Auzitegi Gorenak 15 urteko epe orokorra aplikatzen dio (KZren 1964. artikulua).

Eginbide penalak hasi eta largespenarekin bukatuz gero, egintzak zigor ezzilegiak ez direlako, orduan erantzukizun zibila eskatzeko akzioaren preskripziorako epea hasiko da zenbatzen, epailearen ebazpena irmoa denetik.

187. Iraungitasuna Iraungitasuna, oinarrian, eskubide, ahal, ahalmen edota akzioak egikaritzeko epea da; hots, epe horretan legeak agindutako eran egikaritu ez badira, azkendu egiten dira akzioak. Preskripzioan denbora osagai hutsa da, denbora igarotzeak etengabeko jokabideari garrantzia ematen baitio; iraungitasunean, ostera, denbora da nagusi eta erakundearen funtzionaltasun tipikoari dagokio. Iraungitasunarekin legegileak hauxe lortu nahi du: egoera juridiko zehatz batzuen egonkortasuna; izan ere, akzioa edo eskubidea egikarituz gero, arriskuan jar daitezke egoera horiek, horregatik, beroriek arrisku horretan epe-mugatik baino luzaroago ez egotea da helburua. Beraz, legegileak akzio edota eskubide horiek egikaritzeko epea ezartzen du, eta hori bukatu ondoren azkentzen dira akzio zein eskubideok.

Preskripzioaren eta iraungitasunaren izaera desberdina dela ikusita, doktrinak eta jurisprudentziak erakunde biak bereizten dituzten ezaugarriak azpimarratu dituzte. Horrela, preskripzioa geldiaraz daitekeen bitartean, iraungitasuna amaiera bateko epe-muga da eta ezin da geldiarazi. Iraungitasunean herri-interesak eragin handiagoa du preskripzioan baino. Izan ere, iraungitasuna epaileak bere arioz aztertzen du salbuespen bidean azaldu beharrik gabe; preskripziorako, ostera, azaltzea beharrezkoa da.

Hori dela eta, iraungitasunari ezin zaio ukorik egin. Ondare izaera duten eskubide eta akzioei aplikatzen zaie preskripzioa orokorrean; iraungitasuna, berriz, kategoria zehatz batzuetarako ezartzen da, eta beraren esparrua ondare diziplinatik at geratzen da. Bukatzeko, iraungitasuna alderdiek adostasunez erabaki dezakete, eta preskripzioak, aldiz, legezko jatorria du beti.

Espainiako KZk ez zuen iraungitasuna arautu, preskripzioa, ordea, bai; hala ere, Kodeak iraungitasunari dagozkion epe batzuk finkatu ditu, esaterako: negozioen deuseztakortasun akzioa, hutsalketa akzioa edo edilizio deritzeten akzioak egikaritzeko ezarritako epe-mugak. Lehendabizi, doktrinak eta, geroxeago, jurisprudentziak landu dituzte lehen aipatutako erakunde horren kontzeptua eta ezaugarriak, eta, gaur egun, eztabaida barik aitortzen dira. Legegileak berak ere, arestiko eraldaketetan, iraungitasun hitza erabili du, epe jakin batzuk noiz hasi eta noiz azkentzen diren finkatzeko.

Iraungitasuna aplikatzeak sortzen duen arazo nagusia, preskripzioarekin lotuz gero, ondokoa zehaztea da: zein kasutan eraentzen duen batak eta zeinetan besteak, hain zuzen ere. Lan hori ez da batere erraza, arestian esan dugunez, iraungitasunari buruzko diziplina orokorrik ez dagoelako aplikazio esparrua mugatzeko. Esangura horretan egindako ikerkuntzak iraungitasun kasu zehatzetatik abiatu behar izan du, horietatik erregela orokorra ateratzeko.

Horri helduz, iraungitasun epea nahibadako eskubide deritzenei zein eraketa juridikoa duten ahalmenei aplikatzen zaie; euren egikaritzak egoera juridikoaren aldarazpena sor dezake, esaterako: une hori arte baliozkoa zen negozioaren eragingarritasunik eza zehazten duten akzioak, aurrera ateratzen badira; edo familia-egoera aldatzea (seme alabatasuna, adibidez). Irizpide hori aplikatzeak dakarren zailtasuna beraren jatorrian dago, nahibadako eskubidearen edota eraketa juridikoa duen ahalmenaren kontzeptuak, alegia, zehaztu barik baitaude.

Beharbada, DE CASTROk erabilitako irizpidea egokiena izan daiteke, erakundearen esperientziatik abiatzen baita iraungitasun kasuak sailkatzeko, ondoko ataletara biltzeko, alegia: 1. Pertsonen egoera zibilean eragina duten ahalmen, akzio eta eskubideak (KZren 132, 133 eta 136. art.ak, besteak beste).

2. Negozio harremanak aldatzeko gaitasuna ematen duten ahalmen edota akzioak, benetako eskubiderik izan gabe; esaterako: negozio juridikoaren deuseztatzea, ezeztapena edota hutsaltzea eskatzeko akzioak (KZren 646, 655, 762, 1299 eta 1301. art.ak, besteak beste).

3. Bigarren mailako eskubide bihurtu diren ahalmenak, adibidez, atzeraeskuratzeak eta erretorno eskubidea (KZren 1521. art. eta ondokoak).

4. Testamentuzko egintza jakin batzuei buru emateko (KZren 689, 703 eta 719. art.ak, besteak beste) edo objektu jakinak berreskuratzeko (KZren 369, 612 eta 615. art.ak) ezartzen den denbora mugapena. Epe nahiz mugapen horiek iraungitasuntzat har daitezke esangura zabalean.

Hala ere, hor esandakoak ez dio ematen erabateko erantzunik gaian azaldutako arazoari; GĂ“MEZ CORRALIZAk dioenez, iraungitasun eta preskripzioaren arteko aukera politika juridikoko arazoa da;

horregatik, legeak edozein eskubide zein ahalmen juridiko jar dezake iraungitasunpean «per se», esaterako, Ohorerako, Norberaren eta Senitarteko Intimitaterako eta Norberaren Irudirako Eskubideen Babes Zibilari buruzko Lege Organikoarekin gertatu dena. Lege horrek iraungitasuneko lau urteko epea ezartzen du (9.4 art.), ezlegebidezko esku-sartzeen aurkako babes akzioak egikaritzeko, eta, horien artean, besteak beste, erantzukizun zibila eskatzeko akzioa dago; eta hori ez da KZren 1968.2 artikuluak 1902. artikulutiko erantzukizunari ezartzen dion preskripziorako epea.

Azken finean, legezko xedapena kasuankasuan interpretatu behar da, beren beregi iraungitasuna adierazten duen zehazteko edo xedapenean finkatutako epearen ezaugarriek iraungitasuna eratortzen duten ateratzeko. §55. ESKUBIDEAK ESKURATU ETA GALTZEA. ESKUBIDEEN ALDARAZPENA 188. Eskubideak eskuratu eta galtzea Hitz horien bidez (eskuratu eta galtzea), eskubideak titularraren esparru juridikoan sartu eta bertatik kanporatzea ahalbidetzen duten mekanismoak adierazi nahi ditugu, hain zuzen ere.

Eskuraketari dagokionez, bide asko daude eskuratzeko: egitate juridiko, egintza juridiko esangura hertsian eta negozio juridikotzat har daitezkeenak, alegia (bereizketa horiei buruz, ikus §57, 197.etik 199.erako zk.ak). Horien guztien zerrenda egitea ez da zentzuzkoa, osatugabe geratuko bailitzateke; bai, ordea, eskubideen eskuraketaren arloan jatorrizko eskuraketa eta eratorritako eskuraketa bereiztea.

Jatorrizko eskuraketak eskubidea eratxikitzea dakar ex novo, ab origine titularrari; horrela, eskubidea sortu egiten da, bizitza juridikoan lehenengo aldiz agertzen da (edo lehenengo aldiz izango bailitzan) jatorriz eskuratu duen titularrarentzat, lehenagoko beste titularrik egon gabe, hots, eskubidea titularraren esparru juridikotik eskuratzailearen esparrura joan barik. Beraz, eta adibide klasikoaren bidez azaltzeagatik, jabetza okupazioaren bidez eskuratzen denean (KZren 609. art.aren 1. lerrokada, KZren 610. art.), okupatzaileak res nulliusa, «inorena ez den gauza», eskuratzen du. Jatorrizko eskuraketan, eskuratzeko egintzak bakarrik zehazten du eskuratutako eskubidearen edukia; eta horretan ez du eraginik izango eskubidearen aurretiko eraketak edota aurreko titularrak, berez izaterik ez baitute.

Eskuraketa eratorriaren mekanismoa, berriz, alderantziz deskribatzen da: eskuratzaileak lehendik dagoen titularraren esparru juridikotik jasotzen du eskubidea; horrela, lehenagoko esparru horretan eskubideak edukitako egituraketak zehazten du eskuratutako eskubidearen edukia. Erregela orokor moduan, esan genezake eskuraketa eratorrian eskubidea eskuratzailearen esparru juridikoan sartzen dela, lehenagoko titularraren esparruan zeuzkan ezaugarri berberekin. Halaber, eskubideak ezin du izan lehenagoko titularrarentzat zeukan baino eduki handiagorik, beraz, nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet esaten da (inork ezin diezaioke eman beste bati berak duen eskubidea baino gehiago).

Eskuraketa eratorrien artean bi mota bereiz daitezke: eskualdatzeko eskuraketa eratorria eta eratorritako eskuraketa eratzailea. Lehendabizikoan, eskubidea titular batetik bestera eskualdatzen da eduki berberarekin, adibidez, Peruren jabetza Keparen jabetza izango da, jabetza eskubidea batetik bestera eskualdatu baita. Bigarrenak mekanismo desberdina du: eskuratutako eskubidea lehenengo titularrean oinarritzen da, baina ez da eskubide berdina subjektu baten jabaritik beste baten jabarira eskualdatzen dena; alderantziz, eskubidea desberdina da eta eskuratzean eratzen da. Logikaren ikuspuntutik, eskubide berri horrek bere oinarria den eskubidearena baino eduki murritzagoa du.

Adibidez: Peru finkaren jabea bada, eta Keparentzat gozamena eratzen badu; gozamen hori jabetza hartan dago oinarriturik, baina ez da jabetza, ezta horren zatia ere; izan ere, eskubide desberdina eta lerrun txikiagokoa da (gogoratu gozamena, eskubide erreal osoa den jabetza eskubidearen aurka jarriz, eskubide erreal mugatuen kategorian sartzen dela) eta eskuratzen denean eratzen da.

Eskubideak jadanik ez dira titularrarenak izango, eta, esangura horretan, eskubidearen galerari buruz hitz egiten da. Hala eta guztiz ere, bi fenomeno desberdin bereiz daitezke: batetik, titular jakin batek eskubidea galtzea, beste batek eskuratzen duelako; eta, bestetik, eskubidea azkentzea (kasu horretan eskubidea galtzean ahalmen juridikoa erabat desagertzen da, eta ez da eskubidea eskualdatzen lehenagoko titularrarengandik beste subjektu batera). Galdu eta eskuratzeko arrazoiak mota askotakoak izan daitezke (egitateak, egintza juridikoak esangura hertsian, negozio juridikoak); hori dela eta, arrazoi horien sailkapena zein sistematizazioa egitea alferrekoa da, beraren zentzuzkotasuna eta baliozkotasuna zalantzazkoa izango litzatekeelako.

189. Eskubideen aldarazpena. Aldarazpen subjektiboa. Ondasun guztien oinordetza eta ondasun batzuen oinordetza

Eskubideek euren bizitzan zehar, hau da, eskuratu eta galdu edo azkendu bitartean, aldarazpenak jasan ditzakete, euron osagai eratzaileak aldatzen direnean. Aldarazpen kontzeptuak adierazi nahi du aldaketak jasan dituen eskubidea berdina dela. Hori egia da arazo praktikoak konpontzera bideratua dagoen logika juridiko bereziaren arabera bakarrik; baina ez litzateke zehatza izango espekulazio hutseko ulerkeraren arabera. Hau da: aldatutako eskubideak ezin du berbera izan aldarazpenaren aurretik eta ondoren; hala ere, Zuzenbideak berdintzat hartzen du ondore praktiko batzuetarako, era askotako azalpen eta arrazoiengatik lortu nahi diren ondoreetarako, hain zuzen ere. Baldin eta Peru Keparen hartzekoduna bada, eta bere kreditu eskubidea Joni eskualdatzen badio, espekulazio hutseko ikuspuntutik, Kepa eta Peruren eskubideak ez dira berdinak. Baina antolamendu juridikoak berdintzat har ditzake, Kepak Peruri emandako berme berdinak (Josu fidatzailea izatea) Joni emateko (hau da, Josu fidatzailea izango da, baina hartzekodun berriarekin, Jonekin, alegia) (ikus KZren 1212. art.).

Eskubideen aldarazpenak etor daitezke, subjektua, objektua edota edukia aldatzeagatik.

Subjektuen aldarazpenean, bi aldarazpen mota bereiz daitezke, hots, ondasun guztien oinordetza eta ondasun batzuen oinordetza. Oinordetza hitzak adierazi nahi du subjektuak daukan lekua beste batek hartzen duela; hori horrela dela, bi eratara gauza daiteke oinordetza.

Ondasun guztien oinordetzan, subjektuak hartzen du beste batek zuen lekua, izaeragatik edo legearen arabera eskualdaezinak ez diren eskubide guztietan (eta orain azalduko ez ditugun zergatiak direla eta, betebehar guztietan ere). Subjektu berria aurrekoaren oinordekoa da egoera juridiko guztiotan, hau da, in universum ius (hortik dator oinordetza unibertsalaren izena). Fenomeno horren agerpen tipiko eta ia bakarra (pertsona fisikoei dagokienez, behintzat), gaurko antolamendu juridikoetan jaraunsleari hildakoaren harreman juridikoak eratxikitzeko ohiko modua da (KZren 660. art. 1. paragrafoa).

Ondasun batzuen oinordetzak, ordea, subjektuak eskubide zehatzaren titulartasuna eskuratzen duela adierazi nahi du (edota betebehar zehatzaren subjektu pasibo izaera, zorren oinordetza, alegia). Hori ondasun batzuetarako eskubideen oinordetzatik bananduta izan daiteke, eta, orduan, identifikazio arazoak eta araubideari buruzko arazoak sortzen ditu, Betebeharrei buruzko Zuzenbidearen esparruan bakarrik azter daitezkeen arazoak, hain zuzen; ikus KZren 1203.2 artikulua eta horrekin baterakorrak diren manuak). Hau da, subjektuak eskuratzen du aurretik beste pertsona batek zuen titulartasuna.

Arestian esandakoaren arabera, ezin daiteke inola ere atera ondasun guztietarako oinordetzaren eta ondasun batzuetarako oinordetzaren arteko bereizketa mortis causa oinordetza eta inter vivos oinordetzaren arteko bereizketarekin identifikatu behar denik (inter vivos negozio juridiko eta mortis causa negozio juridikoaren arteko bereizketari buruz, ikus §57, 199. zk.). Izan ere, mortis causa oinordetza ondasun batzuetarako oinordetzan ager daiteke (ondasun batzuetarako mortis causa oinordekoa legatuhartzailea da —KZren 660. artikuluko bigarren paragrafoa—, ondasun guztietarako ohiko mortis causa oinordetzaren kontra jarriz, azken kasu horietan jaraunslea baitugu protagonista).

Nahasteak saihesteko, eskualdaketa deritzo, besterik gabe, ondasun batzuetarako inter vivos oinordetzari.

190. Aldarazpen objektiboa. Subrogazio erreala Aldarazpen objektiboa gauzatzen da, izenak berak dioenez, eskubidearen objektua beste batek ordezten duenean. Baina kontuan hartu behar da ordezpen horrek antolamendu juridikoarentzat bakarrik edukiko duela garrantzia, hots, antolamendu juridikoak eskubidearen identitateari eutsi nahi dionean, nahiz eta objektuaren aldarazpena egon (horixe baita eskubidearen aldarazpenean tipikoa dena).

Eskubidearen identitateari euste hori bi kasutan agertzen da oinarrian: lehendabizikoa, elkarri lotuta dauden eskubide ezberdin birentzat objektua berdina denean; eta, bigarrena, pertsona bakar batek araubide ezberdina duten bi ondare-masatan eskubideak dituenean, eta objektua masa horietako batekoa denean.

Lehendabizikoaren adibidea izan daiteke, jabetza eskubideak eta eskubide horrek eratortzen duen gozamenak objektu berdina dutenean (KZren 467. artikulua). Bigarrenaren adibideari helduz, ezkontzaren ondasun eraentzan ondasun masa desberdinak daude: alde batetik, ezkontidearen ondasun pribatiboak (KZren 1346. artikulua) eta, bestetik, titularkidetasuna duten ondasunak (KZren 1347. artikulua); masok erregela bereziak dituzte kudeaketa, xedapen, zorragatiko erantzukizun eta ezkontzaren zamei lotuta egoteari buruz. Kasu horietan, masetan kasuankasuan dauden eskubide edo ondasunen aldarazpenek arazo bereziak dakartzate.

Lehenengo kasuan objektua aldatzen bada, zein eragin mota dago eskubideetan? Adibideari eusteagatik, jabearen gauza gozamenean emanda dagoenean desagertzen baldin bada, azkeneko eskubide hori azkentzen al da besterik gabe ala aseguratzaileak ordaintzen duen kalte-ordainak ordezten du? Bigarren kasuan, masa bateko ondasuna bertatik ateratzen bada beste baten truk, ondasun berria jatorrizko masakoa izango ote da ala beste masa batera sartu behar da? Hemen ere adibideari helduz, ezkontidearen ondasun pribatiboa saltzen bada, lortutako diru kopuruak pribatiboa izateari eutsiko dio ala irabazpidezko masarekin bat egingo du, hots, senaremazteenarekin? Antolamendu juridikoak ematen duen irtenbidea ondokoa da: lehenengo kasuan, gozamen eskubidea ez da azkenduko, aitzitik, kalte-ordainaren gaineko gozamen bihurtuko

da (KZren 518. art.); bigarren kasuan, ondasun pribatiboa ordeztu duen ondasunak pribatiboa izateari eutsiko dio (1346.3 art.), eta ez da nahasiko bikotearen masa erkidearekin. Beste era batera esanda, gozamen eta jabetzari eutsi egiten zaie, nahiz eta objektua aldatu, eta masa pribatiboaren osotasunak ez du murrizketarik, nahiz eta berori osatzen duten objektuetako bat aldatu.

Mekanismo hori subrogazio erreal izenarekin ezagutu dugu (latinetik «subrogazioa», subrogare = postua betetzea, eta latinetik res = gauza) eta adibideen bidez azaldu ditugun bi kasu orokorren barruan egon daitezkeen kasu guztietan aplikatzen da. Hala ere, kontzeptuari buruzko arazo larriak azal daitezke; adibidez, landa finken gaineko gozamena diru kopuru baten gaineko eskubide bihurtzen bada, kopuru horren interesak jasotzeko eskubide bilakatzen da. Eskubide erreal mugatua kreditu-eskubide bihurtu bada, eskubidea berbera dela esan dezakegu? Doktrinak, arazo horri irtenbidea emateko, kasu horiek zeharkako subrogazio errealak direla esan du, baina azken finean hitzjokoa baino ez da; gure ustez, nahiz eta gaiak arazo teknikoak agertu, berez ez dakar arazo praktikorik. Izan ere, subrogazio errealaren ondorea edota printzipioa hurrengo esaerekin identifikatu izan da: subrogatum capit natura subrogati, eta pretium succedit in locum rei, res succedit in locum pretii («subrogatzen denak ordezkatuaren izaera hartzen du», «prezioak gauza ordezten du, gauzak prezioa ordezten du»).

191. Edukiaren aldarazpena Aurreko aldarazpen subjektibo eta objektiboekin batera ager daitezke eskubidearen edukiaren aldarazpenak ere; beraz, eskubidea osatzen duten ahalmenak aldatzen dira, eskubidearen identitateari eutsiz. Beharbada, jabetza eskubidearen edukia gehien alda daitekeena da. Izan ere, jabetzaren elastikotasunak bide ematen du, bere eraketan era askotako aldakuntzak izateko, beraren identitateari kalterik egin gabe: ahalmenak galdu eta berreskuratzen ditu, murriztu eta zabaltzen da malgutasun handiz; hortik datorkio, hain zuzen ere, gorago aipatutako elastikotasuna. Beste kasu batzuetan, batez ere, kreditu eskubideei buruzkoetan, zordunaren ondareak dituen gorabeherek aukera ematen dute hartzekodunaren eskubidearen edukia zabaltzeko, hasieran ez zituen ahalmenak erantsiz; esaterako, KZren 1129. artikuluan aipatzen diren kasuak, prestazioa eskatzeko epea aurreratzeari buruz. Beste batzuetan, eskubidea etenda gera daiteke eta gero berpiztu: besteak beste, zortasun eskubide mugatua, KZren 546.3 art.aren arabera.

Eta eskubideen edukiaren aldarazpen horiek ez dira dauden bakarrak, noski.

192. Eskubideei uko egitea: kontzeptua eta esparrua; betekizunak; mugak Lehen ikusi dugunez (ikus §20 83. zk.), eskubidea norbanakoari bere interesak betetzeko ematen zaion ahalmena da, nork bere burua arautzeak duen objektua, hots, autonomia pribatuko egintzen objektua (KZren 1255. artikulua); egintza horiek norbanakoari ematen diote bere borondatearen arabera eskubideak erabiltzeko aukera, bere kabuz edota beste subjektu batzuenarekin batera, nahiz eta aukera hori mugagabea ez izan.

Eskubideak erabiltzeko aukera horien artean uko egitea dago. Egintza horren bidez titularrak bere eskubidea galtzen du, modu zehatzean eskubide hori inori eratxiki gabe. Uko egitea norbanakoak bere eskubidea galtzen duenean gertatzen da (uko egite abdikatzailea); bestetik, ezin izango da uko egitetzat hartu uko egite eskualdatzailea, beste subjektu bati eskubidea eskualdatzeko egintza baino ez delako.

Azkenik, ezin da uko egitetzat hartu aurreneurrizko uko egitea, hau da, oraindik norbanakoarena ez den ahalmen juridiko zehatza ez egikaritzeko borondatea aldez aurretik adieraztea. Zeharka bakarrik esan daiteke hipotesi horiek uko egiteak direla.

Uko egitea, esangura zuzenean, uko egite abdikatzailea da, uko egite askatzailea, alegia. Izan ere, gauzaren gaineko eskubidea edukitzeagatik sortutako betebeharretik askatzeko aukera da eskubide horri uko egitea.

Erkidea askatzen duen uko egitea da horren adibiderik klasikoena (KZren 395. artikulua).

Nahiz eta ukoa eskubidea xedatzeko egintza izan, ez dago oztoporik beste ahalmen juridiko desberdinetara zabaltzeko; beste modu batera esateko, aurreko ikasgaian aipatu ditugun bigarren egoera juridikoetara (ikus §50, 164. zk.), akzioetara —hitz horren prozesuko esanguran—, zein egintza juridikoak aurkaratzeko aukeretara zabal daiteke. Baina ezin diegu ahalmenei bakarrik uko egin, jakina dugun moduan, ahalmenak berez ez direlako ezer, eurek osatzen dituzten eskubideei lotuta daudelako modu banaezinean. Bestetik, ahalei ere ezin zaie uko egin, euren titularra ez den pertsona baten edo batzuen mesederako zenbait eginbehar betetzeko eratxikitzen baitira; izan ere, ahalari uko egiteak eginbehar horietatik askatzea ekarriko luke, eta antolamendu juridikoak azken hori ez du onartzen.

Zeintzuk dira uko egitearen betekizunak? Autonomia-egintza denez, hau da, eskubidearen erabateko egikaritza adierazten duenez gero, jarduteko gaitasun osoa beharrezkoa izango da uko egiteko, printzipio orokorren arabera. Horrez gain, eskubidearen egikaritza berezia da, egintza horren edukia eskubideaz egin daitekeen xedapen nagusia delako, hots, titularra ondare barik geratzea bere borondatearen egintzaren ondorioz. Beraz, uko egitea xedatzeko egintza denez gero, jarduteko gaitasun orokorrari gehitu behar zaio eskubide hori xedatzeko ahalmena.

Uko egitea, berezko esanguran (hots, uko egite abdikatzailea) alde bakarreko egintza da: ukoaren ondorea ukoegilearen borondateak eragiten du. Hala ere, eztabaidan dago eragingarritasun hori izateko, uko egitetik onura aterako duen subjektuaren adostasuna behar den ala ez. Subjektu hori pasiboa baino ezin da izan, eskubidea subjektu horren aurka egikaritzen baita. Gure iritziz, ez dago zertan adostasunik egon, eskubide errealei eta kreditu eskubideei buruzko kasuetan. Kreditu eskubideei dagokienez (horietan daude zalantzarik handienak: ENZNren 1944ko abuztuaren 3ko ebazpena eskubide erreal mugagabeei uko egitearen alde agertzen da, argudio onak erabiliz), kontuan hartu behar da ahalmen juridikotik sortzen dela prestazioa eskatzeko ahalmena, baina ez prestazioa eskatzeko eginbeharra. Are gehiago, KZk zorra barkatzea arautzen du, betebeharrak azkentzeko arrazoien artean (1156. art., eta 1187.etik 1191.erakoak).

Uko egitea ez da jakinarazi behar: ez dago zertan jakinarazi berezko ondoreak sortzeko, nahiz eta, kasu batzuetan, eskubidea egikaritzean bete behar diren zuzenketa eginbeharrek (onustearen agerpenak direnek, alegia) jakinarazteko beharra ezarri. Eta hori hala da, ez bakarrik uko egitea eragingarria izan dadin, baizik eta beste bide batetik sor daitezkeen nahigabeko ondorioak saihesteko.

Esaterako, nik zordunari kreditua barkatzen badiot, orduan, berarekin dudan portaera etikoaren ikuspuntutik, nire borondatea jakinaraztea bidezkoa dirudi; izan ere, jadanik ez du bete behar prestazioa, berorrek dakartzan gastu eta eragozpenekin, barkatzearen ondorioz hori zor ez duelako eta, barkatzearen berririk izango ez balu, horixe egingo luke.

Uko egiteko borondate aitorpena ez dago inolako formalitatepean, hau da, esanbidez zein isilbidez egin daiteke. Hala ere, kasu guztietan zalantzarik gabekoa izan behar du, uko egiteko borondatea dagoenik ezin delako uste izan.

Esangura horretan, jurisprudentziaren epaiek baieztatu egin dute, behin eta berriro, 1974ko otsailaren 23ko epaiak ezarritako doktrina. Doktrina horren arabera, borondate aitorpenak «zehatza, argia eta behin betikoa» izan behar du; hala ere, onartu beharrekoak dira «bai esanbidez, bai isilbidez egindakoak, noiz eta jokabide zein jarrera batetik, hots, egintza esplizitu batetik atera behar direnean». Uko egitea «esplizitua» izan behar dela epai batek ere agindu ez duen arren (adibidez, 1974ko maiatzaren 25ekoa), ez du ematen isilbidezko era baztertzeko egin duenik, baizik eta uko egitea «adierazpen zalantzagarrietatik» atera ez dadin.

Era berean, uko egitea, egintza juridikoa den heinean, borondate aitorpenek bete behar dituzten baliozkotasun eta zilegitasun betekizunen menpe dago, uko egitea bera borondatearen aitorpena besterik ez delako.

KZk eskubideei uko egiteari buruz hitz egiten du orokorrean 6.2 artikuluan, baina mugak bakarrik adierazteko. Beraz, legeak aitortu dituen eskubideei uko egitea baliozkoa izango da, ondoko kasuan bakarrik: baldin eta herri-interesaren zein ordena publikoaren kontrakoa ez bada, eta besteei kalterik egiten ez badie. Adierazpen horien esanahia aztertu behar dugu.

«Legeek aitortutako eskubideak» adierazmoldea ez da ulertu behar esangura murrizgarrian, hau da, araua, legeek zuzenean emandako eskubideei aplikatzeaz gain, aplikatu beharko zaie borondatearen autonomia-egintzen ondorioz sortutako eskubideei ere, horiek ezin baitira sortu aginduzko legeen aurka (ikus §56, 196. zk. «borondatearen autonomiari buruzko printzipioari» buruzko aipamena, bai eta esanbidez eta orokorrean jasotzen duen legezko testuari buruz egiten duen azterketa ere, KZren 1255. art.).

«Herri-interesa» edota «ordena publikoa» aipatzen denean, norbanakoen interesen esparruaren gainetiko eskubideak daudela adierazi nahi da, horren ondorioz, norbanakoek ezin dituzte interes horiek xedatu, ez erabat, ez zatika. Aginduzko legeek zehaztuko dute zer den norbanakoen esparruaren gainetik egotea eta eskubide horiek xedaezinak izatea. Berez, zehaztapen hori esanbidez egin dezakete («herri-interesa» dagoela adieraziz), edo antolamendu juridikoa eratzen duten printzipioetatik atera beharko da. Printzipio horien artean daude, batetik, estatuaren egitura politikoa (esangurarik orokorrenean) eta, beraz, egitura juridikoa zaintzeko beharrezkoak diren printzipioak. Bestetik, gaur egungo Zuzenbide zibilean estatuaren esku-hartzeak gero eta eragin handiagoa du, kodegintzak ezarri zuen antzinako ideologia liberal indibidualistatik aldenduz; hori dela eta, ondoko printzipioek ere garrantzi berezia dute: estatuaren, gainerako herri-erakundeen eta norbanakoen egintza ekonomikoak koordinatu eta zuzentzeko, kontrol eta programa sistemek zehaztutako printzipioek, hain zuzen ere (EKren 38 eta 131. art.ak). Printzipio horiek guztiek «ordena publikoa» eratzen dute; era abstraktuan erraz adierazten da ordena publikoaren kontzeptua, baina kasu zehatzetan beraren edukiak interpretazio

zorrotza izan behar du (horri buruz, ikus §56, 196. zk.). Egineginean ere, eskubide ukaezinen zerrenda egitea alferreko eta neketsua da, batetik, azalpena ematean erabili ditugun adierazmoldeak arras orokorrak direlako; eta, bestetik, kasuankasuan aplikatu beharreko aginduzko legeak, ugariak izateaz gain, oso desberdinak direlako. Dena dela, orokorrean esan daiteke, ondare izaera ez duten eskubideak ukaezinak direla, besteak beste, gaitasuna, nortasunaren eskubideak eta familia-egoera juridikoak (ezkontzaren ondasun eraentzari buruzko arazoak izan ezik).

Bukatzeko, uko egiteak balioa izan dezan, ezin die besteei kalterik egin. Edozein modutan ere, kalte hori kontuan hartzen da, noiz eta uko egitearen bidez besteen eskubideei kalte egiten zaienean bakarrik, ez, ordea, babes berezirik ez duten interesei kalte egiten zaienean. Arauak saihestu nahi duena ez da hirugarrenaren ondarean oraindik ez dagoen onura galtzea, ezpada ondare horretan oraindik dauden eskubideei kalte egitea. Uko egite baliogabeak eragingabeko uko egitea esan nahi du, ondorerik ez dakarrena, alegia. Hirugarrenen kalterako egindako ukoaren eragingabetasuna bi tresna hauen bidez lor daiteke: lehendabizikoa, garrantzirik eza, hots, ukoa eman ez balitz bezala jotzea (HLren 107.1 artikuluan horri buruzko adibideren bat aurki daiteke); eta, bigarrena, hutsalketa (KZren 1290.etik 1299.erako art.ak eta, bereziki, 1291.3 artikulua). Dena den, Zuzenbide zibilari buruzko azalpen orokorrak ematen ari garela, ezin da oraindik hutsalketari buruzko azalpen sakonik eman.

BIBLIOGRAFIA Aurreko gaietan aipatutakoaz gain, interesgarria izan daiteke: ALAS, DE BUEN eta RAMOS: De la prescripción extintiva, Madril, 1918; ALBALADEJO: «La interrupción de la prescripción extintiva civil por acto de conciliación no seguido de demanda», RGLJ, 1967; «Sentido de la jurisprudencia sobre la prescripción quinquenal de los intereses», RCDI, 1986, 129. or. eta ondorengoak; BATLLE VÁZQUEZ: «Ejercicio de los derechos», sarrera, NEJ, VIII. liburukia, 1956, 140. or. eta ondorengoak; ID.: «Comentario al art. 7 del Código civil», in Comentarios al Código civil y Compilaciones forales (zuz. ALBALADEJO), Jaen, 1978, I. liburukia; BONET CORREA: «La renuncia exonerativa y el abandono liberativo en el Código civil», RGLJ, 1961, 241. or. eta ondorengoak; CALVO SOTELO: La doctrina del abuso del derecho como limitación al derecho subjetivo, Madril, 1917; CANDIAN: Decadenza e prescrizione, Temi, 1950, 1. or. eta ondorengoak; CANO MARTÍNEZ DE VELASCO: «La disponibilidad del derecho subjetivo», RDN, 1985, 55. or. eta ondorengoak; ID.: La renuncia a los derechos, Bartzelona, 1985; CARBONNIER: «Notes sur la prescription extintive», RTDC, 1952, 171. or. eta ondorengoak; CARNELLUTI: «Appunti sulla prescrizione», RDPC, 1933, 32. or. eta ondorengoak; DE ÁNGEL YÁGÜEZ: «Caducidad y autonomía privada: especial referencia a la interrupción de la caducidad por acuerdo de las partes», La ley, 19864, 1005. or. eta ondorengoak; «La interrupción de la prescripción extintiva por reclamación del acreedor en el Derecho comparado», La ley, 19844, 1048. or. eta ondorengoak; CASSO ROMERO: Aportación a la sistemática del abuso del derecho, Sevilla, 1935; CASTÁN VÁZQUEZ: «El abuso del Derecho en el nuevo Título Preliminar del Código civil», AAMN, XXII, 475. or. eta ondorengoak; DE CASTRO Y BRAVO: «El ejercicio de los derechos», in Temas de Derecho civil, Madril, 1972; DE CASTRO Y BRAVO: Temas de Derecho civil, Madril, 1972; DÍEZ-PICAZO: La prescripción en el Código civil, Bartzelona, 1964; «Comentario a los artículos 1930 a 1939, y 1961 a 1975 del Código civil», Comentario al Código civil, II. liburukia, Madril, 1991; DÍEZ-PICAZO Y PONCE DE LÉON: «El abuso del Derecho y el fraude a la Ley en el nuevo Título preliminar del Código civil y el problema de sus recíprocas relaciones», DJ, 1974, 1329. or. eta ondorengoak; FAIRÉN MARTÍNEZ: «El abuso del derecho», RDN, 1960, 425. or. eta ondorengoak; FERNÁNDEZ DE VILLAVICENCIO: «La facultad de disposición», ADC, 1950, 1050. or. eta ondorengoak; FERREIRA RUBIO: La buena fe (el principio general del Derecho civil), Madril, 1984; GRASSO: Sarrera «Prescrizione», Enciclopedia del Diritto, XXXV. liburukia; GETE-ALONSO Y CALERA: «Comentario al art. 7 del Código civil», in Comentarios al Código civil y Compilaciones forales (zuz. ALBALADEJO), I. liburukia, 1. bolumena, Madril, 1992; GRITAMA: «La corrección del automatismo jurídico mediante las condenas del fraude a la Ley y del abuso del derecho», Valentzia, 1975; GÓMEZ ACEBO: «La buena y mala fe: su encuadramiento en la Teoría del derecho y su eficacia en el Código civil», RDP, 101. or. eta ondorengoak; GONZÁLEZ, J., «La renuncia en el Derecho inmobiliario», RCDI, 1931, 35, 113 eta 269. or.ak eta ondorengoak; JORDANO BAREA: «Dictamen: abuso de derecho y fraude de ley», ADC, 1960, 958. or. eta ondorengoak; LÓPEZ BERENGUER: La colisión de derechos, Murtzia, 1956; LÓPEZ DE HARO: «El ius usus inocui», RDP, 1903, 16. or. eta ondorengoak; LUCENA GONZÁLEZ: Prescripción y caducidad, Madril, 1986; LLUIS Y NAVAS: «El ejercicio antisocial del derecho: su teoría general», RGLJ, 1980, 115. or. eta ondorengoak; MARÍN PADILLA: «La formación del concepto de subrogación real», RCDI, 1975, 1.111. or. eta ondorengoak; ID.: «Estudio y aplicación de la subrogación real en el derecho de familia», RCDI, 1978, 717. or. eta ondorengoak; ID.: «El principio general de subrogación real en los derechos reales de garantía y goce», RCD, 1978, 1149. or. eta ondorengoak; ID.: «Estudio y aplicación del principio general de subrogación real en el derecho de sucesiones», RCDI, 1980, 1399. or. eta ondorengoak; MARÍN PÉREZ: «Abuso del derecho», sarrera, NEJ, II. liburukia, 1950; MARÍN BERNAL: «Nuevas consideraciones valorativas en la teoría del abuso del derecho», ADC, 1979, 437. or. eta ondorengoak; ID.: El abuso del derecho, (exposición, descripción y valoración del mismo), Madril, 1982; MARTÍNEZ CALCERRADA: «La buena fe y el abuso del derecho. Su respectiva caracterización como límites en el ejercicio de los derechos», RDP, 1979, 434. or. eta ondorengoak; MIQUEL GONZÁLEZ: «Observaciones en torno a la buena fe», in Libro homenaje al

profesor Roca Juan, Murtzia, 1989; MONTÉS PENADÉS: «Comentario al art. 7,1º del Código civil», in Comentarios a las reformas del Código civil. El nuevo Título preliminar del Código y la ley de 2 de mayo de 1975, I. liburukia, Madril, 1977, 356. or. eta ondorengoak; DE LOS MOZOS: El principio de la buena fe. Su aplicación práctica en el Derecho civil español, Bartzelona, 1965; MUÑOZ-PLANAS: La prescripción del derecho al precio en las ventas de bienes de consumo, Oviedo, 1979; DE LA OLIVA: «La teoría del abuso del derecho en el Tribunal Supremo (glosa a la sentencia de 14 de febrero de 1944)», RFDUM, 1944, 14. zk., 175. or. eta ondorengoak; OROZCO: La interrupción de la prescripción extintiva en Derecho civil, Granada, 1986; PAGANO: «Sul valore del principio “quae temporalia ad agendum pepetua ad excipiendum”», D. e G., 1955, 442. or. eta ondorengoak. PARDO LÓPEZ: «El uso, abuso y no uso de los derechos subjetivos», RDP, 1964, 3. or. eta ondorengoak; PRIETO CASTRO: «Para el estudio de los derechos irrenunciables», ADC, 1948, 261. or. eta ondorengoak; PUGLIESE: La prescrizione nel Diritto civile Parte II, La prescrizione estintiva, Torino, 1924; PUIG BRUTAU: Caducidad y prescripción extintiva, Bartzelona, 1986; Caducidad, prescripción extintiva y usucapión, Bartzelona, 1988; RESCIGNO: «L´abuso del diritto», RDC, 1965, I, 205. or. eta ondorengoak; ROCA JUAN: «Comentario al artículo 7,2º del Código civil», in Comentarios a las reformas del Código civil. El nuevo Título preliminar del Código y la ley de 2 de mayo de 1975, I. liburukia, Madril, 1977, 371. or. eta ondorengoak; ROCA JUAN: «La renuncia liberatoria del comunero», ADC, 1957, 91. or. eta ondorengoak; ROCA SASTRE: «La subrogación real», RDP, 1949, 281. or. eta ondorengoak; RUIZ DE VELASCO: «La buena fe como principio rector del ordenamiento jurídico español en relación con las prohibiciones del fraude a la ley y del abuso del derecho», RGLJ, 1976, 547. or. eta ondorengoak; TEDESCHI: Lineamiento della distinzione fra prescrizioni estintiva e decadenza, Milan, 1948; TRAVIESAS: «La renuncia», RGLJ, 1929, 554. or. eta ondorengoak; WIEACKER: El principio general de la buena fe, (gaztelaniazko itzulpena, JOSÉ LUIS CANO), DÍEZPICAZOren hitzaurrea, Madril, 1977.

Hogeita laugarren gaia AUTONOMIA PRIBATUA Laburpena: §56. Autonomia pribatua orokorrean.— 193. Eskubide subjektiboa eta norbanakoek euren interesak arautzea.— 194. Autonomia pribatua eta «Konstituzio ekonomikoa».— 195. Kontratua eta testamentua, autonomia pribatuaren oinarrizko egintzak.— 196. Autonomia pribatuaren mugak.— §57. Egitate, egintza eta negozio juridikoak.— 197. Negozio juridikoaren kategoria teknikoa.— 198. Egitatea, egintza juridikoa esangura hertsian edo negozioz kanpokoan, negozio juridikoa.— 199. Egintza juridikoen mota nagusiak.

§56. AUTONOMIA PRIBATUA OROKORREAN 193. Eskubide subjektiboa eta norbanakoek euren interesak arautzea Eskubide subjektiboak norbanakoen interesak betetzeko eratxikitako ahalmenak dira (aurreko gaietan aurkeztutako mugekin). Euren helburua da onurabide edota ukiezintasun esparrua izatea, hau da, askatasun esparrua izatea, botere publiko eta beste subjektu pribatuen kontra.

Gizabanakoek bizitza juridikoan jarduteko aukera horiek (eskubide subjektiboak, alegia) dituztenez gero, ondoko arazoa agertzen da: eskubide horien titularrak beste gizabanakoen esparruan eskua sartzen dutenean, esparruen arteko harremanak titularrek eurek antolatu eta arautu ditzakete, edo legeak bakarrik arautu ditzake? Lehenengo aukera onartuz gero, hau da, norbanakoek euren eskubideei eusten dieten interesen arteko harremanak arautzeko aukera dutela onartuz gero, zehaztu behar da zeintzuk diren autoarauketa hori gauzatzeko mekanismoak, eta, hala denean, kasuankasuan errespetatu beharreko mugak.

Agertu ere, arazoa agertzen da, batez ere, eduki ekonomikoa duten eskubideetan. Horrek ez du esan nahi, ostera, borondateak bestelako eskubideetan zeresanik ez duenik. Izatez, arrazoia da nork bere burua arautzeko aukerak berez dakarrela eskubideak lagatzeko eta eskubide horiek elkarri trukatzeko aukera, eta hori, berez, ondare edukia duten eskubideetan bakarrik gerta daiteke, nortasun eskubideak xedaezinak baitira.

Hortaz, arazo horrek izugarrizko garrantzia hartzen du erakunde legez, batez ere, eduki ekonomikoa duten eskubideetan. Bestalde, eskubide ekonomikoei dagokienez, norbanakoek beren interesak euren borondatez noiz arautu ditzaketen zehazteak hauxe dakar: Zuzenbidearen ikuspuntutik, konponbidea ematea gizartearen antolaketa ekonomikoari buruzko arazoari, arazo hori beti agertzen baita norbanako eta botere publikoen arteko tirabiren ondorioz. Galdera hauek egin beharko lirateke, hain zuzen ere: gizabanakoak al dira bizitza ekonomikoaren oinarrizko protagonistak (bizitza ekonomikoa ondasun eta zerbitzuen ekoizpen, banaketa eta elkartrukatzea dela kontuan hartuz)?; norbanakoen esku dago hori guztia antolatu eta betearaztea?; eta, norbanakoen esku badaude, zein modutan, hau da, era esklusiboan, nagusian edo bazterreko moduan? Galdera berdinak egin daitezke gizartea gobernatzen duten botereek bizitza ekonomikoan duten eginkizunari buruz. Botere horiei dagokienez, garrantzi berezia dute era honetako galderek: estatuak (eta beste herri-erakundeek, euren eskumenen arabera) planifika dezakete gizartearen antolaketa ekonomikoa?; eta, ahal izanez gero, nolakoa da planifikazio hori: adierazlea, norbanakoen jarduera ekonomikorako zenbait gida-lerro eman edo bultzatzen dituena edo, ostera, aginduzkoa, botere publikoek planifikatutakoa betearaztera derrigortzen duena?; beharbada, eta estatuaren planifikaziorik badago, planifikazio adierazle eta aginduzko planifikazioaren arteko nahasketa ote da?

194. Autonomia pribatua eta «Konstituzio ekonomikoa» Arazo horien erantzuna Konstituzioaren arauak aztertuz bakarrik eman daiteke; izan ere, erantzunari «Konstituzio ekonomiko» deritzo. Beraz, labur-zurrean bada ere, Espainiako «Konstituzio ekonomikoa» aipatu behar dugu, horrek emango baitizkigu oinarrizko gida-lerroak, zertarako eta bi helburu hauek lortzeko: batetik, norbanakoek euren interesak arautzeko dituzten aukerak ulertzeko, Zuzenbide zibilean «borondatearen autonomia» izenarekin ezagutzen duguna, alegia [autonomia, «autos» (norberari, norberarentzat) eta «nomos» (araua, erregela) hitz grekoetatik, hau da, norberarentzat emandako erregela]; eta, bestetik, borondate pribatuaren aukerak ulertzeko, borondate hori baita erregela horren iturria. Borondate pribatu hori «autonomia pribatu» edo «norbanakoen autonomia» adierazmoldeen bidez ere agertu izan da (adierazmolde guztiek esanahi bera dute).

Espainiako «Konstituzio ekonomikoa» printzipio batzuen bidez identifika daiteke: 1. Jabetza pribatua bera, eta horren eskualdaketa eta eskuraketa aitortzea (bai eta bermatzea ere, EKren 53. art.aren arabera), jabetza horren titularra hiltzean (jarauntsia) (EKren 33.1 artikulua). Jabetza horrek berez dakar zenbait gizarte eginbehar, «gizarte eginkizuna» eratzen duten eginbeharrak, hain zuzen ere (EKren 33.2 artikulua). Horregatik, norbanakoari jabetza kendu ahal zaio, baina kalte-ordainaren bidez eta legeek ezarritakoaren arabera bakarrik (EKren 33.3 art.). Jabetza publikoa (herri-jabaria) ere onartu egin da, eta funtzio publikoak betetzeko izaera instrumentala du (EKren 131.1 art.). Hala ere, «herriaren aberastasun guztia, edozein eratakoa eta titulartasunpekoa izanik ere, interes orokorraren menpe dago» (EKren 128.1 art.).

2. Norbanakoen ekimen ekonomiko askea aitortzea (baita bermatzea ere, EKren 53.1 art.aren arabera): «enpresa askatasuna merkatu ekonomian» izenarekin ezagutzen dena, alegia. Merkatua denez gero norbanakoek euren interes ekonomikoak euren erara bideratzeko duten tresna, orduan askatasun horren agerpen nagusietatik nagusia «autonomia pribatua» da. Kontu horretara geroago itzuliko gara.

Kontuan izan behar da, ordea, askatasun hori ez dela mugagabea, alderantziz, botere publikoek babestuko dute «ekonomia orokorraren eskakizunen arabera eta, hala denean, planifikazioaren arabera».

3. Jarduera ekonomikoan herri-ekimena aitortzea. Baina jardueren monopolio publikoa bakarrik izan daiteke oinarrizko baliabide nahiz zerbitzuetarako eta, betiere, lege bidez. Lege hori beharrezkoa da, era berean, enpresa pribatuetan esku hartzeko, interes orokorrak hori agintzen badu (EKren 128.2 art.).

4. Estatuak planifikatzeko duen ahala lege bidez aitortzea, zertarako eta «guztion beharrizanak asetzeko, herrialde eta arlo desberdinen garapena orekatu eta harmonizatzeko, bai eta errenta zein aberastasunaren hazkundea eta horien banaketa zuzenagoa bultzatzeko ere» (EKren 131.1 art.).

Aurreko arauok eratzen duten «Konstituzio ekonomiko» horretan, norbanakoen protagonismoa babestu eta bultzatu egin da. Izatez, jabetza pribatua eta ekimen ekonomikorako askatasuna «hiritarren eskubideak» dira (Konstituzioaren terminologia erabiliz, lehenengo tituluaren bigarren kapituluko 2. atalaren idazpurua). Eskubideon egikaritza lege bidez bakarrik arautu daiteke, eta lege horrek euren oinarrizko edukia errespetatu beharko du (EKren 53.1 artikuluko bigarren paragrafoa). Herri-jabetza funtzio publikoen tresna da, eta herri-ekimen ekonomikorako askatasuna aitortzen bada ere, ekimen pribatua guztiz alboratzea salbuespeneko kasua izango litzateke («oinarrizko baliabide eta zerbitzuetarako» bakarrik). Estatuak ekonomia planifikatzeko duen ahala, oinarrian, adierazlea da, bereziki, lehen aipatu dugun ekimen pribatuak duen babes sendoagatik; hala ere, egon daiteke planifikatzeko aginduzko mekanismorik. Edozein modutan ere, botere publikoek bizitza ekonomikoan esku hartzeko dituzten mekanismoak oso indartsuak izan daitezke eta, halakoak dira, estatua «sozial eta demokratikoa» baita (EKren 1. art.). Horregatik, gizartea itxuratzeko borondatea, eta herrialdeen arteko desorekak eta gizarteko desberdintasunak zuzentzeko borondatea du estatuak, estatu liberal indibidualistak ez bezala.

Testuinguru horretan mugitzen dira autonomia pribatua osatzen duten erakunde zibilak: alde batetik, jabetza pribatua, hori gabe ezin baita egon norbanakoen autonomiarik esparru ekonomikoan, ekonomiaren oinarrizko euskarria baita; eta, bestetik, norbanakoek ondasunekin burutzen dituzten borondatezko egintzak, bai heriotzaren ondoren ondasun horiek eskualdatzeko, bai ondasunok jarduera ekonomikoetara destinatzeko, enpresa-askatasuna egikarituz. Autonomia pribatuari buruz Konstituzioak egiten dituen aipamenak, norbanakoen aukeren ikuspuntutik, EKren 33 eta 38. art.ek jasotzen dituzte, azken artikulu horrek, batez ere, zehatzago xedatzen baititu gizabanakoen arteko akordioak beraien interesak arautzeko.

Izatez, enpresa askatasunerako beharrezko aurreoinarria da jabetza.

Hala ere, bi arauok bi aukera garbi nagusiarazten dituzte, eskubideen objektu diren ondasunak norbanakoen borondatez destinatzeko. Alde batetik, titularraren heriotzaren ondoren ondasunak eratxikitzeko aukera dago [hau da, jarauntsia (EKren 33.1 art.), testamentua egiteko eskubidea, alegia, «testamentu» izenaz ezagutzen dugun autonomia pribatuko egintzaren bidez egikaritzen dena]. Egintza mota horietan nagusitzen den borondatea alde bakarrekoa da, hots, ez da behar beste batzuen adostasuna, geroago azalduko dugun moduan. Bestetik, ondasunak elkarri trukatu edota ondare batetik bestera lekuz aldatzeko aukera dago, beharrezkoa baita aukera hori izatea ekimen ekonomiko pribatua garatzeko (EKren 38. art.). Bigarren egintza mota horiek «kontratu» izenaz ezagutzen ditugun autonomia pribatuko egintzen bidez gauzatzen dira, eta bi subjekturen adostasunean oinarritzen dira.

Konstituzioak aitortu eta bermatu egiten ditu elkartea eta fundazioa ere (EKren 22 eta 34. art.ak), 53. art.aren arabera. Ondasunak destinatzeko egintzak direnez gero, bai xede altruistetarako, bai jarduera ekonomikoen euskarri izateko, jabetza eta kontratuaren arauketari egokitu behar zaizkio (goian aipatutako konstituzio irizpideak kontuan hartuz). Izan ere, egintza horien ezaugarririk azpimarragarriena pertsona juridikoak eratzeko aukera da. Horrek zenbait arazo sortzen ditu, liburuki honetan zehar aztertu izan ditugunak, hain zuzen. Hori dela eta, autonomia pribatua gauzatzeko bi egintza zabalduenak edo

orokorrenak bakarrik aztertuko ditugu, nahiz eta beste egintza batzuk ere aipatu, egoki denean.

195. Kontratua eta testamentua, autonomia pribatuaren oinarrizko egintzak Autonomia pribatuko egintzarik tipikoenek duten egitura orokorra aztertuko dugu atal honetan.

Lehenengo eta behin, kontratuaren azalpenari ekingo diogu.

Kontratuak betetzen dituen eginkizunen ikuspuntutik oinarrizko bi arau ditugu: lehenengoa, KZren 609. artikuluko 2. paragrafoa; horren arabera, «jabetza eta ondasunen gaineko beste eskubideak eskuratu eta eskualdatzen dira… zenbait kontraturen ondorioz traditio bidez». Bigarrena, KZren 1089. artikulua; horrek xedaturik duenaren arabera, «betebeharrak… kontratuetatik sortzen dira».

Une honetan ezin daiteke bi arau horien azterketa sakonik egin, horren azterketa Zuzenbide zibilaren atal jakinei baitagokie: SAVIGNYri lotuta dagoen sistematizazio klasikoan, ondare eskubide eta betebeharrei buruzko zuzenbideari, hain zuzen ere. Azpimarratzekoa da, ordea, kontratuak bi eginkizun betetzen dituela, autonomia pribatuaren egintza den aldetik: eskubide errealak eta kreditu eskubideak sortu, bai eta horiek eskualdatzeko tresna izan ere.

Eskubide errealak sortzeko eta eskualdatzeko eginkizunari buruz ari da KZren 609. artikulua. Horren terminologiaren arabera («jabetza eta ondasunen gaineko beste eskubideak»), jabetza eskubide errealen parekoa da; «ondasunen gaineko beste eskubideak», berriz, eskubide erreal mugatuak izango lirateke, jabetza «osoarekin» batera aipatzen baitira. KZren 609. art.an azaltzen denez, kontratua ez da eskubide errealak sortzeko dagoen tresna bakarra (artikuluan helburu berarekin aipatzen dira legea, dohaintza — modu desegokian, dohaintza ere kontratua delako— eta testamentudun zein testamenturik gabeko oinordetza). Modu berean, zerrenda ez dago osorik, eskubide errealak sortzeko kontratuari beste osagai bat gehitzen ez badiogu behintzat: traditioa, hain zuzen ere (kontratuaren objektua den gauza ematea besterik ez dena). Izatez, hor aipatzen ari garen ondore sortzailea «zenbait kontraturi» bakarrik dagokio.

Hala ere, mugaketa horiek izan arren, antolamendu juridikoaren azterketa orokorrean eginez gero (orain eta hemen ezin badugu egin ere), garbi azaltzen da eskubide errealak sortzeko eta eskualdatzeko bide nagusia kontratua dela; eta errealitate hori, arestian ikusi dugun modu mugatuan bada ere, KZren 609. artikuluan azaltzen da.

KZren 1089. artikuluak dio kontratua betebeharren iturrietako bat dela. Berehala argitu beharrekoa da, KZk betebehar hitza betebehar izaerako harreman juridikoen esanguran erabiltzen duela, hau da, adierazmoldearen barruan sartzen direla, bai alde aktiboa (kreditu eskubidea), bai alde pasiboa (zorra, betebeharra, eginbeharren esangura murritzean). Hori guztia kontuan hartuz, kontratua kreditu eskubideak sortu eta eskualdatzeko bidea dela esan dezakegu, kreditu eskubideen objektua zerbait egitea, zerbait ez egitea edo zerbait ematea izan baitaiteke (KZren 1088. art.); gainera, ez da edozein motatako bidea, Zuzenbide zibilari buruzko ikasketak adierazten duenez, bide guztien artean garrantzitsuena baita.

Aurrekoarekin batera argi ikusten da kontratua oinarrizko mekanismo juridikoa dela norbanakoen artean era guztietako ondasunak eta zerbitzuak elkarri trukatzeko; hala eta guztiz ere, guri orain interesatzen zaiguna harreman juridikopribatuen esparrua da. Horregatik, Konstituzioaren babespean dago 38. art.aren bidez, lehen esan dugun moduan. Beraz, kontratuaren oinarrizko eginkizuna harreman juridikopribatuetan gauzatzen da, bai eta ondare izaera duten horietan ere (hau da, eduki ekonomikoa duten horietan). Beste batzuek, ordea, kontratuaren eginkizuna zabalagoa dela uste dute, ondare eskubideen esparrua gainditzen baitu; aditu horiek ezkontza ere kontratutzat hartzen dute. Hala ere, ezkontzari kontratu izaera eman dakiokeen arren (batez ere, borondateen arteko adostasunen adierazpentzat hartzen badugu kontratua), beraren arauketa berezia da. Egineginean ere, ezkontzaren arauketa ondare edukia duten kontratuetatik ere sistematikoki baztertua dago (KZren IV. liburuko atal nagusia, guztietatik luzeena, «Betebehar eta Kontratuak» izenekoa da). Hortaz, KZk eta Zuzenbide pribatuak, orokorrean, kontratuaren agerpen tipiko eta berezkoenak Ondare zuzenbidearen barruan aztertzen dituzte.

Kode Zibilak ez du kontratuaren definiziorik ematen (bestalde, definitzea ez da legeen eginbeharra), baina definizioa egiteko beharrezkoak diren osagaiak ematen ditu. KZren 1254. artikuluak dioenez, «kontratua izaten da, pertsona bat edo gehiago prest daudenean euren burua gauza edo zerbitzuren bat ematera behartzeko, beste pertsona bat edo batzuei dagokienez». Manuak garbi erakusten du kontratuaren oinarria kontratugileen borondateen arteko akordioa dela. Kontratu esatea akordio esatea da, betebeharrak sortzen dituen akordioa, hain zuzen (hau da, zorrak eta kreditu eskubideak sortzen dituena: gogoratu KZren 1089. artikulua). Betebehar horien objektuak zerbitzuak edota gauzak dira, eta gauza horietan kontratuak eskubide errealak sor ditzake, traditio edo ematerik baldin badago (gogoratu behar da KZren 609. artikulua, eta legezko testu berberaren 1095. art.arekin bat jarri, baita Kodearen 1462.etik 1464.erako artikuluekin ere; nahiz eta artikuluok traditioa kontratu bakar baterako arautu, salerosketarako, hain zuzen, horretatik arauketa orokorra ateratzen da). Dena dela, kontratua akordioa bada, autonomia-egintza

den aldetik, bi alderdi izan behar ditu (gutxienez eta orokorrean); izan ere, bi alderdien borondateek bat egiten dutenean, bat-egite horrek kontratua sorrarazten du (KZren 1261 eta 1262. art.ak).

Kontratuaren oinarrizko ezaugarriak dira ezeztaezintasuna eta erlatibotasuna.

Ezeztaezintasunak esan nahi du, behin kontratua egin eta gero, itundutako moduan bete behar dela, hau da, alderdi batek zein besteak ezin izango du bere kabuz eta ekimenez aldatu edo azkendu. Horixe bera du adierazirik zorrozki KZren 1256. artikuluak: «kontratuen baliozkotasuna eta betepena ezin dira kontratugileetako baten esku utzi». Hala ere, printzipioak salbuespenen bat izan dezake, kontratuaren izaera berezia legeak kontuan hartzen duenean (KZren 1700.4 art., bai eta 1732. art.aren 1. eta 2. paragrafoak ere).

Erlatibotasunak adierazten du kontratuek lotzen dituztela horiek egiten dituzten alderdiak bakarrik.

Hori guztiz ulertzen da kontratuaren izaera kreditu eskubideak sortzezkoa baita, eta kreditu eskubideak erlatiboak dira (hartzekodunak zordunari bakarrik eska diezaioke prestazioa, eta zordunak hartzekodunari bakarrik eman behar dio). Eskubide errealak, ostera, erabatekoak dira (titularrak begirunea eska diezaieke gainerako guztiei). Izan ere, horixe da eskubide erlatibo eta erabatekoen arteko desberdintasuna, lehenago azaldu dugun moduan. Hala ere, antolamendu juridikoak ezin du erregela orokortzat hartu harreman juridikoak ezerezean geratzea titular aktibo edota subjektu pasiboen heriotzagatik; izan ere, ondorio horretatik nahasteak sortuko lirateke gizartean. Horregatik, subjektuak hiltzean, beren harreman juridiko guztien titulartasuna hartzeko beste pertsona batzuk izendatzen dira (in universum ius), ondasun guztien oinordetza gisa ezagutzen dugun mekanismoaren bidez eta jaraunsle izena emanez ondasun guztien oinordekoak direnei (KZren 660. art.). Baina oinordetza bidez hartzen diren harreman juridiko horietatik batzuk salbuesten dira berez. «Berez» adierazmolde horrekin adierazi nahi da, harreman juridiko horiek erabat pertsonalak direla, beraz, ezin direla halako harremanak egon titularra hiltzen denetik aurrera; esaterako, erabiltzeko eta biztantzeko eskubideak (KZren 525 eta 529. artikuluak), hori gertatzea itundu delako (KZren 1112. art.), edo legeak ia ahalguztiduna duen borondateaz agindu duelako (adibidez, KZren 1732.3 art. eta 1742. art.). Baina printzipio hori kontratuari aplikatzea ezin da onartu, alderdietako baten heriotzaren ondorioz kontratua azkenduko bailitzateke, eta horrek ondasun eta zerbitzuen trafikorako kalte larriak ekarriko bailituzke. Esangura horretan, KZren 1257. artikuluak ondokoa agintzen du: «kontratuek ondoreak sortuko dituzte alderdien artean eta euren jaraunsleengan bakarrik; baina, azken horiei dagokienez, kontratuak ez du eraginik izango kontratutik datozen eskubide eta betebeharrak eskualdatu ezin direnean, berez, itun bidez edo legearen aginduz».

Autonomia pribatuaren egintza izateak ondorioztatzen du kontratuaren azken ezaugarria: alderdien arteko adostasuna ez da izan behar, orokorrean, antolamendu juridikoak agindutako modu zehatz baten arabera. Izan ere, hori da, KZren 1278, 1279 eta 1280. artikuluetan oinarrituz, jurisprudentzian gehien iraun duen interpretazioa (ia aho batez eta Espainiako Zuzenbidearen sekuladaniko ohituraren arabera).

Interpretazio horrek ardatz gisa hartzen du lehen aipatutako artikuluek diotena; horien arabera, «edozein modutan egin badira ere, kontratuak bete beharrekoak izango dira, baliozkoak izateko oinarrizko baldintzak izanez gero». Salbuespeneko kasu batzuetan bakarrik behar da forma zehatz bat, kontratua baliozkoa izan dadin (adibide nagusitarikoa, agian, KZren 632 eta 633. artikuluetan agindutakoa).

Bestelako ezaugarriak dituen autonomia egintza da testamentua. Kode Zibilak honetara definitzen du: «testamentu deritzo pertsonak, hil eta geroko, ondasun guztiak edo batzuk xedatzeko gauzatzen duen egintzari» (667. artikulua). Bistan denez, legezko testuak abiapuntutzat hartzen du testamentua ondasunak xedatzeko egintza dela, hots, testamentugilearen esparruaren barne dauden eta ondare edukia duten eskubide eta betebeharrei buruz ari da. Hala eta guztiz ere, antolamendu juridikoak onartzen du testamentuan sartzea eduki hori ez duten egintzak, esaterako, semealabatasuna aitortzea. Horren inguruan eztabaidak sortu izan dira. Izan ere, testamentutzat har daiteke ondasunak xedatzen ez dituen egintza?

Galdera horri baietz erantzunez gero, legezko definizioa ez litzateke zuzena izango. Gu, aitzitik, ez gara eztabaida horretan sartuko, Oinordetza zuzenbidea aztertzean eztabaidatuko baitugu.

Guri interesatzen zaizkigun ondoreetarako, Kodearen ulerkeraren arabera, testamenturik tipikoena (lehen eredua, esaten du CAPILLAk) ondasunak xedatzeko egintza da. Izan ere, hil eta gero ondasunak xedatzeko dagoen esparrua itxuratu nahi izan du Zuzenbide modernoak, eta horretarako arautu du testamentua. Erakundeen ikuspuntutik, testamentuaren muina, norbanakoen autonomia-egintza den aldetik, honetan datza: jabeak ondasunak destinatzeko dituen ahalmenen zabalkuntza, titularra hil eta geroko. Aipatu beharrekoa da, Konstituzioak babesturiko jarauntsi-eskubidea (ez baita jaraunsleek jarauntsia eskuratzeko duten eskubidea bakarrik, baizik eta, bereziki eta oinarrian, testamentugilearen borondateak eskualdaketa agintzeko duen eskubidea, borondate horrek lehentasuna baitu legeak egin ahal duen arauketaren gainetik: KZren 912 eta 913. art.ak) jabetzarako eskubideari lotuta dagoela (EKren 33.1 art.).

Hortaz, heriotzaren ondoren ondasunak xedatzeko egintza da testamentua, hau da, ondasun horien arauketa ematen du testamentugilea hil eta geroko; hori dela medio, mortis causa egintza legez ezagutzen da (kontzeptu horri buruz, ikus beherago).

Testamentua alde bakarreko egintza da. Borondateen arteko adostasuna kontratuaren ardatza da; ez dator bat, beraz, testamentuaren itxuraketarekin. Testamentugilearen borondateak berak sortzen ditu ondoreak testamentuan. Eta aurreko ideia horrekin lotuta dago beste hau (nahiz eta berbera ez izan): testamentua bereberezko egintza da eta ezin da beste inorekin egin, ezta inori eskuordetu edo inoren eskutan utzi ere, osorik edo zati batean (KZren 669 eta 670. art.ak).

Testamentua, kontratua bezala, egintza ezeztakorra da. Bada, KZren 737. artikuluaren arabera, «testamentuaren xedapen guztiak erabat ezeztakorrak dira, nahiz eta testamentugileak testamentuan adierazi ezeztatzeko borondate edo erabakirik hartuko ez duela. Etorkizunean emango diren xedapenen klausula indargabetzaileak ez dira kontuan hartuko, ezta testamentugilearen aginduz testamentuaren ezeztapena, hitz edo seinale jakin batzuekin egiten ez bada, baliogabekoa izango dela xedatzen dutenak ere». Horregatik esaten da testamentuak testamentugilearen azken nahia adierazten duela; izan ere, eragingarria da pertsona hil ondoren bakarrik, eta bizitza kontzientearen azken unea arte ezeztatzeko aukera dago. Tradizio erromanistikotik egundaino, horri buruz ondokoa esan izan da: ambulatoria est voluntas testantis usque ad supremum exitum vitae.

Testamentua, guri doakigunez, egintza formala da, hau da, baliozkoa da, legeek agindutako formalitateak betetzen baditu. Bete beharreko formalitateak ezberdinak izango dira testamentu motaren arabera (testamentuak arruntak edo bereziak izan daitezke; lehenengoen artean, eskuz idatzitakoa, irekia, eta itxia; bigarrenen artean, ordea, militarra, itsasoan egindakoa, atzerrian egindakoa: KZren 676 eta 677. art.ak). Horri dagokionez, azpimarratu behar da KZren 687. artikuluak agindurik duena: «kapitulu honetan hurrenez hurren agintzen diren formalitateak testamentua egitean betetzen ez badira, deuseza izango da testamentu hori».

196. Autonomia pribatuaren mugak Autonomia pribatua norbanakoek eurek beren interesak arautzeko duten esparrua bada ere, ez da mugagabea. Arrazoia garbia da: antolamendu juridikoan kolektibitatearen interes batzuek lehentasuna dute interes pribatuen gainetik; gainera, kolektibitatearen interes horiek ezin dira bete norbanakoen autonomia-egintzen bidez. Hala ere, interes orokor horiek betetzeko modu egokiena zein den aztertzea ez doakigu guri; hemen adierazi beharrekoa da interes horiek negatiboak direla autonomia pribaturako, edo, bestela esateko, interesak horiek izateak eta horiek errespetatu beharrak autonomia hori mugatzen dute.

Izan ere, ez da batere arraroa, Konstituzioak norbanakoen autonomiari buruz egindako arauketa azaldu eta gero, ondokoak baieztatzea: zenbat eta zabalagoa izan botere publikoek gizartean duten esku-hartzea, eta zenbat eta gizartea antolatzeko asmo handiagoa agertu, orduan eta autonomia pribatu murritzago eta hertsatuagoa izango dugu. Hori dela bide, Konstituzioak egiten dituen aipamenak ezinbestekoak dira autonomia horren hedapena ulertzeko, ez ikuspuntu positibotik bakarrik (hots, norbanakoek eurek arautu dezaketena zehazten duen ikuspuntutik), baizik eta ikuspuntu negatibotik ere, azken horrek zehazten baititu botere publiko horiek gainditu ezin dituzten mugak. Hori guztia ez da harrigarria, eskubidearen (autonomia pribatuaren egintzak betetzeko ahalmena, alegia) bilakaera historikoak hurrengoa erakusten baitu: ukiezintasun edo onurabide esparrua da eskubidea, eta beste norbanakoen zein botere publikoen (batez ere, azken horien) esku-sartzeak oztopatzeko sortu zen. Labur-zurrean, autonomia pribatuak mugak ditu, guztion interesak daudelako; hala ere, muga horien ezarpenak ere bere mugak ditu.

Autonomia pribatuaren muga guztien zerrenda egitea ez da zentzuzkoa, ezinezkoa baita modu zorrotzean eta oinarrizko sistematizazioari eutsiz egitea. Horrez gain, berehala ikusteko aukera izango dugunez, muga guztiak ez daude beren beregi zehazturik, baizik eta inplizituki, antolamendu juridikoaren klausula orokorretatik ateratzen baitira. Izatez, antolamendu juridikoak, kasu batzuetan muga zehatzak adierazteaz gain, erregela orokorra ezarri izan du eta erregela horrek arautzen dituen irizpideak orokorrak dira. Berez, irizpide horietara birbideratu daiteke autonomia pribatuaren murrizketen aniztasuna.

Zuzenbide zibilak kontratuarentzat bakarrik ezarri du aurrerago aipatu erregela orokorra, hau da, Espainiako Zuzenbide pribatuak aitortzen dituen oinarrizko autonomia pribatuko egintzetatik horrentzat bakarrik. Hala ere, erregela orokor hori testamentuari aplikatu ahal zaio, bai eta norbanakoek eurek beren interesak arautzeko betetzen dituzten egintza juridikoetatik edozeini ere. Dena dela, erregela horrek eduki desberdinak izan ditzake egintza juridikoaren arabera; izan ere, egintza horien egitura teknikoa eta eginkizun sozial nahiz ekonomikoa kontuan hartuz, oso desberdinak izan daitezke haien edukiak.

Desberdintasun horiek aztertzeko aukera izan dugu, kontratu eta testamentuaren (elkarren aurkakoak baitira) ezaugarriak aztertu izan ditugunean.

Behin gaia finkatzeko beharrezkoak diren argiketa horiek egin ondoren, lehen aipatutako erregela orokorrera joko dugu. KZren 1255. artikuluak jasotzen du erregela hori; horren arabera, «kontratugileek ezar ditzakete egoki iruditzen zaizkien itun, klausula edota baldintzak, baldin eta legeen, moralaren eta ordena publikoaren kontrakoak ez badira». «Itunak, klausulak eta baldintzak», oinarrian, esapide

erretoriko edo literarioa osatzen dute, hiru hitzek errealitate bera adierazten baitute: autonomia pribatua garatzen duen borondatezko egintza, hain zuzen ere. Gauzak horrela, arauaren atalik garrantzitsuena da, lehen esan dugun moduan, itunak egiteko askatasunari mugak ezartzea. Muga horiek klausula arauemaile orokorren teknikaren bidez jarri dira, bereziki, hiru klausulen bidez: «legeak», «morala» eta «ordena publikoa». Azter ditzagun horiek bananbanan.

Aurrenaurrenik, «legeak» dira autonomia pribatuaren mugak. Jakina dugunez, legeak aginduzkoak edo eskuemaileak izan daitezke. Bien arteko desberdintasuna ez dago legeek duten behartzeko indarrean, indar hori lege guztiek baitute. Bereizketa horrekin fenomeno zabalagoa adierazi nahi da: lege batzuk nahitaez aplikatu beharrekoak dira, eta norbanakoen borondateak ezin du horien manamendua baztertu; beste lege batzuen manamendua, ordea, borondatez baztertua izan daiteke. Hala ere, bazterketa itun bidez ez bada egiten, behartzeko indar bera izango dute aginduzko legeek eta lege eskuemaileek. Hori hala izanik, argi dago autonomia pribatuaren a prioriko mugak aginduzko legeak direla; izan ere, interes orokorrak agertzen dituzte, eta interes orokor horien begirunea eta interesok betetzea ezin daiteke gera norbanakoek egindako hitzarmenen menpe.

Legea aginduzkoa edo eskuemailea den zehaztea interpretazioari dagokio; hala ere, ez da erraza bien arteko bereizketa egitea. Edozein modutan ere, esan daiteke Zuzenbide zibilaren erregela haren xedapenen eskuemailetasuna dela, eta salbuespena aginduzkotasuna, nahiz eta hor esandakoa antzinako garai liberaleko Zuzenbide zibilari hobeto egokitu gaurkoari baino. Izatez, egungo Zuzenbide zibilean botere publikoek eragin handiagoa dute norbanakoen arteko harremanetan, estatua «estatu soziala» baita (EKren 1. artikulua). Estatu sozialaren ezaugarririk adierazgarriena da gizartea eratu eta antolatzeko helburua izatea, benetako berdintasuna eta gizarte harreman ekitatiboagoak bilatuz. Horrek autonomia pribatuaren murrizketa ekar dezake (betiere, aurrerago adierazi izan den moduan, Konstituzioak ezarritako mugen barruan), batez ere, lortu nahi denean benetako gizarte desberdintasuna eta, beraz, ahalmenen desberdintasuna, euren interesei buruzko hitzarmenak egiten dituztenen artean. Hala ere, kontratuari buruzko arazoak direnez gero, hori jorratzen dugunean aztertu beharko ditugu arazo horiek.

Aginduzko legeen edukia era askotakoa izan daiteke; orokorrean, eduki hori zehazteko mekanismoak hauexek dira: a) autonomia-egintzari eduki zehatza ezartzea; b) egintza horren eduki jakin bat kanpoan uztea; c) autonomia-egintza zehatzak debekatzea; d) norbanakoen interes jakinak bideratzeko, autonomia-egintza tipikoak esklusiboki erabili beharra, eta e) autonomia egintzek balioa izan dezaten, formalitate zehatz batzuk ezartzea.

Bestetik, KZren 1255. artikuluak azaltzen duen bigarren muga «morala» da. Berehala baztertu behar da legegilea edozein erlijio pentsamoldek eratorritako moralari buruz ari denik. Horrek, modu zuzenean ez bada ere, Konstituzioak estatuaren ezaugarritzat ez duen konfesionalismoaren ezarpena ekarriko luke (EKren 16.3 art.); izan ere, estatuak emandako antolamendu juridikoak ezin dezake kutsu konfesionalista hori eduki, estatuak derrigortze-aparatua erabiliko bailuke antolamendu juridiko hori betearazteko.

Bestalde, KZren 1255. art.ak aipatutako morala ezin da izan inola ere gizabanako jakinen uste morala, uste hori besteen aurka baliarazteko eskubiderik ez baitute gizabanakoek, Zuzenbidearen ikuspuntutik behinik behin. Hortaz, «moralak» adierazten ditu etikari buruz gizartean zabalduta dauden usteak, gizarte horrek uneanunean eta tokiantokian bereganatu izan dituen balio moralak, alegia. Hori dela eta, moralaren mugak aldakorrak dira.

Norbanakoek ezin dituzte euren interesak arautu balio horien kontra, kolektibitateak jokarautzat hartzen baititu. Haatik, garbi dago muga hori ezin dela modu murrizgarrian baino ulertu, neurrigabeko hedakuntzak kredo morala ezarriko bailuke, legebidezko beste usteak errespetatu barik, nahiz eta uste horiek gutxiengoarenak izan. Uste moralak benetan zabaldurik ez badaude, zaila da uste horiek muga orokortzat jotzea. Horregatik, batzuek «morala» «ohitura onen» parekoa dela diote, eta Kodearen manuren batek ere identifikatu egiten ditu (esaterako, KZren 792. art.ak, testamentuari buruzko arloan: «lege eta ohitura onen kontrako… baldintzak…»; 1271. artikuluaren hirugarren paragrafoak, kontratuari buruzko arloan: «kontratuaren objektu izan daitezke, lege edo ohitura onen kontrakoak ez diren zerbitzu guztiak»). «Morala» «ohitura on»ekin identifikatzeko saiakerak moralaren kontzeptua ahalik eta objektiboen egiteko asmoa azaltzen du, lehen aipatutako arriskuak baztertzeko (hau da, gehiengoaren uste etikoa ez dena ez dadila norbanakoen jokarau izan). Argudio horren kontra esan ohi da, horretara agerpen zehatzik izan ez duten jokarau etiko zabalduak baztertzen direla; nolanahi ere, horrek ez du oinarririk: zaila da arau etikoak identifikatzea portaeretan gauzatzen ez badira, eta ez dugu ahaztu behar ez-egiteak ere portaerak direla. Hori dela eta, «morala» (1255. artikuluaren esanguran, noski) «ohitura on»ekin parekatzeak bidezkoa dirudi.

Hirugarrenez, 1255. artikuluak autonomia pribatuaren mugatzat hartzen du «ordena publikoa».

Ordena publikoaren kontzeptua ez da erraza ulertzeko, kontzeptu horren esangura arruntak ez baitu zerikusirik aztertzen dihardugun gaian ematen zaionarekin. GARCÍA GOYENAren esanetan, gizarteak ordena publikoa eta «bake publikoa» parekatzen ditu, hau da, ordena egotea gizartean istilurik ez eragitearekin elkartzen da; are gehiago, esangura horrekin erabiltzen dute legeek kasu batzuetan,

esaterako, «ordena publikorako agenteak» aipatzen direnean. Hala ere, autonomia pribatuaren arloan «ordena publiko» adierazmoldeak duen esangura oso bestelakoa da.

Izan ere, «ordena publikoa», autonomia pribatuaren muga legez duen muina argitzeko, «legeek» (aginduzkoek, alegia) adierazten dutenarekin konpara daiteke. Kontuan izan behar da «ordena publikoak» autonomia pribatuan dakartzan murrizketak Zuzenbidean oinarritu behar direla (ez baitago beste modurik); hala ere, murrizketa horiek ez dira legeek adierazten dituztenak (ezta «moralak», edo «ohitura onak», ondo dakigunez esangura zehatzeko adierazmoldeak baitira horiek), bestela, kasu horietan, ordena publikoaren kontzeptua azken bi horien bikoizketa izango litzateke. Egineginean ere, 1255. artikuluak ordena publikoa eta legeak bereizten baditu, guk ere bata besteengandik bereizi behar dugu. Egia esan, muga bien eginkizuna norbanakoen esparrutik kanpo beste interes batzuk daudela adieraztea da, eta, horren ondorioz, norbanakoek ezin dituztela interes horiek xedatu, ez zati batean, ez erabat. Hala ere, aginduzko legeek eta ordena publikoak ez dute era berean eginkizun hori betetzen. Aginduzko legeek modu zehatzean egiten dute; ordena publikoa, ordea, antolamendu osotik ateratako muga sistema da, eta ez du eraginik, erabaki zehatzen bidez, ezpada printzipioen bitartez. Ordena publikoa, beraz, printzipioen multzoa izango litzateke, gizartearen egitura politikoa (esangura orokorrean) eta, horren ondorioz ere, egitura juridikoa babesteko oinarrizko printzipioen multzoa, alegia.

Aginduzko arauaren (1255. artikuluaren «legeen») eta ordena publikoaren arteko desberdintasuna ondokoa izango litzateke: ordena publikoaren azalpena printzipioen bidez egiten da, horregatik, antolamendu juridikoaren barruan izaera inplizitua du ordena publikoak. Horrek esan nahi du, ordena publikoa osatzen duten mugek, aplikazio praktikoaren eretzean, eginkizun bi dituztela (eta biak aginduzko legeekin bat): lehenengo eta behin, bigarren mailakoak dira, hau da, ordena publikoaren mugetara jo beharko da, bakarrik, aginduzko legeek autonomia pribatuaren mugak zuzenean ez dituztenean ezartzen; bigarrenik, osagarriak dira, hots, legeak zein motatakoak (aginduzko ala eskuemaile) diren zalantzak daudenetan interpretazioa egiteko balio dute. Azken eginkizun horri dagokionez, desberdintasun handia dago ordena publiko eta moralaren edo ohitura onen artean. Izan ere, ohitura onek eginkizun subsidiarioa baino ez dute betetzen; beste modu batera esateko, ezin da aurkitu «moralak» autonomia pribatuari ezarritako mugarik, aginduzko legeek ezer esaten ez dutenetan izan ezik (lege horiek jokabide zehatzak debekatzen badituzte, ez dago zertan gebendu moralaren aurkakoa izateagatik).

Hala eta guztiz ere, ohitura onek ez dute balio legeak interpretatzeko, ezta ordena publikoaren edukia zein den zehazteko ere, ordena publikoaren menpe baitaude. Hortaz, ohitura onak kolektibitatearen egitura juridikoaren oinarrizko printzipioak diren neurrian, ez dago ordena publikoaren kontrako «ohitura onik».

Ordena publikoaren kontzeptua hori izanik, gaur egungo Zuzenbide zibilean badago egon ordena publikoaren barruan garrantzi handia duen arloa. Zuzenbide zibilaren atal berri horrek estatuaren esku-sartze gero eta sakonagoa jasan izan du, eta kodegintzaren ideologia liberal indibidualistatik aldendu izan da; izan ere, atal horretan ordena publikoaren mugek berebiziko garrantzia dute. Mugok ondokoek zehaztu dituzte: estatuaren, gainerako herri-erakundeen eta norbanakoen jarduera ekonomikoak zuzendu eta koordinatzeko erabiltzen diren kontrol eta egitarau sistemek, hain zuzen ere (EKren 38 eta 131. art.ak). Izatez, ordena publikoaren atal hori «ordena publiko ekonomikoa» da, eta gorago aztertu dugun «Konstituzio ekonomikoa» oinarritzen duten printzipioetatik atera daiteke.

Ordena publikoaren edukia finkatzeko, Konstituzioan aitortutako oinarrizko eskubideek ordena publiko hori osatzen duten ala ez zehaztu behar da; horixe da drittwirkung izeneko arazoa, Alemaniako Zuzenbidetik ekarritako adierazmoldea, hain zuzen. Izan ere, Alemanian agertu zen aurrenik arazoa eta horri buruzko teoria han eratu zen. Kontua hauxe da: oinarrizko eskubideak aplikatu beharrekoak dira norbanakoen arteko harremanetan? Zehatzago esanda, autonomia pribatuaren muga al da Konstituzioak aitortutako eskubide horien begirunea? Erantzuteko, zenbait hipotesi aztertuko ditugu; besteak beste, EKren 14. art.ak aitortu duen berdintasun printzipioak ordena publikoaren edukia osatzen duen ala ez zehazteko (izatez, berdintasun printzipio hori da arazo larrienak azaltzen dituena, bereziki, Zuzenbide pribatuko harremanetan aplikatu nahi denean), ondoko galderak egin daitezke: agindu ditzakete kirol elkarteetako (pribatuak definizioz: KZren 35.2 art.) estatutuek etnia jakin bateko giza lagunak ezin direla elkarte horren kide izan?; ondasun eta zerbitzuen horniduran ari denak ez al du horien prezioa eta baldintzak bezeroekin eztabaidatzeko aukerarik, behin lehenengo bezeroarekin finkatu baditu, gainerakoek Konstituzioaren aginduz tratu berdintasuna izateko eskubidea dutelako?; profesionalek beren zerbitzuak emateari uko egin diezaiokete edo guztiok al dugu eskubidea zerbitzu horiek jasotzeko, berdintasun printzipioaren arabera? Izatez, adibide gisa jar daitezkeen kasuak ez daude berdintasun printzipioari bakarrik lotuta: esaterako, adierazpen askatasunerako oinarrizko eskubideak enpresetako langilea babesten al du enpresa horren produktuen kontrako propaganda egin ahal izateko?

Ideologia-askatasunerako eskubidearen babesean, zentro pribatuetako irakasleek zentro horren ideien kontrako irakaskuntza eman al dezakete?

Galdera horiek zehatz erantzutea ez da erraza, batik bat, oinarrizko eskubideak jatorriz botere publikoen aurka egikarituak izateko sortu zirelako, ez, ordea, gainerako hiritarren aurka. Jatorri historiko

horrek oztopatzen du, hain zuzen ere, arazoaren konponbidea. Hortaz, Zuzenbide pribatutik kanpo, guztia garbiago gertatzen da: jakina da, giza lagun bati, bere arraza dela medio, ezin zaiola boto-eskubidea kendu, berdintasun printzipioak hori galarazten duelako; herri-zerbitzuren bat erabiltzen duen edonork zerbitzu hori gainerakoek jasotzen duten baldintza berdinetan jasotzeko eskubidea du; funtzionario publikoek ezin diote hiritar jakin bati zerbitzua ematen ukatu; edozein herri-zerbitzarik kritika diezaioke lan egiten diharduen erakundeari; zentro publikoetako edozein irakaslek ager dezake bere ideologia. Hala ere, horrek arazoa argitzen badu ere, ez du guztiz konpontzen, oinarrizko arazoa baita ea oinarrizko eskubideak beste era batera ulertu behar diren. Izan ere, ukiezintasun esparru edota herri-erakundeei prestazioak eskatzeko gunea izateaz gain, gizartea bera eratzen duten ala ez zehaztea da kontua. Agian horixe izango litzateke izaera «soziala» duen estatuaren konstituzioan barneratzearen ondorioa (EKren 1. artikulua). Nahiz eta «estatu soziala» dela esatea zalantzazkoa izan, estatuak bere helburuak lortu behar baditu, ezin du onartu bere printzipioak norbanakoen arteko harremanetan ez aplikatzea (eta printzipio horien artean, bereziki, oinarrizko eskubideak).

Arazoa modu horretan azalduta, baliteke konponbidea maila kontua izatea. Bistan denez, oinarrizko eskubideek eragina izan behar dute autonomia pribatuan, baina gogoan izan behar da autonomia pribatuak berak konstituzioaren printzipioetako bat garatzen duela, beste askoren artean, enpresa askatasunarena, hain zuzen ere (EKren 38. art.). Askatasun hori merkatu ekonomiaren barruan bilakatu behar da. Izan ere, merkatuak buruarauketa adierazten du, hots, gizabanakoak bere interesei buruzko erabakiak eman ahal izango ditu. Orduan, oinarrizko eskubideon eragingarritasun mugagabea ez litzateke kaltegarria izango, konstituzioak ezarritako norbanakoen ukiezintasun edo onurabide esparruarentzat? Dena dela, konstituzioan berez ezin da egon beraren artean arras kontrajartzen den baliorik; horregatik, kasuan kasuko balorazioak egin beharko dira, zentzuzkotasunaren arabera, autonomia pribatuaren mugatzat hartutako eskubideen norainokoari buruz. Eta horrek errazten du konstituzioak aitortutako eskubideak ordena publikoaren barnean sartzea. Ordena publikoaren kontzeptuak interpretazio malgutasuna eskaintzen du, antolamendu juridikoa bere osotasunean ulertzeko beharrizanak eraginik; eta, beraren osotasunean ulertzeaz gain, konstituzioaren balioak kontuan hartzen ditu, nahiz eta historikoak eta erlatiboak direla jakin. Azken ñabardura horrek oinarrizko eskubideen eragingarritasuna Zuzenbide pribatuko arlo desberdinetara egokitzea bidera dezake; egokitze horrek indar desberdinak izan ditzake norbanakoen autonomia mugatzeko orduan. RESCIGNOk oso ondo azaldu zuen moduan, gogoan izan behar da testamentuan agertzen den autonomia pribatuak kontratuan agertzen dena baino askatasun handiagoa duela; eta elkartruke kontratu batzuentzat ezin dela lan kontratuetako zorroztasun kontrolik jarri, azken horrek zerbitzuemailearen inplikazioa dakarrelako.

KAren jurisprudentziak kontuan hartu ditu zuhurtziak emandako irizpide horiek, arlo zibileko babes errekurtsoa ebazteko hauxe dioenean: «oinarrizko zenbait eskubidek eragingarritasun berezia dute; besteak beste, EKren 14. artikuluak ezarrita duenez, bereizkeriarik ez jasotzeko eskubideak, bereizkeria tipikoak direnean —jaiotza, arraza, sexu, erlijio, iritzi edota gizarte mailagatikoak, alegia—. Ezin da, ostera, gauza bera esan, eskubide eta akzioen egikaritzan bereizkeriarik ez dagoenean. Edozein manuk, arrunta zein konstituziokoa izan (kasu batzuetan, Kode Zibilaren 7. art.ko onuste printzipioa eta artikulu horrek ezarrita duen zentzuzko portaerari buruzko araua salbu, hemen eztabaidatzen baitira), ez du pertsona behartzen, eskubideak edo akzioak modu berdinean egikaritzera subjektu pasibo desberdinen aurka. Izan ere, aurrerago aipatutako onuste kasuetatik edota eskubideaz abusatzen den kasuetatik kanpo, ezin izango dira jarduera horretara bultzatzen duten arrazoiak balioetsi. Esaterako, garbi dago hartzekodunak zordun bati gogor egin ahal diola eta beste zordun bati, ordea, ez, hots, zordun bati zorra berehala erreklama diezaiokeela eta beste bati zorraren zati bat edo osorik barkatu» (KAren 1.069/87 autoa).

Hortaz, Rodrigo BERCOVITZen ondorioekin bat gatozela esan genezake, hauxe dioenean: berdintasun printzipioaren eragingarritasuna (Zuzenbide zibilaren arazo liskartsuenetarikoa, alegia) esparru juridiko pribatuan askoz murritzagoa da botere publikoen aurka baino; bestetik, autonomia pribatuaren kontzeptuak berez dakar gizabanakoaren borondatea berdintasunari nagusitzea. Autonomia pribatuak ezin du EKren 14. artikuluak beren beregi debekatzen dituen bereizkerietarik batere, hots, jaiotza, arraza, sexu, erlijio, iritzi edota ordena publikoan eragina izan dezaketen egoera pertsonal edo gizarte egoerak eratorritako bereizkerietarik batere, egin, betiere, autonomia-egintzaren izaera eta horren inguruabarrak kontuan hartuz. Izan ere, ondasunak dohainik eratxikitzen dituzten egintzetan, bereizkeriarik ez egiteko erregelak ez du beste hauetan duen eragina: eguneroko bizitzan beharrezkoak diren ondasunen gaineko kontratuetan, baldin eta ondasun horiek eskaintzen dituen kontratugileak merkatuan edo gizartean nagusitza osoa badu. §57. EGITATE, EGINTZA ETA NEGOZIO JURIDIKOAK

197. Negozio juridikoaren kategoria teknikoa Orain arte azaldutakoarekin, autonomia pribatua egitura desberdineko egintzen bidez agertzen dela ikusi ahal izan dugu: kontratua eta testamentua dira tipikoenak, eta nahiz eta biak autonomia-egintzen barnean egon, guztiz kontrako ezaugarriak dituzte. Kontratua alde bikoa eta ezeztaezina da, bestetik, formalitate askatasuna du; testamentua, ostera, alde bakarrekoa eta ezeztakorra da, bestalde, testamentua egiteko forma betetzea ezinbestekoa da. Egintza horiei beste zenbait gehi dakizkieke, bereziki, borondatearen alde bakarreko adierazpenak, ondore juridikoak sortzen dituzten heinean; ez, alabaina, heriotzaren ondorioz egindakoak. Egineginean ere, horri buruzko eztabaida asko daude Espainiako doktrinan, baietzari, zergatiari, norakoari eta eragingarritasunari buruz. Horixe gertatzen da, adibidez, saria emango dela jendaurrean egiten den hitzematearekin. Alde bakarreko egintza horiek egitura desberdinak dituzte, autonomia pribatuko beste egintzekin alderatuz.

Egituren arteko desberdintasun horiek Zuzenbide zibilaren zientzian betidanik errotuta egon dira, batez ere, XIX. mendeko Alemaniako pandektistikaren eraginez. Hala eta guztiz ere, beraien artean desberdinak diren autonomia-egintza horiek kategoria bateratura birbideratu nahi izan dira, negozio juridikoaren kategoriara, hain zuzen. Egintza horien artean erkidea dena eta negozio juridikotzat hartzeko balio duena hauxe da: norbanakoen borondate aitorpena edo agerpena, ondore juridikoak sortu eta arautzen dituen borondatea, alegia; bestela esateko, borondate eta eragingarritasun juridikoaren artean lotura kausala dago, norbanakoek nahi izan dutelako, eta, gainera, hala nahita delako.

Hortaz, negozio juridikoaren kategoria edo doktrina izan da Zuzenbide zibilean arlorik garatuena, bai eta ordenazio sistematikorik handiena eta zorrotzena izan dituena ere. Negozio juridikoaren kategoria edo doktrina horrek BGBn (Alemaniako Kode Zibilean) lortu zuen aitorpenik sendoena; izan ere, BGB negozio juridikoaren kategoria sortu eta horren arabera hezi diren juristen lana da. Beste antolamendu juridiko batzuek, ordea, ez dute negozio juridikoaren kategoria orokorra ezagutzen; hori dela eta, eta bananduta arautzen dituzte, kode eta lege zibiletan, norbanakoen autonomia-egintzarik tipikoenak, horien artean, kontratua eta testamentua. Horixe egiten du, hala nola, Espainiako Kode Zibilak. Dena dela (hau da, nahiz eta arauek aitortu ez), lehenago esan dugun bezala, negozio juridikoaren doktrina Europa osoko zuzenbide zibiletan zabaldu da, Britainia Handian izan ezik. Horrek ondokoa esan nahi du: negozio juridikoaren teoria eraikitzean sortutako termino juridikoek iuspribatisten hiztegi erkidea finkatu dute, eta ezin dugu hiztegi hori alde batera utzi.

Hala ere, negozio juridikoa aztertu eta eraikitzeko lagundu izan duten baliabideek eta aurrerakuntzek adierazten dutenez, autonomia pribatua azaltzeko beharrezkoa ez den kategoria da negozio juridikoa.

Izatez, doktrinan autonomia-egintzek arauketa bateratua badute ere, antolamendu juridikoak ez du horrelakorik onartzen, egintza horiek dituzten egitura eta ezaugarri teknikoak desberdinak direlako, aurrerago ikusi dugunez. Kategoria abstraktuak sortzea (eta negozio juridikoa kategoria abstraktua da) bidezkoa da, are gehiago Zuzenbidearen arloan, zertarako eta honetarako erabiltzen direnean: esperientzia juridikotik ateratako erakundeei buruzko araubidea bere osotasunean azaltzeko (horren ondorioz, arauek eta erakundeek duten balioarekin), bai eta abstrakzioa lortzeko ere. Ikuspuntu horri helduz eta negozio juridikoaren kontzeptu erkide eta abstraktutik abiatuz, ezin da egintza zehatzen arauketa azaldu (esaterako, guztiz ezeztakorra den testamentutik guztiz ezeztaezina den kontratura), kontzeptu orokorra erakunde zehatzetara egokitzen ez bada. Baina kasu horietan, eta esaldi jatorra erabiliz, etxera joateko ez da urrunerako prestakuntzarik behar. Beste era batera esateko, kontratua, testamentua edo alde bakarreko borondate aitorpenak zer diren ulertzeko, ez da beharrezkoa negozio juridikoaren kontzeptua, kontzeptu horren edukiak bere osotasunean edo alde handi batean baliorik ez duelako. Negozio juridikoa kontzeptu abstraktua da, behin eta berriz agerpen zehatzei moldatu beharrekoa, alegia. Hortaz, kontzeptu horrek ez du erabilgarritasun handirik. Horregatik esan dugu kontzeptu hori ez dela beharrezkoa.

Autonomia-egintza zehatzei aplikatu ahal zaizkien arauak beste egintza batzuei aplikatu ahal izateak ere ez du justifikatzen negozio juridikoaren kontzeptua erabiltzerik. Aurreko hori analogia izenaz ezagutzen dugun teknikaren agerpena baino ez da, eta analogiaren oinarria ez da arautu gabeko eta araututako kasua kategoria tekniko erkidera birbideratzea, baizik eta arauen oinarrien arteko berdintasuna (KZren 4.1 artikulua). Borondatearen alde bakarreko adierazpenari buruzko arazoaren konponbidea lor daiteke testamentuari buruzko araua aplikatuz; horrek ez du esan nahi, ordea, biak daudenik negozio juridikoaren kategoriaren barnean, baizik eta testamentuaren inguruan araututako kasuak eta alde bakarreko adierazpenarenak oinarri erkidea dutela.

Azken buruan, negozio juridikoaren doktrina izan daiteke nahaspilatsua ere, lehenago azaldu dugun moduan. Izan ere, juristen gustukoa da ÂŤsistemaren ilusioaÂť, batez ere, esangura hertsian zientziak direnekin (naturari buruzkoak eta fisikomatematikoak, alegia) parekatu nahi dituztelako euren jakituriak, eta horrek askotan ondokoa lortu nahi izatea dakar: kategoria orokorrak garatzetik ondorio juridiko zehatzak ateratzea. Baina juristak ez dira konturatzen ondorio juridiko horien ezaugarriak abstraktu egiteak faltsu bihur ditzakeela ondoriook. Izan ere, askotan, autonomia-egintzen ezaugarri berezi eta

zehatzetan oinarritzen dira arauek aitortutako ondoreak; beraz, ondore horietan beraietan sustraitu behar da haren eragingarritasunari buruzko arauketa. Labur-zurrean, kontzeptuak ondoreen bidez bakarrik egiaztatzen dira, hau da, kontzeptuak ondoreen bidez eratzen dira, ez alderantziz; beste modu batean jokatzea «alderanzketa metodoa» izango litzateke. Metodo horrek merezi izan dituen kritikak asko izan dira; egineginean ere, kontzeptua abstraktuegia egiteak, alderantzizkoa ematen badu ere, Zuzenbideak jakintza gisa (edo zientzia legez) duen duintasunetik urruntzen du Zuzenbidea bera. Abstraktuegi egite horrek aldendu egiten du Zuzenbidea gizarte errealitatetik eta errealitate horrek dakartzan arazo praktikoetatik; hau da, «zientzia legez duen ohorea» alde batera uzten du, bereziki zientzia praktikoa baita, WINDSCHEIDek esandakoari helduz. Eta horrekin guztiarekin ez zaie kontzeptuei uko egiten, kontzeptualismoari baizik; hots, kontzeptuaren bidez kontzeptu bera egiaztatzeari uko egiten zaio, ez, ostera, errealitatea atzemateko kontzeptua erabiltzeari, errealitate horren aniztasuna kontuan hartuz.

Negozio juridikoari egindako kritika hori, orain gutxi arte berria bazen ere, gaur egun klasikotzat har daiteke. GALGANOk esan duenez, oraingo zibilistak negozio juridikoari buruz ari dira ohituraz batik bat, eta ez kontzeptuaren benetako esanahia zein den kontuan hartuz. Beste gauza bat da, ordea, negozio juridikoaren teoriari balio pedagogikoa eman nahi izatea. Hori eztabaidagarria da oso, horrelakoa egin daitekeelako beste bide batzuetatik ere. Hala ere, horrek justifikatu du, beharbada, negozio juridikoa azaltzea Espainiako Zuzenbide zibilaren (esaterako, Federico DE CASTRO) eta Erromako Zuzenbidearen (kontuan izanik, Erroman kasuan kasuko izaera duen jurisprudentziatik ezer urrun egotekotan, negozio juridikoaren teoria dela) lan adierazgarrienetan. Bistan dagoenez, tradizioak duen eragina oso gogorra da, eta negozio juridikoaren doktrinak «hiztegi juridiko» moduan duen balioa oraingoz handia da iuspribatisten artean. Guk, aurrekoa ukatu gabe, eta beharbada hori alde batera utzi ezinik, nahiago dugu autonomia-egintza bereziak eurei dagozkien testuinguruetan azaltzea (testamentuaren teoria, kontratuarena, borondatearen alde bakarreko adierazpenena).

198. Egitatea, egintza juridikoa esangura hertsian edo negozioz kanpokoan, negozio juridikoa Negozio juridikoaren kategoria bateratuari buruzko azalpena eta kritika honela aurkeztu ditugu: kategoria horretako autonomia-egintza guztietan, norbanakoek adierazitako borondatea delabide ondore juridikoak sortzen dira (borondate hori, jadanik dakigunez, ez da mugagabea). Hala ere, hainbat kasutan, ondore juridikoak subjektuen borondatetik kanpoko gertakizunen ondorioz gertatzen dira esparru pribatuan; horri egitate juridiko deritzo. Egitate juridikoetan denbora igarotzeak (berez, beharrezkoa gizakientzat) garrantzi handia du, eta ondorio juridiko nabarmenak izan ditzake; ikus, esaterako, lan honetan esaten dena preskripzioari buruz, eskubideak azkentzeko arrazoia den aldetik. Bestalde, negozio juridikoa borondatearen arabera sortu eta araututako autonomia-egintzatzat (horren ondorioz, borondatearen agerpentzat) hartzeak hauxe azaltzen du: badaude egon ondore juridikoak sortzen dituzten autonomia-egintzak, baina batzuetan ondoreok ez dira borondateak nahi dituenak, baizik eta arauek ezartzen dituztenak. Kasu horietan, ez dago autonomia-egintzarik, ez baitago buruarauketarik; hala ere, borondatearen egintzak dira. Beste era batera esateko, ez dira negozio juridikoak, aspaldiko terminologiaren arabera, baina gizakien borondateak bereizten ditu baita egintza juridikoetatik ere.

Orduan, esangura hertsiko egintza juridikoa dela esaten da, negozioz kanpoko egintza, alegia.

Egia esateko, egintza juridikoaren kategoriak ezbai eta dudamudak sorrarazten ditu, batez ere, bere izaera heterogeneoagatik, bai eta eduki horren barnean sartu behar diren egintzak zeintzuk diren zehazteak dakartzan zailtasunengatik; egineginean ere, batzuetan zaila da negozio juridikoa egintza juridikoetatik bereiztea. Negozioz kanpoko egintzak era askotakoak dira, horietan parte hartzen dutenen arabera; lehen esan bezala, eduki guztiz desberdineko egintzak dira: akzesioa (KZren 361. art.); konmistioa (382. art.); espezifikazioa (KZren 383. art.); («egintza errealak», «kanpokanpokoak»); betebeharrak ordaintzea edo betetzea (KZren 1156 eta 1157. art.ak, eta ondorengoak); «komunikazio edo partaidetza egintzak» [jakinarazpenak, aurka jartzeak, salaketak: esaterako, hautabidezko betebeharren artean aukeratzea (KZren 1133. art.), zordunaren ezezkoa hirugarrenak zorra ordain dezan (KZren 1158. art.aren bigarren paragrafoa), berandutzaren agindeia (KZren 1100. art.)]; familia-zuzenbidearen egintzak, esaterako, adopzioa (KZren 175. art. eta ondorengoak) edota ezkontza (KZren 44. art. eta ondorengoak); eta, azkenik, egintza ezzilegia (KZren 1902. art.), zilegitasuna ez bada egintza juridikoaren (esangura hertsian) ezaugarritzat hartzen.

Arauek, borondatearen adierazpenek duten egitura finkatzeaz gain, adierazpen horiek betearazteko moduak eta ondoreak finka ditzakete zorroztasunez eta borondatearen adierazpenari zuzenean lotuz.

Horixe gertatzen da, hain zuzen ere, aspaldiko doktrinaren hitzetan negozio juridiko izenaz ezagutzen ditugun kasuetan, botere publikoen esku-hartzea autonomia pribatuan gero eta garrantzi handiagokoa baita. Azalpen horrek krisian jarri du egintza juridiko (esangura hertsian edo negozioz kanpokoan) eta negozio juridikoaren kontzeptuaren baliozkotasuna ere, zentzuari eutsiz, autonomia pribatuko egintza

jakin batzuek bataren eta bestearen ezaugarriak izango bailituzkete.

Egintza juridikoek esangura hertsian azaltzen duten benetako arazoa da egintza juridiko horiei aplikatu behar zaien araubidea, eta hori, negozio juridikoan gertatzen den moduan, ezin dute sailkapen edo kategoria orokorrek konpondu, analogiaren erabilerak baizik. Harantzago ezin denez joan, negozio juridikoan gertatzen den bezala, zalantzan jarri da kontzeptuaren erabilera, ÂŤhiztegi juridikoÂť horren beharrizan batzuetarako izan ezik; dena den, beste bide batzuetatik bete daitezke beharrizan horiek, gehiegi bateratzen duen kontzeptuak daukan arriskutik aldenduz.

199. Egintza juridikoen mota nagusiak Aurreko aurkezpena kontuan izanik eta arauen ikuspuntutik, garbi dagoen bereizketa bakarra da egitate juridikoaren eta egintza juridikoaren artekoa. Egitate juridikoa borondatez kanpokoa da; egintzetan, aldiz, antolamendu juridikoak kontuan hartzen du norbanakoen borondateak duen eragingarritasun juridikoa. Horregatik, egintza juridikoaren kontzeptuan sar daitezke egintza juridikoa, esangura hertsian, edo negozioz kanpoko egintza, baita negozio juridikoa ere.

Egintza juridikoak sailkatzea erabilgarria izan daiteke, ez antolakuntza sistematikoari buruzko arrazoiengatik bakarrik, baizik eta erakunde jakinak adierazten dituzten egintza juridiko motak finkatzeagatik, hots, antolamendu juridikoan ezaugarri bereziak dituzten arlo arauemaileetara biltzen diren egintza motak azpimarratzeagatik. Hala ere, erne egon behar dugu, berriz ere, gehiegi orokortzeak arriskuak ekar ditzake eta.

Esangura horretan, aipatu beharreko lehen egintza mota inter vivos izenekoa da, mortis causa izenekoen aurkakotzat jo daitekeena, alegia. Egintza bi horien arteko desberdintasuna, tradizio handikoa, homogeneoak ez diren oinarrietan eraiki izan da. Izan ere, inter vivos egintzari buruz ari garenean, egintzaren egilearen edo egileen esparruan mugitzen gara; mortis causa egintzari buruz ari garenean, aitzitik, egintzaren beraren eginkizunaren esparruan ari gara. Izan ere, inter vivos egintzen bidez, subjektuen heriotza baino lehen gertatzen diren harreman juridikoen arauketa egiten da; baina beti ez da hori gertatzen, inter vivos egintzen bidez heriotzaren ondoren emango diren harremanak arautu daitezkeelako, eta, hori dela bide, egintza horiek inter vivos mortis causa izango lirateke. Hala eta guztiz ere, Oinordetza zuzenbidean zehatz azaltzen diren arrazoiak direlaeta (hemen azalduko ez ditugunak), mota horretako egintzak onartzea, hau da, bizirik dauden pertsonen artean egin, baina heriotzaren ondorioz harremanak arautzeko helburua duten egintzok salbuespenak dira, batez ere, Espainiako Zuzenbide zibil erkidean. Horrela, inter vivos eta mortis causa egintzek egintza juridiko mota bi osatzen dituzte, eta batak zein besteak bere aldetik garrantzi berezia du. Lehenengoaren paradigma kontratua da; eta bigarrenarena, berriz, testamentua. Izan ere, autonomiaren egintza tipikoen artean, garrantzitsuenak dira, eta euren artean bereizketa ahalbidetzen duten ezaugarri argiak dituzte, jakina dugun moduan.

Egintza juridikoen artean dagoen bigarren bereizketa egintza tipikoen eta tipikoak ez direnen artean agertzen da. Tipikotasun ezaugarriarekin, esangura hertsian, hauxe adierazi nahi da: zenbait egintza tipikok eragingarritasuna lortzen dutela antolamendu juridikoak ezarritako eskema (tipoa) betez gero, egineginean ere, eragingarritasun hori izateko ezin baitute beste eskema batera jo. Hala ere, badago egon banaketa ulertzeko beste modu bat, esangura zabalagoan, hain zuzen: egintza tipikoa izango litzateke antolamendu juridikoak eratzen duen eskema orokorra, norbanakoek beren borondatez eskema hori alboratu edota euren kabuz beste bat eratzen ez dutenerako. Modu horretan ulerturik, arau eskuemaileek itxuratzen dutena da egintza tipikoa. Zuzenbide zibilean erregela orokorra hauxe da: kasu berezietan bakarrik ezartzen da tipikotasuna, aurrerago azaldu ditugun esangura hertsietako lehenengoan; hala ere, horren kontrako adierazpenak ikus daitezke zenbait eskubide errealen eraketan eta aldaketan (baina eskubide errealen idaztian ikusiko dugun moduan, arazoaren gaineko eztabaidak daude, eta, beharbada, tipikotasunaren kontrako iritzia nagusitzat har daiteke) edo sozietate moduak aukeratzean (hemen ere zalantzak daude). Familia-zuzenbidean beharrezkoa den tipikotasuna sendoagoa da, esaterako, adopzioan edota ezkontzan: ez dago beste modurik, semealabatasun biologikoa ez den beste loturarik ezartzeko, adopzioa ez bada; bestetik, ezkondu egoera osoa ezkontzaren bidez bakarrik lor daiteke. Dena dela, antolamendu juridikoak ondare arlotik at egiten duen interesen balorazioak ezaugarri bereziak ditu. Hori dela bide, autonomia pribatuari buruzko azalpena itxuragabetu egin da; izan ere, batzuetan pentsatu beharra dago, autonomia pribatuaren arauketan eduki ekonomikodun harreman juridikoak esklusiboki kontuan hartu behar direla, eta horixe izan da, hain zuzen, gure azalpenaren oinarria.

Kontuan hartu beharreko hirugarren bereizketa egintza juridiko formalen eta ez-formalen artean gertatzen da. Egintza juridiko formalek zenbait formalitate bete behar dituzte borondatearen agerpenean, eta ez badituzte betetzen, ez dute balio; formalak ez direnek, berriz, ez dute baldintza hori zertan bete.

Une egokian sakonduko dugun arren, inter vivos egintzen erregela orokorra forma askatasuna da, eta salbuespen gutxi batzuk baino ez daude (KZren 1278, 1279 eta 1280. art.ak, kontratuaren arloan). Hala

ere, erregela orokorra salbuespen bihurtzen da, mortis causa xedapenak direnean (KZren 687. artikulua, testamentuaren arloan).

Garrantzizkoa da kostu bidezko eta dohaineko egintzen arteko bereizketa ere: lehenengoek adierazten dute subjektuak ondare izaera duen abantaila lagatzen duela, horren ordez ondarezkoa den ordaina jasotzeko (esaterako, salerosketa, gauza eta prezioa elkartrukatzen baitira); bigarrenek, aldiz, adierazten dute subjektua pobretu egiten dela, bestea aberasten den bitartean (esaterako, dohaintza, dohaintzan emandako ondasuna ondare batetik bestera baitoa, eta baliokiderik ez baitago). Kostu bidezko egintzak, gainera, egintza konmutatibo eta ausazkoetan azpisailkatzen dira: konmutatiboetan ordaina aldez aurretik finkatzen da, eta, Zuzenbidearen ikuspuntutik, alde biek eska dezakete edozein unetan (hala nola, salmentaren prezioa eta saldutako gauza); bigarrenetan, ordea, ausaren arabera dago prestazio horietako bat betetzea (ausa euskaraz eta aleas latinez), joko edo apustuetan gertatzen den moduan. Antolamendu juridikoaren azterketak adierazten duenez, dohaineko egintzetarako betebeharrak estutasun handiagoz arautzen dira, kostu bidezko egintzetakoak baino; nolabait esateko, estutasun hori sarri askotan estukeria bihurtzen da.

Azken buruan, alde bakarreko, alde biko eta alde anitzeko egintzak bereiziko ditugu. Alde bakarrekoetan, borondate aitorpena alderdi batek bakarrik egiten du, eta aitorpen horrek ondore juridikoak ditu beste barik (adibidez, eskubideei uko egitea, jadanik ezagutzen duguna); alde biko egintzek, berriz, ondoreak sortuko dituzte, bi alderdien borondatez bete badira bakarrik (esaterako, kontratua); alde anitzeko egintzak, bukatzeko, alderdi bi baino gehiagoren borondateak sortzen ditu (besteak beste, sozietate anonimoa, erregela orokorra baita gutxienez hiru bazkideren borondatea behar dela).

BIBLIOGRAFIA ALBALADEJO: El negocio jurídico, Bartzelona, 1958; ID.: «El hecho jurídico», Revista de la facultad de Derecho de la Universidad de Oviedo, 1953, 347. or. eta ondorengoak; ALFARO ÁGUILA REAL: «Autonomía privada y derechos fundamentales», ADC, 1993, 57. orrialdetik 122.erakoak; AMORÓS GUARDIOLA: «Las limitaciones de la voluntad según el pensamiento de Federico de Castro», ADC, 1983, 1129. or. eta ondorengoak; BASSOLS COMA, M.: Constitución y sistema económico, Madril, 1985; BETTI: «Atti giuridici», sarrera, in Novissimo Digesto Italiano, I, 2. liburukia, Torino, 1958, 1504. or. eta ondorengoak; I D.: Teoria generale del negozio giuridico, Torino, 1967; CARIOTA FERRARA: El negocio jurídico, gazt. itzul. ALBALADEJO, Madril, 1956; CANO TELLO: «El derecho civil, cauce y límite de la autonomía privada», RCDI, 1979, 787. or. eta ondorengoak; CASTRILLO: «Autonomía y heteronomía de la voluntad en los contratos», ADC, 1949, 565. or. eta ondorengoak; DE CASTRO Y BRAVO: El negocio jurídico, Madril, 1971; ID.: «Las condiciones generales de los contratos y la eficacia de las leyes», ADC, 1961, 295. or. eta ondorengoak; I D.: «Notas sobre las limitaciones intrínsecas a la autonomía de la voluntad», ADC, 1982, 987. or. eta ondorengoak; «De nuevo sobre el error en el consentimiento», ADC, 1988, 403. or. eta ondorengoak; CARCABA FERNÁNDEZ: La simulación en los negocios jurídicos, Bartzelona, 1986; COSSÍO Y CORRAL: El dolo en el derecho civil, Madril, 1955; ID.: «Dolo y captación en las disposiciones testamentarias», ADC, 1962, 277. or. eta ondorengoak; CRUZ VILLALÓN, P.: «Derechos fundamentales y derecho privado», in Academia sevillana del Notariado, 1988, 99. or. eta ondorengoak; ESPÍN CÁNOVAS: «Los límites de la autonomía de la voluntad en el derecho privado», AUM, 1954; ESPINAR: «Líneas de orientación para una concepción del negocio jurídico», RGLJ, 1963, 819. or. eta ondorengoak; DÍEZ-PICAZO: «Los llamados contratos forzosos», ADC, 1956, 85. or. eta ondorengoak; DORAL: La noción de orden público en el derecho civil español, Iruñea, 1967; DORAL eta DEL ARCO: El negocio jurídico, Madril, 1982; FERRI: La autonomía privada, gazt. itzul., Madril, 1969; GARCÍA AMIGO: «La integración del negocio jurídico», RDN, 1980, 117. or. eta ondorengoak; LIPARI: Autonomia privata e testamento, Milan, 1970; MARÍN PÉREZ: «La crisis del contrato», RGLJ, 1964, 669. or. eta ondorengoak; DE LOS MOZOS: El negocio jurídico, Madril, 1987; NAVARRO: «Limitaciones del principio de autonomía de la voluntad», RGD, 1946, 482. or. eta ondorengoak; PUIG BRUTAU: «Actos jurídicos y actos ilícitos», NEJ, II, Bartzelona, 1950, 327. or. eta ondorengoak; ROCA SASTRE eta PUIG BRUTAU: «Función de la voluntad en la creación del negocio jurídico», in Estudios de derecho privado, I. liburukia, Madril, 1948, 1. orrialdea; ROMANO (Santi), «Atti e negozi giuridici», in Frammenti di un dizionario giuridico, Milan, 1947, 3. or. eta ondorengoak; SANTORO-PASSARELLI: «Atto giuridico», sarrera, in Enciclopedia del diritto, IV, Torino, 1959, 203. or. eta ondorengoak; STOLFI: Teoría del negocio jurídico, itzul. y idatz. SANTOS BRIZ, Madril, 1960.

Hogeita bosgarren gaia ORDEZKAPENA

Laburpena: §58. Ordezkapena: kontzeptua eta oinarrizko ideiak.— 200. Ordezkapenaren kontzeptua eta motak: A) Kontzeptua; B) Motak.— 201. Doktrinaren eraikuntza eta erakunde hurrenen arteko desberdintasuna.

— §59. Borondatezko ordezkapena.— 202. Ahalduntzea: A) Izaera eta eitea; B) Abstrakzioa eta kausalitatea; C) Ahalduntze negozioaren betekizunak.— 203. Ahalmena: izaera eta eitea.— 204.

Ahalmenaren mugak.— 205. Ordezkariaren jarduna: A) Norberaren izenean eta besteren izenean jardutea; B) Ordezkari eta ordezkatuaren borondatea; C) Ordezkari eta ordezkatuaren onustea zein gaitzustea.— 206. Ordezkatzeko ahalmenaren egikaritza.— 207. Ahalmenik gabeko ordezkapena.— 208. Berrespena.— 209. Ahalmena azkentzea: A) Ezeztapena; B) Uko egitea, C) Ordezkari zein ordezkatuaren heriotza, porrota nahiz kaudimengabezia.— 210. Ahalmen ezeztaezina.— 211.

Zeharkako ordezkapena.— §60. Legezko ordezkapena.— 212. Legezko ordezkapena: kontzeptua eta kasurik garrantzitsuenak.— 213. Ordezkapen organikoa.

§58. ORDEZKAPENA: KONTZEPTUA ETA OINARRIZKO IDEIAK 200. Ordezkapenaren kontzeptua eta motak Ordezkapena hauxe da: pertsona batek (ordezkaria) jarduteko duen aukera, beste baten (ordezkatua) alor juridikoan eragina izateko. Horiek horrela, trafiko juridikoan jarduerak dinamizatzeko eta harremanetan jartzeko bidea ematen du ordezkapenak. Halaber, bide horrek garrantzi handia du, jarduteko zentroetatik urrun egoteak sortzen dituen eragozpen praktikoak gainditzeko. Izan ere, gaur egungo gizartean, bitartekariak, kudeatzaileak eta managerrak dira gure bizitza ekonomiko eta juridikoa antolatzeko osagai nagusiak.

Ordezkapen izen teknikoarekin ezagutzen dugun erakundea erabat konplexua da, hots, ordezkapenaren ezaugarriak ez daude ondo finkaturik, doktrinak ordezkapenaren aldeak eztabaidatu ditu, eta, gainera, Espainiako Zuzenbidean, ez dago horri buruzko arauketa zehatzik.

Historian zehar, ordezkapena kudeaketa harremanei lotu izan zaie; izan ere, Espainiako Kode Zibilean ordezkapena mandatu kontratuari buruzko arauketan jorratzen da, kudeaketa harreman nagusiei buru emateko kontratuan, hain zuzen ere.

Frantziako Kode Zibilean ere hortxe jorratzen da. Kodea irakurtzen badugu, konturatuko gara ordezkapena mandatuaren ondore tipikoa baino ez dela, edo, bestela esateko, ondore ordezkatzaileak, hau da, pertsona batek, burututako egintzak beste pertsona baten esparru juridikoan duen zuzeneko eraginak berez dakarrela nolabaiteko kudeaketa, elkarlana edo ordezpena.

1935eko otsailaren 16an emandako epaian, AGk ordezkapena eta mandatua garbi bereizi zituen. Geroago ere, ideia berbera jaso izan da AGk emandako beste epai batzuetan, besteak beste, 1943ko martxoaren 6ko, 1944ko abenduaren 1eko, 1957ko urtarrilaren 21eko, 1958ko azaroaren 13ko, 1961eko azaroaren 2ko, 1975eko otsailaren 28ko eta 1978ko ekainaren 28ko epaietan. Gaur egun, doktrina hori guztiz sendotua dagoela esan daiteke.

Izatez, mandatua da mandatariari mandatugileak emandako agindua betetzera behartzen dion kontratua. Ordezkapenak, berriz, ordezkariaren legitimazioa adierazten du, ordezkatuaren esparru juridikoan eragingarritasunez jarduteko. Hortaz, ordezkapena negozio juridiko berezi batetik sortzen da, ez, ostera, mandatu negoziotik. Hala ere, izan daitezke biak aldi berean ere, eta orduan ahalduntze deiturikoa izango genuke.

DÍEZPICAZOk azaldu duenez, irizpide horren kasu dogmatikoak ondokoak izango lirateke: a) Ordezkapenaren bidez, pertsona (ordezkatu) baten izenean beste batek (ordezkariak) jarduten du, negozio juridikoak eginez; horregatik, jardunaren ondoreak ez dira ordezkariaren esparruan gertatzen, ezpada ordezkatuaren esparruan. Dena dela, hor azaldutakoak bi baldintza ditu: batetik, inoren izenean jardutea; eta, bestetik, ordezkatuarengan eragingarritasun zuzeneko eta berehalakoa izatea. Beraz, ordezkariak zein bitartekoak ordezkatuaren interesentzat jardun arren, norberaren izenean diharduela adierazten badu, ez, ordea, ordezkatuaren izenean, orduan ez dago ordezkapenik esangura hertsian. b) Ordezkatuaren esparruan zuzeneko eragingarritasuna izateko, ondokoa nahitaezkoa da: ordezkatuak bai aldez aurretik ordezkatzeko ahalmena ematea, edo bai egintzaren ondoren ordezkariak jardunikoa berrestea. Horren ondorioz, ordezkariak ez du ahalmenik behar, hirugarrenarekin negozioak egiteko, ahalmenik gabeko ordezkapena onar baitaiteke.

Izan ere, jarduera horiek eragingarriak izango dira, baldin eta ordezkatuak berresten badu ordezkariak jardunikoa. c) Ordezkariak ordezkatu, norberaren zein inoren interesen mesederako jardun dezake. Oinarrizkoa hauxe da: ordezkariak aurretiaz eman zaion ahalmena erabiltzea edota ordezkatuak ordezkariaren kudeaketa berrestea.

Hala ere, literatura juridiko modernoenak jarrera horren zenbait atal berrikusi ditu. Izan ere, esan du, batetik, ordezkapenaren esparrua negoziatzeko modukoak ez diren egintza juridikoetara ere hedatzen dela; eta, bestetik, ordezkatuaren izenean egindako jardunaren gainetik ordezkatuaren interesa nagusitzen dela. Halaber, ordezkariak bere izenean diharduenean ere ordezkapena dago, baldin eta inoren negozio zein arazoak zaindu edota kudeatzen baditu.

Eraikuntzaren muina da jarduniko zein kudeatutako interes edota arazoak besteenak izan behar direla.

Era berean, ordezkatuarenak ez diren interesentzat jardunikoa, hau da, inoren zein norberaren interesen alde jardunikoa, ordezkapenetik kanpo geratzen da.

Horren ildotik, mandatu eta ordezkapenaren arteko bereizketa edo independentziak ez du ematen oso garbia denik, jarraian aipatuko ditugun arazoetan behintzat: a) Mandatuak berak berez dakar ordezkapenaren ideia, mandatariak mandatugilearen izenean baitihardu. Orokorrean,

badirudi mandatuak ordezkatzeko izaera duela, eta ahalmena, berriz, mandatu-kontratuan jasotako jardueretarako tresna dela; hala ere, agirietan lokabeak izan daitezke, hots, ahalmena eman ahal da ahalmenemaile eta ahaldunaren arteko harremanak agertzen ez dituen (alde bakarreko) negozioaren bidez. b) Batetik, ahalduntzea zenbait harreman tipikoren (mandatu, sozietate, lan kontratu, elkarte eta abarren) ondorioa izan daiteke; esangura horretan, berez ez du izaterik. Baina bestetik, zaila da ahalduntzea harreman kausaletatik bereiztea, eta, orokorrean behintzat, ahalduntze negozioaren bidez ahalmena emateak berez ekarri izan du kudeaketa, bai elkarlan gisa, bai ordezpen gisa. Orduan, ahalduntzea ezin da negozio abstraktutzat hartu, hots, arrazoirik gabe, negozio kausalaren gorabeheretatik at; hala ere, negozio horrek ondoreak sor ditzake hirugarren onustedunentzat, deuseztasun zein azkentze kasuetan ere (Kode Zibilaren 1738. art.); dena dela, kasu horietan onustea babesten duten arauak aplikatuko dira, eta ez da egongo ahalmenaren abstrakzio kausalik. c) Kode Zibilak mandatu eta ahalmenaren arteko lotura kausala ezartzen duenez, eta ordezkapena mandatuaren eginkizunen eskeman ondore tipikotzat hartzen duenez, mandatuari buruzko arauen bidez konpondu beharko dira ordezkapenak dakartzan arazoak.

Bide horietatik zehaztuz joan da ordezkapenari buruzko teoria modernoa; horren ezaugarriak jarraian laburtuko ditugu:

A) Kontzeptua Ondoren azalduko dugun egoera juridikoari ordezkapen deritzogu: pertsona batek beste bati bere lankidetza ematen dio, zelan eta bigarren horrek hirugarrenekin dituen arazoak kudeatuz.

B) Motak Borondatezko ordezkapenak interesdunaren (ordezkatuaren) borondatean du jatorria, eta horren interesei begira beste pertsona batek (ordezkariak) jardutea legitimatzen du. Horregatik, ordezkariak jardunikoak zuzeneko eragina du ordezkatuaren esparru juridikoan. Ordezkatuak ez du galtzen, eta ez du besterentzen ere, jarduteko ahalmenik; hala ere, ezin du edo ez du nahi bere kabuz jardun.

Borondatezko ordezkapenaren barruan, zuzeneko ordezkapena ordezkatuaren izenean egindako ordezkariaren jarduna da. Negozioa norentzat edota noren izenean egiten den adierazteari contemplatio domini deritzo. Alieno nomine jardutean, ordea, ez da beharrezkoa ordezkariak ordezkatuaren nortasuna adieraztea, azken horrentzat ondoreak lortu nahi dituen arren. Dominus negotiiaren nortasuna ezagutarazi gabe, zuzeneko ordezkapena egon daiteke, ordezkariak besteren izenean diharduela adierazten duenean ere; gainera, ordezkariak bere izenean jarduten duen arren, zuzeneko ordezkapenetakoak izango dira haren jarduerak, hori eskatzen badu kontratatzen duen hirugarrenak. Contemplatio dominia esanbidezkoa zein isilbidezkoa izan daiteke. Lehendabizikoan, ordezkariak besteren izenean jarduten duela argi eta garbi dio, beste hori nor den esan zein ez esan. Isilbidezkoan, berriz, kasuan kasuko inguruabarretatik eta ordezkariaren jardunetik negozioa ordezkatuarentzat egiten dela ateratzen da. Contemplatio domini hori egitate erabakigarriek eratortzen dute; besteak beste, horrela dihardu enplegatu batek, bere enplegatzailearentzat negozio mota horretan aritzen denean.

Zeharkako ordezkapena dago, ordea, ordezkatuaren (horren intereserako) arazo zein negozioak kudeatzen dituen arren, ordezkariak bere izenean diharduenean. Hemen ere, ordezkatuaren interesen esparruan zuzeneko eragina sor daiteke; gero ikusiko dugunez, maila desberdinetan gauzatzen dira ordezkariaren jarduna eta horrek ondoreak sortzeko dituen modua, eta maila horiek ez datoz bat modu hertsian. Hala ere, KZren 1717. artikuluak beste konponbide batera garamatza: negozioak, hasieran, ordezkariarengan du eragina; baina, gero, ordezkatuari eskualdatu behar zaio eragin hori.

Legezko ordezkapenean, ordezkariaren jarduna ez du ordezkatuaren borondateak legitimatzen, baizik eta legeak zuzenean, bai pertsona jakin batzuek jarduteko dituzten arazoak gainditzeko, bai ondasun batzuk (egungo titularrik ez dutenean edo titularrak bere kabuz kudeatzeko modurik ez duenean) ez daitezen babes barik gera. Azpimarratu behar da, legezko ordezkapena eta borondatezkoa erraz bereizten direla, bai ordezkatuaren esku-hartzearen aldetik (ordezkatuaren borondateak ez du inolako eraginik, ordezkaria baita negozioan jarduten duen bakarra), bai legitimazioaren aldetik. Hori guztia geroxeago aztertuko dugu. Bistan denez, hemen ere, inoren interesak kudeatzen dira, eta horixe da ordezkapenaren oinarria.

201. Doktrinaren eraikuntza eta erakunde hurrenen arteko desberdintasuna Hortaz, hauxe da ordezkapena: legeak nahiz beste pertsona baten borondateak legitimatutako pertsonak (ordezkariak, alegia) beste pertsona (ordezkatu) horren esparru juridikoan jardun dezan aukera ematen duen erakunde juridikoa. Legitimazioa aurreko negozio batetik (ahalduntzea) zein jarduera baino

geroagoko negozio batetik (berrespena) etor daiteke. Ordezkariak inoren interesa jardun, kudeatu edo zaintzen du, eta hori modu askotara egin dezake. Ordezkapenaren ardatzak izaera bikoitza du: lehenengo eta behin, ordezkatuaren interesak hirugarrenekin lotzen dituzten egintza juridikoei buru ematea, eta, bigarrenik, besteren arazo zein negozioan aritzea.

Ikuspuntu horretatik, ordezkapenak negozio juridikoen esparrua gainditzen du, eta egintza juridiko mota guztietarako onartzen da. Hau da, eskubideak egikaritzeko eta autonomia pribatuko egintzak burutzeko modua da. Beraz, Ondare zuzenbidearen ataletako bat da, hots, ordezkapena gauzatzeko arlorik egokiena, eta horretan borondatearen autonomia da nagusi, erregela orokorra, hain zuzen ere.

Ordezkapena egon daiteke, bai negozio juridikoetan esangura hertsian, bai eta negoziatzeko modukoak ez diren egintza juridikoetan ere. Ordezkapenaren bidez, kontratuak egin daitezke; era berean, gauzatu daitezke ondoko egintzak ere: preskripzioaren geldiarazpena, ordainketa, erreklamazioa, intimazioa eta abar.

Eskubide errealen arloan, berriz, eskubide errealak eratu, aldarazi eta egikaritu ahal dira. Adibidez, KZren 439. artikuluak ordezkariari edukitza eskuratzeko aukera ematen dio.

Familia-zuzenbidean borondatezko ordezkapena murritzago eta mugatuagoa da; legezko ordezkapenak, ostera, aukera gehiago ditu. Familia-zuzenbidean araututako negozioetan ordezkapena gauza daiteke, betiere, ahalmen berezien bidez; izan ere, ordezkariaren borondateak ez du parterik hartuko, edo era murritzean hartuko du parte (ezkontzako itunak, emantzipazioa, adopzioa, ezkontza eta abar).

Oinordetza zuzenbidean ez da ordezkapena onartu izan. Hortaz, testamentuan ezin da gauzatu. Foru zuzenbideek onartu izan dituzten oinordetza-itunei dagokienez, berriz, askoz jota ahalmen bereziak onar daitezke. Ordezkapena gauzatzen da, jadanik irekita dagoen jarauntsiari dagozkion egintza eta negozioetan bakarrik.

Orokorrean, pertsonaren egoera juridikoei eta nortasunaren eskubideei dagozkien egintzen alorrean, ez dago ordezkapena izateko aukera handirik: eskubide horien egikaritza edota defentsa gauzatzen dira eskuordetzeko moduko tarte estuan bakarrik, eta, kasu horretan ere, ahalmen bereziaren bitartez.

Horrela ulerturik, ordezkapena bereizi beharra dago antzeko kasu zein erakundeetatik, batez ere, hirugarrenen aldeko kontratuetatik, bai eta gero izendatuko diren pertsonek egindako negozioetatik.

Hirugarrenen aldeko kontratua (Espainiako Zuzenbidean ondokoak dira horri buruzko legezko aipamenak: Kode Zibilaren 1257.2 art. eta Nafarroako Konpilazioaren 523. legea) hauxe da: bi pertsonak egiten duten kontratua, euren izenean eta euren kontura, hirugarrenak onura atera dezan; hala ere, hirugarrenak ez du zerikusirik kontratuari buru ematearekin. Hemen ez dago ordezkapenik, ez baitago arazoaren besterentasunik, ezta kudeaketa, elkarlan edota ordezpenik ere. Izan ere, ondoreak alderdien alde zein aurka gauzatuko dira, eta, horrez gain, hirugarrenak (hemen ordezkatua ez denak, alegia) eskubideak eskuratuko ditu.

Gero izendatuko den pertsonak egindako kontratuari dagokionez, Nafarroako Konpilazioaren 514. legeak bakarrik jorratzen du; interesdunak bere kontura diharduela ematen du, ez, ordea, ezkutuan dagoen pertsonaren (ordezkatuaren) ordezkari moduan. Lehen aipatutako lege horrek subrogazio ahalmena ematen duen kontratutzat hartzen du, hau da, eskubide eta betebeharretan subrogatu behar den pertsona izendatzeko ahalmena eratxikitzen duen kontratutzat. Ahalmena alderdietarik edozeinentzat izan daiteke.

Aurretik adierazitako epearen barruan (legezkoa, hitzartutakoa eta, besterik ez dagoenean, urtebete eta egun batekoa) subrogatu behar den pertsona izendatzen ez bada, kontratuak ondore guztiak izango ditu kontratua egin zuten alderdientzat. Horrela, ez litzateke egongo benetako ordezkapenik, ezpada ezaguna ez den pertsona baten mesederako aurretik hitzartutako subrogazio zein lagapena. Baina pertsona ezezagun horrek, behin izendatua izanez gero, negozioan alderdi-izaera eskuratzen du atzeraeraginez, hots, negozioa egin zenetik. Horregatik, subrogatzeko ahalmena ematen duen kontratu horrek, praktikan, geroxeago izendatuko den ordezkatuak ordezkari bidez egindako negozioaren antza du. Izan ere, contemplatio dominiren aldaera izango genuke, eta ordezkapenaren arauak aplikatu beharko genituzke, analogiaz bada ere.

Ordezkapen kasuen artean dago bitartekoen esku-hartzea ere, noiz eta ordezkatuaren borondate zehatza, alegia, dagoeneko eratuta dagoena, adierazi edo jakinarazteko ahalmen berezien bidez jarduten dutenean. Horixe omen da nuntiusa. Kasurik garbienean, hau da, ordezkariak besteren borondatea erabat eratua eta esanbidez adierazitakoa agertzen duten kasuetan, pentsa daiteke nuntiusa egitezko laguntzaile hutsa dela, hots, ordezkatuaren borondatea adierazteko bidea dela; adierazpena agertu edo berregiten du bakarrik, negozioan beste edozertan esku hartu barik. Posta edota mezu telegrafikoa izango litzateke.

Horixe gertatzen da, adibidez, ahalmen bidezko ezkontzetan ezkontidearen ordezkariarekin; edo ezkontzako itunetan testua jadanik prestatua eramaten denean; edo adopzio eskritura egilestean, epai-espedientea onartu ondoren. Kasu horietan, esku-hartze mekaniko hutsa dagoela ikus daiteke, eta, horren bidez, ez dago benetako ordezkapenik. Kasuren batean horixe onartu du jurisprudentziak (hala nola, AGk 1976ko maiatzaren 17an eta 1978ko maiatzaren 30ean emandako epaiak) eta halaxe diote ospe

handiko zenbait autorek.

Hala ere, nahiz eta ordezkatuaren borondatea erabat eratuta egon, gerta daiteke ordezkariak borondate hori interpretatzea eta bitartekaritza lana egitea; eta hori, nolabait, kudeatzeko esku-hartzea da (nahiz eta gutxienekoa izan).

Beraz, azken finean negozioari uko egiteko aukera izango du ordezkariak. Beste alde batetik, nuntiusa eta interesduna lotzen dituzten oinarrizko harremanak eta ordezkapen kasuetan sortzen diren harremanak, nahiz eta berdinak ez izan, antzekoak badira izan; hori dela eta, lehenengo erakunde hori ordezkapenaren esparrutik at uzteak ez du ezertarako balio. Izan ere, esparru horren barruan ahalmenaren aldaeratzat har daiteke (ahalmen berezia edo bereziberezia).

§59. BORONDATEZKO ORDEZKAPENA

202. Ahalduntzea A) Izaera eta eitea Borondatezko ordezkapenean, kudeatutakoak zuzeneko eragina izango du ordezkatuaren esparru juridikoan, aurrerago ikusi dugunez, ordezkatuak (bai a priori, baita a posteriori ere) emandako legitimazioa delabide baitihardu ordezkariak. Jardun baino lehen ordezkariak ahalmena badu, ahalmena eratxikitzen da, ahalduntzea deituriko negozio zehatzaren bidez. Baina, gero ikusiko dugunez, ahalmenik gabe jardun daiteke, jarduna ex post facto berresten bada.

Ahalduntzea negozio juridikoa da, eta, horren bidez, pertsona batek (ahalmenemailea, ordezkatuak) beste bati ordezkatzeko ahalmena ematen dio. Autoreek diote, alde bakarreko negozioa dela eta ahalmenemailearen borondatearen adierazpenak eratzen duela (besteak beste, AGk 1969ko otsailaren 5ean eta 1978ko martxoaren 6an emandako epaiak); bestetik, legitimazio- edo eskuespen-negoziotzat hartzen dute ahalduntzea.

Alde bakarreko eta jakinarazi beharreko negozioa da. Alde bakarrekoa da, ahalmenemailearen borondate adierazpenetik bakarbakarrik sortzen delako eta ahaldunaren borondatea beharrezkoa ez delako. Jakinarazi beharrekoa da, berriz, borondatearen aitorpena ezaguna izan behar delako, horixe baita negozioa eragingarria izateko baldintza (ez, ordea, negozioa egiteko baldintza).

Eskuespen negozioen artean dago ahalduntzea, eta, beharbada, horri buruz Kode Zibilak egiten duen aipamen bakarra 1259.1 artikuluan dago: «inork ezin izango du besteren izenean kontraturik egin, horrek ez badu horretarako eskuespenik ematen…», hurrengo lerrokadan hauxe esanez: «besteren izenean, horren eskuespenik gabe burututako kontratua… deuseza izango da».

Aitorpenaren jasotzailea ahalduna bera da. Dena den, kontrako iritziak badaude egon; izan ere, adierazpena hauexei zuzendu ahal zaie: kontratatuko duen hirugarrenari, lehen aipatutako biei (ahaldunari eta hirugarrenari) edo batari zein besteari (AGk emandako 1948ko abenduaren 18ko epaia), hain zuzen.

Hala ere, ematen du, berezko jasotzailea ahalduna dela eta negozioaren ondoreak ahaldunak aitorpena jakiten duenean gertatzen direla. Hirugarrenak berari ahalmena erakutsi zein jakinaraztea eskatu ahal izango du, baina ahalduntzea eragingarria izango da ahaldunak beraren berri duenetik.

B) Abstrakzioa eta kausalitatea Autoreek argi bereizi izan dute, batetik, ahalduntzea, eta, bestetik, ahaldunaren eta ahalmenemailearen arteko harremanak (hau da, azpian dauden harremanak). Harremanok kudeaketa negozioak eratu ohi dituzte, eta, horien artean, mandatua da nagusi. Lehen esan dugunez, Alemaniako doktrinaren eraginez lortu izan da azpian dauden harremanen eta ahalduntzearen arteko erabateko independentzia ezartzea. Hori dela eta, ahalduntzea negozio abstraktua da, hots, azpian dauden harremanen gorabeherek ez dute ezelango eraginik negozio horretan.

Azpian dauden harremanak kudeaketa negozioak ohi dira; hala ere, izan daitezke beste mota batzuetako kontratuak ere, esaterako, sozietatea, zerbitzuen errentamendua edota lan harremanak.

Azalpen horren arabera, deusezak zein eragingabeak izan edota azkendu daitezke, ahalduntzean eraginik izan gabe. Horregatik, ahalduntzea negozio abstraktua dela esan daiteke, bera sortzen duten harremanekin loturarik ez duelako, alegia.

Hala eta guztiz ere, arestiko doktrinak dio, ahalduntzearen kontzeptu hori abstraktuegia dela, eta horren aurka egin du: —Alde batetik, ahalduntze negozioak bere arrazoia du, bai negozioaren eginkizun sozial nahiz

ekonomikoa betetzen duela ulertuz, bai eta alderdien arrazoi tipiko zein jomuga enpirikotzat hartuz ere. —Bestetik, azpian dauden harremanak ahalduntze negozioaren arrazoi direla onartuz gero, ezin dugu esan ahalduntzeak harreman horiekin loturarik ez duenik. Ahalmenemaile eta ahaldunaren arteko harremanetan ez da horrela gertatzen behintzat: harremanok arautu beharko dira azpian daudenen arabera, eta azken horien gorabeherek ahalduntzean zuzeneko eragina izango dute. Oinarrizko harremanak aldatzeak edo azkentzeak ahalmenean eragina izango dute zuzenean.

Gauza desberdina da ahaldunarekin kontratatzen duten hirugarrenekin gertatzen dena. Halako hirugarrenek ez dute zertan jakin edota kezkatu ahaldun eta ahalmenemailearen arteko harremanez, alderantziz, konfiantza izan dezakete betebetean ahalduntze negozioan eta beraren edukian. Baina hirugarren onustedunak izan behar dira, KZren 1734 eta 1738. art.etan agertzen den moduan.

Hirugarren onustedunak ez du zerikusirik arazoari dagozkion interesekin. Izan ere, hirugarrenak, negozio mota, pertsona, denbora eta lekuari buruzko inguruabarren arabera, behar bestekoa den arretarekin jardun badu ere, ezin izan ditu jakin ahaldunaren eta ahalmenemailearen arteko harremanetan gertatu diren aldaketa, salbuespen edota intzidentziak (KZren 1104. art.aren argudioa). Hirugarren horrek ahalmenean eta beraren edukian konfiantza izan du, ezin izan dituelako jakin oinarrizko harremanen gorabeherak, nahiz eta modu zuzenean eta arretaz jardun. Kasu horietan, ahalmenak gertatze bidez izan dituen aldaketek edo azkentzeek ez dute eraginik izango oinarrizko harremanetan.

Horren ondorioz, ez dago ahalduntze negozioaren benetako abstrakzio eta independentziarik, baizik eta hirugarren onustedunak babesteko arau berezia.

Praktikan, froga arazoa egongo da, hasieran onustea dagoela uste baita. Beraz, ondokoek frogatu beharko dute aurkakoa: aldatu edo azkendutako ahalmena erabili duen ahaldunak egindako negozioak eragingarritasunik ez dutela diotenek, hain zuzen ere.

C) Ahalduntze negozioaren betekizunak Kode Zibilak ez du ahalduntzea modu zehatzean arautzen. Horregatik, gaitasunari buruzko arau orokorrak eta, bereziki, KZren 1263. artikulua aplikatu behar ditugu. Baina gaitasuna lotu behar da ahaldunak edo ordezkariak egin behar dituen negozio zein negozioekin.

Hori dela eta, ahalmena emateko, nahiko da ahalmenemaileak izatea ordezkariari agintzen dizkion egintza edota egintzak burutzeko behar den gaitasuna. Dena dela, arazoa ezbaian dago; izan ere, beste autore batzuek uste dute, ahalmenemaileak, borondatea adierazten duen bakarra izanik, gaitasun orokorra baino ez duela izan behar.

AGk 1968ko irailaren 28an emandako epaiak ez du onartzen adingabeko emantzipatuak bere ondasun higiezinak saltzeko ahalmena ematea, nahiz eta aitaamak baimendu ordezkari bidez egindako besterentzea.

Hori dela eta, hauxe bereizi beharra dagoela uste dugu: —Ahalmenemaileak edo ordezkatuak jarduteko duen gaitasuna neurtu behar da, negozio zehatza egiteko edonork behar duen gaitasunaren arabera, eta gaitasunaren osagarri berberak dira beharrezkoak.

Horrela, arestian aipatu dugun epaiaren kasuan, adingabeko emantzipatuak ahalmena eman dezake, eta ahalmen hori eragingarria izango da, adingabearen aitak, amak edo tutoreak haren gaitasuna osatzen dutenean bakarrik. —Ahaldunak zein ordezkariak ez du jarduteko gaitasun osorik izan beharrik. Izan ere, 1716. artikuluak adingabeko emantzipatua mandatari izan daitekeela dio, baina oinarrizko kudeaketa harremanei buruz hitz egiten du, adingabeko emantzipatuak bere gain har baititzake horiek. Horren ondorioz, betebehar hori bere gain hartzeko gai bada, gai da ahalmen bidez mandatari izateko ere. Are gehiago, hirugarrenarekin egiteko dagoen negozioa ordezkatuak bere gain hartuko duenez gero, ordezkariak negozio zehatz hura burutzeko gaitasun berezirik ez du izan beharrik. Hemen, ordezkatuaren gaitasuna eta horri dagozkion debekuak edota mugapenak bakarrik hartuko dira kontuan. Horiek horrela, ordezkariak gaitasun orokorra eduki behar du, hau da, adingabea emantzipatzen denetik lortzen den gaitasuna izan behar du.

Formari dagokionez ere, ez dago arau orokorrik. Mandatuari buruzkoa da 1710. artikulua, eta formaren askatasun printzipioa arautzen du: mandatua esanbidezkoa edo isilbidezkoa izan daiteke, eta esanbidezkoa agiri publiko zein pribatuaren bidez edota hitzez eman daiteke.

Autoreek 1710. artikulua aplikatu izan diote ahalduntzeari. Manu hori KZren 1280.5 artikuluarekin lotu behar da. Azken artikulu horrek ahalmen jakin batzuk agiri publikoan eman behar direla ezartzen du,

besteak beste, ezkontzeko, auzietara joateko edota ahalmenemailearen edozein motatako ondasunak administratzeko. Horrek ez du esan nahi, kasu horietan ahalduntzeak balioa izan dezan forma publikoa bete behar duenik, hau da, ad solemnitatem forma nahitaez izan behar duenik, ezpada, KZren 1279. artikulua aplikatuz, alderdiek forma hori betetzera behartu dezakete elkar, eragingarritasun osoa edukitzeko baldintza baita. Era berean, ahaldunarekin kontratatu duen hirugarrenak eska diezaioke ordezkatuari, ahalmen eskritura emateko.

Ahaldunak negozioari buru ematean erabili duen ahalmenak formazko akatsik badu, negozioa ez da baliogabea, ezpada osatugabea; eta ongitu baino, osatu beharko da. Horrela, agiri publiko egokia emanez, eragingarritasun osoa lortuko du hasieratik.

Beste gauza bat da, ordezkariaren alde bakarreko egintza edota negozioek hirugarrenei kalteak eragin ahal izatea. Kasu horietan, ahalmena formalizatu behar da: ahalmena erregularizatzen ez den bitartean, egintzak ez du eraginik hirugarrenen aurka. Kasu horietan gertatzen den erregularizazioa benetako ongitzea da, atzeraeraginik gabekoa. Horixe gertatzen da ordezkariak uzia hirugarrenaren aurka zuzentzen duenean; izan ere, eskubideari eusten dio, eskubide horren subjektu pasiboa hirugarrena izanik, edo eskubidea azkentzen du, hirugarrena titularra izanik.

Batzuetan, ordezkapenerako ahalmenak jendaurrean agertu behar direla agintzen du legeak. Horixe gertatzen da merkatariek eta sozietateek emandako ahalmenekin, Merkataritzako zuzenbidearen esparruan.

Borondatearen akatsei dagokienez, arau orokorrek eraentzen dute ordezkapen negozioa; horren ondorioz, KZren 1265. art. aplikatuko da. Borondatearen akatsak (okerra, doloa, indarkeria edota larderia) egoteagatik, ordezkapen negozioaren deuseztatzea bidezkoa bada, eta ahaldunak hirugarren batekin negozioa egin badu, negozio hori, hasteko, deuseztatu behar da, salbu eta hirugarrenak akatsak sortu ez baditu, edota horiek jakin ez baditu, edota horiek jakin beharrik izan ez badu.

Ordezkapen negozioa isilbidezkoa izan daiteke, hau da, hirugarrenengan ordezkapena dagoelako konfiantza sortzen duten portaerek edo behin betiko egitateek sor dezakete negozio hori. Horretarako, ordezkatuaren portaera da erabakigarria, izan ere, berak sortu du (adibidez, merkataritzarako establezimenduaren zuzendaria izendatu du) edota jasan du egoera. Baina hirugarrenak, isilbidezko ahalmenetik onurak ateratzeko, arretaz jardun behar izan du. Hirugarren onusteduna izan beharko da, ahalmena dagoelako arrazoizko konfiantzan baitatza isilbidezko ahalduntzearen euskarria.

203. Ahalmena: izaera eta edukia Ordezkapen negozioaren oinarrizko ondore juridikoa ordezkatzeko ahalmena ematea da.

Alemaniako doktrinak BGBren 166.2 paragrafoak emandako definizioa erabiltzen du, ondokoa, hain zuzen ere: negozio juridikoaren bidez emandako ordezkatzeko ahalmena da, eta ahalmen horrek ahala ematen dio ahaldunari, ahalmenemailearen aldeko zein aurkako ondore juridikoak sortzeko, haren izenean burututako negozioen bidez.

Espainian, ahalmen hitzak esanahi desberdinak ditu: ordezkatzeko ahalmena, ahalduntze negozioa, bai eta negozioa adierazten duen agiria ere.

Nahiz eta horrela adierazi, ordezkariak «ahalmenik» ez du, eskubidearen alorrean hitz horri eman zaion esanguran behintzat. Ordezkariak duena hirugarrena lotzeko ahalmena da, eta, azken finean, inoren eskubidea egikaritzekoa. Legitimazio kasua da, hau da, jardulearen egokitasuna, egintzak ondore juridikoak sor ditzan. Izan ere, jarduleak nolabaiteko loturak ditu egintza zein negozio juridikoak onartu edota araututako interesekin.

Ordezkariak ahalmenemaile edo ordezkatuaren «arazoak zein negozioak» kudeatzeko «ahalmena» du. Ahalduntze negozioak ahalmen horren objektua eta norainokoa zehaztu beharko ditu.

Esangura horretan, Kodeak mandatuarentzat ezarritako arauak aplikatzen dizkio ahalduntzeari, jakina dugunez, Kodeak ez baitu zehazten erakunde bien arteko ezberdintasunik. Hala ere, guk ondoko bereizketa egin behar dugu: a) Objektuari dagokionez, KZren 1712. artikuluak mandatu orokorra eta berezia bereizten ditu.

Mandatu orokorrak mandatugilearen, hau da, ahalmenemailearen negozio guztiak hartzen ditu bere barruan; ahalmen bereziak, ordea, «negozio zehatz bat edo gehiago» baino ez. Bereizketa hori ahalmenaren objektuaren arabera egiten da, hots, gauza edo arazo zehatz batzuetarako edo guztietarako ahalmena ematen den ala ez kontuan hartuta. b) Norainokoari dagokionez, ahalmenen zabaleraren arabera egin behar da bereizketa, ahalmen horiek arazo edo gauza bat edo gehiagori buruzkoak diren kontuan hartu barik. Hasteko, quaestio voluntatisaren arazoa dugu, hau da, ahalmenemailearen borondatea zein den jakin behar da. Kodearen 1713. artikuluak bereizten ditu orokorrean emandako ahalmena eta jabari hertsiko egintzetarako

esanbidez emandako ahalmena. Lehendabizikoa «administratzeko egintzak burutzeko baino ez da».

Esanbidezko ahalmena, ostera, «etsi, besterendu, hipotekatu, edo jabari hertsiko edozein egintza burutzeko» ematen da. Eta manuak hauxe dio azken paragrafoan: «etsitzeko ahalmenak ez du ahalbidetzen arazoa tartekarien edo ararteko adiskidetzaileen erabakipean jartzea».

KZren 1713.1 artikuluak (orokorrean emandako mandatuari buruzkoak, alegia), ahalmenemailearen borondatea interpretatzen du. Ahalmena esanbidezkoa izatea beharrezkotzat jotzen duen araua (KZren 1713.2 art.), berriz, aginduzkoa da; horregatik, xedatzeko negozioak zeintzuk diren beren beregi aipatu behar da ahalmenean. Izan ere, ahalmena adierazten duen agirian horrelako aipamenik ez badago, ezin izango da horrelakorik badagoelako usterik izan, testuinguruak edo ahalmena ematearen helburuak hori ondorioztatzen ez badu behintzat. Gainera, eta aurrekoarekin lotuz, xedatze egintza jakin baterako ahalmenak eman badira, ordezkariak ezin du beste egintza desberdin bat gauzatu.

Isilbidezko ahalmenen edukiari dagokionez, antzeko egoeretan zentzuak objektiboki zehazten duenaren araberakoa izango da hori.

204. Ahalmenaren mugak Kode Zibilaren 1714, 1715 eta 1727. artikuluek «mugak» adierazmoldea erabiltzen dute, ahaldunari eman zaizkion ahalmenak eta ahaldunak ez dituenak bereizteko. Era berean, zehaztu egiten da ahaldunaren jardunak ahalmenemailearen esparruan izan dezakeen eragina. Izan ere, ahaldunak ahalmen jakin batzuk egikaritu ahal izango ditu, beste batzuk, ordea, ez; eta ahalmenen nondik norakoek eta sakontasunek eragina izango dute ordezkatuaren esparru juridikoan.

Kodearen ideia hori nahaspilatsua da, beste manu batzuek egindako jarraibide (KZren 1719. art.) nahiz enkargua betetzeko erari (KZren 1715. art.) buruzko aipamenak direla eta.

Konfiantza zein fiduziak (esangura hertsian) eraentzen dituzte ahalmenemailearen eta ahaldunaren arteko barne harremanak; horiei dagokienez, badirudi ahalmenemaileak jardun behar duela jarraibideak betez eta kasuankasuan ezarritako mugak gainditu barik. Jarraibideen aurkako edo mugetatik kanpoko portaerak oinarrizko harremanak ez betetzea ekarriko luke, eta horrek ahaldunaren erantzukizuna sortuko luke.

Kanpo harremanetan, berriz, mugak beti errespetatu behar diren arren, eta ahaldunarekin kontratatzen duen hirugarrenak ahalduntzearen objektu eta norainokoari buruz informazioa jasotzeko zama duen arren, jarraibideek eragina izango dute, hirugarrenek beraiek jakin ditzaten bideratuta daudenean bakarrik. Hau da: jarraibide horiek muga bihurtzen dira, hirugarrenek beraiek jakin ditzaten eman direnean, ez, ordea, mandatugile eta mandatariaren arteko barne harremanetarako bakarrik adierazten direnean.

Ideia horien arabera, 1715. artikuluak enkargua betetzeko «erarik onuragarriena» aipatzen duenean, ahalmen emailearen eta ahaldunaren arteko barne harremanei buruz ari da oinarrian. Hau da, manuak adierazitako «mugak» azpiko harremanen mugak dira. Ordezkariak ez du erantzukizunik ordezkatuari begira, agindutakoa era onuragarriagoan betetzen badu bederen.

Hau da, mandatugileak emandako barneko jarraibideek zein jarraibide pribatuek mugatzen dute mandatua, horren gutxieneko edukia eratuz. Hala ere, mandatugileak, isilbidez arrazoizko malgutasun eta ekimen tarte jakinak onartzen dituenez gero, bereganatzeko prest dagoen gehieneko edukia zehazten du, hau da, enkargua halako baldintzapean edo hobeetan bete daitekeela adierazten du (LEÓN ALONSO). Hor aipatutakoaren arabera, mandatariak kudeaketa egiten badu, barne mugetatik kanpo, orduan kudeaketa horrek betebeharpean jarriko du mandatugilea, honako kasu honetan: mandatugileak lortzen dituen ondare-onurak zehaztutakoak baino gehiago direnean, nahiz eta kudeaketa berretsi barik egon.

Bada, araua KZren 1727. artikuluari lotzen zaio, eta artikulu horrek ondokoa adierazten du: mandatugileak zenbait betebehar bete beharko ditu, hots, mandatuaren mugen barruan mandatariak hartutakoak. Mandatariak muga horiek gainditzen baditu, ordea, mandatugileak ez du erantzukizunik izango mugetatik kanpo egindakoagatik, esanbidez edota isilbidez berresten ez badu behintzat. Lortutako onurak lortzeko zirenak baino handiagoak badira, aldiz, ez da muga gainditzerik egongo; izan ere, hori da utiliter coeptumaren ondore eta indar loteslea (AGk 1963ko urriaren 10ean eta 1975eko urriaren 25ean emandako epaiak). Ados gaude LEÓN ALONSOrekin ondokoari buruz ere: isilbidezko berrespena dagoenean (AGk 1950eko apirilaren 5ean, 1968ko urtarrilaren 31n eta 1986ko azaroaren 26an emandako epaiak, lehen aipatutakoak), mandatariak ahalmenaren mugetatik kanpo jardunikoak balioa izango du, baldin eta utilier gestioa burutu bada.

Gainerakoan, ordezkariak ordezkatuarekin duen erantzukizuna arautzen du 1715. art.ak. Ordezkariarekin kontratatzen duen hirugarrenari bere onusteak babesten dio. Halaber, hirugarren horrek ezagutu edota arrazoiaren bidez aurreikusi ezin izan baditu ordezkatzeko ahalmenaren mugak, ez dute horiek berarengan eraginik izango (AGk 1943ko martxoaren 6an, 1971ko maiatzaren 17an eta 1990eko martxoaren 1ean emandako epaiak). Hala ere, ordezkatuak zein mandatugileak emandako mugak eta jarraibideak jakiten baditu hirugarrenak, jakin badaki ordezkaria jarraibideez zein mugaz kanpo diharduela; beraz, ezingo du ordezkatua lotu, kudeaketa ordezkatuarentzat onuragarria dela azalduz (1727. art.arekiko 1715. art.tik ateratzen denez), salbu eta ordezkatuak berresten badu.

205. Ordezkariaren jarduna

A) Norberaren izenean eta besteren izenean jardutea Izatez, ordezkariaren jarduna bi modutara egin daiteke: norberaren izenean edo ordezkatuaren izenean.

Ordezkatuaren izenean egindako jarduna contemplatio dominia da, izan ere, horixe da agere alieno nominearen adierazmolde formala. Ordezkariak beste baten izenean diharduela adierazten du negozioan, eta, gainera, beste horrek onartu egiten du, batetik, lehenengoak bera ordezkatzen duela eta, bestetik, negozioaren ondoreak berarentzat direla. Hori dela eta, bereizi beharrekoak dira jardulea eta ondoreak jasango dituena (NÚÑEZ LAGOS, D�EZPICAZO, ALBALADEJO).

Badirudi ordezkatzeko ahalmenak ematen diola ordezkariari ordezkatuaren izena erabiltzeko ahalmena, esanbidez debekatzen ez bada bederen.

Horiek horrela, ordezkatzeko kudeaketaren ondoreek, bai eta negozioaren ondorioek ere, ordezkatuaren esparru juridikoan zuzeneko eragina dute (KZren 1259, 1717 eta 1725. artikuluen arabera).

Beraz, ordezkatua, une horretatik, egindako negozioaren alderdia izango da, eta negozio horretatik hirugarrenaren kontra sortzen diren eskubide, akzio eta betebeharren titularra izango da. Hala eta guztiz ere, ordezkari eta ordezkatuaren artean akzioak egongo dira, oinarrizko zein azpian dauden harremanen ondorioz. Horixe dio, besteak beste, AGk 1990eko azaroaren 19an emandako epaiak.

Zeharkako ordezkapenean, berriz, ez da gertatzen halakorik; horretan ordezkariak dominusaren kontura dihardu, baina bere izenean. Hala ere, jardunikoak zuzeneko eragina eduki dezake ordezkatuaren esparru juridikoan, baina, gero ikusiko dugunez, beste era batera.

Zuzeneko ordezkapenean, hau da, ordezkariak alieno nomine diharduenean, hirugarrenarekin egindako negozioan (ordezkaritzazko negozio horretan, alegia), ordezkatua alderdia izango da zuzenean.

Horrek zailtasunak sortzen ditu jardule eta dominus negotiiaren arteko bereizketa azaltzeko.

B) Ordezkari eta ordezkatuaren borondatea Doktrina saiatu izan da ondoko bereizketa era askotara azaltzen: ordezkariak egindako borondate aitorpen eta ordezkatuaren esparru juridikoari ondoreak eratxikitzearen artekoa, hain zuzen ere.

Horrela errespetatzen dira, bai ekonomia pribatuaren oinarrizko printzipioa, bai eta negozio juridikoa norberaren interesak arautzeko era edo tresna delako ideia ere. Ordezkatuak negozioan esku hartzen du, baina ahalduntze edo berrespenaren bidez bere interesak arautu ditzakeen bakarra dela kontuan hartuta; hala ere, parte hartzen du ordezkariak ere, eta horrek negozioaren edukia eta ondoreak zehazten ditu, ordezkatuak aukeratzeko eta erabakitzeko ahalbidetzen duen heinean.

Jarrera horren arabera [Italian indarrean dirauen Kode Zibilak (1389. art.) eta Portugaleko 1966ko Kode Zibilak (259. art.) onartu zutena, baita Frantziako Kode Zibila Eraldatzeko Batzordeak ere], ordezkariaren borondateak akatsik duen aztertu behar da, ordezkatuak aurretiaz zehaztutako osagaiei dagokiena salbu. Hala ere, ordezkatuaren borondate akatsok ahalduntze negozioaren akatsak dira; horregatik, zuzeneko ordezkapenean ordezkaritzazko negozioak duen eragingarritasun zuzeneko eta berehalakoa kontuan hartuta, borondatearen akatsen ondorioz negozioa aurkaratzeko legitimazioa dagokio ordezkatuari, nahiz eta ordezkaria izan akatsok jasan dituena (AGk 1990eko azaroaren 19an emandako epaia).

C) Ordezkari eta ordezkatuaren onustea zein gaitzustea Aurrerago esan dugunez, biak baldin badira ordezkatzeko negozioaren egileak, bai eta hirugarrenaren kontrako jarrera juridikoaren alderdiak ere, gure buruari galdetu beharko diogu ea zein garrantzi duten ordezkari zein ordezkatuaren onusteak nahiz gaitzusteak.

Kode Zibilak ez du arazo horri buruzko araurik aipatzen. DĂ?EZPICAZOk, Italiako Kode Zibilaren 1391. art., BGBren 166. paragrafoa eta Kode Zibilaren 259. artikulua aztertu eta gero, hauxe dio: gaitzustedun ordezkatuak ezin du onurarik atera ordezkariaren onustearen bidez; gainerakoan, kontuan hartzen da, bai ordezkariaren egoera subjektiboa (BGBren irtenbidea), edo bai ordezkariaren egoera subjektiboa, ordezkatuak aurretiaz zehaztutako osagaietan salbu (Italia eta Portugalgo KZren irtenbidea).

Horrek ondorioztatzen du, ordezkariaren gaitzustea ordezkatuari komunikatzen zaiola. Ordezkaria gaitzusteduna bada, ordezkatuak izango du haren jarreraren gaineko erantzukizuna; hala ere, ez da bidezkoa izango ordezkatuak azaltzea (erantzukizunik ez izateko eta hirugarrenen kalterako), jardulea eta negozioaren ondoreak jasoko dituena pertsona ezberdinak direla.

Bestalde, legeak beharrezkotzat jotzen badu negozio zehatza baliozkoa edo eragingarria izateko pertsonak ezaugarri bereziren bat edukitzea, orduan ezaugarri hori ordezkatuak eduki beharko du.

206. Ordezkatzeko ahalmenaren egikaritza Arestian esan dugun moduan, ordezkatzeko ahalduntzea ahaldunarenganako konfiantzan (edo fiduzian, esangura hertsian) oinarritzen da. Ahalduntze negozioak intuitus personae izaera du Espainiako Zuzenbidean. Hor esandakoaren arabera, ahalduna nor den jakiteak garrantzi handia du. Ahaldunak ezin izango dio bere ahalmena beste bati laga, transferitu edota subrogatu, hasieran bederen. Baina kasu batzuetan, ahaldunaren jarduera pertsonalak ez du garrantzirik, aldakortasuna duelako ezaugarri, hau da, jardulearen ordez beste batek jardun dezake kudeaketaren emaitzan interesa duenari kalterik egin gabe.

Aldakortasuna prestazioaren ezaugarria da. Esangura horretan, enkargua nahiz kudeaketa berdintasun zein osotasun baldintza egokien menpean betetzea da garrantzitsuena. Intuitusak jardulearen ezaugarri edo nolakotasuna adierazten du. Kasu jakinetan, intuitusak prestazio bera aldaezin bihurtzen du: adibidez, artista zehatz baten prestazioa eskatzen denean, prestazioa eskatzen duen alderdiak ez du nahi beste edozein artistaren koadro, kontzertu edo lanik, baizik eta artista horrena. Horixe da ahalduntzean gertatzen dena. Hau da, ahalduna nor den jakiteak berebiziko garrantzia du. Hil egiten bada edo gaitasuna galtzen badu, ahalmena azkentzen da. Hasteko, beste batek ezin du ordeztu. Baina kasu horretan, ondare harremanetan gertatzen den moduan, bakoitzak bere interesak bideratzen ditu, eta, horregatik, norberak erabakiko du intuitusa kontuan hartu behar den edo ordezkariaren beraren jardunari zernolako garrantzia eman behar zaion.

Horrela, ordezkariaren ordezpena egon daiteke, Kode Zibilaren 1721 eta 1722. artikuluek arautzen dutenaren arabera. Artikulu horietatik oinarrizko erregela hauek atera daitezke: a) Ordezkariari ordezkoa izendatzea debekatzen bazaio, ordezkoak egindakoa deuseza izango da. b) Ordezkariak ordezkoa izendatu ahal izango du, baldin eta ordezkatuak horretarako debekurik ezartzen ez badu; hala ere, ordezkoak kudeatutakoaren gaineko erantzukizuna izango du ordezkariak, bi kasu hauetan: ordezkoren bat izendatzeko ahalmena eman ez zaionean, bai eta izendatzeko ahalmena edukita, izendatua ezgaia edo kaudimengabekoa denean ere (1721. art.). Halako kasuetan, ÂŤmandatariak bere akzioa egikari dezake ordezkoaren kontra ereÂť. c) Ordezkariak ordezkoa izendatzeko esanbidezko eskuespena badu, eta izendatutako ordezkoak gaitasuna edota kaudimena badu, ez du horren jardunaren gaineko erantzukizunik izango. Ordezkariak, esanbidezko eskuespena izateaz gain, ordezkatuak proposatu dion pertsona izendatzen badu ordezko legez, ez du inolako erantzukizunik izango, nahiz eta ordezkoa ezgaia edo kaudimengabekoa izan.

Kodeak ez du argitzen ordezpenaren esangura, eta aurrerago esan dugun moduan, jurisprudentziaren azalpena ez da ÂŤegokiegiaÂť gai horri dagokionez. Jurisprudentziak, oinarrian, lagapen era berezitzat hartu izan du ordezpena, lagapen hori hirugarrenarentzat (mandatugilearentzat) esanbidez ematen baita.

Doktrina ez dago ados azalpen horrekin, kontratuaren lagapen hutsak (AGk 1958ko maiatzaren 9an emandako epaia) eta zorra era zabalean bereganatzeak ez dutelako behar bezala azaltzen ahalduntzean dagoen ordezpenaren izaera juridikoa.

Horiek horrela, ordezpena bi modutara egin daiteke: batetik, eskualdaketaren bidez, eta, orduan, ahalduntze harremanetatik kanpo geratzen da ordezkaria; eta, bestetik, eskuordetzaren bitartez. Bigarren kasu horretan, ordezkariak, bere ahalen artean, beste bati ematen dio jarduteko ahalmena, ahal batzuk edota guztiak egikari ditzan, baina ordezkari eskuordetzailea ez da geratzen ahalduntze harremanetatik kanpo. Izan ere, azken kasu horretan azpiahalduntzea gauzatzen da, hots, aurrekoak eratorritako ahalmenak aurretiko horren gorabeherak izango ditu.

Eskualdaketa ordezkatuaren eskuespenarekin bakarrik egin daiteke; gainera, ordezkatuaren izenean egiten da. Azpiahalduntzea, ostera, ordezkariaren izenean egiten da. Hala ere, kasu bietan ordezkoak dominusa ordezkatuko du (dominusa ordezkatua da, ez, ostera, ordezkaria). Bestetik, ordezkariak eskualda badezake, orduan, eratorritako ahalmena eman ahal izango du (azpiahalmena, alegia), gehiago egin dezakeenak gutxiago ere ahal duelako.

Azpiahalduntzeak beti ditu ondorio hauek: batetik, ordezkariak du erantzukizuna azpiordezkariaren jarduera kaltegarriaren ondorioz; bestetik, aukera du, dominus edo ordezkatuak azpiahaldunaren aurkako akzioa egikaritzeko, salbu eta dominusak ordezpena eskuetsi eta azpiahalduna izendatu badu.

Ahalmena erabili behar da ahalmenemaileak ezarritako muga formalak gainditu barik (KZren 1714. art.). Ordezkatuak ezarritako jarraibideen menpean dago ahalduna, eta, jarraibiderik ez badago, negozioaren izaeraren arabera familiako aita onak egingo lukeena egingo du ahaldunak ere (KZren 1719. art. eta Nafarroako Konpilazioaren 555. legea). Gainera, ordezkatuarekin erantzukizuna du, doloagatik

bakarrik ez ezik, baita erruagatik ere (KZren 1729. art. eta Nafarroako Konpilazioaren 559.3 legea).

Halakorik gertatzen bada, ordezkariak egindako ordezkaritzazko negozioak ahalmenemailea behartuko du zuzenean. Gainerako kasuetan, ahalmenemailea behartuta geratuko da esanbidez zein isilbidez berresten badu bakarrik, eta ordezkariak berak izango du, berriz, kontratatzen duen hirugarrenarekin erantzukizuna (KZren 1727 eta 1725. art.ak).

Nahiz eta ordezkariak muga formalak gainditu barik jardun, gerta daiteke ahalmena erabiltzea ordezkatuak lortu nahi ez duen helburuetarako edota ordezkatuarenak ez diren interesen arabera.

Horrelakoa dagoenean, ahalmenaz abusatzea gauzatzen da; eta horrek berez dakar, bai kalteak konpondu edota horien ordaina emateko betebeharra, bai eta hirugarrenekin egindako negozioa baliozkoa izatea ere, salbu eta ahalmenaren egikaritza desbideratzeko abusuzko izaera jakin behar edo jakin ahal izan zuten hirugarrenekin bada; azken kasu horietan, ordezkaritzazko negozioak ez du eraginik izango.

Ondokoak izango lirateke ahalmenaz abusatzearen ondorioak: 1) ordezkariaren erantzukizuna ordezkatuarekin; 2) ordezkatuari kalte egiten badio eta hirugarrenak ez badu onustez jardun, negozioa aurkaratu ahal izango da; 3) horrez gain, ahalmena ezeztatzeko arrazoi zuzena da, baita ahalmena ezeztaezina denean ere.

Ordezkatzeko ahalmena egikaritzen denean, burukontratu edota nork bere buruaz kontratatzea gerta daiteke. Kontratu mota hori kasu hauetan gertatzen da: batetik, pertsona batek bere izenean jarduten duenean bere interesen eta ordezkatuaren interesen alde; eta, bestetik, ordezkariak, bi pertsona ezberdin ordezkatzean, euren izenean jardunez, bi ordezkatuak harremanetan jarriko dituen negozioa burutzen duenean, negozio horrek bi ordezkatuentzat ondorio juridikoak ekarriko dituelarik (RIVERO).

Espainiako Zuzenbidean, nork bere buruarekin kontratatzea ez da arautzen zuzenean, baina kasu jakin batzuetan aipatu egiten da, bai eta debekatu ere.

Esaterako, KZren 1459. artikuluak tutoreei tutoretzapekoaren ondasunak erostea debekatzen die, mandatariei eurek kudeatutako ondasunak, eta albazeei euren esku utzi zaizkienak. KZren 162. artikuluak gurasoei dagokien legezko ordezkaritzatik kanpo uzten ditu euren eta semealaben arteko interes gatazkak sortzen dituzten egintzak. KZren 221.2 artikuluak ondokoa debekatzen dio tutoreari: ÂŤtutoretzapekoa ordezkatzea, noiz eta egintza berean norberaren zein inoren izenean parte hartzen duenean eta interes gatazka dagoeneanÂť. Merkataritzako Kodearen 267. art.aren arabera, komisio hartzaileak ezin izango du erosi berarentzat edo beste batentzat, saltzea agindu zaiona ezta saldu erostea agindu zaiona ere, horretarako komisioemailearen eskuespena duenean salbu.

Debeku horien arrazoiak dira, batetik, egoerok sortzen duten mesfidantza, eta, bestetik, beste baten interesak erabiltzen dituenaren jardunean egon daitekeen alderdikeria-arriskua.

Hala ere, doktrina eta jurisprudentzia ondorio honetara heldu dira: burukontratazioa zilegia da, noiz eta dominusaren eskuespena dagoenean edota ordezkari eta ordezkatuaren interesen arteko loturarik ez dagoenean, legeak beren beregi debekatzen ez badu behintzat.

Erregistro eta Notariotzaren Zuzendaritza Nagusiak jarrera hori onartu zuenetik (besteak beste, 1922ko abenduaren 29ko, 1930eko maiatzaren 30eko, 1932ko azaroaren 30eko, 1976ko uztailaren 30eko, 1980ko otsailaren 1eko eta 1982ko martxoaren 1eko erregelamenduak), onartu zuen AGk 1956ko azaroaren 5ean emandako epaiak ere, eta geroxeago beste batzuek ere, esaterako, AGk 1958ko otsailaren 22an, 1968ko otsailaren 21ean, 1976ko maiatzaren 29an, 1977ko maiatzaren 23an eta 1980ko urtarrilaren 8an emandako epaiek.

Debekatutako burukontratazioan, negozioa ez da deuseza, ezta deuseztakorra ere, eragingabea baino; KZren 1259 eta 1727. artikuluek ondorioztatzen duten moduan, horrelakoak izaten dira, hain zuzen ere, ahalmenik gabe egin baina berresteko modukoak diren negozioak.

207. Ahalmenik gabeko ordezkapena Itxuraz ordezkari moduan egindako jarduerei buru ematen zaienean, horretarako ordezkatzeko ahalmenik ez badago, ahalmenik gabeko ordezkapena dugu.

Horixe gertatzen da, bai inolako ahalmenik ez dagoelako (KZren 1259. art.), bai ahalmena egintza horretarako ez delako aski (KZren 1727. art.), baita ahalmena azkendu egin delako ere (AGk 1976ko uztailaren 3an emandako epaia).

Betiere, ordezkari moduan egindako jardunaren berri izan ahal izatea beharrezkoa da, hau da, jarduleak adierazi behar du dominus negotiiaren izenean eta berarentzat diharduela. Ahalmenik gabeko ordezkari horri falsus edo fictus procurator deitu izan zaio.

Zuzenbideak ahalbidetzen du besteren esparru juridikoan izan den esku-sartze horren eragingarritasuna, ordezkatuaren interes eta izenean egindako kudeaketa denean; izan ere, kudeaketa hori irmo bihur daiteke, berrespena deituriko tresnaren bidez: dominusak falsus procuratoraren jarduna a posteriori jakin, onartu eta bereganatzen duenean, hain zuzen ere.

Inolako ahalmenik ez egotea bazterreko kasua da praktikan; izan ere, arraro samarra da dominusaren jardunetik kanpoko pertsonarentzat jardutea. Ohikoagoa da, berriz, fictus procuratorrak badaezpadako ordezkatuarekin lotura izatea, edo dominus negotiiak ordezkapena dagoelako itxura sortzen laguntzea, hirugarrenek arrazoizko konfiantza eduki dezaten. Lehendabizikoa gertatzen bada, hau da, badaezpadako ordezkatuaren esku-hartze edota adostasunik ez badago, ezta jasamenaren bidez ere, orduan dominusa babestu behar da, hirugarrenek dutelako harremanetan egon den pertsonaren ordezkatze-ahalmenak arretaz ikertzeko zama.

Itxura sortzen bada, nahiz eta jasamenaren bidez izan, isilbidezko ahalduntzea dago, egitate erabakigarriek eratortzen baitute bera (DĂ?EZPICAZO).

Doktrinak eztabaidatzen du zein den ahalmenik gabeko ordezkariak egindako negozioaren egoera, ordezkatuak berretsi baino lehen.

Izan ere, berresteko aukerak ematen du (AGk 1966ko ekainaren 11n eta 1971ko abenduaren 31n emandako epaiak), negozioaren eragingabetasun erlatiboa edo eraginik eza dagoela, deuseztasuna baino.

Horiek horrela, DĂ?EZPICAZOk esan duenez, 1259. artikuluak dioenarekin ezin gaitezke bat etorri, kontraesanak dituelako. Artikulu horren arabera, beste baten izenean egindako kontratua, horretarako eskuespenik edo legezko ordezkapenik ez badago, deuseza izango da, kontratuaren ondoreak jasango dituen pertsonak berretsi ezean, eta kontratatzen duen beste alderdiak ezeztatu baino lehen. Deuseza bada, hirugarrenak ez du zertan ezeztatu.

Negozio hori ez da deuseztakorra ere, deuseztakortasunak berez ondoreak sortzen dituen negozioa aurkaratzeko ahalmena delako; eta orain aipatzen ari garen negozioak ez du sortzen ondorerik, ezta pertsonari (aurkaratzeko eskuespena eman zaion pertsonaren izenean) ahalmenik eratxiki ere. Ez litzateke izango zuzena pertsona batek onartu ezin duen negozioa aurkaratzeko zama izatea.

Berez, dominusaren geroko aitorpenak, hau da, berrespenak, osa dezake negozio osatugabe zein egingabea.

Negozioak nolabaiteko lotura sortzen du berretsia izan baino lehen; izan ere, negozioaren eduki objektiboa eta norainokoa mugatuta daude, eta, gainera, berrespenik ez badago, falsus procuratorrak kontratatzen duen beste alderdiarekin erantzukizuna eduki dezake.

208. Berrespena Jakinarazi beharreko eta alde bakarreko aitorpena da, bai esanbidezkoa, bai isilbidezkoa. Aitorpen horren bidez dominus negotiiak kudeatzailearen jarduna onartu eta horren ondorioak bere gain hartzen ditu. Bestetik, alde bakarreko negozioa da.

Kode Zibilak 1259. artikuluan berrespena aipatzen badu ere, ez du, ordea, beren beregi arautzen.

Halaber, 1727.2 artikuluak berrespena esanbidezkoa eta isilbidezkoa izan daitekeela onartzen du, eta jurisprudentziak jarrera bera du (AGk 1974ko ekainaren 14an, 1976ko apirilaren 30ean zein 1984ko maiatzaren 10ean emandako epaietan). Isilbidezko berrespena ematen da, dominusak egindakoaren ondoreetatik onura ateratzen duenean, horrela, hirugarrenarekin ados dagoela adierazten baitu (AGk 1984ko maiatzaren 10ean emandako epaia).

Berrespenaren ondore nagusia negozioa baliozkotzat eta eragingarritzat hartzea da (AGk emandako 1963ko urriaren 10eko epaia, besteak beste), eta horrek aurretiko ahalduntzerik eza ordezten du (AGk 1944ko uztailaren 7an eta 1966ko abenduaren 27an emandako epaiak).

Berrespenaren ondorea atzeraeraginekoa dela ulertu izan da, nahiz eta legezko oinarri zehatzik egon ez, hots, negozioa baliozkotzat eta eragingarritzat jotzen da buru eman zitzaion unetik. Beharbada, ondorio horren oinarria KZren 1120. artikuluan dago, artikulu horrek kidetasuna duelako orain azaltzen ari garen arazoarekin. Dena dela, alderdien esanbidezko borondateak edota negozioaren interpretazioak erregela orokor hori alda dezakete.

Horren harira, maiz esan ohi du jurisprudentziak berrespena atzeraeraginekoa dela, besteak beste, AGk 1977ko abenduaren 22an, 1979ko maiatzaren 10ean eta 1980ko urriaren 23an emandako epaiak.

Baina berrespenak ez die kalterik egiten negozioa egin zenetik berretsia izan arte hirugarrenek lortutako eskubideei (AGk 1954ko uztailaren 2an eta 1946ko ekainaren 25ean emandako epaiak; eta 1953ko martxoaren 3ko eta 1980ko urriaren 23ko ebazpenak). Hala ere, zuzenagoa da esatea atzeraeragina erabatekoa dela, salbu eta hirugarrenak babesteko erregela orokorrak aplikatzeak erator dezakeena; izan ere, horren ondorioz, kasu batzuetan atzeraeraginak ez du hirugarrenengan eraginik izango.

Ahalmenak bete behar dituen forma betekizunen menpe dago berrespena, aurreko ahalmenik ez egotea ordezten baitu a posteriori. Esan bezala, alde bakarreko eta jakinarazi beharreko negozio juridikoa da, eta negozio horretan egindako aitorpenen jasotzailea hirugarrena izan behar da; azken horrek ez badu jakiten, ez du galduko negozioa ezeztatzeko ahalmenik, ezta eragingabetzat hartzeko aukerarik ere.

Berrespena eman behar da sendotu nahi den negozioan ezarritako epe-mugaren barruan; bestela, kontratatzen duen beste alderdiak negozioa ezeztatu arteko epe balioduna izango da. Dena dela, orokorrean, kasuankasuan arrazoiz nahiko denari egokitu beharko zaio.

Bestalde, berrespenak garbia, baldintzarik gabekoa eta negozio osoaren gainekoa izan behar du.

Azkenik, berrespena emateko beharrezko gaitasuna da berresten den negozio juridikoa egiteko behar bestekoa. Jardun daiteke ordezkari bidez ere.

209. Ahalmena azkentzea Azkentzeari buruzko arauketa zehatzik ez dagoenez gero, mandatua azkentzeko arrazoiak aplikatu behar dira; arrazoi horiek ordezkaritzazko mandatuari buruzkoak dira, oro har, eta horien ardatza lehen azpimarratu dugun intuitus personae izaera da.

Laburbilduz, ondorengoak dira:

A) Ezeztapena KZren 1732.1 eta 1733. artikuluek diotenez, ezeztapenak ahalmena azkentzen du. Alde bakarreko eta jakinarazi beharreko negozio juridikoa da, eta ahalmenemaileak ad nutum egiten du, hau da, ez dago zertan arrazoi zuzenik egon, ezta arrazoi zuzenik aipatu ere. Horrek erakundearen oinarrian dagoen konfiantza azpimarratzen du.

Hasteko, ordezkaria aitorpenaren jasotzailea da, pertsona jakin batzuekin kontratatzeko mandatua eman denean izan ezik; kasu horietan, ezeztapenak ezin izango die kalterik egin, jakinarazi ez bazaie (1734. art.).

Hauxe da ezeztapenaren ondoreetako bat: ordezkariaren egintzek ez dute ordezkatua lotuko aurrerantzean.

Isilbidezkoa izan daiteke eta horixe gertatzen da, negozio bera egiteko beste mandatari bat izendatzen denean (KZren 1735. art.), edo ordezkatuak, negozioa egiteko ahalmena eman arren, berak egiten duenean.

Nahiz eta jakinarazpenik jaso ez, hirugarrenek kasuaren inguruabarren arabera beharrezkoa den arreta erabiliz jakin behar edo ahal izan zutenean, dominusa ez da egongo ordezkariak egindakoari lotuta.

Ahalmena ezeztatu ondoren, ahalmenemaileak ahalduna behartu dezake ahalmena adierazten duen agiria itzul diezaion (KZren 1733. art.).

B) Uko egitea KZren 1732.2 artikuluak xedatzen du, mandatariaren (gure kasuan, ordezkariaren) uko egiteak mandatua azkentzen duela. Bestetik, KZren 1736. art.ak ondokoa dio: mandatariak uko egin dezake, mandatugileari hori jakinaraziz; eta azken horrek uko egitearen ondorioz kalterik jasango balu, mandatariak kalteak ordaindu beharko lituzke, salbuespen honekin: ÂŤmandatua betetzeari eutsiz gero kalteak jasango dituela adierazten duenean salbuÂť. Hala ere, nahiz eta mandatariak mandatuari uko egiteko arrazoi zuzenen bat erabili, mandatariak bere kudeaketari eutsi behar dio mandatugileak huts hori betetzeko beharrezko neurriak hartu arte (1737. art.). Onusteak eratorritako betebeharra da hori.

C) Ordezkari zein ordezkatuaren heriotza, porrota nahiz kaudimengabezia Lehen aipatutako arrazoi guztiek mandatua eta ahalmena azkentzen dituzte, 1732.3 artikuluak xedatzen duenaren arabera.

Heriotzagatiko azkentzea intuitus personaeren ondorioa da. Horregatik, 1739. artikuluak jaraunsleei agintzen die mandatariaren heriotza mandatugileari jakinaraztea.

Kaudimengabezia da ondarearen pasiboa aktiboa baino handiagoa izatea; horren ondorioz, erakunde horren barruan sartzen dira porrota eta hartzekodunen konkurtsoa, ez, ordea, ordainketa-etenduraren kasu guztiak, hots, likideziarik ezagatiko ÂŤbehinbehineko kaudimengabeziaÂť egoerak. Hala ere, 1922ko uztailaren 26ko Legeak, behin betiko kaudimengabezian, ordainketa-etendurari buruzko espedientearen izapideak egitea ahalbidetzen du, ahalmena azkendu beharko balitz ere.

Nahiz eta azkendu, ahalmenak hirugarrenengan ondoreak sor ditzake, noiz eta kontratatzen duen

hirugarrenak lege bidez sinets dezakeen itxura dagoenean. Bada, 1738. artikuluak ondokoa xedatzen du: «mandatugilearen heriotzaren berririk izan gabe edota mandatua azkentzen duten beste arrazoietatik edozein jakin barik, mandatariak egiten duena baliozkoa izango da, eta mandatariarekin onustez kontratatzen duten hirugarrenenganako ondoreak sortuko ditu».

Bestetik, hauxe gehitzen du 1734. artikuluak: «pertsona jakinekin kontratua egiteko emandako mandatua ezeztatzeak, bera jakinarazi ez bazaie, ezin izango die pertsona horiei kalterik egin».

Era berean, 1734. artikuluan aipatutako pertsonei ahalmena ezeztatu dela jakinarazi ez bazaie, eta ordezkariak haiekin kontratatzen badu, jardunikoak eragina izango du ordezkatuarengan, ordezkariaren onustea zein gaitzustea kontuan hartu gabe.

Baina bi kasu horietan (1734 eta 1738. art.etako kasuetan, alegia) hirugarrenak onustedunak izan behar dira, hau da, ezeztapena edo azkentzea ezin izan dute jakin inguruabarren arabera behar bestekoa den arreta erabiliz. Hirugarrenak ahalmena azkendu zela jakin behar bazuen, ordezkaritzazko negozioak ez du baliorik izango, arestian aipatutako arau horiek, lehen esan dugun moduan, onustearen babesaren printzipio orokorra agertzen dutelako.

210. Ahalmen ezeztaezina KZren 1732 eta 1733. artikuluek mandatua itxuratzen dute, ezeztakorra izango bailitzan. Konfiantza edo fiduzia ahalduntze harremanen berezko osagaiak direla dirudi, horren ondorioz, hasteko, ahalmen oro ad nutum ezeztakorra dela ulertu behar da, hots, arrazoi zuzena dagoela adierazi eta justifikatu beharrik ez dago.

Ahalduntzea, aldiz, negozio instrumentala da askotan. Izan ere, ezeztaezinak diren interesak edota jarrera juridikoak erabiltzeko tresna izaten da; bestela, alderdien arteko harremanak direlabide hartutako betebeharrak betetzea alderdi baten eskuetan uztea izango litzateke, eta argi dago hori ez dela zilegia (KZren 1256. art.).

Itunak egiteko askatasunaren babespean, eta KZren 1255 eta 1091. artikuluetan oinarriturik, ahalmena ezeztaezina izatea hitzartu daiteke, eta horrek bi eragin mota izan ditzake: betebehar izaeradun eragina eta benetako eragina. Lehendabizikoa agertzen da, ahalmenemailearen ezeztapenak ez-betetzearen ondoreak dakartzanean, kalte-galeren ordaina emateko betebeharra sortuz, baina ezeztapenaren baliozkotasunean eraginik izan gabe. Kasu horri aplikatuko zaio ezezko edo zerbait ez egiteko betebeharrei buruzko araubidea. Bigarrena (hau da, erabateko edo egiazko eragingarritasuna), berriz, ahalmena ezeztatu ezin denean gertatzen da; horrela, ahalmenemailearen badaezpadako borondate aitorpenak ez du izango eraginik, ezta baliorik ere, esangura horretan.

Oro har, ahalmenaren ezeztaezintasuna bete beharreko eraginarekin agertzen dela dirudi. Benetako eragina gertatzen da, noiz eta ahalmena alderdietako baten eskuetan geratu ezin diren harreman juridikoen osagai, tresna zein hizpaketa denean.

Ahalmena ezeztaezina dela itundu bada ere, badirudi ezeztapena onartu behar dela, arrazoi zuzena egonez gero, KZren 1692. artikulua analogiaz aplikatuz. Elkarte kontratuan administratzaile izendatutako bazkidea aipatzen du artikulu horrek, eta, manuak dioenez, «legezko arrazoirik gabe ezeztaezina da».

Aitzitik, arrazoi zuzenaren bidez ezeztatu ahal izango da.

Ahalmena ezeztakorra izan daitekeela baieztatzeko, ohitura eta trafikoaren usadio juridikoak aipa daitezke; bestalde, gaur egun jurisprudentziak onartu egin du guztiz.

Ahalmenaren ezeztaezintasunak babes berezia du hirugarren onustedunei dagokienez, hots, kasuankasuan beharrezkoa den arretaz ezeztapena jakin ezin izan dutenei edo jakin beharrik ez dutenei dagokienez. Hirugarren horientzat ezeztaezintasunak benetako edo erabateko ondoreak ditu.

211. Zeharkako ordezkapena Lehen esan dugunez, ordezkariak bere izenean jardun dezake, nahiz eta dominus negotiiaren kontura izan. Horixe dugu zeharkako ordezkapena.

Ordezkatuak ordezkariari agintzen dio edozein motatako egintzari buru eman diezaion, bere kontura baina ez bere izenean. Ordezkariak, agindutakoa gauzatzen, ordezkatuaren kontura eta interesen alde in pectore badihardu ere, kontratatzen duen beste alderdiari ez dio horrelakorik adierazten; hortaz, berarentzat egindako negozioa zein egintza izango bailitzan jarduten du, eta ez da kontuan hartzen izatez ordezkaria denik.

Berez, KZren 1717. art.an eta Merkataritzako Kodearen 246. artikuluan araututa dago zeharkako ordezkapena.

Lehenengo eta behin, KZren 1717. art.ak hauxe dio: «mandatariak bere izenean diharduenean, mandatugileak ez du akziorik izango mandatariarekin kontratua egin dutenen aurka, ezta azken horiek mandatugilearen aurka ere». Bigarren paragrafoan dio: «Kasu horretan, mandataria da kontratatu duen beste alderdiarekin zuzenean beharturik dagoena, arazoa berea izango bailitzan. Hala eta guztiz ere, mandatugilearen beraren gauzei buruzko arazoa salbuetsi beharra dago». Eta bukatzeko hauxe dio: «Hala eta guztiz ere, mandatariak eta mandatugileak euren arteko akzioak edukiko dituzte».

Bigarrenik, Merkataritzako Kodearen 246. artikuluak hauxe dio: «Komisiohartzaileak bere izenean kontratatzen duenean ez du zertan adierazi komisioemailea nor den, eta kontratatu duten pertsonekin beharturik geratuko da zuzenean, negozioa berea izango bailitzan; lehen aipatutako pertsonek ez dute izango komisioegilearen aurkako akziorik, ezta horrek haien aurka ere.

Hala ere, komisioemaileak eta komisiohartzaileak euren arteko akzioak edukiko dituzte».

Manu horietan oinarriturik, autore batzuek esan dute zeharkako ordezkapena ez dela ordezkapena esangura juridikoan, baizik eta esangura ekonomikoan; hala ere, esangura juridikoan ordezkapena delako ideia nagusituz doa.

Arestian aipatu ditugun legezko testuetan agertzen den legez, mandatariarekin kontratatzen duen hirugarrenarentzat, arazoa edo negozioa mandatariarena berarena da, eta mandatugilearen eta mandatariaren arteko harremanetatik kanpo dago, kasu honetan izan ezik: «mandatugilearen beraren gauzak» direnean, hain zuzen.

Nolanahi ere, mandatugilearen beraren gauzak adierazmoldeak bere barruan hartzen baditu haren enpresa, arazo zein negozioak (AGk 1966ko ekainaren 8an, 1969ko urtarrilaren 23an, 1970eko apirilaren 24an emandako epaiak eta abar), nahiz eta guztiok jakin mandatugile edo ordezkatuaren arazo edo negozioak direla (AGk 1966ko ekainaren 8an, 1969ko urtarrilaren 23an emandako epaiak etab.). Izan ere, halakoetan contemplatio domini ex re gertatu dela esan genezake, hots, isilbidezko contemplatio dominia.

Bestela esateko, esanbidez adierazten ez bada ere negozioa ordezkatuarentzat denik, jakina da ordezkatuaren beraren gauzak edota arazoak direla, hau da, gauzek beraiek agertuko lukete besterentasuna (ALBALADEJO; horren aurka, HERNÁNDEZ MORENO; azken autore horrentzat, gorago aipatutako adierazmoldea «mandatugilearen gauzei dagozkien interesez ari da, elipsi bidez bada ere»).

Manua horrela ulerturik, erregela orokorra guztiz salbuetsiko luke. Izan ere, erregela orokorraren arabera, ordezkaritzazko negozioa eta azpian dauden harremanak bereizten dira; eta harreman horietan oinarritzen dira proprio nomine ordezkariaren jarduna ordezkapena ez dela diotenak.

Baina benetako ordezkapena dela ukatzean, ospe handiko adituek (DÍEZPICAZOk, esaterako) diotenez, ondorio arriskutsu eta ezzuzenetara helduko ginateke.

Beraz, eskuratzeko mandatuan, mandatugileak ez luke izango eskuratutako gauza lortzeko erreibindikazio akziorik, eskuratzeko negozioa ez litzatekeelako izango benetako ordezkaritzazko negozioa; izan ere, mandatariak berarentzat eskuratuko luke, mandatugileak agindutakoarekin loturarik izan gabe. Mandatugileak akzio pertsonala edukiko luke, mandatariak kudeaketarekin lortutakoa berari eskualdatzera behartzeko bakarrik, eta, eskualdatu ezean, kalteak eta galerak ordaintzea eskatzeko.

Mandatariak eskuratutako gauza hirugarrenei besterentzen badie, eta kaudimengabea bada, mandatugilearen legezko erreklamazioa guztiz alferrekoa izango da. Horren ildotik, mandatariak egindako eskuraketak, nahiz eta mandatugilearen funtsak erabili edo hirugarrenek mandatua jakin, mandatariaren beraren ondarean edukiko du eragina. Mandatariak porrot egiten duenean ere, mandatugileak ez du masatik gauzak bereizteko eskubiderik.

Are gehiago, mandatariak eskuratutako gauzak mandatugileari eman diezazkion, ez dago tresna egokirik, mandatua ez baita traditioaren bidez jabaria eskuratu edo eskualdatzeko balio duten kontratuetarikoa (KZren 609. art.); eta 1720. artikuluak ez du esandako hori salbuesten. Artikulu horrek aipatzen duena mandatariak mandatugileari gauzak emateko beharra da, baina kontuak ematean bakarrik.

Arrazoi horiek direla bide, jurisprudentziak onartu izan du (eskuratzeko mandatuan, batez ere), eskuratutakoaren jabetza mandatugilearena dela zuzenean, eta ez dela beharrezkoa eskualdaketa berria.

Hala ere, mandatariak, 1720. artikuluaren arabera, eskritura publikoa eman behar du gauzaren jabetza eskualdatzeko eta mandatugilearen jabetza aitortzeko (DÍEZPICAZO).

Izan ere, autore gehienak bat datoz ondokoan: ordezkatuaren eta kontratatzen duen beste alderdiaren artean, ordezkaritzazko negozioaren bidez besterentzen diren eskubideen eskualdaketa zuzenekoa da, zergatik eta beste pertsona baten aginduz eta beraren diruarekin eskuratzen dena pertsona horrentzat izan behar delako, ez, ordea, eskuratzen duenarentzat (DE CASTRO, ALBALADEJO).

AGk 1963ko abenduaren 19an, 1964ko maiatzaren 22an, 1965eko azaroaren 22an eta 1970eko azaroaren 26an emandako epaiek, besteak beste, onartzen dute zeharkako ordezkapenak zuzeneko eragina duela, ordezkatuaren eta kontratatzen duen hirugarrenaren artean.

Harremanak ordezkaritzazkoak direla ulertzeko, Kode Zibilaren 1717 eta 1727. artikuluetara jo behar dugu. Lehenengoa ordezkaritzazko negoziotik sortzen diren betebeharrei dagokie; bestetik, 1727.

artikuluak ezartzen duenean mandatariak hartutako betebehar guztiak mandatugileak bete behar dituela, horrek ez du esan nahi, artikulu hori mandatariak mandatugilearen izenean diharduen kasura mugatu behar denik. Horren ondorioz, hurrengoa esan beharra dago: hirugarrenak mandatugilearen kontrako akzioa eduki ahal izango du, eta mandatugileak (eta ez mandatariak bakarrik) kontratutik sortutako betebeharrak bere gain hartu beharko ditu.

Alor horretan, 1717. art.ak «mandatugileak ez du akziorik izango mandatariarekin kontratua egin dutenen aurka» dioenean, salbuespena ematen du; horren bidez, hirugarrenek aukera izango dute, auzitegian salbuespen hori haren aurka jartzeko. Salbuespen hori onustez bakarrik erabili ahal izango da; horren ondorioz, abusu nabaria egongo litzateke, mandatugileak mandatariak egindako kontratua onartzen duenean, salbuespena erabiliko balitz.

Gorago azaldutakoaren ondorioz, lehen aipatutako manuak hitzez hitz irakurri eta gero, zeharkako ordezkapena benetako ordezkapena dela esan dezakegu.

KZren 1727. artikuluaren azken tartekadurak (mandatugilearen beraren gauzei buruzkoak, alegia) zuzeneko ordezkapena arautzen duela ulertu behar da, ez, ordea, zeharkako ordezkapena. Hau da, gauza edo arazoa, kontratatzen duenarena izan beharrean, beste pertsonarena dela agerian jartzen denean, ordezkatuaren aurka egikari daiteke akzioa zuzenean.

§60. LEGEZKO ORDEZKAPENA 212. Legezko ordezkapena: kontzeptua eta kasurik garrantzitsuenak Aurrerago esan dugun moduan, legezko ordezkapenaz hitz egiten da, legeak ordezkariaren jarduna ahalbidetzen duenean: batetik, jarduteko gaitasunik ez duten pertsonen esparru juridikoa babestu zein zaintzeko; eta, bestetik, egungo jaberik gabeko ondasunak edo bere kabuz kudeatzeko baldintzarik betetzen ez duen titularraren ondasunak zaintzeko.

Halaber, ezin da nahasi (AGk 1979ko uztailaren 22an emandako epaia) legezko ordezkapena, guztiz gai ez direnek laguntza behar duten kasuekin, ezta beste batek egindako negozioari inork adostasuna eman behar dion kasuekin ere. Kasu horietan, interesdunak berak egiten du negozioa, nahiz eta beste baten laguntza edo adostasuna behar.

KZren 1259. artikuluak legezko ordezkapena arautzen du: «inork ezin izango du besteren izenean kontratatu, horren eskuespenik ez badu edo horren legezko ordezkaritza legeak ez badio ematen».

Hortaz, legezko ordezkapenak ondoko ezaugarriak ditu, borondatezko ordezkapenaren aurka jarriz: a) Legezko tipifikazio hertsia du, eta horri buruzko kasuak numerus clausus dira. b) Ordezkaritza jasotzen duen arauak eraentzen du ordezkaritza bera, hots, ordezkariaren ahalmenak, horien mugak eta, hala denean, organo kontrolatzaileak. c) Ordezkaria ez dago ordezkatuaren borondatearen menpe, ezta horrek emandako jarraibideen menpe ere.

Izatez, b) eta c) lerrokadetan azaldutakoaren ondorioz, ahalmenaren muga gainditzeak edota abusuak legea haustea dakar, arlo honetan.

Orokorrean, legeak ordezkaria izendatzen du edo izendatzea ahalbidetzen du, eta ahalmenak ematen dizkio. Ordezkapena berez ezartzen da eta ukaezina da, legezko desenkusarik ez badago bederen (DE CASTRO, RIVERO).

Legezko ordezkapenaren kasurik garrantzitsuenak pertsona eta familia-zuzenbideetan agertzen zaizkigu. Izan ere, emantzipatu barik dagoen adingabearen eta ezgaia den adin nagusikoaren ordezkapena gurasoei dagokie, guraso-ahalaren titularrak direlako (KZren 154.1, 162.1 eta 171. art.ak). Tutoreak, ostera, ordezkatuko ditu, bai adingabeko emantzipatu gabeak, guraso-ahalaren menpean ez daudenean, bai eta ezgaiak diren adin nagusikoak, luzatutako guraso-ahalaren menpe ez daudenean (KZren 222 eta 267. art.ak). Defendatzaile judizialak ordezkatuko ditu adingabeak eta ezgaituak, baldin eta azken horien eta euren legezko ordezkarien artean interes gatazkarik izango balitz, edota tutoreak bere lanak beteko ez balitu (163 eta 291. art.ak). Defendatzaile judizialak absentea eta desagertua ordezkatuko ditu (KZren 181 eta 184. art.ak). Administrazioan dagoen jarauntsian legezko ordezkaritza egongo da (KZren 801 eta 1026. art., eta PZLren 1089. art.), baita konkurtsatu eta porrot eginaren kasuetan ere (PZLren 1218. art.) eta abar.

Lehen azpimarratu ditugun puntuak kontuan harturik, borondatezko ordezkapenaren eta legezko ordezkapenaren arteko desberdintasunak nabariak dira. Horiez gain, legezko ordezkapenean, ordezkariak bakarrik egin dezake negozioa, eta ordezkariaren borondatea izango da ondore guztietarako kontuan hartu

behar den borondate bakarra, baita borondatearen akatsak aztertu eta onustea zein gaitzustea zehazteko ere (ikus gorago 127. zk., B eta C). Halaber, legezko ordezkapenean, ordezkariak bakarrik jardun dezakeenez, ezin da pentsatu dominus negotiiak jardun dezakeenik. Legezko ordezkapenak pertsonak jarduteko duen ezintasun juridikoa osatzeko balio du; bestalde, ez du jarduteko esparrua handitzen, borondatezkoan gertatzen den bezala (DÍEZPICAZO).

Hala ere, lehen aipatutako ezberdintasunek ez dute aukerarik ematen erakunde hori ordezkapenaren esparrutik ateratzeko: lehendabizi, kasu horretan ere, batek beste baten arazoak eta interesak babesten edo kudeatzen dituelako, eta horrek borondatezko ordezkapenaren antza duelako; bigarrenez, erakunde juridiko lokabea eraikitzeko beharrik ez dagoelako eta doktrinak ere ez duelako aurkitu bata bestearengandik guztiz bereizteko azalpenik. Horrez gain, kasu batzuetan (legezko ordezkapena beren beregi araututa ez dagoenetan, alegia), borondatezko ordezkapenaren arauak aplika daitezke. Legezko ordezkapena officium iuris edo Zuzenbide pribatuko ofiziotzat hartzean, ez da behar bezalako zehaztasunik lortu: alde batetik, borondatezko ordezkapenean, ahalmena ofizio zein eginkizuna izan daitekeelako; bestetik, legezko ordezkapen kasuen heterogeneotasunak ez duelako ahalbidetzen kasu guztiak kontzeptu bakar horretan sartzea.

213. Ordezkapen organikoa Ordezkapen organikoa ez da benetako ordezkapena berezko esanguran. Pertsona juridikoen borondatea euren organoek adierazten dute, eta hori besterik ez da ordezkapen organikoa. Hala eta guztiz ere, legeak, jurisprudentziak zein doktrinak pertsona juridikoen ordezkariei buruz hitz egiten dute; esaterako, indarrean dagoen Sozietate Anonimoei buruzko Legearen (abenduaren 22ko 1.564/1989 LED) 128. artikuluak hauxe dio: «sozietatearen ordezkapena, epaiketan nahiz horretatik kanpo, administratzaileei dagokie…».

AGk 1984ko urtarrilaren 9an emandako epaiak dioenez, ez dago ordezkaritzazko negoziorik, pertsona juridikoaren organoa den pertsona fisikoaren jardunean. Beste era batera esateko, ez dago pertsona juridikoarentzat ondoreak dituen pertsona fisikoaren negoziorik; pertsona juridikoaren beraren negozioa da, eta berarentzat egiten du horretarako eskumena duen organoak. Negozio horren bidez pertsona juridikoak bere jarduteko gaitasuna erabiltzen du, eta, beraz, pertsona juridikoak zuzenean jarduera horrengatiko erantzukizuna izango du.

BIBLIOGRAFIA ALBALADEJO, M.: «La representación», ADC, 1958, 767. or. eta ondorengoak; ALBALADEJO, M.: Derecho Civil I (Introducción eta Pte. General), 9. argitaraldia, Madril, 1985; DE CASTRO: «El autocontrato en el Derecho privado español», RGLJ, 1927, 334. or. eta ondorengoak; DE LA CÁMARA: «La revocación del mandato y del poder», AAMN, IV. liburukia, 1948, 551. or. eta ondorengoak; DÍEZ-PICAZO: La representación en el Derecho privado, Madril, 1979; DÍEZ-PICAZO eta GULLÓN: Sistema de Derecho Civil, I. liburukia, 7. argitaraldia, berrinprimatzea, Madril, 1990; FERRARI: Gestione di affari altrui e rappresentanza, Milan, 1962; GASPAR ALFARO: «La representaciòn indirecta», in Estudios de Derecho privado, zuz. MARTÍNEZRADIO, I. liburukia, 1962, 313. or. eta ondorengoak; GONZÁLEZ ENRÍQUEZ: «La distinción entre poder y mandato en el C.C. español», in R. Intern. Not., 1960, 46 eta 47. zenbakiak, 83. or. eta ondorengoak; GORDILLO, A.: La representación aparente, Sevillako Unibertsitatearen argitalpenak, Sevilla, 1978; «Com. a los arts. 1727. y siguientes», in Comentarios del Código Civil, Justizia Ministerioa, II, Madril, 1991, 1567. or. eta ondorengoak; GULLÓN: «Mandatario que adquiere en nombre propio», in Estudios De Castro, I. liburukia, 1976, 759. or. eta ondorengoak; HERNÁNDEZ MORENO: «Com. art. 1717 C.C.», in Comentario del Código Civil, Justizia Ministerioa, II, Madril, 1991, 1542. or. eta ondorengoak; HUPKA: La representación voluntaria en los negocios jurídicos, itzul. esp., Madril, 1930; LEÓN ALONSO: «Com. arts. 1718 y sigs. C.C.», in Comentario del Código Civil, Justizia Ministerioa, II, Madril, 1991, 1545. or. eta ondorengoak; LÓPEZ Y LÓPEZ, Ángel M.: Retención y mandato, Bolonia, 1976; MONTÉS-GAVIDIA: «De la representación de los hijos», in Com. Tecnos I, Madrid, 1984, 1.077. or. eta ondorengoak; NÚÑEZ LAGOS: «Mandatario sin poder», RDP, 1946, 609. or. eta ondorengoak; «Escrituras de apoderamiento», RDN, 1956, 11. zk., 7. or. eta ondorengoak; PUIG FERRIOL: in Fundamentos de Derecho Civil de PUIG BRUTAU, I1, Parte General. Sujeto y objeto del Derecho, Bartzelona, 1979; PUGLIATTI: Studi sulla rappresentanza, Milan, 1965; RIVERO HERNÁNDEZ: «Naturaleza y situación del contrato de falsus porcurator», ADC, 1976, 1047. or. eta ondorengoak; «La voluntad negocial y la representación», in Libro homenaje a Roca Sastre, II, 1977, 229. or. eta ondorengoak; RIVERO HERNÁNDEZ, in LACRUZ eta beste batzuk: Elementos de Derecho Civil, I3, Bartzelona, 1984; ROCA SASTRE eta PUIG BRUTAU: «La representación voluntaria en el negocio jurídico», in

Estudios de Derecho Privado, I. liburukia, Madril, 1948, 113. or.; «La ratificación», in Estudios de Derecho Privado, I. liburukia, 1948, 470. or. eta ondorengoak; SOTO NIETO: «Causas de extinción del apoderamiento», RDJ, 1974, 767. or. eta ondorengoak; «Aspectos fundamentales de la representación», RJC, 1974, 543. or. eta ondorengoak, biak in Cuestiones jurídicas, I. liburukia, 1976, 155. or. eta 71. or. eta ondorengoak; «Sustitución de poder», liburuki berean, 207. or. eta ondorengoak; «El autocontrato o contrato consigo mismo», in Derecho vivo, Jurisprudencia comentada, II. liburukia, 1971; TABOADA: «Los poderes generales para pleitos: facultades que otorgan y actividades procesales que no autorizan», RDN, 1970, 69 eta 70. zk.ak, 7. or. eta ondorengoak; TRAVIESAS: «La representación voluntaria», RDP, 1922, 123. or.; «La representación y otras figuras afines», RDP, 1923, 33. or. eta ondorengoak.

ONDAREA Hogeita seigarren gaia ONDAREA ETA ONDAREAREN ELEMENTUAK Laburpena: §61. Kontzeptua, ezaugarriak eta ondare motak.— 214. Ondarea: kontzeptua eta ezaugarriak.— 215.

Ondare motak: A) Norberaren ondarea; B) Ondare kolektiboak; C) Xede bati lotuta dagoen ondarea.— 216. Ondarearen edukia: ondare eskubideak.— 217. Ondarearen osagai jakin batzuei buruzko ulerkera berezia.— §62. Ondarearen elementuak.— 218. Ondasunak eta gauzak esangura juridikoan.— 219.

Ondasun higigarrien eta higiezinen arteko bereizketa.— 220. Finka kontzeptua.— 221. Gauzen arteko bereizketa, gauzek dituzten ezaugarrien arabera.— A) Gauza suntsikorrak eta suntsiezinak; B) Gauza generikoak eta gauza zehatzak; C) Gauza kontsumikorrak eta kontsumiezinak; D) Gauza zatigarriak eta zatiezinak.— 222. Gauzen arteko harremanak.— 223. Fruituak: A) Kontzeptua eta ezaugarriak; B) Fruituen eskuraketa; C) Gastuak.

§61. KONTZEPTUA, EZAUGARRIAK ETA ONDARE MOTAK 214. Ondarea: kontzeptua eta ezaugarriak Ondarea eduki ekonomikoa duten harreman juridikoen multzoa da, harreman horien kudeaketa eta erantzukizuna baterakoia denean. Harreman juridikoak batera daitezke, pertsona batenak direlako (norberaren ondarea) edota helburu bera dutelako (banandutako ondarea edota xede bati lotuta dagoen ondarea).

Kode Zibila idaztean ez zen erabili ondare kontzeptua, horregatik, unean uneko aipamenak baino ez daude Kodean, adibidez, 342, 343 edota 506. artikuluetakoak.

Ondarearen ideia XIX. mendeko literatura juridikoaren lanetan agertzen da, Alemaniako doktrinaren sektore batean, hain zuzen ere; lan horien artean, pandektisten oharrak (WINDSCHEID) eta BIRKMEYERen monografia (LACRUZ) azpimarratu behar ditugu. Hortik hartu zuten Frantziako autore batzuek, besteak beste, AUBRYk eta RAUk, ondarearen ideia hori. Geroenean, bilakaera horren azkeneko urratsa ematen da, arauek ondare kontzeptua jasotzen dutenean (administrazio legeek, zergei buruzko legeek, lege zibilek eta abarrek).

Arazo praktiko batzuek izan behar duten konponbideari batasuna eta koherentzia emateko erabiltzen da ondare kontzeptua; arazo praktiko horien artean, hurrengoak azpimarra genitzake: a) Jarauntsi kontzeptua: pertsona oro ondasun multzo baten titularra da; bera

hiltzean, ondasunen eta zorren masa hori jarauntsi bihurtzen da, eta jaraunsleei eskualdatzen zaie. Hala ere, KZren 659. artikuluaren arabera, «jarauntsiak bere barruan hartzen ditu heriotzak azkentzen ez dituen ondasunak, eskubideak eta betebeharrak». b) KZren 1911. artikuluak ezartzen duen berme orokorrak hartzekodunei ziurtatzen die zordunak bere betebeharrak beteko dituela. Betetze hori ez dagoen kasuetan, hartzekodunek eraso dezakete zordunak duen ondasunen masa, eta, euren eskubideak egikarituz, ondasunen batzuk ondaretik atera eta sal ditzakete, horren ondorioz ateratzen den diruarekin kreditua ordaintzeko. Hartzekodunek kontrolatzeko ahalmen jakin batzuk (esaterako, KZren 1111. art.) ere badituzte; gainera, zorduna kaudimengabea bada, alegia, beraren zorren balioa ondasunek eta eskubideek dutena baino handiagoa bada, orduan ondasunak modu berezian administratuko dira hartzekodunen mesederako, eta zorra ordaintzeko erabiliko dira, hartzekodunen konkurtso edota porrot prozeduren bidez. c) Itzuli beharreko ondasuna zordunaren titulartasunpean ez badago, beste batek ordez dezake era abstraktuan hartutako ondasun multzoaren barruan. Horrela, ondasun baten irteera eta beste baten sarreraren artean lotura juridikoa ezartzen da, subrogazio erreal izenekoa, hain zuzen ere. Esaterako, finka bat besterentzen denean, finka bera itzultzea ezinezkoa gertatzen da, horregatik, besterentzearen ondorioz ateratako salneurriak ordezten du itzuli ezin den finka hori; itzuli beharreko gauza galdu edota apurtu bada, aseguru konpainiak ordaintzen duen kalte-ordainak ordeztuko du galdu edo apurtutako gauza hori. d) Batzuetan, zenbait ondasun kudeatu, administratu eta erabiltzeko ahalmenak ematen zaizkio pertsona bati, ondasunok beste pertsona batekin erkidegoan dituenean, edo, beste barik, beste pertsona baten ondasunak direnean. Adibidez, senaremazteen artean irabazpidezkoen ondasun eraentza itundu bada, ondasun batzuk era jakin batean kudeatu, administratu eta erabiliko dira; senarraren zein emaztearen titulartasunpeko beste ondasun batzuei, ordea, ez zaie aplikatuko eraentza hori. Horregatik, «irabazpidezko ondarea» dagoela esaten da. e) Zenbait kasutan, pertsona baten ondasun guztiek ez dute sorrarazten erantzukizun mota bera: gerta daiteke zor jakin baten berme izatea ondasun zehatz batzuk bakarrik, eta beste zor batzuena, alderantziz, beste ondasun batzuk. Adibide gisa KZren 1023. artikulua aipa genezake (inbentario onuraren arabera onartutako jarauntsia).

DÍEZPICAZO eta GULLÓNek azpimarratu dutenez, autore batzuen ustez, fenomeno horiek justifikatzeko, ez da beharrezkoa ondareari buruzko teoria eratzea; baina legeak araututako kasu askotan ukaezina da elementu heterogeneoez osatutako zenbait ondasun masak arauketa juridiko bera dutela, hau da, sub specie unitatis direla.

Arazoa argitzeko, ondokoa har genezake kontuan: ondarea osatzen duten ondasunek ez dute eratzen objektu juridiko desberdinik, ezta independenterik ere, ondore jakin batzuetarako bakarrik batzen baitira.

Ondarean, alde batetik, ondasunak eta eskubideak daude, eta, bestetik, zorrak eta betebeharrak.

Doktrinak ondare eta nortasun ideiak lotu egin ditu norabide bikoitzean, hots, norabide subjektibistan eta objektibistan. Lehenengoak azpimarratu du ondareak titularrarekin duen lotura apurtuezina; bigarrenak, ordea, xede edota titular erkidea duten ondasunen masa dela ohartarazi du.

COSSÍOk esan eta LACRUZek onartu duenez, bitarteko bidea jorratu beharra dago: pertsonak eta berorren inguru ekonomikoak elkarri eragina egiten diote, inguru horretan gauzatzen baitira pertsonak dituen ahalmenak eta eginbeharrak. Ondare kontzeptuan ez dira sartzen ondasunak bananbanan hartuta, baizik eta subjektuaren zerbitzupean dauden

bideen multzo gisa, eta subjektu horren kaudimena neurtzen duen balantzearen osagai legez. Lehen aipatutako ideia horretatik atera daitekeena hauxe da: «ondarea ez da une jakin batean dauden jabetzaren eta kredituen batuketa, uneanunean aldatzen ari diren aktiboek eta zorrek osaturiko multzoaren ikuspuntu iraunkorra baino, eskubideen defentsa eta kudeaketaren ondoreak kontuan izan gabe».

Beste era batera esateko, ondarea ez da Zuzenbidearen objektu berria, gizarte bizitzan bigarren mailako balioa duen kontzeptu logikoa baizik. Legeak harremanen multzoak izendatzeko darabil kontzeptu logiko hori, multzo horiek banandurik administratzen direnean, erantzukizun berezia sorrarazten dutenean, edota irabaziak zein galerak zenbatzeko erabiltzen direnean (LACRUZ).

Ondare mota guztietan ondoko ezaugarriak agertzen dira (DÍEZPICAZO eta GULLÓN): a) Zuzenbideak sortu ditu, ez borondate pribatuak. Legezkotasun irizpide deitutakoa da. b) Helburu jakin batzuk lortzeko tresna dira. c) Autonomia, hau da, zorrengatiko erantzukizunetik bananduta geratzen dira, mota guztietako esku-sartzeak baztertuz. Dena dela, norberaren ondarearen eta masa autonomoaren arteko bereizketa juridikoak bi ondare horien arteko harremanak ahalbidetzen ditu, bien arteko kredituak eta zorrak nahasiz. d) Batasuna: esan dugunez, ondarea batasun ideala da, kontzeptu logikoa.

Aipatutakoak azaltzen du lehenago «subrogazio erreal» deitu duguna. Ondare bereko elementuak elkarrekin ordez daitezke, guztiek balio bera dutelako. e) Identitatea, uneanunean ondareak bere barnean dituen ondasunekin ez daukalako loturarik. KZren 1911. artikuluak dioenez, gaurko eta etorkizuneko ondasunak ondarera biltzen dira. f) Ondarearen eskualdaezintasuna. Ondarea osatzen duten ondasunak eskualdatzen dira, baina inoiz ere ez ondarea bera.

215. Ondare motak A) Norberaren ondarea Pertsonaren ondareak egoera berezietan bakarrik hartzen du garrantzia, alegia, ondasun guztietarako betearazpena sorrarazten duen kaudimengabeziaegoeran, absentzia-egoeran eta abarretan. Halako kasuetan ondarea mugatu egiten da, eta, beraren osotasunean edota zati batez, banandurik kudeatzen da.

Pertsonaren ondare orokor horren barruan, araubide berezia duten masak arautzen ditu antolamendu juridikoak; horrela, pertsona bera hainbat ondare masaren titular izan daiteke, eta masa bakoitzak bere arauketa juridikoa edukiko du.

Besteak beste, hauek dira banandutako ondareak: a) Ezkontzako eraentzek eratorritako ondareak. Irabazpidezko ondasun eraentzaren barruan, ondare masa desberdinak daude: ezkontide bakoitzaren ondasunak eta irabazpidezko ondarea. Masa bakoitzak titulartasun desberdina du, baita administrazio, erabilera eta erantzukizun-araubide desberdinak ere. b) Gurasoen eta semealaben arteko harremanetan ere, ondasun masa desberdinak aurki genitzake: batetik, adingabearen ondare orokorra, gurasoen legezko administrazioaren menpe dagoena; eta, bestetik, hamasei urtetik gorako semeak edo alabak bere lanarekin zein industriarekin lor ditzakeen ondasunen masa, gehienetan adingabeak berak administratuko duena.

Gainera, hirugarren masa bat egon daiteke, zein eta adingabeak oinordetza bidez eskuratutako ondasunek osatzen dutena, baldin eta oinordetza horretan aita, ama, edo biak, lege bidez jaraunsgabetuak izan badira, edo ezin izan badute jarauntsia eskuratu ezduintasun-arrazoian erori direlako. Oinordetza bidez eskuratutako ondasun horiek gurasoen legezko administraziotik kanpo geratzen dira; gauza bera gertatzen da adingabe semeak edo alabak dohain bidez eskuratu dituen

ondasunekin, ondasunak erabili dituenak horixe agintzen duenean (KZren 164.etik 168.erako art.ak). c) Absentzia kasuetan, absente dagoelako adierazpena duenaren ondarea legezko ordezkariak administratzen du, baina horrek ez du eragozten absenteak, dagoen lekuan, bere ondarea eduki dezan. d) Tutoretza kasuetarako, KZren 227. artikuluak tutoretzapekoari ahalbidetzen dio dohain bidez ondasunak eskualdatzea, eta ondasun horietarako tutorearen esku-sartzerik gabeko administrazioa ezartzen du.

B) Ondare kolektiboak Ondare kolektiboei buruz hitz egingo dugu, zor jakin batzuen erantzukizuna zenbait ondasuni dagokienean, betiere ondasun horien titularra pertsona bat baino gehiago denean. Pertsona bat baino gehiago izateak ez du esan nahi pertsona juridikoa osatzen dutenik; ondasunak taldearen kide guztiei eratxikitzen zaizkie, baina ez bananbanan eta kuotazatitan, baizik eta multzoaren osagai legez (LACRUZ).

Ondare kolektiboetarikoa da jarauntsia, jaraunsleak bat baino gehiago direnean, eta ondarea ez denean haien artean banatua.

Jarauntsia osatzen duten ondasunek hildakoak zituen betebeharren erantzukizuna dute, eta baturik diraute, hildakoa oraindik bizirik balego bezala. Ondasunak, mementoz, oinordekoei eratxikitzen zaizkie, eta, horregatik, ondasun horien aprobetxamendua guztiei dagokie, ez, ordea, oinordeko bakar bati; oinordekoek eurek edota administratzaile judizialak administratuko dituzte ondasunak.

Ondare kolektiboak dira germaniarren erkidegoa edo erkidego arrunta, baita irabazpidezko ondasun eraentza ere, banandutako ondarea kolektiboa denean, izaera kolektiboa gailentzen delako.

Beste adibide batzuen artean, ondokoak aipa genitzake ere: aldi baterako egitezko elkartea, ongintza helbururako harpidetza eta sozietate irregularrak, bai zibilak, bai merkataritzakoak.

C) Xede bati lotuta dagoen ondarea Xede bati lotuta dagoen ondareaz hitz egingo dugu, noiz eta antolamendu juridikoak ondasun masa zehatz bati araubide berezia ematen dionean, titulartasuna pertsona zehatz bati ala pertsona jakin batzuei dagokien kontuan hartu gabe.

Inbentario onuraren arabera onartutako jarauntsia xede bati lotutako ondarea da.

KZren 1023. artikuluaren arabera, inbentarioaren onurak ondore hau du: ÂŤjaraunslearen ondasunak eta jarauntsiaren ondasunak ez dira nahasten inolako ondoreetarako, jaraunslearen kalterako badaÂť. Horrela, inbentario onuraren arabera onartutako jarauntsiak bere zorrak eta zamak ditu, eta Zuzenbideak ondasun horiek multzoetan elkartu ditu jarauntsiaren likidaziorako. Erreserba daitezkeen ondasunen kasua ere xede bati lotutako ondarea da (KZren 811 eta 968. art.ak): pertsona bat beste baten jaraunslea izango da baldintza jakin batzuetan, hau da, legeak pertsona horren eskuetan uzten ditu ondasun horiek, beste batzuei eman diezazkien, eta, horretarako, berme edo kautela jakin batzuk har daitezen agintzen du.

Fideikomisozko ordezpenaren objektu diren ondasunen multzoa xede bati lotutako ondare kasua da. Testamentugileak lehenengo jaraunsleari ematen dizkio ondasunak, eta lehenengo jaraunsle horrek artatu behar ditu, geroago bigarren jaraunsleari emateko.

Kasu horretan ez dira nahasten lehenengo jaraunslearen edota jaraunsle fiduziarioaren ondasunak eta ordezpenaren objektu diren ondasunak (KZren 781.etik 784.erako art.ak).

Bukatzeko, esan beharra dago, ondasun zein zorren multzo jakin batzuei ere eratxiki zaizkiela ezaugarri horiek. Alde batetik, interesdunaren ondare orokorretik askatzen direnez, ondare bananduak izango dira; baina, beste alde batetik, talde izaera edukiko dute, zatiak bereizi gabe eta helburu baterako zenbait pertsonari eratxikitzen zaizkielako. Azaldutako izaera bikoitz horrek justifikatzen du euren legezko arauketa berezia.

216. Ondarearen edukia: ondare eskubideak Aurreko gaietan ikusi dugunez, eskubideen eta harreman juridikoen objektu izan daitezke bi ondasun mota hauek: batetik, ondasun ekonomikoak, hau da, gizonemakumeek dituzten beharrizanak ase ditzaketenak, horiek urriak izanik, balio handia baitute; bestalde, beste pertsona batzuen portaerak edo jokabideak, titularraren interesak betetzeko beste batzuen lankidetza behar denean.

Halaber, ondasun ekonomikoen artean bereiz ditzakegu materiazko gauzak, batetik, eta materiazkoak ez diren gauzak, bestetik; adibidez, energiak eta sorkuntza intelektualak. Ondasun ekonomiko horiek guztiak bi eratan sar daitezke harreman juridikoetan: zuzenean eta beste pertsona baten portaeraren edo jarreraren bidez.

Esaterako, etxebizitza behar badut, salerosketa bidez edota errentamendu bidez lor dezaket. Lehendabizikoaren bidez, hots, salerosketa bidez, etxebizitzaren jabetza eskuratuko dut; dakigunez, jabetza eskubide erreala da, eta edonoren kontra egikari daiteke, zuzeneko ahalmena ematen baitu. Alderantziz, errentamendu bidez, erabiltzeko eta gozatzeko eskubidea eskuratuko dut errentaren edo prezioaren truk; baina eskubide horren eragingarritasuna erabatekoa izan dadin, beharrezkoa da errentatzailearen (adibidez, etxebizitzaren jabearen) lankidetza osoa, kontratua indarrean dagoen bitartean errentatzaileak betebeharra duelako nik gauzaz bakean goza dezadan.

Horrela, ondasun ekonomikoak harreman juridikoetan sartzeko erabiltzen diren bi erak argi bereiz ditzakegu. Hala ere, orokorrean ondokoa gertatzen dela ohartarazi behar dugu: bi pertsona edo gehiagoren arteko lankidetzak sortu, aldatu eta azkentzen ditu mota guztietako harremanak, nahiz eta zenbait kasutan pertsona bakar baten borondatearen aitorpena edo jarduera nahiko izan. Beste era batera esateko, ekonomiak eta gizarte harremanek gaur egun duten egoera kontuan izanik, ondasunak eskuratzeko biderik erabilgarrienak gizarte elkarukitzeak zein merkatua izango dira. Dena dela, lehengaiak ekoizteko harremanetan, esaterako, nekazaritzan, nekazaria zuzenean baliatzen da bere lanarekin ereindako lurrak duen ekoizteko gaitasunaz; baina, orduan ere, nekazariak eduki dezake lurra, inoren lankidetza behar duten harremanen ondorioz.

Beste era batera esanda, ondasunak eskuratzeko besteengana jo behar dugu. Eta ondasunak gure ondarean sartzen dira harreman juridikoen ondorioz. Gure ondarean sartu eta gero, zuzenean erabil ditzakegu (eskubide errealak) edota beste pertsona baten portaeraren bidez (kreditu eskubideak) (DÍEZPICAZO eta MONTÉS).

Horregatik, eskubideak dira ondarera zuzenean sartzen diren objektuak, eta eskubide horiek ondasunen gain zuzenean egikaritzen direnez, ez dago oztopo berezirik, ondasun horiek ondarearen objektutzat hartzeko (DÍEZPICAZO eta GULLÓN).

217. Ondarearen osagai jakin batzuei buruzko ulerkera berezia Zerbitzuek garrantzi berezia hartzen dute ondarearen osagai gisa. Pertsona batek (hartzekodunak) beste batengandik (zordunarengandik) portaera edo jokabide jakin bat (prestazioa) jasotzeko eskubidea izan dezake. «Prestazio» hori ondokoa izan daiteke: gauzaren bat ematea (eskualdatzea zein itzultzea), zerbait egitea ala ez egitea (hau da, orain arte egindakoa bertan behera uztea, zerbait ez egitea edota beste pertsona bati zerbait egiten uztea).

Adibidez, emateko prestazioaren hartzekoduna izango naiz, dendariak erosi dudan liburua eman diezadan eskubidea dudanean.

Egiteko prestazio baten hartzekoduna izango naiz, osatuko nauen sendagilearekin edo konponketa egingo didan iturginarekin hitzarmena egiten dudanean. Eta ez egiteko prestazio baten hartzekoduna izango naiz, auzokoarekin ituntzen dudanean argia kenduko didan hormarik ez duela eraikiko ondoko txaletean.

Trafiko juridikoan bereizi behar dira: batetik, gauzak emateko (bai eskualdatzeko, bai itzultzeko) prestazioek duten jardunbidea, eta, bestetik, gauza zehatzekin loturarik ez duten portaerei zein jokabideei dagozkien prestazioek dutena. Emateko eta egiteko prestazioen artean desberdintasun nabariak daude: egiteko prestazioek, eta haien artean zerbitzuek, zordunarekin barrubarruko lotura dute, eta ezin dira erraz eskualdatu. Hori guztia ulertzeko, zerbitzu suntsikorrak eta suntsiezinak bereizi behar ditugu. Zerbitzu suntsikorrak elkarrekin ordez edo truka daitezke. Zerbitzu suntsiezinak, ordea, pertsona zehatz baten ezaugarriei lotuta daude trafikoan, eta, horregatik, bereberezkoak direla esaten da. Egiteko prestazioa zerbitzu suntsiezina denean, zordunarekin duen lotura hain estua denez, haren jardunak bakarrik beteko du hartzekodunaren interesa. Kasu horretan, beraz, eskualdaketa ezinezkoa da.

Horretan, garrantzia duten ondoreetarako, jarduera prestazioak eta emaitza prestazioak bereiz ditzakegu. Jarduera prestazioek zorduna behartzen dute zerbaitetan behar bezala aritzera, emaitza prestazioek, ordea, aldez aurretik ezarritako ondorioa lortzera.

Prestazioa suntsiezina edota bereberezkoa bada, zordunaren portaera ezin izango da ordeztu eta

zordun horren heriotzak zein ezintasun fisikoak harremanak azkenduko ditu; prestazio suntsikorretan, berriz, zorduna ordeztua izan daiteke, eta hirugarrenak bete ahal izango du haren betebeharra.

Zerbitzu prestazioen ezaugarrietarikoa dugu ondokoa: ezin da zorduna indarrez jardutera behartu. Ez dago ÂŤzehatzmehatz eta nahitaez betetzekoÂť aukerarik, hots, epaileak ezin dio gauza kendu eta ezin du zorduna hertsatu, gauza zehatza emateko betebeharrekin horixe gertatzea bada ere; zerbitzu prestazioetan, ordea, zordunari zuzenean eskatzen zaio ez jarduteagatik sorrarazi dituen kalteen eta galeren ordaina.

Diruak, ondarearen osagai legez, trafikoan duen garrantzi berezia azpimarratzea komenigarria da.

Gauzak eta ondasunak, materiazkoak direnak zein ez direnak, erlatiboak eta galkorrak diren bitartean, dirua ondare ahalmen abstraktua da, eta monetatan gorpuzten da, hau da, objektu sinbolikoetan edota ikurretan. Dirua ez da erabiltzen ezaugarri enpiriko edo formalak dituelako, ezpada balio ekonomiko zehatza eskualdatzeko aukera ematen duen moneta unitatea delako, hau da, gauzak, ondasunak, zerbitzuak eta eskubideak trukatzea ahalbidetzen duelako (BONET CORREA).

Dirua neurri eta kontu unitatea da. Balio ekonomikoaren neurri unitatea den aldetik, ez du zertan errealitate materialetan zein ondasunetan gauzatu, erakunde intelektuala besterik ez baita. Bigarrenez, dirua elkartrukeak eta ordainketak egiteko tresna edo bidea da. Ondasunak eta zerbitzuak diruaren truk aldatzen dira, dirua jasotzen duenak beste ondasun zein zerbitzu batzuk eskuratzeko aukera izango duelako. Elkartrukeak egiteko tresna gisa, dirua errealitate materialetan gauzatu behar da, eta haietantxe gorpuzten da: txanponetan, diru-paperean, banku billeteetan edota ordainketaaginduetan (txekeak, taloiak eta abar).

Doktrina modernoa, diruzko betebeharraren barruan, bi azpimota bereizten saiatu da, betebeharraren barnean diruak betetzen duen eginkizun ekonomikoaren arabera. Zorra diru-zor bihurtzen da, dirua gauzak zein zerbitzuak aldatzeko tresna legez erabiltzen denean. Alderantziz, balio zorretan, dirua beste ondasun zein zerbitzu batzuen baliokide gisa erabiltzen da, hau da, betebeharra diru bihurtzen da, betebehar hori zehatzmehatz betetzea ezinezko edo oso zail gertatzen denean bakarrik; balio zorrak dira, esaterako, kalte-ordain zein konpentsazio zorrak. Diru zorretan, prestazioa balio unitatearen arabera zehazten da, balio zorretan, berriz, eskuratzeko ahalmenaren arabera.

Diru zorrek sortzen dituzten arazorik larrienak bi dira: lehendabizikoa, dirua ezin da desagertu eta, horren ondorioz, diru kopuru bat emateko prestazioa beti egin daiteke eta, horregatik, diru zorrak ez betetzeak araubide berezia du, ez baitago ezusteko ezintasunik; bigarren arazoa diruaren balioa aldatzeak sor ditzakeen ondorio juridikoak zehaztea da, horrek kezka larriak baitakartza, ekonomiak oreka eskasa duenean. Azkeneko arazo horri dagokionez, Espainiako Zuzenbideak nominalismo zein izendatuaren gaineko printzipioa onartu du, hau da, zordunak betebeharrean zehaztutako moneta unitate berberak emanez ordaintzen du zorra; ez dira kontuan hartzen eskuratzeko ahalmenak edota benetako balioak izan dituen aldaketak, aldaketok hartzekodun orok berez dituen arriskuak baitira.

Izendatuaren gaineko printzipio horrek manu asko iradoki baditu ere (KZren 1170, 1735 eta 1754. art.ak; MKren 312. art. eta baterakoak eta abar), ez da orokorrean adierazia izan. Horrela, hartzekodunari diru zorrak ordaintzen zaizkio zenbateko izendatua eta moneta unitate berberak emanez.

Balio zorretan, konponbide horrek Ăąabardura bereziak agertzen ditu, horregatik, hartzekodunaren eskubidea ondokoa eskuratzea izango da: betebeharrak gaur egun duen balioaren diruzko baliokidea.

Eskuratzeko ahalmenak eta benetako balioak izan ditzaketen aldaketen ondorioak zuzentzeko edo galarazteko, hainbat bide erabiltzen dira: legegintzazkoak, epaiketakoak eta, batez ere, negozio bidezkoak; azken horiek rebus sic stantibus klausulak deiturikoak dira. Diru betebeharra geroratu denean, edota eperakoa zein aldizkakoa denean, alderdiek zehaztu egiten dute itundutako diru kopuruaren eta indize jakin baten arteko lotura. Gauzak horrela, diruaren balioa aldatzen denean, alderdiek diru kopurua berriro egokitu beharko dute, zehaztutako proportzio horren arabera. §62. ONDAREAREN ELEMENTUAK 218. Ondasunak eta gauzak esangura juridikoan Ondarea harreman juridikoen multzoa da; hori dela eta, eskubidez zein betebeharrez osaturik dago.

Eskubideak subjektuak dituen ahalmenak diren aldetik, ondarearen aktiboa eratzen dute, eta betebeharrek, berriz, pasiboa. Hala ere, jadanik esan dugunez, gizonemakumeek dituzten beharrizanak asetzeko, naturak eta gizarte bizitzak eskaintzen dituzten ondasunen gain egikaritzen dira eskubideak; horregatik, ondasun horiek ondarearen objektu zein edukitzat har daitezke.

Hizkuntza juridikoan, ondasun kontzeptuak esangura zabala du: beharrizanen bat bete edota onuraren bat eman dezakeen materiazko errealitatea zein errealitate ideala. Materiazkoak ez diren ondasunen artean daude eskualda daitezkeen lan intelektualak, esaterako, literatur jabetza, jabetza artistikoa, patente eskubideak babesten dituen industria-asmakizunak eta enpresaburuek enpresa zein produktuak

identifikatzeko erabiltzen dituzten ikur bereizgarriak (merkataritzako izenak, fabrikako markak eta abar).

Esangura zabalean, eskubideak ere materiazkoak ez diren gauzatzat hartu izan dira.

Kode Zibilean ez dirudi gauzaren eta ondasunen artean bereizketarik dagoenik, horixe ondorioztatzen baitute, besteak beste, 333, 346 eta 336. art.ek.

Ondasunez edota gauzez jabetzeko aukera izan behar da, 333. artikuluak eratortzen duenez. Jabetzeko aukera horrek adierazi nahi du gauza edota ondasuna subjektuaren menpe egon daitekeela, hau da, onuraren bat emateko egokia dela; horrelakoetan esaten da ondare jabetzapekoa izan daitekeela.

Ondasunek edo gauzek balio ekonomikoa izan behar dute, hau da, horiek balioesteko aukera egon behar da. Beraz, ez dira ondarean sartuko balioetsi ezin diren ondasunak; besteak beste, nortasunaren ondasunak (bizitza, ohorea eta abar), nahiz eta pertsonaren esparru juridikoan sartu, ez dira ondarekoak esangura hertsian.

Ondasunak eratzen dira, eguneroko bizitzan dituzten ezaugarrien arabera, baina eraketa horretan kulturak eratortzen dituen ezaugarriak ere kontuan hartzen dira. Hori dela eta, autore batzuek «ondasun unitate»aren ideia aldarrikatu dute. Kulturak eratortzen dituen ezaugarri horiek oso lotuta daude beharrizan ekonomikoekin, eta ondasuna haren batasunean definitzen dute, naturak, geologiak, fisikak edo kimikak eratortzen dituzten ezaugarriak kontuan hartu gabe. Horrela, kasuak kasu, ondasun unitatea osa dezakete eraikin bloke batek, edo eraikin bakar batek, edo eraikin horren barruan dagoen etxebizitza batek. Era berean, makina baten pieza bakoitzak, edo makinak berak, edo industria-jarduera baterako makineriak ondasun unitatea osa dezakete.

Kode Zibilak, ondasunei eta gauzei buruzko arauketa egitean, oinarrizko kategoria batzuk bereizten ditu.

Lehendabizi, merkataritzaz kanpoko gauzak eta merkataritzako gauzak bereizi behar ditugu. Kodeak «gizonemakumeen arteko merkataritzatik kanpo dauden gauzak» aipatzen ditu (865, 1271, 1936. art.ak); baina kontzeptu hori ez dago batere argi, jabetzeko aukera ematen duten gauzen eta aukera hori ematen ez duten gauzen artean dagoen bereizketarekin nahas daitekeelako. Kategoria argi ez dagoenez, bereizketa egin beharko da, usadioak eta tradizio juridikoa kontuan hartuz, eta horrek nahierakeria-elementua sartzea dakar; horregatik, komenigarriena izango litzateke azaltzen gabiltzan kategoria horren ordez herri-ondasun eta ondasun pribatuen arteko bereizketa kontuan hartzea. Dena dela, merkataritzaz kanpoko gauzak ezin dira nahasi debekatutako trafikoa duten gauzekin. Azkeneko horiek pertsonaren ondarean egon daitezke, baina, beste batzuk ez bezala, ezin dira salerosi.

Herri-ondasunen eta ondasun pribatuen arteko bereizketa 338. artikuluak ezarri eta 339. artikuluak zehazten du; azken artikulu horrek, herri-ondasunen artean, herri-erabilera duten ondasunak sartzen ditu, eta azkeneko horien artean, 343 eta 344. artikuluek herrien eta probintzien ondasunak aipatzen dituzte.

Gauzak horretara badira, herri-jabariko ondasunak hauexek dira: estatuarenak edota herri-erakundeenak diren ondasunak, herri-zerbitzuan daudenean, eta herri-zerbitzuan egon ez arren, estatuarenak direnak, lege batek esanbidez izaera hori ematen badie (Estatuaren Ondareari buruzko Legea, 1. art.).

Estatuaren zein beste herri-erakunde baten ondasunak jabetza pribatukoak badira, Administrazioaren ondarekoak direla esaten da (TAOLren 79. art.; KZren 343. art.).

Herri-jabariko ondasunen artean, auzo ondasunak izango dira «auzokide guztien aprobetxamendurako direnak».

KZren 345. artikuluak hauxe dio: «Jabetza pribatuko ondasunak dira, bai estatuaren, probintzien zein udalerrien ondareko ondasunak, bai norbanakoek bananbanan edo taldeka dituztenak».

219. Ondasun higigarrien eta higiezinen arteko bereizketa Zuzenbideak ondasun higigarriak eta higiezinak bereizi izan ditu. Jatorrian, sailkapen hori materiazko gauzei bakarrik aplikatzen zitzaien, eskubide errealen objektu izan daitezkeelako. Bereizketa egiteko oinarrizko irizpidea gauzek berez duten izaeratik dator. Higigarriak lekualdatu daitezkeen ondasunak dira, hau da, leku batetik bestera alda ditzakegunak; ondasun higiezinek, ordea, kokapen irmoa dute, hots, espazioan aldaezinak dira.

Oinarrian, materiazko gauzei dagokienez, bereizketa egiteko balio ekonomikoaren irizpidea hartzen da kontuan.

Ondasun higiezinak balio handiko ondasunak dira, ondasun higigarriak, aldiz, eskudirua eta bitxiak barne, balio gutxiagoko ondasuntzat jo izan dira. Kodegintzaren garaian, aberastasunaren %90 ondasun higiezinek osatzen zuten eta %10, berriz, ondasun higigarriek; horrek azaltzen du mota batek eta besteak erregela juridiko ezberdinak edukitzea.

Hala ere, Industria Iraultzarekin hasi eta egundaino luzatu den bilakaera ekonomikoak eraldatu egin ditu datu horiek guztiak. Ondasun higigarrien eta higiezinen arteko bereizketak esanahi berezia du nekazaritzatik bizi diren herrietan, kapital edo ekoizpen ondasun nagusia lurra delako eta beste ondasun guztiak tresnak besterik ez direlako. Industria Iraultzaren ondorioz, parametro horiek eraldaketa nabarmena izan dute herri industrializatuetan. Lurra jadanik ez da kapitalizazioaren zein establezimendu baten euskarria, tresna bihurtu da; beraren balioa lehengaien zentroetatik, merkatutik zein komunikabideetatik duen hurbiltasunak ala urruntasunak zehaztuko du.

Nekazaritzaren ikuspuntutik ere, lurra ez da oinarrizko balioa; nekazaritza hobetzeko, gero eta kapital gehiago inbertitu beharra dago, makinerian, ongarrietan, obretan eta abarretan.

Horren ondorioz, balio irizpideak aldatu egin dira. Lurra, gune zabaletan bereziki, balio gutxikoa edo baliorik gabekoa izan daiteke; ondasun higigarriek, berriz, balio ekonomiko handia izan dezakete, adibidez, industria-ekipamenduek.

Ondasun higigarrien eta higiezinen arteko bereizketak ere beste oinarriren bat izan dezake; oinarri hori ez litzateke izango ondasunen balio ekonomikoa, baizik eta berez ondasunek duten mugikortasuna ala mugiezintasuna.

Ondasun higigarriak, euren izaeragatik, errazago ezkuta edo desager daitezke; horregatik, antzinako Zuzenbideak ondokoa aldarrikatu zuen: ondasun higigarriei dagokienez, edukitza eta titulua gauza bera dira; beraz, erreibindikatzeko aukerak mugatuta daude.

Gauzen izaera ukatu ezin bada ere, orain arte azaldu dugun egoera ez da oso argia, egonkortasun handiko gizarte bizitzak ematen dituen datuetan oinarritzen baita. Gizarte-bizitza dinamiko bihurtzen denean eta etengabeko aldaketen menpe dagoenean, gauzak ez dira hain errazak. Oso zaila da aireontziak ezkutatzea; nahiz eta ondasun higigarriak izan, aireporturen batean lurra hartu beharko baitute beti. Alderantziz, etengabeko eraldaketak direlaeta finka bat desager liteke (esaterako, errepide berria hortik egin delako, berdegunea sortzeko horren jabetza nahitaez kendu delako, edo mugakide diren jabeek eraikin berriak egin dituztelako).

Gaur egun, ondasunen arteko sailkapena kategoria berrietan oinarritu beharko litzateke, datu ekonomikoak aldatu baitira. Oinarrizko bereizketa ekoizpen ondasunak eta kontsumorako ondasunak banantzen dituena izan beharko litzateke.

Lehendabizikoen artean, ekoizpen ondasunen artean, alegia, lana, lehenengoz, eta kapitala jarri behar dira. Gauzak arretaz aztertuz gero, konturatuko gara Kode Zibilak kapital hitza erabiltzen duela, baita lan edo industria hitzak ere.

Ikuspuntu horretatik, nekazaritzako enpresetako edota industriako zein higiezinen gaineko enpresetako elementua besterik ez litzateke izango lurra. Gainera, ekoizpen ondasunak ezin dira euren banakotasunean hartu, taldearen osagaitzat baino.

Zuzenbide zibilak onartu beharko luke beste diziplina batzuetan erabiltzen den kontzeptua: ekipo ondasunak, hain zuzen ere.

Esangura hertsian, prozesu ekonomikoan elkarrekin lotzen diren ondasunak baino ez daude, horregatik, gizakiek egin behar duten lanaren tresna baino ez dira. Horretaz zertxobait aipatzen du Kode Zibilak, adibidez, berezko fruituen eta industria-fruituen arteko bereizketa egiten duenean (354 eta 355. art.ak). Geroxeago, berezko fruituak ÂŤlurrak berez ematen dituen produktuakÂť direla esaten du, baina hipotesi horiek oso gutxitan gertatuko dira, eta ez dute esangura ekonomikorik, lurrak berez ez duelako ezer ekoizten.

Gaurko Zuzenbideak ondasun higigarrien eta higiezinen arteko bereizketa zuzendu egin du, batetik, ondasun higiezinentzat araututakoa ondasun higigarri batzuei zabalduz (esate baterako, ontzien, aireontzien, makineriaren eta abarren gaineko hipoteka ahalbidetuz), eta, bestetik, bereizketa egiteko irizpidea mugitzeko erraztasunean jarri beharrean, identifikatzeko erraztasunean jarriz. Baina horren garapenak ez du Industria Iraultzaren osteko gizarte modernoak dituen eskakizunekin bat egin.

Beraz, irtenbideak eskasak izan dira, eta datu klasikoak alderanztu egin dira. Horixe nabari genezake, superficies solo caedit printzipio zaharra aztertuz gero. Antzinako printzipio horren arabera, azalerak berak garrantzi handiagoa du azaleraren gainean edota azpian landatu, erein zein eraikitzen denak baino (358 eta 359. art.ak); lurrak duen oinarrizko balioak bere gainean edo azpian jartzen den guztia erakartzen du. Gaurko ikuspuntutik, irtenbiderik logikoena kontrakoa izan beharko litzateke, aberastasuna eta gizarte onura sortzea delako benetan balio duena.

Kode Zibilak ondoren zerrendatuko ditugun lau kategoriotan sailkatzen ditu ondasun

higiezinak: a) Berez higiezinak direnak: KZren 334. artikuluko 1 eta 8. zenbakietako kasuak dira.

Hau da, lurrak, meatzeak, harrobiak eta sarrategiak, euren gaiak meatokiarekin lotuta dauden bitartean, eta ur biziak edota urmaelak. KZren manu hori indarrean dauden Meatzeei buruzko 1973ko uztailaren 21eko Legearen 23.4 art.arekin eta Urei buruzko 1985eko abuztuaren 2ko Legearekin integratu behar da. b) Eranste bidezko ondasun higiezinak: KZren 334. artikuluko 1, 2 eta 3. zenbakietako kasuak dira.

Hau da, eraikinak, bideak eta lurzoruari lotuta dauden mota guztietako eraikuntzak; zuhaitzak, landareak, eta banantzeke dauden fruituak, baldin eta lurrari lotuta badaude, edo higiezinaren zati osagarriak badira; eta higiezin bati lotuta dagoen guztia, «ezin bada banandu materia apurtu edota objektua narriatu gabe». c) Destinoagatik higiezinak direnak: KZren 334. artikuluko 4, 5, 6, 7 eta 9. zenbakietako kasuak dira.

Kodeak adibideen bidez zerrendatzen ditu, eta hauexek dira: eraikinetan zein landetan behin betiko dauden objektuak, erabiltzeko edota apaintzeko eginkizunak betetzen dituztenean; eraikin zein landa horietan egiten diren industria edo ustiapenerako finkaren jabeak erabiltzen dituen tresnak nahiz lanabesak; abereen hazlekuak, finkari behin betiko loturik egon daitezen jarri edota mantentzen direnean; lur horietan dauden ongarriak, lantzeko erabiltzen direnean; ibaien, lakuen edota itsasertzaren puntu finko batean egoteko egin diren dikeak zein eraikuntzak. d) Kidetasun bidezko ondasun higiezinak: KZren 334. artikuluko 10. zk.

Materiazko izaera ez duten ondasunak dira, hau da, eskubideak. Kidetasunagatik ondasun higiezintzat hartuko dira administrazio emakidak, zortasunak eta ondasun higiezinen gaineko beste eskubide errealak.

KZren 335. artikuluak ondasun higigarritzat jotzen ditu, batetik, eskura daitezkeen ondasunak, aurreko kapituluan arautu ez badira, eta, bestetik, «ondasun higiezin bati lotuta dauden guztiak, puntu batetik bestera garraia daitezkeenean, ondasun higiezin horri kalterik egin gabe».

Bistan dagoenez, bi irizpide desberdin erabiltzen dira: batetik, mugikortasuna, eta, bestetik, 334. artikulura biltzen ez diren kasuentzat, izaera subsidiarioa duen irizpidea.

Era berean, 336. artikuluak higigarritzat jotzen dituen ondasunen multzoa zerrendatzen du, adibideak erabiliz.

Interpretazioari dagokionez, KZren 346 eta 347. artikuluek azaldu eta zehaztu egiten dute ondasun higigarrien eta higiezinen arteko bereizketak duen norainokoa; bereizi beharrekoak dira «gauza edota ondasun higigarriak», «gauza edota ondasun higiezinak» eta «altzariak».

Espainiako Zuzenbidean, ondasun higigarrien eta higiezinen arteko bereizketak ondorio desberdinak dakartza zenbait arlotan, esaterako, ukantza, luperketa, eskualdatzeko mekanismo eta kredituak segurtatzeko ondasunen gainean ezar daitezkeen bermeei dagokienez.

Ondasunak duen izaeraren arabera (higigarria ala higiezina), aldatu egiten dira ondoko berezitasunak ere: ondasunak erabiltzeko behar den gaitasuna (adibidez, KZren 323. art.), ondasunei dagozkien egintzak zein kontratuak burutzeko beharrezkoa den forma (KZren 632, 633 eta 1667. art.ak eta abar), usukapio bidez ondasunak eskuratzeko bete behar diren

epeak eta betekizunak, (KZren 464, 1955, 1957 eta 1959. art.ak eta abar), ez ordaintzeagatiko suntsikortasun automatikoa (KZren 1504 eta 1505. art.ak), berme sistema (KZren 1874 eta 1864 art.ak, HLren manuak eta abar)…

Gaurko Zuzenbidean, ondasun higigarri batzuen araubidea ondasun higiezinek dutenaren parekoa da. Antzekotasun horren arrazoiak hauexek izan daitezke: batetik, fikzio mekanismoaren bitartez, izaera fisikoa ez da kontuan hartzen, adibidez, ontziak ondasun higigarriak badira ere (MKren 585. art.), hipoteka daitezke (Ontzien gaineko Hipotekari buruzko 1893ko abuztuaren 21eko Legea); bestalde, ondasunak duen garrantzi ekonomikoa da irizpiderik erabakigarriena, eta horrek eragin dio legegileari «res movilis, res vilis» printzipioari uko egitea (adibidez, KZren 166. art.).

220. Finka kontzeptua Kode Zibilak eta lege bereziek, esaterako, Hipoteka Legeak, finka adierazmoldea sarritan erabiltzen dute (531, 821, 1066, 1483 eta 1523. art.etan eta abarretan).

Herri-hizkeran finka eta ondasun higiezina sinonimoak badira ere, hizkuntza juridikoan kontzeptua zehaztu beharra dagoela dirudi: finka ez da edozein ondasun higiezin, lurrazalaren zatia baino, eta zati horri beste gauza batzuk erantsi ahal zaizkio (DÍEZPICAZO eta GULLÓN). Horrela, finka kontzeptua berez higiezin diren ondasunei eta erantsi direlako higiezin direnei dagokie, ez, aldiz, destinoagatik edo kidetasunagatik higiezin diren ondasunei.

Egia esateko, Kode Zibilak ez du finka definitzen; gainera, manu askotan beste adierazmolde batzuk erabiltzen ditu, besteak beste, «ondasun higiezin» (nahiz eta lurrak edota eraikinak aipatzeko erabili: KZren 334. art.), «lur» (KZren 350. art.), «lurzoru» (KZren 360. art.), «landa» (KZren 366. art.), baita «jabetza» ere (KZren 385, 362, 363, 369 eta 370. art.ak, eta beste batzuk).

ROCA SASTREk bereizten ditu berez finka direnak eta finka bereziak edo parekotasunagatik finka direnak. Berez finka izango dira: batetik, lerro poligonal batek mugatzen dituen lur-zatiak, eraikita dauden ala ez kontuan izan gabe, euren jabetza dagokionean pertsona bakar bati edo hainbati, erkidegoan zein enfiteusizko jabari bananduan; eta, bestetik, zenbait jaberenak diren hiri finkak, eraikita badaude, eta jabetza horizontalari buruzko araubidepean dauden ala ez kontuan hartu gabe. ROCA SASTREren iritziz, definizioa ematean aipatu dugun moduan, berez finka dena hiru motatakoa izan daiteke: 1.

Pertsona bakar batek duen jabetza, edota batzuek, erkidegoan zein enfiteusizko jabari bananduan, dutena. 2. Zenbait jaberena den hiri finka, bai jabari osoan, bai hain osoa ez den jabarian. 3. Jabetza horizontalari buruzko araubidepean dagoen finka.

Finka bereziei edo parekotasunagatik finka direnei dagokienez, ezin dugu esan lerro poligonal batek mugatzen dituen lur-zatiak direnik, eta hori bi arrazoi direla eta: batetik, ekonomia-unitate bakarra eratzen badute, mugakide ez diren lur-zatiek finka berezia osa dezakete, ustiapen berberaren menpe daudelako; eta, bestetik, eskubide zehatz batzuen oinarrizko euskarritzat hartzen dira finka bereziak, esaterako, administrazio emakidak, jabetza pribatuko urak eta abar.

Finka ez da beti poligono itxia eta etenik gabekoa: unitate organikoa eratzen duten nekazaritzako ustiapenek finka bakarra osatzen dute, nahiz eta mugakideak ez diren lurrak izan; elkarrekin lotuta dauden eta mendekoak diren ondasunez osaturiko industria-ustiapenek ere finka bakarra osatzen dute, ondasunen artean banaketaren bat egon arren (HLren 8. art. eta HEren 44. art.).

Ondore jakin batzuetarako, landa finkak eta hiri finkak bereizi behar dira; baina, esan dugunez, bereizketa hori ondore jakin batzuetarako baino ez da egiten, hau da, legezko arauketa berezi batzuk ahalbidetzeko bakarrik. Horrela, landa-errentaria babesteko, Landa Errentamenduei buruzko Legeak landa finkatzat zer ulertu behar den adierazi du. Beste ondore batzuetarako, beti parekoak ez diren ondoreetarako, hain zuzen, 1998ko Lurzoruari buruzko Legeak ezartzen dituen parametroen arabera egiten da kalifikazioa.

Oro har, finken arteko bereizketa egiteko, ondoko irizpideak erabiltzen dira: non kokatuta dagoen (bai landan, bai hirian), zer ustiapen edo aprobetxamendu mota duen eta merkatuan zer balio duen.

221. Gauzen arteko bereizketa, gauzek dituzten ezaugarrien arabera Araubide berezi batzuk aplikatzeko, Kode Zibilak gauzen ezaugarriak eta baldintzak kontuan hartzen ditu.

Garrantzitsuenak aipatuko ditugu:

A) Gauza suntsikorrak eta suntsiezinak KZren 337. artikuluak bereizketa hori aipatzen du; hala ere, artikulu hori ez da zuzena, suntsikortasuna eta kontsumikortasuna nahasten dituelako.

Gauza suntsikorrak elkarrekin ordez daitezke. Trafikoan, euren kopuruaren, pisuaren edota neurriaren arabera zenbatzen dira (besteak beste, CLAVERÍA, SANTOS BRIZ, DÍEZPICAZO eta GULLÓN).

Beste manu batzuetan, ordea, Kode Zibilak zuzen erabiltzen du orain azaltzen gabiltzan adierazmoldea, besteak beste, 1448 eta 1452. artikuluetan.

B) Gauza generikoak eta gauza zehatzak Gauza zehatzak bananbanan identifika daitezke; gauza generikoak, berriz, mota jakin batekoak direlako identifikatzen dira, hau da, euren generoaren eta, askoz jota, ezaugarri baten bidez bereizten dira trafikoan; esate baterako, teleaparatua, marka zehatz bateko edota hatz kopuru jakin bateko teleaparatua.

Gauza generikoen eta zehatzen arteko bereizketak garrantzia du, betebeharren araubideari eta betepenari dagokienez (KZren 1167, 1182 eta 1096. art.ak eta abar), arriskuak eskualdatzeko aukera dagoen ala ez zehaztean (KZren 1452. art. eta baterakoak eta abar).

C) Gauza kontsumikorrak eta kontsumiezinak KZren 337. artikuluak, «suntsikor» adierazmoldearen bidez, gauza kontsumikorrak definitzen ditu; izan ere, gauza kontsumikor dira euren izaerari dagokion moduan erabiliz gero kontsumitu egiten diren gauzak. Dena dela, Zuzenbidearen ikuspuntutik gerta daiteke gauza bat kontsumitzea fisikoki aldatu gabe, diruarekin gertatzen den legez.

Antolamendu juridikoak askotan hartzen du kontuan gauzen kontsumikortasuna, interesak bideratzeko tresna jakin batzuk zehazte aldera (gozamenaren kasuan, KZren 482. art.).

D) Gauza zatigarriak eta zatiezinak Gauza zatigarriak eta zatiezinak bereizteko, irizpide juridiko hutsa hartzen da kontuan, gauza guztiak zatigarri baitira, oinarrian behintzat. Zuzenbidearen ikuspuntutik, gauza bat zatigarria dela esaten da, noiz eta zatiketatik ateratzen diren atalak zatitu gabeko gauza horren espezie berekoak direnean, eta euren balioa gauza horrek bere osotasunean zuenarekiko proportzioa duenean (ALBALADEJO). Gauza zatiezina izango da, bai legeak zatiketa debekatzen duelako, bai zatitan banantzeak hauxe dakarrelako: batetik, gauzaren izaera suntsitzea, edo, bestetik, osoosorik zegoen gauza bihurtzea izaera desberdina duten beste zenbait gauza. Era berean, gauza zatiezina izango da, noiz eta, zatiketatik ateratzen diren atalek jatorrizko gauzaren izaera eduki arren, zatiketak era nabarmenean gutxitzen duenean atal horiek baturik zuten balioa (KZren 401.1 eta 1062. art.ek «gauza zatiezina edo zatitzen denean asko galtzen

duena» aipatzen dute, baita AGk 1981eko uztailaren 13an, 1983ko otsailaren 9an, 1964ko urtarrilaren 31n emandako epaiek eta abar).

Zatigarritasuna eta zatiezintasuna egitezko arazoak direnez, auzialdiko auzitegiek dituzten irizpideen menpe daude; beraz, egitezko arazo horren aurkako kasazio-errekurtsoa jarri ahal izango da, frogak balioestean izan den egitezko akatsagatik bakarrik (AGk 1979ko otsailaren 27an eta 1983ko ekainaren 6an emandako epaiak eta abar).

Gauza zatigarria ala zatiezina den zehazteko, interesen gatazka sortu zenean gauzaren egoera eta berezitasunak zeintzuk ziren balioetsi behar da.

Azaltzen gabiltzan bereizketak garrantzi berezia du, gauzaren gainean zenbait eskubide daudenean eta eskubide horiek zenbait titular dituztenean, bai zatigabezian, bai erkidegoan. Espainiako Zuzenbidean, inork ez du zertan zatigabezian iraun, beraz, zatiketa eskatzeko akzioa edozein unetan egikari daiteke. Ezin da, ordea, gauza erkidearen zatiketa eskatu, «zatitzeak gauza balio gabe uzten badu bere izaerari dagokion moduan erabiltzeko» (KZren 401. art.); «gauza guztiz zatiezina denean», saldu eta prezioa banatu beharko da (KZren 404. art.).

Batzuetan, Zuzenbidearen edota legegintzazko politikaren irizpideek zehazten dute gauzen zatiezintasuna, adibidez, «lugintzarako gutxieneko unitate»tik edota hirigintza planifikaziotik ateratzen diren lur-zatien kasua (Lurzoruari buruzko Legea).

222. Gauzen arteko harremanak a) Gauza bakunak eta gauza konposatuak bereizi behar ditugu. Gauza bakuna berezko batasuna zein batasun artifiziala duena da; hots, nahiz eta gauza horretan zatiak eta atalak bereizi ahal izan, zatiok ez dute berez gauza desberdinik eratzen. Gauza konposatuek ere batasuna badute; hala ere, gauza konposatua eratzen duten zatiak euren banakotasunean bereiz daitezke, gauza osatzen duten gauzetatik at eta hori baino lehen ere (ALBALADEJO). Gauza konposatuei dagokienez, zatiek osatzen duten multzoa ez da osagaien batuketa, gauza desberdina baizik, baina osagai horiek bereiz daitezke.

Gauza konposatua erkidegotik irten nahi duten zenbait titularkiderena denean, ezin da zatitu, bere izaerari dagokion moduan ezin izango delako erabili (KZren 401 eta 404. art.ak); gauza saldu eta prezioa banatu egin beharko da.

Gauza konposatua eratzen duten osagaiek titular desberdinak dituztenean, antolamendu juridikoak irtenbide hau ematen du: akzesio kasua denez, KZren 375. art., eta ondorengoak izango dira aginduzkoak. KZren 378. artikuluak dioenez, batutako gauzak kalterik gabe zati badaitezke, euren jabeek banaketa eska dezakete. b) Gauzen batasun zein aniztasun idealari unibertsaltasun deritzogu, arauketa juridiko baterakoiaren menpe jarri nahi dugunean; adibidez, liburutegiak, bildumak zein pinakotekak unibertsaltasun kasuak dira.

Izaera logikoa du, ez ontologikoa; unibertsaltasuna osatzen duten gauzak eta unibertsaltasuna bera ez dira gauza desberdinak. Egitezko unibertsaltasuna eta zuzenbideko unibertsaltasuna bereizi izan dira. Egitezko unibertsaltasuna gauzen eransketa materiala da, gizabanakoek egiten dutenean. Zuzenbideko unibertsaltasuna, berriz, materiazko gauzak, materiazkoak ez diren gauzak eta eskubideak eranste horretan datza, eta legeak egiten du eransketa hori; esaterako, jarauntsiaren kasua (KZren 659. art.).

c) Gauza nagusia eta gauza erantsia Gauza erantsia beste baten menpe dago, eta azkeneko horrekiko eginkizun zehatza betetzen du, KZren 376. artikuluak aipatzen duen apaindura-, erabilera- edota hobekuntza-eginkizuna, hain zuzen ere.

Kode Zibilaren 377. artikuluko 1. paragrafoak osatu egiten du gauza nagusiaren eta erantsiaren arteko bereizketa irizpide hori: 376. art.ak ezartzen duen erregelaren arabera ezin bada zehaztu erantsitako bi gauzen artean zein den nagusia, orduan balio handiena duena hartuko da nagusitzat; eta balio bera duten bi gauzen artean, bolumen handiena duena.

Gauzak horrela, nagusia eta erantsia zein den zehazteko, irizpideak kontuan hartu behar du, lehendabizi, gauzen izaera (mendekoa ala independentea), bigarrenez, garrantzia eta helburua, hirugarrenez, balioa, eta, azkenik, bolumena.

Hala ere, ALBALADEJOk uste du gorago aipatutako iritzi hori ez dela zuzena.

Arean bere, gauza erantsiak nagusia osatu arren, ez da batere logikoa pentsatzea, handiagoa izateagatik edota balio handiagoa edukitzeagatik, txikienak handiena osatuko duenik edota balio txikienekoak balio handiena duena osatuko duenik.

ALBALADEJOren aburuz, KZren irizpideak jabe bati eratxiki nahi dio erantsitako gauzek osatzen duten gauza berria, erantsi diren gauzen jaberen bati, hain zuzen ere; baina ezin da esan, gauza horien artean dauden harremanak erantsi izateagatik sortzen direnik. Bereizketa egiteko irizpide hori gauzek duten garrantziarena da, eta legeak garrantzitsuenari gauza nagusi eta besteari erantsi deritzenean, okerreko terminologia erabiltzen du. Baina gauza nagusia eta erantsia egonez gero, nagusia garrantzitsuagotzat hartuko da. Gauzen garrantzia ezin bada zehaztu gauzen artean dagoen erantsi izaerako harremanetatik, balioa eta bolumena hartu beharko dira kontuan. Beraz, gauzek betetzen duten eginkizunak zehazten du erantsi izatea. d) Zati osagarriak eta gauza bati dagozkionak Zati osagarriak gauza konposatuaren edo konplexuaren elementuak dira; ezin da euren gain eskubide lokaberik sortu, eta ezin dira zorrak ordaintzeko erabili gauza konposatutik at. Zati osagarritzat hartzen ditugu, batetik, eranste bidezko ondasun higiezinak (KZren 334. artikuluko 1, 2 eta 3. zenbakiak); bestetik, KZren 375. artikuluan araututakoaren arabera, gauza bakarra eratzeko bi higigarri batzen direnean ere, zati osagarritzat hartzen ditugu.

Ikusi dugunez, destinoagatik higiezinak diren ondasunak gauza bati dagozkionak dira (KZren 334. artikuluko 4, 5, 6, 7 eta 9. zenbakiak).

Gauza bat beste bati dagokio, erantsi egin zaiolako, hala ere, erantsi izate hori destinazio egintza baten ondorioz gertatzen da, lotura objektibotik askatu gabe.

Gauza bat beste bati dagokionean, lehenengoa ondasun higigarria izaten da, eta bigarrena higiezina; baina gerta daiteke biak ondasun higigarri izatea ere, besteak beste, Higigarrien gaineko Hipotekari buruzko Legearen 39. artikuluko kasuan. Gorago azaldu dugunez, halakoak gertatzen dira, gauza nagusiaren jabeak eta (ustez) gauza horri dagokion ondasunaren jabeak burutzen duten destinazio egintzaren ondorioz; hau da, destinazio egintzari buru ematen zaionean, bi ondasunen artean behin betiko batasuna lortzen da. Behin betiko lotura hori, betikoa baino, iraunkorra da. Destinazioa ez da nahierarako egintza, baizik eta gauzen artean dauden harreman ekonomiko objektiboak baldintzatzat hartzen dituen egintza, gizartearen balorazio eta usadioen arabera.

Gauza bat beste bati badagokio ere, euren artean dagoen lotura hori suntsi daiteke jaregite egintza bidez. Destinazio egintzaren ondorioz, gauza nagusiari dagokion

ondasunak lehenengoak duen destino berbera izango du (adibidez, HLren 111.1 art., HHLren 42. art.). Horrela, gauza nagusiak eta horri dagokionak batasuna eratzen dute trafiko juridikoan. Hori dela eta, gauza nagusiaren eskualdaketek gauza horri dagozkion ondasunen eskualdaketa dakarte; esangura horretan, gauza erantsia gauza nagusiari lotuta dagoela esaten da. Hala ere, esan dugun legez, erantsi izate hori eginkizun ekonomikoaren ikuspuntutik aztertu behar da; beraz, hori irizpide subjektiboa da, eta bazter daiteke, bai alderdiek esanbidez hori erabaki dutelako, bai usadioen arabera balioetsi behar diren egitate erabakigarrietatik isilbidez hori ateratzen delako.

Gauza bati dagozkionak negozioen objektu izan daitezke, gauza nagusia kontuan hartu gabe (HHLren 42 eta 52. art.ak), eta negozioei jaregitea gertatu baino lehen buru eman ahal zaie, ondasun bermeak eratzen direnean gertatzen den bezala.

223. Fruituak A) Kontzeptua eta ezaugarriak Ondareak edo gauzek ematen dituzten onura eta probetxuak dira fruituak.

Kode Zibilak fruituaren definiziorik ematen ez badu ere, 355. art.an sailkatu egiten ditu, berezko fruituak, industria-fruituak eta fruitu zibilak bereiziz.

«Berezko fruituak dira lurrak berez ematen dituen produktuak, eta animaliek dituzten kumeak eta ematen duten gainerakoa».

«Industria-fruituak dira edozein motatako lurrek lugintzaren zein lanaren ondorioz eman dituztenak».

Azkenik, «fruitu zibilak dira eraikinen alogera, lur errentamenduen prezioa, eta betiereko, biziarteko edota antzeko errenten zenbatekoa».

Testuak agerrarazi egin ditu fruituei buruzko kontzeptu baterakoia emateko dauden zailtasunak; gainera, zerrendatzen dituen fruitu mota desberdinentzat ez du araubide berezirik ezartzen.

Azaltzen gabiltzan manuaren oinarria Erromako Zuzenbidean dago, eta manu horretara bi fruitu kontzeptu biltzen direla ematen du, fisikoa eta ekonomikoa, alegia.

Kontzeptu fisikoaren arabera, fruitua naturak emandakoa izango litzateke, kontzeptu ekonomikoaren arabera, berriz, gauzaren gainean edota gauzarekin eratutako harreman juridikoen ondorioz ateratzen den etekina (LÓPEZ VILLAS).

Izan ere, azpimarratu dugunez, lurrak berez zenbait produktu ematea kasu berezia izango litzateke, azken finean, fruituak beti lortzen baitira lanaren zein industriaren bidez edota gauza merkaturatzean.

Produktuak edota etekinak fruitutzat hartzeko, ondoko ezaugarriak izan behar dituzte (LÓPEZ VILLAS): a) Erantsi izaera: fruitua gauzak ematen duen onura da, beraz, fruitua ematen duen gauzaren menpe egon behar da. Erantsi izateak ez du garrantzirik jatorrizko gauzaren jabeak berak jasotzen baditu fruituak, baina garrantzia izango du, gauzaren titulartasuna eta fruituak jasotzeko eskubidea bereizten badira. Esangura horretan, fruituek duten erantsi izaerak ez du zorroztasun teknikorik, jatorrizko gauzatik bananduta erabili eta gozatzen direlako. b) Ugalkortasuna: fruitua jatorrizko gauzatik lor daiteke denbora luzez, eta ez behin edo noizean behin; hau da, fruitutzat hartzeko, errepikatu edo ugaldu daitezkeen produktuak edo mozkinak izan behar dira (AGk 1963ko otsailaren 21ean emandako epaia).

c) Aldizkakotasuna: fruituak aldizkako produktuak dira; horrek ez du esan nahi, etengabe eta epe berdinetan lortu behar direnik, ohikotasunez baizik (besteak beste, KZren 475.1, 485.2, 499, 1577 eta 1581. art.ak). d) Onura: fruitu kontzeptuak errenta den guztia barru hartzen du, hots, eskuarki lortzen den ondare gehikuntza; hori dela eta, aparteko irabazkinak, esaterako, gainbalioak edota basoan mozten diren arbolak ez dira fruitutzat hartuko. e) Gauzaren muina gordetzea: fruituak ondasunek ekoizten dituzten gauzak dira, baina, fruituak ematean, ondasunak bere muina zaindu behar du, hau da, bere balioari eutsi behar dio. Arazoak garrantzi berezia du gozamenaren kasuan (KZren 467. art.); gozamendunak inoren ondasunak lupertzen ditu, baina gauza horien forma eta muina gordetzeko betebeharrarekin, eskubidea eratzen duen tituluak edota legeak besterik ahalbidetzen ez badute. f) Gauzaren destino ekonomikoa kontuan hartzea: jabeak erabaki edota jabeak beste batekin itundu duen destino ekonomikora bideratzean lortu behar da fruitua. Irizpidea KZren manu batzuetan (481, 507, 520, 394 eta 396. art.ak eta abar) aipatu besterik ez da egiten, beste legeria batzuek, berriz, beren beregi irizpide hori arautzen dute (esaterako, BGB 99, Italiako KZren 981. art.).

Arestiko doktrinak ezaugarri horiek azpimarratu egin ditu, eta hauek ere kontuan hartzea aldarrikatu du: gauzek ekoizten duten etekin normala (ALONSO PÉREZ), objektu berriak ekoizteak izan dezakeen garrantzi sozial nahiz ekonomikoa (DELGADO ECHEVERRÍA) edota fruitua produktu gisa (VALPUESTA).

Azken autore horrek, VALPUESTAk, alegia, fruituak identifikatzeko lau ezaugarri azpimarratzen ditu: (1) ondasunek eta eskubideek ematen dituzte fruituak, esangura bikoitzean: batetik, esangura materialean, hau da, ekoizpen zein desegiteak; eta, bestetik, esangura juridikoan, hau da, harreman juridikoen ondorioz sortzen diren loturak; (2) banakotasuna dute; (3) onura edota mozkinak dira; (4) ondare izaera dute.

Bukatzeko, arestiko doktrina zientifikoaren ustez, fruitu zibil kontzeptua kategoria irekia da, eta kategoria horretara biltzen dira berezko zein industria-fruituen barruan sartzen ez diren etekin kasuak (horretaz guztiaz, LÓPEZ VILAS).

B) Fruituen eskuraketa KZren 451. artikuluaren arabera, berezko fruituak eta industria-fruituak hartutzat joko dira «jaso edo banantzen diren unetik».

Banantzeke dauden bitartean, eranste bidezko higiezintzat jotzen dira (KZren 334.2 art.), eta, horregatik, gauza nagusiari lotuta daudela esan genezake. Hala ere, etorkizunean gauza independenteak izango direnez, hau da, gaur egun gauza igurikimenak direnez, trafiko juridikoan fruituak ematen dituen gauzatik bereizita erabil daitezke (venditio spei, venditio rei speratae).

Kode Zibilak banantze eta hartze uneak batu egin ditu. Beraz, jabetza eskuratzeko ez da behar atzemate egintza berezirik, alderantziz, fruitua gauza nagusitik askatzeak zehazten du jabetza eskuratzeko unea (DELGADO ECHEVERRÍA, MIQUEL).

Fruitu zibilak eguneanegunean ekoizten dira. Horixe xedatzen du 451. artikuluak: likidazio kasuan, jaso beharreko fruitu kopurua zatitu egiten da edukitzak iraun duen egunen kopuruaz.

C) Gastuak

KZren 356. artikuluaren arabera, «fruituak jasotzen dituenak ordaindu egin beharko ditu hirugarrenak fruituak ekoitzi, bildu eta gordetzeko izan dituen gastuak».

Manuaren kokapena ez da zuzena, eta garrantzi berezia izango du esku-hartze edota gatazka kasu zehatzetan, esaterako, edukitza eta gozamen kasuetan.

Manuaren esangurari dagokionez, baldintza hau betetzen duela esan genezake: fruituak ekoizteko lan egin zein gastuak izan dituena eta fruitu horiek jasotzeko eskubidea duena ez dira pertsona bera. Beraz, 356. artikuluak zuzena ez den aberastea saihestu nahi du (PUIG BRUTAU).

Fruituak ekoizteko ezinbestekoak izan diren gastuak bakarrik ordaindu beharko dira, beraz, 356. artikuluak ezartzen duen erregelatik at geratzen dira alferreko, gehiegizko eta luxuzko edo atsegin hutsezko gastuak.

Manuak justizia eta ekitatearen printzipioa biltzen du, eta printzipio horretatik hiru ondorio atera daitezke (LÓPEZ VILAS): (a) gastuak ordaindu beharko dira, fruituak ekoitzi, bildu eta gorde duenaren onustea edo gaitzustea kontuan hartu gabe, hau da, legezko irizpidea izandako gastuen datu objektiboan oinarritzen da; (b) fruituak jasotzen dituenak beharrezko gastuak ordaintzen ditu, baina ez gauzaren balioa era nabarmenean igo duten borondatezko gastuak; (c) nahiz eta artikuluak zenbatezko mugarik zehaztu ez, gehiegizkotzat jo daitezkeen gastuak kanpoan geratu behar dira.

BIBLIOGRAFIA ALBALADEJO: Derecho civil, I, 2. liburukia, 9. argitaraldia, Bartzelona, 1985; ALONSO PÉREZ: «Coment. arts. 354 y sigs. C.C.», in Comentarios al C.C. y Comp. Forales, zuz. M. ALBALADEJO, V1 eta 2. argitaraldia, Madril, 1990, 287. or. eta ondorengoak; BONET CORREA: Las deudas de dinero, Madril, 1981; CLAVERÍA: «Las pertenencias en Derecho Privado español», ADC, 1976, 3. or. eta ondorengoak; CLAVERÍA: «Comentario art.

333 y sigs. C.C.», in Comentario del Código Civil, Justizia Ministerioa, I, Madril, 1991, 921. or. eta ondorengoak; DE CASTRO: Temas de Derecho Civil, Madril, 1972; DELGADO ECHEVERRÍA: «Adquisición y restitución de frutos por el poseedor», ADC, 1978; DÍEZ-PICAZO eta GULLÓN: Sistema de Derecho Civil, I, 7. argitaraldia, berrinprimatzea, Madril, 1990; DÍEZ-PICAZO eta MONTÉS: Lecciones de Introducción al Derecho Privado, Oviedo, 1976; GARCÍA CANTERO: «Los frutos en el Código Civil español», RDN, 1955, 61. or. eta ondorengoak; GARCÍA CANTERO: «La finca como objeto de derecho real», RDCI, 1966, 281. or. eta ondorengoak; LACRUZ: Elementos de Derecho Civil, I3, Bartzelona, 1984; LÓPEZ Y LÓPEZ, Ángel Manuel: “Obligaciones pecuniarias”, EJB, 1995; LÓPEZ VIVAS: «Coment. arts. 355 y 356 C.C.», in Comentario del Código Civil, Justizia Ministerioa, I, Madril, 1991, 997. or. eta ondorengoak; MIQUEL GONZÁLEZ: «Coment. art. 451», in Comentario al Código Civil, Justizia Ministerioa, I, Madril, 1991, 1214. or. eta ondorengoak; MORENO QUESADA: «Régimen jurídico de los frutos pendientes», RCDI, 1967, 963. or. eta ondorengoak; PUIG FERRIOL, in Fundamentos de Derecho Civil (PUIG BRUTAU), I, 1. liburukia, Bartzelona, 1979; PUIG BRUTAU: Fundamentos de Derecho Civil, I, Bartzelona, 1959; ROCA SASTRE: Derecho Hipotecario, 7. argitaraldia, Bartzelona, 1979, 404. or. eta ondorengoak; VALPUESTA, Mª R.: «Frutos, productos y acciones en el depósito civil», RDN, 1982, 371. or. eta ondorengoak.

PERTSONA JURIDIKOAK Hogeita zazpigarren gaia NORTASUN JURIDIKOA

Laburpena: §63. Pertsona juridikoaren kontzeptua.— 224. Gizarte erakundeak eta euren arauketa: A) Gizarte erakundeak; B) Gizarte erakundeen arauketa eta nortasun juridikoa; C) Pertsona juridiko kontzeptuak dituen baldintza logikoak.— 225. Eraketa historikoa eta doktrinak egindako eraikuntza.— 226. Arauketa orokorrari buruzko oharrak.— 227. Kode Zibilaren legezko motak: A) Sailkapenak; B) Zuzenbide publikoaren arloko pertsona juridikoak; C) Zuzenbide pribatuko eta herri-interes edo interes orokorreko pertsona juridikoak; D) Interes berezia duten Zuzenbide pribatuko pertsona juridikoak.— §64. Pertsona juridikoen araubide orokorra.— 228. Arau erkideak. Nortasunaren mailaketa.— 229. Nortasuna eskuratzea: A) Nortasuna eratxikitzeko sistemak; B) Kode Zibilaren sistema; C) Eraketa sistemari buruzko kritika eta Kode Zibilaren 35.1 artikuluaren berrinterpretazioa.— 230. Egoitza.— 231.

Naziokotasuna.— 232. Auzotartasuna.— 233. Gaitasuna: A) Norainoko orokorra; B) Oinarrizko eskubideak; C) Ondare egintzak; D) Egintza ezzilegiak; E) Prozesuko gaitasuna; F) Pertsona juridikoaren gaitasuna eta helburuak.— 234. Antolaketa eta ordezkaritza.— 235. Ondare autonomia.— 236.

Azkentzea.— 237. Hermetismoa eta nortasun juridikoaz abusatzea.

§63. PERTSONA JURIDIKOAREN KONTZEPTUA 224. Gizarte erakundeak eta euren arauketa A) Gizarte erakundeak Sistema garatuetan, gizabanakoen elkarbizitza ez da bilakatzen indar eta mendetasun harremanen arabera, izan ere, elkarbizitza antolatu egiten da; horretarako, gizarte modernoek botere egitura eta erakundeak garatu dituzte, eta egitura horiek dihardute ezarritako arau sistemen arabera. Ezin pentsa daiteke ere, gutxieneko antolaketa duen munduan, gizabanakoek bakarka eta anarkikoki bilatuko dituztela euren bizihelburuak, interesak eta nahierak, alderantziz, ongizate maila handiak eta guztion interesak lortzeko, beharrezkoa da ahaleginak bateratzea, lana banatzea eta, azken finean, antolatzea, hots, gizabanakoen portaera arautzen duten zentro erabakitzaileak eratzea.

Gizarteari begirada bat emanez konturatzen gara mota desberdinetako erakundeak daudela, eta gizabanakoek erakunde horietan parte hartzen dute, mota guztietako helburuak lortzeko (aisia eta astia, lanbide zein kultur interesen alde egiteko, dirua aurreztu edo irabazteko eta abar); beste batzuetan, nahiz eta gizabanakoek erakundeak ez osatu, erakunde horien xedeak gizartearen mesederako helburuak dira (agureak zaintzea, kultura sustatzea eta abar). Erakunde horietako askotan ez du botere publikoak eskurik hartzen, alderantziz, norbanakoek eratzen dituzte erakundeak, helburu horiek lortzeko.

Alde batetik, gizarte garatuetan, botere politikoa duten eta, hasieran behintzat, lurralde eremuaren arabera antolatzen diren erakundeak daude; horrela sortzen dira botere egiturak, eta horiek Zuzenbide publikoak aztertuko ditu. Bestaldetik, elkarbizitzaren antolaketa orokorra lortzera bideratuta ez dauden eta nahitaez lurralde irizpidean oinarritzen ez diren erakundeak daude, eta mota desberdinetako helburuak dituzte. Gaur egungo erakundeen artean argi dago botere politikodun lurralde erakundeek nagusitasuna dutela, eta horiek (besteak beste, estatua, autonomia-erkidegoak, toki administrazioak, Europako Erkidegoa) sortuko dituzte gure gizartea eraentzeko jokarau edota arau gehienak. Baina arau horien helburuak ez dira izan behar bakarka hartutako gizabanakoen portaerak soilik, ezpada helburuak lortu nahi dituzten gizarte erakundeak ere; izan ere, askotan helburu horiek erakunde politikoen helburuekin bat egiten dute. Erakunde horiek benetako gizarte botereak dira, edo izan daitezke behintzat, horregatik, batzuetan bultzatu, beste batzuetan zapaldu, eta beti arautu behar dira.

Azken finean, gizarte erakundeak arautzeko arazoa agertzen da.

Espainiako antolamendu juridikoak ezin ditu gizarte erakundeak arautu barik utzi.

Alde batetik, erakunde horietako batzuk taldeak dira, eta horietara biltzen dira gizabanakoak helburuak lortzeko. Konstituzioak botere publikoei ezartzen die, bai gizabanakoaren, bai gizabanakoek osatutako gizarte taldeen askatasuna eta berdintasuna benetakoak eta eragingarriak egiteko betebeharra; halaber, ezartzen die politika,

ekonomia, kultura eta gizarte bizitzan hiritarren esku-hartzea errazteko betebeharra ere (EKren 9.2 art.); izan ere, gizarte bizitzaren arlo horiek gizarte erakundeen helburuak dira, neurri handi batean. Beste alde batetik, Konstituzioak berak erakunde zehatzei buruzko aipamen garrantzitsuak egiten ditu.

Konstituzioak bide ematen du, erakunde horietako batzuk politika (alderdi politikoak, EKren 6. art.) eta ekonomiaren (sindikatuak eta enpresaburuen elkarteak, EKren 7 eta 28. art.ak) arloko bizitzan gizabanakoek parte har dezaten; era berean, botere publikoek familia babestu behar dutela agintzen du (EKren 39. art.). Beste batzuetan, EKk ideologia, erlijio zein kultu askatasuna egikaritzeko ÂŤgiza taldeeiÂť buruzko aipamenak ditu (EKren 16.1 art.), bestetik, erlijio erakunde konfesionalekin lankidetza harreman bereziak ezartzeko betebeharra agintzen du (EKren 16.3 art.). Gainera, ÂŤgizarte eta politikaren arloko talde garrantzitsueiÂť komunikabideetara jotzeko bidea erraztu behar zaiela agintzen du (EKren 20.3 art.); lanbide erakundeetan ohore auzitegiak izatea debekatzen du (EKren 26. art.); elkargo izeneko lanbide elkarteak aipatzen ditu bereziki (EKren 36. art.); botere publikoei kontsumitzaileen erakundeak sustatzeko eginbeharra zehazten die (EKren 51. art.). Azkenik, elkartzeko eskubidea ere oinarrizko eskubidetzat jotzen du esangura hertsian (EKren 22. art.), eta hiritarren eskubidetzat hartzen du fundazioak eratzeko eskubidea (EKren 34. art.).

Azaletik egindako azterketa osatugabe horretatik, botere publikoek eginbeharrak dituztela argi ikusten da, baita antolamendu juridikoak ere, hortaz, Zuzenbideak gizarte erakundeak alboratzea eragozten du. Are gehiago, erakunde zehatzentzat ezarritakoaz gain, lehen aipatutako erakundeak errespetatzeko printzipio orokorra dagoela esan daiteke, euren bidez Konstituzioan bertan nagusiarazitako gizarte-balioetatik bat gauzatzen baita, aniztasuna, alegia (EKren 1.1 artikuluan aipatutako aniztasun politikoa, bai eta, besteak beste, EKren 20.3 artikuluan aitortutako gizarte-aniztasuna ere).

Antolamendu juridikoak gizarte erakundeak alboratu ezin baditu ere, Konstituzioak ez du ezartzen teknika juridikorik, erakunde horiek antolamenduaren egiturarekin lotzeko.

Horregatik, legegileak eta botere publikoek aukeratzeko duten askatasunari dagokio lotura teknikak zehaztea; izan ere, teknika horien bidez Konstituzioaren aginduak beteko dira, eta, era berean, erakunde horiek badirela izan aitortzen denez gero, eurenak diren helburuak lortzea ahalbidetzen zaie.

Antolamendu juridikoak erakunde horiek arautzeak berez dakar botere publikoen esku-sartzea zabalagoa edo murritzagoa izatea; azken finean, erakunde horietako asko babestu, sustatu eta horiekin lankidetzako eginbeharra ezarriko zaie botere publikoei.

Beraz, legeak legitimaturik daude, zertarako eta erakunde horien egitura eta eraketa, erakundeetan beraietan erabakiak hartzeko prozesua, erabaki horien garrantzia eta eragin loteslea, euren jarduera zein baliabideak eta abar arautzeko. Hala eta guztiz ere, gizarte erakundeak arautzean, botere publikoek ez dute ahalmen mugagaberik, alderantziz, Konstituziopean daude, bai eta gizakiak errespetatzeko beharraren menpean ere, erakunde horiek gizakien zerbitzurako baitira.

B) Gizarte erakundeen arauketa eta nortasun juridikoa Pertsona juridikoei buruzko azterketak, gizarte erakundeen ezaugarri den nortasun juridikoari buruzkoak, alegia, gizarte erakunde horiek arautzeko tekniketako bat aztertzea dakar. Teknika horrek ez du agortzen pertsona juridikoei buruzko arauketa osoa, eta ez da eurei buruzko arauketa egiteko tekniken artean dagoen bakarra ere.

Horrela, ezin daiteke baiezta nortasun juridikoa gizarte erakundeei buruzko arauketarako tresna teknikoa denik, bakarra izango bailitzan; horrela izatekotan, ez litzateke ulertuko nola iraun duen familiak, lehen mailako gizarte erakundea den horrek, denboran zehar. Izan ere, historian zehar estatuaren eraketa baino lehenagoko erakundea da familia, eta nortasunik eskuratu ez badu ere, garai desberdinetan izandako erregimen politikoek eta juridikoek aitortu egin dute. Horregatik, oso zaila da esatea Zuzenbideak ez duela familia erakundetzat hartzen, arautu egiten baititu familiaren eraketa (era zabal edo murritzean), familiakideen estatutua (eskubideak eta eginbeharrak), familiaren antolaketa ekonomikoa eta abar. Beraz, aurretiaz ezabatu behar da maiz agertzen den akatsa: gizarte erakundeak badirela izan aitortzeko, antolamendu juridiko modernoetan dagoen bide bakarra nortasun juridikoa era formalean eratxikitzea izatea.

Izan ere, nortasun juridikoa eratxikitzea gizarte erakundeak arautzeko teknika bakarra ez denez gero, ezin daiteke esan,

pertsona juridikoei buruzko azterketa gizarte erakundeen estatutuen azterketa denik. Alderantziz, gaur egun, nortasun juridikoa eratxikitzea erakunde zehatz batzuen arauketa eta garrantziaren alderdia baino ez da, oso garrantzitsua, baina, azken finean, alderdia. Izatez, egon badaude nortasun juridikorik ez duten erakundeak, horregatik, nortasun juridikoa izateak betetzen dituen eginkizunek ez dute agortzen gizarte erakundeek izan dezaketen arauketa, Espainiako Zuzenbidean eginkizun horiek alderdi mugatuak baitira. Esaterako, erakunde batek izan dezakeen eskubidea, bai dirulaguntza publikoak eskuratzeko, bai zerga abantailak lortzeko, ez doa lotuta pertsona juridiko izatearekin (ikus Fundazioei buruzko Legearen 40. art. eta ondorengoak).

Bukatzeko, pertsona juridikoei buruzko ikasketa ez da gizarte erakundeen estatutu juridikoari buruzko azterketa, baizik eta, murritzago, betekizunen, baldintzen eta ondoreen azterketa, eta, Espainiako Zuzenbidearen arabera, nortasun juridikoa duten gizarte erakundeentzat ezarrita dago.

C) Pertsona juridiko kontzeptuak dituen baldintza logikoak Nortasun juridikoaren esanahia zein den argitzeko unea heldu zaigu. Gizakiak dira pertsona izaera eta duintasuna berez dituzten bakarrak; gizarte erakundeei nortasun juridikoa eratxikitzen zaienean, erakundeon arauketa gizakiek dutenaren pareko bihurtzen da. Ideia erraz horrek balio instrumentala du oinarrian, eta beraren benetako esangura ez da azalarazten ondoko galdera egiten ez bada: gizarte erakundea, gizaki ez izan arren, zergatik hartzen da pertsonatzat?

Galdera horrek erantzun erraza du: gizarte erakundeei nortasuna eratxikitzea sistema subjektibistaren ondorio da; izan ere, sistema horrek modu berezian eratxikitzen ditu nagusitasun eta mendetasun egoerak, hots, antolamendu juridiko modernoetan harremanetan agertzen diren egoerak. Berez, Espainiako antolamendu juridikoak subjektuen arteko loturatzat hartzen ditu eskubideak, eginbeharrak eta harreman juridikoak; subjektu horiek gizarte erakundeen protagonistak dira, beraz, erakunde juridikoenak. Halaber, bilakaera luzearen ondorioz, nagusitasun eta mendetasun egoerak (eskubideak eta eginbeharrak, hain zuzen) gizabanakoari berari dagozkio bakarka hartuta. Besteak beste, jabetza jabearen eskubidea da; kreditua, hartzekodunarena; zorra, zordunaren eginbeharra eta abar. Sistema osoa gizabanakoen egoerak arautzeko antolatuta dagoenez gero, nolabaiteko konplexutasuna duten erakundeei buruz hitz egiten dugunean, arazoa agertzen da, nagusitasun eta mendetasun egoerak, hau da, erakunde horiek protagonizatzen dituzten harremanak arautu eta zehazteko.

Zuzenbideak arauketa paraleloa egin zezakeen, hau da, gizabanakoen estatutu juridikoaren parekoa baina desberdina izango litzatekeen arauketa eman zezakeen; arauketa horrek zehaztuko zukeen erakundeok zein modutan dituzten titulartasun juridikoak, nola hartzen dituzten betebeharrak, nola jartzen diren harremanetan eta abar.

Baina horrek gehiegizko lana ekarriko luke, sistema juridiko osoa bikoiztu beharko litzatekeelako. Era berean, herri-hizkuntzan erakundeak pertsonatzat hartu izan dira: nire enpresak soldata zor dit; Ogasunari ordaintzen dizkiot zergak eta abar. Hori dela eta, ahalik eta arau gutxien emateko irizpideak aplikatzen badira, gizabanakoentzat antolatutako sistema juridikoa erabilgarri bihurtzen da erakundeentzat; ikuspuntu horretatik, erakundeak eta gizabanakoak parekatuko lirateke. Teknikoki parekatze hori lortzeko, erakundeei eratxiki behar zaie Zuzenbideak gizabanakoei eratxiki dien ezaugarri juridiko bera, hots, nortasuna; horri esker esan daiteke erakundeek eskubideak eduki, betebeharrak euren gain har ditzaketela, eta harremanetan jar daitezkeela, gizabanakoak izango bailiran; horregatik, erakundeen titulartasunei, zorrei eta harremanei aplikatzen zaizkie egoera horietan gizabanakoak egongo balira aplikatuko liratekeen arau juridikoak. Beraz, erakundeen nortasuna titulartasun juridikoak edukitzeko gaitasuna da; era berean, gizakien gaitasuna eskubide eta eginbeharrak

edukitzeko gaitasuna da.

Bukatzeko, banaka eratxikitzen diren eskubideen eta harreman juridikoen sistemaren ondorio da gizarte erakundeei nortasun juridikoa eratxikitzea. Hots, eskubide eta harreman juridikoak egozteko teknika juridikoa da; teknika horrek ahalbidetzen du gizarte erakundeek erabil ditzaten gizakientzat (pertsonentzat, esangura hertsian) egindako arauak. Bestetik, sistema juridikoa errazteko oinarrizko abantaila du, azken finean ahalik eta arau gutxien erabiltzea ahalbidetzen baitu. Hori dela eta, erakundeak pertsonatzat har daitezke (harreman juridikoen protagonista aktibo eta pasibotzat, hain zuzen). Hala ere, berez pertsona direnengandik, hau da, pertsona «fisikoengandik» bereizteko, erakundeek nortasun «juridikoa» omen dute, berez pertsonak ez baitira.

Dena dela, ondokoa azpimarratzea komeni zaigu: gizarte erakundeei nortasunaren ezaugarriak ematea sormen juridikoa da, orduan, nortasuna antolamendu juridikoak zehaztutako baldintzen menpe dago, baldintza horiek nahierarakoak ez badira ere.

Antolamendu juridikoak berak bereiz ditzake, batetik, baldintza jakin batzuk betetzen dituzten erakundeak, horiei nortasuna emanez, eta, bestetik, beharkizunak betetzen ez dituztenak, horiei nortasuna ukatuz.

225. Eraketa historikoa eta doktrinak egindako eraikuntza Nortasun juridiko hitza antzinakoa da oso; izaki idealei zein kolektiboei gizakien ezaugarriak eratxikitzen dizkien hizkeraren lizentzia bezain antzinakoa. Hori dela eta, zentzu handirik ez du nortasun juridikoaren lehenengo aieruak arbasoen garaietan aztertzea. Guretzat interesa duen historia XIX. mendean kokatu behar dugu; izan ere, horrek lotura estua izan zuen «bitarteko gorputz»enganako estatu liberal jaio berriek zuten mesfidantzarekin, historian bi arazo nahasi baitira: gizarte erakundeak aintzat hartzea eta horiei nortasun juridikoa eratxikitzea. estatu liberal modernoek, gizabanakoa bere lokarrietatik askatu bazuten ere, aurretiaz izandako gizarte erakundeei legitimazioa ukatu zieten, gizabanakoaren askatasunaren eragozpen ziren neurrian. Horixe gertatu zen profesionalen erakundeekin (botigo edo gremioak, kofradiak, anaiarteak); izatez, erakunde horiek lanbide-jardunaren gaineko kontrola egiten zuten korporatiboki. Gauza bera gertatu zen estamentuekin, bai eta haien gobernu organoekin ere, gizabanakoen artean berez dagoen berdintasunaren aurkakoak baitziren. Ekonomiaren arloan, aberastasunaren zatirik handiena zuten erakundeak ezabatu nahi zituzten; erakunde horiei eutsiz gero, aberastasuna merkatutik kanpo geratzen zen. Hori dela eta, ondasunen loturak eta berezberezko ondasunak, batez ere Elizarenak, abolitu ziren. Horren guztiaren ondorioz, gizabanakoa estatutik eta beste herri-administrazioetatik kanpo geratu zen. Labur-zurrean, antolaketa mota bereziaren nagusitasunaz ari gara, hots, estatu erakundearen nagusitasunaz, bere gain hartzen baitu beste gizarte erakundeak aintzat hartzeko ahalmena.

Horren ondorioz, antolamendu juridikoak (estatuak emandakoa gehienbat, estatuz kanpoko arauak bigarren mailakoak zirela kontuan hartuz, besteak beste, ohiturazkoak) erakundeak baliozkotzat hartzeko zuen ahalmen hori murriztu egin zen, eta haiei buruzko erabakiak desberdinak izan ziren: batzuk abolitu egin ziren, bai eta desegin ere; beste batzuk, ordea, pertsegitu egin ziren. Dena dela, gehienetan, erakunde horiek alboratzeko, nahiko zen haiek izaterik ez zutela ulertzea, euren baliozkotasuna ukatuz. Nolanahi ere, erakunde horiek aintzat hartzea estatuaren eskuetan geratu zen, eta haiek onartzea irizpide politikoen araberako erabaki bihurtu zen.

Jarrera horren harira, nortasun juridikoaren muinari buruzko fikzioaren teoria asmatu zen, Savignyk beharbada beste helburu batzuekin azaldu bazuen ere.

Nortasunaren ezaugarria gizakiarena bakarrik da, erakundeei hedatzeak berez fikzio juridikoa dakar, hau da, antolamendu juridikoa egiten duenaren esku dago. Erakunde horiek aintzat hartzeko irizpideak politikoak direnez gero, nortasuna eman eta aitortzea legegilearen esku dago.

Gizarte erakundeekin izandako mesfidantza horren aurka, erakunde horietako batzuk ahalbidetu eta bultzatuko zituen pentsaera agertu zen; izan ere, enpresaburuen eta merkatarien elkarteak ahalbidetu eta bultzatu ziren, industrializaziorako eta komunikazioen garapenerako beharrezkotzat jo baitzituzten ( XIX. mendean agertutako asmoak lortzeko beharrezkotzat, hain zuzen). Hementxe dugu jarrera liberalaren kontraesana: irabaziak lortzeko, industria eta merkataritzako erakundeak onartu zituzten; baina helburu horiek ez zituzten erakundeak kontrolpean gelditu ziren, bai onartzeko, bai alboratzeko, bai

zapaltzeko ere.

Ikuspuntu horren aldaerarik garrantzitsuenetakoa hauxe izan zen: gizaki ez diren izakiak edo erakundeak pertsonatzat hartzen direlako fikzioa erabiltzen da, oinarrian Zuzenbidearen espediente teknikoa bada ere, gizarte erakundeak benetan badirela nagusiarazteko (FERRARA, COVIELLO).

Beste alde batetik, hasierako liberalismo horren aurkako erreakzioak «berezko» gizarte erakundeei eutsi zien, garapen politiko berantiarra izan zuten herrietan bereziki.

Horrek azaltzen du, Alemanian, eta GIERKEren eskutik, teoria «organikoa» garatzea; teoria horren arabera, erakundeok, gizakiaren espiritu gizartekoak eratortzen dituenak, estatuaren boterea baino lehenagokoak dira, eta botere horrek ezin du erakundeekin jardun gizabanakoekin jarduten duen modu desberdinean. Egineginean ere, erakundeok benetan badira, erabakiak hartu eta jarduteko organoak dituzte, gizakien antzera, eta interes bereziak dituzte, erakundea osatzen duten gizakien interesak ez bezalakoak, hain zuzen. Horregatik guztiarengatik, Zuzenbideak erakundeok ezaugarri guztiekin hartu behar ditu aintzakotzat, baita nortasun juridikoarekin ere.

Bi mutur horien artean doktrinak gorabeherak jasan ditu, eta, horren ondorioz, badaude nortasun juridikoari berezkotasuna ukatzen diotenak ere. Horien ustez, nortasun termino hori hizkera juridikoa erraztearen ondorio da; izan ere, bultzatu egin da erosotasun eta ekonomiaren inguruko arrazoiak direla eta, bai eta erakunde ekonomikoen interesen zerbitzupean dagoelako ere. Horretan ez zaie arrazoirik falta, nortasun juridikoaren bidez halako erakundeak zuzendu eta kontrolatzen dituzten gizabanakoek pribilegio egoerak lor baititzakete (HART, D´ALESSANDRO, GALGANO).

Azalpenaren une honetara helduta, estatu liberalen krisi gogorraren harira sortutako doktrina azaldu behar dugu, korporatibismoaren sorrera ekarri baitzuen. Doktrina berri horren arabera, gizabanakoa eta estatua ez dira bizitza politiko eta ekonomikoaren bi zutabe bakarrak; gainera, estatuak berak osatu behar ditu gizabanakoek eratutako korporazio erakundeak.

Izan ere, gizarte erakunde horiei nortasuna ematea da erakundeok botere publikoek eta antolamendu juridikoaren egiturari lotzeko modua, erakunde horiek ordezkapen politikoa gauzatzeko bideak baitira. Zehaztasun askorekin, eta erabilera politikoa alde batera utzita, Italiako Zuzenbideak tesi hori bereganatu zuen; Zuzenbide horrek gizarte erakundeen izatea eta euren nortasun juridikoaren aitorpena bereizi zituenez gero, erakunde pertsonifikatuek estatuaren babesa zuten, ez inoren aurka bakarrik, baizik eta euren barnean ere. Azken horrek esan nahi du, Italiako antolamenduak arau juridikotzat hartu zituela pertsona juridikoaren organoek emandako arauak, eta auzitegiek arauok betetzea behartu zezaketela. Nortasunik gabeko erakundeen erabakiak, aldiz, lotesleak izango lirateke, erakundeen bazkideen borondatearen autonomiak emango balitu bakarrik. Italian, demokrazia heldu eta batera, politikan parte hartzeko (alderdiak) eta langileen interesen alde egiteko (sindikatuak) erakundeek nortasunik gabe jardutea aukeratu zuten, estatuaren kontrola saihesteko.

Aurrerago esandakoaren ondorioz, pertsona juridikoei buruzko arauketaren eta ulerkera politikoen artean lotura hertsia dago. Arazoari buruzko arauketa teknikoa egin daiteke, gizarte erakundeen garrantzi juridikoa eta nortasun juridikoa bereiziz bakarrik.

Izan ere, arauketa osoaren atala baino ez da nortasun juridikoaren arauketa.

226. Arauketa orokorrari buruzko oharrak Pertsona juridikoen, hots, nortasun juridikoa duten erakundeen araubide orokorra egitea kode zibilei dagokie. Nortasuna eratxikitzeak berez dakar aitortzea gizarte erakundeek zenbait eskubideren, betebeharren zein harreman juridikoren titular izateko duten gaitasuna, gizabanako izango bailiran. Hau da, trafiko juridiko pribatuaren subjektu izateko baldintzak zehaztea kode zibilen eskumena da. Horregatik, Espainiako Kode Zibilak, bere ohiko aurrekarietatik aldenduz, baldintza horiek agintzen dituzten zenbait arau ditu.

KZ eratu zen garaian, estatu liberalak erakundeekin zuen mesfidantza ez zen hainbesterako, horregatik, erraz uler daiteke Kode Zibila aurreko kodeek esandakotik urruntzea. Desamortizazio eta jaregite prozedura bukatuta zegoen; elkartzeko askatasuna Konstituzioak berak aldarrikatu zuen (nahiz eta murriztuta egon, sindikalismoaren beldur); Elizarekin harremanak hobetuz zihoazen; eta ez zegoen mesfidantzarik erakundeekin.

Hori dela eta, arautu egin ziren, alde batetik, «pertsona fisikoak», «Nortasun

zibilaren jaiotza eta azkentzeaÂť izenburupean, eta, bestetik, ÂŤpertsona juridikoakÂť I. liburuaren II. tituluko II. kapituluan (35.etik 39.erako art.ek eta 28 zein 41.ek, izatez, pertsona juridikoen estatutu orokorra osatzen dute Espainiako Zuzenbidean).

Arauketa horren norainokoa beren beregi mugatu zen: onarturiko pertsona juridikoen eraentza ez da arautzen, ezpada nortasun juridikoa aitortzearen ondore orokorrak. Horregatik, pertsona juridiko ezberdinen estatutu berezira jo behar da (35 eta 38. artikuluak, batez ere). Muga horrek agerian jartzen du KZren arauketak ez zituela indargabetu pertsona juridiko desberdinak arautzeko emandako xedapenak; arau horiek lege berezitzat hartu ziren (38.II. art. in fine), Espainiako kodegile zibilak teknika hori sarri erabili izan baitzuen.

Horregatik, KZren araubidea liberaltzat eta esku-hartzailetzat hartzeko, beraren xedapenak integratu behar dira kodegintza garaian indarrean zeudenekin. Izan ere, mota desberdinetako araubideak ezarri ziren: elkarteen araubidea guztiz esku-hartzailea zen (Elkarteei buruzko 1887ko Legeak ezarrita), euren eraketa baliozkoa izan zedin; fundazioentzat Administrazioaren kontrola agindu zen (ez haien eraketarako, haien jardunbiderako baizik); sozietateentzat, sistema guztiz liberala ezarri zen, garai hartan indarrean zegoen Merkataritzako Kodeak horixe eratortzen baitzuen. Bistan dagoenez, korporazioak horretatik kanpo geratzen dira, legeak sortu baititu (KZren 37. art.).

Kodearen araubidea, aldiz, eskuzabala da nortasuna eratxikitzean: erakundeak nortasuna du, behin eratu eta gero (KZren 35.1 art.). Baina ezin dugu ahaztu garai hartan Administrazioaren kontrolak, elkarteetan batez ere, baliozkotasunez eratu baino lehenago egiten zirela.

Pertsona juridikoari buruzko KZren arauketa ez da argia, nortasuna eratxikitzeak sortutako ondore juridikoak zehazterakoan; sarritan, lege bereziek zehaztu beharko dituzte ondore horiek (38. art.).

Labur-zurrean, KZren araubide orokorra, laburra izan eta zehaztu gabe egoteagatik, integratu behar da, batetik, erakunde motari dagozkion estatutu bereziekin, eta, bestetik, ondore batzuetarako erakundearen ulerkera bateratua alda dezaketen arau bereziekin.

Horrek arazoak dakartza, KZren indarraldian araubide bereziak eduki dituen aldaketen ondorioz. Nortasun juridikoaren eta ulermen politikoen arteko harremanak ikusita, kontuan hartzekoa da KZren manuek mota guztietako erregimen politikoen menpe iraun dutela. Horren ondorioz esan daiteke Kodearen arauketak malgutasun handia duela; hala ere, diakronikoki interpretatu behar dira manu horiek, hau da, interpretatzailea arituko den garaian indarrean dagoen antolamendu juridikoarekin harremanetan jarri behar da Kodea.

227. Kode Zibilaren legezko motak A) Sailkapenak Nortasun juridikoa duten gizarte erakundeei buruz zenbait sailkapen egin daitezke; KZk, berriz, korporazioak, elkarteak, fundazioak eta sozietateak bereizten ditu.

Orokorrean, egituraren eta oinarriaren arabera sailkatu izan dira. Lehendabizi, pertsona juridiko kolektiboak aipatu behar dira; izatez, pertsona aniztasuna (helburu jakinak lortu nahi dituzten erakundearen partaideak) adierazten dute. Pertsona juridiko kolektiboen artean, korporazioak, elkarteak eta sozietateak egongo lirateke. Beste alde batetik, helburu zehatzak lortzeko, alde bakarreko baliabide ekonomikoak dituzten pertsona juridikoak daude, fundazioak, alegia.

KZren 35. artikuluan agertzen den irizpideari helduz, pertsona juridikoak euren interesen arabera bereiz daitezke: herri-interesa duten pertsona juridikoak (korporazioak, elkarteak eta fundazioak) eta interes berezia dutenak (sozietateak).

Aurreko sailkapena gorabehera, zehatzagoa da Zuzenbide pribatuaren edo Zuzenbide publikoaren arlokoa izatearen arabera bereiztea, eta Zuzenbide pribatuko erakundeen artean, helburuaren izaeraren arabera. Izan ere, sailkapen hori hobeto (baina ez zehatzmehatz) egokitzen zaie Espainian indarrean dauden estatutu juridiko ezberdinei, eta, korporazioei dagokienez, elkarteetatik argiago bereizten ditu. Bestetik, kontuan hartu beharra dago pertsona juridiko gehienei buruzko ikasketa sakona ez dagokiola Zuzenbide Zibilari, baizik eta beste espezialitate batzuei (alderdi politiko, sindikatu, korporazio, merkataritzako sozietate eta abarrekin gertatzen den moduan).

Dena dela, nortasuna eratxikitzetik ateratzen diren ondore zibil orokorrak jorratuko ditugu.

B) Zuzenbide publikoaren arloko pertsona juridikoak KZren 35.1 artikuluak hauexek hartzen ditu beren beregi pertsona juridikotzat: «legeak onartzen dituen herri-intereseko… korporazioak». Hala ere, ez ditu horiek arautzen, euren eraentza zehazteko «sortu edo aitortu dituzten lege» guztiei (37. art.) eta orokorrean legeei (39. art.) zuzentzen baitzaie.

Zuzenbide publikoko oinarrizko erakundeak lurralde administrazioak (Estatuaren Administrazio Orokorra, autonomia-erkidegoak, probintziak, udalak) dira. Nortasun juridiko publikoa dute, eta trafiko pribatuan jardun ahal dutenez gero, badute Zuzenbide pribatuko nortasun juridikoa ere. Horregatik, «korporazio» adierazmoldepean daudela ulertuko da, nahiz eta eguneroko hizkeran adierazmolde hori toki administrazioetarako bakarrik erabili.

Lurralde administrazioez gain, Zuzenbide publikokoak dira Erakunde Administrazioa osatzen duten taldeak ere. Mota ezberdinetako erakundeak dira, eta lege lerruna duten arauek zein legean oinarritutako administrazio-ebazpenek sortzen dituzte Erakunde Administrazioko taldeak. Erakunde horiek jardueraren arlo zehatzetarako herri-eskumenak (arlokako deiturikoak) dituzte, eta arlo horren administrazioa euren esku dago. EANLO deritzonak (gaztelaniazko LOFAGEk) ezarri du Estatuaren Administrazio Orokorrak sortu dituen mendeko herri-erakundeen araubidea. Lege horrek herri-erakunde guztiei, bai erakunde autonomoei, bai enpresa erakunde publikoei, berezko nortasun juridikoa eratxiki die, Estatuaren Administrazio Orokorraren nortasunetik bereizita (EANLOren 42.1 art.).

Erakunde jakin batzuk, esaterako, ganbera ofizialak (Merkataritza, Industria eta Nabigazio Ganbera, Nekazaritzakoa) eta elkargoak, herri-administrazioen artean sailkatzea zalantzan dago, izan ere, haiei buruz legez esan arren Zuzenbide publikoko korporazioak direla, euren definizioa ematerakoan eztabaida ugari sortu dira. Lanbideinteresen alde jotzeko biltzen diren subjektuak eratzen dituzte, botere publikoaren ekimenez sortzen dira, eta eginkizun publikoak eratxikitzen zaizkie; horren guztiaren arabera, erakunde horien eta elkarteen arauketa ezin da berdina izan.

Konstituzio Auzitegiak nekazaritzako ganberei buruz hauxe dio: «horien eragina jasango dutenek ez dituzte ganberak hautatu edo aukeratu, erakunde horiek autonomoki aukeratutako helburuak lor ditzaten; oinarrian, botere publikoen erabakiak dira, nahiz eta jatorrizko pactum associationisik ez egon, pactum hori estatuaren jardunak ordezten baitu. Bestetik, askatasunez zehaztutako helburuak lortzeko edo interesak defendatzeko, aukerarik ere ez dago, herri-interesek zehaztuko dutelako erakunde horien helburua (izan ere, horretarako sortu ziren). Era berean, interesak botere publikoek finkatzen dituzte» (KAren uztailaren 18ko 132/1989 epaia). Arestian, Konstituzio Auzitegiak hauxe adierazi izan du merkataritza, industria eta nabigazio ganberen inguruan: «‘lurralde oinarririk ez duten korporazioak’, ‘oinarri pribatua duten arlokako korporazioak’, ‘elkarte oinarria duten erakunde publikoak’ dira. Beste modu batera esateko, orokorrean gizarte elkarteak dira, eta legeak eratzen ditu, gizartearen interes zehatz batzuk aintzat hartuz (batez ere, lanbide interesak aintzat hartuz).

Askotan, nortasun juridikopublikoa izaten dute, eta, gehienetan ere, erakunde horietara afiliatzea nahitaezkoa izaten da» (KAk ekainaren 16an emandako 179/1994 epaia) Erakunde horiek euren izaeran ondoko ezaugarriak galtzen dituzte: batetik, bertako partaideak kategoria zehatz

batekoak izatea (legez ezar daiteke korporazio jakin batzuetarako, gaur egun elkargoekin gertatzen den moduan. Beste erakunde batzuetarako, ordea, ez da horrelakorik ezartzen, hala nola, nekazaritzako ganbera, jabetza ganbera edo merkataritzako ganberetarako; behintzat horixe da Konstituzio Auzitegiaren iritzia, erakunde horien aurreko araubideari dagokionez); eta, bestetik, estatuaren antolaketaren barruan egotea. Eginkizun publikoak betetzeak ez ditu erakunde horiek bereizten ere; geroago ikusiko denez, beste elkarte mota batzuek ere eginkizun horiek betetzen dituzte.

Labur esateko, hainbat pertsonak osatzen duten erakundeak dira (elkarteek dute ezaugarri hori ere), baina ez dituzte pertsonek eratzen, euren askatasuna egikarituz, alderantziz, aginte egintza bidez eratzen dira, eginkizun publikoak betetzeko; eginkizun publiko horiek ez dira erakunde horien helburu bakarrak, izan ere, bazkideei bakarrik interesatzen zaizkien beste jarduera batzuk egitea eta helburuak lortzera bideratuta daude. Esangura hertsian, Zuzenbide publikoko erakundeen (adibidez, unibertsitate publikoaren) eta elkarte pribatuen artean erdiko eta zehaztu gabeko mailan daude.

C) Zuzenbide pribatuko eta herri-interes edo interes orokorreko pertsona juridikoak Esangura zabaleko korporazioen kontra jarriz (azkenekoz aipatutakoek sortutako zalantzekin), Zuzenbide pribatu eta herri-interesekoak dira KZren 35.1 artikuluan aipatutako beste bi sailkapenak: fundazioak eta elkarteak esangura hertsian (ze elkarte adierazmoldeak, esangura zabalean, hartzen ditu sozietateak edo interes berezia duten elkarteak ere).

Zuzenbide pribatuko erakundeak dira, norbanakoek (edo botere publikoek, izaera publiko barik jarduten dutenean) beraiek sortutakoak, antolamendu juridikoak aitortzen dien askatasunaren bidez. Norbanakoek ezartzen dute euren arauketa, antolamendu juridikoak ezarritako mugen barruan (baldintzapean daude); (euren nortasun juridikoak berez dakar trafikoan norbanakoak bailiran jardutea, imperiumik gabe eta abar).

Zuzenbideak antolaketa horiei buruz egiten duen azterketa aipatuko dugu orokorrean; hala eta guztiz ere, antolaketamota desberdinak zehatz aztertuko dira hurrengo gaietan.

Lehenengo eta behin, botere publikoek erakunde horiekin mesfidantza izan dute lehen azaldu ditugun arrazoi historikoak direla eta, hau da, uste zutelako bitarteko gorputzak ezabatu eta bere-berezko ondasunak abolitu beharra zegoela. Baina ikuspuntu horretatik, KZk arautzeak zerbait esan nahi du. Arean bere, euren estatutu juridikoa KZn ez dagoela egia bada ere (xedapen arauemaileetan baino), pertsona juridikoak badirela izan (edo izan daitezkeela) onartzeak —gaitasun zabala eduki baitezakete— antolamendu juridikoak normaltzat jotzen dituela adierazten du.

Bigarrenez, euren interesek herri-izaera dute. Adierazmolde hori zalantzazkoa da, batez ere, gaurko hizkera usadioekin bat ez datorrelako, eta beraren interpretazioa elkarteetarako eta fundazioetarako desberdina dela kontuan hartzen bada. Hori dela eta, izaera hori zehaztuko da, antolaketa motak kasuankasuan aztertzen ditugunean. Orain, herri-administrazioen helburu publikoak eta erakundeenak behin baino gehiagotan berdinak izan daitezkeela esan dezakegu, eta horrek administrazioak legitimatzen ditu erakundeen araubidean (edo, gutxienez, botere publikoen helburuak eta jarduerak edo antzekoak dituzten erakundeen araubidean) esku hartzeko, modu gogorrean bada ere; horregatik, erakunde pribatuei herri-administrazioekin batera herri-interesak edo interes orokorrak betetzeko ahalmena aitortzen zaie, erakunde egonkorren bidez, salbu eta legeak botere publikoei eskumena beren beregi ematen dien esparruetan. Erakundeok aritu daitezke inplikazio publikorik ez duten helburu zein jardueretan.

Legeak elkargoei eskumena eratxiki die, lanbide interesak defendatzeko; horrek ez du galarazten, ordea, profesionalek helburu bera dituzten elkarteak sortzea (ikus KAk urtarrilaren 16an emandako 5/1996 epaia).

Bi mota horietan azpimota asko bereiz daitezke, araubide berezien aniztasunaren arabera, hurrengo gaietan ikusiko denez (Zuzenbide zibilari dagokion heinean). Oraingoz, orokorrean adieraziko ditugu: elkarteak pertsona taldeak dira, berez borondatezkoak, hots, helburu erkidea lortzeko biltzen dira, eta horretarako erakunde egokia eratzen dute; izatez, euren helburua ez da interes berezia betetzera bideratuta egon behar, oraintxe azaltzen den esanguran. Fundazioak, ostera, baliabide ekonomikoen zuzkidura bidez, alde bakarka sortutako erakundeak dira, interes orokorreko helburua lortzeko.

D) Interes berezia duten Zuzenbide pribatuko pertsona juridikoak Interes berezia duten elkarteak dira KZren 35.2 artikuluan aipatutakoak, eta, 36. artikuluak dioenaren arabera, sozietate kategoriaren barruan eta haien araubidepean daude. KZtik ateratako aipamen horiek zehaztu behar ditugu; izan ere, manu horiek hainbat denbora daramate indarrean eta, denbora horretan, gai horrek aldaketa nabarmenak jasan ditu.

Alde batetik, 35.1 artikuluak aipatutako herri-intereseko elkarteekin (edo elkarteak esangura hertsian) gertatzen den ez bezala, XIX. mendeko legegileak elkarteekin mesfidantza gutxi adierazten du.

Alderantziz, jarduera ekonomiko askea garatzeko tresnarik bitxienak dira; horregatik, euren araubideak 1885eko Merkataritzako Kodean kutsu liberala du, esangura guztietan (ikus MKren 117. II. artikuluaren testu indargabetua; artikulu horrek «industria edo merkataritzako enpresa helburuak dituzten elkarte» mota guztiak sortzeko askatasuna nagusiarazten zuen beren beregi). Hala ere, elkarte horien egitura eta esangura hertsiko elkarteena oinarrian berdinak izanik, muga ezartzen zaie, sozietate kontratua xedatzen duten arauetan: sozietate motaren egituraren osagai bihurtu da sozietateen kideek nahitaez irabaziak ateratzeko helburua izatea. KZren 1665 eta MKren 116. artikuluek horixe adierazten dute, eta hori eratortzen du Elkarteei buruzko 1887ko Legearen 1. artikuluak, «irabaziak ateratzea ez ezik beste zenbait helburu duten» elkarteei aplikatzeko eman zena. Beraz, garai hartan oinarrizko bereizketa ezarri zen: batetik, irabazteko xederik ez zuten elkarteak Elkarteei buruzko Legearen araubidepean zeuden (KZren 35.1 art.ak aipatzen dituenak); bestetik, irabazteko xedea duten elkarteei sozietate kontratua aplikatu zitzaien. Hortaz, KZren 35.2 artikuluak jasotako interes berezia duten elkarteak dira. Hori dela eta, irabaziak lortzeko helburuak ahalbidetzen du elkarte horiek araubide askea izatea; helburua irabaziak lortzera bideratuta ez badago, aldiz, administrazio kontrolak ezartzen dira, eta horrek adierazten du legegileak bitarteko gorputzekin, (argi nahiz ezkutuan) helburu politikoak dituzten elkarteekin eta sindikatuekin duen mesfidantza.

Baina XIX. mendean zehar, antolamendu juridikoak aldaketak jasan zituen. Beraz, alde batetik, bazkideen irabazte-xedearekin bat ez datozen xede ekonomikoak lortzera bideratuta dauden erakundeak daude, eta zaila da KZren 35. art.ak ezarritako sailkapenetan kokatzea. Horixe gertatu da kooperatibekin; berez, Elkarteei buruzko 1887ko Legearen menpe zeuden, baina, batez ere, 1931tik aurrera, legezko araubide berezia dute. Gaur egun Kooperatibei buruzko 1987ko apirilaren 2ko Lege Orokorraren menpe daude (autonomia-arauketaz gain), eta lege horren 1. art.ak sozietateak bailiran definitzen ditu. Hortik, legearen aginduz, KZren 35.2 artikuluak aipatutako interes berezia duten elkarteen artean kokatu beharko lirateke. Arestian, Interes Ekonomikoa duten Elkartzeei buruzko 1991ko apirilaren 29ko Legeak zalantzak sortu ditu. Izatez, elkarte mota horrek, legearen 2.2 artikuluak dioenez, «berarentzat ez du irabazteko asmorik» (baina horrek ez du baztertzen elkartearen bidez bazkideek irabazteko asmorik izaterik). Eztabaidagarria da, ea sozietate anonimoek eta erantzukizun mugatuko sozietateek irabaziak lortzeko helburua eduki behar duten ere, horiek arautzen dituzten legeek ez baitute horri buruz ezer esaten (arazoa eztabaidatsua da, eta horren erantzuna askozaz ziurragoa da gaur egun; dirudienez irabazteko asmoa eduki behar dute, sozietate mota horietan oinarrizko printzipioa delako, KZren 1665 eta MKren 116. artikuluetan jasotako sozietate kontratuaren printzipioen artean baitago.

Hitz gutxitan esanda, «interes berezi» adierazmoldea eta «irabazteko asmoa» sinonimotzat hartu ziren. Dena dela, legezko adierazmolde hori malgutu behar da, ondoko arrazoiak direla bide: batetik, adierazmoldea desegokia da, hots, zabalegia izatea jatorrizko esangurari dagokionez; bestetik, legeriaren bilakaerak bi adierazmolde

horien identifikazioa baretzera laguntzen du; eta, azkenik, badaude egon bazkideentzat onura esklusiboak lortzera bideratuta dauden elkarteak, bazkideen artean irabazirik banatzera bideratuta ez badaude ere (hori dela eta, oso zail suertatzen da herri-intereseko erakundeak direla esatea), edo herri-intereseko helbururik ez dutenak, berezko esanguran (musean jokatzeko zaletasuna bultzatzera bideratuta daudenak, adibidez).

Nolanahi ere, arazoari erantzuteko zehaztu behar da elkartea zein araubideren menpe egon behar den; beharbada, horixe denez gero herri-interes versus interes bereziaren arteko bereizketa identifikatzeko erarik egokiena, komenigarria dirudi ohiko ikuspuntua berreskuratzea. Alde batetik, irabaziak lortzeko helburua duten erakundeak sozietateak dira, berezko esanguran; KZren eta merkataritzako legeriaren xedapenen menpe daude, euren jardueraren izaeraren edo aukeratutako sozietate motaren arabera.

Kooperatiben helburuak lortzera bideratuta dauden erakundeak (enpresa jardueraren ondorioz lortutako emaitza ekonomikoa bazkideei banatzea; KLOren 1.1 art.), kooperatiben antolaketa arautzen duten xedapenen menpe egongo dira. Bazkideen jarduerak egitea (batez ere, jarduera ekonomikoak) edo jardueretatik lortutako emaitza ekonomikoak hobetzera bideratuta daudenak Interes Ekonomikoa duten Elkartzeei buruzko Legearen menpe egon daitezke eta abar.

Bestalde, lehen azaldutako helburuak lortu nahi ez dituzten erakundeak interes berezirik ez duten (KZk herri-interesa deritzona) erakundeak legez har daitezke, eta elkarteen araubidepean jarriko dira, hots, elkarteak arautzen dituen Lege orokorraren (gaur egun, 1964ko EL) eta elkarte zehatz batzuetarako ezarritako arau berezien menpe. Oinarrian izaera ekonomikoa duten helburuak, hau da, jarduera ekonomikoen bidez lor daitekeen helburua badute, beharbada egokiagoa izango litzateke sozietate kontratua edo ondasun erkidegoa arautzen duten arauak aplikatzea. Batez ere, sozietateen eta erkidegoen araubidea egokiena da izaera ekonomikoa duten partzuergo egoerak arautzeko; araubidea analogiaz aplikatu behar zen, ez, ordea, legegintzazko politikaren arabera, edo euren helburua «herri-interes» edo «interes berezi» deiturikoaren arabera. §64. PERTSONA JURIDIKOEN ARAUBIDE OROKORRA 228. Arau erkideak. Nortasunaren mailaketa Nortasun juridikoa duten erakundeei buruz erregela orokor gutxi ditu Espainiako antolamendu juridikoak. Horregatik, pertsona juridikoen araubidea atal batzuetan zehatza bada ere, ez da erabatekoa.

Araubide berezi horri buruzko azterketa kasuz kasu egin behar da, antolaketa mota guztiak ikastean.

Abiapuntu horretatik hasteak balio du, maiz agertzen diren akatsak saihesteko, hots, nortasun juridikoaren hermetismoaren dogma baztertzeko (hori gero aztertuko dugu).

Orain, nortasun juridikoa duten erakunde guztien eginkizun eta ezaugarri orokorrak aztertu behar ditugu. Baina horrek ez du esan nahi, erakunde batzuek formalki nortasunaren ezaugarririk ez dutenik; izan ere, erakunde horiei antolamendu juridikoak eman die pertsona juridikoei ematen dien arauketa berdina, atal batzuetan behintzat.

Beraz, adibidez, etxebizitzen jabeek osatutako erkidegoak (jabetza horizontalari buruzko araubidearen menpe daudenak) auzian jarduteko gaitasuna du (JHLren 12.1 art.), eta hori historian zehar lortu nahi izan ziren ondore praktikoetakoa da, nortasun juridikoa, alegia; hala ere, esaten da jabeen erkidegoak ez duela nortasunik.

Erakundea pertsona juridikotzat hartzeak orokorrean dakartzan eginkizunak eratxiki daitezke, bai erakundea arautzen duten arauek horixe zehazten dutelako, bai (errazago) pertsona juridikotzat hartzen delako. Hortik dator erakunde bati nortasun juridikoa emateak ekar dezakeen erabilgarritasun praktikoa: hitz gutxitan esanda, legegileak gaitasuna ematen dio erakunde horri, pertsona juridikoen araubide orokorraren menpe egon dadin.

Hala ere, beste alde batetik, nortasun juridikoa duten erakunde zehatzen araubide bereziak ezaugarri gehiago emango dizkie erakunde horiei, beste erakundeek orokorrean dituzten ezaugarriez gain. Horixe gertatzen da mailaka daitezkeen arlo batzuekin:

esaterako, erantzukizunaren arloan, ondarea autonomoa izaten da, hots, pertsonifikatutako erakundearen ondarea eta subjektuen ondareak bereizi behar dira.

Erakunde batzuetan, sozietate anonimoan eta erantzukizun mugatukoetan, esaterako, banaketa hori ia erabatekoa da: bazkideek ez dute euren ondarearekin erantzuten erakundearen zorrengatik; beste batzuetan, sozietate kolektiboetan, adibidez, banaketa ahulagoa da, bazkide kolektiboek eurek erantzuten baitute erakundearen zorrengatik, betiere, modu subsidiarioan. Horren arabera, nortasuna emateak dakartzan ondoreak ez dira eraberekoak, baizik eta mailaka daitezke, edo arestiko ikuspuntu batetik esateagatik: nortasun juridikoari buruzko zenbait araubide desberdin daude. Batetik, araubide orokorra dago, KZn jasotakoa, eta, bestetik, araubide bereziak daude, pertsonifikatutako antolaketa moten estatutu berezia arautzen duten arauetan jasotakoak, alegia, araubide orokorraren osagarria dena. Beraz, pertsona juridikoaren kontzeptua malgu eta anitza da.

Hala ere, ikuspuntu horrekin ez gatoz bat, nahasi egiten dituelako antolaketa mota ezberdinen araubide anitza eta nortasun juridikoaren araubidea. Izan ere, azken horren estatutu pribatua bakarra da Espainiako Zuzenbidean: KZk jasotako arau orokorretan dago edota arau horiek eratortzen dute. Hala ere, KZk berak jotzen du antolaketa mota zehatzen bat xedatzen duten arauetara, arlo berezi batzuk arautzeko. Izan ere, ezin da azaldu sozietate anonimoetan bazkideen erantzukizuna mugatzea sozietateak berak nortasun juridikoa izateagatik, baizik eta sozietate anonimoa izateagatik, eta ondore horri legezko araubide tipikoak eragiten dio, legeak ezarritako baldintzak betetzen direnean.

229. Nortasuna eskuratzea A) Nortasuna eratxikitzeko sistemak Gizarte erakundeek pertsona juridikoen izaera izan dezakete, antolamendu juridikoak ezarritako baldintza eta beharkizunak betetzen dituzten heinean.

Komenigarria da azpimarratzea erakundeen eraketa eta izatea, batetik, eta pertsona juridikoak direla aitortzea, bestetik, erraz bereiz daitezkeela, teorian bederen. Nortasuna eratxikitzea erakunde horiei arauketa ematea baino ez da, eta antolamendu juridikoak zabalera handiagoaz zein txikiagoaz eman diezaieke. Horregatik, nortasunik ez duten gizarte erakundeak benetako eta guztiz legebidezkoak izan daitezke (esaterako, mendira joateko edo herriko jaietan txosnak antolatzeko batzen den lagun taldea). Taldeak, horrela jarduteko, antolamendu juridikoak ezarritako baliabide orokorrak erabili beharko ditu (elkarrekiko mandatuak, ondasunen titularkidetasuna, hartzekodunen edo zordunen aniztasuna eta abar).

Pertsona juridikoen estatutua eskuratzen badute, arauketa desberdina izango dute arlo batzuetan behintzat; horrela, kideen jarduerak taldea lotuko du ordezkapen organikoaren ondorioz, taldearen ondasunak taldearen beraren jabetzapekoak izango dira, taldearen kredituei eta zorrei ez zaie ezarriko hartzekodunen eta zordunen aniztasunaren erregelarik eta abar.

Aurrerago esandakoarekin bat, eta kontuan hartuz erakundeei nortasun juridikoa eratxiki izan zaiela, batez ere, behin eratu eta gero; nortasun juridikoa eratxiki edo eskuratzeko zenbait sistema azter ditzakegu.

Lehendabizi, antolamendu juridikoak eskumena ematen dio herri-agintariari (administrazio aginte zein epaileari), kasuankasuan nortasun juridikoa emateko. Era berean, agintari horiek zuhurtziarakotasun tartea izan dezakete erakunde horrek nortasun juridikoa izan behar duen erabakitzeko; edo, ostera, euren jarduera araututa egon daiteke, inolako zuhurtziarakotasunik gabe. Baina bi kasuetan agintariaren ÂŤeransketaÂť egintza beharrezkoa da. Kasu horietan nortasun juridikoaren eratxikipen berezia edo zehatza gertatuko da, nortasun hori eman baita.

Zuzenbideak, berriz, nortasun juridikoa eskuratzeko sistema agindu dezake, ÂŤarauzko xedapenÂť deiturikoen bidez edo eratxikitzeko sistema orokor edo generikoaren bitartez, hau da: Zuzenbideak azaltzen du zeintzuk diren betekizunak, erakundeak nortasun juridikoaren statusa har dezan. Hori dela eta, beharkizun horiek betez gero erakundeak nortasuna eskuratzen du berehala. Era berean, sistema horrek beste bereizketa bat izan dezake, alegia: sistema batzuetan beharkizun orokorrak eta bereziak bete behar dira, erakundea izan badela ulertzeko; beste sistema batzuek, ostera, orokorrak betetzea nahiko dela diote. Beraz, sistema batzuek ez dute behar betekizun gehigarririk, kasu horietan nortasuna eskuratzen da

erakundea eratzean edo erakunde izateagatik; baina beste sistema batzuetan, aldiz, nortasuna eskuratzeko betekizun gehigarriak edo zehatzak ezartzen dira, eta mota askotakoak izan daitezke: formari buruzko betekizunak, Administrazioaren bulego publikoan agiriak uztea, legezko publizitatea ematen duen Erregistroan inskribatzea, erakundearen eraketa edo erakundea badela argitaratzea egitez edo legez eta abar. Betekizunek agintariaren esku-hartzea badakarte, sistema hori eta emate bidezkoa ez dira nahasten teorian, kasu horretan aginteak begiztatuko baitu betekizunak bete direnentz bakarrik, aurretiaz nortasuna eskuratu dela adieraziz.

Nortasuna eratxikitzeko askatasun handiagoa ala txikiagoa dagoen kontuan hartuta, ezin dira parekatu, batetik, emate bidezko sistema eta eratxikipen murrizgarriaren sistema, eta, bestetik, eratxikipen orokorraren eta jarrera eskuzabalaren sistema. Izan ere, dendena nortasuna eratxikitzeko betekizunen menpe egongo da (eta, hala denean, erakundearen eraketaren menpe), hau da, betekizun horiek murritzak edo zabalak diren ikusi beharko da; emate bidezko sistemetan, agintariak zorroztasunez jarduten duen ala ez da kontua, edo ematea araututa badago, hori xedatzen duten arauetan betekizun gehiago edo gutxiago eskatzen duten ala ez. Horregatik, nortasuna emateko askatasunari buruzko balorazioa egiterakoan kontuan hartu beharko dira erakundeak eratzeko dauden betekizunak eta nortasuna eratxikitzekoak ere.

B) Kode Zibilaren sistema Nortasun juridikoa eratxiki edo eskuratzeko araubide orokorra Espainiako Zuzenbidean zenbait arautan dago banaturik, antolaketa motaren arabera. Horren harira, hauxe dio KZren 35.1 artikuluak: legeak onartzen dituen herri-intereseko korporazioen, elkarteen zein fundazioen‌ nortasuna hasten da Zuzenbidearen arabera baliozkotasunez eratzen diren unetik beretik. Sozietateei dagokienez, 35.2 artikuluaren arabera (36.arekin lotuta), sozietate motaren arabera aplikatu beharreko legeetara jo behar da.

Hori horrela dela, industria edo merkataritzako helbururik ez duten sozietateek, formagatik merkataritasuna dakarten sozietate moten artean ezin badira sailkatu, nortasuna eskuratzen dute KZren 1669. artikuluaren arabera; merkataritzako helburua duten sozietateek, ostera, nortasuna eskuratuko dute MKren 116.II. art. edo antolaketa mota ezberdinei aplika dakizkiekeen arau berezien arabera (esaterako, SALren 7.1 art., EMSLen 5. art., KLOren 6. art.).

Xedapen multzo horrek ondorioztatzen du, orokorrean, Espainiako sistema ez dela emate hutsean oinarritzen. Nortasuna modu generikoan eratxikitzen da, formalki behintzat. Sozietateen gaia beste une baterako utziz gero (azterketa sakonagoa dagokien arloetarako, alegia), eta KZren 35.1 artikulua azaletik irakurtzen baldin badugu, esan dezakegu Espainiako sisteman elkarteei eta fundazioei nortasuna eratxikitzen zaiela eraketa hutsagatik. Hala ere, zenbait fundaziorentzat (kultur arloko fundazio pribatuak, adibidez, ikus 1972ko uztailaren 21eko Dren 5.2 art.) eratxikipen generikoaren sistema ezartzen da zenbait betekizun erantsirekin (esaterako, Erregistroan inskribatzea); hori eskatzen zaie elkarte zehatz batzuei ere (alderdi politikoak, 1978ko abenduaren 4ko Legearen 2.1 art.; sindikatuak, 1985eko abuztuaren 2ko LOren 4.7 art.).

C) Eraketa sistemari buruzko kritika eta Kode Zibilaren 35.1 artikuluaren berrinterpretazioa Hala ere, elkarteak eratzeko betekizunen araubideak aldaketa sakona jasan du EKren 22. art.aren ondorioz. Erakunde horiek baliozkotasunez eratzeko betekizunek, administrazio esku-hartzearenak, batez ere, indarrean dirauten ala indargabetuta dauden jakitea da arazoa oraintxe. Geroxeago aztertuko den moduan, Konstituziotik atera daitekeen ondorioa hauxe dugu: elkarteak eratzeko erabateko askatasuna dago, beraz, ezin daiteke administrazio esku-sartzearen baldintzapean modu zilegian jarri. Horregatik, elkarteen araubide orokorra eta KZren 35.1 art. berrinterpretatzeko beharra sortzen da, baldintzak berriak direla ikusita. Elkartea eratzen bada bera eratzeko kontratua baliozkotasunez egitean, ez da behar inolako beste betekizun erantsirik, pertsona juridikoa izan dadin.

Baina orduan gertatzen den egoerak garrantzi handiko arazoak sortzen ditu, eta KZren 35.1 art.aren hitzez-hitzezko interpretazioak arazo horiek saihets ditzake.

Hasteko, nortasun juridikoa eratxikitzeak ez du garrantzirik Konstituzioarentzat (Konstituzio Auzitegiak urtarrilaren 24an emandako 14/1995 epaian dioen moduan,

«legezko jatorria eta baieztapena dituen teknika baino ez da»), baldin eta nortasuna kentzeak elkarteen eta fundazioen estatutu juridikoaren murrizketarik, hots, haiei dagozkien konstituzio eskubideen oinarrizko edukia urratuko lukeen murrizketarik ez badakar (EKren 53. 2. art., 22 eta 34. artikuluekin lotuz). Elkartu eta fundatzeko eskubidea errespetatzeko beharra dago mota bateko zein besteko erakundeen araubidean, ez, ordea, euren nortasun juridikoaren arazoan, legezkotasun hutsezko arazoa baita.

Bigarrenez, pertsona juridikoak sortzerakoan, estatuaren esku-hartzea justifikatzen da, oinarrian, besteak babesteagatik eta euren ziurtasun zein segurtasunagatik. Pertsona juridikoa, hots, Zuzenbidearen subjektu berria, sortzea ez zaie interesatzen pertsonifikatutako erakundearen sortzaileei bakarrik; izan ere, Zuzenbidearen subjektu berria trafikoan finkatzen da, eta harreman juridikoen titulartasuna egozten zaio, bere kide edo buruzagiekin ez ezik, enparauekin ere. Gainera, nortasuna eratxikitzeak ondare banandua dakar, pertsonifikatutako erakundea osatzen duten pertsonen ondareetatik bereizten dena, alegia. Arrazoi horiek direla eta, pertsonifika daitezkeen erakundeetako gehienen araubide bereziek publizitatea behar dute, nortasuna eratxiki edo ondareak edukitzeko betebeharreko baldintza legez. Horixe gertatzen da sozietate zibilekin (KZren 1669. art.), merkataritzako sozietate pertsonalistekin (MKren 116. II, 119 eta 120. art.), sozietate anonimoekin (SALren 7.1 art.), erantzukizun mugatuko sozietateekin (EMSLren 11.1), kooperatibekin (KLOren 6. art.), orain fundazioekin (FLren 3. art.) eta abar.

Hirugarrenez, estatuaren esku-hartzea antolatuko da, formaren aldetik, publizitate ondoreak dituen Erregistroaren bidez, gutxienez nortasun juridikoa eratxiki dezan. Alde batetik, apurkaapurka nagusitzen ari den sistema dela ematen du, non eta zenbait erakunderi nortasuna eratxikitzea arautzen duten arestiko xedapenetan (alderdi politikoak; sindikatuak; elkarte katolikoak, Espainiaren eta Aulki Santuaren arteko Arazo Juridikoei buruzko 1979ko Akordioaren I.4. art. eta behinbehineko lehenengo xedapena; erlijio arloko elkarteak orokorrean, Erlijio Askatasunari buruzko LOren 5. 1. art.; Kataluniako fundazioei buruzko Jarraibidearen 17. art.). Estatuaren esku-hartzea horrela ulertzeak zalantzarik gabeko abantaila du: Konstituzioak elkarteei buruz egiten duen araubidearekin erraz batera daiteke estatuaren esku-hartzea, eta araubide horrek Erregistroan erakundeak inskribatu beharra ezartzen du «publizitate ondoreetarako bakarrik» (EKren 22.3 art.). Arau horrek iradoki ditzakeen beste oharpideez gain, argi dago hortik ondorio hau bederen atera daitekeela: EKrekin bat dator elkarteak inskribatzeko Erregistroa egotea; eta nortasuna eratxikitzeak Konstituzioarentzat inolako garrantzirik ez duela ikusita, ezerk ez du eragozten legeak Erregistro horretan inskripzioari nortasuna eratxikitzeko ondoreak ezar diezazkion. Inskripzioaren ondoreak murrizteak, «publizitate ondoreetarako bakarrik» esaldiaren azaleko irakurketatik atera daitekeen moduan, ez du baztertzen gainerako ondore batzuk izatea, elkartzeko eskubidearen oinarrizko edukia errespetatzen badute behintzat. Halaber, goian aipatutako arrazoiak ere, hots, publizitate eta nortasun juridikoa, sinonimoak ez diren arren, elkarrekin lotuta daude; publizitatearen bidez trafikoan Zuzenbidearen subjektu berriaren, hau da, pertsona juridikoaren, izatea nabarmenduko da, trafikoaren segurtasunerako eta hirugarrenen eskubideak babesteko.

Laugarrenez, sistema berrirakurtzeak ahalbidetzen du antolamendu juridikoa artatzeko printzipioaren eragina, horrela, Konstituzioaren aurreko legeria berrinterpretatzen da (eta ez KZren 35.1 art. bakarrik) esku-hartze publikoa egon daitekeen neurrian, noiz eta erakundea baliozkotasunez eratzeari ez dagokionean, bai, ostera, nortasuna eratxikitzeari.

Bosgarrenez, proposatutako interpretazioa KZren 35.1 art.aren harira egin daiteke,

artikulu horrek denboran zehar une zehatza finkatzen duela ulertzen bada, une horretatik nortasuna eratxikitzeak ondoreak sortzen baititu. Arazo horrek garrantzi handia du, Zuzenbidearen subjektua sortzen den unea zehazteak aukera ematen digulako beste ondoko uneak zehazteko; esaterako, erakundearentzat eskualdatutako titulartasunak bitarteko egoeran egon daitezke nortasuna eskuratu arte (sortua baina jaioa ez denaren kasuan gertatzen den moduan), epaiketan parte har dezake eta abar. Erakundea eratzea denboran zehar luzatzen dela kontuan hartuta, bitartean egintza batzuk betetzen dira gero erakundea sor dadin, KZren 35.1 artikuluaren arabera nortasuna eratxikitzeak atzera egingo du erakundeak eratzeko beharkizunak bete zituen unea arte.

Seigarrenez, Konstituzioak errotik aldatu zuenez gero erakundeak sortzeko ezarririk zegoen sistema, aldaketa horrek KZren 35.1 artikuluari buruz interpretazio sistematikoa egitera behartzen gaitu (KZren 3.1 art.), batez ere, kontuan hartuta erakundeak baliozkotasunaz eratzeko modua zeharka arautzen duela. Elkarte eta fundazio zehatz batzuk xedatu dituzten arestiko arauak (aurrerago aipatuak izan direnak, alegia) dira KZren 35.1 artikulua sistematikoki interpretatzeko «testuinguru» ere: Espainiako antolamendu juridikoan, Erregistroan inskribatzea beharrezkoa da (edo behintzat horren aldeko jarrera nagusitzen da) nortasun juridikoa eratxikitzeko.

230. Egoitza Nortasun juridikoa duten erakunde guztiek egoitza eduki behar dute. Arrazoia argi dago: nortasun juridikoak harreman juridikoen titulartasuna erakundeari egozten badio, egotzitako harreman juridikoen abiapuntua espazioan finkatu beharra dago. Izan ere, eginkizun garrantzitsuak beteko ditu harreman juridikoetan parte hartzen duten alderdien egoitzak, besteak beste, betebeharrak betetzeko lekua zehaztea (KZren 1171.III. art.), auzitegiei lurralde eskumena eratxikitzeko irizpidea (PZLren 62. art. eta ondokoak, eta, bereziki, 65 eta 66. art.ak), pertsonifikatutako erakundeen bizitzaren gorabeherak jasoko dituzten erregistroei edo bulego publikoei lurralde eskumena eratxikitzea (adibidez, ELren 5.1 art. eta MEEren 17.

1. art.) eta abar.

Egoitzak garrantzi handia du naziokotasuna eta auzotartasuna eratxikitzeko, gero ikusiko denez.

Zio horiengatik, araubide bereziek beharrezkotzat jo dute erakundearen egoitzaren kokalekua zehaztea erakunde pertsonifikatua sortzen denean; uste berekoa da KZren 41. artikulua, egoitza zehazteko ordezko araubidea ezartzen baitu, ad hoc egoitzarik ez dagoenean. Era berean, besteak beste, ELren 3.2, Fundazioei buruzko Legearen 9.1 eta SALren 9. art.ak horixe xedatzen dute. Egoitza «formalik» ez badago, gorago aipatutako manuaren arabera, «beraren legezko ordezkaritza dagoen lekua» egoitzatzat joko da, hots, zuzendaritza eta ordezkatzeko organoak dauden lekua, eta azkeneko irizpide subsidiarioa: «erakundearen eginkizunik garrantzitsuenak betetzen diren lekua».

Ad hoc egoitzari buruzko araubidearen azalpena antolaketa mota desberdinei buruzko azterketari dagokio. Beraz, argi dago egoitzaren errealitate printzipioa nagusitzen dela; horren arabera, erakundea eratzean ezin da egoitza askatasun osoz aukeratu, erakundea benetan finkatuta dagoen tokiko egoitza ezarri beharko da. SALren 6.1 art.an erraz aurki daiteke erregela horren adierazpena; horren arabera, egoitza finkatu beharra dago, non eta administratzeko benetako zentroa dagoen lekuan edo establezimendurik zein ustiapen nagusia dagoen tokian. Gisa berean, FLren 4. art.aren arabera, egoitza finkatu behar da fundazioaren jarduera nagusiak egin behar diren tokian. Esandakoaren arabera eta hirugarrenak babesteko, egoitza «formal»aren eta benetako egoitzaren artean kontraesana badago, hirugarrenek horietako edozein har dezakete egoitzatzat (SALren 6.2 art.). Halaber, pertsona juridikoen egoitzak duen izaera bakarrari buruzko baieztapena ere maiz entzuten da, pertsona juridikoek egoitza bat baino ezin baitute eduki; hala eta guztiz ere, sukurtsalak eta ordezkaritzak egon daitezke (horixe atera daiteke erakundea sortzerakoan, egoitza adierazmoldea beti singularrean agertzen delako, baita sukurtsalen araubidean ere, SALren 9. artikuluan adibidez).

231. Naziokotasuna Pertsona juridikoen naziokotasuna zehazteak pertsona fisikoen naziokotasuna duen antzeko eginkizuna du. Hala ere, lehendabizikoentzat naziokotasunak ez du adierazten nazioan barneratzeko lotura politikorik. Dena dela, kasu bietan naziokotasuna kontuan hartzen da, norberaren estatutuari

aplikatuko zaion nazioko legeria zehazteko irizpidetzat.

Pertsona juridikoen estatutu pertsonala (nazioko legearen menpe dagoena) hedatzen da, KZren 9.11. artikuluaren arabera, eraketa, antolaketa, gaitasun (erabakiak hartze, kudeaketa eta ordezkapenari buruzko erregelak), azkentze eta aldarazpenari buruzko betekizun eta erregeletara. Naziokotasun ezberdinak dituzten erakundeek bat egiten dutenean, bat egindako pertsona juridikoen estatutu pertsonalak aplikatuko zaizkie pilatuta.

KZren 28. art.ak pertsona juridikoen naziokotasuna eratxikitzeko irizpide orokorra arautzen du. Artikulu horren hitzez-hitzezko testuari gehien atxikitzen zaion interpretazioak dioenez, Espainiako naziokotasuna edukitzeko, pertsona juridikoa Espainiako Zuzenbidearen arabera eratu beharko da, eta bere egoitza Espainian eduki beharko du; horren ondorioz, irizpidea eratzeegoitzarena izango da (adibidez, FLren 4. art.an edo SALren 5.1 art.an behin eta berriro esaten denez). Horren ondorioz, atzerrian eratutako erakundeak Espainiako naziokotasuna eskuratu ahal izango du, Espainian eratzeko bertako legeriaren beharkizunak betetzen baditu, hots, kasuz kasu bete behar diren beharkizunak betetzen baditu, eta bere egoitza espainiaratzen badu (MEEren 273. art.). Beste alde batetik, egoitza atzerriratzeak Espainiako naziokotasuna galtzea dakar; hala ere, hori galarazten duen nazioarteko arauen bat egon daiteke.

Atzerriko pertsona juridikoen estatutu juridikoa zalantzazkoa da Espainian, izan ere, eztabaida hau sortzen da: ea 27. artikulua (hau da, atzerritar hiritarrei ematen zaien arauketa berbera) aplikatzen zaien atzerriko pertsona juridikoei (aplika daitekeen neurrian) ala, ostera, lege orokorrak gai horretan aplikazio hori ez badu onartzen, kasuankasuan hitzarmenek eta itunek —horiek egotekotan— ezartzen dutenaren arabera legeria aplikatuko zaien pertsona horiei. Sozietateei (kooperatibei barne) eta irabazteko asmoa duten «elkarteko» sozietatetzat har daitezkeen pertsona juridikoei aplikatuko zaizkie, bereziki, Europar Batasuneko hiritarrei aplikatzen zaizkien bertakotzeko eskubideari buruzko arau berberak (Erromako Itunaren 58. art.). Izan ere, oro har, MKren 15. art.aren arabera, atzerriko konpainiek Espainian merkataritzan aritu ahal izango dute, eta atzerritar inbertsioei buruzko legeriaren menpe egongo dira.

Pertsona juridikoen naziokotasunari iruzur egin ahal zaio, hau da, komenigarria den naziokotasuna aukera daiteke eta abar. Horregatik, arlo horretan nortasun juridikoaz abusatzea saihesten duten teknikak aplikatzeak garrantzi handia du.

232. Auzotartasuna KZk ez dakar pertsona juridikoen auzotartasun zibilari buruzko esanbidezko araurik, horren ondorioz, ezta Espainiako lurralde zuzenbide zibilen menpe egoteari buruzkorik ere. Izan ere, gai horren inguruan Nafarroan bakarrik zeuden arauak; arau horien arabera, Nafarroako Foru Aldundiak «nortasun juridikoa eman edo aitor diezaieke Nafarroan egoitza» duten eta Aldundiak berak sortu edo onartu dituen erakundeei (NFBren 42. legea); halaber, Nafarroan egoitza duten erakunde horiek Nafarroako auzotartasun zibila izango dute (NFBren 15. legea). Geroko autonomia-legeriak, fundazioei buruzko gaietan, batez ere, eginkizun eta jarduerak egiteko leku nagusiaren irizpidea erabiltzen du, zertarako eta erakundeari dagokion araubidearen menpe jartzeko, berari dagozkion legeen arabera eratu behar baita (Kataluniako Fundazio Pribatuei buruzko Legearen 1. art. eta Kanariar Uharteetako Fundazioei buruzko Legearen 1. art.). Galiziako Fundazioei buruzko Legea aplikatzen zaie Galizian egoitza duten fundazioei edo bertan euren eginkizunak betetzen dituztenei (1. art.). Ekainaren 18ko 7/1997 Legeak Kataluniako elkarteen arauketa ezarri du. 1.2 art.ak lege osoaren aplikazio-eremua finkatu du, egoitzaren eta jarduerak gauzatzeko tokiaren arabera. Aitzitik, Kanarietako Fundazioei buruzko Lege berriaren 2. art.aren ildotik, legea aplikatuko zaie eginkizunak Kanarietan gauzatzen dituzten erakundeei; esangura horretan, eginkizunak Kanarietan betetzen direla ulertuko da, erakundeok egoitza uhartedian dutenean. FLren azken xedapenak zehatzmehatz azaltzen du zelan aplikatu behar zaizkien bere manuak autonomia-erkidegoen eskumenekoak diren fundazioei.

233. Gaitasuna A) Norainoko orokorra Erakunde bati nortasun juridikoa eratxikitzeak berez dakar eskubideen, betebeharren eta harreman

juridikoen titular izateko aukera ematea. Hori dela eta, pertsona fisikoei buruz esaten dena analogiaz interpretatuz, ondore edo eginkizun hori pertsona juridikoen gaitasuna dela esango dugu. Ondore hori, hots, modu abstraktuan gaitasun hori eratxikitzea, KZren 37 eta 38. artikuluek jaso dute. Lehenengo artikuluak dio, pertsona juridikoek «gaitasun zibila» dutela; gaitasun hori pertsona juridiko motaren arabera arautuko da, irizpide hauen arabera: korporazioa sortu eta aintzat hartzeko legea, elkartearen estatutua (legezko esparruaren barruan) eta fundazioa eratzeko arauak (legezko arauketaren esparruaren barne). Bigarren artikuluak beste ikuspuntu batetik jorratzen du gaia, pertsona juridikoek jarrera juridiko subjektiboak betetzeari dagokiona, hain zuzen, gaitasun horren zabalera azpimarratuz. Pertsona juridikoen gaitasunari buruzko arauek diotenez, pertsona juridikoek (37. art.an aipatutakoek) mota guztietako ondasunak eskuratu eta eduki, betebeharrak beren gain hartu, eta akzio zibilak eta penalak egikaritu ahal izango dituzte. Lehenengo araua pertsona juridikoen gaitasuna arautzen duen esparruari buruzkoa da; bigarrenak, ostera, adierazten du, arrazoi historiko zehatz batzuetatik aldentzen dela argi uzteko (oinarrian, XIX. mendean Elizaren eskuetan aberastasuna metatzeari —bere-berezko ondasunei— ezarritako murrizketak), pertsona juridikoek eskubide, ahalmen edo betebeharrak egikaritzeko oztopo orokorrik ez dutela. Horixe da, hain zuzen ere, 38. art.aren bigarren paragrafoaren arrazoia; horregatik, Elizaren pertsona juridikoak eta fundazioak euren araubide bereziaren menpe geratuko dira, ondasunak eskuratu eta edukitzeko egintzei, eta, batik bat, akzioak epaiketan egikaritzeko murrizketei dagozkienez.

Hori horrela dela, bi arauon oinarria da pertsona juridikoen gaitasuna kasuankasuan aztertu behar izatea. Beraz, bai orokorrean, bai abstraktuan, pertsona juridikoen gaitasuna oso zabala izan daiteke; hala ere, kasu zehatzetan aztertu beharko da pertsona juridikoari aplika dakizkiokeen arauak zeintzuk diren, beraren gaitasunaren norainokoa zehazteko.

KZren 37. art.ak gaitasun juridikoa arautzen duela esan daitekeen arren, 38. art.ak pertsona juridikoen jardute-gaitasuna arautzen duen bitartean, zalantzazkoa da bereizketa hori berezko esanguran aplika daitekeen. Pertsona juridikoa ez da adingabea, eta ezin du izan bere burua gobernatzeari oztopoak jartzen dizkion gaixotasunik ere.

Horregatik, ezin daiteke ezgaitu, ezta legezko ordezkapenaren edo zaintzaren menpe jarri ere. Hala ere, pertsona juridikoek bete ditzaketen egintzak murriztu daitezkeenez gero, 37 eta 38. artikuluek adierazitako bereizketa zentzuduna izan daiteke. Hortaz, bi manu horietatik ateratzen den erregela hauxe da: gaitasun zibila eta jarduteko esparrua bat datoz, hain zuzen. Hori dela eta, bi arazo horiek antzeko mugen menpe egongo dira, zeintzuk eta antolamenduari darizkionak, bai eta pertsona juridikoak eratzeko erregeletan zehaztutakoak ere. Pertsona juridiko motaren arabera, higiezinak eskuratu eta edukitzeko edo akzioak epaiketan egikaritzeko bat-egitea handiagoa edo txikiagoa izango da.

Horrez gain, pertsona juridikoen gaitasun orokor abstraktua zehazteak mugak ditu, gaitasun hori gainerako pertsona fisikoek dutenaren antzera eraiki nahi izanez gero. Pertsona fisikoek, euren izaera dela eta, pertsona juridikoen esparrutik kanpo geratzen diren egoera juridikoak euren gain har ditzakete; egineginean ere, pertsona juridikoek ez dute familia-egoerarik: ezin dira izan guraso ezta seme edo alaba ere (nahiz eta itxuraz horren aurkakoak diren esaerak egon, adibidez, sozietate filialei buruz hitz egiterakoan); horren ondorioz, heriotza bidezko oinordetzan seniparterik ez dute (beste kontu bat da oinordeko izan ahal izatea); ezin dira ezkondu, eta ezin dute ezkonduaren edo ezkongabearen egoera izan (bategin edo banandu daitezkeen arren) eta abar. Dena dela, irabazteko asmorik ez duten pertsona juridikoak, adingabeak eta ezgaituak zaintzeko helburua badute, tutore izan daitezke (KZren 242. art.).

B) Oinarrizko eskubideak Pertsona juridikoen babes sistema indartua ikusita, Konstituzioan jasotako oinarrizko eskubideak edukiko dituzten zalantzan dago. Zenbait eskubideri dagokienez, ezetz erantzun beharko da zalantzarik gabe: esaterako, osotasun fisikoa edo batzartzeko eta jendaurrean agertzeko eskubidea edo bizitza politikoan parte hartzeko eskubidea (EKren 23. art.). Beste batzuei dagokienez, argi dago baietz: batetik, kultu askatasuna ereduzko kasua da, EKren 16.1 art.ak «erkidegoei» bermatzen baitie; bestetik, 27.6 art.ak beren beregi irakastegiak sortzeko askatasuna aitortzen die pertsona juridikoei. Baina orokorrean, gai horren inguruan, EKk ez du ezer esaten, atzerriko beste konstituzio batzuek egiten duten ez bezala, Alemaniakoak, adibidez.

Erabilgarritasun handirik ez du galdetzeak, pertsona juridikoek oinarrizko eskubideak dituzten ala ez

esateko printzipioren bat dagoen. Askoz jota egin daitekeena hauxe dugu: norbanakoen oinarrizko eskubideak ez dira babestuko norbanakoaren babesaren bidez bakarrik, norbanakoek erabiltzen dituzten erakundeetan ere babestu egingo dira. Beraz, erakundeari oinarrizko eskubideak babestea ukatzean, kalte egiten bazaie norbanakoen oinarrizko eskubideei, hortxe bertan indartu beharko da pertsona juridikoen babesa.

Zalantza nabarmenak EKren 18. artikuluan jasotako eskubideei dagozkie, nahaste handia ageri baita horren gainean. Merkataritzako erakundeen egoitzaren hautsezintasunera hedatu da Konstituzioaren babesa (KAk urriaren 17an emandako 137/1985 epaia). Pertsona juridikoen ohorea babestea ukatu egin da, ohorea kontzeptu pertsonalista delako (KAk ekainaren 8an emandako 107/1988 epaia); AGk irizpide horri kontrako kritika egin dion arren (AGk 1989ko urriaren 5ean emandako epaia), antzeko kasuetan antzeko irizpideari eutsi egin zion (besteak beste, AGk 1988ko urriaren 24an, 1989ko otsailaren 9an, 1993ko abenduaren 9an eta 1994ko apirilaren 5ean emandako epaiak), ez, ordea, beste batzuetan (AGk 1989ko apirilaren 28an eta 1987ko martxoaren 23an emandako epaiak, besteak beste). Egineginean ere, maiatzaren 5eko 1/1982 LOaren arauketa (ohore, intimitate eta irudiaren babes zibilari buruzkoa) ez da pertsona juridikoentzat. Hala eta guztiz ere, ematen du, pertsona juridikoen ohorearen babesa lortu behar dela, oinarrizko eskubideak babesteko ohiko bidearen bitartez, batez ere, ohorearen kontra jotzean, erakundean integratuta dauden pertsonei zor zaizkien gogoramen eta onespenari kalte egiten zaienean. Gai horren inguruko benetako arazoa ez da pertsona juridikoek ohorerako eskubiderik duten ala ez zehaztea, baizik eta zein den oinarrizko eskubidetzat nagusiarazten den ohore kontzeptua. Dena dela, EKk babesten omen duen ohore kontzeptuaren arabera, prozesuko eta jurisdikzioko babesa gauzatzeko zenbait tresna erabil daitezke: oinarrizko eskubideak babesteko legeriak ematen duena, orokorra den KZren 1902. artikulua, eta, kasurako, marka, publizitate, elkarlehia desleial eta abarri buruzko legeriak eskaintzen digun tresna zehatza.

Ohorearen ikuskera objektiboa (inoren estimua) bultzatuz, eta horren barruan lanbide estimua sartuta, on izango litzateke adostasuna erdiestea, erakundeen ohorea babestean (ikus KAren 139/1995 eta 183/1995 epaiak).

Pertsona juridikoek, prozesuko gaitasuna dutenez gero, EKren 24. art.aren epailearen benetako babeserako oinarrizko eskubidea berez dute (KAk emandako martxoaren 14ko 13/1983, ekainaren 20ko 53/1983, apirilaren 12ko 64/1988, martxoaren 22ko 100/1993, urtarrilaren 31ko 34/1994 eta urtarrilaren 24ko 14/1995 epaiak). Pertsona juridikoen araubidetik at dauden beste arrazoi batzuengatik izan arren, Konstituzioak herri-administrazioak babesten dituen ala ez zehaztea zalantzan egon daiteke, eurei oinarrizko eskubideen titulartasuna eratxikitzea zaila baitirudi (gorago aipatutako KAren 64/1988 epaian agertutako boto berezia ikusi; eratxikitzearen alde, ikus martxoaren 22an KAk emandako 100/1993).

Salbuespenez, eta horien babesean oinarrituta, berdintasun printzipioa eta epaileek eman beharreko babes-eskubidea aipa ditzakegu (ikus KAren 4/1982, 19/1983, 64/1988, 67/1991, 100/1993, 114/1993, 14/1995 eta 91/1995 epaiak etab.).

C) Ondare egintzak Oro har, pertsona juridikoek ondare edukia duten eskubideak eta betebeharrak har ditzakete euren gain. Horregatik, oinarrian bederen, mota guztietako ondasunak eskuratu eta eduki ditzakete, KZren 38. art.ak xedatzen duen legez, eta edozein tituluren bidez. Beraz, esate baterako, pertsona juridikoarentzat ezin izango da eratu hogeita hamar urtetik goragoko gozamenik (KZren 515. art.). Erabili eta biztantzeko eskubideak bereberezko izaera duela kontuan hartuta, bera pertsona juridikoei ematea zalantzan dago; baina aldi baterako gozamenaren araubidea erakundeei hedatzen bazaie, erabili eta biztantzeko eskubidea eman daitekeelako usteak badu bere garrantzia. Jarauntsi eta legatu titulupean erakundeek ondasunak eskura ditzakete (KZren 746. art.); hala ere, jarauntsia arbuiatzeko askatasunari murrizketak ezartzen zaizkio, noiz eta korporazioak, elkarteak, esangura hertsian, eta fundazioak direnean (KZren 993. art. eta FLren 20. art.).

Kreditu eskubideen eta betebeharren titulartasunari dagokionez, pertsona juridikoek betebeharrak sor ditzaketen egintzak bete ditzakete, euren araubide bereziak zehazten dituen mugen barruan. Beraz, kontratuak egin ditzakete edo kuasikontratuen egitezko

kasuan egon daitezke.

D) Egintza ezzilegiak Pertsona juridikoek kontratuz kanpoko erantzukizuna eduki dezaketen zehazteak egundoko arazoak sortzen ditu, erantzukizun horrek kalte ezzilegia eragin baitezake.

Kalte ezzilegiaren araubide orokorra KZren 1902. art. eta ondorengoetan dago. Izan ere, kontua hauxe da: orokorrean eta bidezkoak diren zehaztasun guztiak eginda, errudun izatea beharrezkoa al da kaltea eragin duenak kalte horren erantzukizuna eduki dezan?

Izan ere, pertsona juridikoek ez dute gizaki izaerarik, berez ezin dira erruan edo doloan erori, eta, horren ondorioz, ezin dute euren gain erantzukizunik hartu. Halaber, ildo beretik, pertsona juridikoen portaera ezin da epaitu gaitzustearen eta onustearen arabera; pertsona juridikoak ezin du egin kontratua ez betetzea dakarren ezzilegirik; ondorenez, ezin du egintza ezzilegirik edo onustearen aurkako egintzarik gauzatu.

Baina arazo horiek aztertzeko ikuspegi egokia bestelakoa da, pertsona juridikoaren intentzio, kontzientzia, inteligentzia edo borondaterik eza aztertzetik urruntzen dena, hain zuzen. Arazoa da zehaztea antolamendu juridikoak egintza ezzilegien ondorioak pertsona juridikoei egotz diezazkiekeen; ondoriook erakunde pertsonifikatuen zuzendaritza ahalmenak dituztenek gauzatutako egintza ez zilegienak dira, hain zuzen.

Orokorrean, arazo horri ematen zaion erantzun praktikoa baketsu eta baiezkoa da: nortasun juridikoa egozketa teknika denez gero, ezerk ez du eragozten antolamendu juridikoak erakundeei egintza ezzilegien ondorioak egotz diezazkien. Arazoa orduan aldatzen da: legearen edo leialtasunaren aurka ordezkarien portaera pertsona juridikoari egozteko baldintza eta betekizunak zehaztea da kontua.

Beraz, kontratuz kanpoko erantzukizun zibilaz, Administrazioak zerikusirik duenean, berak erantzun beharko du funtzionarioek eta euren parekoek eragindako kalteengatik (EKren 106.2 eta 121. artikuluak, HAAAPELren 139. art., eta ondorengoak, EPLOren 292. art., eta ondorengoak eta abar). Pertsona juridiko pribatuez hitz egiten denean, eta arazoa zehazten duen araurik ez dagoenean, ondokoak hartu behar ditugu kontuan: Administrazioaren araubidea, analogiaz; beste manu batzuetatik atera daitezkeen irizpideak (esaterako, KZren 1903 eta 1904. art.ak, berezko esanguran inoren egitateagatiko erantzukizuna ez den arren); bai eta gai horren inguruko printzipioak ere (arriskuaren teoria). Horietan guztietan oinarrituta, hauxe esan genezake: pertsona juridikoak eman beharko du erakunde horren izenean dihardutenek sortutako kalteen ordaina, baldin eta kalteok gertatu badira erakundearen xedeari eta jarduerari dagozkion egintzetatik edo erabakietatik; hala eta guztiz ere, kaltea zuzenean sortu zuenaren erantzukizun pertsonala egongo da.

Erantzukizun penalari dagokionez, aldiz, erregela anitza da: zigorraren izaerak eragozten du erakundeari (eta zeharka bertan zerikusirik duten gainerako subjektuei) komunikatzea erakundea zuzentzen duten pertsona fisikoek jasan dezaketen zehapen penala, baita pertsona juridikoaren interesen alde delitua egiten dutenean ere; azken kasu horretan, erakundeak berak erantzukizun zibila izan dezakeen arren. Hala eta guztiz ere, erantzukizun penalaren nolabaiteko komunikazioa errazten du erakunde loturak izateak, nortzuei eta, erakundean betetzen duten karguaren ondorioz, delituaren berri izan dutenei (ikus, esaterako, ZKren 318. art.). Aitzitik, delitua gauzatzen bada nortasuna duten erakundeen bitartez, orduan administratzaileek horren gaineko erantzukizun kriminala izango dute (ZKren 31. art.).

Diziplina erantzukizunari dagokion araubidea ere ez da behar bezain argia. Beraz, esaterako, auditoretza sozietateek eurek diziplina zehapenak (zentzarazpenak, aldi

baterako edo behin betiko baxak) jasan behar dituzte, baldin eta «auditoretza sozietatearen izenean eta ordezkaritzan edo sozietatearen kontura jardun zuten bazkideei» ezarritako zehapenak badira (Kontu Auditoretzari buruzko Legearen 14.4 art.).

Esangura berean, pertsona juridikoaren onustea edo gaitzustea atzeman daitekeen galdetu beharra dago, pertsona juridiko horri ondoko egoerak eratxikitzeko, hain zuzen ere: a non domino eskuratzailea (KZren 464. eta HLren 34. art.ak), erreibindikazio akzioa egikaritzeko behar den consilium fraudiseko esku-hartzailea (KZren 1111. art.), onuste zein gaitzustedun edukitzailea, besteak beste. Berriro ere, arazoa ez da jakitea erakundearen portaera etikoa balora daitekeen, baizik eta pertsona juridikoari egotzi ahal zaizkion pertsona juridiko horren zuzendarien onusteko zein gaitzusteko jardunaren ondorioak, betiere, jarduteko ohikoa den esparruaren barruan pertsona juridikoaren kontura dihardutenean (ikusi bestela AGk 1990eko apirilaren 4an emandako epaia).

Epai horrek ez zion sozietate anonimo eraikitzaileari HLren 34. artikuluaren babesa eman, gaitzustez eskuratu zuelako orubea, izan ere, besterentzailea sozietate txiki horren bazkidea zen, eta bazekien orubean eraikitzeko askatasunak murrizketak zituela.

E) Prozesuko gaitasuna Pertsona juridikoen gaitasunak berez dakar prozesuko gaitasuna. Horren ondorioz, pertsona juridikoek demanda egin dezakete, eta demandatuak izan daitezke, KZren 38.1 art.ak dioenez, «akzio zibilak eta kriminalak egikari» baititzakete. Horretara, erakundeen jarduna guztiz errazten da; erakundeok nortasun juridikorik ez badute, eta horri buruzko legezko araurik ez badago, orduan erakundearen subjektu guztiak agertu beharko dira epaiketan auzijartzaile edo demandatu moduan (auzikidetza aktibo edo pasiboa). Subjektu guztiak batera agertu beharrak ekar ditzake baztertu beharreko egoera nahaspilatsuak, esaterako, erakunde batek parte hartzen duen auziko oinarria aztertu barik epaitza ematea, epaileak kontuan hartu dituelako nortasunik ez izateari dagozkion salbuespenak. Horren ondorioz, EZLren 2.III. art.aren arabera, pertsona juridikoen izenean «legez ordezkatzen dituzten pertsonak agertuko dira».

F) Pertsona juridikoaren gaitasuna eta helburuak Pertsona juridikoen gaitasunaren norainokoa eztabaidagaia da. Autore batzuen ustez (eta euren iritzia Alemaniako Zuzenbidearen onespena du), Espainian pertsona juridikoek gaitasunik zabalena dute legeak horixe agindu duelako, KZren 38.1 artikulutik atera daitekeenez. Hortaz, pertsona juridikoen esparrutik at geratuko lirateke euren izaeraren ondorioz ezinezkoak diren titulartasunak, harremanak edo egintzak bakarrik (familia-harremanak, adibidez). Haatik, beste autore batzuen ustetan, Espainiako Zuzenbidean ez dago pertsona juridikoen erabateko gaitasun orokorrari buruzko erregelarik; izan ere, KZren 37 eta 38. artikuluen irakurketaren arabera, bereziki 38.1 art.aren azken tartekaduraren arabera («beraren eraketaren legeen eta erregelen arabera»), pertsona juridikoaren gaitasuna kasuankasuan finkatzen da. Hau da, legezko arauketa (horrek egintza zein titulartasun jakin batzuk kanpoan utz baititzake pertsona juridiko mota zehatz batzuentzat) eta pertsona juridikoa eratzen duten erregelak (eratzea egintza, elkarte edo sozietate kontratua eta estatutuak) hartu beharko dira kontuan; gainera, erregela horiek legezko arauketa alda dezakete.

Zalantzarik gabe, behin eta berriz aipatu ditugun KZren arauak hitzez hitz hartuz

gero, bigarren iritziak oinarri sendoagoa du: 37. art.ak argi eta garbi zehazten du, elkarteen gaitasuna euren estatutuek finkatzen dutela, eta fundazioena, berriz, euren eraketa erregelek.

Eraketa egintzak gaitasuna zehazten du, eta horrek zenbait alor har dezake bere barruan. Izan ere, eraketa egintzak zehazten du pertsona juridikoarentzat eragingarriak diren erabakiak hartzeko eta egintzak betetzeko prozedura; eraketa erregeletan zehatz daiteke zein harreman mota eta egintza juridiko bete dezaketen erakundearen organoek, eta zein arauren arabera; eraketa egintzan ere erakundeak egin behar dituen jardueren izaera zehatz daiteke.

Eztabaidak eztabaida, azaldu beharrean gaude ondokoa ere: erakundeak dituen helburuak (xede deritzenak) eta helburu horiek lortzeko egin beharreko jarduerak (objektu deritzenak) pertsona juridikoaren gaitasunari ezarritako murrizketak al dira?

Pertsona juridiko guztiek helburua eduki behar dute, xederen bat izatea betekizun orokorra baita (nahiz eta helburu hori zabaltasun handiagoarekin edo txikiagoarekin finkatu). Orokorrean, horixe ateratzen da KZren 39. artikulutik (azkentzeko arrazoiak baitira helburua lortzea edo helburua lortu ezin izatea), eta, bereziki, pertsona juridiko mota desberdinak xedatzeko emandako arauetatik ere. Xedea zehazteaz gain, erakundea eratzeko betekizuna da helburua lortzera zuzendutako jarduera eta tresnak zehaztea; horregatik, eratze egintzaren objektuak zilegi eta zehatza izan behar du (KZren 1261, 1271. art. eta ondorengo artikuluetatik ateratzen denez). Izan ere, horixe ondorioztatzen dute erakunde mota desberdinak arautzen dituzten arau bereziek [esaterako, SALren 9.b) eta 34.1.b) art.ak; EMSLren 7.3 art.; ELren 1 eta 3. art.ak; FLren 2 eta 9. art.ak eta abar], nahiz eta jarduera horien definizioa modu zabalean egin (adibidez, MKren 136 eta 137. art.ak).

Arazoa da erakundearen organoek betetako egintzek pertsona juridikoa lotzen duten, noiz eta erakundearen objektu diren jardueren izaera eta xedeak finkaturiko mugak gaindituz bete direnean. Esaterako, eztabaidatzen da irabazteko asmoa duen erakundeak (sozietateak, alegia) eskuzabaltasun egintzak bete ditzakeen, edota erakundearen helburutik kanpo betetako egintzak baliozkoak eta lotesleak diren.

Enpresa jarduerak egiten dituzten sozietateentzat eta pertsona juridikoentzat berebiziko garrantzia du kontuak. Gai horretan bi interes kontrajarri azaltzen dira: alde batetik, erakundearen ordezkariek mugez kanpo betetako egintzen ondorioz, erakundea bera lotuta ez geratzea nahi duten kideen interesa; eta, bestetik, halako ordezkarien jardunaren erregulartasunarekin konfiantza duten hirugarrenen interesa. Horregatik, arazoa konpontzeko ahalmenaz abusatzea edo ahalmen gainditzea dagoenean aplika daitezkeen irizpideak erabili beharko dira. Horren arabera, MKren 286. artikuluak eratorritako irizpidea aplikatuz gero, hirugarren onustedunek ezin dute kalterik jasan; horregatik, sozietatearen eta hirugarrenaren arteko lotura sortzen da, mugez kanpo jardun zuen ordezkariak izan ahal dituen erantzukizunak alde batera utzita. SALren 129. art.ak bereganatutako irizpidea dugu horixe, eta jurisprudentziak berak irizpide horri eutsi egin dio (AGk emandako 1959ko irailaren 5eko epaia; 1976ko uztailaren 1eko ENZNE, besteak beste). Arau horiek eta hirugarrenak babesteko printzipioak aplikatzen ez direnetan, mugez kanpo betetako egintza KZren 1259. art.aren eraginik ezaren araubidepean egongo da.

234. Antolaketa eta ordezkaritza Nortasun juridikoa emateak berez ez dakar pertsona juridikoaren nondik norakoak arautzen dituzten erabakiak hartzeko sistema egituratu beharrik. Izan ere, pertsonak bildu edo helburua duten ondare osagaiak kudeatzen dituen erakundea pertsonifikatzeak dakar hori. Boterea edo erabakiak hartzeko egitura hori sortzea antolaketa moduaren araubidearen araberakoa da, eta oinarrian, behintzat, nortasun juridikoa eratxikitzea gauza ezberdina da. Esaterako, badaude egon legeak ezarritako erabakiak hartzeko egitura duten baina nortasunik gabekoak diren erakundeak, JHLren araubidepean dauden jabeen erkidegoekin gertatzen den bezala.

Erakunde horien konplexutasuna era askotakoa izan daiteke, eta zenbat eta handiagoa eta konplexuagoa izan, orduan eta botere egitura artikulatuagoa; alderantziz, zenbat eta konplexutasun gutxiago, orduan eta egitura singleagoa. Baieztapen hori zenbait erakunde eraentzen duten arauetan azaltzen zaigu; adibidez, sozietate zibila eratzeko egitura erabat bakuna izan daiteke, are gehiago, 1665. art.ak agian ez du agintzen egitura berezirik izatea; sozietate anonimoak, aldiz, bere antolaketarako organo zehatzak eduki behar ditu, eta legeak berak organo horien barne antolaketa, eskumenak, quorum, botoa eta abar zehazten ditu era jakin batean. Elkarteen eta fundazioen azterketa ondorengo ikasgaietan egingo da.

Halere, antolaketa mota kontuan hartu gabe, nortasun juridikoa eratxikitzeak mekanismoa eratu behar dela esan nahi du, eta mekanismo horren bidez erabakiak har daitezke, pertsona juridikoari egotz dakizkiokeen erabakiak, hain zuzen. Bistan dagoenez, pertsona fisikoek erabakiko dute, baina antolaketa motak ezarriko dituen erabakitzeko prozeduren bitartez. Mekanismo horri esker, hots, orokorrean ordezkaritzazkotzat jo dezakegun mekanismoari esker, erabaki eta egintza batzuk pertsona juridikoarenak berarenak izango bailiran hartuko dira, ez, aldiz, pertsona fisiko jarduleenak bailiran. Mekanismo horri izen berezia eman ohi zaio: ordezkapen organikoa, hain zuzen. Izan ere, adierazmolde horren bidez, pertsona horiek pertsonifikatutako erakundearen organoak izango balira bezala aritzen direla azaldu nahi da, antzeko gauza gertatzen baita giza gorputzaren organoekin. Horregatik, pertsona juridikoek ere organo horien bidez aritzen direla esan daiteke itxuraz.

Organo egokiek hartutako erabakiak eta egintzak pertsona juridikoari egozten zaizkio, bai barne eta bai kanpo harremanetan. Dena dela, azkenekoetan, hirugarrenekin izandako harremanetan, alegia, garrantzi handiagoa hartzen du. Esparru horretan, pertsona juridikoaren buruzagiek borondatezko ordezkari moduan dihardute: pertsona juridikoa bera lotzeko, pertsona juridikoaren izenean eta bere kontura, bai eta eman zaizkien legezko eta borondatezko eratxikipenen barruan ere, jardun behar dute. Horren ondorioz, ordezkariaren jardunaren berezko araubidea aplikatzen zaie.

Pertsona horien jarduteko askatasuna eta osaketa era askotakoa izan daiteke.

Orokorrean, korporazioen kasua alde batera utzita, atal horiek zehaztuko dituzte elkarteei aplikatuko zaizkien legeria eta estatutuek. Fundazioei dagokienez, eratze egintzak zehaztuko du (fundatzaileak edo fundatzaileek alde bakarrean emanda), legezko mugen barruan (murrizketak ezartzen dituztenak), organoen (patronatuaren) estatutua. Halere, ultra vires gaitasun deiturikoaz aztertzean ikusi zen legez, beharbada eraketa egintzak pertsona juridikoen ordezkarien jardunari ezartzen dizkion murrizketak hirugarrenen aurka ezin daitezke jarri; ondorenez, pertsona juridikoa lotuta geratuko da, nahiz eta organo jardulea mugaz kanpo aritu.

235. Ondare autonomia Pertsona izaera harreman juridikoen titulartasuna edukitzeko gaitasuna bada, ondare esparruan titulartasunak pertsona orok ondarea duela esan nahi du, norberaren ondare izenekoa, alegia. Esangura horretan, nortasuna duen edozein erakundek ondarearen titulartasuna du. Eta erakundea horren sortzaile edo partaide direnetatik bereizten denez gero, pertsona juridikoaren ondarea ez da erakundearen kideena edo horretan murgilduta daudenena. Pertsona izaeraren eta ondarearen titulartasunaren arteko lotura hain estua da, ezen arrazoi osoz esaten da, fundazioetan ondasun multzoa pertsonifikatzen dela, ondare bihurtuz.

Ikuspuntu horretatik, nortasuna eratxikitzeak eginkizun oso garrantzitsua duela azpimarratu behar da: ondare autonomoak sortzeko tresna juridikoteknikoa da, eta pertsona juridikoaren norberaren ondaretzat hartzen da, pertsona fisikoaren ondarearekin gertatzen den bezala.

Ondare autonomia edo bereizketa hori bi ikuspegitatik azter daiteke: ikuspuntu aktibotik eta ikuspegi pasibotik, hain zuzen. Lehenengo ikuspuntu horretatik, ondare autonomiak esan nahi du, pertsona juridikoaren ondareari buruzko erabakiak hartu behar direla, erakundea eraentzen duen sistema eratzaileari eutsiz. Beraz, aldez aurretik ezarritako eratzeko prozeduraren menpe ez dauden kide edo buruzagiek hartutako erabakietatik kanpo geratzen da pertsona juridikoaren ondarea. Ikuspuntu pasibotik,

berriz, pertsona juridikoaren ondarea erakundearen kide zein buruzagien erantzukizun pertsonaletik at dago, noiz eta erantzukizunok euren karguan jardutean edo haien esparruan hartzen ez direnean. Horregatik, pertsona juridikoaren ondareak ez ditu zertan ordaindu bere kide edo buruzagien zor pertsonalak. Hala ere, kidearen ondare egoerak sozietatean zeharkako eragina du, esaterako, erakundea ezabatzea erabakitzen denean, kideren bat kaudimengabekoa izateagatik (KZren 1700.3 art.).

Ondare autonomiaren ondoreak ere alderantzizko esanguran azter daitezke: ondare banaketak esan nahi du, pertsona juridikoaren ondasunak eta zorrak ez direla erakundean zerikusirik duten pertsonenak, erakundearenak baino. Hala ere, horrek ez du esan nahi, esangura pasiboan, erakundearen kideek erakundearen zorrak ordaintzeko erantzukizun pertsonalak euren gain hartzen dituztenik. KZren araubide orokorrak ez du ezer esaten, baina antolaketa mota desberdinen araubide berezietatik hurrengo ondorioa atera daiteke: aldakorra da insentsibilitate eta komunikazio maila, pertsona juridikoaren erantzukizunarena eta erakundea osatu eta zuzentzen duten pertsonen erantzukizunaren artekoa, alegia.

236. Azkentzea Nahiz eta beren beregi nortasun juridikoa zehazten duen legezko araurik egon ez, nortasun hori eratxikitzean beharrezkoa da nortasun hori duten erakundeen egonkortasun edo iraupena (nahiz eta egonkortasun txikia duten erakundeek ere nortasuna izan dezaketen, sozietate pertsonalistak, besteak beste). Kontrakoak ordena juridikoa nahasiko luke, hau da, erakunde iragankorrak sortu eta azkentzeak ordena aldatuko luke. Baina egonkortasun edo iraupen horrek ez du esan nahi, pertsona juridikoak arras iraunkorrak direnik. Izan ere, KZren 39. art.ak nortasun juridikoaren azkentzea jorratzen du orokorrean; hala eta guztiz ere, arau zehatzak daude, antolaketa mota desberdinei aplikatzeko (horiei dagokien lekuan aztertuko dira).

KZren 39. artikulua, dirudienez, arau orokorra da pertsona juridiko guztientzat. Hala ere, sozietateak (interes berezia duten elkarteak, KZren terminologiaren arabera) esparru horretatik kanpo geratzen dira neurri batean behintzat, beraiei ezin zaizkielako aplikatu manu horrek ondarearen azken destinoari buruz agintzen dituen irizpideak.

Gainerakoan, ordea, sozietateei arau hori aplikatzeak ez dakar eragozpenik.

KZren 39. art.aren arabera, pertsona juridikoak azkentzen dira, legezko epea ahitu delako, edota eratu zirenerako helburua lortu dutelako, edota xedea ezinezko bihurtu delako. Bistan dagoenez, zerrenda hurrenkerarik gabekoa eta partziala da. Beraz, hobe dugu legezko arrazoi eta eraketa-egintzan ezarritako arrazoien arteko bereizketa egitea: legeak ezartzen ditu lehenengoak, korporazioa, elkartea, sozietatea edo fundazioa eratzeko egintzan xedatuta dauden ala ez kontuan hartu gabe; bigarrenak, berriz, indarrean sartzen dira, eraketa egintzan hori agintzen bada bakarrik. Hala ere, legeak ezar ditzake azkentzeko arrazoi batzuk, erakundeei aplikatu behar zaien araubide osagarria zehazteko edo beste atalen batzuk arautzeko.

Lehendabizi, legezko arrazoia da erakundeari dagokion helburua lortzea. Praktikan ez da gertatzen ia inoiz, batez ere, elkarteetan eta fundazioetan; izatez, helburuak oso zabalak izaten dira, eta horiek osoosorik lortzea ia ezinezkoa da. Esaterako, pentsa dezagun elkarte edo fundazio batek analfabetismoa desagerrarazi nahi duela leku zehatz batean, eta azkenean helburu hori lortzen da. Kasu horretan egongo lirateke xede edo helburuaren iraungitasun kasuak ere; izatez, horiek gertatzen dira, inguruabar aldakorren ondorioz, pertsona juridikoak lortu nahi duen helburuak bere zentzu eta erabilgarritasuna galtzen dituenean. Horregatik, kasu horietan, herri-intereseko edo interes orokorreko pertsona

juridikoa bada, aurrerago aipatutako helburua inguruabar berrietara egokitu eta aldatzea izango litzateke egokiena, azkentzea baino (ikus FLren 27 eta 28. art.ak). Halaber, 39. art.ak zeharka aipatzen du legezko bigarren arrazoi hau: erakundearen oinarria desagertzea; esaterako, fundazioaren ondarea desagertzea, pertsona kolektibitate edo aniztasuna desagertzea elkarteetan (hala ere, sozietate anonimo eta erantzukizun mugatukoei buruz, ikus Sozietateei buruzko 12. Zuzentaraua eta ENZNren 1990eko ekainaren 21eko ebazpena, EMSLren 121. art. eta ondorengoak, eta SALren 311. art.).

Hirugarrenez, pertsona juridikoak azkentzen dira, beraiek eratu zirenerako helburua lortzea ezinezko zutenean. Horixe gerta daiteke, helburua egitez zein legez ezinezko bihurtzen denean (esaterako, botere publikoari erreserbatzea elkarte batek duen helburua edota elkarteak egin beharreko jarduera). Hasierahasieratik helburua ezinezkoa bada, ostera, erakundearen eraketa deuseza izango litzateke. Halaber, erabilitako tresna eta jarduerak ezinezko suerta daitezke, aldez aurretik ezarritako helburua lortzeko: horretan sartzen dira, aurreko arrazoian sartzen ez badira bederen, ondarearen desagertzea eta pertsona juridikoaren baliabiderik ez izatea (elkartearen kaudimengabezia ikusi, kasurako).

Borondatezko arrazoien artean, edo eraketa egintzan ezarritakoen artean, KZren 39. art.ak aipatzen du erakundea eratu zenerako epea betetzea. Aipamen horrek ontzat hartzen du pertsona juridikoa eratzea denbora zehatzerako. Era berean, beste arrazoi batzuk jar daitezke, baldintza suntsiarazlea betetzea, besteak beste (nahiz eta ondorioen atzeraeragina zaila izan), eta abar. Elkarteei dagokienez, bazkideen borondateak elkartea desegin dezake (ELren 6.7 art.).

Azkentzeko arrazoien artean, batzuek berez dihardute, epea betetzearekin gertatzen den moduan. Hau da, epe-muga betetzean, erakundea desegiten da. Beraz, gai horri buruz prozesurik balego eta horren ondorioz epaia emango balitz, epai hori azkentzearen adierazlea izango litzateke bakarrik. Beste batzuetan, ordea, arrazoiak ad hoc egintza beharko du, ondoreak izateko; esaterako, helburuen gertatze bidezko ezzilegitasuna epaileak adierazi behar du, ebazpen egokiaren bidez (EKren 22.4 eta 34.2 art.etatik ateratzen denez).

Desegite edo azkentzeko arrazoia gertatze bidezkoa denean, likidatzeko beharrezko epea hasten da, eta likidatuko den pertsona juridikoaren harreman juridikoak azkentzea du helburua, batez ere, ondare harremanak, azken horiek likidazioa beharrezkoa baitute.

Horretarako, aktiboa zein den zehaztu eta zorrak likidatu behar dira (zorrak ordaindu edo ordainketa ziurtatzea, alegia). Likidatzeko epean zehar erakundearen nortasun juridikoak badirauela uste duen iritzia onartuta dago, nahiz eta likidatzeko eragiketak egitera mugatuta geratu (ikus SALren 264. art.).

Azken ondorioa gerakina egotea edo ez egotea izan daiteke. KZren 39. art.ak gerakin horren destinoa arautzen du, baina horrek herri-intereseko erakunde juridikoetan bakarrik izango du eragina, gai horri buruz legeak ezartzen duelako sozietateek duten gerakinaren destinoa bazkideen artean banatu behar dela (ikus KZren 1708. art., MKren 232. eta ondorengoak, eta sozietateei buruzko lege berezien baterakoak).

KZren 39. art.aren arabera, eraketa egintzan ezarritako destinoa emango zaio gerakinari (ikus ELren 3.2.9 art., FLren 31.2. art. eta abar). Hori ez badago, ÂŤaurrez ez balitz ezer ezarri, ondasun horiek antzeko helburuak lortzeko aplikatuko dira, azkendutako erakundeen onurak gehienbat jaso behar lituzketen eskualde, probintzia edo udalerriarentzatÂť. Eraketa egintzan gerakina destinatzeko askatasunak zalantzak dakartza.

Nortasun juridikoa eratxikitzeak Erregistroan agertu behar badu, azkentzea ere hortxe bertan agertu beharko da.

237. Hermetismoa eta nortasun juridikoaz abusatzea

Nortasun juridikoa duten erakundeak, hau da, berezko nortasuna dutenak, eta ez, ordea, erakundea osatzen duten pertsonenak, Zuzenbidearen subjektu direla uste izatea azkeneko ondorioetaraino eraman izan da; bada, pertsona juridikoa subjektu da, ez bakarrik osatzen duten kideetatik bereizia, baizik eta horiekin loturarik gabekoa. Hau da, pertsona juridikoaren eta pertsonifikatutako erakundea osatzen duten pertsonen arteko bereizketa hermetikoa omen da. Horixe da ulerkera organizista edo antropomorfikoek ulertzen dutena, hau da, pertsonifikatutako erakundea benetako gorputza dela, bere buruzagi eta kideekin inolako loturarik izan barik. Hortaz, esangura juridikoan, pertsona juridikoei eratxiki dakizkiekeen titulartasuna eta kualitateak pertsona horrenak dira, ez, ordea, erakundearen antolaketa osatzen duten pertsonenak.

Pertsonifikatuta dauden erakundeen eta eurok integratu edo zuzentzen dituztenen artean hermetismo edo erabateko bereizketa dago. Hermetismo horrek balio izan du komeni ez zaizkien edo kontrakoak diren legezko xedapenen aplikazioa saihesteko, pertsona juridikoen mekanismo formalaren maulazko edo abusuzko erabileraren bitartez. Horrela, adibidez, herri bateko legeriak murriztuko balitu atzerritarrek egin ditzaketen enpresa jarduerak, oso erraza izango litzateke jarduera horiek egin ahal izateko herri horretako naziokotasuna izango lukeen sozietatea eratzea; bestela, sozietate hori zuzenean kontrolatzen dutenek debekaturik izango lukete jarduera horiek burutzea, atzerritar izateagatik. Edo, beste herri batzuetako naziokotasuna duen sozietateak eratzea, baldin eta herriok zerga arauketa onuragarria ematen badute, jarduerak aurrera eramateko. Baita ere, sozietate anonimo edo mugatua eratzea, ia akzio guztiak enpresaburu baten esku geratuko bailirateke, eta enpresaburu horrek erantzukizuna mugatua izateagatik onurak aterako lituzke, nahiz eta hark enpresa jarduera beteko balu bezala izan. Horren inguruko adibideak ugariak dira.

Gehiegikeriok saihesteko, batez ere, anglosaxoniar doktrinaren eta jurisprudentziaren eraginez, ÂŤnortasun juridikoaz abusatzeaÂť edo ÂŤnortasunaren estalkia jasotzeaÂť edo antzeko eran deituriko teknikaren bat burutu da dogmatikan. Teknika hori fikzioan datza, hau da, epaileak pertsona juridikoaren egitura formalean sartzeko eskuespena du, sasi enpresa horien atzean dagoena agerrarazteko, saihestu nahi zituzten arauak aplikatuz, alegia.

Opa ez izateko egoerak saihesteko, Espainiako Zuzenbideko beste baliabide orokor batzuen antza du goian aipaturiko mekanismoak. Egoera horietarik gehienak lege-maula dakarten egintzen debekupean daude (KZren 6.4 art.); eta, sarritan, eratzeko egintza itxurazko negoziotzat har daiteke. Hala eta guztiz ere, auzitegietako praktikan estalkia jasotzearen teknika generiko hori errotu da kasu askotarako (AGk emandako epaiok, alegia, 1980ko urtarrilaren 8, 1984ko maiatzaren 28, 1985eko azaroaren 27, 1987ko uztailaren 13, 1987ko uztailaren 16, 1987ko azaroaren 24, 1988ko urtarrilaren 25, 1988ko martxoaren 4, 1988ko maiatzaren 13, 1988ko urriaren 22, 1988ko abenduaren 24, 1991ko azaroaren 12, 1992ko martxoaren 16, 1992ko apirilaren 24, 1992ko ekainaren 6, 1992ko abenduaren 29, 1993ko otsailaren 12, 1993ko ekainaren 23, 1993ko azaroaren 16, 1993ko azaroaren 23, 1993ko abenduaren 31, 1994ko uztailaren 30, 1994ko azaroaren 10, 1995eko otsailaren 24, 1996ko otsailaren 8, 1996ko uztailaren 20, 1997ko otsailaren 13, 1997ko otsailaren 25, 1997ko martxoaren 24, 1997ko urriaren 15, 1997ko urriaren 24, 1997ko abenduaren 23 etab.). Horrek segurtasun juridikorik ez egotea dakar, epaileak bere erara erabiliko duelako klausula orokor hori, eta, horrez gain, epaileak ez du klausula horren ondore eta baldintza zehatzik adieraziko.

Beste alde batetik, estalkia jasotzearen teknika hori uste okerrean datza, hain zuzen, pertsona juridikoa osatu eta zuzentzen duten subjektuak eta erakundea bera erabat desberdinak direlako ustean; hori dela eta, pertsona juridikorik ez dagoelako fikzioa erabili beharra dago, haren oinarrian sartzeko, eta saihestu nahi ziren arauak aplikatzeko. Baina bestelako planteamenduetatik abiatzen bagara, nortasun juridikoa kontrolatzeko bide desberdinak bultza daitezke. Beraz, nortasuna eratxikitzeak ez ditu besterenak bihurtzen erakundearen interesak, erakundearen kontrola duten pertsonetatik bereiziz; nortasuna nomen iurisa da eta teknika juridiko zehatza adierazten du, baina kasu zehatz bati aplika dakiokeen araubideak oinarritu beharko ditu lortu nahi diren ondoreak, eta ezin daiteke justifikatu erakundeak nortasuna duela esanez bakarrik. Labur-zurrean, nortasuna duten erakundeak behar bezala ez erabiltzea saihesteko, zenbait kasu zehaztu behar dira, hain zuzen, ondore jakinak (kasu horretan lortu nahi direnak) sortzen dituen erakundeen araubide bereziaren kasuak, euren baldintzak betetzen direnentz zehazteko; eta baldintza horiek izaten ez badira, auzitegiek ezin izango dute aitortu lortu nahi izan zen onura.

Horrela, herri zehatz baten naziokotasun formala duen sozietatea eratuz atzerritarraren izaera juridikoari buruzko aplikatzea saihestu nahi denean, kontuan hartu beharra dago egoitzaren eta naziokotasunaren arteko lotura eta egoitza aukeratzeko askatasunaren printzipioa. Gai horri buruzko arau bereziek atzerritarrari buruzko ad hoc nozioa erabiltzen dute, kanpoko inbertsioei dagokienez, esaterako (ikus Atzerritarrek Espainian Egindako Inbertsioei buruzko Legearen 1. art.).

Horrela ere, sozietate anonimoei arau bereziak aplikatzen zaizkie, eta arau horiek murriztu egiten dute sozietate anonimoek euren akzioekin negozioak burutzea, batak bestearen akzioak dituzten enpresen kasuan, edo filialekin ere (ikus SALren 82. art. eta ondorengoak).

Adibide gisa ere hauxe dugu: sozietate anonimoen araubidea aztertuz, sozietate horien azpikapitalizazioa murriztu nahi duen jarrera, hain zuzen, sozietateek duten kapital materiala eta beharrezko kapitalizazioaren defentsari buruzko doktrina orokorra eratzeko balio duena. Horrela azpikapitalizazio materiala dagoenean (hots, sozietatearen helburuak lortzeko, jarduerei buru emateko kapitala urria denean), ezin izango zaie aplikatu erantzukizun murriztuaren pribilegioa, inguruabar horiek ezagutuz, horien aurka jarri ez diren bazkideei behintzat; halaber, azpikapitalizazio nominala dagoenean (aurrekoaren antzera, baina noiz eta bazkide batzuek edo guztiek, harreman juridiko ezberdinak direla medio, sozietateak bere jarduera ekonomikoa egin dezan tresnak ekartzen dituztenean), baliabide ekonomiko horiek benetako kapitaltzat jo daitezke, hots, ekarpen gisa ematen ez direnean.

Era berean, pertsona bakarreko sozietateei buruzko arauak hautsiz, bazkide bakarreko sozietate bat eratuko balitz, bazkide bakar horrek ez luke izango erantzukizun mugatuaren onura. Hau da, sozietatearekin erantzukizun pertsonal, mugagabe eta solidarioa izango luke (EMSLren 129. art.).

Pertsona juridikoen eta hori osatu edo zuzentzen duten pertsona fisikoen arteko bereizketa mugatua da, zigor-arloan ere.

ZKren 31. art.aren arabera, “norbaitek, pertsona juridiko baten egitezko zein zuzenbideko administratzaile gisa, edo legezko nahiz borondatezko ordezkaritzaren bitartez, beste baten izenean jarduten badu, orduan, erantzukizun pertsonala izango du, nahiz eta berari dagokion delitu edo faltaren subjektu aktiboa izateko baldintza, ezaugarri edo harremanak bete ez, baldin eta inguruabarrok erakunde edo pertsona ordezkatuarengan badira”. Ildo horretatik, zigortzeko moduko ekintza (esaterako, ondasun higigarriak gordailuan jaso izana ukatzea) sozietate ordezkariak gauzatzen du, eta berari egozten zaio itxuraz pertsona juridikoari (hala nola, gordailuzainari) dagokion egoera juridiko berezia. Horrela, aplikagarria izan daiteke tipo penal berezia (adibidean, ZKren 252. art.ko kasuetatik bat; artikulu horretako guztiak bezala, bidegabeko jabetzapen kasua).

BIBLIOGRAFIA ALBALADEJO: «La persona jurídica», RDN, XXVIII (1960), 7. or. eta ondorengoak; ARECHEDERRA: «El origen de la doctrina ‘ultra vires’ en el ‘Common Law’», A.A.M.N., XXX1.a. (1991), 639. or. eta ondorengoak; BOLDO: Levantamiento del velo y persona jurídica en el Derecho privado español, Iruñea, 1996; CAFFARENA: Comentarios del Código civil, I. liburukia, Madril, 1991, sub 35. artikulua eta ondorengoak; CAPILLA: La persona jurídica: funciones y disfunciones, Madril, 1984; COSSÍO: «Hacia un nuevo concepto de persona jurídica», ADC, 1954, 623. or. eta ondorengoak; COSSÍO: «Comentarios a los arts. 35 a 39», in ALBALADEJO, Comentarios al Código civil y Compilaciones forales, I, Madril, 1978; DE ÁNGEL YÁGÜEZ: La doctrina del «levantamiento del velo» de la persona jurídica en la reciente jurisprudencia, Madril, 1990; DE CASTRO: La persona jurídica, Madril, 1984; DE LOS MOZOS: «La evolución del concepto de persona jurídica en el Derecho español», in Derecho civil. Métodos, sistemas y categorías jurídicas, Madril, 1988, 239. or. eta ondorengoak; DOBSON: El abuso de la personalidad jurídica (en el Derecho privado), Buenos Aires, 1991; DORAL Y MARTÍN: «La persona jurídica hoy», RGLJ, 256 (1984), 279. or. eta ondorengoak; FERRARA: Teoría de las personas jurídicas (itzul. esp.), Madril, 1929; GALGANO: «Delle persone giuridiche», in Commentario ScialojaBranca, Bolonia, 1969; MOLINA: «El levantamiento del velo jurídico en el ámbito de un mismo grupo de sociedades. ¿Un falso debate?», ADC, 1995, 751. or. eta ondorengoak; MOLINA: Persona jurídica y disciplina de los grupos de sociedades, Bolonia, 1995; PANIZO: Persona jurídica y ficción, Iruñea, 1975; PAZ-ARES: «Sobre la infracapitalización de sociedades», ADC, 1983IV, 1.587. or. eta ondorengoak; PUIG FERRIOL: I1. liburukia, 2. zatia, PUIG BRUTAU-ren Fundamentos de Derecho civil, Bartzelona, 1979, 643. or. eta ondorengoak; RODRÍGUEZ GUITIÁN: El derecho al honor de las personas jurídicas, Madril, 1996; SANTI ROMANO: Fragmentos de un diccionario jurídico, Buenos Aires, 1964, 225. or. eta ondorengoak; SERIK: Apariencia y realidad en las sociedades mercantiles, (itzul. esp.), Bartzelona, 1959; TRAVIESAS: «Las personas jurídicas», RDP, 1921, 193. or. eta ondorengoak.

Hogeita zortzigarren gaia ELKARTEAK ETA FUNDAZIOAK Laburpena: §65. Elkarteak.— 238. Kontzeptua eta osagaiak: A) Elkartuen aniztasuna; B) Helburu erkidea: a) Zilegitasuna; b) Ahalezkotasuna; c) Zehaztasuna. C) Antolaketa.— 239. Elkarteak eta sozietateak.— 240. Elkarteei buruzko legeria.— 241. Konstituzioaren 22. artikulua: A) Elkartzeko askatasunaren ezaugarriak; B) Elkartzeko askatasunaren oinarrizko edukia; C) Konstituzioaren araubidea aplikatzeko esparrua.— 242. Elkarte motak.— 243. Elkartearen eraketa.— 244. Elkarteen Erregistroa.— 245.

Nortasun juridikoa.— 246. Araubidea: A) Elkartuak; B) Organoak, C) Erabakiak; D) Araubide ekonomikoa.— 247. Etendura eta azkentzea.— 248. Herri-onurako elkarteak.— 249. Araubide berezia

duten elkarteak.— §66. Fundazioak.— 250. Kontzeptua: A) Nozioa; B) Jaregitea eta fundazioak.— 251. Araubidea eta motak: A) Arauen aniztasuna; B) Konstituzioaren fundazio eskubidea; C) Arau orokorrak eta lurralde arauak; D) Motak. FLren esparrua— 252. Osagaiak eta ezaugarriak: A) Zuzkidura: a) Xedapen egintza, b) Dohainekoa, c) Egoki eta nahikoa, d) Objektua. Eragingarritasuna, e) Behin betikoa, f) Iraunkorra, g) Geroko zuzkidura, h) Zuzkidura eta ondarea. B) Helburua: a) Interes orokorreko helburua, b) Helburu inpertsonala, c) Irabaziak lortzeko helbururik eza, d) Iraunkorra, e) Zehatza. C) Antolaketa— 253. Eraketa: A) Eratze egintza; B) Fundatzailea; C) Betekizunak.; D) Fundazioa eratzeko bidea eta nortasuna eratxikitzea; E) Administrazioaren esku-hartzea fundazioaren eraketan.— 254. Patronatua.— 255. Jardunbidea: A) Ondare egintzak; B) Prozesuko gaitasuna; C) Enpresa jarduerak egitea; D) Sarreren erabilera; E) Erantzukizuna.— 256. Babesgoa.— 257.

Gorabeherak: A) Aldarazpena; B) Bat-egitea; C) Azkentzea.— 258. Aldi baterako egitezko elkarte deiturikoak.

§65. ELKARTEAK 238. Kontzeptua eta osagaiak Elkartea da helburu erkidea lortzeko zenbait pertsonak eratzen duen antolaketa edo erakundea.

A) Elkartuen aniztasuna Elkartearen osagaietarikoa da, lehenengo eta behin, elkartuen aniztasuna; horrek esan nahi du, elkartea sortzeko bi pertsona gutxienez batu behar direla. Hala ere, erregela bereziak daude; horien arabera, elkarte zehatz batzuk eratzeko beharrezkoak dira bi pertsona baino gehiago, esaterako, bost pertsona, kooperatiben kasuan (Kooperatibei buruzko Lege Orokorraren 7 eta 103.6 art.ak), edo hiru, zenbait autonomia-erkidegotako arauek ezarritakoaren ariora (ikus Eusko Legebiltzarraren Elkarteei buruzko Legearen 5.1 art., eta Kataluniako Legearen 2.1 art.). Elkartuen aniztasuna elkartea eratzean eta elkarteak dirauen bitartean izan behar da. Hala ere, kasu berezi batzuetan, legeak bazkide bakarreko sozietateak eratzeko aukera ematen du zuzenean; beste batzuetan, berriz, legeak onartu egiten du sozietatearen iraupena, sozietate hori gertatze bidez pertsona bakarreko sozietate bihurtu denean (esaterako, herri-administrazioek edota herri-administrazio horien mendeko erakundeek eratutako sozietate anonimoak, SALren 14.2. art.ak ahalbidetzen duen moduan; edo, orokorrean, sozietateen inguruko 12. Zuzentaraua betez, sozietate anonimo eta erantzukizun mugatuko sozietateentzat EMSLren 121. art. eta ondorengoek, eta SALren 311. art.ak agintzen duten moduan).

Elkarteei buruzko 1964ko Legearen 3.1 art.aren arabera, pertsona fisikoak elkartzen dira. Baina, era berean, pertsona juridikoak elkar daitezke, nahiz eta bigarren mailako elkarte horientzat federazio izena edo antzekoren bat erabili. Beste alde batetik, EKren 22. art.ak elkartzeko askatasuna aitortu zuenetik elkarteek euren burua antolatzeko askatasuna badute, Elkarteei buruzko Legea (EL) puntu horretan aldatu egin dela ulertu behar da. Egineginean ere, pertsona juridikoek zein fisikoek askatasun osoz eratu ahal izango dituzte elkarteak, elkartzeko askatasuna egikaritzen baitute beste elkarteetan sartzen direnean.

B) Helburu erkidea

Elkartuek helburu erkidea izateak berez dakar elkartzea; xedeak zilegia, ahalezkoa eta zehatza izan behar du (ELren 1.1 art.). a) Zilegitasuna Helburuak, lehenengo eta behin, zilegia izan behar du. Berezitasun horri dagokionez, EKren 22.2 art.ak ezartzen du, ez dela zilegia delitu gisa tipifikatutako helburuak dituen elkartea; hori dela eta, elkarteei dagokienez, esparru bera izan behar dute ezzilegi zibilak eta zigor ezzilegiak. Baina zilegitasun kontzeptu hori kontratuen zilegitasun zibilaren parekoa da, elkartea kontratu batek sortzen duelako. Horren ondorioz, helburua ez da zilegia izango, lege, moral edota ordena publikoaren kontrakoa baldin bada (KZren 1255. art.); kasu horietan elkartea deuseza izango da. Beraz, EKren 22.2 artikuluak ez du eragozten zilegitasun zibilaren arrazoiak aplikatzerik, zigor-zilegitasunaren esparrua gainditzen dutenean. Izan ere, EKren 22. art.ak legez aurka elkartzeagatiko delituaren tipifikazioa mugatu egiten du; gauzak horrela, delitu gisa tipifikatutako bideak erabili zein helburuak lortu nahi dituzten elkarteak ez dira zilegiak izango. (Ikus ZKren 515. art. Artikulu horretan xehetasun handiagoarekin arautu da elkarte ez-zilegien delitua, eta beren beregi aipatu dira talde armatuak, erakunde edo talde terroristak, erakunde paramilitarrak edota arraza, ideologia, sexu eta abarretan oinarritutako bereizkeria, gorrotoa nahiz indarkeria aldarrikatzen dituzten erakundeak.) Horren ondorioz, ELren 1.3 artikulua EKra moldatuz gero, ez dira zilegiak izango zigor-legeek zehatzen dituzten helburuak, ezta moral zein ordena publikoaren kontrakoak direnak ere.

Ezin da ez-zilegitzat jo, ordea, legea errespetatuz sortutako erakundeen helburuekin bat etortzea; ulerbidez, elkargoen helburuekin (KAk urtarrilaren 16an emandako 5/1996 epaian, aldiz, okerretara esaten da bazter utzi behar dela elkarte-kontratuaren arrazoia; orobat, ikus AGren 3. Salak 1997ko urriaren 6an emandako epaia ere). b) Ahalezkotasuna Elkartearen helburu guztiak ahalezkoak izan behar dira; izan ere, ezinezkoa den zerbait lortzeko elkartzea eta ezertarako elkartzea gauza bera da. Helburu utopikoak (esaterako, gosetearen arazoa konpontzea) ez dira ezinezkotzat hartu behar, baldin eta benetako helburu legez jo badaitezke helburu horiek lortzeko egin nahi diren jarduerak. c) Zehaztasuna ELk, elkarteekin mesfidantza osoa duenez gero, hauxe ezartzen du: ÂŤelkartearen helburuak zehatzak izango dira, fundazio aktaren klausulek edota estatutuek, zalantzarik gabe, ondorioztatzen dutenean zeintzuk diren elkarteak egin nahi dituen jarduerakÂť.

Oraintxe aipatutako araua esangura zabalean ulertu behar da, hau da, zehazteke dauden helburuak ere onartu beharrekoak dira. Dena dela, identifika daitekeen helbururen bat izan behar du elkarteak; horrela ez bada, ezin daiteke jakin zeintzuk diren elkartuen konpromisoa eta betebeharra, ezta elkartearen organo artezkarien jarduteko esparrua ere.

Helburuak, ostera, modu zabalean adieraz daitezke; ez da zehaztasun zorrotzik behar.

C) Antolaketa

Elkartuek erakunde bat eratu behar dute erkidegoan duten helburua lortzeko, hau da, zehaztu beharko dute, azaletik bada ere, pertsona multzo hori nola eraenduko den, erabakiak hartzeko modua zein izango den eta abar. ELk (eta elkarteei aplika dakizkiekeen arau gehienek) antolaketa hori bi organotan gauzatzen dute: lehenengoa, biltzar orokor izenekoa, elkartu guztiek osatzen dute, eta ÂŤgorengo organoaÂť da (6.2 art.); bigarrenak, zuzendaritzako batza izenekoak, zuzendu eta betearazteko eginkizunak ditu (6.3 art.). Azken hori elkartea ordezkatuko duen organoa da. Organo bi horien izendazioa elkarte motaren arabera aldatzen bada ere (batza orokorra, administratzaileak, administrazio kontseilua, kontseilu artezkaria eta abar), elkarte gehienetan agertzen dira: lehenengoak erabaki garrantzitsuenak hartzen ditu, eta kontuak eman beharko zaizkio horri; bigarrenak, berriz, elkarteak dituen interesak kudeatuko ditu, eta elkartearen ordezkaria izango da.

EKren 22. art.ak elkartzeko aitortzen duen askatasunak berez dakar elkarteak antolatzeko askatasuna ere. Hori dela eta, gorago azaldu dugun antolaketa organikoa ez da aginduzkoa; egineginean ere, elkarteek euren organoak eta organo horiei dagozkien eskumenak nahi duten moduan antola ditzakete (KAk 1988ko azaroaren 22an emandako 218. epaia), hori anakroniko gertatu arren (AGk 1997ko ekainaren 7an emandako epaia).

Hala eta guztiz ere, antolatzeko askatasunak baditu zenbait muga. Lehenengo eta behin, EKk erakunde paramilitarrak debekatzen ditu, eta horrek eragina du erakunde barruko egituran (22.5 art.; ZKren 515. art.). Bigarrenez, EKk elkarte batzuetan egitura demokratikoa ezartzen du, besteak beste, alderdi politikoetan (6. art.), sindikatu eta enpresaburuen elkarteetan (7. art.), elkargoetan, elkarte oinarria duten heinean (36. art.) eta profesionalen erakunde desberdinetan (52. art.). Konstituzioaren arabera egitura demokratikoa duten elkarte horietan ere, esangura hertsian interpretatu behar dira horietako bakoitzak bere burua antolatzeko askatasunean izan ditzakeen murrizketak (ikus Konstituzio Auzitegiak martxoaren 6an emandako 56/1995 epaia, alderdi politikoen inguruan).

Konstituzioaren aginduetatik kanpo, zenbait legek elkarte batzuetan egitura demokratikoa ezartzen dute, adibidez, Kontsumitzaile eta Erabiltzaileei buruzko Lege Orokorraren 20.1 art.ak erabiltzaile eta kontsumitzaileen elkarteetan, Eusko Legebiltzarraren Elkarteei buruzko Legearen 2.4 art.ak euskal elkarteetan, edota Elkarteei buruzko Legearen 2.2 art.ak, Kataluniakoetan. Zalantzazkoa da legegileak (batez ere, autonomia-erkidegoetako legegileek) horretarako eskumena duen ala ez, bai eta elkartzeko eskubidearen oinarrizko edukia errespetatzen den ala ez ere. Baina eginkizun publikoak betetzen dituzten elkarteek eta botere publikotik onura bereziak jasotzen dituztenek (esaterako, dirulaguntzak hartzen dituztenek, funts publiko edota publiko gisakoak administratu eta erabiltzeko aukera dutenek) egitura demokratikoa izan behar dute, legearen aginduz. Baldintza hori betetzeak ez du eraginik elkarteetan euretan, baina izango du, aldiz, pribilegiozko egoera eskuratu eta horri eusteko orduan; hortaz, elkarte horiek ez badira egokitzen legeak ezarritako egiturara, pribilegioak galduko dituzte.

Legeak zorroztasunez arautzen ditu ekonomia-arloan diharduten elkarte batzuk (kooperatibak, sozietate anonimoak). Kontuan izan behar da, legeak betekizunak ezartzen dituela, elkarte mota zehatza eratzeko, hau da, araubide berezia izateko (kooperatibek edota sozietate anonimoek duten araubide berezia izateko, hain zuzen).

Hala eta guztiz ere, bazkideek beste eskema bat har dezakete, nahi izanez gero, legeak ezarritako eskematik kanpo, baina, hala denean, ez dute kalifikazio berezi hori izango.

239. Elkarteak eta sozietateak KZren 35 eta 36. art.en arabera, elkarte adierazmoldeak bi esangura ditu: alde batetik, herri-interesa duten elkarteak daude (35.1 art.); eta, beste alde batetik, interes bereziak dituztenak edo sozietateak (35.2 eta 36. art.ak). Horregatik, elkarteei buruz esangura zabalean hitz egiten denean, elkarte adierazmoldearen barruan guztiak sartzen dira (herri-interesa dutenak eta sozietateak); baina elkarteei buruz esangura hertsian hitz egiten denean, sozietateak ez diren elkarteak bakarrik sartzen dira, hots (KZren terminologia erabiliz), herri-interesa duten elkarteak. Oso garrantzitsua da bata bestearengandik bereiztea, elkarteek (esangura hertsian) eta sozietateek araubide desberdina dutelako: lehenengoei aplikatuko zaizkie elkarteei buruzko lege orokorra edo lege bereziak; bigarrenei, ordea, sozietate zibilaren edo merkataritzako sozietateen kontratuari buruzko arauak (eta merkataritzako sozietateen artean zenbait mota daude: sozietate kolektiboak, komanditako sozietateak, komanditako sozietate akziodunak, sozietate anonimoak, erantzukizun mugatuko sozietateak, interes ekonomikoa duten elkartzeak, kooperatiba eta abar). Elkarteak bereizteko gakoa interes desberdinak balioeste horretan datza, «herri» interesa esangura hertsiko elkarteetan, eta interes «bereziak» sozietateetan, hain zuzen.

Lehenago ikusi den moduan, interes berezia irabazteko asmoa da, herri-interesaren ideia, berriz, irabaziak lortzeko helbururik eza. Edozein modutan ere, KZren 35.1 artikulua orduan indarrean zegoen Elkarteei buruzko 1887ko Legearen arabera interpretatuz gero, ez litzateke baliokidetasunik egongo. Izan ere, 1887ko Legearen 1. artikuluaren arabera, «erlijio, politika, zientzia, arte, ongintza edota atsegin» helburua duten elkarteei lege hori aplikatzen zitzaien, eta guztiak interes orokorrekoak dira (edo herri-interesa dute, garai hartako terminologia erabiliz). Gaur egungo ELk ez dio eusten bereizketa egiteko irizpide horri, eta legearen menpe jartzen ditu elkarte guztiak, hauexek izan ezik (2. art.): sozietateak, orduan indarrean zegoen konkordatupean sortutako elkarteak, Indar Armatuen zerbitzupean dauden funtzionario eta langileek eratutakoak, eta lege bereziek arautzen dituztenak.

Horren ondorioz, kasuankasuan aplikatu beharreko araubidea zein den zehazteko, 1964ko Legeak sozietateak ez diren elkarteen araubide orokorra egiten du; horrela, interes orokorreko elkarteak eta irabazteko asmorik ez duten elkarteak parekatzen dira.

Gorago esandakoak ez du esan nahi, elkarteek (esangura hertsian) ezin dutenik jarduera ekonomikorik egin eta horrekin etekinik lortu. Sozietateen helburua etekinak lortzea da, bazkideen artean banantzeko (KZren 1665. art.); beraz, elkarteek ezin dituzte elkartuen artean banandu elkartearen jardueratik ateratako etekinak. Horrexek bereizten ditu, hain zuzen, sozietateak eta elkarteak.

240. Elkarteei buruzko legeria Estatu liberalak mesfidantzaz ikusi izan ditu beti irabazteko asmorik ez duten elkarteak. Hori dela eta, elkarte horiek 1868ko Iraultzaren ondoren onartu ziren lehenengoz (1869ko Konstituzioaren 17. art. eta 1868ko azaroaren 20ko Dekretua); nolanahi ere, lehenengo onarpen horrek ez ditu berez arautzen, adierazten du bakarrik hiritarrek askatasunez elkarteak eratzeko eskubidea dutela.

Izatez, 1876ko Konstituzioak «giza bizitzak dituen helburuak lortzeko espainiar orok duen elkartzeko eskubidea» aitortu zuen, eta 1887ko ekainaren 30ean eman zen eskubide hori arautuko zuen Legea, arauketa mesfidantzaz egin bazen ere. Lege horren

arabera, gobernadore zibilak elkartearen eraketan esku hartu behar du; izan ere, berari aurkeztu behar zitzaizkion elkartea eratzean emandako agiriak, besteak beste, estatutu, erregelamendu, kontratu edota erabakiak. Gobernadoreak, ezzilegitzat jotzen bazituen, agiriak agintaritza judizialari bidaliko zizkion; baina agiriak aurkeztu eta zortzi egun bete ondoren eragozpenik azaltzen ez bazuen, elkartea eratutzat jotzen zen, eta Gobernu Zibileko Erregistroan inskribatzen zen. Erregistroaren ziurtagiriak elkarte hori eratu dela frogatzeko ohiko bideak izan ziren.

Francoren erregimenak elkartzeko eskubidea murriztu zuen, eta, horretarako, 1941eko urtarrilaren 25eko Dekretua eman zen; dekretu hori 1887ko Legearen aplikazioari gainjarri zitzaion, eta, horrela, elkarteak eratzeko, aldez aurretik behar zen Administrazioaren onespena.

Francoren diktadurapean eman zen oraindik indarrean dirauen Elkarteei buruzko 1964ko abenduaren 24ko Legea. Hori dela medio, Administrazioaren esku-hartzea gogorra da, bai elkartea eratzean, bai elkartearen jardunbidean ere. 1964ko Lege hori ez duenez orokorrean beste batek ordeztu, indarreko Zuzenbidetzat hartu behar da. Hala eta guztiz ere, lege horren filosofia ez dator bat Konstituzioarekin eta, bereziki, EKren 22. art.ak elkartzeko aitortzen duen askatasunarekin. Horrela, artikulu horren eginkizun nagusia Administrazioaren esku-hartzea murriztea da, bai elkartea eratzean, bai elkarteen jardunbidean ere. Horregatik, Konstituzioak duen eragingarritasun indargabetzailea dela bide (azk. xed.etan 3.a), Elkarteei buruzko 1964ko Legeak indarrean dirau Konstituzioarekin bateraezina ez den guztian, eta indarrean dirauena konstituzio printzipioen arabera interpretatu behar da. Legegileak elkarteei buruzko lege berria eman behar du, baina, ematen ez duen bitartean, arrazoirik gabeko berandutza horrek segurtasun juridikorik eza dakar. Hori dela eta, askotan zail gertatzen da zehaztea zertan den 1964ko Legea Konstituzioaren kontrakoa, eta zein neurritan interpreta daitezkeen lege horren manuak Konstituzioak ezarri dituen printzipioen arabera.

Arazo horiekin guztiekin, 1964ko Legea da Espainiako elkarte guztien araubide erkidea; hala ere, badaude elkarte bereziak (esaterako, alderdi politiko eta sindikatuak) arautzen dituzten xedapenak eta zenbait elkarteren berezitasunak arautzen dituztenak (kontsumitzaileen elkarteenak, adibidez). Era berean, badaude egon korporazio eta elkarteen arteko egoera hibrido batean dauden erakundeei aplikatu ahal zaizkien arau bereziak. Batzuetan, Zuzenbide publikoko korporazioak dira, elkarte oinarria dute, eta zenbait funtzio publiko betetzen dituzte legeen aginduz; horren adibide dira 1974ko otsailaren 13ko Legearen menpe dauden elkargoak, Urei buruzko Legearen menpe dauden erabiltzaileen erkidegoak, 1986ko abenduaren 24ko Legearen menpe dauden nekazaritza ganberak eta abar. Beste batzuetan, interes kolektiboak kudeatzen dituzten elkarteak dira, esaterako, Jabetza Intelektualari buruzko Legearen arabera egilearen eskubideak kudeatzen dituzten erakundeak.

Autonomia-erkidego batzuek euren legeak eman dituzte elkarteen esparruan (hala nola, Euskal Autonomia Erkidegoak otsailaren 12ko 3/1988 Legea eman du, eta Kataluniakoak, berriz, ekainaren 18ko 7/1997 Legea).

Lege horiek aplika dakizkieke lurralde horietan interes orokorreko jarduerak burutzen dituzten elkarteei. Ezbaian jarri da legeok Konstituzioarekin bat datozen ala ez, oinarrizko eskubide baten euskarriak garatzen baitituzte, garapen hori Gorte Nagusiek emandako lege organikoen eskumenekoak izanik.

Horrenbestez, araubide bereziak daude, elkarte mota desberdinei aplikatzeko.

Araubide berezi horiekin batera, 1964ko Legeak eta KZk araubide ordeztaile orokorra osatzen dute; baina elkarteei buruzko Zuzenbide orokor badira ere, elkartzeko

askatasuna arautzen duen konstituzio-eraentzarekin osatu behar dira, Konstituzioak ezartzen dituen printzipioek eratzen dituztelako legezko xedapenak.

241. Konstituzioaren 22. artikulua A) Elkartzeko askatasunaren ezaugarriak EKren 22. artikuluak elkartzeko askatasuna edota eskubidea nagusiarazten du.

Esangura hertsian, oinarrizko eskubidea da, aplikazio zuzenekoa, alegia, babes errekurtsoaren itzalpean dago, lege organikoaren erreserba du, eta lege horretan araututakoak errespetatu beharko du artikulu horren oinarrizko edukia. KZren 22. art. horrek oinarrizko bi helburu ditu: batetik, elkartzeko eskubidea aitortzea; eta, bestetik, elkartzeko askatasuna murriztu izan duten administrazio kontrolak desagerraraztea. Hori dela eta, ELren zenbait manu indargabetu egin ditu, elkarteak eratzeko kontrola ezartzen zutenak, hain zuzen ere.

Konstituzioa indarrean jarri zenetik, administrazio agintaritzak ez du ahalmenik, elkarteak eten edota desegiteko; legean oinarritutako epaiak bakarrik agindu dezake etendura zein desegite hori. Gauzak horrela, Administrazioak ezin duenez elkartea eten, elkarte horren jardunbide arruntean esku-hartzea murrizten zaio.

Bestetik, elkartzeko eskubidearen egikaritza arautzeko legegileak duen askatasuna murriztu egin da, Konstituzioaren manuak beren beregi azaltzen duelako zeintzuk diren legez aurkako elkarteak eta zeintzuk dauden debekatuta: helburu gisa delitua duten elkarteak edota delitu diren bideak erabiltzen dituztenak legearen aurkako elkarteak izango dira (ZKren 515. art.); elkarte sekretuak eta paramilitarrak, aldiz, debekatuta daude.

KZren 22.3 artikulua hitzez hitz hartuz gero, badirudi elkarteetan esku hartzea ahalbidetzen duen titulua sartzen duela, zergatik eta elkarteen erregistroetan inskribatu beharra ezartzen duelako, «publizitaterako bakarrik».

Hogeita bigarren artikuluaren idatz-zati horrek arazoak sortzen ditu, batez ere, bere idazkeraren ondorioz. Testua hitzez hitz harturik, artikulu horren babesean eratutako elkarte guztiak erregistroan inskribatu beharko dira, baina ez da zehazten, eta ez da erraz ateratzen ere, zein izan daitekeen eginbehar hori ez betetzearen ondorioa. Batzuen ustez, elkarte sekretuak eratzeko debekuarekin lotu behar da erregistroan «publizitaterako bakarrik» egin beharreko inskripzioa. Horrela, inskribatu ez diren elkarteak klandestinoak izango lirateke eta, horren ondorioz, zigor-zuzenbidearen arabera, ezzilegiak (ZKren 173.3 art.), ZKren manu horri buruz Parlamentuan izandako eztabaidatik atera daitekeenez. Baina argudio hobeak direla bide, elkarte sekretua (edo elkarte klandestinoa, legegile penalak erabiltzen duen terminologian) eta inskribatu gabeko elkartea ezin dira parekatu; inskripzioa ez litzateke publizitaterako bakarrik izango, ondore substantibo garrantzitsuak izango lituzke: Erregistroan inskribatu gabeko elkarteak debekatzea, hain zuzen ere. Hortaz, interpretazio hori baztertuz, erregistratutako elkarteak eta erregistratu gabekoak egon daitezke, eta guztiek Konstituzioaren babesa izango dute; horren ondorioz, inskribatu beharra ahuldurik geratzen da.

Ildo beretik, KZren 22.3 artikuluak Administrazioari legitimazioa eman dio elkarteetan esku hartzeko. Izan ere, horri buruz zorroztasun handirik ez dagoenez, elkarteen erregistroa Administrazioaren menpe egon daiteke (eta egon ere, horren menpe dago), baina agintaritza judizialaren menpe egon zitekeen. Bestalde, Konstituzioak egindako aipamen horren arabera, elkartzeko eskubidea urratu egingo litzateke, inskripzioari nahierarako edo arrazoirik gabeko ezezkoa emanez gero (KAk urriaren 18an emandako 291/1993 epaia). Era berean, arau horrek murriztu egiten ditu Administrazioak elkarteen erregistroa ukatzeko dituen ahalak; horrela, inskripzioari ezetza eman ahal izateko, agintari judizialari eskatu behar zaio ez-zilegitasun adierazpena (AGren 3. Salak 1997ko uztailaren 18an eta 1997ko urriaren 6an emandako epaiak).

Azkenik, KZren 22.3 art.ak arazoak dakartza, inskripzioaren ondoreak zeintzuk diren zehazten duenean: «publizitaterako bakarrik». Zer esan nahi du: legegileak ezin diola inskripzioari beste ondorerik eman? Horrela ulerturik, ez litzateke bidezkoa izango Erregistroan inskribatzea elkarteei nortasun juridikoa eratxikitzeko betekizuna dela edo izan daitekeela defendatzen duen interpretazioa. Baina KAk azaldu duen doktrinaren arabera, konstituziozkoa da elkarteei erregistroetan inskribatzera behartzea «estatuaren eskutik edozein dirulaguntza zein onura hartzeko aldez aurreko baldintza gisa» (KAk emandako 15/1989 epaia). Izan ere, nortasun juridikoa eratxikitzea tratamendu berezi eta pribilegioduna izateko bidea denez gero (hau da, onurak jasotzeko bidea denez gero), egokia izango litzateke legegileak nortasun juridikoa eratxikitzeko baldintzak jartzea, Erregistroan inskribatzearena, hain zuzen.

B) Elkartzeko askatasunaren oinarrizko edukia Orain arte aipatutakoak, ordea, ez du azaltzen elkartzeko eskubidearen edukia osoosorik; egineginean ere, Konstituzioak aitortzen duen eskubide hori askoz zabalagoa da.

Lehenengo eta behin, elkartzeko eskubideak ematen du elkarteak askatasun osoz eratzeko ahalmena, edozein helburutarako eta edozein egitura dela bide, 2 eta 5. paragrafoetan ezarritako murrizketak salbu. Askatasun osoz eratzeak esan nahi du, zenbait pertsonak elkartea eratzea erabakitzen duenetik, elkartea badagoela egon; beraz, prozesu horretan Administrazioaren esku-hartzea ezin da izan elkartea eratzeko betekizuna. Dena dela, askatasun horrek ez du beste hau eragozten: legegileak elkarteak eratzeko betekizun formalak ezar ditzake, betekizun formal horiek betetzeak elkartzeko borondatea adierazten duen neurrian.

Bestalde, KAren doktrinak behin eta berriz esan duen moduan, elkartzeko askatasunaren aitorpenak berez dakar pertsonek ez elkartzeko duten eskubidea. Hortaz, ezin da inor behartu elkarte batean afiliatzera. Edozein modutan ere, kasu askotan legeek beharrezko afiliazioa ezartzen dute zenbait jarduerari buru emateko. Kasu horiek gutxitzen ari badira ere (esaterako, ez daude, jadanik, jabetza ganberetan, ezta nekazaritza ganberetan ere), oraindik badaude garrantzitsuak diren batzuk, merkataritzako ganberetan (KAk emandako 107/1996 epaia) eta elkargoetan, adibidez.

Korporazio horiek, elkarteak ez badira ere, elkarte oinarria dutenez gero, zati batean EKren 22. art.aren menpe daude. Horren harira, KAren doktrinatik hauxe atera daiteke: nahitaezko afiliazioa onar daiteke, erakunde horiei esleitutako funtzio publikoen izaerarekin bat egiten badu derrigor izate horrek (KAk emandako 89/1989, 132/1989, 139/1989, 244/1991 eta 179/1994 epaiak, besteak beste).

Elkartzeko askatasunak elkartearen helburuak (ahalezkoak, zilegiak eta zehatzak) aukeratzeko askatasuna dakar. Gai horri dagokionez, EKk debekatu egiten ditu delitu gisa tipifikatutako helburuak lortzera bideratuta dauden elkarteak; besterik ez du zehazten, ordea. Horrek ez du esan nahi, helburuek ez dutenik garrantzirik Zuzenbidearen ikuspuntutik; alderantziz, eta Konstituzioaren ikuspuntutik bidezkoa da, legegileak elkarteen helburuak balora ditzake, elkartzeko eskubidearen egikaritzarako arau bereziak ezartzen dituenean. Horrela, irabaziak lortzeko helburuak izango dituzte sozietateek; eta elkarteek, aldiz, irabazteko asmorik gabeko helburuak. Era berean, helburuen arabera sailkatzen dira sindikatuak, alderdi politikoak, kontsumitzaile eta erabiltzaileen elkarteak eta abar; eta helburuen arabera, hain zuzen, ezarriko zaizkie araubide orokorretik bereizitako araubide bereziak (betiere, Konstituzioak ezarri dituen printzipioak errespetatuz).

Elkartzeko askatasunak berez dakar elkarte baten kide izan daitezkeen pertsonak zehaztu beharra, elkarte jakin baten kide izateko eskubide orokorrik ez baitago.

Borondatearen autonomiak dituen muga orokorrak dira zehazte horren mugak. Hori dela eta, inork elkarte jakin bateko kidea izan nahi badu, elkarte horretako estatutuek eta arauek zehaztutako baldintzen menpe egon beharko du, eta, hala ezartzen bada, kide izateko elkarteak berak onartu beharko du. Nagusitasun egoeran dauden elkarteak edota erakundeak direnean, nagusitasun hori legeak agindu edota bultzatzen badu ere, baldintza zehatz batzuk betetzen dituzten pertsonak onartzea ezar daiteke; baina, horren ondorioz, elkarteak ez du askatasunik izango, onarpenaren gaineko erabakiak hartzeko (KAk azaroaren 22an emandako 218/1988 epaia). Horrela gertatzen da elkargoetan, nahiz eta horiek elkarteak ez izan berezko esanguran.

Izan ere, elkartzeko askatasunak berez dakar elkartea bera antolatu eta itxuratzeko askatasuna ere, lehen aipatu dugun bezala.

Era berean, elkartzeko askatasunak berez dakar elkarteek jarduteko duten

askatasuna, pertsonek eurek jarduteko dituzten muga orokorrak errespetatzen diren heinean. EKk ez du kontuan hartzen elkarteek egiten dituzten jardueren izaera, Konstituzioarentzat garrantzitsuak diren elkarteenak izan ezik. Legeriak, ostera, jardueren izaera hori aintzat hartzen du, eta, horren arabera, elkartzeko bide desberdinak agintzen ditu, sozietateei buruzko legerian gertatzen den moduan. Legeriak izaera publikoko jarduerak egitea eragotz diezaieke elkarteei, eginkizun hori korporazio edo elkarte zehatz batzuei erreserbatuz. Azken horiek legezko eraketa duten elkarteak direla esan daiteke (KAk emandako 67/1985 epaia), eta elkarte horien adibide dira egilearen eskubideak kudeatzen dituzten erakundeak (JILren 132. art. eta ondorengoak).

Atal honetan azaltzen dihardugun zerrendak kasu guztiak hartzen ez baditu ere, amaitzeko, esan beharra dago, 22. art.aren oinarrizko edukian elkartuak kanporatzeko arrazoiak sartzen direla, bai eta prozedura arautzeko askatasuna ere. Dena den, prozedura horrek ezin du defentsarik eza sortu, eta, era berean, onustearen betekizunak errespetatu behar dira. Ez-betetzearen ondorioz emandako kontratu-hutsalketen kasuan bezala, estatutuek zein legeak ezarritakoa kontuan izan gabe pertsona elkartua kaleratzen denean, epaileek kaleratze hori berrikus dezakete. Ideologia edo erlijio izaera duten elkarteen kasuan, ordea, elkarteak askatasuna du pertsona elkartuak kaleratzeko, eta epaileak ezin du eskurik sartu erabaki horretan (beste batzuen artean, ikus KAren 213/1991 eta 2/1993 autoak; KAren 96/1994, 56/1995 eta 5/1996 epaiak; edota AGk 1995eko urriaren 26an, 1996ko otsailaren 2an, 1997ko irailaren 17an eta 1997ko abenduaren 16an emandako epaiak. Ebazpen horiek guztiek, alabaina, ez dute argi erakusten epaileak duen ahalmena, kidea kaleratzen duen elkartearen erabakia kontrolatzeko, kontrol horrek beti errespetatu behar baitu elkartzeko askatasuna).

Elkartzeko eskubidearen oinarrizko edukitik kanpo geratzen dira elkarteei buruzko zenbait arazo. Horixe gertatzen da, bereziki, elkarteei nortasun juridikoa eratxikitzeko arazoarekin; izan ere, kontu horrek ez du garrantzirik Konstituzioarentzat, kasu honetan izan ezik: nortasuna duen elkartearen eta nortasunik ez duen elkartearen arteko tratu desberdintasunak oinarrizko edukiari buruz goian azaldutakoari kalte egiten dionean (AGren 3. Salak 1994ko ekainaren 30ean emandako epaiaren arabera, inskripzioa lortzeko eskubidea oinarrizko edukian kokatzen bada ere). Horixe bera esan daiteke pribilegio bereziak dituzten elkarteei buruz; pribilegio horien artean daude, besteak beste, herri-onura dutelako adierazpena, zerga onurak, dohaineko justizia onura eta abar.

Elkarte horien guztien eraketak ez dio kalterik egiten elkartzeko askatasunari (nahiz eta Konstituzioaren ikuspuntutik beste garrantziren bat izan).

C) Konstituzioaren araubidea aplikatzeko esparrua Espainiarrek ez eze, atzerritarrek ere elkartzeko eskubidea dute (KAk uztailaren 7an emandako 115/1987 epaia), Botere judizialari dagokion heinean, elkarteen etendura eta desegiteari buruzko erabakiak hartzea (ikus Atzerritarrei buruzko Legearen 8. art. eta lege hori garatzen duen erregelamenduaren 4. art.).

Zailagoa da, ordea, zehaztea elkarte oinarria duten erakundeetatik zeinetara hedatzen den, zati batean edo osorik, KZren 22. art.ko babesa.

Izan ere, EKren 22. art.ak erabiltzen duen elkarte kontzeptuaren inguruan eztabaidatu izan da elkartearen esangura zabalari dagokion ala elkartearen esangura hertsiari, hau da, sozietateak biltzen dituen ala ez. Egia esateko, ez dago arrazoi sendorik sozietateei EKren 22. art.ko babesa ukatzeko; hala ere, kalteak jasan ahal dituzten interes ekonomikoek beste bide batzuetatik izan dezakete Konstituzioaren babesa (EKren 33 eta 38. art.ak; KAk emandako 23/1987 eta 96/1994 epaiak).

Elkarte oinarria duten Zuzenbide publikoko korporazioei 22. artikulua aplikatzea zalantzazkoa izan daiteke. Edozelan ere, publikoak izateagatik ezin zaie artikulu horren babesa ukatu. Aplikatu ere, KAk 22. artikuluak eratorritako printzipioak aplikatu izan dizkie, besteak beste, nekazaritza ganberei (132/1989 epaia), jabetza ganberei (113/1994) eta merkataritzako ganberei (179/1994 eta 107/1996).

242. Elkarte motak Lehen esan dugun moduan, elkartzeko eskubidearen oinarrizko edukia ez da era berean ematen, elkarteen eta elkarte oinarria duten taldeen araubidean. Berez, legegileak araubide hori kasuankasuan egokitu dezake, izatekotan ere, Konstituzioak agindutakoa betez gero: alde batetik, arazo batzuek ez dutelako garrantzirik Konstituzioarentzat (esaterako, nortasun juridikoa eratxikitzea); eta, bestetik, KAren doktrinaren arabera, elkarte mota desberdinak daudelako.

Konstituzioarentzat garrantzia duten elkarteek osatzen dute lehenengo kategoria, alegia, alderdi politikoek (EKren 6. art.; KAk emandako 3/1981 epaia), sindikatuek eta enpresaburuen elkarteek (EKren 7. art.). Zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoak aurrera egiteko oinarrizko erakundeak dira. Elkarte diren aldetik, EKren 22. artikuluko babespean daude; baina Konstituzioarentzat garrantzi handia dutenez gero, murriztu egiten zaizkie, batetik, euren burua antolatzeko askatasuna (erakunde horien antolaketak demokratikoa behar du izan nahitaez), eta, bestetik, euren helburuak aukeratzeko askatasuna (helburuak alderdi politiko, enpresaburuen elkarte eta sindikatuek berez dituztenetakoak bakarrik izan daitezke). Helburuei dagokienez, antzeko zerbait gertatzen da erlijio elkarte edota erkidegoetan (EKren 16. art.), zergatik eta elkarte horien helburu izan behar delako Konstituzioak bermatzen duen erlijio eta kultu askatasuna taldean egikaritzea. Testuinguru horretan, aipatu beharrekoak dira epaile, magistratu eta fiskalen lanbide elkarteak (EKren 127.1 art.); lanbide elkarte horien egitura eta jardunbideak demokratikoa izan behar du, eta profesionalen interesak defendatzea izan behar dute helburu (BJLOren 401. art. eta Fiskaltzari buruzko Estatutu Organikoaren 54. art.). Modu berean, legezko egituradun elkarte pribatutzat hartzen dira hirigintza erakunde laguntzaileak (AGk 1993ko maiatzaren 25ean emandako epaia).

Legezko eraketa duten elkarteek osatzen dute bigarren kategoria; horrela izendatzen dira administrazio izaerako funtzio publikoak betetzen dituzten elkarteak. Hori dela eta, elkartzeko askatasuna murriztu egiten zaie. Zenbait kasutan, nahitaezko afiliazioa ezartzen da, elkargoetan gertatzen den moduan (nahiz eta elkargoak elkarte ez izan berezko esanguran). Beste batzuetan, antolaketa eta jardunbidea demokratikoa izatea agintzen da, besteak beste, elkargo eta profesionalen erakundeetan (EKren 36 eta 52. art.ak). Azken hori ezartzen zaie kontsumitzaileen elkarteei, hots, KELOren 20.1 art.ak ezartzen die elkarte horiei antolaketa eta jardunbide demokratikoa; elkartzeko askatasuna horrela murriztea justifikatzen da elkarteek hartuko duten estatutu berezia dela eta, kontsumitzaile eta erabiltzaileen estatutu berezia, hain zuzen eta, bereziki, kontsumitzaile eta erabiltzaileei buruzko xedapenak egiterakoan entzunak izateko eskubidea izango dutelako (KELOren 22. art.). Ahalmen publikoak dituztenez gero, legegileak elkartzeko askatasunaren egikaritza kasuankasuan antola dezake, eta legezko eraketa duten elkarteen kategorian sartzeko baldintza batzuk eska ditzake, esaterako, erregistro jakin batean inskribatzea, egitura zehatza izatea, fase jakin batzuetan eratzea eta abar (KAk emandako 67/1985 epaia, indargabetua izan den Kirol eta Kultura Fisikoari buruzko Legeak arautzen zituen kirol federazioei buruz). Hirigintzako erakunde laguntzaileak ere lege-itxurako elkarte pribatutzat jotzen dira (AGk 1993ko

maiatzaren 25ean emandako epaia).

Elkarte arruntek hirugarren kategoria osatzen dute, eta elkartzeko erabateko askatasuna dute. Elkarte arrunten oinarrizko arauketa elkarteei buruzko lege berrian azaldu beharko litzateke, baina lege berri hori egiten ez den bitartean, 1964ko Legeak egiten du, lege hori urria bada ere. Hala eta guztiz ere, elkarte arruntak arautzen dituenean, legegileak hauxe egin dezake, eta halaxe egiten du: gainerako baldintza batzuk ezarri, elkartzeko askatasunaren egikaritza kasuankasuan egokitu, antolatzeko askatasuna murriztu eta abar; baina eskakizun horiek guztiak ez dira oinarrizko elkarteak eratzeko, baizik eta legeak zehaztutako kategoria edota tipoetako elkarteak eratzeko. Horrela, legegileak behartu dezake elkarteak erregistro berezietan inskribatzera, tipo zehatz batekoak izan nahi badute (adibidez, kirol federazioak), edo dirulaguntza zein onurak lortu nahi badituzte (kontsumitzaileen elkarteak, esaterako); eta legegileak eska dezake Administrazioak aldez aurretik eskuespena ematea ere, elkarteek legezko kalifikazioa izan dezaten, eta kalifikazio horri dagozkion abantailak lor ditzaten (egilearen eskubideak kudeatzen dituzten erakundeen kasua, besteak beste); eta abar.

Aurrekoa kontuan hartuz, anabasazko edo ordenarik gabeko legezko araubide horretan bereizi behar ditugu, alde batetik, elkartzeko askatasunaren oinarrizko eraentza adierazten duten arauak, eta, bestetik, pribilegiozko eraentza (Konstituzioarentzat garrantzirik ez duena) lortzeko aukera ematen duten arauak. Aukera hori emango zaie, bai elkarte guztiei (esaterako, herri-onuraren adierazpena), bai helburu jakin batzuk lortu nahi dituztenei edota jarduera jakin batzuk egiten dituztenei (kontsumitzaile eta erabiltzaileen elkarteak, egileen eskubideak kudeatzeko erakundeak eta abar). Eta aukera hori gauzatzeko, elkartzeko askatasunari oztopoak jar diezazkioke legegileak, esaterako, esku-hartze publiko gogorragoa, hots, publizitate ondoreetarako (EKren 22.3 art.) baino gogorragoa den esku-hartze publikoa, egitura jakin bat edukitzea, helburuak eta jarduerak murriztea eta abar. Hirugarrenez, beste arau multzo bat bereiz genezake: funtzio publikoak betetzen dituzten elkarteei buruzkoak, horiek salbuespen sendoak izan baititzakete Konstituzioan adierazitako elkartzeko askatasunaren gainean. Bigarren eta hirugarren kategorien arteko desberdintasunik nabariena hauxe izango litzateke: pribilegiozko kategorietan sartzeak ez du eragotzi behar pribilegiorik ez duen elkartea eratzea, araubide erkidearen menpe dagoen elkartea eratzea, hain zuzen. Hirugarren kategoria osatzen duten elkarte edo taldeek, ordea, Konstituzioarentzat garrantzia dutenez gero eta funtzio publikoak betetzen dituztenez gero, monopolioa dute helburu jakin batzuk lortzeko edo jarduera zehatz batzuei buru emateko.

Espainiako Zuzenbidean, Konstituzioa baino beheragoko lerruna duten arauek adierazten dute elkarte arrunten araubidea, eta araubide hori bi zatitan banantzen da, irabazteko asmoa izan edo ez izatearen arabera. Elkarteek (esangura hertsian), zati batean bakarrik bada ere, aginduzkoa dute Elkarteei buruzko 1964ko Legea; sozietateek, ordea, sozietate zibil edota kolektiboak sortzen dituzten kontratuei buruzko arauak (sozietate horien objektua zibila ala merkataritzakoa den arabera). Elkarteak eta sozietateak xedatzen dituzten gainerako arauak, ez badira Konstituzioarentzat garrantzia duten elkarteei buruzkoak edota administrazio izaerako funtzio publikoak betetzen dituzten elkarteei buruzkoak, orduan oinarrizko tipoak baino goragoko mailan daude. Izan ere, arau horiek elkartzeko askatasunaz kanpoko pribilegioak eta onurak ematen dituzte, eta azken horrek justifikatzen du, hain zuzen ere, arauek elkartzeko askatasunari murrizketak ezartzea.

Ikasgai honetan irabazteko asmorik ez duten elkarteak eta horien oinarrizko egitura aztertuko ditugu, hau da, elkarteak esangura hertsian; sozietate eta elkarte berezien azterketa, ordea, ez doakigu. Beraz, 1964ko Legea izango da jarraian aztertuko dugun legezko testua.

243. Elkartearen eraketa Elkartea akta bidez eratzen da, eta ÂŤakta horretan agertu behar da jarduteko gaitasuna duen zenbait pertsonaren asmoa (pertsona fisiko zein juridikoa, legeak xedatutakoa gorabehera) eta pertsona horiek borondatez hartzen duten erabakia, estatutuen arabera zilegi eta zehatza den helburua lortzekoÂť (ELren 3.1 art.). Beraz, borondateen arteko adostasuna behar da; adostasun hori esangura teknikoan kontratutzat hartu ezin bada ere, beraren araubidea (eraketa, akatsak, agerpena eta abar) kontratuei buruzko arauek egiten dute. Akordioa alde anitzekoa da, eta elkarlana behar da helburu erkidea lortzeko. Hortaz, ez da truke kontratua, ezta sinalagmatikoa ere.

Legearen beraren agindua da erabakia ÂŤaktaÂť horretan agerraraztea; beraz,

akordioak izaera formala du, hau da, idatziz egin behar da, eta elkartea eratzen duten guztiek izenpetu behar dute. Edozein modutan ere, betekizun formal hori elkartea eratzeko nahitaezkoa den ala ez zalantzan dago; gure ustez, akta betetzen ez duten elkarteak ez dira deusezak, baina KZren 1279. art.ak ezartzen duen arau orokorra aplikatuko zaie. Edonola ere, elkartea eratzen duen akordioa agirian agerrarazi beharko da, Elkarteen Erregistroan inskribatu ahal izateko.

Elkartea eratzeko, beraz, beharrezkoa da fundatzaileen adostasuna agerraraztea; akordio horretan zehaztu beharko dira elkartearen helburuak eta helburu horiek lortzeko egingo diren jarduerak. Era berean, ELren 3.2 art.ak estatutuak egitea beharrezkotzat jotzen du, eta Legeak berak zehazten du estatutu horien edukia. Estatutuek elkartzearen ondorioz sortzen den erakundea arautzen dute, alegia, organoak, organo horien osaketa eta eskumenak, erabakiak hartzeko prozedurak, bazkideen estatutua eta abar. Hortaz, elkartearen antolaketa eta jardunbidea zehaztea da estatutuen helburua; hori dela medio, negozio arauemailetzat hartzen dira. Izan ere, estatutuek behartzeko indarra dute, eta behartzeko indar hori oinarritzen da estatutuek hasieran onartu zituztenen adostasunean eta elkartearen kide izatea onartu dutenen adostasunean: autonomia pribatuan, hain zuzen ere. Ikuspuntu horretatik, gehienetan akta ez den agiri batean idazten badira ere, estatutuak akordio eratzailearen oinarrizko zati dira.

ELren 3.2 art.aren arabera, estatutuek zenbait puntu arautu behar dituzte.

1. Elkartearen izendazioa, «ezin da izan Erregistroan jadanik inskribatu diren elkarteen izendazio berbera (berrikuntza printzipioa), ezta antzekoa ere, nahasteak sorraraz ditzakeen horietakoa, alegia» (ikus AGren 3. Salak 1997ko otsailaren 25ean emandako epaia). Izendazio edota izenak elkartea identifikatzeko balio du; horrenbestez, trafikoan, hirugarrenekin harremanetan ez bada jarriko, Erregistroan ez bada inskribatuko, eta, horren ondorioz, nortasun juridikorik ez badu eskuratuko, ez dirudi izendaziorik behar duenik. Apirilaren 1eko 713/1977 Errege Dekretuaren arabera, izendazioak azaldu behar du elkarteak dituen helburuen edukia. Debekaturik dago «espainiarrentzat nazioko balio edota balio erkide direnei buruzko izendazioak jarri eta erabiltzea»; baita kontzeptu politikoei buruzkoak ere, horiek alderdi politikoek erabiliko baitituzte (2. art.). Toki aipamenak egiten dituzten izendazioek ere murriztapenak dituzte (3. art.).

2. «Elkarteak lortu nahi dituen helburu zehatzak»; gainera, lehenago esan bezala, helburu horiek zilegiak eta ahalezkoak izan behar dute.

3. «Elkartearen egoitza nagusia eta, izanez gero, elkartearen gainerako lokalak».

Dena den, egoitzari aplikatu ahal zaio izendazioari buruz eta trafikoan hirugarrenekin harremanik ez duten elkarteei buruz gorago azaldutakoa.

4. «Jarduerak egiteko lurralde eremua».

5. Zuzendaritzako organoak eta administratzeko modua.

6. Bazkideak onartzeko prozedura eta bazkide izate hori galtzea.

7. Bazkideen eskubideak eta eginbeharrak.

8. Ondare-araubidea: fundazio ondarea, aurreikusitako baliabide ekonomikoak eta urteko aurrekontuaren mugak.

9. Elkartea desegitean, zertarako erabiliko den elkartearen ondarea.

Askotan, batez ere, elkarte konplexuetan, elkartea eratzen duen akta formalizatu aurretik, beste fase bat dago; hori dela eta, sozietate anonimoak eratzeko, ondoz ondoko araubidearekin parekotasuna dagoela esan daiteke. Lehenago aipatutako 713/1977 Errege Dekretuak agintzen duenez, «elkartea eratzeko nahitaezkoak diren egintza eta izapideak beteko dituzte elkartearen eraketa eragin dutenek», hots, akordio eratzailea burutzeko beharbeharrezkoa dena bakarrik egingo dute. Eragileek burututako egintzak

elkarteak berak onartu beharko ditu, behin eratu eta gero.

ELren arauek, elkartea eratzeko, ezinbestekotzat jotzen zuten Administrazioaren esku-hartzea; esku-hartze hori estatutuen ikus-onespenean eta, horren ondorioz, elkartearen nolabaiteko ÂŤaitorpenÂťean gauzatzen zen (ikus 3.3, 4, 5 eta 6. art.ak). Hala ere, Administrazioaren esku-hartzea ezin da izan elkartea eratzeko ezinbesteko baldintza; izatez, EKren 22. art.aren kontrakoa izango litzateke Administrazioaren jarduera ulertzeko era hori. Beraz, ELren arau horiek ez daude indarrean esangura horretan; baina Administrazioaren esku-hartzea elkartea Erregistroan inskribatzera bideratuta dagoen neurrian, ELren arauak indarrean daudela esan dezakegu, zenbait Ăąabardurarekin bada ere.

244. Elkarteen Erregistroa EKren 22.3 art. kontuan hartuz gero, Elkarteen Erregistroari buruzko arauek indarrean diraute, baina Konstituzioari egokitu behar zaizkio. Egineginean ere, gorago azaldu dugunez, elkarteak eratzeko nahitaezkotzat jotzen zuten Administrazioaren esku-hartzea; Erregistroan inskribatzea administrazio prozedura horren azken fasea zen, baina ez garrantzitsuena. Gaur egun, ordea, ELren manuek ezartzen duten Administrazioaren esku-hartzea Erregistroan inskribatzera bideratua dago, eta horretara mugatu behar da.

Horretarako, elkartea eratu eta bost eguneko epe barruan, Gobernu Zibilera bidali behar dira akta eta estatutuak hirukoizturik. ELren 3.4 eta 5. art.etatik ateratzen diren eskumen erregelen arabera, Gobernadore Zibilak edota Barne Ministerioak ebazpen arautua eman beharko dute, eta estatutuak ikus-onetsi egingo dituzte bakarrik. Hortaz, jurisprudentziaren arabera, legezkotasuna kontrolatzea ez doakio administrazio agintaritzari; Administrazioak, zerbait egitekotan, epaiketako ekintza eragingo du, legezaurkakotasun adierazpena lortzeko. Bistan denez, Administrazioak egiten duen kontrola formala baino ez da, eta inskripzioa nahitaezkoa denez, ezin du ukatu (AGk 1979ko uztailaren 3an, 1982ko apirilaren 21ean, 1991ko martxoaren 20an eta 1997ko urriaren 6an emandako epaiak, besteak beste). Hala ere, AGk 1997ko otsailaren 25ean emandako epaiaren arabera, epaileak deuseztakortasuna adieraz dezan eragin daiteke, elkartearen inskripzioaren aurka, baldin eta elkarte horrek lehendik zegoen beste elkarte baten izen berbera hartzen badu. KAk emandako 291/1933 epaiaren arabera, elkartzeko askatasuna hausteagatik konstituzio babesa eskatu ahal izango da, inskripzioa ukatu izan bada Administrazioaren isiltasun bidez. Edozein modutan ere, kontrol hori edukiari buruzko arazoetara zabaldu izan da; hori dela eta, inskripzioa ukatu ahal zaie EKren 22.2 eta 22.5 art.en (AGk 1981eko urriaren 27an eta 1981eko azaroaren 4an emandako epaiak) edota beste konstituzio-manu batzuen arabera (AGren 1997ko ekainaren 30eko epaiaren arabera, 28. art.) legearen aurkako arrazoietan erori diren elkarteei.

Jurisprudentziaren arabera, ebazpenak inskripzioa uka dezake ondoko kasuan: elkartearen izendazioa beste elkarte batek duenaren berbera edo antzekoa denean, nahastea sorraraziz (Auzitegi Gorenak 1982ko apirilaren 21ean, 1983ko azaroaren 2an eta 1985eko maiatzaren 9an emandako epaiak). Baina, Konstituzio Auzitegiak emandako 85/1986 epaiaren arabera, izendazio kontrola ez doakio Administrazioari, auzitegiei baino.

Behin ebazpena eman eta gero, hilabeteko epean, probintziako erregistroek ofizioz egin beharko dute probintzia horretan egoitza duten elkarteen inskripzioa; Barne Ministerioak artezten duen Elkarteen Erregistro Zentralak, berriz, elkarte guztien inskripzioa egin beharko du (ELren 5. art.).

ELk arautzen duen Elkarteen Erregistroa, 5.2 art.aren arabera, elkarte guztien erregistro orokorra da; hala eta guztiz ere,

jarduera jakin batzuk egiten dituzten elkarteak erregistro berezietan inskribatzen dira (AGren 1996ko ekainaren 14ko epaia).

Horren ondorioz, nahiz eta lege bereziek erregistro berezietan inskribatzeko beharra ezarri zenbait elkarteri, ezin zaie ukatu Elkarteen Erregistroan inskribatzeko aukera (AGk 1989ko martxoaren 7an eta 1991ko martxoaren 20an emandako epaiak).

245. Nortasun juridikoa Nortasun juridikoari dagokionez, lehen azaldu izan dugun moduan, zailtasun handiak sortzen dira, EL, KZren 35.1 art. eta EKren 22.3 art.ak bateratzeko. Gorago adierazitako arrazoiak direla bide, badirudi Elkarteen Erregistroan inskribatzeak nortasun juridikoa ematen duela. Horren alde azaldu da Auzitegi Gorena epai batzuetan (esaterako, AGk 1986ko urtarrilaren 14an emandako epaia). Hala ere, epai gehienetan, Auzitegi Gorenak horren aurkako jarrera hartu du, hau da, elkarteek eratzeagatik eurenganatzen dute nortasuna (ÂŤeragileen artean adostasuna dagoenean sortzen da nortasun juridikoa duen elkarteaÂť); beraz, EKren 22.3 art.ak adierazten duenez, inskripzioa ÂŤpublizitaterako bakarrikÂť da (AGk 1979ko uztailaren 3an, 1982ko apirilaren 21ean, 1987ko azaroaren 2an, 1989ko martxoaren 7an eta 1989ko uztailaren 22an emandako epaiak).

246. Araubidea A) Elkartuak Elkarteak gizonemakumeek eratzen dituzten taldeak dira; beraz, elkartuak giza talde horiek osatzen dituzten pertsonak dira. Estatutuek zehaztu behar dituzte elkartuen altak eta baxak arautzen dituzten erregelak. Bada, borondatezko baxa arautu behar dute, bizi arteko loturak debekatuta daudelako (KZren 1583. art.); hala ere, borondatezko baxa horri baldintzak jarri ahal dizkiote, esaterako, aurreabisu epea, irauteko gutxieneko epea eta abar. Bestetik, elkartuak bazkide fundatzaile izan daitezke, edota elkartea eratu eta gero sartu direnetakoak; dena dela, lehenago esan bezala, nahiz eta kasuan kasuko baldintza guztiak bete, kasu berezietan izan ezik, ez dago elkarte jakin batean onartua izateko eskubide subjektiborik.

Elkartu izatea eskubide eta eginbeharrez osatutako lotura juridiko konplexua da; estatutuek eskubide eta eginbehar horiek zehaztu behar dituzte, arauketa hori egiteko autonomia osoa badute ere. Xedapen berezirik ez badago, bazkide guztiak berdinak izango dira. Boto-eskubidearen egikaritzak garrantzi berezia du, elkartearen borondatea eratzeko aukera ematen baitu. Hala eta guztiz ere, elkartzeko askatasunari zor zaion begiruneak ez du eredu finkorik ezartzen; horrela, onar daitezke boto-eskubidearen murrizketak, burukako bozketa sistemak, interesen araberako bozketa sistemak, antzinatasunaren araberako bozketa sistemak eta abar. Boto-eskubideari erantsi egiten zaio beharrezkoa den informazioa jasotzeko eskubidea. Elkartearen helburu eta jardueren arabera, elkartuen eskubideak desberdinak izan daitezke: lokal eta instalazioen erabilera, mota guztietako abantailak eta abar.

Eginbeharrei dagokienez, era askotakoak izan daitezke. Gehienetan, kuota ordaindu beharra izaten da, elkartearen jarduerak ordaintzeko.

Elkartu izatea ez da ondare eskubidea; beraz, ezin da eskualdatu inter vivos, ezta mortis causa ere. Hala eta guztiz ere, estatutuen xedapenek bestelakoa arautu dezakete.

Elkartuak elkartetik kanporatuak izan daitezke, legeak edota estatutuek ezartzen dituzten arrazoietan eroriz gero (KAk emandako 218/1988 epaia). Oinarrizkoak diren entzunaldi eta kontraesan printzipioak bete beharko dira elkartuak kanporatzeko

espedientean, eta ez da onartuko espedientatuaren defentsarik eza eragitea (AGk 1990eko abenduaren 17an emandako epaia). Epailearen kontrolpean izango dira elkartuak kanporatzeari buruz estatutuetara bildutako arauak, bai eta horren inguruan hartutako erabakiak ere; epaileak horietan Konstituzioaren eskubideak eta printzipioak betetzen direla bermatuko du (kooperatiba baten inguruan, KAk emandako 94/1994 epaia). Gorago aipatu bezala, kontrol judizialaren norainokoa aldakorra da, elkarteen izaera eta helburuak aintzakotzat hartuta (ikus KAk alderdi politikoei buruz emandako 56/1995 epaia, AGk kirol klub baten inguruan 1997ko abenduaren 16an emandako epaia edota 1996ko otsailaren 2an nahiz 1995eko urriaren 26an emandako epaiak).

Gobernu Zibilak Elkartuen Erregistro Liburua atondu beharko du (ELren 6.5 art. eta maiatzaren 20ko 1.440/1965 Dekretuaren 11.1 art.). Bestalde, elkarteek fitxategi bat eduki behar dute, bertan agerrarazteko elkartuak identifikatzeko datuak, elkartuek duten kargua, altak eta baxak (1.440/1965 Dekretuaren 11.2 art.).

B) Organoak Organoei dagokienez, antolatzeko askatasuna oinarrizko printzipioa da. Baina badirudi aginduzkoa dela elkartean gorengo organo bat egotea: Biltzar orokorra, hain zuzen ere. Gorengo organo hori bazkide guztiek osatzen dute (boto-araubidea bestelakoa izan badaiteke ere), eta elkartearen jardunbiderako garrantzitsuenak diren erabakiak hartzen ditu (ELren 6. art.ko 1 eta 2. paragrafoak).

Biltzarrak batzarraldi arruntak eta bereziak egiten ditu. Urtean behin, gutxienez, batzarraldi arrunta egin behar da, ÂŤkontuak eta aurrekontuak onartzekoÂť (ELren 6.2 art.). Batzarraldi berezia egin beharko da, berriz, estatutuak aldatzeko (ELren 6.4 art.), ondasunak xedatu eta besterentzeko, zuzendaritzako karguak izendatzeko, herri-onuraren adierazpena eskatzeko eta abar (ikus 1.440/1965 Dekretuaren 10.3 art.).

Biltzarrak eratzeko quoruma, estatutuek ez badute besterik xedatu, lehenengo deialdian elkartuen gehiengoa izango da (bertan daudenak eta ez daudenen ordezkariak kontuan hartuz); bigarren deialdian, ostera, askea izango da, baina lehenengoa burutu eta hogeita lau ordu igaro baino lehen egin beharko da. Bestetik, deialdia egiten denetik biltzarra izan arte, gutxienez, hamabost egun igaro beharko dira (ikus 1.440/1965 Dekretuaren 10.4 art.).

Eskuarki, gobernu organoa egongo da, Zuzendaritzako Batza izenekoa. Horren eginkizunak izango dira Biltzarraren erabakiak betearaztea, modu arruntean administratzea eta elkartea ordezkatzea presidentearen bidez (1.440/1965 Dekretuaren 10.2 art.).

Izaera esku-hartzailea duten ELren manuak indargabetzat jo behar ditugu, esaterako, 7.2. eta 8. art.ak. Lehenengo artikulu horren arabera, Gobernadore Zibilari batzarren berri eman behar zitzaion, gutxienez, batzarra egin baino 72 ordu lehenago; xedapen hori indargabetuta dago, elkartu eta batzartzeko askatasunaren aurka baitoa.

Zortzigarren art.ak, bestetik, gobernu agintaritzaren ordezkariak ahalduntzen zituen, batzarretan sartu eta agiriak ikuskatzeko.

C) Erabakiak Estatutuek ezarritakoaren arabera hartuko dira erabakiak; besterik esaten ez bada, gehiengoak hartuko ditu (ELren 6.2 art.). Alabaina, biltzar berezian garrantzi berezia duten erabakiak hartzeko (esaterako, estatutuak aldatzeko, ondasunak besterentzeko, elkartea desegiteko eta abar), bi herenen botoa behar da, bertan dauden elkartuak eta ez daudenen ordezkariak kontuan hartuz (ikus 1.440/1965 Dekretuaren 10.3 art.).

Erabakiak akta liburuetan agertu behar dira, 1.440/1965 Dekretuaren 11.2 art.ak zehazten duena bete behar dute, eta, horrez gain, presidenteak eta idazkariak izenpetu

behar dituzte.

Estatutu edota legearen kontrako erabakiak aurkara daitezke: estatutuen kontrakoak 40 eguneko iraungitasun epearen barruan; legearen kontrakoak, berriz, eperik gabe (1.440/1965 Dekretuaren 12. art.), interesdunak edota Fiskaltzak eskaturik (ELren 6.6 art.). Gai honi buruzko arauketa urria denez gero, analogiaren bidez SAL aplika daiteke.

D) Araubide ekonomikoa Arlo ekonomikoan, elkarteak urteko ekitaldiaren arabera moldatuko dira; gauzak horrela, urteko sarrerak eta gastuak aurreikusten dituen aurrekontua prestatu beharko dute, eta aurrekontu hori biltzar arruntak onetsi beharko du (ELren 6.2 art.).

Biltzar arruntean ere kontuak eman behar dira urtero, eta kontabilitate liburuetan agerrarazi (1.440/1965 Dekretuaren 11.4 art.).

KZren 38. art.aren arabera, nortasuna duten elkarteek mota guztietako ondasunak eskuratu eta eduki ditzakete edozein titulu bidez (beste gai batzuetan azaldu ditugun murrizketa orokorrekin). Bestalde, ELren 9. art.aren arabera, elkarteak ÂŤaskatasunez jaso ditzakete urtero berrogeita hamar mila pezetatik beherakoak diren dohaintzakÂť; kopuru hori baino goragoko dohaintzak jasotzeko, ordea, Administrazioaren baimena beharko dute. Edozein modutan ere, murrizketa horren aplikazioa zalantzazkoa da, elkartzeko askatasunaren kontrakotzat jo daiteke eta; horrez gain, berdintasun printzipioaren kontrakoa da, justifikatu ezin den bereizkeria sartzen duelako, hain zuzen.

Konstituzioa onetsi aurreko legeriak, liberaltasunak jasotzeko baimena beharrezkotzat jotzeaz gain, elkarteen araubide ekonomikoari administrazio kontrol jakin batzuk ezartzen zizkion. Gaur egun, kontrol horiek onartu ahal izango dira erregistroetan inskribatutako elkarteen, hau da, nortasuna duten elkarteen egoera ekonomikoa egiaztatzeko badira, ez, ordea, elkarteen kontrol politikorako egintzak badira. Beste modu batera esateko, erregistratutako elkarteek duten erantzukizun mugatuak, alegia, pribilegioa den horrek, justifikatzen ditu kontrolak.

Hortaz, elkarteek dituzten zorren erantzukizunari buruz ez dio ezer ELk. Baina elkarteek nortasun juridikoa dutenez gero, euren ondarea dute, eta beraien eskubide eta zorren titulartasun esklusiboa. Hori dela eta, KZren 1911. artikulua aplikatuko zaie, hau da, zorren erantzukizuna eurenganatzen dute. Elkartearen ondareak bakarrik izango du zor horien erantzukizuna; egineginean ere, bazkideen zorrak ez direnez, ezin zaie eurei erantzukizunik eskatu. Gauzak horrela, elkartuek eurek ez dute elkartearen zorren gaineko zuzeneko erantzukizunik. Gai horri buruz legezko arauketarik ez egotea salatu beharrekoa da; izan ere, garrantzi handiko arazoa da elkarteen ondare erantzukizunarena, Espainiako Zuzenbidean erantzukizuna mugatzea ez delako nortasun juridikoaren zuzeneko ondorea (esaterako, nahiz eta pertsona juridiko izan, sozietate kolektiboek ez dute erantzukizun mugaturik). Beraz, elkarteak dituen zorren erantzukizuna elkartearen ondareak bakarrik badu, komenigarria izango litzateke ondoko arauak indarrean daudela onartzea: elkartearen jardunbideari buruzko informazio ekonomikoa Elkarteen Erregistroan gordetzera behartzen dutenak, hain zuzen (ELren 6.3 eta 7.1 art.aren e eta f letrak; 1.440/1965 Dekretuaren 11.5 art.).

Erregistroetan inskribaturik ez dauden elkarteek ez dute pribilegio hori izango, nortasunik ez dutelako. Hau da, elkartu guztiek izango dute elkartearen zorren erantzukizuna; izan ere, arau hauek aplikatu beharko dira: hainbat subjektu pasibo duten betebeharrei buruzko arauak, sozietate zibilari buruzkoak, eta, analogia bidez, SALren 16. art.arenak. Kataluniako Legearen 11. art.ak erantzukizun pertsonal, mugagabe eta solidarioa eratxiki die inskribatu gabeko elkartearen izenean dihardutenei.

247. Etendura eta azkentzea EKren 22.4 artikuluak Botere judizialari ematen dio elkarteak eten eta desegiteko gaitasuna. Artikulu horrek aipatzen dituen etendura eta desegiteak agintaritzaren egintza bidez gauzatutakoak dira, ez elkartuen borondatez. Legeak edota estatutuek ezartzen dituzten arrazoietan oinarritu behar da epailearen ebazpena. Horren ondorioz, EKren 22.4 artikuluak gobernu agintaritzari kentzen dizkio ELren 10. art.aren arabera elkarteak eteteko zituen ahalmen zabalak. Horregatik, ELren manu hori berriz interpretatu beharra azaldu da; izan ere, Konstituzioari egokitzen zaion interpretazioaren arabera, ELren 10. art.ak Administrazioa ahalduntzen du, auzitegiei elkarteak eten edota desegin dezaten eskatzeko. Dena den, manu horrek adierazten dituen arrrazoiak zehaztu behar dira, ez baitira guztiak onartzen.

Ezin dira eten ELtik kanpo eratutako elkarteak, hau da, erregistroetan inskribatuta ez dauden elkarteak (sistemaren interpretazio berria eginez). Bestela, elkartearen jardunbide arrunterako nahitaezko baldintza izango litzateke erregistroan inskribatzea, eta hori EKren 22.3 art.aren kontra doa; alderantziz, kontuan izan behar da erregistroetan inskribaturik ez dauden elkarteak ere elkartzeko askatasunaren babespean daudela.

ELren 10. art.ko bigarren arrazoia, hots, elkarteen jardunbidea ELk ezartzen duenari ez egokitzea, modu murrizgarrian interpretatu behar da. Uler daiteke, beharbada, arrazoi horren bidez eten egiten direla nortasun juridikoa eratxikitzeko inskripzioak dituen ondoreak, ez ordea, elkartearen jardunbidea bera.

Legez aurkako elkarteei buruzko hirugarren eta laugarren arrazoiak ZKren 515 eta ondorengo artikuluek ordezten dituzte gaur egun; izan ere, Zigor Kodearen artikulu horiek legez aurkako elkarteak zerrendatzen dituzte, bai eta nahitaez desegitera behartu ere. Hala eta guztiz ere, bidezkoa izango litzateke agintaritza judizialak elkarte horiek etetea, kautelazko neurri gisa, prozedura penala amaitu arte (ZKren 176. art.tik ateratzen denez).

Elkarteak nahitaez desegiteko, ZKk zerrendatzen dituen legezaurkakotasun arrazoietatik bat edo batzuk gertatu behar dira edo, bestela, EKn jasotako arrazoietatik bat (adibidez, 28. art., militarrek sindikatuak eratzeari buruz). Horrez gain, estatutuek edota elkartearen organo eskudunek ezarritako arrazoiren bat betez gero, agintaritza judizialari eska dakioke elkartea desegin dezan.

Bukatzeko, desegindako elkarteei aplikatuko zaie lehenago aztertu dugun KZren 39. artikulua.

248. Herri-onurako elkarteak Herri-onurako elkarteak izan daitezke izendatuak ÂŤinteres orokorra lortzeko helburuaÂť dutenak (ELren 4.1 art.). Adibide gisa, laguntza, gizarte, hezkuntza, zientzia, kultura edota kirol helburuak aipatzen dira (ikus ELren 4.1. artikulua, FLren 13. xedapen gehigarriak artikulu horri eman dion idazkera berriaren arabera).

Herri-onurako elkarte izateko, beste batzuen artean, ondoko baldintzak bete behar dira: onuradunak pertsona asko izatea; elkartuen artean irabazirik ez banantzea; eta, azkenik, organo artezkarietako kideek dohain bidez betetzea euren karguak.

Elkarte horiek pribilegiozko statusa dute; hortaz, salbuespen edo zerga onurak, diru-laguntzak eta abar jaso ditzakete. Gainera, elkarteok herri-onurako direla adieraz dezakete bere agiri guztietan (ikus ELren 4. art.).

249. Araubide berezia duten elkarteak Hainbat araubide berezi dago elkarte zehatz batzuentzat.

Alderdi politikoak eta sindikatuak alde batera utziz, erlijio elkarteei buruzko arauek garrantzi handia dute. Horien

artean katolikoak eta gainerakoak bereizi behar ditugu, araubide desberdina dutelako. Elkarte katolikoak daude, Espainia eta Aulki Santuaren arteko 1979ko urtarrilaren 3ko Gai Juridikoei buruzko Akordioaren menpe daude. Akordio horren 1.4 art.aren arabera, nortasunik ez duten elkarteak edota Akordioaren ondoren eratzen direnak inskribatu behar dira, nortasuna lortzeko ondore zibiletarako. Akordioa onartzean nortasuna zuten elkarteak, berriz, inskribatu behar dira froga ondoreetarako (1. xed. ira.); horrez gain, erlijio elkarteek orokorrean duten araubidearen menpe egongo dira.

Katolikoak ez diren elkarteei aplikatuko zaizkie Erlijio Askatasunari buruzko uztailaren 5eko 7/1980 Lege Organikoa eta urtarrilaren 9ko 142/1981 Errege Dekretua. Nortasun juridikoa eskuratzeko baldintza da Justizia Ministerioak artezten duen Erlijio Erakundeen Erregistroan inskribatzea.

Kirolari buruzko urriaren 15eko 10/1990 Legeak arautzen ditu kirol elkarteak. Elkarteok hainbat motatakoak izan daitezke (klubak, kluben elkarteak, kirola bultzatzeko erakundeak, liga profesionalak, kirol federazioak), eta guztiak Kirol Elkarteen Erregistroan inskribatu behar dira, elkartetzat hartzeko.

Kontsumitzaileen elkarteentzat ere badaude egon arau bereziak (KELOren 20. art. eta ondorengoak); elkarte horiei onura bereziak eratxikitzen zaizkie, Kontsumo eta Osasun Ministerioak artezten duen Erregistroan inskribatuta egonez gero.

Era berean, xedapen bereziak daude kultur elkarte, gazteen elkarte (ikus Adingabearen gaineko Babes Juridikoari buruzko Lege Organikoaren 7. art.), mendigoizaleen elkarte, adinekoen elkarte, emakumeen elkarte eta beste hainbat elkarterentzat; egineginean ere, elkarteon bidez botere publikoek sustapen eta babes eginkizun garrantzitsuak betetzen dituzte.

§66. FUNDAZIOAK 250. Kontzeptua A) Nozioa FLren 1.1 artikuluaren arabera, hauxe da fundazioen definizioa: irabazteko asmorik gabe eratutako erakundeak fundazioak izango dira, baldin eta eratzaileen borondatez, erakunde horien ondarea modu iraunkorrean erabiltzen bada interes orokorreko helburuak lortzeko. Fundazioa pertsona juridikoa da, interes orokorreko helburua duen ondarea, hain zuzen ere. Fundazioa ez du osatzen pertsona talde batek, elkarteen kasuan gertatzen den bezala, baizik eta helburu bera lortzeko batu diren ondare osagaiek (universitas rerum). Helburu hori, legearen aginduz, interes orokorrekoa (EKren 34. art.), egonkorra eta iraunkorra izan behar da, eta fundatzaileak berak zehaztuko du zein izango den.

Fundazioa pertsona juridikoa dela adierazi izan da; beraz, ez dago nortasunik ez duen fundaziorik, elkarteetan ez bezala. Bada hori azaltzeko oinarrizkoa den arrazoi teknikoa: xede iraunkorra duen ondareak bizirik dirau (edo iraun dezake) belaunaldietan zehar; ondare hori administratua izan dadin erakundea eratu bada ere, administratzeak berak argi azaltzen du, administratzaileak (patronatuburuak) ez direla ondarearen jabeak. Hori dela eta, zentzuak onartzen ez duen kasua jazotzen da: titularrik ez duen ondarea, hain zuzen; horregatik, oinarrizkoa da fundazioak nortasun juridikoa izatea. Hala eta guztiz ere, aldi baterako egitezko elkarte izendaziopean, zenbait arau ematen dira, eta arau horiek interes orokorreko helburuetarako bildutako funtsei aplikatu ahal zaizkie, nahiz eta funts horiek nortasun juridikorik izan ez.

B) Jaregitea eta fundazioak Fundazioak antzinatik datoz; hala ere, fundazioaren kontzeptu teknikoa arestikoa da.

Tradizio juridikoak izen desberdinak erabili izan ditu: patronatuak, erruki-agintzak, kapilautzak, establezimenduak. Terminologia hori KZn agertzen da oraindik, askotan aipatzen baititu ongintza, irakaspen edota harrera establezimenduak (ikus 671, 746, 747, 788. art.ak eta abar); KZ argitaratu eta gero ere, terminologia berbera erabili izan da, batez ere, ongintza establezimenduentzat (1899ko martxoaren 14ko ED).

Terminologia aldatzeak eta pertsona juridikotzat hartzeak azaltzen dute, beharbada, botere publikoek fundazioekin izan duten jokabide aldaketa. Izan ere, fundazioak duen nozio berriaren arabera, helburu bati lotutako ondarea da, eta, ezaguna denez, estatu liberala ez da amortizazio prozedura eta loturen aldekoa. Horregatik, lotura eta amortizazio horiekin amaitzeko, Espainian jaregite edo desbinkulazio eta

desamortizazio prozesuak egon ziren, XIX. mendearen erdi aldean.

Prozesu horiek eragin gogorra izan zuten fundazioetan (garai hartan, fideikomisoak, patronatuak, erruki-agintzak, kapilautzak eta abar) eta desagertzekotan utzi zituzten. Hortaz, 1820ko urriaren 11ko Legearen arabera, erakunde horiek guztiak azkendutzat jo beharko lirateke; ondasunen loturak zirenez, patronatuburuentzat edota fundatzailearen senideentzat likidatu behar ziren. Horren ondorioz, hainbat subjektuk helburu bati lotutako ondasunen jaregitea eskatu zuen, erakunde horiek guztiak deseginez eta eurek betetzen zituzten ongintza, laguntza, harrera… helburuak baztertuz. Legegileak, ordea, ongintza eginkizuna betetzen zuten fundazioei eutsi egin zien, oraindik zati batean behintzat indarrean dirauen Ongintzari buruzko 1849ko ekainaren 20ko Lege Orokorrean. Lege hori bereziki ongintza establezimendu publikoentzat (hau da, establezimendu orokor eta probintzia zein udal establezimenduentzat) eman bazen ere, establezimendu pribatuei eusten die.

Izatez, establezimendu pribatutzat jotzen ditu hauexek: helburua betetzen dutenak, «norbanakoek dohaintzan edota legatuan emandako funtsekin bakarrik finantzatzen direnak; baina, horretarako, funts horiek gobernuaren eskuespena duten korporazioek (edo fundatzaileak izendaturiko patronatuburuak) zuzendu eta administratu beharko dituzte» (1.2 art.).

Jurisprudentzia ere jaregite arauak interpretatzen saiatu zen, ondasunen lotura zehatz batzuk arau horien aplikaziotik kanpo uzteko: helburu jakina (ongintza edota errukizkoa) zuten lotura pribatuak, helburu horien onurak patronatuburuentzat ez zirenean, ezta fundatzailearen senideentzat ere (AGk 1855eko ekainaren 30ean eta 1865eko ekainaren 3an emandako epaiak, besteak beste).

KZk bildu egin ditu gai honetan emandako aldaketak, fundazioak bazirela onartuz. Hala eta guztiz ere, loturekin oraindik duen mesfidantza apurraren adierazle gisa, nolabaiteko irizpide murrizgarria erabiltzen du gaur egun ere. Esaterako, KZren 37 eta 38. art.ek mesfidantza hori adierazten dute argi eta garbi, lege berezietara temaz jotzen baitute, fundazioen gaitasuna eta beraien ondarearen edukia arautzeko.

251. Araubidea eta motak A) Arauen aniztasuna Gorago esandakoaren ondorioz, KZk ez du egiten fundazioen erabateko arauketarik; izan ere, onartu eta pertsona juridiko bihurtu egiten ditu, baina KZtik kanpoko arauek egiten dute fundazioei buruzko eraentza. Horrez gain, KZ aldarrikatu ondoren, fundazioei buruzko arau gehiago eman ziren, lerrun eta norainoko desberdina zuten arauak, hain zuzen. Horren ondorioz, fundazioei buruzko arauketa anabasa hutsa da, guztiz nahaspilatsua, alegia. Batetik, garai desberdineko xedapenak direnez gero, desberdina da xedapenek duten espiritua ere; bestetik, autonomia-erkidego batzuek arau berriak eman dituzte, eraentza korapilatsu hori erraztu eta euren eskumenak erabiltzeko.

Horri guztiari gehitu behar zaio «fundazio eskubideak» izan duen konstituziotaratzea, EKren 34. artikulua ez baita zuzenegia izan.

Konstituzioaren agindu hori garatuz, Fundazioei buruzko 1994ko azaroaren 24ko Legea onetsi zen. Espainian, lege horrek eratzen du, autonomia-erkidegoen arauekin batera, fundazioei buruzko araubide modernoa.

B) Konstituzioaren fundazio eskubidea Lehenago azaldu dugunez, EKren 34. artikuluak fundazio eskubidea aitortzen du. Ez da oinarrizko eskubidea esangura hertsian, hots, ez du ematen babes errekurtsoa jartzeko aukerarik. Hiritarrek dituzten eskubideetarikoa da, ordea; hots, lege-erreserba du eta, lege horretan araututakoak errespetatu behar du eskubide horren oinarrizko edukia (EKren 53.1 art.). Jabetza eskubidea arautzen duen 33. art.aren ondoren dator fundazio eskubidea arautzen duen 34. artikulua. Egineginean ere, Konstituzioan duen kokaerak adieraz dezake fundazio eskubidea fundatzaileak xedatzeko duen askatasunaren agerpena dela, konstituziogilearen ustetan. Dena dela, EKk fundazio eskubidea aitortzen badu ere, murrizketak ezartzen dizkio: batetik, fundazioek «legearen arabera, interes orokorreko helburuak» izan behar dituzte. Bestetik, 34. art.aren 2. paragrafoak agintzen du, elkarteak arautzen dituzten manuak aplika daitezen; hori dela eta, legez aurkako fundazioak izango dira (eta orain azaltzen diharduguna fundazio

eskubidearen oinarrizko edukia osatzen duen bigarren murrizketa da) delitu gisa tipifikatutako helburuak lortu nahi dituzten fundazioak, baita delitu legez tipifikatutako baliabideak erabiltzen dituztenak ere; gainera, fundazioak eten edo desegiteko erabakiak Botere judizialak hartuko ditu. Lehenengoak, alegia, legez aurkako fundazioak zeintzuk diren zehazteak hauxe esan nahi du, elkarteei buruz lehenago adierazi bezala: elkarteak eratzea delitutzat hartuko da, gorago azaldutakoa betetzen denean bakarrik; horrek ez du esan nahi, ordea, legezkoak eta zilegiak izango direnik, beste barik, interes orokorreko helburuak izan gabe, delitu gisa tipifikatutako baliabideak edo helburuak ez dituzten fundazioek. Beharbada, EKren 34. art.ak izan duen eraginik garrantzitsuena izan daiteke betiereko loturak onartu izana, merkatu ekonomia (38. art.) eta jabari-askatasuna (33. art.) konstituziotaratu zirenetik atera daitezkeen postulatuen kontra. Beste modu batera esateko, 34. art.aren ekarkinik berriena izango litzateke fundazioak konstituziozkotzat jotzea, interes orokorrekoak diren heinean. Bigarrenari dagokionez (Botere judizialari erreserba, hain zuzen), fundazio eskubideak erreserba hori izatea datu bitxia da, fundazio eskubidearen iturri den jabetza eskubideak, Konstituzioan behintzat, ez duelako halako erreserbarik.

C) Arau orokorrak eta lurralde arauak Arau orokorrak dira EKren 34. art., KZren 35.etik 39.erako art.ak (fundazioei dagokienez) eta FL. Aplikatu ere, Espainiako lurralde osoan aplikatzen dira, kasu guztietan indar bera ez badute ere.

Bestalde, kasuan kasuko eskumen esparruaren arabera, lurralde arauak dira ondokoak: Kataluniako Fundazio Pribatuei buruzko Legea (martxoaren 3ko 1/1982 Legea) eta hori garatzen duten arauak; Galiziako Fundazioei buruzko Legea (ekainaren 22ko 7/1983 Legea); Kanariar Uharteetako Fundazioei buruzko Legea (apirilaren 6ko 2/1998 Legea), Euskal Autonomia Erkidegoko Fundazioei buruzko Legea (ekainaren 12ko 12/1994 Legea); eta, lehenago, Nafarroako Konpilazioaren 44. legea eta ondorengoak (horiei gehitu behar zaie Nafarroako fundazioen zerga-araubidea ezarri duen Legea, uztailaren 2ko 10/1996 Legea).

Bistan denez, bereizi beharrekoak dira, batetik, Katalunia, Galizia, Euskal Autonomia Erkidego, Nafarroa eta Kanariar Uharteetako fundazioak; eta, bestetik, gainerako fundazioak.

Gainera, kontuan izan behar da abenduaren 23ko 9/1992 Legea. Izan ere, lege horrek «eskumen esklusiboa» eratxiki zien beste autonomia-erkidego guztiei, «autonomia-erkidegoan bertan euren eginkizun nagusiak betetzen dituzten fundazioei buruzko gaietan». Horren ildotik, eta FLren azken xedapenetatik lehendabizikoa kontuan hartuz, badirudi autonomia-erkidego askok erabiliko duela eskumen hori, fundazioei buruzko lege berriak aldarrikatzeko.

FLren azken xedapenetatik lehendabiziko horrek zehazten du, hain zuzen ere, lege horren manuetatik zeintzuk diren Espainia osoan zuzenean, orokorrean eta inolako bereizketarik egin gabe aplikatu behar direnak, eta zeintzuk diren lehenengo mailan aplikatu behar direnak. Azken horiei dagokienez, berezko Zuzenbide zibila edo Zuzenbide zibil berezia duten autonomia-erkidegoetan, euren indarra ordeztailea baino ez da izango.

D) Motak. FLren esparrua Fundazioen jarduera esparrua eta horiek Administrazioarekin zuten mendetasuna kontuan hartuz, aspalditik bereizi ziren ongintza (laguntza) fundazioak, iraskaspen-

ongintza fundazioak, lan fundazioak eta kultur fundazio pribatuak. Fundazio mota bakoitzak bere arauketa berezia zuen, eta arauketa horrek, askotan, administrazio esparrua gainditzen zuen, Zuzenbide substantiboaren esparruan sartuz. Gaur egun, arau horiek guztiak indargabetuta daude, baina fundazioei buruzko lege berriaren kontrakoak diren heinean bakarrik (horixe baitio FLren xedapen indargabetzaileak). Teknika indargabetzaile horri zenbait kritika egin ahal zaizkio, ez delako batere ziurra.

Bestalde, fundatzailearen izaera aintzat hartuz, pertsona juridikopublikoek eratutako fundazioak eta norbanakoek eratutakoak bereiz ditzakegu. Lehenengoei buruz ari da FLren 6.4 artikulua. Artikulu horren arabera, FLren araubide orokorra aplikatuko zaie pertsona juridikopublikoek eratutako fundazioei; hala ere, fundazio horiek legeak eratzen baditu, lege horrek agintzen duena aplikatu beharko da.

Elizak edo bestelako erlijio elkarteek eratutako fundazioei, berriz, ondoko arauak aplikatuko zaizkie: estatuak izenpetutako akordioek eta hitzarmenek agindutako araubidea, eta, araubide horrek xedatzen ez dituen ataletan, FL (FLren 3. xed. gehi.; ikus otsailaren 8ko 589/1984 ED, Elizak eratutako fundazioei nortasun juridikozibila eratxikitzeari buruzkoa).

Bukatzeko, Nazio Ondarean sartzen diren fundazioei ez zaie aplikatuko Fundazioei buruzko Legea (2. xed. gehi.).

252. Osagaiak eta ezaugarriak A) Zuzkidura a) Xedapen egintza Eratu ere, ondarea xedatzean eratzen da fundazioa, eta xedapen egintza horri zuzkidura deritzo. Zuzkiduraren bidez, fundatzaileak fundazioaren helburuari hainbat ondasun esleitzen dizkio. Beraz, zuzkidura beharrezkoa da, fundazioa egon dadin [ikus FLren 8 c) art.]. Fundatzaileak edo fundatzaileek besterendu egiten dizkiote fundazioari zuzkidura osatzen duten ondasunak; besterentze horren ondorioz, ondasun horiek pertsona juridikoaren titulartasunpean geratuko dira (FLren 18. art.). Hortaz, zuzkidura egintzak berez dakar fundazioari eskualdatzea zuzkidura hori osatzen duten ondasunen titulartasuna. b) Dohainekoa Zuzkidura egintza dohaineko xedapen egintza da; horregatik, fundazioa eratu ahal izateko, ondasunak besterentzeko gaitasuna eduki behar da (FLren 6.2 art.).

Egineginean ere, FLk zenbait hutsune ditu, zuzkidura egintzaren arauketari aplikatu behar zaion arauketari dagokionez. Hutsune horiek daudenez gero, oso zaila da zehaztea zuzkidura dohaintzaren parekoa den ala ez, eta, izatekotan, zein neurritan. Izan ere, dohaintza da dohaineko xedapen egintzen artean nagusia. c) Egoki eta nahikoa FLren 10.1 art.aren arabera, zuzkidura ÂŤegoki eta nahikoa izan behar da, fundazioaren helburuak bete ahal izatekoÂť. Betekizun horrekin oztopatu nahi da behar besteko zuzkidurarik ez duten fundazioak eratzea. Edozein modutan ere, arazoa da nork zehaztu behar duen eta zelan, zuzkidura egoki eta nahikoa den ala ez. Horren harira,

badirudi FLren 36.2 art.ak, isilbidez bada ere, arazoa argitzen duela: babesgoari dagokio, hots, kasuankasuan babes eginkizuna betetzen duen administrazio organoari dagokio zuzkidura nahiko den zehaztea. Hortaz, badirudi Administrazioaren baimena («nahiko izatearen aldeko txostena») fundazioa eratzeko nahitaezko baldintza dela.

Egineginean ere, ondorio hori EKren 34.2 art.aren kontrakoa da, artikulu horren aginduz eskumen hori agintaritza judizialari erreserbaturik baitago. d) Objektua. Eragingarritasuna Zuzkidura osa dezakete edozein motatako eskubide eta ondasunek (10.1 art.).

Nolanahi ere, zuzkidura benetako eta eragingarria izan behar da. Hori ziurtatzeko, ondoko betekizunak ezarri dira: zuzkiduraren balioa pezetetan zenbatu behar da; ekarriak egin direla egiaztatu behar zaio notarioari; fundazioa eratzean, zuzkiduraren ehuneko 25 ordaindu behar da gutxienez, eta, gehienez jota, eskritura eratzailea egiletsi eta ondorengo bost urteetan zehar ordaindu beharko da gainerakoa (10. art.aren 2 eta 3. paragrafoak).

Horren ildotik, eztabaidatu izan da ea zuzkiduratzat har daitekeen etorkizunean ekarriak egingo direla hitzematea; beste modu batera esateko, ea onartzeko modukoak diren fundazio «biltzaile» hutsak. Gure ustez, onartezinak dira hasierako kapitalik ez duten fundazioak: «sekula ere ez da zuzkiduratzat hartuko emariak biltzeko asmo hutsa». Hala eta guztiz ere, onartzeko modukoa da «hirugarren batek (edo fundatzaileak berak) ekarkinak egingo dituela hitzematea, ekarkin horiek bermaturik baldin badaude» (10.4 art.). Izan ere, azken kasu horretan, fundazioak badu hasierako kapitalik: kasuankasuan emandako bermeek osatzen dutena, hain zuzen ere. e) Behin betikoa Zuzkidura behin betiko xedapen egintza da. Egineginean ere, onartezinak dira, egundaino onartu izan badira ere, lehengoratze klausula izenekoak. Klausula horien bidez, fundatzaileak agintzen du, fundazioa azkentzen denean, fundazio horren ondasunak pertsona zehatz batzuei eman behar zaizkiela, gehienetan, fundatzaileari berari edo beraren jaraunsleei. Jurisprudentziak lehengoratze klausula horiek onartzen zituen, nahiz eta arazo hori zalantzazkoa izan (1964ko uztailaren 23ko eta 1987ko ekainaren 6ko epaiak, besteak beste). NFBren 47. legeak ere beren beregi onartzen du lehengoratzea. Fundazioei buruzko lege berriak, aldiz, ez du lehengoratze klausularik onartzen, 31.2 art.tik atera daitekeenez (ikus KatFPLren 9.2 art. eta EAEFLren 35.2 art.).

Araubide iragankorrari dagokionez, lege berria aldarrikatzean onartuta zeuden lehengoratze klausulei buruz, ikus 1. xedapen iragankorraren 2. paragrafoa.

Modu berean, ondoko kontua ere eztabaidagaia da: zuzkidura ezezta daitekeen ala ez, dohaintza ezeztatzen duten arrazoi berberak direla bide. Zamak ez betetzeagatiko ezeztapena onartzeko modukoa da, estatutuetan eta egintza eratzailean agindutako azkentze-arrazoi gisa (29. art.aren e letra). Zuzkidura eskergabekeriagatik ezeztatzea nahiko arraroa izango litzateke; onartzeko modukoa izan daiteke, ordea, zuzkidura ezeztatzea, hori egin eta gero fundatzaileak semealabak dituelako edo dohaintza egitean ustez hilda zeudenak bizi direlako. Bukatzeko, zuzkidura txikitu behar da, ez-ofiziosoa den heinean. f) Iraunkorra

Zuzkiduraren ondarea modu iraunkorrean destinatu behar da fundazioaren helburuak lortzera; horixe ondorioztatzen du, hain zuzen ere, 10.2 art.ak. Dena den, iraunkorra izateak ez du esan nahi, betiereko izan behar denik; izan ere, zuzkidura osatzen duten ondasunak beste xede batzuetarako erabili ahal izango dira, aurretiaz babesgoaren baimena izanez gero. g) Geroko zuzkidura Orain arte azaldutako zertzelada guztiak, hasierako zuzkidurari ez eze, ondoz ondoko zein gertatze bidezko zuzkidurari ere aplikatzeko modukoak dira. Izan ere, fundazioak dirauen artean, fundatzaileak eta beste edozein pertsonak ondasunak eratxiki ahal izango dizkiote fundazioari, ondasun horiek fundazioaren helburuei lotuz. Era berean, babesgoak (hau da, fundazioaren gobernu organoak) zuzkidura ondarekoa ez den edozein ondasun fundazioaren helburuei lotu ahal die, eta, horrela, zuzkiduraren zati bihurtuko du ondasun hori. h) Zuzkidura eta ondarea Esandakoaren arabera, bereizi beharrekoak dira, batetik, zuzkidura ondarea, eta, bestetik, fundazioaren gainerako ondarea. Izatez, fundazioa bere ondarearen titularra da, ondare hori osoosorik aintzat hartuz. Hala eta guztiz ere, ondare horren osagai guztiek ez dute araubide bera; izan ere, fundazioaren helburuak lortzera bereziki destinaturik dauden osagaiei (zuzkidurari, esangura hertsian) aplikatzen zaien araubidea eta ondarearen gainerako osagaiei aplikatzen zaiena desberdinak dira, zati batean behintzat.

B) Helburua EKren 34. art.aren arabera, fundazioak interes orokorreko helburua izan behar du; KZren 35.1 art.aren arabera, berriz, herri-intereseko helburua; eta, azkenik, FLren 1 eta 2. art.ek errepikatu eta garatu egiten dute EKk xedatutakoa. Beraz, fundazioaren helburuek izan behar dituzten ezaugarriak aztertzeko, zenbait 単abardura azaldu behar ditugu. a) Interes orokorreko helburua FLren 2.1 art.ak interes orokorreko helburutzat har daitezkeen batzuk zerrendatzen ditu, adibide gisa. Zerrenda horretako helburu guztiek ezaugarri bera dute: garrantzitsuak dira, gizartean gailentzen diren balorazioen arabera. Esangura horretan, bistan dago interes orokorreko helburuen esparrua etengabe ari dela hedatzen. Izan ere, KZren garaian, fundazioek ongintza helburua bakarrik zuten, hots, behartsu eta ezinduei laguntza ematea, pertsona horiek bizi duten zoritxar eta beharrizan egoera eurei egotzi ezin dakiekeenean (ikus Ongintzari buruzko Lege Orokorraren 18. art.). Geroago, helburuen esparrua asko hedatu da; adibidez, gaur egun edozein fundazioren helburuak izan daitezke behar besteko baliabide ekonomikoak ez dituztenei etxebizitza lortzea, hezkuntza ematea eta abar.

Gaur egungo zerrendak ez du beren beregi aipatzen onuradunen zoritxar edo

beharrizan egoera. Edozein modutan, gaur egun ere, fundazioen zeregina izan behar da hiritar gehienen edo, behintzat, behartsuenen ongizatea bilatzea. b) Helburu inpertsonala Helburua orokorra izango da, fundazioaren jarduera zehaztu gabeko pertsonen onurarako denean. Horixe agindu zuten zenbait arauk. Hala eta guztiz ere, murrizketak ezar daitezke, baita onuradunei baldintza objektiboak eskatu ere, besteak beste, herri batekoa izatea, zerbait ez edukitzea.

Ildo beretik doa FLren 2.2 artikulua. Izan ere, horren arabera, fundazioaren onuradunek zehaztu gabeko talde bat osatu behar dute; horrelako taldeak izango dira, besteak beste, enpresa bateko zein batzuetako langile taldeak eta langile horien ahaideak.

Gisa berean, helburua inpertsonala izan behar denez gero, «onuradunak zehaztean, alderdigabetasunez eta bereizkeriarik egin gabe» jardun beharko dute fundazioek.

FEDERICO DE CASTROk egindako lan baten arabera, bereziki onartezinak dira familia-fundazioak; egineginean ere, ezin da onartu fundazioaren onuradunak familia jakin bateko senideak izatea, gehienetan, fundatzailearen senideak, hain zuzen. Horren ildotik, 2.3 art.aren arabera, debekatuta dago fundazioaren prestazioak ematea fundatzailearen ezkontideari edo fundatzaile horren laugarren gradurainoko ahaideei (azken horiek barne). Salbuespen gisa, 2.4 art.ak familia-fundazioak onartzen ditu, noiz eta fundazio horien helburu bakarra edo nagusia denean Espainiako ondare historikoa osatzen duten ondasunak artatzea edo zaharberritzea. c) Irabaziak lortzeko helbururik eza Aspaldiko interpretazioaren arabera (KZren 35.1 art.ak berresten duen interpretazioaren arabera, alegia), fundazioak irabazteko asmorik ez duten erakundeak dira. Horixe baieztatzen du FLren 1. art.ak emandako definizioak. Edozein modutan ere, zenbait ñabardura egin behar dira. Izan ere, fundazioaren helburuek ezin dute irabazteko asmorik izan, hau da, altruistak izan behar dira. Dena dela, altruistak izan behar dira onuradunekin, eta horrek berez ez du esan nahi, erabat debekatuta dagoenik, fundazioaren ondarea administratzean, ahalik eta sarrera gehien lortzea. Alderantziz, fundazioaren administratzaileak betebetean ahalegindu behar dira, fundazioaren ondasunek dituzten erabilgarritasuna eta etekinak artatzen (12.2 art.). Irabaziak lortzeko asmoa duen kudeaketa horren ondorioz, zenbait errenta eskuratzen dira, eta errenta horiek ahalbidetzen dute, hain zuzen ere, fundazioaren helburuak betetzea.

Historian zehar, zenbait arazo azaldu izan dira, ondoko galderari erantzutean: fundazioak kobratu ahal izango ditu berak ematen dituen prestazioak? Hasieran, ongintzari buruzko legeriaren arabera, fundazioak ezin zuen jaso kontraprestaziorik.

Geroenean, berriz, prestazioak kobratzea ahalbidetu zitzaien fundazioei, betiere, benetako kostuagatik eta merkataritzako marginarik gabe. Gaur egun, FLren 24. art.aren arabera, bidezkoa da fundazioaren jardueren truk zerbait kobratzea, «baldin eta kobrantza horrek berez ez badakar ahalezko onuradunen esparrua bidegabe murriztea». d) Iraunkorra Aurrerago esan dugun moduan, fundazioaren helburuak iraunkorrak izan behar dira; izan ere, helburu iragankorrak betetzeko, ez da beharrezkoa helburu bati ondarerik lotzea, ezta pertsona juridikoak eratzea ere, berehala azkendu beharko lirateke eta

(KZren 39. art.). Helburu iragankor horiek bete daitezke, jadanik eratuta dauden erakundeen bidez edota aldi baterako egitezko elkarteak eratuz. Helburuaren iraunkortasuna dela eta, ondarearen destinazioak ere iraunkor eta egonkorra behar du izan. e) Zehatza Fundazioaren helburuek zehatzak izan behar dute. Legerian eskakizun hori ez da beren beregi agertzen, baina bi arrazoi hauek direlabide beharrezkotzat har daiteke: batetik, estatutuetan beraietan agerrarazi behar delako zeintzuk diren fundazioaren helburuak (9.1 art. b letra); eta, bestetik, orain arte azaldutako baldintza guztiak betetzen direla frogatu behar delako.

Babesgoari dagokio zehaztea interes orokorrekoak diren ala ez eratzear dauden fundazioen helburuak (36.2 art.; berriro ere, zalantzak egon daitezke administrazio esku-hartze horren inguruan).

C) Antolaketa Elkarteak bezala, fundazioak antolatu behar dira, baliabideak kudeatu eta helburuak lortzeko. Baina elkarteek ez bezala, fundazioek ez dute euren burua antolatzeko askatasunik; alderantziz, heteronomia-printzipioa da nagusi fundazioetan. Hau da, fundatzailearen edota fundatzaileen alde bakarreko egintzak eratzen du fundazioa; egintza horrek ematen ditu erakundearen jardunbiderako erregelak, eta, hasieran behintzat, erregela horiek aldaezinak dira (hala eta guztiz ere, zenbait kasu berezitan alda daitezke). Izan ere, behin fundazioa eratu eta gero, fundatzailearengandik askatu egiten da, eta sortzailea ez da jadanik fundazioaren ÂŤjabeaÂť izango; elkarteetan, ostera, elkartuek (aurretik azaldutako betekizunekin) erregela eratzaileak alda ditzakete.

Fundazioek, beraz, zuzendaritza organoa izan behar dute, helburuak bete eta ondarea kudeatzeko. Patronatu izenaz ezagutzen da zuzendaritza organo hori, eta beraren kideak patronatuburuak izango dira.

Goian azaldutako arrazoi guztiak direla bide, eta gizartearentzat garrantzitsuak diren helburuak dituztela eta, fundazioen bizitza eta jardunbidea kontrolatzeko, babesgo izenarekin ezagutzen den kontrol sistema publikoa ezarri da; edozein modutara ere, Konstituzioaren aginduz, babesgoak ezin ditu fundazioak eten, ezta desegin ere.

Babesgoa zenbait administrazio sailetan antolatzen da, eta babesgoaren eginkizunak sail horietan sakabanaturik daude, bi irizpideren arabera: batetik, arlokako espezializazioaren arabera; eta, bestetik, jardunaren lurralde-esparruaren arabera.

Esangura horretan, fundazioei buruzko lege berriaren akatsik garrantzitsuena da ezin izan duela babesgoa bateratu, ez behintzat, estatu osoan jarduteko eskumena duten fundazioentzat.

Bukatzeko, FLk Fundazioen Erregistroa eratu du, administrazio organo berri gisa, eta esan genezake Erregistroaren eragingarritasuna erabat juridikoa dela. Izan ere, erregistro horren eginkizuna izango da legezko publizitatea ematea, fundazioen jardueran garrantzitsuenak izan daitezkeen egintzei eta gertakariei buruzkoa, hain zuzen (ikus FLren 36 eta 37. art.ak, eta 316/1996 eta 384/1996 errege dekretuak).

253. Eraketa

A) Eratze egintza Negozio edota egintzek eratzen dituzte fundazioak; negozio eta egintza horien bidez, fundatzaileak edo fundatzaileek interes orokorreko helburuari lotzen diote ondasun multzoa. Eratze egintza alde bakarrekoa da eta ez da jakinarazi behar, ez baitio inori zuzendu behar, ezta inork onartu behar ere (Administrazioaren esku-hartzea alde batera utzirik).

Fundaziorako borondatea inter vivos eta mortis causa (FLren 6.2 art.) egintzen bidez ager daiteke. Gehienetan mortis causa egiten da, eta kasu horietan, fundazioa eratzeko agindua jaraunsleei, albazeei edota pertsona zehatz bati ematen zaie. Horrelakoetan, fundazioa pertsona horiek eratuko dute, kausatzaileak agindutakoa betez. Fundazioa testamentuan ere eratu egin daiteke; hala eta guztiz ere, testamentua betearazten dutenek fundazioa eratzeko beharrezkoak diren egintzak burutu beharko dituzte.

Autore gehienen ustez, eratze egintza burutu denetik da ezeztaezina, baina ondokoa bereiziz: inter vivos izanez gero, ezeztaezina da burutu zenetik. Mortis causa izanez gero, ostera, gisa horretako egintzek dituzten erregelen menpe egongo da; beraz, oinordetza irekitzean izango ditu ondoreak, eta ordu arte ezeztakorra izango da, baldin eta ezeztakorra bada mortis causa egintza bera. Fundazio batzuek, behin betiko eratzeko, denboran zehar luzatzen diren izapideak ere behar izaten badituzte (esaterako, fundazioak Erregistroan inskribatzea), eratze egintza ordu arte ezeztakorra dela esateko biderik ez dute ematen.

B) Fundatzailea Fundazioak pertsona fisikoek zein juridikoek (eta horietatik publikoek nahiz pribatuek) era dezakete. FLren 6. art.aren 3 eta 4. paragrafoek zenbait zehaztasun adierazten dituzte, fundazioak pertsona juridikoek eratzen dituztenerako.

Fundatzailea bat edo gehiago izan daiteke. Azken kasu horretan, fundazioa ez da kontratuaren ondorioz sortuko; izan ere, ulertuko da, fundatzaileek fundazioa eratzeko gauzatu izan dituzten alde bakarreko egintza multzoen ondorioz eratu dela.

C) Betekizunak Mortis causa eratutako fundazioak honen menpe egongo dira: gisa horretako egintzak burutzeko behar den gaitasuna arautzen duten erregelen menpe, hain zuzen.

Inter vivos fundazioek, ordea, dohain bidez xedatzeko gaitasuna behar dute (FLren 6.2 art.).

Formari dagokionez, inter vivos fundazioa eskritura publiko bidez eratu beharko da.

Fundazioa mortis causa eratzen bada, ordea, ondokoa bereizi beharko da: fundazioa kausatzaileak eratzen badu, testamentu bidez era dezake, testamentu hori eskritura publiko den ala ez kontuan hartu gabe. Aitzitik, testamentuan bakarrik agertzen bada testamentugileak fundazioa eratzeko duen borondatea, testamentua betearazten dutenek eskritura eratzaile egokia egiletsi beharko dute (ikus FLren 7. art.; bada, artikulu horrek jasotako araubideak bat egiten du gai horren inguruan lege autonomikoek ematen dutenarekin).

Eskritura eratzaileak (hala denean, testamentu eratzaileak) hauxe barneratu beharko du: fundatzaileak identifikatzeko datuak, fundazioa eratzeko borondatearen adierazpena, zuzkidura eta horren beharkizunak, patronatuburuen izendapena (eta, hala denean,

karguaren onarpena), eta fundazioaren estatutuak (8. art.).

Era berean, goian aipatu estatutuek, gutxienez, ondokoak jaso beharko dituzte: —fundazioaren izena, besteetatik bereizia izan behar dena; —fundazioaren helburuen identifikazioa; —fundazioaren egoitza. Hori eta patronatuarena egoitza bera izango dira, eta fundazioak bere jarduera nagusiak gauzatzeko duen tokian egongo da kokatuta (4. art.); —fundazioak bere jarduera nagusiak zein lurralde eremutan gauzatuko dituen; horrek balio izango du autonomia-erkidegoei gai horren inguruko eskuespena eratxikitzeko irizpide gisa (9/1992 LOren 2. art.aren f letra); —baliabideak fundazioen helburuetara aplikatzeko oinarrizko erregelak; —onuradunak nortzuk diren zehazteko oinarrizko erregelak; —fundazioaren kideak nortzuk izango diren, horien izendapena, ordezpena eta kargutik kentzea; gobernu eta ordezkapen organoari (patronatuari) emandako eskumenak, eta horrek akordioak hartzeko duen modua.

Horrez gain, fundatzaileak nahi duen beste edozer adieraz dezake estatutuetan.

Horretan garrantzia izan dezake fundazioa azkentzeko borondatezko arrazoiak sartzeko aukerak (baldintza suntsigarriak edo azken epe-muga), bai eta fundazioa azkentzean zein izango den fundazio ondarearen destinoa adierazteak ere (FLren 29. art.aren e letra eta 31.2 art.).

D) Fundazioa eratzeko bidea eta nortasuna eratxikitzea Nortasun juridikoa duten fundazioak eratzeko, denboran zehar luza daitezkeen ondoz ondoko egintzak gauzatu beharko dira.

Fundazioek nortasun juridikoa eskuratuko dute, Fundazioen Erregistroan inskribatzen direnean. Inskripzioa egiteari ezezkoa eman ahal izango zaio noiz eta fundazioak eratzeko legeak ezartzen dituen betekizunen bat ez denean betetzen bakarrik (FLren 3.1 art. eta lege autonomikoen arau baterakoak).

Fundazioa eratzeko borondatea mortis causa egintzen batean barneratuta badago, testamentua betearaziko dutenek administratuko dituzte ondasunak, fundazioaren eraketa formalizatu eta Erregistroan inskribatu arte. Hala ere, fundazioa eratu ondoren, uler daiteke jabetza kausatzailea hil zenetik atzeraeraginez eskualdatu izan dela (horixe agintzen du beren beregi Kataluniako FPLren 7.1 art.ak).

Eskritura publikoa egilesten denetik Fundazio Erregistroan inskribatzen den arte, izendatutako patronatuburuek gauzatu beharko dituzte fundazioa inskribatzeko burutu behar diren egintzak, bai eta fundazio ondarea artatzeko nahitaezko egintzak ere.

Egintza horiek fundazioak bereganatuko ditu berak egin izango balitu bezala, fundazioa inskribatzen denean. Izan ere, ez bada fundazioa inskribatzen, patronatuburuek erantzukizun subsidiarioa izango dute fundazio ondareari dagokionez, eta euren artean erantzukizun solidarioa izango dute, hartu izan dituzten betebeharren gainean (11. art.).

E) Administrazioaren esku-hartzea fundazioaren eraketan Fundazioetan esku-hartze publikoa gauzatzen da, interes orokorreko helburuak dituztelako. Hori dela eta, fundazioak Administrazioaren babesgopean daude.

Gorago adierazi dugunez, Administrazioak fundazioen eraketan esku hartzen du

nahitaez, Administrazioak adierazi beharko baitu txosten bidez ea fundazioaren helburuak interes orokorrekoak diren eta zuzkidura nahiko den (36.2 art.).

Txosten hori ÂŤbabesgoan aritzeko eskumena duen organoakÂť eman beharko du. Organo hori identifikatzeko, estatu osoan eskumena duten fundazioak badira, eta FL berriaren aurkakoa ez den heinean, sailkapenaren izapidea gauzatu beharko da. Izatez, administrazio izapidea da hori, eta horren bidez legeak agindutako beharkizunak bete diren egiaztatu, fundazioaren helburua interes orokorrekotzat kalifikatu eta babesgoa ezarriko da.

254. Patronatua Fundazioaren gobernu organoa da, eta fundazioa administratu eta ordezkatzeko ahalmenak ditu. Fundatzaileak finkatutako muga tartean jardungo du. Patronatuari buruzko araubidea FLren 12. art. eta ondorengoek adierazten dute, eta horietan zenbait ezaugarri nabaritzen dira.

Patronatua gutxienez hiru kidek osatuko dute. Kide horiei patronatuburu deritze, eta horietako batek presidentearen kargua bereganatzen du. Idazkaria egon daiteke, baina hori ez da patronatuaren kide izango. Patronatuburu izan daitezke, bai pertsona fisikoak (jarduteko gaitasun osoa dutenak eta kargu publikoak betetzeko desgaikuntza jaso ez dutenak), bai eta juridikoak ere (horiek euren ordez jardungo duen subjektua izendatu beharko dute). Kargua formalki onartua izan behar da, eta Fundazioen Erregistroan agerrarazi.

Patronatuburu kargua dohainekoa da, eta norbera aritu behar da horretan, hots, ezin daiteke eskuordetu, salbu eta instituzio patronatuburuak badira.

Patronatuaren ahalmenak (administrazioa eta ordezkaritza) eskuordetu daitezke, estatutuek hori debekatu ezik. Ahaldun orokorra edo kudeatzailea izenda daiteke, eta, hala bada, Fundazioen Erregistroan agerrarazi beharko da hori badagoela egon.

Patronatuburuek euren eginkizunen gaineko erantzukizuna bereganatuko dute, baldin eta legez aurka, estatutuen aurka edo zabarkeriaz jarduten badute. Horien aurkako erantzukizun akzioa patronatuak berak eta Babesgoak egikari dezakete.

Patronatuburuak ordezteari, kargua uztarazteari edo kargutik aldi baterako kentzeari dagokionez, ikus 16. art.

Patronatuak bere kudeaketaren kontuak eman beharko dizkio Babesgoari (23. art.).

Ezin dira geroan onartu patronatuburuen onuste eta kontzientziapeko fundazioak; horietan, fundatzaileak patronatuburuei kentzen zien kontuak emateko betebeharra.

Legea indarrean jarri aurretik zeuden horietako fundazioei dagokienez, ikus lehenengo xedapen iragankor eta harrigarria.

255. Jardunbidea A) Ondare egintzak Lehenago adierazi izan denez, edozein motatako eskubidek eta betebeharrek era dezakete fundazio ondarea, izatez, horien titulartasuna fundazioari dagokio, eta, ondasun eta betebehar horiek inbentariatu behar izateaz gain, Fundazioen Erregistroan eta gainerako erregistroetan agerrarazi beharko dira (17 eta 18. art.ak).

Fundazioaren ondarea kudeatu, administratu eta xedatzeari buruzko erabakiak patronatuak hartuko ditu. Baina eragina izan dezaketen egintzetatik zenbaiti buru emateko, FLren aginduz, batzuetan Babesgoaren baimena beharko da, eta, beste batzuetan, horrek jakitea egintzak gauzatuko direla.

Babesgoaren baimena izan beharko da zuzkiduraren zati diren edo fundazio ondarearen balioaren %20 baino balio handiagokoak diren ondasunak eta eskubideak xedatzeko (besterendu zein kargatzeko, ekitatezko tartekaritzapean uzteko edo etsi egiteko). Bestalde, Babesgoari kontuak eman beharko zaizkio, aurrekoen artean sartzen ez diren ondasun higiezinak, merkataritzako edo industriako establezimenduak, baloreak eta aparteko balioa duten objektuak xedatzen direnean (arestian aipatutako esanguran). Fundazio ondarearen %10 baino gehiagoko ondasunak xedatuz gero, hori Fundazioen Erregistroan agerrarazi beharko da beren beregi (ikus 19. art.).

FLren 20. art.ak esanbidezko erregelak adierazten ditu, jarauntsiak, legatuak eta dohaintzak onartu eta arbuiatzeko.

23. art.ak zehatz-mehatz arautzen ditu kontabilitate betebeharrak, baita fundazioen kontrol ekonomikoari buruzko betebeharrak ere.

B) Prozesuko gaitasuna FL berriak ez dio ezer fundazioen prozesuko gaitasunari buruz.

Lehenago ongintza fundazioek Babesgoaren eskuespena behar zuten demandatzeko edota demandatuak ziren auzietan parte hartzeko (1899ko Jarraibidearen 7.4, 64 eta 65. art.ak). Antzekoa zen kultur fundazioen araubidea (1972ko ebazpenaren 48. art.). KAk urriaren 29an emandako 164/1990 epaiaren arabera, Administrazioaren eskuespen horrek ez zion kalterik egiten EKren 24. art.ak ezartzen duen eskubideari, alegia, epailearen aldetik benetako babesa lortzeko fundazioek duten eskubideari, betiere, nahierarakoa ez bazen eskuespena ez ematea.

Legeak prozesuko gaitasuna ez arautzea bi modutara interpretatu izan da: batetik, murrizketa hori indargabetu egin izana, eta, bestetik, lehengo eta oraingo araubideen arteko aurkakotasunik ez dagoela ulertzea, hortaz, lehengo araubideak indarrean iraungo luke (xedapen indargabetzailearekin bat eginez). Bi aukeretatik lehenengoa da onartuko duguna, batik bat, 19.3 art.an nabari daitekeen isiltasuna adierazgarria delako, eta gai horretako printzipio orokorra EKren 24. art.ak ondorioztatzen duena izan behar delako; izan ere, printzipio hori, lehenago esan dugunez, pertsona juridikoei aplikatu behar zaie.

C) Enpresa jarduerak egitea Besteak beste, fundazioek dituzten zerga abantailek, fundazioa eratzeko gutun aldagaitzaren menpe egoteak, erantzukizunaren murrizketek eta abarrek bultzatzen dute enpresa jarduerak egitera. Hori dela eta, fundazioen gaitasunari buruz hitz egitean, enpresa jarduerak egin ditzaketen eztabaidatu izan da.

Fundazioak eratzea irabazteko asmoa duten enpresa jarduerak egiteko berez onartezina izango litzateke. Fundazioaren helburuak interes orokorrekoa izan behar du beti, eta enpresa jardueretatik irabaziak lortzea ez da interes orokorrekoa. Baina, beharbada, irabazteko asmoa duten enpresa jarduerak egitea fundazio jardueratzat jo daiteke, baldin eta onurak interes orokorreko helburuak lortzeko erabiltzen badira.

Horren adibide asko ditugu, esaterako, fundazio jatorria duten aurrezki-kutxak eta erruki-etxeak. Guztiz onartezina, ordea, hauxe izango litzateke: fundazio helburuen onuradunetarikoak ez diren zenbait pertsonaren artean onurak banantzea. Baina onurak ez banantzeko oinarrizko murrizketa horrekin ere, interes orokorreko helburua izan daiteke jarduera ekonomiko jakin batzuk egitea, esaterako, azkentzeko bidean dagoen eskulangintza berreskuratzea. Halaber, helburuak lortzeko fundazioek enpresa jarduerak burutu ditzakete irabazteko asmorik gabe, apopilo-zaintza, adibidez, erromesei ostatua emateko sorturiko fundazioa.

Arazo hori oso garrantzitsua da, eta FLk horren erantzun argi eta zuzenekorik ez ematea kritikak sorrarazten ditu.

Hala ere, erantzuna baietz izan behar da, hau da, fundazioek enpresa jarduerak gauza ditzaketela, zenbait egitatek erakartzen dutenez: —fundazioak bere ondarean merkataritzako edo industriako establezimenduak izan ditzake (19.2 art.); —erantzukizun mugaturik gabeko merkataritzako sozietateen gehiengoan parte hartzen badute, erantzukizun mugatuko sozietate bihurtzea bultzatu behar dute (22.2 art.); —erantzukizun mugatuko sozietateetan parte har dezakete gehiengoz, baina Babesgoari eman beharko zaio horren berri (22.3 art.); —Liburuak eta kontabilitatea egiteko beharrak bete beharko dituzte, Merkataritzako Kodeak ezartzen duen legez, noiz eta «merkataritza edo industriako jarduna zuzenean

gauzatzen dutenean (23.6 art.); —euren jarduerak garatzeagatik sarrerak izan ditzakete (24. art.); —42.1. c) eta 42.2 art.ek a contrario ondorioztatzen dutenez, fundazioek eurek enpresa jarduerak gara ditzakete, baina, horrela izanik, zerga pribilegioak galduko lituzkete.

Horren aurka 22.1 art. aipa daiteke. Izatez, artikulu horrek fundazioei debekatzen die erantzukizun mugaturik gabeko sozietatean partaidetzarik izatea, gehienekoa ez bada.

Kasu horretan, lehen aipatu aldaketa bultzatu beharko dute. Dena dela, debeku horrek eragotzi nahi du fundazioak erantzukizuna bereganatzea, gainerako bazkideek (fundazioa ez baita gehiengodun bazkidea) ezar diezazkioketen erabakien ondorioz.

Horren inguruan ikus Kataluniako FPLren 4.4 art. eta Euskal Herriko FLren 25. art., horiek murrizketa handiagoak sartzen dituztelako. Horrekin eragotzi nahi da, fundazio ondarea jarduera horiek betetzeak dakarren arriskupean jartzea. Horrez gain, gainerako enpresaburuentzat elkarlehia hori desleiala izango litzateke, fundazioek zerga onurak izango lituzketelako.

D) Sarreren erabilera Fundazioek izandako etekin hutsek, hots, zergak kenduta, hiru motatako erabilera izan behar dute: fundazioaren helburuak bete, administrazio gastuak ordaindu eta zuzkidura gehitu.

25. art.aren arabera, fundazioaren helburuak betetzeko fundazioak eskuratutako etekinen portzentaje altua erabili behar da, eta hori ezin daiteke %70 baino txikiagoa izan. Administrazio gastuak ezin dira izan erregelamendu bidez finkaturiko ehunekoa baino gehiago (modu iragankorrean %10 ezartzen da, hirugarren xedapen iragankorra). Gainerakoa fundazioaren zuzkidurari gehituko zaio.

E) Erantzukizuna Fundazioaren zorrengatik fundazio ondareak erantzuten du beren beregi. Patronatuburuek eurek ez dute erantzukizunik izango, 11. art.ak jasotako kasuan izan ezik (artikulu horretatik a contrario, kasu horretan ere FLk ez duelako ezer arautzen, erantzukizunik eza ateratzen da erregela gisa).

Erantzukizuna eratortzen duten legezko prozeduren barruan badaude, hirugarrenek beharbada eska diezaiekete erantzukizun pertsonala patronatuburuei, horien legitimazio aktiboari buruz (subrogazio bidez beti izan dezakete, bai eta, gure ustez, zuzenean).

FLk ez du arautzen ongintzazko fundazioek antzina zuten enbargoezintasun pribilegioa (1889ko martxoaren 14ko Dekretuaren 10. art. eta Ongintza Pribatuari buruzko Jarraibidearen 66.1 art.). Kasu horretan ere, arauketarik ez egoteak aurreko araubidea indargabetu ala errespetatzen duen inguruko zalantza sortzen da, araubide berriaren eta zaharraren arteko aurkakotasunik ez baitago (FLren xedapen indargabetzailea). Gure ustez, PZLren 1449. art.ak 1984an izan zuen eraldaketarekin eta 1988ko irailaren 23an Ogasun Publikoaren Kontabilitateari eta Administrazioari buruzko 1911ko Legea indargabetu zuen legegintzazko errege dekretuarekin desagertu zen pribilegio hori. Horren ondorioz, fundazioen ondarea, pribilegio bereziak izan ezik, enbarga daiteke.

256. Babesgoa Aurrean esandakoak erakartzen duenez, Herri Administrazioak fundazioen arloan eginkizun garrantzitsuak ditu eta Babesgoan arituz gauzatzen ditu.

Izatez, autonomia-erkidegoren baten lurraldean jarduera nagusiki garatzen duten fundazioei dagokienez, Administrazio autonomikoek gauzatuko dute Babesgoa; gainerako fundazioei dagokienez,

Estatuaren Administrazio Orokorrak gauzatuko du.

Babesgoaren eginkizun nagusia fundazioak aholkatu, sustatu eta kontrolatzea da. Izan ere, fundazioak lehen aipatu ditugun ahalmen eta kontu emate bidez kontrolatuko dira, bai eta egoera berezietan ekimen esku-hartzaileak hartuz (behinbehinean gobernu organo moduan jardun, fundazioa epe baterako interbenitua izatea eskatu, bat-egitea eragin eta abar.).

257. Gorabeherak A) Aldarazpena Fundazioak denbora luzean irauteko eratzen direnez gero, barruko zein kanpoko inguruabar eta baldintzen aldaketak jasan beharko dituzte. Ondarearen eta ondareak ematen duen errentagarritasunaren aldaketek jarduteko ezintasuna sorraraz dezakete, eta, horren ondorioz, gaur egungo helburuak lortzeko erabil zitezkeen baliabideak alferrik galduko dira.

Horretarako, FLren 27. art.ak patronatuari ahalbidetzen dio estatutuen aldarazpena eragitea, bai egokitasun-arrazoiengatik, bai beharrizan-arrazoiengatik. Modu subsidiarioan, Babesgoak eraldatzeko ekimena har dezake, patronatuak ez badu ezer egiten. Gerta daiteke ere, fundatzaileak patronatua ahaldundu izatea, aldarazpena egiteko. Hori horrela dela, aldarazpena gauzatzeko, ondokoa beharko da beti: Babesgoaren baimena, aldarazpen eskritura egilestea eta hori Fundazioen Erregistroan inskribatzea.

B) Bat-egitea Fundazio bakoitzaren fundatzaileek debekatu ez badute eta egoki bada, zenbait fundazioren patronatuek horien bat-egitea erabaki dezakete. Hala ere, Babesgoak horren aurka egin dezake, legezko arrazoietan oinarrituz eta erabaki zioduna emanez (28.1 art.).

Ezintasun kasuan, fundatzaileen debekurik ez badago eta patronatuek ez badute ekimenik, Babesgoak eska diezaioke Lehen Auzialdiko Epaileari fundazioen bat-egitea gauzatzea (28.2 art.).

Bat-egitea Fundazioen Erregistroan inskribatu behar da.

Bat-egiteak azkentzen ditu bat egiten duten fundazioak, salbu eta irenspen bidezko bat-egitea bada, horietan fundazio guztiak azkenduko baitira irenslea izan ezik.

C) Azkentzea 29 eta 30. art.en arabera ondokoak dira azkentzeko arrazoiak: —zuzenbide osokoa, epea ahitzea; —patronatuak horrela erabaki eta Babesgoak berresten duenean, edo horiek egon ezean, epailearen ebazpen ziodunaren bidez: fundazioaren helburu guztiak betetzeagatik, helburua iraungitzeagatik edo helburua betetzea ezinezkoa izateagatik (aldarazpena edo bat-egitea badago izan ezik), bat-egiteagatik azkentzea edo estatutuetan jasotako beste edozein arrazoi gauzatzeagatik (esaterako, baldintza suntsigarriren bat); —adierazitako esanguran, legeek adierazitako arrazoietatik beste edozein.

Irenspenaren kasuan izan ezik, azkentzeak likidazio prozedura irekitzen du, eta ondore horietarako patronatuburuek euren karguetan aritzeari eutsiko diote, Babesgoaren kontrolpean (31.1 art.)

Likidazioa egin eta gero geratzen den gerakina destinatu beharko da derrigor, nora eta irabazteko asmorik ez duten baina interes orokorreko helburuak dituzten erakunde pribatu zein publikoetara, eratze egintzan edo estatutuetan agindutakoaren arabera. Fundatzailearen edo estatutuen agindurik ez badago, patronatuak erabakiko du antzeko erakundeen alde; azken buruan, Babesgoari dagokio eginkizun hori betetzea (31. art.ko 2 eta 3. paragrafoak) Esandakoak argi erakusten du egun ez dela onartzen lehenago aipatu izan ditugun lehengoratze klausuletatik ezein.

258. Aldi baterako egitezko elkarte deiturikoak Elkarteei buruzko Legea garaturik duen 1.440/1965 Dekretuaren 19 eta 20. artikuluek arautzen

dituzte aldi baterako egitezko elkarte batzuk. Orain bada, ez dira elkarteak, pertsona batek edota batzuek helburu zehatz bat lortzeko bildu dituzten ondare-funtsak baizik. Itxura desberdinak izan ditzakete, besteak beste, diru-eskeak, ongintza jaialdiak eta abar. Ondare-funtsen helburuek zilegiak eta zehatzak izan behar dute, eta gobernu agintaritzari euren berri eman behar zaie.

Sei hilabetekoa izango da bildutako funtsei ezarritako erabilera emateko gehieneko epea, luzapenik ematen ez bada behintzat. Behin epea iraungi ondoren, Gobernuaren azpieskuordeak antzeko helburuetarako edota ongintza zein laguntza helburuetarako bideratuko ditu.

Antolatzaileek eurek izango dute funtsen administrazio eta inbertsioaren erantzukizun solidarioa, eta agintaritzari kontuak eman beharko dizkiote.

BIBLIOGRAFIA ALFARO: «La expulsión de asociados y la confianza en el Derecho privado», ADC, 1997, 155. or. eta ondorengoak; CAFFARENA: El régimen jurídico de las fundaciones: Estudio para su reforma, Madril, 1992; CASTRO: «Sobre la pretendida validez de las fundaciones familiares», in La persona jurídica, Madril, 1981; DÍEZ-PICAZO, L. M.: «La legislación de beneficiencia en España», in PILAR MAÑAS eta REAL PÉREZ, Legislación sobre instituciones de beneficiencia particular, Madril, 1987; FERNÁNDEZ FARRERES: Asociaciones y Constitución, Madril, 1987; LACRUZ: «Las fundaciones en la Constitución española de 1978», ADC, 1983, 1.455. or.; LASARTE: «Notas sobre el derecho de asociación y la regulación jurídica de las asociaciones», La Ley, 19841, 1.135. or.; LINARES: Las fundaciones, Personalidad, patrimonio, funcionamiento y actividades, Valentzia, 1998; LÓPEZ JACOISTE: «Las fundaciones y su estructura a la luz de sus nuevas funciones», RDP, 1965, 567. or.; LORENZO eta CABRA: Comentarios a la Ley de Fundaciones y de Incentivos Fiscales; Madril, 1995; LUCAS: El Derecho de asociación, Madril, 1996; MALUQUER: La fundación como persona jurídica en la codificación civil: de vinculación a persona (estudio de un proceso), Bartzelona, 1983; MARÍN LÓPEZ: Asociaciones: constitución y personalidad jurídica, argitaratu gabeko doktore tesia, Toledo, 1991 (asko erabili izan baitut); MARÍN LÓPEZ: «Comentario a los arts. 20 y 21», in BERCOVITZ eta SALAS, Comentarios a la Ley General para la Defensa de los Consumidores y Usuarios, Madril, 1992; NIETO: Fundaciones: su capacidad. Especial consideración a la realización de actividades mercantiles e industriales, Coruña, 1996; PRADA: «Las fundaciones», AC, 198719; RESCIGNO: «Fondazione (Diritto civile)», in Enc. Dir., XVII, Milan, 1968; RUBINO: Las asociaciones no reconocidas, GITRAMAren oharrekin, Madril, datarik gabe; SALVADOR, v. MÜNCH eta FERRER: Asociaciones, derechos fundamentales y autonomía privada, Madril, 1997; SANTAMARÍA: «Comentario a los arts. 6 y 22», in GARRIDO FALLA, Comentarios a la Constitución, 2. argitaraldia, Madril, 1985; VALERO: La fundación como forma de empresa, Valladolid, 1969; VERDERA: El patronato de la fundación, Iruñea, 1997. Lan interesgarriak, elkarte, fundazio eta elkargoei buruzko Derecho Privado y Constitución aldizkariko 8 (1996), 9 (1996) eta 11. (1997) liburukietan. Era berean, aurreko ikasgaian aipatutako lan orokorrak.