Doktrina - Konstituzio Zuzenbidea (1)

Página 1

Erakunde Autonomiaduna Organismo Autónomo del

•

•

•

•

•

Konstituzio zuzenbidearen eskuliburua I. liburukia

Konstituzio historia.

Iturrien sistema.

Oinarrizko eskubide eta eginbeharrak

Deustuko Unibertsitatea

Deustuko Unibertsitatea •

Santiago Larrazabal Basañez

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

Zuzenbidea

09:39

Konstituzio zuzenbidearen eskuliburua / Santiago Larrazabal Basañez

2/1/08

ISBN: 978-84-9830-128-1

Cub Konstituzio zuzenb (33)

Konstituzio zuzenbidearen.indd 2

12/11/07 11:48:58

Konstituzio zuzenbidearen eskuliburua I. liburukia

Konstituzio historia. Iturrien sistema.

Oinarrizko eskubide eta eginbeharrak

Konstituzio zuzenbidearen.indd 3

12/11/07 11:48:59

Konstituzio zuzenbidearen.indd 4

12/11/07 11:48:59

Santiago Larrazabal Basa単ez Konstituzio zuzenbideko irakaslea Deustuko Unibertsitatean

Konstituzio zuzenbidearen eskuliburua I. liburukia

Konstituzio historia. Iturrien sistema.

Oinarrizko eskubide eta eginbeharrak Hizkuntza-egokitzailea Arantza Etxebarria Hizkuntza-iradokizunak Andres Urrutia

2007 Deustuko Unibertsitatea Bilbao

Konstituzio zuzenbidearen.indd 5

12/11/07 11:48:59

Lan honek IVAP/HAEEren laguntza jaso du.

Liburu hau Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren laguntzaz argitaratu da.

HEZKUNTZA, UNIBERTSITATE ETA IKERKETA SAILA DEPARTAMENTO DE EDUCACIÓN, UNIVERSIDADES E INVESTIGACIÓN

Zuzenbide Saila, 17. zk.

Eskubide guztiak erreserbaturik daude. Debekatuta dago, legearen arabera, argitalpen hau bikoiztea, biltzea edo igortzea, ez osorik, ez zatika, ezta inolako bitarteko edo prozedura teknikoen bidez ere, argitaratzaileen esanbidezko baimenik gabe.

Hizkuntza-egokitzailea: Arantza Etxebarria Hizkuntza-iradokizunak: Andres Urrutia

Euskarazko testua: © Santiago Larrazabal Basañez © Deustuko Unibertsitatea.

1. postakutxa – 48080 Bilbo www.deusto.es publicaciones@deusto.es ISBN (Lan osoarena): 978-84-9830-127-4 ISBN (1. liburukia): 978-84-9830-128-1 Legezko gordailua: BI - 3.959-07

Konstituzio zuzenbidearen.indd 6

10/1/08 10:36:18

Liburu hau Javier Divar Garteiz-Aurrecoa, Alfonso Carlos Saiz Valdivielso eta AndrĂŠs MarĂ­a Urrutia Badiola irakasleei eskaini nahi diet, klaustroko kide, maisu eta, batez ere, lagun ditudanei.

Konstituzio zuzenbidearen.indd 7

28/12/07 09:53:40

Konstituzio zuzenbidearen.indd 8

5/12/07 11:43:26

Aurkibidea

Laburdurak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

Atarikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21

LEHENENGO ZATIA Konstituzio historia Sarrera: Espainiako konstituzio historiaren ezaugarri nagusiak eta aldiak . .

27

1. ikasgaia: Espainiako konstituzionalismoaren sorrera . . . . . . . . . . . . . . . .

29

1. Baionako 1808ko Estatutua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29

1.1.

1.2.

1.3.

1.4.

Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstituzio-organoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Esanahia eta indarraldia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29 29 30 31

2. Cรกdizko 1812ko Konstituzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

32

2.1.

2.2.

2.3.

2.4.

Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstituzio-organoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Esanahia eta indarraldia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

32 32 34 37

2. ikasgaia: Aldi isabeldarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39

1. 1834ko Errege Estatutua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39

1.1. Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39

Konstituzio zuzenbidearen.indd 9

2/1/08 09:34:21

1.2. Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. Konstituzio-organoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.4. Esanahia eta indarraldia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

40 41 43

2. 1837ko Konstituzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

44

2.1.

2.2.

2.3.

2.4.

Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstituzio-organoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Esanahia eta indarraldia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

44 44 46 50

3. 1845eko Konstituzioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

52

3.1.

3.2.

3.3.

3.4.

3.5.

3.6.

Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstituzio-organoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Esanahia eta indarraldia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1852ko konstituzio-proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1856ko Konstituzio jaiogabea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

52 52 53 55 55 57

3.6.1.

3.6.2.

3.6.3.

3.6.4.

Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstituzio-organoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Esanahia eta indarraldia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

57 58 59 59

3.7. 1845eko Konstituzioaren aldaketak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59

3.7.1. Konstituzioaren Akta Gehigarria, 1856ko irailaren 15ekoa 3.7.2. Konstituzioa Eraldatzeko Lege Konstituzionala, 1857ko uztailaren 17koa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59 60

3. ikasgaia: Seiurteko iraultzailea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63

1. 1869ko Konstituzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63

1.1.

1.2.

1.3.

1.4.

Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstituzio-organoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Esanahia eta indarraldia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63 64 66 70

2. I. Errepublikako Konstituzio Federalaren proiektua, 1873koa . . . . .

71

2.1.

2.2.

2.3.

2.4.

Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstituzio-organoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Esanahia eta indarraldia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

71 72 75 77

4. ikasgaia: Berrezarpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

81

1. 1876ko Konstituzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

81

1.1. Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

81

10

Konstituzio zuzenbidearen.indd 10

2/1/08 09:34:22

1.2. Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. Konstituzio-organoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.4. Esanahia eta indarraldia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

82 84 90

2. Primo de Riveraren diktadurak 1929an Konstituzioa eraldatzeko egindako proposamenak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

96

2.1.

2.2.

2.3.

2.4.

Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstituzio-organoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Esanahia eta indarraldia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

96 97 97 101

5. ikasgaia: Espainiako II. Errepublika eta 1931ko Konstituzioa. . . . . . . . .

105

1.

2.

3.

4.

Aurrekariak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ezaugarriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstituzio-organoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Estatuaren lurralde-antolaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

105 108 117 130

4.1.

4.2.

4.3.

4.4.

4.5.

Konstituzio-printzipioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kataluniako 1932ko Estatutua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1936ko Euskal Estatutua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Galiziako Estatutuaren proiektua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Estatutuen beste proiektu batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

130 132 136 140 142

5. Esanahia eta indarraldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

143

6. ikasgaia: Diktadura frankistaren araubide politikoa . . . . . . . . . . . . . . . . .

147

1.

2.

3.

4.

Aurrekariak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Erregimeneko arautegia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Erakunde politikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Esanahia eta indarraldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

147 147 154 165

7. ikasgaia: Demokraziarako trantsizioa eta eraldaketa politikorako legea. .

169

1. Aurrekariak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Ezaugarriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Esanahia eta indarraldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

169 171 173

8. ikasgaia: 1978ko Konstituzioa egitea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

177

1. Prozesu konstituziogilearen kronologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Prozesu konstituziogilearen ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. 1978ko Konstituzioaren eraldaketak gaur egun arte . . . . . . . . . . . . .

177 180 182

Lehenengo zatiaren bibliografia orokorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

185 11

Konstituzio zuzenbidearen.indd 11

2/1/08 09:34:22

BIGARREN ZATIA 1978ko Konstituzioaren iturri sistema 9. ikasgaia: Zuzenbidearen iturriak Espainiako Konstituzio antolamenduan

189

1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Konstituzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

189 192

2.1. Konstituzioa antolamendu juridikoaren gorengo arau moduan 2.2. Konstituzioaren eraldaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

192 194

3. Lege-lerruneko arauak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

199

3.1.

3.2.

3.3.

3.4.

3.5.

3.6.

3.7.

3.8.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Autonomia-estatutuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lege organikoak eta lege arruntak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Araubide autonomikoari buruzko legeak . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aurrekontuen legeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nazioarteko tratatuak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Parlamentuko araudiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Legegintzako Dekretuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lege-dekretuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

199 200 204 209 211 215 217 220

Erregelamenduak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Europar Batasuneko zuzenbidearen iturriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstituzio-ohiturak eta -konbentzioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstituzio zuzenbideko printzipio nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jurisprudentzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

225 229 234 236 237 239

HIRUGARREN ZATIA Oinarrizko eskubideak eta eginbeharrak (1978ko Konstituzioaren atal dogmatikoa) 10. ikasgaia: 1978ko Konstituzioan definitutako araubide politikoaren oinarriak, balioak eta printzipioak: hitzaurrea eta atariko titulua . . . . . . . . . . .

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Konstituzioaren hitzaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Espainia, zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoa. . . . . . . . . . . .

Subiranotasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Parlamentu-monarkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nazioaren batasuna eta nazionalitate eta erregioen autonomia-eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Alderdi politikoen lekua Konstituzioan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Langile-sindikatuen eta enpresaburuen elkarteen lekua Konstituzioan Espainiako Konstituzio antolamenduko printzipio orokorrak, EKren 9.3 artikulura bildutakoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

247 247 248 251 253 254 257 270 273 287

12

Konstituzio zuzenbidearen.indd 12

2/1/08 09:34:22

11. ikasgaia: Konstituzioko eskubide eta eginbeharren teoria orokorra . . . .

291

1. Konstituzio-eskubideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

291

1.1.

1.2.

1.3.

1.4.

1.5.

Kontzeptua, izaera juridikoa eta arauketa . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sailkapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eragingarritasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Titulartasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Egikaritza-baldintzak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

291 293 295 297 298

1.5.1. Atzerritarrek konstituzio-eskubideak egikaritzea . . . . .

1.5.2. Estradizioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.5.3. Asilo-eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

299 302 303

1.6. Mugak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.7. Interpretazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

305 307

2. Konstituzio-eginbeharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

308

2.1.

2.2.

2.3.

2.4.

Kontzeptua, izaera juridikoa eta arauketa . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eginbehar militarrak eta kontzientzia-objekzioa. . . . . . . . . . . .

Tributu-eginbeharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Beste konstituzio-eginbehar batzuk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

308 309 313 315

3. Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

316

12. ikasgaia: Berdintasun klausula orokorra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

321

1. Kontzeptua eta izaera juridikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Berdintasuna Legearen aurrean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Berdintasuna Legean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

321 323 324

3.1.

3.2.

3.3.

3.4.

Berdintasun materiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstituzioak onartzeko moduko bereizkuntza eta bereizkeria Ekintza positiboa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bereizkeriaren susmopeko kategoriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

324 325 327 332

4. Berdintasuna Legearen aplikazioan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Berdintasun-printzipioa partikularren artean proiektatzea . . . . . . . . .

6. Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

333 336 337

13. ikasgaia: Esparru pribatuko eskubide eta askatasunak . . . . . . . . . . . . . .

341

1. Bizitza eta osotasun fisiko nahiz moralerako eskubidea . . . . . . . . . .

341

1.1.

1.2.

1.3.

1.4.

Bizitza-eskubidearen titulartasuna eta bizitzaren hasierako babesa Bizitzaren amaiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Heriotza-zigorra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Osotasun fisikorako nahiz psikikorako eskubidea eta tortura egiteko eta gizabidezkoak ez diren edo apalesgarriak diren zigor edo tratuak ezartzeko debekua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

341 344 345 346 13

Konstituzio zuzenbidearen.indd 13

2/1/08 09:34:23

2. Erlijio-, ideologia- eta kultu-askatasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Askatasun eta segurtasun pertsonalerako eskubidea . . . . . . . . . . . .

347 350

3.1. Atxilotzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

351

3.1.1.

3.1.2.

3.1.3.

3.1.4.

Askatasunaz gabetzea eta atxilotzea . . . . . . . . . . . . . .

Atxilotzearen mugak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Atxilotzearen konstituzio-bermeak . . . . . . . . . . . . . . .

Atxilotzearen berme judiziala: ÂŤhabeas corpusÂť prozedura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

351 353 354

3.2. Behin-behineko edo aurreneurrizko espetxealdia . . . . . . . . . .

3.3. Askatasun-galera kondena penala dela eta . . . . . . . . . . . . . . .

359 361

3.3.1. Legezkotasun printzipioa kondena penalean . . . . . . .

3.3.2. Zigor askatasun-gabetzaileen xedea . . . . . . . . . . . . . .

361 363

3.4. Administrazioaren zehatzeko ahala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

364

4. Ohorerako, norberaren eta familiaren intimitaterako eta bakoitzaren irudirako eskubidea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Izaera pertsonaleko datuak babesteko eskubidea. . . . . . . . . . . . . . .

6. Egoitzaren bortxaezintasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Komunikazioen sekretua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Bizilekua askatasunez aukeratzeko eta nazio-lurraldean zehar zirkulatzeko eskubidea eta Espainian askatasunez sartu eta bertatik irteteko eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Ezkontzeko eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

357

366 371 375 379 382 386 389

14. ikasgaia: Esparru publikoko eskubide eta askatasunak . . . . . . . . . . . . .

397

1. Adierazpen-askatasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

397

1.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Adierazpen-askatasuna esangura hertsian . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. Informazio-askatasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

397 398 398

1.3.1. Egiazko informazioa komunikatzeko eskubidea. . . . . .

1.3.2. Egiazko informazioa jasotzeko eskubidea . . . . . . . . . .

399 402

1.4. Komunikabideak sortzeko askatasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.5. Kazetarien kontzientzia-klausula eta lanbide-sekretua . . . . . . .

1.6. Aldez aurretiko zentsuraren eta administrazio-bahituraren debekua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.7. Ekoizpenerako eta sortze literario, artistiko, zientifiko eta teknikorako askatasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.8. EKren 20. artikulura bildutako oinarrizko eskubideen mugak. .

402 404

409 410

2. Bilerak egiteko eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Elkartzeko eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

413 417

407

14

Konstituzio zuzenbidearen.indd 14

2/1/08 11:45:48

4. Parte-hartze politikorako eskubideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

422

4.1. Sufragio aktiborako eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.2. Funtzio eta kargu publikoetara heltzeko eskubidea. . . . . . . . . .

422 425

4.2.1. Sufragio pasiborako eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.2.2. Eginkizun publikoetara heltzeko eskubidea . . . . . . . . .

425 428

5. Benetako babes judiziala lortzeko eskubidea. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

429

5.1. Prozesu guztiei dagozkien bermeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.2. Berme osagarriak zigor-prozesuan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

430 434

6. Eskariak egiteko eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

437 439

15. ikasgaia: Eskubideak, askatasunak eta ekonomia eta gizarte printzipioak

447

1. Hezkuntzari lotutako eskubideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

447

1.1.

1.2.

1.3.

1.4.

Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hezkuntzarako eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Irakaskuntza-askatasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Unibertsitateen autonomia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

447 448 451 456

2. Lan-esparruari lotutako eskubideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

457

2.1. Lanerako eskubidea eta lanbidea edo ogibidea askatasunez aukeratzeko eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Sindikatu-askatasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3. Negoziazio kolektiborako eskubidea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.4. Gatazka kolektiboko neurriak hartzeko eskubidea . . . . . . . . . .

2.5. Greba-eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

457 459 463 464 466

3. Ekonomia- eta gizarte-esparruari lotutako eskubideak . . . . . . . . . . .

468

3.1.

3.2.

3.3.

3.4.

Jabetza pribaturako eta jarauntsirako eskubidea . . . . . . . . . . . .

Enpresa-askatasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Fundazio-eskubidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lanbide-elkargoak eta tituludun lanbideak . . . . . . . . . . . . . . . .

468 470 471 474

4. Gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkariak . . . . . . . . .

476

4.1. Sailkapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.2. Izaera eta eragingarritasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

477 482

5. Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

483

16. ikasgaia: Oinarrizko eskubideen bermeak eta horiek etetea. . . . . . . . . .

491

1. Eskubide eta askatasunen eta gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkarien babes maila desberdinak 1978ko Konstituzioan . .

491 15

Konstituzio zuzenbidearen.indd 15

2/1/08 09:34:23

1.1. EKren I. tituluko II. kapituluko eskubide eta askatasun guztien berme erkideak (EKren 53.1 art.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Berdintasun-printzipioaren eta EKren I. tituluko II. kapituluaren lehenengo ataleko oinarrizko eskubideen eta askatasun publikoen berme osagarriak (EKren 53.2 art.) . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. EKren I. tituluko III. kapituluko gizarte- eta ekonomia-politikaren printzipio artezkarien babesa (EKren 53.3 art.). . . . . . . .

2.

3.

4.

5.

6.

492 495 504

Oinarrizko eskubideen babesa Europako Kontseiluaren barruan. . . .

Oinarrizko eskubideen babesa Europar Batasunaren barruan . . . . . .

Oinarrizko eskubideen babesa Nazio Batuetan . . . . . . . . . . . . . . . . .

Herri Defendatzailea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eskubideak eta askatasunak etetea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

505 512 517 520 526

6.1. Eskubide eta askatasunen mugatze eta etete orokorrak. . . . . . .

527

6.1.1. Alarma-egoera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.1.2. Salbuespen-egoera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.1.3. Setio-egoera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

528 529 533

6.2. Eskubideak eta askatasunak gizabanako jakin batzuentzat etetea

533

7. Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

537

Bigarren eta hirugarren zatiei buruzko bibliografia orokorra . . . . . . . .

543

Hiztegia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

551

Euskara-Gaztelania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gaztelania-Euskara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

553 563

16

Konstituzio zuzenbidearen.indd 16

2/1/08 09:34:23

Laburdurak

AAJL AGE AJAPEL ALO ALO APFLO APLO ASSELO BELO BJLO BLO DBLO EALO EAO EBOEA

Uztailaren 13ko 29/1998 Legea, Administrazioarekiko Auzietako Jurisdikzioa arautu duena.

Auzitegi Gorenaren epaia.

Azaroaren 26ko 30/1992 Legea, Herri Administrazioen Araubide Juridikoarena eta Administrazio Prozedura Erkidearena.

Azaroaren 26ko 47/2003 Legea, Aurrekontuen Lege Orokorra.

Urtarrilaren 11ko 4/2000 Lege Organikoa, Atzerritarrek Espainian dituzten Eskubide eta Askatasunei buruzkoa, eta Atzerritar horiek Gizarteratzeari buruzkoa.

Uztailaren 4ko 8/2007 Lege Organikoa, Alderdi Politikoen Finantzaketari buruzkoa.

Ekainaren 27ko 6/2002 Lege Organikoa. Alderdi Politikoak.

Ekainaren 1eko 4/1981 Lege Organikoa, Alarma, Salbuespen eta Setio Egoerei buruzkoa.

Uztailaren 15eko 9/1983 Lege Organikoa, Bilera Eskubidea Arautzekoa.

Uztailaren 1eko 6/1985 Lege Organikoa, Botere Judizialarena.

Martxoaren 22ko 3/2007 Lege Organikoa, Emakumezkoen eta Gizonezkoen Berdintasun Eragingarriari buruzkoa.

Abenduaren 13ko 15/1999 Lege Organikoa, Izaera Pertsonaleko Datuak Babesteari buruzkoa.

Uztailaren 5eko 7/1980 Lege Organikoa, Erlijio Askatasunari buruzkoa.

Estatuko Aldizkari Ofiziala.

Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Agiria, Nizan 2000ko abenduaren 7an aldarrikatua.

17

Konstituzio zuzenbidearen.indd 17

20/11/07 16:48:44

EEET EEJA EEJAE EELO EET

EGA EGK EGKENI EK EKLO ELO EPL EZPNI FEO GEEA GEEAE GEEH

GL HAOLO HCLO

Europako Ekonomia Erkidegoaren Tratatua, Erroman 1957ko martxoaren 25ean sinatua.

Europako Erkidegoetako Justizia Auzitegia (Luxenburgoko Auzitegi deitua).

Europako Erkidegoetako Justizia Auzitegiaren epaia.

Martxoaren 22ko 1/2002 Lege Organikoa, Elkartzeko Eskubidea Arautzekoa.

Europako Erkidegoa eratzeko Tratatua, Erroman 1957ko martxoaren 25ean sinatua, Maastrichteko 1992ko otsailaren 7ko Tratatuak eta Amsterdamgo 1997ko urriaren 2ko Tratatuak emandako bertsioan, Nizako 2001eko otsailaren 26ko Tratatuak eraldatua.

Europako Gizarte Agiria, Turinen 1961eko urriaren 18an sinatua.

Nazio Batuetako Ekonomia eta Gizarte Kontseilua.

Ekonomia, Gizarte eta Kultura Eskubideen Nazioarteko Ituna, Nazio Batuen Batzar Nagusiaren 2200 (XXI) Ebazpena dela bide onartua, New Yorken, 1966ko abenduaren 16an.

Espainiako Konstituzioa, 1978ko abenduaren 27koa.

Apirilaren 22ko 3/1980 Lege Organikoa, Estatu Kontseiluarena.

Urtarrilaren 18ko 2/1980 Lege Organikoa, Erreferendum Modalitate Desberdinen Arauketari buruzkoa.

Martxoaren 21eko 4/1985 Legea, Estradizio Pasiboari buruzkoa.

Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituna, Nazio Batuen Batzar Nagusiaren 2200 (XXI) Ebazpena dela bide onartua, New Yorken, 1966ko abenduaren 16an.

Abenduaren 30eko 50/1981 Legea, Fiskaltzaren Estatutu Organikoa arautu duena.

Europako Kontseiluko Giza Eskubideen Europako Auzitegia (Estrasburgoko Auzitegi deitua).

Giza Eskubideen Europako Auzitegiaren epaia.

Erromako Hitzarmena, 1950eko azaroaren 4koa, Giza Eskubideak eta Oinarrizko Askatasunak Babestekoa, Giza Eskubideen Europako Hitzarmen edo Konbentzio esaten zaiona, Europako Kontseiluan sinatua.

Azaroaren 27ko 50/1997 Legea, Gobernuarena.

Ekainaren 19ko 5/1985 Lege Organikoa, Hauteskunde Araubide Orokorrari buruzkoa.

Maiatzaren 24ko 6/1984 Lege Organikoa, Habeas Corpus Prozedura Arautzekoa.

18

Konstituzio zuzenbidearen.indd 18

12/11/07 11:49:01

HDLO HELO HLO HSBLO IAEO KA KAA KAE KALO KOA KZ LANE LE LO LOGSE LPL OIBIELO PAHLO

PAL PKL PZL SALO SA SIKLO

Apirilaren 6ko 3/1981 Lege Organikoa, Herri Defendatzailearena.

Uztailaren 3ko 8/1985 Lege Organikoa, Hezkuntzarako Eskubidea Arautzekoa.

Maiatzaren 3ko 2/2006 Lege Organikoa, Hezkuntzakoa.

Otsailaren 21eko 1/1992 Lege Organikoa, Herritarren Segurtasuna Babesteari buruzkoa.

Abenduaren 28ko 85/1978 Legea, Indar Armatuetarako Errege Ordenantzena.

Konstituzio Auzitegia.

Konstituzio Auzitegiaren autoa.

Konstituzio Auzitegiaren epaia.

Urriaren 3ko 2/1979 Lege Organikoa, Konstituzio Auzitegiarena.

Diputatuen Kongresuko Araudia, 1982ko otsailaren 10ekoa.

1889ko Kode Zibila.

Lanaren Nazioarteko Erakundea.

Martxoaren 24ko 1/1995 Legegintzako Errege-dekretua, Langileen Estatutuari buruzko Legearen testu bategina onetsi duena.

Lege Organikoa.

Urriaren 3ko 1/1990 Lege Organikoa, Hezkuntza Sistemaren Antolamendu Orokorrekoa.

Apirilaren 7ko 2/1995 Legegintzako Errege Dekretua, Lan Prozedurari buruzko Legearen testu bategina onesten duena.

Maiatzaren 5eko 1/1982 Lege Organikoa, Ohorerako, Norberaren eta Familiaren Intimitaterako eta Norberaren Irudirako Eskubideak Babestekoa.

Prozesu Autonomikoa Harmonizatzeko Lege Organikoa. Konstituzioaren aurkakoa zela adierazi zen indarrean sartu aurretik, Gorteek testuaren aurka onetsitako konstituzio-aurkakotasun errekurtsoa ebatzi zuen Konstituzio Auzitegiaren abuztuaren 5eko epaia dela bide.

Urriaren 14ko 12/1983 Legea, Prozesu Autonomikoari buruzkoa.

Prozedura Kriminalaren Legea, 1882ko irailaren 14koa.

Urtarrilaren 7ko 1/2000 Legea, Prozedura Zibilarena.

Abuztuaren 2ko 11/1985 Lege Organikoa, Sindikatu Askatasunari buruzkoa.

Senatuko Araudia, 1994ko maiatzaren 3koa.

Martxoaren 13ko 2/1986 Lege Organikoa, Segurtasun Indar eta Kidegoei buruzkoa.

19

Konstituzio zuzenbidearen.indd 19

12/11/07 11:49:01

TAOL TATB UEL ULO ZELO ZK

Apirilaren 2ko 7/1985 Legea, Toki Araubidearen Oinarriak arautu dituena.

Toki Araubidearen arloko indarreko lege-xedapenen testu bategina, apirilaren 18ko 781/1986 Legegintzako Errege Dekretuak onetsia.

Abuztuaren 25eko 11/1983 Lege Organikoa, Unibertsitatea Eraldatzekoa.

Abenduaren 21eko 6/2001 Lege Organikoa, Unibertsitateena.

Martxoaren 26ko 2/1984 Lege Organikoa, Zuzenketa Eskubidea Arautzekoa.

Azaroaren 23ko 10/1995 Lege Organikoa, Zigor Kodeari buruzkoa.

20

Konstituzio zuzenbidearen.indd 20

12/11/07 11:49:02

Atarikoa

Hamalau urte egin ditut Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultatean konstituzio-zuzenbidea irakasten, eta urte horietan guztietan eskuliburu hau idazteko ideia apurka-apurka heldu egin da. Denbora horretan, Protagorasek esaten zuen moduan, asko ikasi dut nire irakasle eta kideengandik, baina askoz gehiago nire ikasleengandik. Irakasle moduan apurkaapurka lortu dudan esperientzia aintzat hartuta, argi-ilunak ahaztu gabe, nik neuk testu bat idazteko unea iritsi dela uste dut, esaerak ere hala baitio: ÂŤgizon berri, lege berriÂť. Une hau hautatu dut Unibertsitatearen etorkizunerako bidegurutze historikoan gaudelako: ÂŤBoloniako prozesuÂť izenekoarekin eta Europako Goi Mailako Hezkuntza Eremu berriarekin agertokia erabat aldatuko da; izan ere, unibertsitateko irakaskuntzaren erdigunea aurrerantzean ez da izango eskola magistral tradizionala, protagonista nagusiak ikasleak izango dira. Unibertsitateko estamentu guztiek esparru berri horretara egokitu behar dute, eta zuzenbidean eta, zehatz esanda, konstituzio-zuzenbidean, ikasleek beharrizan berrietara egokitzen diren materialak behar izango dituzte. Horregatik, eskuliburu hau argitaratzeko une aproposa dela pentsatu dut.

Ikasketa-planetan, konstituzio-zuzenbidea zuzenbideko lehen ikasturteetan kokatu ohi da. Horrenbestez, ikasle horiek ulertzeko erraza den kontsulta-testua behar dute. Gaur egun eskura dauden testuliburu asko onak dira, baina guztiak ez daude pentsatuta neurri handian bere kabuz lan egin behar duen ikaslearentzat. Hori dela eta, Espainiako konstituzio-zuzenbidea ezagutzen ez duen ikasleari zuzenbide hori apurka-apurka ezagutzeko aukera eman nahi izan diot. Nire asmoa ikaslearen lekuan ipintzea eta gaia ikasten laguntzea izan da, hasieratik hasita, aurretiazko ezagutzak alde batera utzita, legegile eta pertsona moduan garatzeko trebakuntza-prozesua21

Konstituzio zuzenbidearen.indd 21

20/11/07 16:48:45

ren barruan. Kintiliano erromatar munduko erretoriko eta pedagogo handiak irakaslearen eginkizuna azaltzeko irudi zoragarria erabiltzen zuen, eta hurrengoa gomendatzen zion: «... egokitzen jakitea, ikaslearen mailan ipinita, lasterkari azkar baten antzera, txiki batekin abian jarri, eskua eman eta abiada moteltzen duenean».

Eskuliburu hau Unibertsitateko Zuzenbide Fakultatean idatzi dut, eta material eleaniztun moduan diseinatuta dago. Euskarazko bertsioak Deustuko Unibertsitateko euskararen erabileraren inguruko normalizazio-prozesuaren esperientzia bildu du, hamarkada bat baino gehiago duena. Zuzenbide Fakultateko Euskara Juridikoaren Mintegiaren eta Euskal Gaien Institutuko Euskara Juridikoaren Ikerketa Taldearen ibilbide luzearen beste fruitu bat da. Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultatean, euskararen normalizazio-ibilbidearen barruan, lehen fasea irakasleak trebatzea izan zen, hala irakatsi beharreko gaien inguruan nola irakaskuntzan erabiliko ziren hizkuntzen inguruan. Hartara, arlo bakoitzean gaztelaniaz zeuden eskuliburu juridiko garrantzitsuenak euskarara itzuli ziren; bigarren fasea antolamendu juridikoaren arau-testu nagusiak euskarara ekartzea izan zen, bertsio elebidunak eskainiz, baita arloz arloko berbategi juridiko elebidunak egitea ere. Gaur egun, batzuk zein besteak euskarri idatzian zein internet bidez (www.iev.deusto.es) kontsultatu daitezke; hirugarren fasea, liburu hau hartzen duena, berezko materialak sortzera bideratuta dago. Material horiek irakasgaiak euskaraz ematean sortutako beharrizanen emaitza dira, urte hauetan guztietan pilatu dugun esperientzia aintzat hartuta.

Eskuliburuak bi liburuki izango ditu. Hau lehenengoa da, eta konstituzio-historia, iturrien sistema eta Espainiako konstituzio-sistemaren printzipioen inguruko guztia biltzen du, baita oinarrizko eskubide eta askatasunen teoria ere (Konstituzioaren «atal dogmatiko» deitzen dena). Bigarren liburukian konstituzio-organoen eta estatuaren lurralde-antolaketaren inguruko guztia jasoko da, hau da, oinarrizko arauaren «atal organiko» deitzen dena. Lehen ere esan dut eskuliburu hau idaztean izan dudan asmo nagusia argitasuna izan dela, eta horren zerbitzura jarri dut beste guztia. Kintilianori berriro ere aipamen eginez, adierazgarritasunaren lehen bertutea argitasuna zela esaten baitzuen, irakasle moduan izan dudan ardura nagusietakoa ikasleek nire azalpenak «ulertzea» izan da. Horregatik, testua albait gehien sinplifikatu dut, oin-oharrak kendu ditut eta azalpen argi eta ulergarriak ematen ahalegindu naiz, batzuetan gauza bera behin eta berriro esanez.

Lehenengo zatia konstituzio-historiari buruzkoa da, eta bibliografia bateratua du. Bigarren atalak (iturri-sistemari buruzkoak) eta hirugarrenak (Konstituzioaren atal dogmatikoari buruzkoak), aldiz, ikasgai bakoitzaren amaieran bibliografia hautatua dute —batez ere, informazioa zabaltzeko eta lanetarako oinarrizko informazioa bilatzeko pentsatuta daude—.

Amaitzeko, liburuaren amaieran, bibliografia orokorra gehitu dut. Bertan, 22

Konstituzio zuzenbidearen.indd 22

12/11/07 11:49:02

gaiari buruzko eskuliburu eta lan garrantzitsuenak, legeria politikoa biltzen duten testu nagusiak eta legeria eta jurisprudentzia garrantzitsuena kontsultatzeko jarraibide batzuk jaso dira. Bestalde, erakunde bakoitzari aplikatzeko moduko legeria berezia eta jurisprudentzia testu osoan gehitu dira, testuinguru zehatzean kokatzeko.

Ziurrenik, irakurleak testuan akatsen bat edo beste aurkituko du: aurretik barkamena eskatu nahi diot. Erakunde juridiko batzuen inguruko indarreko arauketan desfase batzuk ere aurkituko ditu, legea etengabe aldatzen ari da eta: horregatik ere barkamena eskatu nahi diot irakurleari.

Carl Schmittek gure garaian «legeria motorizatua» zegoela esaten zuen, eta beraz, saihestezina da testuaren atal batzuk ia-ia berehala zaharkituta geratzea. Von Kirchmann-ek arrazoia zuen hurrengoa zioenean: «legegilearen hiru hitz zuzentzailek liburutegi osoak zabor bihurtzen dituzte».

Alferrikakoa izango litzateke honelako testu bat idazteko arau-aldaketa guztiak egin arte itxarotea, testua ez litzateke-eta inoiz idatziko. Eta hobea onaren etsaia denez, liburua orain idaztea erabaki dut, eduki batzuk argitaratu eta berehala zaharkituta geratuko direla jakin dakidan arren.

Lan xume hau Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko hiru lankideri eskaini nahi diet, asko miresten ditudalako, laguntza eta aholku asko eman dizkidatelako eta maisutzat eta, batez ere, laguntzat ditudalako: Javier Divar Garteiz-Aurrecoa, Alfonso Carlos Saiz Valdivielso eta Andrés María Urrutia Badiola irakasleez ari naiz. Baina beste pertsona batzuei ere eskerrak ematea behar-beharrezkoa iruditzen zait. Eskuliburu honen lehen liburukia gaztelaniaz eta euskaraz sortu da aldi berean, eta ni egilea naizen arren, bi pertsonarekin elkarlanean aritu naiz, eta egindako lanarengatik modu berezian eskerrak eman nahi dizkiet: batetik, Arantza Etxebarria Iturrate gure terminologoa, testuaren euskarazko lehen bertsioan, elkarrekin zuzendu dugun horretan, modu zoragarrian lan egin duena, eta bestetik, Andrés M.ª Urrutia Badiola Deustuko Unibertsitatearen barruan eta kanpoan euskara juridikoarekin zerikusia duen guztiaren benetako suspertzailea, euskarazko testua gainbegiratu duena. Eskerrak eman nahi dizkiet era berean Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultateko eta Euskal Gaien Institutuko lankide eta lagunei, iruzkinak, iradokizunak eta, une zailetan, bultzada ere eman baitidate eta, nola ez, Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundeari, euskarazko terminologia juridikoaren inguruko lanaren babesaren barruan liburu hau egiteko diru-laguntza eman baitu. Amaitzeko, ez ditut aipatu gabe utzi nahi Deustuko Unibertsitateko Argitalpen Saila eta Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak liburua argitaratzeko emandako laguntza.

Euskal atsotitzaren aholkuari jarraituz, «berbarik onena, laburrena», sarrera hau amaitzeko unea iritsi dela uste dut. Anaia Garate dohatsua Deustuko Unibertsitateko atezaina izan zen urte luzez eta aurten bere jaio23

Konstituzio zuzenbidearen.indd 23

20/11/07 16:48:45

tzaren ehun eta berrogeita hamargarren urteurrena ospatzen ari gara. Unibertsitate honetan inoiz emandako ikasgairik onena eman zuela esaten da, arrazoi osoz. Berak hurrengoa esaten zuen: «nik ahal dudana egiten dut, eta gainerakoa Jainkoak egiten du, ahalguztiduna da eta». Eta ni, apal-apal, bide horri heltzen ahalegindu naiz. Hartara, liburu hau ahal izan dudan modurik onenean idatzi dut, nire ikasle maiteak gogoan izanda beti, eguneroegunero, ikasleok legegile eta, batez ere, «legezko» pertsona moduan trebatzen ahalegintzen naiz eta.

Deustuko Unibertsitatean, 2007ko irailaren 10ean, Francisco Gárate Aranguren S.I. dohatsuaren jaiegunean.

24

Konstituzio zuzenbidearen.indd 24

12/11/07 11:49:02

Lehenengo zatia

Espainiako konstituzio historia

Konstituzio zuzenbidearen.indd 25

20/11/07 16:48:45

Konstituzio zuzenbidearen.indd 26

12/11/07 11:49:02

Sarrera

Espainiako konstituzio historiaren ezaugarri nagusiak eta aldiak

Espainiako konstituzio-historiaren ezaugarri nagusietakoa ezegonkortasuna da. Beste konstituzio-eredu batzuetan ez bezala, horiek gorabehera handirik gabeko garapen politiko eta konstituzionala baitute, Espainiako eredua oso desberdina da: une jakin batean boterean zeudenek ezarritako konstituzio-testu baten ostean beste bat ezartzen zen, boterean zeudenek ezarria oraingoan ere, baina aurrekoaren aurkakoa. Horren eraginez, testu bat ere ez zen errotzen benetan eta, beraz, autore batzuek «penduluaren lege» moduko bati buruz hitz egin dute: Konstituzio «aurrerakoi» baten ondoren «moderatua» ezartzen zen, eta alderantziz. Modu horretan, sistema ez zen sendotu eta «batetik bestera» ibili zen etengabe. Horri beste osagai batzuk ere gehitu ahal dizkiogu, kasurako konstituzio-araubidea «pronuntziamenduen» bidez faltsutzea («estatu-kolpeen» mota bitxia, garai hartako Espainian oso ugaria), «jauntxokeria», alderdi politikoen trinkotasun urria, hauteskunde-azpijokoak eta errege-politika konstituzio-testuak alde batera utzita garatzea. Hori dela bide, ezin hobeto ulertuko dugu zergatik aurkituko dugun konstituzio-testuen zerrenda luzea, bata bestearen atzetik, baina denboran iraun gabe eta behin betiko errotu gabe.

Gaur egun indarrean dagoen 1978ko Konstituzioa indarrean sartu arte, Espainiako konstituzio-historia elkarren artean ondo bereizita dauden aldietan zati daiteke: lehenengo aldia 1808 eta 1833 bitartekoa da, konstituzionalismoaren hasiera biltzen du eta funtsezko bi testu ditu: «Baionako Estatutua» izenekoa, 1808koa (konstituzio-testu baten betekizun formalak izan arren, «Estatutu» izena du Baionan egin zelako, hau da, Espainiatik kanpo, Napoleonen agintepean, eta ez zen benetan indarrean egon), eta 27

Konstituzio zuzenbidearen.indd 27

12/11/07 11:49:02

«Cádizko 1812ko Konstituzio» entzutetsua (garai hartako konstituzio-testurik aurreratuenetakoa, Europarako eta Latinoamerikarako liberalismoeredua izan zena; Espainian tarteka egon zen indarrean eta testu hau ere ez zen errotu). Bigarren etapak aldi isabeldarra hartzen du, hau da, Isabel II. aren erregealdia, horren aita Fernando VII.a 1833an hil zenetik «iraultza ospagarria» gailendu eta tronutik kanporatu zuten arte, 1868an. Aldi horretan hiru konstituzio-testu nabarmendu behar dira: «Errege Estatutua» izenekoa eta 1837ko eta 1845eko Konstituzioak.

«Iraultza ospagarriaren» ondoren, «seiurteko iraultzailea» izenekoa hasi zen, liberalismo demokratikoaren ahalegina, bi erregimen politiko desberdinekin: batetik, Savoia dinastia berriaren monarkia, oso gutxi iraun zuena Amadeo erregeak koroari uko egin ziolako 1873an, eta, bestetik, horren ondoren etorri zen I. Errepublika, 1874an modu bortitzean amaitu zena beste «pronuntziamendu» militar bat zela bide. Aldi horretan, bi konstituzio-testu nabarmendu behar dira: 1869ko Konstituzio «aurrerakoia» eta Konstituzio Federalaren Proiektua, 1873koa, inoiz indarrean jarri ez zena.

I. Errepublikak porrot egin zuenez, Borboiko etxearen berrezarpena etorri zen: Alfontso XII.a, tronutik kanpo geratutako Isabel II.aren semea, tronura igo zen. 1874tik aurrera, konstituzio-historiaren laugarren aldia abiatu zen, oro har «berrezarpen» deitua, guztietatik luzeena; Primo de Riveraren diktaduraren (Alfontso XIII.a erregeak berak baimendua) ostean monarkia amaitu eta II. Errepublika ezarri zen, 1931n. Berrezarpen osoan, indarreko Konstituzioa 1876koa izan zen.

Espainiako konstituzio-historiaren bosgarren aldiak II. Errepublika 1931n aldarrikatu zenetik Espainiako gerra zibila bitarteko (1936an hasi eta 1939an amaitu zen) urteak biltzen ditu. Aldi horretan, 1931ko Konstituzio errepublikarra egon zen indarrean. Gerra zibilean, Errepublikak galdu eta alderdi «frankistak» irabazi egin zuen. Edu horretan, seigarren aldia abiatu zen, gerra zibilaren amaieratik Franco jenerala 1975ean hil arte luzatu zena. Aldi horretan, Espainian ez zen egon berezko konstituzio-araubiderik, diktadura-araubidea baino. Antolamendu juridikoan «oinarrizko lege» izenekoek arautzen zuten, diktadura-ildoko eredu politikoaren isla.

Franco hil eta gaur egungo erregea, Joan Karlos I.a, Alfontso XIII.aren iloba, tronura igo ondoren, demokraziarako trantsizio politikoa abian jarri zen. 1977ko ekainaren 15ko hauteskunde demokratikoen ostean, Gorte Konstituziogileak eratu ziren, eta gaur egun indarrean dagoen 1978ko Konstituzioa idatzi zuten.

28

Konstituzio zuzenbidearen.indd 28

12/11/07 11:49:03

1. ikasgaia

Espainiako konstituzionalismoaren sorrera

1. Baionako 1808ko Estatutua 1.1. Aurrekariak 1807ko martxoan, Aranjuezko matxinada gertatu zen. Horren eraginez, Manuel Godoy balidoak dimisioa aurkeztu behar izan zuen. Urte berean, Karlos IV.a erregeak bere semearen, Asturiasko printzearen, alde abdikatu zuen (gero Fernando VII.a erregea izango zena), erabaki hori egun batzuk geroago ezetsi zuen arren. Frantziako tropak Espainian zeudela eta Fernando Napoleoni laguntza eske, azken horrek aukera baliatu eta Espainiako errege-familia Baionara deitu zuen. Errege-familiako kideek, modu lotsagarrian jokatuz, Espainiako tronuari uko egin eta Napoleonen esku utzi zuten, eta horrek bere anaia Joseri eman zion. Egoera horretan, Baionan nazio-biltzar edo -batzarra deitu zen 150 diputaturekin, hain zuzen ere, hiru estamentuetakoak (noblezia, kleroa eta herri xehea), zenbait probintziatakoak, unibertsitateetakoak, merkataritza-kontsulatuetakoak, eta abarretakoak. Asko ez ziren agertu, eta ordezpenak egin arren, izendatuen ordezkagarritasuna oso urria izan zen. Napoleonek berak Konstituzioaren proiektu bat aurkeztu zuen, eta horren aurrean biltzarrak zenbait zuzenketa proposatu zituen. Eztabaida labur batzuen ostean, azkenean onetsi egin zen. 1808ko uztailaren 6ko data du.

1.2. Ezaugarriak Jose erregeak egiletsitako agiria da (habiendo oĂ­do a la junta nacional congregada en Bayona de orden de nuestro muy caro y muy amado herma29

Konstituzio zuzenbidearen.indd 29

5/12/07 11:43:29

no Napoleón...). Hamahiru titulu eta 146 artikulu ditu. 1820 arte ezin zen eraldatu, hau da, onetsi eta zortzi urte igaro arte. Printzipio politikoei dagokienez, hiru azpimarra daitezke. Lehenengo eta behin, liberalismoa: testuan ideologia liberalaren kutsua dago, baina Napoleonen autoritarismoak indarrez baldintzatzen du. Eskubide eta askatasun batzuk aitortzen dira eta horiek mota honetako testu batean aipatzea aurrerakuntza nabarmena da: norberaren askatasuna («habeas corpus» barne hartuta), norberaren segurtasuna, egoitzaren bortxaezintasuna, inprenta-askatasuna (testuaren arabera, bi urte geroago jarriko zen indarrean), torturaren debekua, askatasuna kentzearen, zigor-prozesuaren publizitatearen inguruko bermeak, etab.

Aipatzeko moduko bigarren printzipioa Estatuaren konfesionaltasuna da, hirugarren printzipioarekin batera: betiko ituna Frantziarekin. Azken horrek argi uzten du Espainia Frantziako interesen mende zegoela une hartan.

1.3. Konstituzio-organoak Konstituzio-organoei dagokienez, honela arautzen ziren: a) Botere betearazlea: erregeari zegokion; koroaren oinordekoak Josef Bonaparteren ondorengoak ziren, eta emakumezkoak oinordetzatik kanpo geratzen ziren. Erregeari laguntzeko, oinarrizko arauak Ministerio izenekoa arautu zuen, bederatzi sailek osatua, horietako bakoitzaren buru ministro bat zela, kasuan kasuko sailaren gaineko erantzukizunarekin.

Horrez gain, estatu-idazkariaren irudia zegoen, ministro-lerrunarekin, eta horrek erregeak emandako dekretuak berresteko ardura zuen. Kargu horiek guztiak erregeak izendatu eta banatzen zituen askatasunez. Senatua ere bazegoen, baina ez zen organo legegilea, eta norberaren askatasunaren, inprenta-askatasunaren eta hauteskunde-kontrolaren (probintziako diputatuak eta udal diputatuak izendatzeko prozesuan) gaineko eskumenak baino ez zituen. «Senatu» hori osatzen zuten Espainiako infante adin nagusikoek eta erregeak kargu publikoen artean izendatutako hogeita lau kidek (ministroak, armadako eta gudarosteko kapitain nagusiak, enbaxadoreak, erregearen kontseilariak eta estatu kontseilariak). Amaitzeko, Estatu Kontseilua kontsulta-organo gorena zen, eta lege-proiektuak eta administrazio publikoko erregelamendu orokorrak aztertzeko eta administrazioaren eta auzitegien arteko jurisdikzio-gatazkak ebazteko ardura zuen. Erregea zen buru, hogeita hamar eta hirurogeita hamar kide artean zituen eta sei ataletan zatituta zegoen, bakoitza gai jakin batean berezituta zegoela. b) Botere legegilea: konstituzio-testuak estamentuzko Gorteak diseinatu zituen, 172 kidez osatuak: 25 nobleziakoak, 25 klerokoak eta 122 30

Konstituzio zuzenbidearen.indd 30

12/11/07 11:49:03

herri-ordezkari: 62 diputatu Espainiako probintzietatik —Probintzia Batzarretan hautatuak— eta Indietatik, 30 diputatu Espainiako hiri nagusietatik eta alboko uharteetatik (udal bakoitzak aukeratuta), 15 merkatari (erregeak hautatutakoak Merkataritzako Batzar eta Auzitegiek aurkeztutako zerrendetatik) eta 15 kide unibertsitateak ordezkatuz, zientzien eta arteen arloan entzutea zutenen adituak. Erregeak deitzen zituen Gorteak, gutxienez, hiru urtean behin, eta bilkurak isilekoak ziren. Estatuko errenten eta urteko gastuen legeak (hau da, gaur egun aurrekontuen lege deituko genituzkeenak) hiru urterik behin egiten ziren eta Estatu Kontseiluak aurkezten zituen Gortek eztabaidatu eta onesteko. Zernahi gisaz, Gorteek urte bakoitzeko Ogasuneko kontuak azter zitzaketen eta horren inguruan ohar egokiak egin. Edu berean, Estatu Kontseiluak aurkezten zituen Gorteetan kode zibil edo zigor-kodearen, zerga-sistemaren eta diru-sistemaren aldarazpenak, bertan eztabaidatu eta onesteko. Horrenbestez, egiatan, ekimen legegilea Estatu Kontseiluaren esku zegoen. c) Botere judiziala: konstituzio-testuak ezarritakoaren arabera, justizia erregearen izenean administratzen zuten monarkak izendatutako epaile eta auzitegiek (auzitegi bereziak eta abadeen, jaunen eta ordenen justiziak kendu egin ziren). Epaileen mugiezintasuna eta independentzia bermatzen ziren eta erakunde judizialei zegokienez, hurrengo hauek ezarri ziren: adiskidetze-epaileak bakegintza-auzitegien barruan, lehen auzialdiko epaitegiak, audientziak (gora jotzeko auzitegiak) eta azken auzialdiko auzitegi bakarra («birjartzekoa») erresuma osorako, Errege Kontseilu izenekoa. Era berean, Errege Gorte Gorena ezarri zen, hurrengo hauek egindako delituak epaitzeko: errege-familiako kideek, ministroek, senatariek eta estatu-kontseilariek. Amaitzeko, organo berezituak egotea ere ezarri zen, merkataritza-arloko auziak ebazteko (Merkataritza Batzarrak eta Auzitegiak).

Azkenik, «kodeen batasuna» aldarrikatu zen, hau da, lege zibil, kriminal eta merkataritzakoen kode bakarra egongo zen Espainiarako eta Indietarako. Era berean, Amerikan eta Asian zeuden Espainiako erresuma eta probintziek ere metropoliak besteko eskubideak izango zituzten, eta, beraz, barruko aduanak kendu eta lurralde osorako zerga-sistema bakarra ezarriko zen.

1.4. Esanahia eta indarraldia Ondorio moduan, esan daiteke Baionako estatutuak osagai liberalak eta Antzinako Erregimeneko korporatibismoaren beste osagai batzuk nahasten zituela, baina argi eta garbi urruntzen zela absolutismotik eta garai bereko testuekin homologatzeko modukoa zela. Edonola ere, testu horrek 31

Konstituzio zuzenbidearen.indd 31

20/11/07 16:48:46

Antzinako Erregimeneko monarkia hispanikoaren araubide juridikoa bertan behera utzi zuen. Zernahi gisaz, Espainiatik kanpo idatzi zen, ordezkagarritasun urria zuten pertsonen eskutik eta Napoleonen kontrol zuzenaren mende. Horren ondorioz, estatutua Josef Bonaparte erregearen ibilaldiari estu-estutik lotu zitzaion. Josefen erregealdian, testuaren indarraldia istilutsua eta gorabeheratsua izan zen, eta indarrean jarraitzeko aukera guztiak galdu zituen Frantziako tropek galdu eta Josef I.ak 1813ko udan Espainiatik ihes egin ondoren.

2. Cádizko 1812ko Konstituzioa 2.1. Aurrekariak Madrilgo herria Frantziako tropen aurka altxatu zen 1808ko maiatzaren 2an, eta mugimendu hori Espainia osora zabaldu zen. Bat-batean, handikhortik-hemendik mota guztietako Batzarrak sortu ziren, tokian tokikoak eta probintziakoak, herritik sortuak. Era berean, Batzar horiek Erresumako Gobernu Batzar Zentral Gorena hautatu zuten. Batzar hori Aranjuezen eratu zen 1808ko irailaren 25ean. Gerraz arduratu zen, pertsona askori galdetu zien zein ziren eraldaketarik beharrezkoenak, eta Gorteak deitu behar zirela erabaki zuen. Frantziako armadak bultzatuta, Batzar Zentralak lehenengo Sevillara eta gero Cádizera jo behar izan zuen. Erregeordetza eratu zen, eta horren ardura izan zen Gorteetako diputatuen hauteskundeak deitzea 1810ko urtarrilean. Gorteetako diputatuak modu irregular eta ezberdinean izendatu ziren, herria gerra-egoeran zegoelako. 1810eko irailaren 24an, Gorteen bilkurak abiatu ziren Isla de Leóngo Errege Antzokian (gaur egungo San Fernando de Cádiz). Gorteak nazio-subiranotasunaren ordezkari aldarrikatu ziren eta, 1811ko otsailean, San Felipe Neri elizara joan ziren, Cádiz hirian bertan. Gorte horiek herrialdeko errealitatea aldatzeko mota guztietako neurriak hartu zituzten (hauek agindu ziren: inprenta-askatasuna, torturaren abolizioa, jurisdikzio-jaurerriak nazioan sartzea, inkisizioaren abolizioa, etab.), baina egindako lanik garrantzitsuena, zalantzarik gabe, Cádizko Konstituzioa izan zen. 1811ko abuztuan Konstituzioaren aurreproiektua aurkeztu zen, testuari buruzko eztabaidak 1812ko urtarrilean bukatu ziren, eta Konstituzioa urte horretako martxoaren 19an aldarrikatu zen.

2.2. Ezaugarriak Konstituziogileek Konstituzioan islatu nahi izan zutena hobeto ulertzeko, Atariko Hitzaldi entzutetsua kontuan izan behar da beti. Hitzaldia 32

Konstituzio zuzenbidearen.indd 32

12/11/07 11:49:03

Agustín de Argüellesek egindakoa izan arren, Cádizko Gorteen iritzi kolektiboa adierazten du eta konstituzio-testuaren azalpen eta justifikazio luzea da. Ezaugarri nagusiei dagokienez, lehenengo eta behin, jatorria zalantzarik gabe herrian duela esan dezakegu, Espainiako nazioa baita, Gorte «nagusi eta apartekoen» bidez, bere buruari Konstituzioa ematen diona, beste inongo boterek parte hartu gabe (erregeak ez zuen idazketan parte hartu eta Erregeordetzak, erregea Espainiatik kanpo baitzegoen, testua argitaratu besterik ez zuen egin). Bigarren, konstituzio oso luzea da —izatez, 384 artikulu zituenez, Espainiako konstituzio-historiako luzeena da—; atal organikoa du (hau da, konstituzio-organoen arauketari buruzkoa), nahiko ondo sistematizatuta, baina oinarrizko eskubideen arauketa barreiatuta dago eta testu osoan ikus daiteke.

Horrez gain, Cádizko Konstituzioak hauteskunde-zuzenbidearen, legegintza-prozeduraren, toki araubidearen eta Justizia Administrazioaren arauketa nahiko zorrotza jaso zuen, eta horrek Konstituzio batean ohikoa dena askogatik gainditzen zuen, normalean, arau horietako asko konstituzio-testuetatik kanpo geratzen baitira. Hirugarren, Konstituzio zurruna da: zortzi urte igaro arte ezin zen eraldatu, eta behin epe hori igarota, eraldaketa-prozedura oso konplexua zen. Edonola ere, Konstituzioa eraldatzeko zuhurtasunek, testuan Cádizko Gorteen eraldatze-eginkizuna babesteko sartu zirenak, ez zuten arrakasta handirik izan, Konstituzioa Fernando VII.aren borondatez indargabetu baitzen 1814an eta 1823an, eta eraldatu zenean (1836 eta 1837 bitartean) ere ez baitzen aplikatu testuan ezarritako prozedura.

Printzipioei dagokienez, hurrengo hauek azpimarratuko ditugu: lehenengo eta behin, nazio-subiranotasuna. Subiranotasuna ez zetzan erregean, nazioan baino; bigarren, botere-zatiketaren printzipioa: ahal betearazlea erregearena zen, legegilea Gorteena, erregea buru zela, eta judiziala legean ezarritako auzitegiena; hirugarren, Gorteetako kideen ordezkaritzako agintaldia: ez zituzten estamentuak ordezkatzen, nazio osoa baino, eta manuzko agindu guztietatik askatuta zeuden; laugarren, oinarrizko eskubideen arauketa azpimarratu behar da: nahiz eta titulu bakarrean bilduta barik testu osoan barreiatuta egon, arauketa zabala eta garai hartarako oso aurreratua da. Hurrengo hauek aitortu ziren: gizabanakoen askatasuna eta segurtasuna, egoitzaren bortxaezintasuna, adierazpen-askatasuna, torturaren abolizioa, ondasunak konfiskatzeko debekua, prozesuaren publizitatea eta sufragio-eskubidea. Sufragio pasiboa aberastasunaren araberakoa zen (hau da, diputatu hautatzeko errenta jakin bat behar zen), eta sufragio aktiboa, aldiz, orokorra zen, baina zeharkakoa (parrokia bakoitzean konpromisarioak hautatzen ziren, eta horiek parrokiako hautesleak hautatzen zituzten. Azken horiek barrutiko hautesleak aukeratzen zituzten —barrutiak zenbait parrokia biltzen zituen—, eta azken horiek Gorteetako 33

Konstituzio zuzenbidearen.indd 33

20/11/07 16:48:46

diputatuak probintzia bakoitzetik). Oinarrizko eskubideen bermeari dagokionez, Konstituzioan horiek etetea ere ezarri zen, baina ezohiko inguruabarretan soilik eta aldi mugaturako beti; bosgarren, berdintasun-printzipioa ere nabarmendu behar da (testuko manu askotan islatzen zen); eta seigarren eta amaitzeko, Estatuaren erlijio-batasunaren eta konfesionaltasunaren printzipioa nahitaez aipatu behar da; izan ere, Konstituzioan ezarri zen Espainiako nazioaren erlijioa katolikoa zela, eta beste edozein praktikatzea debekatu zen.

2.3. Konstituzio-organoak Konstituzio-organoei dagokienez, Konstituzioak honela arautu zituen: a) Botere betearazlea: erregea botere betearazlearen burua zen, nazioko lehenengo magistratua. Baina subiranotasuna ez zegokion monarkari, nazioari baino; beraz, erregeak botere betearazlea zuen Konstituzioak hala esleitu ziolako, eta hori muturreko aldaketa da Antzinako Erregimenean gertatzen zena kontuan izanez gero. Erregea ukiezina zen eta ez zuen inolako erantzukizunik; izan ere, berrespen teknika zela bide, erregearen aginduak sinatzen zituen bulego-idazkariak (gaur egungo ministroen orduko baliokidea) bere gain hartzen zuen aginduon erantzukizuna, baina, era berean, erregearen aginduak idazkariak berresten ez bazituen, aginduok ezin ziren betearazi. Erregeak legegintza arloko eginkizunak zituen, ekimen legegilea baitzuen (dena den, arlo horretako eragina desitxuratu egin zitekeen, erregeak Gorteetan naziorako egokiak ziren lege- eta eraldaketaproposamenak proposatu zitzakeelako, bulego-idazkarien bidez).

Zernahi gisaz, idazkari horiek proposamenok defendatzeko Gorteen bilkuretara joan zitezkeen soil-soilik Gorteek egokitzat jotzen bazuten; botazioan ezin ziren egon eta, azken buruan, Gorteek erabakitzen zuten erregearen izenean aurkeztutako proposamenak kontuan hartzea edo ez. Horrez gain, erregeak Gorteek onetsitako legeak aldarrikatu eta berretsi behar zituen, eta horiei betoa ere jarri ahal zien. Dena den, betoa ez zen behin betiko, etetekoa baino, baina erregearen betoa gainditzeko Gorteek hiru aldiz jarraian onetsi behar zuten monarkaren betoa jasan zuen legea.

Gobernu-eginkizunari dagokionez, erregeak zeukan ardura legeak betearazteko, Estatuaren barruko ordena politikoa eta kanpoko segurtasuna zaintzeko, berak luzatzen zituen dekretuak eta erregelamenduak, bulegoidazkariak askatasunez izendatu eta banantzen zituen, gerra aldarrikatu eta bakea egin zezakeen, nazioarteko tratatuak sinatu (Gorteen adostasunarekin), eta gudarostearen eta armadaren gorengo agintea zuen. Gobernueginkizun arruntetarako, erregeak bulego-idazkarien laguntza zuen. Kons34

Konstituzio zuzenbidearen.indd 34

20/11/07 16:48:46

tituzioan zazpi izatea ezarri zen, baina Gorteek inguruabar zehatzen arabera aldaketak egin zitzaketen. Cádizko Konstituzioan bulego-idazkariak ez ziren hartu kide anitzeko organo moduan, baina bai testu horren geroko indarraldietan, hain zuzen ere, «hirurteko liberalean» (1820-1823). Zehatz esanda, Fernando VII.ak 1823ko azaroaren 19an emandako dekretu baten bidez ezarri zen, nahiz eta, egiatan, dekretu horrek aurretik existitzen zen eginera bat formalizatu baino ez egin.

Konstituzioaren arabera, bulego-idazkari horiek ahal betearazlea zuten, erregearen egintzak berresten zituzten eta Gorteetan kudeaketaren erantzule ziren (dena den, erantzukizuna oraindik ez zen politikoa, zigor arlokoa baino: Gorteek auzia eratu eta salatu egiten zuten eta Auzitegi Gorenak azken buruan erabakitzen zuen). Amaitzeko, Estatu Kontseilua ere bazegoen, erregearen kontsulta-organoa, eta horren irizpena nahitaezkoa zen legeak berretsi eta nazioarteko tratatuak sinatzeko. Berrogei kide zituen, eta erregeak izendatzen zituen Gorteek aurkeztutako hirukoteen artean (hau da, hiru hautagaiko zerrendak lanpostu bakoitzerako). b) Botere legegilea: Gorteetan zetzan. Gorteak herritarrek hautatutako diputatu guztien batzarra ziren eta nazioa ordezkatzen zuten. Ganbera bakarrekoak ziren (ziur asko, kleroak eta nobleziak Goi Ganbera ez kontrolatzeko eta horrela eraldaketei boikotik ez egiteko), legegintzaldiak bi urte irauten zituen eta diputatuak ez zeuden manuzko aginduaren mende eta ezin ziren berehala berrautatu. Diputatu kargua bateraezina zen bulego-idazkari, Estatu kontseilari edo Errege Etxeko beste edozein kargu edo enplegurekin. Diputatuak ere bortxaezinak ziren euren iritziengatik eta Gorte Auzitegiak soilik epaitu ahal zituen, horien gobernu-araudian ezarritakoaren arabera. Ikusi dugunez, laugarren graduko sufragio orokor eta zeharkakoaren bidez hautatzen zituzten eta errenta jakin bat zuten hautagaiak soilik hauta zitzaketen. Gorteak urtero biltzen ziren, deialdirik egiteko beharrik gabe, eta urte bakoitzeko batzarraldiak ondoz ondoko hiru hil irauten zituen, martxoaren batetik zenbatzen hasita (batzarra hil bat gehiago luzatzeko aukera zegoen erregeak hala eskatuz gero edo Gorteen bi herenek beharrezkotzat jotzen bazuten).

Espainiako konstituzio-historian lehenengoz, Konstituzioak parlamentu-organo iraunkorra ezarri zuen, Gorteetako Diputazio Iraunkorra, zazpi kidek eta bi ordezkok osatua. Gorteen eginkizunak zituen Gorteak bilduta ez zeuden aldietan, zehatzago esanda: Konstituzioa eta legeak bete zitezen zaintzea, aparteko Gorteak deitzea —batetik, bai erregeak eginkizunak gauzatzeko ezintasuna zuelako bai abdikatu zuelako, koroa hutsik geratzean zenean biltzen ziren, edo, bestetik, erregearen ustez ezohiko inguruabarrak gertatzen zirenean; orduan Diputazio Iraunkorrari jakinarazten zitzaion—, hauteskundeen ondoren diputatuak erregistratzea eta horien or35

Konstituzio zuzenbidearen.indd 35

12/11/07 11:49:04

dezkapenez arduratzea. Diputatuek eurek hautatzen zituzten lehendakaria, lehendakariordea eta lau idazkariak. Erregeak ez zuen batzarretan parterik hartzen, horiek modu ofizialean irekitzeko eta ixteko baino ez. Normalean, batzarrak jendaurrekoak ziren eta bulego-idazkariak, lehen ere ikusi dugun moduan, parlamentuko eztabaidetara joaten ziren soil-soilik Gorteei erregearen izenean proposamenak egiten zizkietenean, Gorteek ezarritako bidea erabiliz, hitzarekin baina botorik gabe.

Eginkizunei dagokienez, Konstituzioak ezarri zuen Gorteen ardurak hurrengo hauek zirela: Konstituzioa bete zedin zaintzea, horren eraldaketa proposatzea, erregearen zina jasotzea, erregeordetza hautatzea eta erregearen tutorea izendatzea Konstituzioak hala ezartzen zuenean. Gorteek ekimen legegilea zuten, legeak onesten zituzten, Herri Administrazioaren gastuak finkatzen zituzten, urtero kontribuzioak eta zergak ezartzen zituzten, probintzien artean kontribuzioen ÂŤbanaketaÂť onesten zuten, ondasun publikoaren inbertsio-kontuak aztertzen zituzten, erasoen, sorospenen nazioarteko tratatuak eta merkataritzako nazioarteko tratatu bereziak berretsi aurretik onesten zituzten, botere betearazlea kontrolatzen zuten, bulego-idazkarien eta gainerako herri-enplegatuen erantzukizuna eragingarri egiten zuten; era berean, irakaskuntza publikoaren arloan, industriaren sustapenean, nazioko ondasunen administrazioan esku hartzen zuten, eta, amaitzeko, erresumako polizia eta osasun arloetarako araudi orokorrak onesten zituzten. c) Botere judiziala: Konstituzioaren V. titulua botere judizialari buruzkoa zen. Titulu horretan ezarri zen legeak aplikatzeko ahala modu esklusiboan auzitegiei zegokiela, eta epaitzeko eta epaitutakoa betearazteko eginkizunak zegozkiela. Era berean, auzitegien sistema bakarra ezarri zen guztientzat (elizgizonentzat eta militarrentzat izan ezik, horiek euren auzitegiak izaten jarraituko zuten eta), foru-batasun izenekoa, eta kode zibil, zigor-kode eta merkataritza-kode bakarrak guztientzat, hau da, kode-batasun izenekoa. Epaileak mugiezinak ziren eta, horrela, horien independentzia bermatzen zen, euren egintzengatik eska zitekeen erantzukizunari kalterik egin gabe. Modu berean, jurisdikzio maila desberdinak ere ezarri ziren (behe epaitegiak, audientziak eta, sistema judizialaren gailurrean, Justizia Auzitegi Gorena).

Herrialdearen lurralde-antolaketari dagokionez, Konstituzioan ezarri zen herrien barne administraziorako udalak zeudela, alkate, erregidore eta prokuradore sindiko batek edo gehiagok osatuta, zeharkako sistema erabiliz hautatuta zeudenak: urtero, abenduan, udalerrietako herritarrak bildu egiten ziren alkateak, erregidoreak eta prokuradore sindikoak izendatzeko ardura zuten hautesleak hautatzeko, eta ez zegoen berehala berrautatzeko aukerarik. Bestalde, Konstituzioaren 321. artikuluak udalerrien eskume36

Konstituzio zuzenbidearen.indd 36

12/11/07 11:49:04

nak ezarri zituen. Udalerriek urtero Diputazio Probintzialari kontuak eman behar zizkion bildutako eta inbertitutako funtsen inguruan. Era berean, probintzia bakoitzean, gobernu politikoa erregeak izendatutako goi-buruarengan zetzan, eta hori zen Diputazio Probintzialaren burua. Diputazio Probintziala osatzen zuten lehendakariak, intendenteak eta zazpi kidek, alderdiko hautesleek aukeratuta, azken horiek Gorteetako diputatuak hautatu eta hurrengo egunean. Diputazio Probintzialaren erdia bi urterik behin berritzen zuten, eta kideak berehala berrautatzea debekatuta zegoen. Diputazioaren eskumenak 335. artikuluan ezarri ziren.

2.4. Esanahia eta indarraldia Cádizko Konstituzioaren azterketa amaitzeko, horren indarraldiari aipamen bat edo beste egin behar zaio. 1812 eta 1814 bitartean (hau da, Fernando VII.a erregea itzuli arte), Konstituzioak ia-ia ez zuen indarraldirik izan frantziarren aurkako gerrarengatik eta erregerik ez zegoelako, Espainiatik kanpo erbesteratuta baitzegoen). Fernando VII.a itzuli zenean, gutxi gorabehera laurogei diputatu absolutistak 1812ko Konstituzioa indargabetzea eskatzen zuen agiria (Persiarren manifestu izenekoa) monarkari aurkeztu zioten, eta armadaren laguntzaz, Fernando VII.ak, 1814ko maiatzaren 4an, Cádizko Gorteak indarrik gabe utzi, konstituzio-araubidea likidatu eta Cádizko Konstituzioa eta Gorteen dekretuak deusezak zirela adierazi zuen.

Modu horretan, araubide absolutistara itzuli zen, Antzinako Erregimenean ohikoa zena.

1820ko urtarrilean, Riegoren pronuntziamendu ospetsua izan zen Cabezas de San Juanen (Sevilla). Azkar eta arrakastaz hedatu zenez, erregeak amore eman eta 1812ko Konstituzioa aldarrikatu zuen. Edu horretan, Cádizko Gorteen legegintza-eginkizuna berriz ezarri zen. Cádizko Konstituzioa 1823 arte indarrean egon zen, hirurteko liberal izenekoan. Zernahi gisaz, Napoleon erori ondoren, Europan, Aliantza Santuak Espainian absolutismoa berrezartzea erabaki zuen eta, beraz, Fernando VII.a erregearen adostasunez, armada bat bidali zuen Angulemako dukearen —Frantziako Luis XVIII.a erregearen anaiaren— aginduetara (San Luisen ehun mila semeak izenekoak); armada horretara Espainiako absolutista batzuk ere gehitu ziren, eta horiei guztiei esker, Espainian absolutismoa berrezarri ahal izan zen. Erregeak absolutisten laguntza izan zuen eta, 1823ko urriaren 1ean, hirurteko liberalean emandako arau guztiak deusezak zirela adierazi, absolutismoa berrezarri eta liberalen aurka zapalketa gogorra abiatu zuen. Horrela, zoriogaiztoko hamarkada izenekoa hasi zen, Fernando VII.a 1833an hil arte luzatu zena. Erregea hil eta gero, lehenengo gerra karlista hasi zen: absolutistak eta liberalak aurrez aurre jarri ziren koroaren 37

Konstituzio zuzenbidearen.indd 37

12/11/07 11:49:04

oinordetza zela eta. Batzuek erregearen alabaren alde egiten zuten (gero Isabel II.a erregina izango zena) eta besteek, horren osabaren alde, hots, Karlos María Isidro infantea erregearen anaiaren alde.

Amaitzeko, Cádizko Konstituzioa berriro ere indarrean jarri zen epe labur batez, beste «pronuntziamendu» baten ostean, alegia, La Granjako matxinada, 1836ko udan gertatu zena. Hau ere Espainiatik azkar zabaldu zen eta, beraz, María Cristina erregeordeak Cádizko Konstituzioa berriro ere indarrean jarri behar izan zuen beste konstituzio-testu bat aldarrikatu arte: 1837ko Konstituzioa, hain zuzen.

Ondorioz, 1812ko Konstituzioak Espainiako konstituzio-historian aztarna sakona utzi duela esan daiteke, indarraldi mugatua izan arren. Konstituzio horrek ospe handia izan zuen Espainiako mugetatik kanpo ere, eta Espainiako liberalismoaren ikur bihurtu zen. Nolanahi den ere, garai hartako errealitate politiko, sozial eta ekonomikoaren eta Konstituzioko ideia liberal berrien arteko egokitzerik eza, Fernando VII.a erregearen jokabide «lotsagarria», etengabeko esku-sartze militarrak eta ezegonkortasun politikoa oro har, Konstituzioa ez errotzeko arrazoiak izan ziren. Horren ostean, konstituzio-testu eta -proiektuen zerrenda luzea hasi zen, baina horiek ere ez ziren sustraitu. Dena den, ikusi dugunez, horiek guztiak Espainiako konstituzionalismoaren historian garrantzitsuak izan dira.

38

Konstituzio zuzenbidearen.indd 38

12/11/07 11:49:04

2. ikasgaia

Aldi isabeldarra

1. 1834ko Errege Estatutua 1.1. Aurrekariak Fernando VII.a 1933ko irailaren 29an hil ondoren, lehenengo gerra karlista hasi zen, 1839 arte luzatu zena. Isabel erregearen alaba adingabea zenez, erregeak testamentuan erresumaren gobernadore izendatu zuen María Cristina Borboikoa emaztea, eta Gobernu Kontseilua eratu zuen Estatuko arazo guztietan erreginari aholkua emateko. Kontseiluko lehendakaria Francisco Cea Bermúdez zen. Dena den, azken horrek ideia kontserbadore gogorrak zituen (erregeordetzaren aldian gobernu-programa izan nahi zuen manifestuan islatuak) eta berak egindako politika ez zen liberalen gustukoa izan (ezta karlisten gustukoa ere; azken horiek Karlos María Isidro infantearen alde altxatu ziren). Liberalek politika-aldaketa, Gorteak deitzea eta Konstituzio berria eskatzen zituzten. María Cristina erregeordeak amore eman behar izan zuen eta, 1834ko urtarrilean, Cea Bermúdezen ordez Francisco Martínez de la Rosa ezarri zuen, liberal moderatua. Hori dela eta, handik gutxira konstituzio-testua egongo zela pentsatu zen.

Hain zuzen ere, horrelaxe gertatu zen: Gobernu berriak konstituziotestu berria eman nahi zion herrialdeari, 1812ko Konstituziora itzuli gabe.

Horretarako, testua egiteko prozesua berehala jarri zuen abian. Gorterik ez zegoenez, guztia Gobernuaren esku geratu zen eta proiektu berrian eginkizun nabarmena izan zuten Francisco Martínez de la Rosak eta bere Gobernuko kideek, hain zuzen ere, Javier de Burgosek eta Nicolás María Garellyk. Behin betiko testua María Cristina erregeordeak aldarrikatu zuen 1834ko apirilaren 10ean. Aurrean Ministroen Kontseiluak erregina gober39

Konstituzio zuzenbidearen.indd 39

5/12/07 11:43:31

nadoreari egindako azalpen luzea du, 1834ko apirilaren 17koa, testuaren esangurari eta irismenari buruzkoa. Hilabete geroago Gorteak deitu ziren, Behe Ganberako (orain Prokuradoreen Estamentu deitua) hautaketa-sistema ezarri zen, Goi Ganberako (orain Handikien Estamentu deitua) kideak izendatu ziren eta bi Ganberen araudiak argitaratu ziren.

1.2. Ezaugarriak Testuaren ezaugarriei dagokienez, Errege Estatutua testu laburra dela esan behar da (50 artikulu ditu). Testua osatugabea da, hurrengo hauek soilik arautzen dituelako: Gorteen antolaketa eta funtzionamendua, Gorteen eskumenak eta horiek koroarekin dituzten harremanak. Eskubide eta askatasunei buruzko arauketarik ez duenez, esangura oso zabalean har daiteke Konstituzio moduan. Gainera, testu malgua da, ez baitzuen eraldaketa-prozedurarik ezarri eta, beraz, lege arrunt bat eraldatzeko ezarritako prozedura berbera erabiliz eraldatu zitekeela ulertu zen.

Printzipioei dagokienez, hurrengo hauek nabarmendu daitezke: a) Errege Estatutuak subiranotasunaren titulartasunari buruz ezer esan ez arren, orain ez da nazio subiranotasuna aldarrikatzen, Cádizko Konstituzioan egiten zen moduan. Doktrinaren gehiengoaren esanetan, testutik ondorioztatzen da subiranotasuna erregeak eta Gorteek elkarrekin zutela eta, beraz, Espainiako politikari kontserbadoreen artean XIX. mendean ospe handia izan zuen teoria bat aurreratzen zuen, «barne Konstituzioaren teoria» izenekoa. Teoria horren arabera, subiranotasuna, botere oso eta gorengo moduan ulertuta, Espainiako tradizio historikoaren arabera Gorteei eta erregeari zegokien; horren arabera, bi erakundeak ahal gorengo eta beharrezkoak ziren, eta, beraz, bibiek gai garrantzitsuak erabakitzen parte hartu behar zuten.

Hala ere, beste autore batzuen ustez, egiatan, erregearen subiranotasunera itzultzea zen, nahiz eta koroak beste konstituzio-organo batzuei eskumen batzuk laga; b) botere-banaketaren printzipioa, modu malguan ulertuta; horrela, botereen arteko lankidetza errazten zen (Ministroen Kontseilua modu formalean eratu zen, ministro eta parlamentari karguen arteko bateragarritasuna baimendu zen, erregeak eta Gorteek elkarrekin jardun behar zuten —arazo garrantzitsuak ebazteko, tributuak eta kontribuzioak eskatzeko, etab.—, erregeak Gorteak deitu, eten eta desegin zitzakeen —horri esker, Espainian lehenengoz planteatu zen kabinete-arazoa, eta zentsura-botoa onartu zen. Tresna horien bidez, Parlamentuak Gobernuarekiko konfiantzari eutsi edo konfiantza baztertzen zuen eta, horrela, «de facto», araubide politikoa parlamentu-sistemarantz bideratu zen; c) Estatutuaren izaera «moderatua», defendatzaile batzuen ustez, ordena eta askatasuna, tradizioa eta eraldaketa bateratu nahi zituena.

40

Konstituzio zuzenbidearen.indd 40

20/11/07 16:48:47

1.3. Konstituzio-organoak Konstituzio-organoei dagokienez, modu honetan arautu ziren: a) Botere betearazlea: Estatutuan funtsean Gorteak arautzen ziren arren, Estatutuan bertan horien eta koroaren arteko lotura aztertzean, koroaren eta horren lankideen eginkizunak mugatuta geratu ziren. Horrela, botere betearazlea erregeak eta ministroek osatzen zuten. Erregea ukiezina zen eta ez zuen inolako erantzukizunik. Ministroak ziren erregearen egintzen erantzuleak, berrespen teknika zela bide. Erregeak Ministroen Kontseiluko lehendakaria eta ministroak askatasunez izendatu eta kargutik kentzen zituen. Behe Ganbera (Prokuradoreen Estamentua) desegin zezakeen eta Goi Ganberako (Handikien Estamentua) ez-berezko kideak izendatzen zituen. Gorteak deitzen zituen (hau da, Gorteak ezin ziren modu automatikoan bildu, Cádizko Konstituzioan gertatzen zen bezala; erregeak deitu behar zituen arazo larriak jorratzeko, kontribuzioen inguruko botazioa egiteko bildu behar ziren eta, deseginez gero, urtebeteko epean bildu behar ziren), Gorteen batzarrak eten zitzakeen eta, ikusi berri dugunez, Behe Ganbera desegin zezakeen (izatez, 1836ko urtarrilean Gorteak lehenengoz desegin ziren, Juan Álvarez Mendizábalek proposatuta; azken horrek Prokuradoreen Estamentuan galdu egin zuen gai garrantzitsu baten inguruan, hots, hauteskunde-legearen inguruan; hilabete batzuk geroago, horren oinordekoak, Francisco Javier Istúrizek, Gorteak desegitea lortu zuen, Prokuradoreen Estamentuan Gobernuaren aurkako zentsurabotoa onetsi baitzen). Legegintza-ekimena eta erabateko beto-eskubidea zituen (azken hori inoiz ez zen erabili Estatutua indarrean egon zen bitartean). Era berean, Estatuko buruzagitzaren ohiko eginkizunak zituen: arauak sendetsi eta aldarrikatzea, erregelamenduak ematea, nazioarteko harremanez arduratzea, gudarostearekin eta armadarekin lotutako ahalmenak gauzatzea, ordena publikoa zaintzea eta langile zibil eta militarrak izendatzea.

Estatutuan, Ministroen Kontseilua (kide anitzeko organoa zela ulertu zen) eta bertako lehendakaria aipatu ziren, zehatz arautu ez ziren arren.

Azken kargu hori apurka-apurka sendotuz joan zen, berak proposatzen baitzion erregeari gainerako ministroen izendapena eta banantzea, berak ordezkatzen baitzuen politikoki Gobernua eta bere politika Gorteetan. Ganberen araudiek Gobernuko kideen zigor-erantzukizuna soilik ezarri zuten arren, Gobernuak Gorteen aurrean zuen erantzukizun politikoa sistemaren osagai bihurtu zen; izan ere, joko politikoak eskatu zuen erregeak lehendakaria hautatzerakoan Ganberen konfiantza izan zezakeena izenda zezala eta, beraz, Gobernuak konfiantza bikoitza izatea eskatu zen: erregearena eta Gorteena. Zernahi gisaz, beti ez zen erraza izan Gobernuak biak izatea.

41

Konstituzio zuzenbidearen.indd 41

12/11/07 11:49:05

Hori dela eta, Estatutua indarrean egon zen bi urteetan, ezegonkortasun politikoa ezaugarri nagusia izan zen. b) Botere legegilea: egiatan, Errege Estatutuak Gorteen antolaketa eta funtzionamendua zehatz arautu zituen. Cádizko Konstituzioko ganbera bakarraren aurrez aurre, Errege Estatutuak bi ganberako Gorteak hautatu zituen: batetik, Behe Ganbera («Prokuradoreen Estamentu» izenekoa) eta, bestetik, Goi Ganbera («Handikien Estamentu» izenekoa) zeuden. Errege Estatutua idatzi zutenek bigarren Ganbera eskatu zuten, euren ustez, beharrezkoa zelako ganbera bat egotea herriak hautatutako Ganberaren eta koroaren arteko gatazkak saihesteko eta Parlamentuko lanak sakonago eztabaidatzeko; gainera, Europan bi Ganbera egotea ohikoa zen. Inon agertu ez arren, guztien buruan zegoen bigarren Ganbera honek herri-ordezkaritzako Ganberaren «gehiegikeriak» geldiaraziko zituela.

Goi Ganbera, «Handikien Estamentua», hauek osatzen zuten: aristokraziako eta goi-kleroko kideek, Estatuan goi-kargudun izandakoek edo une hartan goi-kargudun zirenek, errenta maila jakin bat zuten jabeek eta zientzien edo letren arloetan entzutea zuten pertsonek. Berezko kideak zeuden (Espainiako Handikiak, hogeita bost urtetik gorakoak, urtean berrehun mila errealetik gorako errentarekin), eta biziarteko kideak, erregeak aipatu berri ditugun kategorien artean izendatuak. Bestalde, Behe Ganbera, «Prokuradoreen Estamentua», hautaketa bidezkoa zen. Prokuradoreak hogeita hamar urtetik gorakoak izan behar ziren eta urtean hamabi mila errealeko errenta izan behar zuten. Errege Estatutuan ez zen hauteskundearauketarik ezarri eta, horretarako, hauteskunde-legegintzara igortzen zen.

Estatutua indarrean egon zen bitartean, bi sistema egon ziren indarrean: batetik, 1834ko maiatzaren 20ko Dekretuak ezarritakoa, hau da, bi mailako zeharkako sufragioa: zergadun batzuek (oso gutxik) 950 konpromisario hautatzen zituzten eta horiek, aldi berean, prokuradoreak hautatzen zituzten; bestetik, 1836ko maiatzaren 24ko Dekretuak arautua, hautesleen kopurua handitu eta zuzeneko hauteskunde-sistema ezarri zuena.

Estatutuak ezarri zuen prokuradoreek izendapenean eman zitzaien boterearen mende jardungo zutela. Modu horretan, nola edo hala, manuzko agindua berriro ezarri zen. Hala ere, botereak oso zabal ematen zirenez, konfiantza-lotura hutsaren baliokide izan zitezkeen eta, beraz, praktikan, prokuradoreak autonomoak ziren euren erabakiei zegokienez. Prokuradoreen agintaldiak hiru urte irauten zuen. Behe Ganberan garatu zen benetan joko politikoa, eta Goi Ganberako jarduera motela eta garrantzirik gabekoa izan zen.

Gorteen eginkizunei dagokienez, Estatutuaren V. tituluan arautu ziren: a) erregearen edo errege adingabearen «zaintzaileen» zina jaso eta erregea obeditu eta hari leial izateko zina egiten zuten; b) arazoren bat jorratzeko 42

Konstituzio zuzenbidearen.indd 42

12/11/07 11:49:05

agindua errege-dekretuz jaso ezik, ezin zuten jorratu, baina beraiek onetsi behar zituzten lege-proiektuak, erregeak sendetsi ondoren lege bihur zitezen; c) erregeari eskariak egiteko eskubidea zuten; d) monarkak proposatutako tributu eta zergak eskatzeko, adostasuna agertu behar zuten. Zergak gehienez bi urterako ezartzen ziren eta epe hori amaitu aurretik, Gorteek berriro botazioa egin behar zuten; e) aurrekontua aurkeztu behar zitzaien eta administrazioko atalen egoera azaldu behar zitzaien, ezarri beharreko zergen inguruan botazioa egin aurretik; f) gertaera adierazgarriren bat jazotzen zenean deitzen ziren, erregearen ustez gertaeraren larritasunak hala eskatzen bazuen. Amaitzeko, lehen ikusi dugun moduan, Errege Estatutuak eginkizun urriak ematen zizkien arren, Gorteek garrantzi gero eta handiagoa hartu zuten, Ganberen araudietan araututakoa zela bide eta jarduera politikoa bera kontuan hartuta.

1.4. Esanahia eta indarraldia Amaitzeko, esan behar da Errege Estatutuak ez zituela botere judiziala eta erresumaren lurralde-antolaketa aipatzen. Errege Estatutuaren esanahiari eta indarraldiari dagokienez, doktrina nahiko bat dator Estatutuak hurrengo hauek egin zituela esaterakoan: Espainian absolutismoa behin betiko amaitu zuen, Ministroen Kontseilua eta lehendakariaren irudia erakundetu zituen, Ganberen araudien eta jarduera politikoaren bidez Espainiako konstituzio-sisteman parlamentarismoaren ohiko erakundeak sartzea ahalbidetu zuen (esaterako, desegite-eskubidea, Gobernuaren parlamentu-kontrolak orekatua) eta Espainian lehenengo zuzeneko hauteskundeak bideratu zituen. Nolanahi den ere, ez zen sendotu eta bi urte inguruko indarraldia baino ez zuen izan. Gerra Zibila puri-purian zegoela aldarrikatu eta karlistek baztertu egin zuten, liberal aurrerakoiek ere ez zuten gustuko, besteak beste, nazio subiranotasunaren printzipioa bertan behera uztea eta eskubideen adierazpenik ez izatea leporatzen baitzioten eta, beraz, konstituzio-testuaren izaera ukatzen zioten. Liberalen (aurrerakoiak eta moderatuak) arteko etengabeko tirabirek gainerako guztia egin zuten.

Francisco Javier IstĂşrizen kabinete moderatua eta horren proiektuak (batez ere, Espainiako monarkiaren konstituzio-proiektua, 1836ko uztailaren 20koa) gaizki hartu zituzten eta urte horretako udan altxamenduak egon ziren, CĂĄdizko Konstituzioa berriz ezartzea eskatuz. Azkenean, 1836ko abuztuaren 12an, errege-familiaren egoitza zen La Granja jauregiko sarjentuek La Granjako altxamendua egin zuten eta, horren eraginez, erregina gobernatzaileak CĂĄdizko Konstituzioa berrezarri behar izan zuen abuztuaren 13ko Errege Dekretu bidez. Errege Estatutuaren indarraldi laburra amaituta zegoen.

43

Konstituzio zuzenbidearen.indd 43

12/11/07 11:49:05

2. 1837ko Konstituzioa 2.1. Aurrekariak 1836ko udan, Istúriz Gobernuaren aurka altxatu zirenek, La Granjako matxinadaren ostean, erregina gobernatzaileak haien eskariak kontuan hartzea lortu zuten. Horiek Cádizko Konstituzioa berrezartzea eskatu zuten, baina berehala eraldatzea pentsatzen zuten, garai berrietara egokitzeko.

Hori dela eta, abuztuaren 13ko Errege Dekretuak 1812ko Konstituzioa berriro ere indarrean ipintzeko agintzen zuen, baina konstituzio-eraldaketari bidea irekita utziz. Izatez, egun batzuk geroago, Gobernu berriak, egoera hartan sortu eta José María Calatrava aurrerakoiak gidatzen zuenak, Gorteetako hauteskundeak deitu zituen, 1812ko Konstituzioarekin bat etorriz. Gorte horiei 1812ko Konstituzioa eraldatzeko eta Konstituzio berria idazteko ahala ere eman zitzaien. Gorte berriek urriaren 24an hasi zituzten batzarraldiak, eta handik zortzi hilabetera, erreginak Konstituzio berria sendetsi zuen.

Konstituzioa idazteko prozedura bi fasetan egin zen: lehenengoan, Konstituzioa prestatzeko Batzordea izendatu zuten, Agustín de Argüellesen zuzendaritzapean. Pertsona horrek Cádizko Konstituzioari begira zituen ospe ona eta agintea inork ez zituen zalantzan jartzen. Batzordeak konstituzio-eraldaketaren punturik garrantzitsuenak jorratzen zituzten oinarriak idatzi zituen eta proposamena azaroaren amaieran aurkeztu zuen.

Horrela, Gorteak oinarri horiek abenduaren 13an eztabaidatzen hasi ziren eta hil amaieran onartu zituzten aldaketa gutxi batzuekin. Modu horretan, bigarren fasea hasi zen: eraldaketa batzordeak, ordurako onetsitako oinarriekin bat etorriz, proiektu artikuluduna prestatu eta 1837ko otsailaren 24an aurkeztu zuen Gorteetan; horren inguruko eztabaida maiatzaren erdialdean amaitu zen. Azkenean, erregina gobernatzaileak, Isabel alaba adingabearen izenean, testu berria sendetsi eta zin egin zuen, 1837ko ekainaren 18an. Modu formalean, 1812ko Konstituzioaren eraldaketa moduan aurkeztu nahi izan zen, baina, egiatan, guztiek Konstituzio berria zela ulertu zuten. Horrenbestez, bi Konstituzioak oso desberdinak ziren luzerari eta Gobernu-erakundeen diseinuari begira eta, gainera, Konstituzio «eraldaketa» Cádizko Konstituzioan ezarritako eraldaketa-sistema zurruna errespetatu gabe egin zen.

2.2. Ezaugarriak Doktrina entzutetsuenaren arabera, 1837ko Konstituzioaren ezaugarri nagusiak hauek dira: a) herri jatorria: izatez, hitzaurrean ezarri zen na44

Konstituzio zuzenbidearen.indd 44

12/11/07 11:49:06

zioaren borondatea zela, bere subiranotasuna erabiliz, 1812ko Konstituzioa berrikustea. Hala ere, Konstituzioa Gorteetan sortu eta koroak idazketan parterik ez hartzeaz gain testua nahitaez onartu behar izan zuen arren (batez ere, La Granjako matxinadaren ostean sortutako egoera zela-eta), konstituzio-testuak koroari onurabide asko eman zizkion, Cádizko Konstituzioak baino gehiago; b) diseinu tekniko ona: laburra zen (hirurogeita hamazazpi artikulu eta bi artikulu gehigarri zituen) eta, Cádizko Konstituzioan ez bezala, Konstituziotik kanpo geratu ziren lerrun txikiagoko arauek arautu zitzaketen gaiak. Atal dogmatikoa I. tituluan dago, eta bertan bildu zen modu ordenatuan oinarrizko eskubide eta askatasunen zerrenda ez oso zabala; amaitzeko, Konstituzioaren atal organikoa ondo sistematizatu zuen, hurrenkera honetan: Gorteak, koroa, Gobernua, Botere Judiziala, lurraldeantolaketa; azken bi tituluetan kontribuzioak eta gai militarrak jorratu ziren; c) malgutasuna: testua eraldatzeko prozedura berezirik ezarri ez zenez, lege arruntak aldatzeko prozedura bera erabiliz eralda zitekeela ulertu zen; d) elastikotasuna: sistemaren oinarrizko printzipioak soilik bildu zituenez, eta horien zehaztapena geroko legeetara igorri, Gobernuek eta parlamentuko gehiengoek jarduera politikoan beraien ukituak egin zitzaketen, Konstituzioa behin eta berriro aldatu beharrean.

Printzipio politikoei dagokienez, Konstituzioan Cádizko Konstituzioko printzipiorik garrantzitsuenak bildu ziren, baina ñabardura nabarmenekin: esaterako, nazio subiranotasunaren printzipioa ez zen artikuluetan agertzen, 1812ko Konstituzioan bezala, hitzaurrean baino. Horrela, printzipio horren eragingarritasun praktikoa ahulduta geratzen zen; botere-banaketa ez zen 1812ko Konstituzioan besteko zurruna, malgua baino, eta botere legegilearen eta betearazlearen arteko lankidetza ahalbidetzen zuen; gainera, transakzio izaerako testua zen: aurrerakoiek sortu zuten, baina liberalismo moderatuko osagaiak gehitu zituzten, hala nola, bi ganbera izatea, monarkaren erabateko betoa eta erregearen desegite-eskubidea. Azken osagai hori diseinatu zen, teorian behintzat, koroak tartekari moduan jardun zezan Gobernuaren eta Gorteen artean sor litezkeen gatazketan (dena den, aurrerago ikusiko dugunez, desegite-eskubidearen erabilera desitxuratu eta gobernuaren aldeko gehiengo parlamentarioak «modu artifizialean sortzeko» erabili zen. Koroak Gobernuaren esku utzi zuen Gorteak desegitea, gobernuak berak hala eskatuta, eta, modu horretan, neutrala izan behar zuen koroaren tartekaritza-eginkizuna guztiz desitxuratu zen).

Amaitzeko, I. tituluan jasotako eskubide eta askatasunen katalogoa, aipatu dugunez, nahiko laburra da: inprenta-askatasuna, eskariak egiteko eskubidea, kodeen eta foru prozesalen batasuna, enpleguak eta kargu publikoak meritu- eta gaitasun-printzipioen arabera lortzeko eskubidea, norberaren askatasuna eta segurtasuna, zigor- eta tributu-legezkotasunaren printzipioak (izan ere, aurrekontuen legeak edo lege lerruneko beste 45

Konstituzio zuzenbidearen.indd 45

12/11/07 11:49:06

arau batek soilik baimen zitzakeen kontribuzioak eta arielak), konfiskazioen debekua eta Estatuaren konfesionaltasunaren gai korapilatsuari dagokionez, Cádizko Konstituzioan ez bezala, ez zitzaion zuzeneko aipamenik egin, kleroa Behe Ganberan sartzea galarazi zen, baina, aldi berean, nazioak konpromisoa hartu zuen espainiarren kultuari eta erlijio katolikoko ministroei eusteko.

2.3. Konstituzio-organoak Konstituzio-organoei dagokienez, Konstituzioak honela arautu zituen: a) Botere betearazlea: erregea ukiezina zen eta ez zuen inolako erantzukizunik. Ministroek, berrespen teknika dela bide, monarkaren egintzen gaineko erantzukizuna euren gain hartzen zuten. Bestalde, 1837ko Konstituzioak koroaren ohiko eginkizunak eratxiki zizkion: legeak sustatu, sendetsi eta betearaztea, dekretuak luzatzea, Estatuaren barruko ordena publikoa eta kanpoko segurtasuna zaintzea, gudarosteak gidatzea, gerra aldarrikatu eta bakea egitea, nazioarteko harremanen gaineko ardura izatea, langile publikoak izendatzea, etab. Edonola ere, paradoxa dirudi 1837ko Konstituzioak, praktikan koroari ezarri zitzaionak, koroaren botereak indartzea: modu horretan, erregeak Gorteetan onetsitako legeei betoa jarri ahal zien eta sendespena ukatu (eta, orduan, horren inguruan ezin zen beste legeproiekturik proposatu legegintzaldi berean). Ez da ahaztu behar Gorteak deitu, eten eta desegitea ere erregeari zegozkiola, baita ministroak askatasunez izendatu eta banantzea ere.

Baina, azken ahalmen horri lotuta, zehaztapen batzuk egin behar dira: erregeak ministroak askatasunez izendatu eta kargutik ken zitzakeen, baina, nola edo hala, baldintza bat zegoen: ministroek Gorteen konfiantza izan behar zuten. Konstituzio hau indarrean egon zen bitartean, askotan, prozedura alderantziz ipini zen (eta, zoritxarrez, eginera hau ohikoa izan zen Espainiako konstituzio-historian): erregeak, ministroak izendatzerakoan (eta, zehazki, Ministroen Kontseiluko lehendakaria) Parlamentuaren konfiantza izango zuten edo ez kontuan hartu beharrean, Gobernuko lehendakari bat izendatzen zuen eta, ondoren, Gorteak desegiteko dekretua ematen zion, Gobernu berriak bere gustuko parlamentu-gehiengoa «sortu» zezan (gogoan izan behar da hautesleen kopurua urria zela, «jauntxokeria» eta kasuan kasuko gobernutik egindako hauteskunde-iruzurrak). Jokaera horiek parlamentu-sistema guztiz faltsutu zuten; horrela, alderdi politikoek Gobernua Parlamentutik kanpo eratzea bilatzen zuten eta koroak hori baimendu egiten zuen. Gainera, behin Gobernua eratuta, koroak hauteskunde «telegidatuak» egitea baimendu zuen, eta horiek zirela bide, hauteskun46

Konstituzio zuzenbidearen.indd 46

20/11/07 16:48:48

deok deitzen zituen Gobernuak parlamentu-gehiengoa lortzen zuen beti, erregearengandik aurreko Gorteak desegiteko kasuan kasuko dekretua lortu ondoren, horiek «deserosoak» baldin baziren.

Horren guztiaren eraginez, inoiz gertatu behar ez zena gertatu zen: koroa joko politikoan sartu zen, gero eta gehiago, alderdi batzuek eta besteek erabili zuten, eta neutraltasuna erabat galdu zuen. Hori, azken buruan, sistemarako suntsigarria izan zen. Amaitzeko, Gorteen deialdiari dagokionez, erregeak urtero deitu behar zituen; izan ere, deialdia abenduaren 1a baino lehen egiten ez bazuen, Gorteak modu automatikoan biltzen ziren. Bestalde, erregeak Gorteen batzarraldiak eteteko ahalmen zuen, muga bakar batekin: Gorteek aurrekontuak urtero onetsi behar zituzten.

Konstituzioak erregeordetza ere arautu zuen. Erregeordetzak Konstituzioan erregeari aitortutako eginkizun guztiak betetzen zituen, erregea horiek egiteko ezgaituta zegoenean edo adingabea zenean. Konstituzioan ezarritakoaren arabera, kasu horietan, Gorteek erregeordetza izendatuko zuten, pertsona batek, hiruk edo bostek osatua. Gorteek erregeordetza izendatu arte, erresuma behin-behinean erregearen aitak edo amak gobernatuko zuen eta, halakorik egon ezean, Ministroen Kontseiluak. Konstituzioak behar den moduan bereizten zituen erregeordetza (erregearen konstituzioeginkizunak betetzen zituen erakundea, erregeak bere kabuz bete ezin zituenean) eta erregearen tutore-kargua (erregea zaintzearen ardura zuen eta hildako erregeak testamentuan izendatzen zuen; testamentu-xedapenik ez bazegoen, erregearen aitak edo amak betetzen zuen eginkizun hori, alargun ziren bitartean, edo, halakorik egon ezik, tutorea Gorteek izendatzen zuten, eta argi eta garbi zehazten zen erregearen aita edo ama kenduta, beste inork ezin zuela izan aldi berean erregeorde eta monarkaren tutore).

Erregeordetzaren konstituzio-arauketak garrantzi praktiko handia izan zuen Konstituzioaren indarraldian Isabel II.a erreginaren adingabetasuna zela eta: hasieran, Gorte konstituziogileek erregeordetza María Cristina Borboikoaren esku utzi zuten, Fernando VII.aren alarguna eta Isabel II.a erregina adingabearen ama zena (hildako erregearen testamentuan erregina gobernatzaile izendatu zuten). 1840ko irailean, María Cristinak erregeordetzari uko egin eta Frantziara erbesteratu zenean (horretan eragin handia izan zuen moderatuen aldeko joerak eta Baldomero Espartero jeneralarekin zuen liskarrak), Esparteroren gobernuak erregeordetza behin-behinean bere gain hartu zuen, Espartero bera erresumako erregeorde bakarra izendatu zuten arte, 1841eko maiatzean. Eta hamaikatxo altxamenduren eraginez Esparterok Ingalaterrako erbestealdirako bidea hartu behar izan zuenean, 1843ko udan, Joaquín María Lópezen behin-behineko Gobernuaren agintaldian erabaki zen erregeorde berria izendatu beharrean (horixe egin behar izan zuten; izan ere, erreginak hamahiru urte zituen eta, Konstituzioaren arabera, erregearen adin-nagusitasuna hamalau urterekin hasten 47

Konstituzio zuzenbidearen.indd 47

12/11/07 11:49:06

zen), Gorteek Isabel II.a erreginaren adin-nagusitasuna aurreratu eta adin nagusikoa zela adierazi zuten. 1843ko azaroaren 10ean, erreginak Gorteetan Konstituzioaren zina egin zuen.

Gobernuari dagokionez, kide anitzeko organoa zen argi eta garbi (Konstituzioak Ministroen Kontseiluari aipamen egin zion erresumako behin-behineko erregeordetzaren titular moduan, aurrean ikusi dugunez, eta Gobernuak aurkezten zituen urtero Gorteetako aurrekontuak). Ministroei dagokienez, Konstituzioak hurrengo hau ezarri zuen: erregeak askatasun osoz izendatu eta kargutik kendu zitzakeen, ministro eta parlamentari karguak bateragarriak ziren, eta erregearen eginkizun guztiak ministro batek ÂŤberretsiÂť behar zituen. b) Botere legegilea: Gorteei dagokienez, Konstituzioan bi ganberako Gorteak ezarri ziren, Diputatuen Kongresuak eta Senatuak osatuak. Senatuari begira, Senatu nahiko bitxia diseinatu zela esan behar da: ez zen nahi nobleen Senatua (berdintasunaren aurkakoa izango litzatekeelako), ez hautaketa bidezko Senatua (Kongresuaren bikoizketa izango litzatekeelako), ezta erregeak izendatutako biziarteko kideek osatutako Senatua ere. Beraz, Senatu mistoa hautatu zen (senatariek berrogei urtetik gorakoak izan behar zuten eta errenta jakin bat izan; erregeak izendatzen zituen probintzia bakoitzean diputatuak hautatzen zituzten hautesleen zerrenda hirukoitzetik, eta probintzia bakoitzari biztanleen araberako senatarien kopurua zegokion). Senatarien kopurua Kongresuko hiru bosten izatea eta Senatua herenez heren berritzea ezarri zen, Kongresuko hauteskundeak zeuden bakoitzean. Hori askotan ez zen bete, Gorteak aldez aurretik sarritan desegin zirelako.

Azken buruan, Senatuaren eredu hori ez zen inoren gustukoa izan eta ez zuen funtzionatu, herria guztiz ordezkatzen ez zuelako eta kideak erregearen konfiantza osokoak ez zirelako. Kongresuari dagokionez, hautaketa bidezkoa zen erabat eta diputatuak probintzien arabera hautatzea (bat 50.000 biztanleko) hiru urterik behin egingo zen modu zuzenean, eta diputatuok modu mugagabean berrauta zitezkeen. Horri lotuta, 1837ko Konstituzioa 1837ko uztailaren 12ko hauteskunde-legeak garatu zuen, eta azken horrek aberastasunaren araberako sufragio oso zabala ezarri zuen, apurka-apurka zabalduz joan zena. Amaitzeko, diputatuak eta senatariak bortxaezinak ziren beren eginkizunak betetzean adierazitako iritziengatik eta egindako jarduerengatik, eta ukiezintasuna zuten; beraz, ezin ziren atxilotu (ageri-ageriko delituengatik bakarrik) ez auzipetu, horiek osatzen zuten ganberaren aldez aurretiko baimenik gabe.

Horrez gain, kontuan izan behar da Senatuaren eta Diputatuen Kongresuaren onurabideen eta harremanen Lege izenekoa, Gorteek uztailaren 12an onetsi eta MarĂ­a Cristina erregeordeak 1837ko uztailaren 19an sendetsia.

48

Konstituzio zuzenbidearen.indd 48

20/11/07 16:48:48

Berriro ere, gogoan izan behar dugu erregeak Gorteak deitu eta eten egiten zituela eta desegin zitzakeela. Deialdiari dagokionez, Gorteak deitu ezean, modu automatikoan bilduko ziren abenduaren 1etik aurrera, eta deialdiaren datari dagokionez, esan behar da Gorteak deitu zirela ez herritarren intereserako komenigarriena izan zenean, kasuan kasuko Gobernuari komeni izan zitzaionean baino. Gorteak desegiteko eskubideari buruz, goian esandakora joko dut. Gorteen eginkizunei eta legegintza-eginkizunari dagokienez, Gorteek ekimen legegilea zuten (erregearekin batera). Lege-proiektu edo -proposamenak bi ganberek onetsi behar zituzten (kontribuzioei eta kreditu publikoari buruzkoak izan ezik, horietan Kongresuak lehentasun argia baitzuen), eta gero erregeak sendetsi egin behar zituen. Aurrekontueginkizunari dagokionez, Gorteek urtero aztertu behar zuten Gobernuak aurkeztutako aurrekontua (hori ere ez zen bete).

Amaitzeko, koroari lotutako eginkizunei erreparatuz, Gorteek hurrengo hau egiten zuten: erregearen zina hartu, koroaren oinordetzari buruzko zalantzak argitu, Konstituzioan ezarritako kasuetan erregeordetza izendatu, errege adingabearen tutorea izendatu (halaxe egin zuten Argßelles erregina adingabearen tutore izendatu zutenean, horrek erreginaren ama erbesteratuaren protesta eragin arren; azken horrek erabaki horren aurkako manifestua argitaratu eta O’Donnellen, de la Concharen eta 1841eko urriko pronuntziamendua bultzatu zuten gainerakoen babesa jaso zuen), eta oinordetzatik kanpo utz zitzaketen gobernatzeko gaitasunik ez zutenak edo egintza jakin batzuen ondorioz oinordetzako eskubiderik gabe geratzea merezi zutenak. Gogoan izan behar da ministroei erantzukizuna eskatu ahal zietela: azken kasu horretan, Kongresuak salatu egiten zuen eta Senatuak kasua epaitu. c) Botere judiziala: Konstituzioan adierazpen hori erabili eta epaitegi eta auzitegiek epaitzeko eta epaitutakoa betearazteko eskumen esklusiboa zutela ezarri zen; horrez gain, zigor-prozesuen publizitate-printzipioa, epaileen mugiezintasuna eta horiek beren egintzengatik zuten erantzukizuna bildu ziren. Gainerako arazoak geroagoko lege batera igorri ziren (epaitegiak zehaztea, epaitegien antolaketa, ahalmenak, etab.).

Estatuaren lurralde-antolaketari dagokionez, Konstituzioan udalerrien eta probintzien araberako zatiketa ezarri zen. Udalak legez horretarako gaitutako auzokoek izendatzen zituzten. Probintzien buru Diputazio Probintzialak ziren eta kideak Gorteetako diputatuak hautatzen zituzten hautagai berberek izendatzen zituzten. Gainerako guztirako, Konstituzioak geroko garapen-legeetara jo zuen. Hain zuzen ere, 1840ko Udal Legeak Konstituzio hau indarrean egon zen aldian tentsio politikorik handiena eragin zuen, horren ondorio politikoak toki-esparru hutsa baino askoz harago zihoazen eta: udal hauteskundeak kontrolatzen zituenak Gortee49

Konstituzio zuzenbidearen.indd 49

20/11/07 16:48:48

tako hauteskundeak ere kontrolatuko zituen, eta horrek piztutako gatazkaren garraztasuna azaltzeko bidea ematen digu. Gobernuak María Cristina erregeordeak legea sinatzea lortu zuen, eta horren ondorioz, udal aurrerakoiak eta Milizia Nazionala (erakunde hau Cádizko Konstituzioak sortu eta 1837ko Konstituzioak berrezarri zuen) altxatu egin ziren, haien ustez, legea konstituzioaren aurkakoa baitzen, Konstituzioko artikulu bat hausten zuelako: hain zuzen ere, Konstituzioaren arabera, udalak auzokoek hautatzen zituzten, baina lege horren arabera, erregeak alkateak zuzenean izendatu zitzakeen. Krisia amaitzeko, Espartero jeneral aurrerakoia Gobernuko lehendakari izendatu zuten, eta horren eraginez, María Cristina erregeordeak erbestera joan behar izan zuen. Espartero erregeorde zela, udalak sufragio orokorraren bidez eratu ziren. Espartero erori ondoren, «hamarkada moderatuan», Narváez jenerala gobernuko buru zela, udalen lege berria onetsi zen 1845ean, 1840ko legean oinarritua.

2.4. Esanahia eta indarraldia 1837ko Konstituzioaren irismenari eta indarraldiari buruz esan behar da 1837ko Konstituzioa, printzipioz, onartzeko moduko Konstituzioa zela ikuspuntu teknikotik, eta nahiko adiskidetzailea ikuspuntu ideologikotik.

Testua indar politikoak boterean txandakatzeko erabili ahal izan zen, eta boterearen kudeaketan bakoitzaren estiloa finkatzea ahalbidetu zen, testua aldian-aldian aldatu beharrean; horrela, sendotu egingo zen. Hala ere, 1837ko Konstituzioa, kasu batzuetan, ez zen bete (adibidez, hori garatu behar zuten legeek garatu ez zutelako) eta, beste batzuetan, ageri-agerian hautsi zen. Konstituzioa askotan eta modu larrian hautsi zenez, testuaren ospe ona ahuldu egin zen; eta horri garai hartako ezegonkortasun politikoa gehitu behar zaio: koroa ez zen izan erakunde moderatzailea, alderdi politikoek beren mesederako erabili zuten, etengabeko pronuntziamenduak eta altxamenduak egon ziren, Gobernuak ahulak eta ezegonkorrak ziren, parlamentu-sistemetako botere legegilearen eta betearazlearen arteko ohiko loturak ez zuen funtzionatu eta, amaitzeko, hauteskunde-azpijokoak gainerako guztia egin zuen.

Ikus ditzagun labur-labur aldi horretako gertaera historikoak, horiei esker esan berri dudana ulertuko dugu eta: Konstituzioa indarrean sartu ondoren, Juan Álvarez Mendizábalek desamortizazioak egiten jarraitu zuen, baina José María Calatravaren gobernuak 1837ko abuztuan dimisioa aurkeztu behar izan zuen, Pozuelo de Aravacan ofizialek pronuntziamendua egin eta gero. Horren ordez, Eduardo Bardají jarri zen Gobernuan eta Gorteetan gehiengorik ez zuenez, aste batzuk soilik iraun zituen. Horren ostean Narciso Fernández de Herediaren eta Bernardino Fernández de Velascoren gobernu 50

Konstituzio zuzenbidearen.indd 50

12/11/07 11:49:07

moderatuak etorri ziren. Azken horrek dimisioa aurkeztu zuen aurrerakoiek uko egin baitzioten Gorteek hautagai karlistarekin, Karlos María Isidrorekin, akordioa sinatzeari. Gobernuan koalizio-kabinetea ezarri zen, Evaristo Pérez de Castro buru zela, eta horren agintaldian Bergarako hitzarmena sinatu zen, 1839ko abuztuaren 31n. Hitzarmena betetzeko, Gobernuak 1839ko urriaren 25eko Legea Gorteetan aurkeztu zuen eta onetsi egin zen; horren arabera, «euskal probintzien eta Nafarroaren foruak berresten ziren, monarkiaren konstituzio-batasunari kalterik egin gabe». Arauaren hitzez hitzezkotasuna gorabehera, itxuraz euskal foruak zaindu nahi baitzituen, egia esan, lege horretatik aurrera, euskal probintzietako foru-sistemaren gainbehera etengabea hasi zen. Euskal probintzietako foruak bereziki murriztu ziren Esparterorekin gatazkak izan ondoren, 1841eko urriaren 29ko Errege Dekretua zela bide. Nafarroako komisionatuek, aldiz, gobernuarekin hitzarmena sinatu zuten eta hortik 1841eko abuztuaren 16ko «Lege Paktatua» etorri zen. Horri esker, Nafarroan araubide bereziak iraun zuen, ohiko forutasunean murrizketa mingarriak eginda.

1840an, aurrerakoien eta moderatuen arteko gatazka piztu zen, Udalen Legea zela eta. María Cristina erregeordeak legea sendetsi zuen eta, horren eraginez, Pérez de Castroren gobernua erori egin zen. Horren ostean, Valentín Ferraz eta Modesto Cortázar jarri ziren Gobernuan, baina hilabete gutxi iraun zituzten. Azkenean, krisia konpontzeko, Baldomero Espartero jeneral aurrerakoia izendatu zuten Gobernuko lehendakari. Jeneralaren eta María Cristina erregeordearen arteko liskarren eraginez, azken horrek karguari uko egin eta Frantziara erbesteratu zen. Esparteroren erregeordetzan Gobernu aurrerakoiak bata bestearen atzetik etorri ziren. Lehenengo Antonio González izan zen gobernuburu (horren agintaldian 1841eko «urriko istilu» entzutetsuak gertatu ziren, O’Donnell jenerala buru zela, baina porrot egin zuten). Antonio Gonzálezen gobernua erori ondoren, José Ramón Rodil aurrerakoia Gobernuan jarri zen, baina Bartzelonako bonbardaketaren ostean (Esparterok erabaki zuen, kotoiaren arazoak eta kontsumoaren zergak eragindako matxinada zela eta),1843ko maiatzean, koalizio-gobernu berria egon zen, Joaquín María López buru zela. Gobernu horrek egun gutxi iraun zituen eta, horren ostean, Álvaro Gómez Becerraren Gobernu aurrerakoia etorri zen. Azken horrek Gorteak desegin zituen, eta neurri hori erregeordearen autoritarismoa agertzen zuen adibidetzat hartu zen (orduan «zesarismo esparterozale» esan zitzaion).

Horren eraginez, beste altxamendu bat gertatu zen, Ramón María Narváez eta Francisco Serrano jeneralak buru zirela. Altxamenduak arrakasta izan zuen eta, 1843ko udan, erregeordea Ingalaterrara erbesteratu zen. Koalizio-gobernu berria eratuta eta Joaquín María López buru zela, Isabel II.a erreginaren adin-nagusitasuna aurreratzea erabaki zen.

Isabel II.a erreginak 1843ko azaroaren 10ean Konstituzioaren zina egin ondoren, Lópezek dimisioa aurkeztu zuen eta Salustiano Olózaga aurre51

Konstituzio zuzenbidearen.indd 51

12/11/07 11:49:07

rakoiak ordeztu zuen Gobernuaren buruzagitzan. Olózagak bere politikaren aurka zeuden Gorteekin gobernatu behar izan zuen, baina erreginarengandik Gorteak desegitea lortu zuen, gertaera ilunak tarteko, eta monarka derrigortu egin zutela esan izan zen. Horren eraginez, Olózaga kargutik kendu eta, horren ordez, Luis González Bravoren gobernua ezarri zen. Azken horri esker, moderatuak boterera itzuli ziren eta, 1844ko maiatzean, Narváez jenerala Gobernuko lehendakari bihurtu zen, «hamarkada moderatua» abiatuz (1843-1854). Gobernu berriak Konstituzio berria egin behar zela erabaki zuen, erreginak Gorteak desegitea lortu zuen eta, 1844ko abuztuan, hauteskundeak deitu eta, «zer esanik ezs», moderatuak izan ziren garaile. Gorte horiek (udalei eta probintziei buruzko lege «moderatuak» onetsi zituztenak) Konstituzioa eraldatzeko ardura izan zuten.

3. 1845eko Konstituzioa 3.1. Aurrekariak Moderatuek hauteskundeetan irabazi ondoren, Gobernuak Konstituzioa eraldatzeko proiektua Gorteetan aurkeztu zuen urrian, eta, horretarako, kasuan kasuko batzordea «ad hoc» eratu zen. Eztabaidak luze jo zuen, eta horren ondoren, eraldaketak manuen erdiak baino ukitzen ez zituen arren, konstituzioaren eraldaketa onetsi eta 1845eko maiatzaren 23ko Konstituzioa ezarri zen. Egia esan, 1837ko Konstituzioa nahiko erraz alda zitekeen, testu malgua zelako, ez baitzuen inongo organorik ez prozedura berezirik ezarri testua eraldatzeko. Eraldaketaren egokiera eztabaidagarriagoa zen: batetik, batzuen ustez, 1837ko Konstituzioaren jatorri irregularra betiko ezabatu behar zen, «La Granjako» matxinadari lotuegi zegoelako.

Aitzitik, beste batzuen ustez, Konstituzioa aldarazi behar zen, bestela gobernuek nahitaez hautsi beharko zuten eragingarritasunez jokatu ahal izateko. Bestetik, aurrerakoiek eta moderatu batzuek (Istúriz, Pachecho, etab.) eraldaketa beharrezkoa ez zela uste zuten, zorigaiztoko aurrekaria baitzuen: etorkizunean, alderdi bakoitza Konstituzioan bere programa politikoarekin hobeto egokitzen ziren aldaketak sartzen ahaleginduko zen (ikusiko dugunez, halaxe egin zuten). Amaitzeko, moderatuek Gorteetan zuten gehiengo handiari esker, 1837ko Konstituzioa eraldatu egin zen.

3.2. Ezaugarriak Hasieran Konstituzioaren eraldaketari buruz hitz egin arren, testuan aldaketa hain handiak sartu zirenez, egiatan, Konstituzio berri bati buruz hitz 52

Konstituzio zuzenbidearen.indd 52

12/11/07 11:49:08

egin daiteke. Printzipio politikoei dagokienez, bat bereziki nabarmendu behar da: 1845eko testuan nazioaren subiranotasuna ez zen aipatzen (1837ko Konstituzioaren hitzaurrean ez bezala); horren ordez, hurrengo hau esaten zen: koroak, Gorteekin batera eta horiekin bat etorriz, Konstituzioa agindu eta sendetsi zuen, hau da, 1834ko Errege Estatutuak adierazitako bidera itzuli zen. Beraz, botere konstituziogilea eta koroak eta Gorteek banatutako subiranotasuna ezarri ziren. Konstituzio-formula hori «Konstituzio historiko edo barne Konstituzio» izeneko teoria ezagunak bildu du, hain zuzen ere, Espainiako liberalismo doktrinarioak gogor defendatu duena.

Luis Sánchez Agesta irakasleak idatzi duenez, teoria horren arabera, herrialde baten Konstituzioak oinarri ditu historian sendotutako erakundeak, Konstituzioaren aurrekoak eta goragokoak direlako eta, teoria horren arabera, Espainian, erakunde horiek erregea eta Gorteak ziren. Horren arabera, Konstituzio idatziak «barne Konstituzio» izeneko hori bete-betean jaso behar zuen, bi erakundeen arteko itun moduan agertu behar zuen, erregearen eta erresumaren arteko itunen eredu historikoari jarraituz. Amaitzeko, funtzionamendu politikoak errealitate hori islatu behar zuen, gizarte-botere eragingarria eta botere politikoa bateratuz.

Printzipioen arloko beste aldaketa adierazgarri bat Estatuaren konfesionaltasunaren ingurukoa zen: 1837ko Konstituzioan ez bezala, Estatuaren konfesionaltasun katolikoa aldarrikatu zen berriro. Botere-banaketari dagokionez, 1845eko Konstituzioak ganberen autonomia argi eta garbi murriztu zuen eta koroak horien gain zuen eragina handitu. Azkenean, oinarrizko eskubideen arauketa 1837ko Konstituziora bildutakoa zen, inprenta-delituak epaitzeko eskumenari dagokionez izan ezik, hori orain ez baitzegokien zinpekoen epaimahaiei (moderatuek salatu zuten epaimahaiok permisiboegiak zirela gobernuaren agintea eta politikarien eta norbanakoen ohorea eta intimitatea ahultzen zituzten informazio eta kritika batzuekin). Horrek argi erakutsi zuen inprenta-askatasuna murrizteko joera zegoela, eta, hain zuzen ere, Konstituzioa garatzeko arauek (1845eko uztailaren 6ko eta 1846ko martxoaren 18ko Errege Dekretuak) azkenean halaxe jokatu zuten.

3.3. Konstituzio-organoak Konstituzio-organoei dagokienez, aldaketa hauek egin ziren: a) Botere betearazlea: Koroari lotuta, nabarmentzeko moduko bi aldaketa sartu ziren: 1837ko Konstituzioan ezarri zen erregeari lege bereziaren bidez baimena eman behar zitzaiola ezkontzeko, eta erregeordetza Gorteek izendatuko zutela. Testu berriaren arabera, erregeak, ezkondu aurretik, Gorteei jakinarazi behar zien, eta horiek hizpaketei eta ezkontza-kontratuei 53

Konstituzio zuzenbidearen.indd 53

12/11/07 11:49:08

buruzkoa onesteko eskumena zuten soil-soilik. Erregeordetzari dagokionez eta erakunde horren inguruan ere alderdien arteko gatazkarik ez egoteko —halaxe gertatu baitzen Esparteroren erregeordetzarekin—, erregearen aitaren edo amaren esku utzi zen, horiek alargun ziren bitartean, edo, halakorik izan ezean, koroan ondorengo izango zen ahaiderik hurbilenaren esku. b) Botere legegilea: 1845eko Konstituzioak Gorteei eta horien eta botere betearazlearen arteko harremanei dagokienez egin zituen berrikuntza nagusiak. Eraldaketaren egileek ere Senatuaren aldaketa eraldaketarik garrantzitsuena zela adierazi zuten. Ez zen nahi nobleen Senatua ez hautaketa bidezko Senatua. Modu horretan, diseinatutako Senatuak herrialdeko gorengo klaseetako kideak bildu behar zituen, eta erregeak errenta eta ondasun jakin batzuk izan eta gizarte-kategoria jakin batzuetakoak zirenen artean izendatutako biziarteko senatariek osatzen zuten (erakunde legegilekideetako lehendakariak, senatariak, diputatuak, ministroak, estatu-kontseilariak, artzapezpikuak eta apezpikuak, Espainiako Handikiak, kapitain nagusiak eta teniente-jeneralak, enbaxadoreak eta ministro botereguztidunak, lehendakariak, Auzitegi Goreneko ministroak eta fiskalak, probintzia-diputatuak, udalerri garrantzitsuenetako alkateak, Batzarretako edo Merkataritza Auzitegietako lehendakariak, etab.).

Diputatuen Kongresuari dagokionez, Konstituzioan ezarri zen Kongresuaren agintaldiak bost urte iraungo zituela (eta ez hiru, 1837ko Konstituzioan ezarri zen moduan). Botere legegileari egonkortasun gehiago eman nahi zitzaion horrela, baina guztia alferrikakoa izan zen: Gorteak aldez aurretik desegin eta hauteskundeak behin eta berriro deitu ziren. Amaitzeko, garrantzi handikoa baita, ez da ahaztu behar 1846ko martxoko hauteskunde-legeak sufragio aktiboa mugatu ziela zerga jakin batzuk ordaintzen zituzten zergadunei, eta horren eraginez hautesleen kopurua asko murriztu zela. Are gehiago, hautaketa hauteskunde-barrutien arabera ezartzean, jauntxokeria asko hazi zen. Gorteen funtzionamenduari dagokionez, 1837ko Konstituzioaren arabera, abenduaren 1etik aurrera modu automatikoan biltzen ziren, erregeak lehenago deitzen ez bazituen, baina 1845eko Konstituzioan hori desagertu egin zen. Hala ere, Gorteak urtero bildu behar ziren aurrekontuak aztertu eta onesteko. c) Botere judiziala: Botere judizialari Justizia Administrazio esan zitzaion eta aurreko Konstituzioak aipatu «kode-batasunaren» printzipioari eutsi zitzaion arren, 1845eko konstituzioan «foru-batasunari» egindako aipamena kendu zen (hau da, auzitegi-sistema bakarra espainiar guztientzat, epaiketa zibil eta kriminaletan).

Estatuaren lurralde-antolaketari dagokionez, 1837ko Konstituzioan ezarri zen Diputazio Probintzialeko kideak Gorteetako diputatuak hauta54

Konstituzio zuzenbidearen.indd 54

12/11/07 11:49:08

tzen zituzten hautesleek izendatuko zituztela; 1845eko Konstituzioan, aldiz, kideak legean ezarritakoaren arabera hautatuko zirela soilik aipatu zen. Horrez gain, konstituzio-testu berriak lege arruntera igorri zuen gobernu-ordezkarien esku-hartzea Udaletan eta Diputazioetan, eta gai hori ez zen aipatu 1837ko Konstituzioan. Edonola ere, tokiko organoen eskumenak aldatu eta murriztu ziren, bai 1845eko urtarrileko Udalen eta Diputazio Probintzialen legeekin —Konstituzioa baino hilabete batzuk lehenago eman ziren—, bai 1845eko irailaren 16ko Errege Dekretuarekin, Udalen legea betearazteari buruzkoa hain zuzen. Azkenean, 1845eko Konstituzioaren eraginez Milizia Nazionala desagertu egin zen, moderatuek aurrerakoien zerbitzurako talka-indarra izatea leporatu zioten eta.

3.4. Esanahia eta indarraldia Konstituzioan egindako aldaketak gorabehera, egoera politikoa ez zen hobetu. Koroak ez zuen posizio neutrala hartu, erreginak ospea galdu baitzuen jarduera politiko baldarrak egiteagatik eta jokabide «polemikoa» izateagatik. Moderatuak 1854a arte agintean egon ziren arren («hamarkada moderatu» izenekoa), oso zatituta egon ziren. 1844an, Narváezek dimisioa aurkeztu eta Manuel Pando jarri zen agintean eta, horren ostean, berriro ere Narváez, 1846an. Azken horrek inprenta-askatasunaren aurkako dekretua aldarrikatu zuen. Bestalde, aurrerakoiak boteretik kanpo geratu ziren eta horietako batzuek altxamendu ugari egin zituzten. 1846an, Francisco Javier Istúriz gobernuburu zela, bigarren gerra karlista hasi zen. Istúrizen ostean Carlos Martínez Irujo, Joaquín Pacheco eta Gutierrez Calderón eta Florentino García Goyena egon ziren gobernuan 1847 arte, azkenean Narváez bera Gobernura itzuli baitzen. Azken horrek, Frantziako 1848ko Iraultzak Espainian izan zitzakeen ondoreengatik beldurtuta, diktadorearen antzera gobernatu zuen, konstituzio-bermeak etenda. 1851ko urtarrila arte boterean egon zen, eta une horretan dimisioa aurkeztu zuen. Une horretan, Juan Bravo Murillo jarri zen gobernuburu.

3.5. 1852ko konstituzio-proiektua Bravo Murillok saneamendu ekonomikoaren politika abiatu, Herri Administrazioa eraldatu, Egoitza Santuarekin konkordatua sinatu eta erakunde politikoek behar den moduan funtzionatzen ez zutela esanda, konstituzioeraldaketa prestatu zuen. Eraldaketa hori konstituzio-proiektu oso laburra zen, oinarrizko zortzi lege osagarrik lagunduta, gai hauen inguruan: Senatuaren antolaketa, Gorteetako diputatuen hauteskundeak, erakunde legegi55

Konstituzio zuzenbidearen.indd 55

12/11/07 11:49:08

lekideen araubidea, bi organo legegilekideen arteko harremanak, pertsonen segurtasuna, jabetzaren segurtasuna, ordena publikoa eta erresumako handitasunak eta tituluak. Horrez gain, gobernuaren asmoa zen eraldaketa blokean onestea edo baztertzea; izan ere, Gobernuaren esanetan, osotasun bereizezina zen. Proiektu horrek ezarritako konstituzio-araubidea aldatzen zuen, hiru punturi zegokienez: botere betearazlea indartzen zuen —Gorteen eraketa aldatuz—, Parlamentuaren autonomia murrizten zuen eta ganberen eginkizunak gutxitu.

Gorteen eraketa aldatzeari dagokionez, diputatuen kopurua asko murriztu zen. Barruti bakoitzean, bertako 150 zergadun nagusiek soilik hautatzen zituzten, eta horrela Behe Ganberan gehiengo kontserbadorea bermatzen zen behin eta berriro. Senatuari dagokionez, senatarien hiru mota sortu ziren: oinordetza bidezkoak (ondasun higiezin «lotuetatik» —hau da, saldu ezin zirenak eta nahitaez noblezia-tituluaren oinordekoari eskualdatu behar zitzaizkionak— eratorritako 30.000 erreal ordaintzen zituzten Espainiako handikiak), berezkoak (elizako kardinalak, armadako kapitain jeneralak, etab.) eta biziartekoak (erregeak izendatzen zituen herritarren kategoria batzuetan, 1845eko Konstituzioan ezarritakoaren antzera). Biziarteko senatarien agerpenak bazterketa handia eragin zuen; izan ere, modu horretan, noblezia Gorteetara itzuli zen, garai hartan lekuz kanpo zegoen botere politikoarekin. Horrez gain, «lotutako ondasunak» baimentzeko ideia ez zen inondik inora bateragarria ondasunen zirkulazio askearekin eta merkataritza-askatasunarekin, eta biak ala biak sistema liberalaren oinarrizko printzipioak ziren.

Ganberen parlamentu-autonomia murrizteari dagokionez, proiektuan ezarri zen erregeak izendatuko zituela Kongresuko eta Senatuko lehendakariak eta berak onetsiko zituela bi ganberetako araudiak. Bi ganberen batzarraldiak isilpekoak izango ziren eta, amaitzeko, Kongresurako hauteskundeen legezkotasuna aztertzea ganberatik Auzitegi Gorenera igaro zen.

Parlamentuaren jarduera eta eginkizunak murrizteari dagokionez, murrizketa hori argi eta garbi ikus zitekeen, adibidez, lege-proiektuak eztabaidatzeko aukerak murriztu zirelako, edo premiazko kasuetan erregeak legegintzako xedapenak eman zitzakeelako, aurretik Estatuko goi-administrazioko erakundeei entzunda eta gero Gorteei kontu emanda. Are gehiago, aurrekontua ez zen urtero onetsiko, iraunkor egingo zen eta, beraz, Gorteak urtero biltzea ez zen beharrezkoa.

Ez dago esan beharrik Bravo Murilloren gobernuaren proiektu horiek argia ikustean gaitzespen handia eragin zutela, ez bakarrik aurrerakoien artean, baita gobernua osatzen ez zuten moderatuen artean ere. Alderdi bakoitzak proposatutako eraldaketa erabat gaitzesteko manifestua argitaratu zuen eta, gaitzespen handi horren aurrean, erreginak Bravo Murillori konfiantza kendu zion 1852ko abenduaren erdialdean, eta horren ordez, 56

Konstituzio zuzenbidearen.indd 56

20/11/07 16:48:50

Federico Roncali jenerala gobernuburu jarri zen. Ez dago esan beharrik: Bravo Murillo Gobernutik kentzean bere konstituzio-proiektua ere bertan behera etorri zen.

3.6. 1856ko Konstituzio jaiogabea 3.6.1. Aurrekariak Bravo Murilloren gobernuaren ostean, hurrengo hauek etorri ziren: Federico Roncalli jeneralarena (dimisioa aurkeztu behar izan zuen, Gorteak aurka zituelako), Francisco Lersundi jeneralarena (1853ko apirilean lortu zuen boterea eta handik hilabete batzuetara dimisioa aurkeztu zuen, trenbideetako emakiden inguruan sortutako eskandaluarengatik) eta Luis José Sartorius San Luisgo kondearena (1853ko irailetik aurrera izan zen lehendakari). Baina egoera politikoa lehertzeko puntuan zegoen: aurrerakoiek gobernutik kanpo egoteko konspirazioa egiten zuten, moderatuak zatituta zeuden, gobernu moderatuen izen ona (batez ere Sartoriusena) gainbehera etorrita zegoen, trenbide-emakidetako eskandaluengatik eta administrazioirregulartasunak egozten zitzaizkiolako. Egoera horri aurre egiteko, Sartoriusek zapalkuntza hautatu zuen: egunkariak itxi eta erbestealdiak agindu zituen. Neurri horien guztien bidez, jende guztia bere aurka jartzea besterik ez zuen lortu. Pronuntziamenduak eta matxinadak biderkatu egin ziren: garrantzitsuena 1854ko ekainean gertatu zen eta Leopoldo O’Donnell jeneralak egin zuen Vicálvaron.

Vicálvaroko gertaeren ostean eta moderatuek aurrerakoiak erakartzeko egindako «Manzanaresko manifestuaren» ondoren, aurrerakoiak altxamenduaren alde agertu ziren. Sartoriusen gobernua uztailaren erdialdean erori zen, eta Fernando Fernández de Córdoba jeneralak, goiz horretatik gobernatzen ari zenak, ez zituen kaleko istiluak mendean hartu eta, beraz, gobernua Angel de Saavedra Rivasgo dukearen esku utzi zen. Gobernu horrek egun gutxi iraun zituen. Azkenean Salbamendu Batzar bat eratu zen, Evaristo San Miguel jenerala buru zela, herriaren eta erreginaren artean bitartekari izateko. Horrez gain, gatazka bertan behera geratu zen eta Logroñon erretiroa hartuta zegoen Espartero jeneralari deitu zitzaion. Erreginak Gobernua eratzeko eginkizuna Esparteroren esku utzi zuen. Gobernuan O’Donnell jenerala ere sartu zen, Gerra ministro moduan. Modu horretan, «biurteko aurrerakoi» izenekoa hasi zen. Gobernu berriak matxinadak amaitzea lortu zuen, María Cristina Borboikoa erbestera bidali zuen, negozio ilunak zituelako eta politikan egindako esku-sartzeengatik, eta ganbera bakarreko Gorte konstituziogileak deitu zituen. Azken horiei Konstituzio berria idazteko agindua eman zitzaien.

57

Konstituzio zuzenbidearen.indd 57

28/12/07 09:53:47

Gorte konstituziogile horiek konstituzio-eraldaketaren oinarriak aztertzen hasi ziren, eta eztabaidak luzeak eta konplexuak izan ziren. Behin oinarriak eztabaidatuta, proiektuaren artikuluak aztertu ziren. Konstituzio-proiektua eztabaidatu zen aldi berean beste lege arrunt batzuk ere eztabaidatu zirenez (finantza-erakundeak, udalak, prozedura zibila eta elizaren desamortizazioa), eztabaida 1856ko urtarrila arte luzatu zen. Hala ere, gertaera politikoak zirela bide, Konstituzioa, orientabide aurrerakoia zuena, ez zen aldarrikatu ez argitaratu. Horren eraginez, testua ez zen indarrean sartu eta, horregatik, historian «Konstituzio jaiogabe» esaten zaio.

Hurrengo hau gertatu zen: 1856ko udaberrian, doktrinak hiru botere deitu dituenak aldi berean zeuden: koroa, Gorteak (artean konstituziogileak ziren) eta bi jeneral nagusiena (Espartero eta O’Donnell). Egia esan, legeen idazketa amaitu ondoren, Gorteak uztailean eten egin ziren eta Konstituzioa ere ez zen aldarrikatu. Isabel II.a erreginak eta O’Donnell jeneralak Espartero gobernuburuaren gainbehera eragin zuten eta, horren ordez, O’Donnell gobernuburu jarri zen, nahiz eta Gorteak aldaketa horrekin ados ez egon. Horrela amaitu zen biurteko aurrerakoia eta, horren eraginez, 1856ko konstituzio-testua ahaztuta geratu zen.

3.6.2. Ezaugarriak Zernahi gisaz, 1856ko Konstituzio «jaiogabea» 1869ko Konstituzioaren aurrekari argia izan zen. Bigarren hori Isabel II.a erregina erbestera bidali zuen 1869ko «Iraultza Loriatsu» izenekoaren ostean onetsi zen. Testuaren ezaugarriei dagokienez, esan behar da testuaren jatorria herrian zegoela; izan ere, hitzaurrean adierazitakoaren arabera, Gorteek Konstituzioa eman eta sendesten zuten, eta konstituzio-testuaren lehenengo artikuluan naziosubiranotasunaren printzipioa jaso zen. Horrez gain, Konstituzio oso-osoa zen, eta arauketa zabala zuen bai banakako eskubideen inguruan bai Estatuko botereen antolaketaren inguruan. Konstituzioaren atal moduan hartzen ziren etorkizunean gai hauen inguruan onetsi behar ziren oinarriak: hauteskundeak, erakunde legegileen arteko harremanak, Estatu Kontseilua, Gobernua eta udal-administrazioa, auzitegien antolaketa, inprenta eta milizia nazionala. Konstituzio zurruna zen (1837ko eta 1845eko Konstituzioek malgutasunerako zuten joera hautsi zen horrela), baina eraldatze-prozedura 1812ko Konstituzioan ezarritakoa baino errazagoa zen. Amaitzeko, Estatuaren konfesionaltasunaren printzipioari dagokionez, 1837ko Konstituziora itzuli zen, hau da, nazioak erlijio katolikoaren kultuari eta ministroei eutsi behar zien, baina espainiarrak ez zituzten jazarriko iritzi eta sinesmen erlijiosoengatik, betiere, horiek erlijioaren aurkako egintza publikoetan agertzen ez bazituzten; modu horretan, nola edo hala, kontzientzia-askatasuna aldarrikatu zen.

58

Konstituzio zuzenbidearen.indd 58

12/11/07 11:49:09

3.6.3. Konstituzio-organoak Organo politikoen arauketari dagokionez, koroaren arauketa ordu artekoaren antzekoa zen. Gorteei dagokienez, bi ganberako sistemari eutsi zitzaion eta parlamentu-autonomia indartu zen. Diputatuen agintaldia hiru urtekoa zen, Gorteek urtean ondoz ondoko lau hilabetetan bilduta egon behar zuten gutxienez, eta Gorteetako Diputazio Iraunkorra berrezarri zen (Cádizko Konstituzioaren ereduari berriro helduz). Azken horrek Konstituzioa betetzea zainduko zuen ganberak bilduta ez zeuden bitartean eta, kasu batzuetan, Gorteak dei zitzakeen. Bestalde, egin nahi izan zen Senatuaren eraldaketa, nola ez, testuko gairik polemikoenetakoa izan zen. Azkenean, Senatua Kongresua bezala eta hautesle berberek hautatuko zutela ezarri zen, senatarien kopurua Kongresuko hiru bosten izango zen, eta Kongresua berriztatzean, Senatuaren laurdena berriztatuko zen. Horrez gain, ganberek euren araubidea onetsi eta gobernu-organoak hautatu ahal zituzten. Amaitzeko, Botere Judiziala berriro agertu zen, eta kideen mugiezintasuna azpimarratu, foru-batasuna agindu eta epaimahaiak ezartzeko garaia eta modua geroko legeetara atzeratu zen.

Diputazioei dagokienez, Gorteetako diputatuak hautatzen zituzten pertsona berberek izendatuko zituzten, eta udalak kontribuzio jakin batzuk ordaintzen zituzten auzokoek zuzenean hautatuko zituzten.

3.6.4. Esanahia eta indarraldia Azkenik, dakigunez, testua ez zen inoiz aldarrikatu: batetik Espartero zegoen, aurrerakoiek babestua, eta, bestetik, O’Donnell, aurrerakoi neurritsuek eta moderaturik irekienek eratutako Unión Liberal alderdi berriak babestua. Azkenean, O’Donnell gailendu zen. 1856ko uztailean, O’Donnellek egoera mendean hartu eta Espartero Gobernutik kanporatu zuen. O’Donnellen gobernu berriak erreginari Gorte konstituziogileak desegitea proposatu zion, baita Gorte horien lana ere, alegia, Konstituzio jaiogabea. Erreginak onartu egin zuen. O’Donnellen gobernuak 1845eko irailaren 15eko Dekretu bat erreginak sinatzea lortu zuen eta, horren arabera, 1845eko Konstituzioa berrezarri zen, baina akta gehigarri bat erantsi zitzaion Konstituzioa modu partzialean eraldatzeko —akta hori Konstituzioaren osagai moduan hartu behar zen—.

3.7. 1845eko Konstituzioaren aldaketak 3.7.1. Konstituzioaren Akta Gehigarria, 1856ko irailaren 15ekoa 1856ko irailaren 15eko Errege Dekretuaren 1. artikuluan 1845eko Konstituzioaren indarraldia berrezarri zen, baina aldi berean, 2. artiku59

Konstituzio zuzenbidearen.indd 59

12/11/07 11:49:09

luan, testua modu partzialean eraldatu zuen, akta gehigarri bat erantsita, Konstituzioaren osagai moduan bete behar zena. Akta gehigarriak 16 artikulu zituen, 1856ko Konstituzio jaiogabearen printzipio batzuk biltzen zituztenak. Hauxe zen akta gehigarriaren alderdirik garrantzitsuena: Gorteak urtean lau hilabetetan bildu behar ziren gutxienez, geroko hauteskunde-lege batera igorri zen Gorteetako diputatuek kontribuzioaren ordainketa edo errenta jakin bat izatea egiaztatu behar zuten ala ez, inprenta-delituak ÂŤepaimahaiekÂť kalifikatuko zituzten berriro, espainiarrak Espainiatik kanpo erbesteratzeko edo Penintsulatik kanpo deserriratzeko zigorra debekatu zen, eta lege berezia eskatu zen Konstituzioaren 46. art.an ezarritako kasuez gain monarkak indultu orokorrak eta amnistiak eman ahal izateko, koroaren ondarea besterentzeko eta bera eta koroaren oinordekoak ezkondu ahal izateko. Edonola ere, akta gehigarri hori 1845eko Konstituziora gehitzeko erabilitako prozedura konstituzioaren aurkakoa zen erabat, Gorteek ez baitzuten testu horretan esku hartu. Izatez, Gobernu berriak, 1856ko urritik NarvĂĄez buru zela, akta indargabetu zuen 1856ko urriaren 14ko Errege Dekretua zela bide, eta 1845eko Konstituzioa osorik berrezarri zen.

3.7.2. Konstituzioa Eraldatzeko Lege Konstituzionala, 1857ko uztailaren 17koa Era berean, NarvĂĄezek ere konstituzio-eraldaketa proposatu zuen. Eraldaketa horren xedea, oinarrian, Senatuaren eraketa berrantolatzea zen, Bravo Murillok 1852an proposatutakoaren ildotik. Gorteek proiektua onetsi zuten eta Konstituzioa Eraldatzeko 1857ko uztailaren 17ko Lege Konstituzionala bihurtu zen. 1845eko Konstituzioaren 14-18 eta 28. artikuluak eraldatu zituen. Berriro ere, senatarien hiru kategoria ezarri ziren: oinordetza bidezkoak (Espainiako handikiak, 200.000 errealeko gutxiengo errentarekin), berezkoak (erregearen seme-alabak eta koroaren oinordekoa hogeita bost urte beteta izanez gero, artzapezpikuak, Justizia, Gerra eta Marinako Auzitegi Nagusien lehendakariak, kapitain nagusiak) eta erregeak izendatutakoak (ohiko kategorietakoak izan behar zuten: Diputatuen Kongresuko lehendakariak eta lehendakari ohiak, diputatuak, ministroak, gotzainak, Espainiako handikiak, teniente jeneralak, enbaxadoreak, Errege Kontseiluko lehendakariordeak, Auzitegi Goreneko ministroak eta fiskalak, guztiak 30.000 errealeko errentarekin, edo Gaztelako tituludunak 100.000 errealeko errentarekin, edo senatari, diputatu edo probintzia-diputatu ohiak zuzeneko kontribuzioetan 20.000 erreal gutxienez ordaintzen bazuten). Gainera, artikulu berriei esker, Espainiako handikiek ondasunen gain loturak eratu zitzaketen senatari izaerari familian eusteko eta, amaitzeko, diputatuak hautatzeko hauteskundeen legezkotasuna Kongresuak erabakiko zuela ezarri zen.

60

Konstituzio zuzenbidearen.indd 60

12/11/07 11:49:09

Zernahi gisaz, Narváezekin ere ez zen konstituzio-egonkortasunik lortu.

Hilabete gutxiren buruan, jeneralak erreginaren konfiantza galdu eta Francisco Armero jenerala eta Francisco Javier Istúriz Ministroen Kontseiluko buruzagitzan jarri ziren, nahiz eta horien gobernuek ere oso gutxi iraun. Ondoren, Isabel II.a erreginak 1858an O’Donnelli berriz deitu zion gobernua eratzeko, eta gobernu horrek 1863 arte iraun zuen, urte horretan O’Donnellek erreginaren konfiantza berriro galdu baitzuen. Horren ostean, Manuel Pando, Lorenzo Arrázola eta Alejandro Monen kabinete laburrak etorri ziren.

Hain zuzen ere, azken horren agintaldian, 1864ko apirilaren 20an, Konstituzioa Eraldatzeko 1857ko uztailaren 17ko Lege Konstituzionala indargabetu zen, eta 1845eko Konstituzioa oso-osorik berrezarri zen.

1864ko irailean, Narváez jenerala gobernura itzuli zen, baina horren eta aurrerakoien arteko gatazkarengatik batetik eta tenkadura politikoa areagotu zelako bestetik, erreginak O’Donnelli eman zion boterea berriro 1865eko ekainean. Primek arrakastarik gabe egindako altxamenduen ostean, O’Donnellek dimisioa aurkeztu zuen eta erreginak Gobernua Narváezen esku utzi zuen berriro 1866ko uztailean. Sistema gainbehera zetorren: Isabel II.a erreginak politikarien errespetua galdu zuen Gobernuko arazoak arinkeriaz jorratzen zituelako, baita herrialde osoaren errespetua ere, bizimodu «kaotikoa» zuelako; politikariek izen ona galdu zuten eta alderdi politikoak tronutik aldenduz joan ziren, azkenean erregina guztiz bakartuta geratu zen arte. Bestalde, aurrerakoiak sistemaren aurka zeuden erabat: 1856an boteretik bota zituzten eta Isabel II.a erregina zela ez ziren boterera itzuli. Hori guztia dela eta, demokratekin elkartu ziren Ostendeko Ituna izenekoaren bidez, bi-bien aurkari zen Isabel II.a tronutik kentzeko. Erreginak O’Donnell 1866an bota zuen eta, horrenbestez, azken horrek monarkiarekin zuen atxikimendua asko hoztu zen. Erreginak Narváezi dei egin zion berriro, eta horren gobernu berriak joera atzerakoi argia zuen.

O’Donnell hil ondoren, alderdiko kideak Ostendeko Itunera bildu ziren. Horrenbestez, erreginari alderdi moderatua soilik geratzen zitzaion.

Hala ere, Narváez 1868ko apirilean hil zenez, alderdiaren babesa galdu zuen. Narváezen ordez Luis González Bravo jarri zen buruzagitzan, baina konjuratzaile guztiak, Espainia barrukoak eta kanpokoak (gogoan izan erbesteratuen zerrendan garrantzi handiko izenak zeudela, esaterako Juan Prim, Práxeles Mateo Sagasta, Manuel Ruiz Zorrilla eta Francisco Serrano jenerala bera) elkartu egin ziren eta, Primen eraginpean, Cádizera iritsi ziren eta altxamendua 1868ko irailean hasi zuten. Horrela hasi zen Iraultza «Loriatsua» izenekoa, eta Espainiatik azkar zabaldu zen. Isabel II.ak, koroa salbatzeko azken ahaleginean, Gobernua eratzeko ardura José Gutiérrez de la Concha jeneralaren esku utzi zuen. Dena den, azken horrek ezin izan zituen altxatutako tropak geldiarazi, eta 1868ko urriaren 3an Madri61

Konstituzio zuzenbidearen.indd 61

12/11/07 11:49:09

lera iritsi ziren. Egun batzuk lehenago, irailaren 30ean, erregina Frantziara erbesteratu zen. Monarkia isabeldarra erori egin zen eta Espainiako konstituzio-historian garai berria hasi zen: 1868ko «Iraultza Loriatsuaren» ondoren «seiurteko iraultzaile» izenekoa abiatu zen.

62

Konstituzio zuzenbidearen.indd 62

12/11/07 11:49:10

3. ikasgaia

Seiurteko iraultzailea

1. 1869ko Konstituzioa 1.1. Aurrekariak Espainiako historian beste batzuetan ere gertatu zen moduan, batzarrak eta agintaritza iraultzaileak edonon agertu ziren. Iraultzak erregina eta dinastia aurretik eraman zituen, eta monarkia bera amaitzeko zorian egon zen. Banakako eskubideak modu zabalagoan aitortu ziren, eta horietako batzuk Espainiako konstituzio-historian lehenengoz jaso ziren (adibidez, kultu-askatasuna eta bilerak egiteko eta elkartzeko eskubideak), eta sufragio orokorra (gizonezkoena) ezarri zen, botere politikoan gizarte-klase batzuek zuten monopolioa behin betiko amaitzeko. Gertaera historikoen joan-etorrian aurrera eginez, 1868ko urriaren 3an, Madrilgo batzar iraultzaileak Serrano jeneralari behin-behineko gobernua (Ministerioa) eratzeko agindua eman zion, Gorte konstituziogileak bildu arte boterean egongo zena. Gobernu horretan, Prim jeneralak Gerra Ministerioaren ardura zuen, Sagastak Gobernazioko Ministerioarena, eta Ruiz Zorrillak Sustapen Ministerioarena. Gobernuak manifestu bat zuzendu zion nazioari, urriaren 25ean, bere ÂŤprogramaÂť azaltzeko: sufragio orokorra (gizonezkoena), erlijio-askatasuna, hezkuntza-askatasuna, inprenta-askatasuna, bilerak egiteko eta elkartzeko askatasunak, eraldaketa ekonomikoak eta Gorte konstituziogileetarako deialdia. Estatuko buruzagitza-ereduari dagokionez, manifestuan arazoa zabalik geratu zen, baina ez zuen monarkiaren alde erabat egiten. Monarkia lehenengo aukera zela zioen, baina jarraian ezarri zuen, edonola ere, nazioaren borondate subiranoak erabakiko zuela eredu hori.

63

Konstituzio zuzenbidearen.indd 63

5/12/07 11:43:36

Manifestuak eratorritako espiritu horrekin bat eginez, behin-behineko gobernua Gorte berrietarako bidea prestatuko zuten arauak ematen hasi zen: sufragio orokorra (gizonezkoena) ezarri zuen, azaroaren 9ko dekretua zela bide; bilerak egiteko eta elkartzeko eskubideak arautu zituen, eta Gorte konstituziogileetarako hauteskundeak deitu zituen. Gorte berriak otsailean bildu ziren, behin-behineko gobernuari konfiantza eman zioten —ordutik aurrera «gobernu betearazle» deitu zen—, eta Batzorde bat izendatu zuten, Olózaga buru zela, Konstituzio berria prestatzeko. Martxoaren amaieran, Batzordeak testua Gorteetan aurkeztu zuen, eta apirilaren hasieran testuari buruzko eztabaida hasi zen. Eztabaida ez zen batere erraza izan, arazo istilutsu bi zeuden eta: kultu-askatasuna eta gobernu-era. Eztabaidak amaitu ondoren, Gorteek Konstituzio berria onetsi zuten, 1869ko ekainaren 1ean.

Hilabetearen erdialdean, Gorteek Serrano jenerala erregeorde izendatu zuten, Estatuko buruzagitza noren esku egongo zen erabaki arte, Konstituzioak buruzagitza hori erregeari ematen baitzion. Prim jenerala gobernuburu jarri zen, eta Gobernu horrek 1870ko abenduaren amaiera arte iraun zuen. Data horretan Primen aurkako atentatua egin zuten eta, ondorioz, hil egin zen; bere ordez, Juan Bautista Topete jarri zuten gobernuburu. Estatuko buruzagitzari dagokionez, Espainiako tronua betetzeko hautagai nahiko egon ziren, esaterako, Antonio Orleansgoa, Montpensiergo dukea, Fernando Coburgo-Gothakoa, Leopoldo Honhenzollerngoa —horren hautagaitza Frantziak Prusiari 1870 gerra aldarrikatzeko aitzakia izan zen—, Tomás Savoiakoa, Genoako dukea, Amadeo Savoiakoa, Aostako dukea, eta Espartero jenerala bera —eskaintzari uko egin zion—. Horien artean, eta erregea hautatzeko 1870ko ekainaren 8ko Legea aplikatuz, Gorteek gehiengoz Amadeo Savoiakoa hautatu zuten Espainiako errege izateko. Errege berriak, Amadeo I.ak, 1871ko urtarrilaren 2an Konstituzioaren zina egin zuen, eta, beraz, Serrano jeneralaren erregeordetza data horretan amaitu zen.

1.2. Ezaugarriak 1869ko Konstituzioaren sorrerako inguruabar historikoak gainetik aipatu ondoren, Konstituzioaren ezaugarriak aipatu behar ditugu, besteak beste: herri-jatorriko Konstituzioa izan zen (Iraultza Loriatsuaren zuzeneko alaba), Belgikako 1831ko Konstituzioaren eta Ipar Amerikako 1787ko Konstituzioaren eragin argiak zituen, eta aurreko konstituzio-testuak baino apur bat luzeagoa zen (112 artikulu eta bi xedapen iragankor zituen). Nahiko zurruna zen, 1837ko eta 1845eko Konstituzioek ez bezala, Konstituzio berriaren XI. tituluan ezarri baitzen Gorteek Konstituzioa eraldatzea 64

Konstituzio zuzenbidearen.indd 64

12/11/07 11:49:10

onetsiz gero, Gorteak desegin egingo zirela; ondoren, Gorte konstituziogile berriak eratuko ziren, konstituzio-eraldaketari buruz eztabaidatzeko, eta horren ostean, Gorte arrunten moduan aurrera egingo zuten.

Printzipioei dagokienez, nahitaez aipatu behar dira hiru: nazioaren subiranotasuna (hitzaurrean argi ezarri zen Espainiako nazioak eta, horren izenean, Gorte konstituziogileek eman eta sendetsi zutela Konstituzio berria), gizonezkoen sufragio orokorra (1868ko azaroaren 9ko Dekretutik indarrean zegoen, eta Gorte konstituziogileen hautaketan aplikatu zen), eta Konstituzioaren lehenengo tituluko eskubideen adierazpen oso eta berritzailea, hogeita hamaika artikulurekin. Lehenengo titulu hori sakon aztertzea komeni da.

Hain zuzen ere, 1869ko Konstituzioko eskubideen adierazpena aurrekoetakoa baino askoz zabalagoa zen. Gainera, 29. artikuluan ezarritako klausula orokorraren arabera, lehenengo titulura bildutako eskubideak ez ziren ÂŤnumerus claususÂť, alegia, beren beregi jaso ez ziren eskubideak ez zeuden debekatuta. Arauketa eskuzabala zen jasotako eskubide guztiekin, eta kasuren batean mugarik ezarri bazen, muga Konstituzioan bertan jaso zen, iraganean maiz gertatutakoa saihesteko: Konstituzioetan eskubidea aldarrikatzen zen, baina horren arauketa zehatza lege batera igortzen zen, eta lege hori edo ez zen onesten, edo onetsiz gero, eskubide horien aplikazioa murrizten zuen edo aurretiazko neurrien edo kautela-neurrien mende jartzen zuen, eta, horrela, eskubideok desnaturalizatu egiten ziren.

Oinarrizko eskubideak babesteko joera horretan, 22. artikulua eta 31. artikulua aipatu behar dira. 22. artikuluan ezarri zen legeen bidez eta agintarien bidez ezin zela ezarri titulu horretan zehaztutako eskubideen egikaritzari buruzko aurreneurrizko xedapenik. 31. artikuluaren arabera, Konstituzioan ezarritako eskubide batzuk, baina ez guztiak (zehatz zerrendatu zituen, horri buruzko zalantzarik ez egoteko) eten zitezkeela, inoiz ez behin betiko, aldi baterako soilik, eta beti legearen bidez, Estatuaren segurtasunak aparteko inguruabarretan hala eskatzen zuenean. Edonola ere, erresumatik kanporatzea, deportazioak eta deserriratzeak neurri horiek jasan behar zituen pertsonaren egoitzatik 250 kilometrora baino urrunagora egitea debekatu zen.

Konstituzioaren atal dogmatikoan, hurrengo hauek jaso ziren: banakako askatasunari eta segurtasunari buruzko bermeak, egoitzaren bortxaezintasuna, komunikazioen sekretua, erregistro- edo atxiloketa-agindu judizialen arrazoitzea, benetako babes judizialaren printzipioa (Konstituzioan ezarritako bermeak ez betetzeagatik botere publikoek zuten erantzukizun-printzipioarekin batera), ÂŤhabeas corpusÂť prozedura, ondasunak konfiskatzeko debekua, jabetza pribatuaren bermea (desjabetzapenak egingo ziren soil-soilik onuragarritasun publikoa zela bide, kontrol judizialaren mende eta aurretiaz kalte-ordaina emanda), legezkotasun-printzipioa zigor-, prozesu- eta tributu-arloetan, 65

Konstituzio zuzenbidearen.indd 65

12/11/07 11:49:10

adierazpen-askatasuna, bilerak egiteko askatasuna, eskariak egiteko eskubidea, zentsuraren debekua, askatasunez zirkulatzeko eskubidea, trebakuntzaedo hezkuntza-establezimenduak sortu eta horiei eusteko eskubidea, enplegu eta kargu publikoetan sartzeko eskubidea meritu- eta gaitasun-printzipioen arabera, eta sufragio orokorra (gizonezkoena).

Amaitzeko, polemika gehien sortu zuen eskubide bati aipamen egingo diogu: kultu-askatasuna, Konstituzioaren 21. artikulu entzutetsuan jasotakoa. Kultu-askatasunari dagokionez, 1856ko Konstituzio jaiogabeak modu lotsatian aitortu zuen, baina 1869ko Konstituzioak argi eta garbi jaso zuen: lehenengo eta behin, nazioan kultuari eta erlijio katolikoaren ministroei eustea ezarri zen eta, ondoren, Espainian bizi ziren atzerritarrei eta katolikoa ez zen erlijioren bat zuten espainiarrei jendaurrean eta pribatuan edozein kultu praktikatzeko eskubidea onartu zitzaien, betiere, moralaren eta zuzenbidearen erregela unibertsalek ezarritako mugak errespetatuz.

Eztabaida konstituziogileko beste arazo handiari dagokionez, hots, gobernu-sistemari dagokionez, parlamentu-monarkia hautatu zen. Konstituzioaren 33. artikuluan monarkia gobernu-era moduan ezarri zen eta, arauketa dela bide, benetako parlamentu-monarkia bihurtu. Horretan, koroak ez zuen botere konstituziogilerik, beste botere bat zen, botere-banaketa malguarekin. Horri esker, parlamentu-sisteman Gobernua Gorteen kontrolpean zegoen, eta horien konfiantza behar zuen boterean egoteko, baina, era berean, erregeari Gorteak desegiteko eskatu ahal zion. Horri esker, botere betearazlearen eta legegilearen artean oreka zegoen. Autore batzuek parlamentu-sistema hori ÂŤhertsiaÂť zela esan dute, Gobernuak, Gorteen konfiantzaz gain erregearen konfiantza ere behar zuelako.

Konstituzioan, praktikan, parlamentu-monarkia ezarri zen, eta Amadeo I.a erregearekin (beti bere lekuan egon zen, aurretik koroan egon zirenak ez bezala; aurrekoek behin eta berriro sartu zuten eskua arazo politikoetan eta, azkenean, neultraltasuna, izen ona eta koroa bera ere galdu zituzten), sistemak ondo funtzionatzeko aukerak zituen. Hala ere, ingurubar historikoengatik ezinezkoa izan zen eta, beraz, sistemak gainbehera egin eta Errepublikaren etorrera aurreratu zen.

1.3. Konstituzio-organoak Konstituzio-organoei dagokienez, Konstituzioak izaera hori aitortu zien beren beregi botere legegileari, erregeari (ministroen bidez betetzen zuen) eta auzitegiei. Azter ditzagun apurka-apurka: a) Botere betearazlea: Konstituzioak erregeari aurreko konstituziotestuen arabera koroari zegozkion eginkizunen antzekoak eman zizkion: 66

Konstituzio zuzenbidearen.indd 66

12/11/07 11:49:10

erregea ukiezina zen eta ez zuen inolako erantzukizunik berrespenaren teknika dela bide. Erregeak legegintzako ekimena zuen eta legeak sendetsi eta aldarrikatzen zituen, erregelamenduak emateko ahala zuen, Gorteak eten eta desegiten zituen muga batzuekin, ministroak izendatu eta kargutik kentzen zituen, eta Estatuko buruzagitzako ohiko eginkizunak zituen, alegia, barruko ordena publikoa eta segurtasuna zaintzea eta atzerrian herrialdearen ordezkari izatea. Adierazi berri dugunez, erregearen onurabide juridikoak aurreko Konstituzioetan koroarentzat ezarritakoen antzekoak ziren, baina eskatzen zitzaion espiritua oso desberdina zen: benetako monarkia demokratikoa izan behar zuen.

Eta hori guztia, hainbat arrazoi direla bide: lehenengo eta behin, subiranotasuna nazioan zetzalako, eta hortik sortzen zirelako botere guztiak, baita monarkarenak ere; bigarren, Iraultzaren ostean monarkia garai berrietara egokitzea nahi zelako; hirugarren, errege berria eta dinastia berria zeudelako, eta aurrekoekin alderatuz aldarte guztiz desberdina zutelako.

Iraultza Loriatsuarekin, hasieran, gobernu-erari buruzko zalantza ez zen argitu. Monarkiari eustea hautatu zen, dinastia berri batekin, hori bai. Konstituzioa idazten ari zela, errege berri bat Espainiara ekartzeko kudeaketek artean ez zuten arrakastarik izan. Horregatik, Konstituzioaren lehenengo xedapen iragankorrean ezarri zen errege berria hautatzeko eta gai horren inguruko arazo guztiak ebazteko egingo zen legea Konstituzioaren atal izango zela.

Erregeordetzari dagokionez, Konstituzioan Gorteek izendatutako erregeordetza ezarri zen, pertsona bat, bi, hiru edo bosten esku egongo zena. Isabel II.a erregina tronutik bota ondoren, Gorteek, errege berria hautatu arte, botere betearazleko lehendakari izan zena erregeorde izendatu zuten: Serrano jenerala. Konstituzioa onetsi ostean, Gobernuak Europako errege-etxeetan erregea aurkitzeko kudeaketak egiten jarraitu zuen. Kudeaketa horiek ez ziren batere errazak izan eta, dakigunez, azkenean, Primek nahiago izan zuen hautagaia aukeratu zen Espainiako errege: Amadeo Savoiakoa, Aostako dukea. Gorteek 1870eko azaroaren 16an egindako aparteko bilkuran errege hautatu zuten gehiengoz.

Gobernuari helduz, Konstituzioak organo horri Gobernu zein Ministroen Kontseilu esan zion, baina VI. tituluan hurrengo hau adierazi zen hitzez hitz: ÂŤMinistroakÂť. Lehenengo eta behin, nahiz eta doktrinak erregearen botereak Gobernuak egikaritu behar zituela aspalditik esan, Konstituzioak lehenengoz aitortu zuen hori beren beregi artikulu batean (zehazki, 35. art.an); bigarren, Gobernuak kide anitzeko organoa izaten jarraitu zuen; hirugarren, Konstituzioan gobernuko kideak diputatuak edo senatariak izatea bultzatu zen argi eta garbi; laugarren, ministroek Gorteetan zigor-erantzukizuna zutela ezarri zen, eta bosgarren, parlamentarismo klasikoaren teknikak sartu ziren, besteak beste, Gobernuaren kontrola parlamentariek 67

Konstituzio zuzenbidearen.indd 67

20/11/07 16:48:51

aurkeztutako interpelazioen bidez, eta ganberek gobernuaren aurka zuten zentsura-eskubidea. b) Botere legegilea: 1869ko Konstituzioak diseinatutako Gorteak ganbera bikoak ziren, eta hori arazo polemikoa zen, betiko moduan. Oraingoan, bigarren ganbera egotea justifikatzeko, interes orokorrez gain lurraldeko eta tokiko interesek ere ordezkatuta egon behar zutela esan zen.

Senatua probintzia-barrutien bidez hautatzen zen, zuzeneko sufragio orokorraren bidez, bi fasetan: lehenengo, udal-barruti bakoitzak konpromisarioak hautatzen zituen eta, horiek, Diputazio Probintzialeko kideekin batera, Hauteskunde Batzar Probintziala osatzen zuten. Azken horrek probintzia ordezkatzen zuten lau senatari hautatzen zituen, eta probintzia guztiek senatari kopuru bera zuten, herritarren kopurua gorabehera. Senatari izateko, Konstituzioaren 62. artikulura bildutako kategoriaren batekoa izan behar zen (orain edo lehen Kongresuko lehendakari, ministro, Estatu Kontseiluko lehendakari, Auzitegi Goreneko lehendakari, kapitain nagusi, almirante, Unibertsitateko errektore, katedradun, Probintziako diputatu, 30.000 biztanle baino gehiago zituen udalerriko alkate, Errege Akademiako zuzendari, enbaxadore, artzapezpiku edo apezpiku, etab. izatea, edo probintziako 50 zergadun nagusien arteko bat izatea).

Konstituzioan bi artikulu baino ez zitzaizkion eskaini Diputatuen Kongresuari. 40.000 pertsona bakoitzeko diputatu bat egon behar zen gutxienez, hauteskunde-legearen arabera hautatua. Aldi horretan indarrean zegoen hauteskunde-legeak, 1870eko ekainaren 23koak, izen bakarreko barrutiak hautatu zituen eta gizonezkoen sufragio orokorrari eutsi zion (1868tik indarrean zegoena). Modu horretan, diputatu izateko ez zen aparteko betekizunik eskatzen, Senatuan ez bezala.

Gorteen funtzionamendua aztertuz gero, bi ganberak autonomoak ziren (beren araudiak onetsi eta gobernu-organoak hautatzen zituzten) eta eginkizun berberak zituzten; izan ere, legeak bi ganberetan onetsi behar ziren, 1837ko uztailaren 19ko Organo Legegilekideen arteko Harremanei buruzko Legean ezarritakoaren arabera. Bien artean adostasunik ez bazegoen, batzorde misto eta paritarioa eratzen zen, eta horren irizpena bi ganberek onetsi behar zuten, kontribuzioei, kreditu publikoari eta indar militarrari buruzko lege-proiektuetan izan ezik, horietan Kongresuak lehentasuna baitzuen.

Urtero bildu behar ziren, gutxienez lau hilabetetan, eta erregeak, beranduen jota, otsailaren 1ean deitu behar zituen. Ohiko eginkizunak zituzten: koroari zegozkionak (erregearen zina hartzea, erregeordetza Konstituzioan ezarritakoaren arabera hautatzea, etab.), Gobernuak aurkeztutako aurrekontuak onestea, eta, legegintza-eginkizunari zegokionez, legegintza-ekimena erregearekin banatuta zegoen. Ganberek legeak onetsi on68

Konstituzio zuzenbidearen.indd 68

12/11/07 11:49:11

doren, erregeak sendetsi eta aldarrikatu egin behar zituen, eta erregearen betoa desagertu egiten zen. Kontrol-eginkizunari dagokionez, parlamentariek interpelazio-eskubidea izateaz gain, Konstituzioak 53. artikuluan beren beregi gehitu zuen ganberek Gobernuari zentsura egiteko zuten ahalmena. Testuan ez zen ezarri zein ziren botere betearazleari egindako zentsura onestearen ondorioak, baina manu hori honela interpretatu zen: ministro bat edo batzuk zentsuratuz gero, horiek dimisioa aurkeztu behar zuten. Zentsurak Gobernu osoa edo lehendakaria ukitzen bazuen, Gobernuak dimisioa aurkeztu behar zuen edo erregeari ganberak desegitea proposatu behar zitzaion, herritarrek gatazka hori hauteskunde aurreratuen bidez ebatzi zezaten. Izatez, Kongresuaren agintaldiak hiru urte iraun arren eta Senatuaren laurdena hiru urterik behin berritzen zen arren, lehenago ere gertatu zen moduan, askotan aurretiaz desegin ziren eta Senatuak ere ez zuen egonkortasunik lortu. c) Botere judiziala. Konstituzioaren VII. tituluan ÂŤBotere judizialaÂť beren beregi aipatu zen, eta Auzitegien esku utzi zen bakar-bakarrik, eta boterearen independentzia indartu zen (94. artikuluan beren beregi ezarri zen karrera judizialean oposizio bidez soilik sar zitekeela, eta erregeak Auzitegietako eta Auzitegi Goreneko magistratuen laurdenak soilik izenda zitzakeen, oposizio-sistemari jarraitu gabe, betiere, Estatu Kontseiluari entzun ondoren eta Auzitegietako lege organikoarekin bat etorriz). Berriro ere, epaiketa arruntetan, zibiletan zein zigor arlokoetan, kodeen batasunprintzipioa (inguruabar bereziengatik beharrezkoak ziren aldaketei bidea irekita utzita) eta ÂŤforuenÂť batasuna ezarri ziren. Konstituzio aurrerakoi guztietan ohikoa zen moduan, berriro ere epaimahaiaren irudia ezarri zen, eta horren arauketa geroko lege batera igorri zen. Konstituzioaren titulu honek garatutako legea Botere Judizialaren Antolaketari buruzko 1870ko irailaren 15eko behin-behineko Legea izan zen. Lege hori eta 1882ko urriaren 14ko Botere Judizialaren Lege Organikoaren Lege Gehigarria mende bat baino gehiago indarrean egon dira, 1985eko uztailaren 1eko Botere Judizialaren Lege Organikoa eman arte.

Estatuaren lurraldea udalerri eta probintzietan antolatzeari dagokionez, Konstituzioaren 99. artikuluan kasuan kasuko lege arautzaileek garatu beharreko printzipio batzuk ezarri ziren: toki korporazioek probintziako eta herriko interesak gidatzea, toki korporazioetako batzarraldien publizitatea, horien aurrekontuak, kontuak eta akordio garrantzitsuak argitaratzea, erregeak eta Gorteek esku hartzeko aukera izatea erakunde horiek eskumenak gainditu ez zitzaten, eta, amaitzeko, erakundeon ahalmenak zehaztea zergen arloan, horiek Estatuko tributu-sistemaren aurrez aurre egon ez zitezen.

Konstituzioaren artikulu hori 1870ko abuztuaren 20ko Udal eta Probintzia Legeek garatu zuten.

69

Konstituzio zuzenbidearen.indd 69

12/11/07 11:49:11

1.4. Esanahia eta indarraldia Azkenik, 1869ko Konstituzioaren esanahiari eta irismenari aipamen egitean, berriro ere esan behar da inguruabar historikoek testuaren indarraldia erabat baldintzatu zutela eta, beraz, testuak ezin izan zuela arrakastarik lortu. Dakigunez, Amadeo erregea Espainiara iritsi berria zela, bere babesle nagusia, Prim jenerala, erail egin zuten. Amadeo erregeak kargua bertan behera uzteko beste arrazoi batzuk ere egon ziren, besteak beste: herrialdea odolusten ari zen gerra bikoitza (karlista eta kubatarra), errepublikarren aurkakotasuna batetik eta alfontsotarrena bestetik (tronutik kendutako Isabel II.aren semearen aldekoak), erregimeneko alderdi politikoen arteko adostasunik eza, erregearen osperik eza, erregeak babesik ez izatea eta Gobernuaren ezegonkortasuna (1871n, Serrano jenerala, Ruiz Zorrilla, JosĂŠ Malcampo y Monge jenerala eta Sagasta egon ziren Gobernuan, eta 1872an, Serrano jenerala eta Ruiz Zorrilla). Hain zuzen ere, 1873ko otsailaren 11n, erregeak Diputatuen Kongresuari zuzendutako mezu bat eman zion Ruiz Zorrilla Gobernuko lehendakariari: koroari uko egin zion bere eta bere ondorengoen izenean. Arratsalde horretan bertan bi ganberak deitu zituzten zer egin erabakitzeko. Bi ganberak Nazio Biltzarrean bilduta eta, besteak beste, Francisco Pi y Margall, NicolĂĄs SalmerĂłn eta Estanislao Figuerasen proposamenez, Errepublikaren alde egin zen gehiengo handiz, eta Figueras, Gobernuko burua, botere betearazleko lehendakari hautatu zuten.

Hala ere, Amadeo erregearen uko-egiteak, keinu jatorra izan zen arren, arazo ugari planteatu zituen, ez baitzetorren bat Konstituzioan ezarritakoarekin. Izan ere, Konstituzioaren arabera debekatuta zegoen ganberek elkarrekin eztabaidatzea eta, beraz, Nazio Biltzar izenekoaren bilera konstituzioaren aurkakoa zen. Horrez gain, Konstituzioaren arabera, erregearen abdikazioak Gorteek onetsitako legea eskatzen zuen, eta erregearen eta Gorteen artean mezuak trukatu besterik ez zen egin. Eta, are garrantzitsuago zena: 1869ko Konstituzioa monarkikoa zen. Horrenbestez, Errepublika modu horretan ezartzea Konstituzioa modu nabarian haustea zen.

Konstituzioaren arabera, Gorteek ez zuten eskumenik Errepublika modu horretan aldarrikatzeko. Modu horretan, Konstituzioaren 33. artikuluaren aurka egin zuten, edo bestela esanda, bertan behera utzi zuten, artikulu horretan monarkia gobernu-era zela ezarri baitzen. Horrenbestez, Konstituzioa urratu egin zen. Izan ere, ezin da konstituzio-eraldaketatzat hartu Oinarrizko Arauaren XI. tituluan konstituzio-eraldaketarako ezarritako prozedura bete gabe egin zen zerbait.

Une hartako inguruabarrak zirela-eta, gertaerak pentsatu baino lehen gertatu ziren eta Gorteek, bat-batean, erregearen uko-egitea izan zuten aurrean eta Errepublika hautatzea beste aukerarik ez zuten izan. Hala ere, hori 70

Konstituzio zuzenbidearen.indd 70

12/11/07 11:49:11

guztia egiteko modua konstituzio-apurketaren kasu argia izan zen. Baina, gainera, bitxiena hurrengo hau izan zen: Errepublika aldarrikatzean monarkia ez zegoen arren, 1869ko Konstituzioak indarrean jarraitu zuen, ez baitzen modu formalean indargabetu eta ez baitzen eraldatu XI. tituluan ezarritako bideak erabiliz. Eta I. Errepublikako konstituzio federalaren proiektua indarrean jarri ez zenez, paradoxa hau daukagu: Espainiako I. Errepublikan indarrean egon zen Konstituzioa monarkikoa izan zen.

Baina nola egon zitekeen indarrean Konstituzio monarkikoa Errepublikan? Orduko politikariek galdera horri emandako erantzunak oso bitxiak izan ziren: batzuen ustez, eskubideen adierazpena (I. titulua) eta nazioaren ordezkaritzaren ingurukoa indarrean geratzen ziren (SalmerĂłn), eta beste batzuen esanetan, indarrean zegoen erabat gobernu-erari zegokiona izan ezik: orain errepublikarra zen, ez monarkikoa (Martos); batzuen iritziz, 33. artikulua eta horri zuzenean lotutako gainerako artikuluak indargabetu ziren (Figueras). Egia esan, 1869ko Konstituzioa inoiz ez zen modu formalean indargabetu, eta I. Errepublikako Konstituzioa aldarrikatu arte indarrean zegoela ulertu zen, eta azken hori, dakigunez, inoiz ez zen indarrean jarri.

2. I. Errepublikako Konstituzio Federalaren proiektua, 1873koa 2.1. Aurrekariak 1873ko martxoaren 11ko legea dela bide, Gorte konstituziogileetarako hauteskundeak deitu ziren. Gorteak ekainaren 1ean ireki ziren. Gerra zela-eta karlistak ez zeuden, monarkikoak uzkur zeuden eta abstentzioa oso handia izan zen. Horrela bada, Gorteetan errepublikarrek gehiengo handia zuten. Hori dela eta, Gorte berriek Errepublika Demokratiko Federala aldarrikatu zuten eta Francisco Pi y Margallen esku utzi zuten Gobernu berriaren eraketa. Bestalde, uztailean, I. Errepublikako Konstituzio-proiektua Gorteetan aurkeztu zen. Proiektu hori inoiz ez zen indarrean sartu eta Gorte konstituziogileetan eztabaida labur-laburra eragin zuen, herrialdearen egoera politiko zaila zela bide. Herrialdearen barruan arazo larriak zeuden, besteak beste, gerra karlista eta kubatarra; horrez gain, kantoi, hiri eta eskualde askok, agintaritza zentralari desafio eginez, euren burua gobernu autonomo izendatu zuten, eta altxamenduak piztu ziren, batez ere Cartagenan eta Valentziako Erkidegoko eta Andaluziako inguru batzuetan. Azken fenomeno horri, Espainiako historian, ÂŤkantonalismoÂť esan izan zaio.

Hori guztia gorabehera, nire ustez, I. Errepublikako Konstituzio Federalaren proiektua, indarrean jarri ez zen arren, oso interesgarria da, Espainiako konstituzio-historiako arazorik larrienetakoari aurre egiten ahalegindu zen 71

Konstituzio zuzenbidearen.indd 71

21/11/07 08:40:30

eta: herrialdearen lurralde-egituraketa. Eredu federala hautatu zen, eta garai hartako inguruabar historikoetan erraz errotuko ez zen arren, printzipio batzuk jaso zituen eta horien inguruan gogoeta egitea komeni da, batez ere, kontuan hartzen badugu 1978ko Konstituzioan ezarritako sistema autonomikoa, alderdi batzuei erreparatuz, ildo ÂŤfederalekoaÂť dela.

2.2. Ezaugarriak Printzipio politikoei erreparatuz gero, testua egin zuen batzordeak berak irizpen baten bidez adierazi zuen zein ziren erdietsi nahi ziren xedeak: Iraultza Loriatsuan lortutako askatasuna eta demokrazia zaintzea, sistema federala ezartzea eta botereen banaketa bermatzea. Printzipio demokratikoa aztertuz gero, nazioaren subiranotasuna aldarrikatu zen (hitzaurrean ezarritakoaren arabera, Espainiako nazioak eman eta sendetsi behar zuen Konstituzioa, eta, gainera, 42. artikuluaren arabera, subiranotasuna herritar guztiengan zetzan eta sufragio orokorraren bidez hautatutako Errepublikako erakunde politikoek egikaritzen zuten herritar guztiak ordezkatuz). Askatasunen bermeari lotuta, konstituzio-testuak liberalismo oso aurrerakoiaren aldeko apustua egin zuen: eskubideen adierazpena oso zabala zen, 1869ko Konstituzioaren aurrekariari jarraituz, eta atariko tituluan eskubide horiek eskubide naturalak zirela aldarrikatu zen, eta botere batek ere ez zuen ahalmenik horiek uzkurtzeko ez lermatzeko, legeria positibo guztien aurrekoak eta goragokoak baitziren. Besteak beste, hurrengo hauek aitortu ziren: bizitza-eskubidea, segurtasunerako, pentsamendu-askatasunerako eta adierazpenak egiteko eskubidea, ideiak hezkuntzaren bidez zabaltzeko, bilerak egiteko eta elkartzeko eskubideak, jabetza-eskubidea, lan-askatasunerako, lege-berdintasunerako eta epaimahaiek epaitzeko eskubidea. II. tituluan horien arauketa jaso eta hurrengo hauek aipatu ziren: atxilotzearen gaineko bermeak, egoitzaren eta gutuneriaren bortxaezintasuna, espetxeratze- edo erregistro-autoen arrazoitzea, gaur egun ÂŤbenetako babes judizialerakoÂť eskubide deitzen duguna, sufragio-eskubideak, kultu-askatasuna eta hezkuntza eta trebakuntza-establezimenduak sortu eta horiei eusteko askatasuna.

Desjabetzapen-prozesu guztietan bete behar ziren bermeak ere jaso ziren, zentsura debekatu zen, enplegu eta kargu publikoetara meritu- eta gaitasunprintzipioen arabera sartzea bermatzen zen, etab. Ikus daitekeenez, eskubide eta askatasunen zerrenda oso zabala zen eta, hori gutxi balitz, eskubide eta askatasunon zerrenda irekita zegoen; izan ere, 31. artikuluan ezarritakoaren arabera, eskubideon aitorpenak ez zuen esan nahi testuan beren beregi aitortu gabeko besteren bat debekatuta zegoenik.

Printzipio demokratikoarekin eta askatasunen bermearekin batera, Konstituzioaren laikotasuna ere azpimarratu behar da, 1869ko Kons72

Konstituzio zuzenbidearen.indd 72

12/11/07 11:49:12

tituzioa baino harago doa eta. Hain zuzen ere, modu irekian aldarrikatu nahi zen kultu-askatasuna (34. artikulua), Elizaren eta Estatuaren arteko banaketa (35. art.), Federazioak, erregio-estatuak eta udalerriek kultu bat zuzenean zein zeharka diruz laguntzea debekatu zen (36. art.), eta agintari zibilek jaiotzak, ezkontzak eta heriotzak erregistroan beti jasotzea agindu zen (37. art.).

Konstituzio-testu berriaren oinarri-oinarriko printzipioen artean, zalantzarik gabe, berritzaileena federalismoa zen, boterearen lurralde-antolaketarako printzipio moduan. Ordu arte, Espainiako konstituzionalismoaren historian ezezaguna zen hori. Edonola ere, eredu federal horren diseinuak Pi y Margallen ideiak zituen abiapuntu: Estatuaren batasuna eta lurraldeerakundeen autonomia bateratu nahi zituen, Espainiaren barne egitura konplexu eta askotarikoa errespetatuz. Espainia iraganean erresuma eta lurralde independente izandakoek osatzen zuten, eta horiek berezko hizkuntzak eta berezko sistema juridikoak zituzten, askok zuzenbide pribatuan txertatuta, eta beste askok zuzenbide publikoan. Horregatik, Pi y Margallek berak hurrengo hau idatzi zuen: ÂŤ...badirudi nazio hau Errepublika izateko sortuta dagoela, Suitzaren edo Estatu Batuen tankeranÂť.

Konstituzio-testuaren diseinu federala koherentea zen esan berri dugunarekin: lehenengo eta behin, estatu kideen (erregio-estatu deitutakoak) gainetik zegoen estatu zentrala (estatu federala edo nazioa) aitortzen zuen.

Estatu kideak Konstituzioaren 1. artikuluan jasota zeuden, eta monarkia hispanikoaren antzinako erresumekin bat zetozen (aldaketa batzuekin: Kuba eta Puerto Rico estatu gisa sartu ziren, Filipinak eta Afrikako kolonia espainiarrak etorkizunean estatu gisa era zitezkeela ezarri zen, eta testuan, inongo azalpenik gabe, Leon ez zen jaso). Bigarren, horren guztiaren eraginez, Konstituzio federala eta estatuek eman zitzaketen Konstituzioak aldi berean indarrean egongo ziren, baina azken horiek ezin zuten Konstituzio federalaren aurka agertu (93. art.). Hori dela eta, Konstituzio horiek Espainiako Gorte Nagusiek onetsi behar zituzten, eta horiek aztertu behar zuten ea testuotan oinarrizko eskubideak, botereen mugak eta Konstituzio federalaren manuak bermatzen ziren (102. art.).

Hirugarren, estatu federalaren eta estatu kideen eskumenak zehazteari dagokionez, konstituzio-testuaren V. tituluan Federazioari zegozkion eskumenen zerrenda bat bildu zen. Besteak beste, hauek azpimarratu behar dira: kanpo politikaren eta defentsaren zuzendaritza, indar armatuen agintaritza, diru-sistemaren eta nazioko herri-zorraren arauketa, aduanak, osasuna, komunikabidea eta kode orokorrak. Edonola ere, titulu horretan beren beregi aipatu gabeko gaiak estatuek beren gain hartu zitzaketela ulertu behar zen. Izatez, testuaren XIII. tituluak, horiek aipatzen zituenak, autonomia osoa bermatzen zien esparru ekonomiko-administratiboan eta nazioarekin bateragarria zen autonomia politiko osoa (92. art.). Estatuek, 73

Konstituzio zuzenbidearen.indd 73

12/11/07 11:49:12

euren Konstituzioa izateaz gain, biltzar legegileak sufragio orokorraren bidez hauta zitzaketen, eta kasuan kasuko gobernuak botere federalaren esku-sartzerik gabe izenda zitzaketen (92. eta 94. art.). Arlo hauek arautzeko autonomia aitortu zitzaien: politika, industria, ogasuna, herri-lanak eta erregio-errepideak, ongintza, heziketa eta Konstituzioaren bidez botere federalari eratxiki gabeko gainerako gai zibil eta sozial guztiak. Horrez gain, jesapenak egin, herri-zorra jaulki eta Unibertsitateak sortu zitzaketen. Askatasun osoa zuten barruko lurraldearen antolaketarako eta botereak egituratzeko, baina azken horri dagokionez, estatu federalaren ereduari jarraitu behar zioten, eta botereok honela banatu: legegilea, betearazlea eta judiziala.

Bosgarren, estatuetako Konstituzioek oinarrizko eskubideak, botereen mugak eta Konstituzio federalaren manuak errespetatu behar zituzten, eta horrez gain, estatuek indar publikoa poliziaren kasuan eta barne segurtasunerako soilik erabil zezaketen. Estatu baten lurraldean ezin zen estatu berririk sortu, estatu kideak ezin ziren elkartu estatu interesdunen Gorteen (biltzarrak) eta Gorte federalen adostasunik gabe eta, edonola ere, 103. artikuluaren arabera: ÂŤEstatu bakoitzeko herritarrek gainerako estatuetako herritarren eskubide guztiak izango dituzteÂť. Konstituzioa eta arau federalak beteko zirela bermatzeko, Ministroen Kontseiluak estatu bakoitzean ordezkari bat izendatuko zuen, baina horrek ez zuen zuzeneko eskumen betearazlerik izango estatu kidearen edo bertako udalerrien barruan.

Seigarren, izaera federala zenbait faktorek erakusten zuten: batetik, Gorteak ganbera bikoak ziren, eta horietan Senatuak estatu kideak ordezkatzen zituen (horietako bakoitzak, organo legegilearen bidez, lau senatari izendatzen zituen); bestetik, Errepublikako lehendakaria hautatzeko modua (hautaketa horretan estatu bakoitzean hautatutako batzarrek parte hartzen zuten, eta horiek Kongresura eta Senatura bidaltzen zituzten pertsonen bikoitzak osatzen zituzten); azkenik, Auzitegi Goren Federalaren eraketa, horretarako estatu bakoitzak hiru magistratu izendatzen zituen eta.

Amaitzeko, eta boterearen lurralde-banaketari erreparatuta, estatu federalaz eta estatu kide edo erregio-estatuez gain, Konstituzioaren proiektuak udalerriak aipatzen zituen, baina probintziak ez. Udalerriek autonomia politiko, ekonomiko eta administratiboa zuten, eta udalak, alkateak eta udal-epaileak (munta txikiko arazoetan eskumena zuten, esaterako ahozko epaiketetan, falta-epaiketetan edo adiskidetze-ekitaldietan) sufragio orokorraren bidez hautatuko zirela ezarri zen. Konstituzio-testuak eskatu zuen Estatuek udalerriei eskumenak aitortu behar zizkietela arlo hauetan: justizia zibil eta kriminala, polizia, instrukzio publikoa, azpiegiturak, ospitaleak, ongintza, etab. eta eskumen horiek egikaritzeko beharrezko errentak, funtsak eta kreditu-baliabideak eman behar zizkietela. Hau da, Konstituzioan 74

Konstituzio zuzenbidearen.indd 74

21/11/07 08:40:31

udalerrien autonomia aitortu zen, eta hori Estatuek lurraldearen barne antolaketa diseinatzeko zuten autonomiaren muga zen.

Batzorde hark adierazitako azken printzipioari dagokionez, hau da, botere-banaketari dagokionez, eta konstituzio-organo federalei lotuta, konstituzio-testuak botere-banaketa zurruna hautatu zuen. Espainiako ordu arteko tradizio politikoan ez bezala, ez ziren sartu parlamentu-sistemari zegozkion mekanismo esanguratsuak, esaterako ganberak desegitea edo zentsura-mozioa, eta ministro-kargua eta diputatu- edo senatari-kargua bateraezinak egin ziren (horrek, nola edo hala, botere legegilearen eta betearazlearen arteko lotura zaildu zuen). Estatuko buruzagitzaren eta Ministroen Kontseiluaren artean ere banaketa argia ezarri zen. Konstituzioan botere-banaketak zuen diseinu zurrunak sistema geldiaraztea saihesteko, testuak modu berritzailean arautu zuen Errepublikako lehendakariaren irudia. Estatu Batuetako Konstituzioan ez bezala, lehendakariak ez zuen botere betearazlea zuzenean egikaritzen (gobernuari zegokion), lotura-botere izenekoa baino. Botere hori bitartekaria edo tartekaria izan behar zen gainerako botere guztien artean, eta modu horretan, sistemak modu egokian funtzionatzea erraztu behar zuen.

Atal hau amaitzeko, XVII. artikuluan ezarritako konstituzio-eraldaketaren prozedurari aipamen egin behar zaio, labur bada ere: Kongresuak eta Senatuak eraldaketa onetsi ondoren, bi ganberak desegin egingo ziren eta Errepublikako lehendakariak Gorte berriak deituko zituen. Gorte berri horiek Gorte konstituziogileen izaera izango zuten eta konstituzio-eraldaketari buruz eztabaidatuko zuten. Ondoren, Gorte arrunten moduan jarraituko zuten.

2.3. Konstituzio-organoak Behin konstituzio-proiektuaren printzipio politikoak ikusita, orain konstituzio-organoen osaera eta funtzionamendua aztertuko ditugu: a) Botere betearazlea: Botere hau Ministroen Kontseiluari zegokion, eta hori lehendakari batek zuzentzen zuen, Errepublikako lehendakariak izendatua. Botere horrek eginkizun hauek zituen: herrialdearen barruko eta kanpoko segurtasuna zaintzea, indar armatuen agintea, langile publikoak izendatzea, diru-sarrerak eta gastuak legeetan ezarritakoaren arabera banatzea, legeak betearazteko erregelamenduak onestea, legegintza-ekimena, Gorteetan Herri Administrazioaren egoerari buruzko oroitidazkiak urtero aurkeztea eta erregio-estatuetan gobernu-ordezkariak izendatzea. Konstituzio-testuan diseinatutako botere-banaketa zurruna zela bide, Gobernuak Errepublikako lehendakariaren konfiantza soilik izan behar zuen, ez Gorteena.

75

Konstituzio zuzenbidearen.indd 75

20/11/07 16:48:52

b) Botere legegilea: bi ganberakoa zen, Kongresuak eta Senatuak osatzen baitzuten, baina bien eginkizunak ez ziren berdinak, Senatuarenak gutxiago zirelako. Kongresua diputatuek osatzen zuten, zuzeneko sufragio orokorraren bidez hautatuak, eta 50.000 biztanleko bat hautatzen zen. Bestalde, Senatua estatu kide bakoitzeko biltzar legegileek izendatutako senatariek osatzen zuten, eta Estatu bakoitzetik lau senatari izendatzen ziren, herritarren kopurua gorabehera. Legegintzaldiak bi urte irauten zituen eta ganberak urtero biltzen ziren, gutxienez lau hilabete iraun behar zuten bi batzarralditan. Botere betearazlearen autonomia osoa bermatzeko, gobernuorganoak hautatzeko eta erregelamenduak idazteko askatasun osoa zuten, ministroek ezin zuten diputatu edo senatari izan, eta ezin zuten Parlamentuko batzarraldietara joan ganberen manu berezirik ez bazegoen. Ganberetako kideek ohiko parlamentu-onurabidek zituzten (bortxaezintasuna, ukiezintasuna, etab.).

Legegintza-eginkizunari erreparatuz gero, legegintzako ekimena Errepublikako lehendakariaren, Ministroen Kontseiluaren eta Kongresuaren esku zegoen. Senatuak ez zuen legegintzako ekimenik eta soil-soilik azter zezakeen ea Kongresuak onetsitako legeek Konstituzioan aldarrikatutako oinarrizko eskubideak, erakunde politikoen botereak, Federazioaren ahalmenak eta Konstituzioa bera errespetatzen zituzten edo ez. Horien aurkakoak ez zirela aitortuz gero, legea aldarrikatu egiten zen. Aitzitik, horiei kalte egiten ziela pentsatuz gero, bi ganberen batzorde mistoa izendatzen zen eta horrek irizpena Kongresura bidaltzen zuen. Legea berriro aztertu ondoren Senatua ados ez bazegoen, urte hartan legearen aldarrikapena eten egiten zen. Hurrengo urtean Kongresuak legea berriz onesten bazuen, botere betearazlera igortzen zen horrek aldarrikatu zezan, baina azken horrek eragozpenak bazituen, Senatura itzultzen zen eta ganbera hori berriro ere aurka agertuz gero, legearen aldarrikapena eten egiten zen. Azkenean, Kongresuak hirugarren urtean legea onesten bazuen, Errepublikako lehendakariak berehala aldarrikatu behar zuen. c) Errepublikako lehendakaria: Espainiako konstituzio-historian berrikuntza izan zen, botere-banaketa zurruna kontuan hartuta, Estatuko buruzagitza, Errepublikako lehendakariaren esku zegoena, botere moderatzailea izatea eta gainerako botereekin harremanak izatea. Testuan Errepublikako lehendakaria eta lehendakariordea (lehendakaria ordeztuko zuen kasu hauetan: heriotza, gaixotasun luzearen edo epai judizialaren ondoriozko gaikuntza galera) ezarri ziren. Lehendakari karguak lau urte irauten zuen eta ezin zen berehala berrautatu. Lehendakaria eta lehendakariordea zeharkako sufragio orokorraren bidez hautatzen ziren (Ipar Amerikako sistemaren antzekoa): estatu kide bakoitzeko hautesleek batzorde bat bozkatzen zuten, eta bertako kideak Kongresu eta Senatu federaletara bidaltzen zituztenen bikoitzak ziren. Batzorde hori Estatu kideko hiriburuan biltzen zen, eta lehendakari eta lehendakariorde karguetarako 76

Konstituzio zuzenbidearen.indd 76

12/11/07 11:49:12

bozketa egiten zuen. Ondoren, batzordeak bi karguetarako botoak jaso zituztenen zerrenda igortzen zien Estatuko biltzar legegilerako lehendakariari eta Kongresu Federaleko lehendakariari. Kongresu eta Senatu federalak elkarrekin bilduta, Estatu bakoitzetik iritsitako botoak zenbatu eta lehendakari edo lehendakariorde federal izendatzen ziren erabateko gehiengoa lortu zuten hautagaiak. Erabateko gehiengoa inork lortzen ez bazuen, Gorte federalek botorik gehien jaso zuten hautagaien artean hautatzen zuten.

Errepublikako lehendakariaren eskumenei zegokienez, herrialdearen gorengo ordezkaritzari lotutako ohiko eginkizunez gain, Ministroen Kontseiluko lehendakaria askatasun osoz izendatu eta banandu behar zuen, legeak aldarrikatu eta sendetsi, Kongresuaren eta Senatuaren artean desadostasunak egonez gero Kongresuari oharrak egin, eta Gorteen aparteko bilerak deitu nazioaren egoerak hala eskatzen zuenean. Botere publikoei mezuak zuzendu ahal zizkion, enbaxadoreak izendatu eta horiei egiaztagiriak emateko eginkizuna zuen, nazioarteko harremanei ÂŤeutsiÂť behar zien, indultuak eman eta, amaitzeko, estatu kideetako konstituzioekiko errespetua bermatu behar zuen. d) Botere judiziala: Konstituzio federalaren proiektuak, X. tituluan, botere judizialaren arauketa berritzailea egin zuen eta zerikusi gutxi zuen Espainiako beste konstituzio-testu batzuen diseinuarekin. Botere judizial independentea bermatu zen, kide anitzeko Auzitegiek osatua, eta epaimahaia onartu zen delitu guztietarako, hiru mailako egiturarekin: udal-auzitegiak (herriak zuzenean izendatzen zituen eta eskumena zuten falta-epaiketetan, ahozko epaiketetan eta adiskidetze-ekitaldietan), barrutiko auzitegiak (kasuan kasuko estatuko audientzietan gauzatutako aurka-egitea dela bide izendatutako epaileek osatuak), audientziak (barrutiko epaileek osatuak, kasuan kasuko lehiaketa publikoa dela bide magistratu kargura igotakoak) eta Auzitegi Goren Federala, Federazioko estatu bakoitzeko hiru magistratuk osatua. Auzitegi Nagusiaren ohiko eskumenez gain (errekurtsoak azken auzialdian ebaztea), Auzitegi horrek eskumena zuen estatuen arteko eta estatu bateko botere publikoen arteko gatazkak konpontzeko, lehendakariari edo ministroei aurkeztutako auziak epaitzeko, tratatuak interpretatzeko eta, azkenik, legeen konstituziotasuna kontrolatzeko eta horien ondoreak eteteko Konstituzioaren aurkakoak baldin baziren; modu horretan, berrikuntza garrantzitsua sartu zen Espainiako konstituzionalismoan eta konstituzionalismo konparatuan.

2.4. Esanahia eta indarraldia 1873ko Konstituzio Federalaren proiektuaren esanahiari eta irismenari dagokienez, zoritxarrez, ia-ia deusezak izan zirela esan behar da. Gor77

Konstituzio zuzenbidearen.indd 77

12/11/07 11:49:13

te Nagusiek denbora gutxi erabili zuten gaia eztabaidatzeko, presaz artatu beharreko beste gai batzuk zituztelako: 1873an, desordena, anarkia eta altxamenduak nahiko larriak izan ziren eta egoera ezin izan zen mendean hartu; gerra karlistaren mehatxua zegoen eta kantoien altxamendua Andaluzian eta Levanten. Urte horretan, botere betearazlean lau lehendakari egon ziren: Estanislao Figueras, Francisco Pi y Margall, Nicolás Salmerón eta Emilio Castelar. Batez ere Castelar-ekin, Gobernuak eskuinera egin zuen argi eta garbi: 1873ko irailaren 13ko legeak baimena eman zion Gobernuari gerrako aparteko neurriak hartzeko eta gerra zibila azkentzeko bitartekoak antolatzeko. Konstituzio-bermeak eten, muturreko egunkari batzuk itxi egin ziren eta Gobernua armada berreraikitzen ahalegindu zen. Baina Gorteek gogor kritikatu zuten Gobernuaren kudeaketaren autoritarismoa, eta botazio bidez Gobernuak Kongresuaren konfiantza galdu zuenez, Castelar-ek dimisioa aurkeztu zuen. Egoera horren aurrean, 1874ko urtarrilaren 3an, Manuel Pavía jenaralak, Madrilgo kapitain nagusiak, beste «pronuntziamendu» bat egitea hautatu zuen: tropak kuarteletatik atera, Kongresua inguratu eta indarrez desegin zuen. Ondoren, jeneralak buruzagi politiko batzuk deitu zituen (bilerara ez ziren joan ez Castelar ez Cánovas del Castillo; dagoeneko azken hori Alderdi alfontsotarreko buruzagi izendatu zuten) eta Serrano jenerala botere betearazleko lehendakari izendatu zuten. Horrek guztiak ez zeukan zerikusirik ez Errepublikarekin ez Monarkiarekin. Manuel Alonso Martínezek, arrazoi osoz, gobernu-modu bitxi horri «Respública» esan zion.

Serrano jeneralak konstituzio-bermeak eten zituen (urtarrilaren 5eko dekretu bidez), Gorte konstituziogileak desegin zituen (urtarrilaren 8ko dekretu bidez) eta buruzagi errepublikar eta kantoizale nabarmenak deportatu zituen. Gatazka armatuei dagokienez, kantonalismoa behin betiko suntsitu zen (Cartagenako kantoia 1874an hartu zen mendean), baina gerra karlista areagotu egin zen Bizkaian, Gipuzkoan, Araban eta Nafarroan. Hori dela eta, Serranok berak Iparraldeko armadaren zuzeneko agintea bere esku hartu zuen. Serranok Juan de Zabala Ministroen Kontseiluko lehendakari izendatu zuen, eta azken hori Isabel II.a erregina ohiaren semearen, Alfontso Borboikoaren, aldekoa zen. Bitartean, itzalean, Cánovasek monarkia alfontsotarraren berrezarpena prestatu zuen. Serranok Bilboko setioa altxatzera behartu zituen karlistak, eta Madrilera itzuli zen. Iparraldeko armadaren agintea Manuel de la Concha jeneralaren esku utzi zuen. Bestalde, Juan de Zabala Ministroen Kontseiluko lehendakaria armada liberalaren buru ipini zen karlisten aurka borrokatzeko, baina porrot egin zuenez, dimisioa aurkeztu zuen. Horren ondorioz, 1874ko irailean, Práxeles Mateo Sagasta gobernuburu jarri zen. Hain zuzen ere, alfontsotarren berrezarpenaren aurreko azken gobernuburua izan zen.

Gerra karlista liberalen alde jartzen ari zen eta, bitartean, monarkiko alfontsotarrek, Cánovasen gidaritzapean, ez zuten denborarik galdu: 78

Konstituzio zuzenbidearen.indd 78

12/11/07 11:49:13

1874ko abenduaren 1ean, Alfontsok «Sandhurst-eko manifestu» izenekoa aldarrikatu zuen, eta horretan, Espainiako krisi politikoaren konponbide bakarra monarkiaren berrezarpena zela defendatu zuen (bera buru zela).

Cánovasek Alfontsoren alde gogor egin zuen lan ezkutuko metodoen bidez, baina bitartean, Arsenio Martínez Campos jeneralak aurrea hartu zion eta abenduaren 29an beste estatu-kolpe bat egin zuen, Sagunto inguruan «pronuntziamendu» bat eginda. Jeneralak Alfontso Espainiako errege izendatu zuen. Pronuntziamenduak arrakasta izan zuen eta Serranok, botere betearazleko lehendakariak, eta Sagastak, Ministroen Kontseiluko lehendakariak, saihestezina zirudien horri aurre ez egitea erabaki zuten. Harrezkero ez zen ezer geratzen I. Errepublikatik, eta Espainiako historian etapa berria hasi zen: Berrezarpena.

79

Konstituzio zuzenbidearen.indd 79

12/11/07 11:49:13

Konstituzio zuzenbidearen.indd 80

12/11/07 11:49:13

4. ikasgaia

Berrezarpena

1. 1876ko Konstituzioa 1.1. Aurrekariak 1874ko abenduaren amaieran, «Erregeordetza Ministerio» izenekoa eratu zen, Cánovas buru zela. Egun batzuk geroago, Alfontso, orain Alfontso XII.a errege bihurtuta, Madrilera iritsi zen. Cánovasek, Gobernuko gizon indartsua izanik, Egoitza Santuarekiko konkordatua errespetatu zuen, inprenta-delituetarako auzitegi bereziak ezarri zituen, aurretiazko zentsura ezarri zuen, epaimahai bidezko epaiketa ezabatu zuen eta Probintzia Administrazioak berriztatu zituen. Boterearen gaineko kontrol zorrotza ezarri zuen, erregimen alfontsotar berria sendotzeko. Xede horretan asko lagundu zuten karlisten behin betiko porrotak eta, beraz, gerra zibilaren amaierak, baita Cánovasek Espainiari «legezkotasun» berria emateko egindako lan trebeak ere. Eginkizun horretan, oro har, erregetiar alfontsotarren, eskuin katolikoko alderdien eta liberalen laguntza izan zuen, baita seiurteko iraultzaileko protagonista nabarmenen laguntza ere (besteak beste, aipatzekoak dira Sagasta bera eta bere jarraitzaileak).

Konstituzioari dagokionez, Cánovasek ez zuen nahi 1845eko Konstituzioa edo 1869koa berrezartzea; alderdi batena ere ez zen Konstituzioa aldarrikatu nahi zuen, ordu arte ez baitzen halakorik egon Espainiako konstituzio-historian. Konstituzio berriak sistemaren barruan alderdien erregimena ahalbidetu behar zuen, eta alderdiok boterean txandakatuko ziren. Horretarako, teoriaren arabera artean indarrean zegoen 1869ko Konstituzioan ezarritako eraldaketa-prozedurari jarraitu beharrean, Cánovasek 600 parlamentari ohiren bilera deitu zuen, eta horiek 39 pertsonako ba81

Konstituzio zuzenbidearen.indd 81

5/12/07 11:43:38

tzordea («Handikien Batzorde» izenekoa) eta bederatzi pertsonako batzorde murriztuagoa izendatu zituzten, konstituzio-proiektua prestatzeko, guztia Cánovasek berak zuzen-zuzenean gainbegiratuta. Konstituzio berriaren proiektua Gorteek onetsi behar zuten, baina, horretarako, Gorte konstituziogileetarako hauteskundeak deitu behar ziren. Cánovasek, 1875eko irailean, Alfontso XII.a erregeari proposatu zion Joaquín Jovellar jenerala, Gerra ministroa, Gobernuaren buruzagitzan bere ordez ezar zedila. Gobernu horrek, Jovellar buru zela, hauteskundeak sufragio orokor bidez egitea agindu zuen, 1870eko ekainaren 23ko Hauteskunde Legearen arabera.

Hauteskunde horiek 1876ko urtarrilaren 20an egin ziren, eta emaitza Cánovasen tesien aldekoa izan zen, aurreikusita zegoen moduan. Cánovasek berak, berriro Ministroen Kontseiluko lehendakari zela, konstituzio-proiektua Ministroen Kontseiluan irakurri zuen, 1876ko urtarrilaren 25ean.

Orain, Gorte konstituziogile berrien esku zegoen testua onestea. Batzarraldiak otsailaren 15ean abiatu ziren. Egun batzuk geroago, Lizarratik hurbil, Jurramendin, karlistek porrota izan zuten, eta erregegai karlista (Karlos VII.a) Frantziara erbesteratu zen. Modu horretan, azken gerra karlista behin betiko amaitu zen. 1876ko martxoaren amaieran, Cánovasek Konstituzio-proiektua Kongresuan irakurri zuen. Konstituzio berriaren gaiari berriz helduz, Gorteetako eztabaidan, arazo larri bakarra testuaren 11. artikuluko kultuen tolerantzia izan zen. Modu horretan, Konstituzioaren testua maiatzaren 24an onetsi zen Kongresuan eta ekainaren 22an Senatuan. Alfontso XII.a erregeak 1876ko ekainaren 30ean sendetsi zuen.

1.2. Ezaugarriak 1876ko Konstituzioaren ezaugarriei eta printzipio politikoei buruz hitz egin behar izanez gero, hurrengo hauek azpimarratu beharko genituzke: a) Lehenengo eta behin, Konstituzioak Konstituzio historikoaren edo barne Konstituzioaren teoria bildu zuen, Cánovasek hain gustuko zuena.

Horren arabera, subiranotasuna erregeak eta Gorteek elkarbanatzen zuten, Espainiako historian nazioaren bi bizkarrezurrak ziren eta. Teoria horri aipamen egin zitzaion Konstituzioaren hitzaurrean, erregeak Konstituzioa «Gorteekin lotuta eta horiekin bat etorriz» agindu eta sendesten zuela ezarri baitzen. b) Bigarren, Konstituzio laburra zen (89 artikulu eta Kubari buruzko artikulu iragankor bat zituen), malgua (ez zuen eraldaketa-prozedura berezirik), transakzionala eta elastikoa (modu anbiguoan idatzita zegoen beren beregi, eta garapen-lege arruntetara jotzen zuen. Modu horretan, Konstituzioaren testua aldatu gabe, garapen-legeen bidez, politika oso des82

Konstituzio zuzenbidearen.indd 82

12/11/07 11:49:14

berdinak sar zitezkeen, eta halaxe gertatu zen gainera, aurrerago ikusiko dugunez). c) Hirugarren, Cánovasek diseinatutako sistemaren oinarria alderdi-bitasuna zen. Joko politiko guztia bi alderdi politikoren inguruan antolatu nahi zen, nola edo hala, sistema britainiarra imitatuz: alderdi kontserbadorea (aspaldiko alderdi moderatuaren jarraitzailea, Cánovas buru zela), eta alderdi liberala (aspaldiko alderdi aurrerakoiaren jarraitzailea, Sagastaren gidaritzapean). Alderdi-bitasun horrek funtzionatzeko, «txanda-sistema» izenekora jo zen. Horren arabera, alderdi batek ere ez zuen boterea monopolizatu behar, eta bi alderdiak Gobernuan txandakatuko ziren. Horretarako, bi alderdien artean ituna egin zen, eta horren arabera, boterea txandaka aldatu zuten. Itun hori, Pardoko Ituna izenekoa, Cánovasek eta Sagastak adostu zuten 1885eko azaroaren 24an, Alfontso XII.a erregea hiltzear zegoela. Itun horretan ezarritakoari jarraituz, bi alderdiek aurretik ezartzen zuten noiz egokitzen zitzaion bakoitzari gobernatzea eta zenbat denborarako.

Sistemak funtzionatu zezan, hauteskunde-iruzurrera jotzen zen eta Gorteak desegiteko onurabidea modu bidegabean erabiltzen zen: Gobernuari boterean zegokion aldia amaitzen zenean, Koroak Gobernua eratzeko eginkizuna beste alderdiko buruzagiaren esku uzten zuen. Berehala, Gorteak desegiteko dekretua ematen zen. Gobernu berriak, Gobernutik bertatik gidatutako hauteskunde-manipulazioaren bidez, gobernadore zibilen eta jauntxoen laguntzaz, hauteskundeetan emaitza onak lortzen zituen beti, eta horri esker, Parlamentuan gehiengoa eskuratzen zuen; oposizioa izan behar zuen alderdiak eginkizun horretan aritzeko aulki nahiko lortzen zuen, Gobernua gidatzeko «txanda berriro egokitu» arte. Horrenbestez, parlamentu-erregimena fikziozkoa zen eta iruzurra zuen oinarri, baina sistemak «nolabaiteko egonkortasun politikoa» lortu zuen Alfontso XII.aren eta horren alargun María Cristina Austriakoaren agintaldietan; hala ere, horien seme Alfontso XIII.a errege zela, sistemak gainbehera egin zuen. d) Laugarren, 1876ko Konstituzioaren atal dogmatikoa 1869koa baino murriztaileagoa zen, eta oinarrizko eskubideak jasotzean, garapen-lege arruntetara jotzen zuen. Lege horiek, batzuetan, eskubideen aplikazioa murriztu zuten eta, beste batzuetan, zabaldu. Besteak beste, hauek jaso ziren: nahierakeriaz atxilotzeko debekua, egoitzaren eta postaren bortxaezintasuna, herritarrak egoitza aldatzera behartzeko debekua manu judizialaren bidez egiten ez bazen, ondasunak konfiskatzeko debekua, adierazpenak egiteko, biltzeko eta elkartzeko askatasuna, legeen arabera heziketa-establezimenduak sortu eta horiei eusteko eskubidea, eskariak egiteko eskubidea, meritu- eta gaitasun-printzipioen arabera kargu eta enplegu publikoetan sartzeko eskubidea, babes judizialaren eta legezkotasunaren printzipioa, etab.

83

Konstituzio zuzenbidearen.indd 83

12/11/07 11:49:14

Betiko moduan, eskubide eztabaidatuenak kultu-askatasuna eta sufragio-eskubidea izan ziren. Kultu-askatasunari dagokionez, 11. artikuluak formula eklektiko eta iluna ezarri zuen: batetik, Elizaren eta Estatuaren arteko banaketa bertan behera utzi zen, erlijio katolikoa Estatuko erlijioa zela esan baitzen, eta Estatuak kultuaren ministroei eutsi behar zien; baina, bestetik, kultu-askatasuna aldarrikatu ez arren, inor ez zen jazarriko iritzi erlijiosoengatik ez bere kultua praktikatzeagatik, baina jendaurrean onartzen ziren ospakizun bakarrak katolikoak ziren. Ikus daitekeenez, Konstituzioaren idazkera bera oinarri hartuta, tolerantziaren irismena desberdina izan zitekeen aldian aldiko gobernuak horren inguruan egindako interpretazioaren arabera. Eta, izatez, halaxe gertatu zen: Cรกnovasek tolerantzia modu murriztailean ulertu zuen, baina 1910etik aurrera, Canalejasek beste interpretazio bat eman zion.

Sufragio-eskubideari dagokionez, Konstituzioan ez zen sufragio orokorra aipatu, eta gai horren arauketa hauteskunde-legeetan ezarritakoaren arabera egingo zela ezarri zen. Berriro ere, Konstituzioaren izaera transakzional eta elastikoa egiaztatu daiteke hemen: Konstituzioa garatzen zuten hauteskunde-legeek sistema oso desberdinak ezarri zituzten: Cรกnovasek ez zuen sufragio orokorra sinesten, eta horregatik, aberastasunaren araberako sufragioa ezarri zuen berriro; Sagasta, aldiz, sufragio orokorraren aldekoa zen, eta 1890eko ekainaren 26ko Legearen bidez berriz ezarri zuen.

Konstituzio-bermeak eteteari dagokionez, Konstituzioaren 17. artikuluak Gobernuari onurabide handiak eman zizkion: printzipioz, bermerik garrantzitsuenak aldi baterako soilik eten zitezkeen, legearen bidez eta aparteko inguruabarrek Estatuaren segurtasunari eusteko hala eskatzen zutenean. Aitzitik, Konstituzio-testuak berak baimentzen zuen, Gorteak bilduta ez bazeuden, eta kasua larria eta presakoa bazen, Gobernuak Gorteak eten zitzakeela, eta erabaki hori Gorteek onetsi behar zutela ahalik lasterrena. Arauketa horri esker, adibidez, 1876 eta 1917. urteen bitartean, eskubide garrantzitsuenak hamazazpi aldiz eten ziren, eta 1917tik aurrera, salbuespen-egoera ohikoa izan zen herrialdean. Nola ez, egoera hori areagotu egin zen Primo de Riveraren diktadurarekin, 1923tik aurrera.

1.3. Konstituzio-organoak Ikus dezagun ondoren, labur-labur, nola arautzen zituen Konstituzioak botere desberdinak: a) Koroa: Espainiako doktrinako autore aipagarriek diotenez, 1876ko Konstituzioa idatzi zutenen ustez (eta, zehazki, Cรกnovasen ustez), monarkia ez zen gobernu era bat bakarrik, Espainiako Gobernu-sistemaren muina 84

Konstituzio zuzenbidearen.indd 84

12/11/07 11:49:14

baino. Konstituzioan Koroaren funtsezko ezaugarriak jaso ziren, esaterako, erregearen ukiezintasuna, monarkaren erantzukizunik eza berak egindako egintzengatik (erantzukizun hori ministroek zuten, berrespena zela bide), legeak sendetsi eta aldarrikatzea, armadaren agintea, dekretuak, erregelamenduak, etab. luzatzea, eta hurrengo hauei zegokienez zituen ahalmenak: legeak betearaztea, grazia-eskubidea, gerra-adierazpena eta bakea sinatzea, Espainia nazioartean ordezkatzea, enplegu zibilak, ohoreak eta sariak ematea, eta, nola ez, ministroak askatasun osoz izendatu eta banantzeko ahalmena. Gorteen baimena, lege berezi baten bidez, kasu hauetan soilik behar zuen: Espainiako lurraldeko edozein atal lagatzeko edo edozein lurralde Espainian sartzeko, Espainian atzerriko tropak onartzeko, nazioarteko itun garrantzitsuenak berresteko eta abdikatzeko. Horrez gain, erregeak eta zuzeneko ondorengoak Gorteei euren ezkontzaren berri eman behar zieten, eta Gorteen baimena behar zuten ezkontzari lotutako kontratu eta hizpaketa guztietarako, legearen arabera arautu behar baziren.

Printzipioz, Konstituzioak Koroaren inguruan egindako diseinua parlamentu-monarkiaren parametroen barruan sartzen zen. Izatez, Koroari modu formalean emandako ahalmenak ministroek betetzen zituzten, erregearen egintzen erantzuleak baitziren, berrespen-teknika dela bide. Alfontso XII.aren eta horren alargun MarĂ­a Cristina erreginaren agintaldietan, Estatuko buruzagitza alderdien gainetik egon zen, eta ez zen borroka politikoan sartu; baina Alfontso XIII.aren agintaldian, erregeak hutsegite bat izan zuen, hain zuzen ere, politikan zuzenean esku hartu zuen, eta, horren ondorioz, Koroa apurka-apurka higatu egin zen. Koroaren ospe-galera ezin izan zen gelditu Alfontso XIII.a erregeak Primo de Rivera jeneralaren estatu-kolpea eta horren diktadura onartu zituenetik. Diktadura amaitzean, erregea eta monarkia gainbehera etorri ziren eta, horren eraginez, II. Errepublika iritsi zen zuzen-zuzenean.

Bestalde, Konstituzioak erregeordetzaren inguruan egiten zuen arauketak garrantzi handia hartu zuen, Alfontso XII.a erregea oso goiz hil zelako eta, horren eraginez, erregina alarguna, MarĂ­a Cristina Habsburgo-Lorenakoa, erregeorde izan zelako 1885eko amaieratik 1902ko maiatzera. Data horretan, semeak, Alfontso XIII.ak, hamasei urte bete zituen eta konstituzio-eginkizunak bere gain hartu zituen, Konstituzioaren 66. artikuluan ezarritakoaren arabera. Izatez, Konstituzioan ezarri zen erregea adingabea bazen, erregearen aitak edo amak, edo halakorik izan ezean, koroan oinordeko izateko eskubidea zuen ahaide hurbilenak, erregeordetza beteko zutela. Erregeordetza-eskubidea inork ez bazuen, Gorteei deialdia egiten zitzaien erregeordetza izendatzeko, eta, kasu horretan, pertsona batek, hiruk edo bostek osatzen zuten. Izendapen hori egin bitartean, Ministroen Kontseiluak herrialdea gobernatuko zuen. Era berean, Konstituzioan ezarri zen Gorteen iritziz erregea bere eginkizunak betetzeko ezgaituta geratuz gero, 85

Konstituzio zuzenbidearen.indd 85

12/11/07 11:49:15

erregeordetza erregearen seme zaharraren esku geratuko zela adin nagusikoa bazen; halakorik egon ezean, erregearen ezkontidearen esku eta, halakorik egon ezean, erregeorde izateko deitutakoaren esku. Errege adingabearen tutoreari zegokionez, errege zenduak testamentuan izendatzen zuen, eta izendapenik egon ezean, erregearen aita edo ama izaten zen horiek alargun zeuden bitartean, edo halakorik egon ezean, tutorea Gorteek izendatzen zuten. Erregeordearen eta erregearen tutorearen kargua bateraezinak ziren, salbu eta karguok erregearen aitari edo amari egokitzen zitzaizkienean. b) Gobernua: Konstituzioaren VI. tituluaren izenburua hau zen: ÂŤErregea eta ministroakÂť, baina ministroei buruz oso gutxi hitz egiten zuen. Printzipioz, erregeak izendatu eta banantzen zituen ministroak. Baina, praktikan, Ministroen Kontseiluko lehendakariak aurkezten zion monarkari Gobernuko zerrenda. Bestalde, Ministroen Kontseiluko lehendakaria erregeak izendatu eta banantzen zuen eta, izatez, Gobernuko irudi nagusi bilakatu zen. Hain zuzen ere, Gobernuko buruzagitzak berrezarpenean lortu zuen behin betiko izaera: Gobernuko politikaren jarraibideak ezartzen zituen, Ministerioen arteko erabakiak hartzea gidatzen zuen, eta politikoki Gobernuaren gidari zen. Berrezarpeneko eredu politikoan ezinbesteko irudia izan zen, eta CĂĄnovasek eta Sagastak Gobernuaren buruzagitzan protagonismo nabarmena izan zuten. Horiek hil ondoren, Ministroen Kontseiluko lehendakarien buruzagitza politikoa asko gutxitu zen, batez ere, hurrengo arrazoi honengatik: bi alderdi handiak zatituta zeuden eta Koroak joko politikoan gero eta gehiago esku hartzen zuen. Horrek berrezarpeneko sistema deskonposatzen asko lagundu zuen.

Parlamentu-monarkia zenez, ministroek erregearen egintzak berretsi behar zituzten baliozkoak izateko. Bestalde, ministroek, Kontseiluko lehendakaria buru zela, kide anitzeko organoa osatzen zuten, Ministroen Kontseilu edo Gobernu izenekoa. Erakunde hori beren beregi aipatu zen 70. artikuluan (Ministroen Kontseiluko behin-behineko Gobernua aipatu zen, Gorteek erregeordea izendatu arte, hala egokitzen zenean), 85.ean (Gobernuak aurrekontua urtero aurkeztu behar zien Gorteei) eta 86.ean (legearen arabera Gobernuak Gorteen baimena behar zuen Estatuaren jabetzak erabiltzeko eta nazioko kredituaren gain ondasunak maileguan hartzeko).

Amaitzeko, esan behar da 1876ko Konstituzioan diseinatutako sistema politikoan Gobernuak konfiantza bikoitza behar zuela: erregearena eta Gorteena. Hala ere, Gobernuarentzat benetan garrantzitsua erregearen konfiantza izatea zen, eta Gorteen konfiantza izateak edo ez izateak ondorio desberdinak izan zituen inguruabar historikoen arabera. Hain zuzen ere, ministroak erregearen aurrean erantzuleak ziren, eta azken horrek as86

Konstituzio zuzenbidearen.indd 86

12/11/07 11:49:15

katasun osoz izendatu edo kargutik kendu zitzakeen, Konstituzioaren 54. artikuluan ezarritakoaren arabera. Baina Gobernuak eta gobernu-kideek Gorteen aurrean zuten erantzukizun politikoa konbentzio eta eginera parlamentarioen bidez arautu zen, eta horiek ez ziren beti errespetatu. Izan ere, oro har, Gobernuak ez zuen Parlamentuaren konfiantzarik, eta horren eraginez, Gobernuko kideek eta lehendakariak dimisioa aurkezten zuten, eta boterean alderdia aldatu egiten zen. Kasu batzuetan, Parlamentuko hauteskunde garrantzitsuetan galtzen zuten Gobernuek ez zuten dimisiorik aurkeztu erregearen konfiantza zutelako eta, beste kasu batzuetan, bi alderdietako liderren arteko akordioak lehentasuna zuen Gorteen borondate politikoaren gainetik. Gogoan izan behar da Gorteek Gobernuari konfiantza ukatuz gero, erregeak ganberak desegin edo horren batzarraldiak eten zitzakeela. c) Gorteak: Konstituzioak, Espainiako konstituzio-ohiturari jarraituz —1812ko Konstituzioa alde batera utzita—, 19. artikuluan bi ganberako sistema ezarri zuen: batetik, Diputatuen Kongresua zegoen eta, bestetik, Senatua; biek ahalmen berberak zituzten.

Kongresuari dagokionez, diputatuak bost urterako hautatzen zituzten (legegintzaldi bat ere ez zen agortu, desegite-eskubidea gehiegi erabili zelako; izatez, legegintzaldi osora hurbildu ziren Gorte bakarrak erregeordetzako lehenengo Gobernuaren aginduz hautatu ziren, Sagastaren gidaritzapean; hain zuzen ere, gainerako legegintzaldiekin alderatuz Gorteen agintaldia luzea izan zenez, Parlamentu luze esan zitzaien); diputatu kargua ministro karguarekin bateragarria zen eta Konstituzioan ez zen hauteskunde-sistema ezarri, horren arauketa hauteskunde-legera igorri zen eta.

Aurrean ere esan dudanez, Konstituzioa indarrean egon zen bitartean, hauteskunde-sistemak oso desberdinak izan ziren: aberastasunaren araberako eta gaitasunaren araberako sufragioa, 1878ko abenduaren 28ko Legearen bidez ezarria (aberastasunaren araberakoa, hogeita bost urtetik gorakoek soilik zutelako botoa emateko eskubidea, betiere, Altxorrari lurralde-kontribuzio moduan 25 pezetako gutxieneko kuota edo industria-sorospen moduan 50 pezetako kuota ordaintzen bazioten; eta gaitasunaren araberakoa, heziketa maila jakin bat zuten pertsonek ere botoa emateko eskubidea zutelako; kategoria horretara askotariko jendea biltzen zen: mutur batean lehen eta bigarren hezkuntzako irakasleak zeuden, eta bestean, Errege Akademietako kideak); eta sufragio orokorra —gizonezkoena—, 1890eko ekainaren 26ko Legearen bidez ezarritakoa (hogeita bost urtetik gorakoek botoa emateko eskubidea zuten, eskubide zibilen erabilera osoa baldin bazuten).

Azkenean, 1907ko abuztuaren 8ko Legearen bidez egindako hauteskunde-eraldaketak sistemaren ildo nagusiei eutsi zien, berrikuntza batzuk sartuta, esaterako, 29. artikulu entzutetsua. Artikulu horretan ezarritakoaren 87

Konstituzio zuzenbidearen.indd 87

12/11/07 11:49:15

arabera, diputatuak hautaketarik egin gabe aldarrikatu zitezkeen, hauteskunde-barrutian jokoan zeuden aulkiak eta hautagai-kopurua berberak zirenean. Horren eraginez, hauteskunde-iruzur ugari egon ziren, alderdien artean akordioak egin zirelako eta jauntxoek parte hartu zutelako; barruti jakin batzuetan, gainera, ez ziren hauteskundeak egin.

Senatuari dagokionez, ez zen mota honetako Senaturik eratu nahi izan: erregeak izendatutakoa, biziarteko izaerarekin eta kideen kopuru mugagabearekin (1845eko Konstituzioan egin zen bezala), ezta ere hautapen bidezkoa soilik (1869ko Konstituzioan bezala). 1876ko Konstituzioaren ereduak hiru senatari mota ezarri zituen: senatariak eskubide osoz (erregearen eta koroaren oinordekoaren seme-alabak, 60.000 pezetako errenta baino handiagoa zuten Espainiako handikiak, kapitain nagusiak eta almiranteak, goi-kleroa eta Estatuko goi-erakundeetako arduradunak), biziarteko senatariak (erregeak izendatzen zituen hainbat kategoriatako pertsonen artean, besteak beste, izen handiko politikariak, administrazioko, armadako, diplomaziako, elizako, Zientzia eta Letretako goi-karguak, betiere, errenta edo soldata jakin bat baldin bazuten) eta Estatuko korporazioek eta zergadun nagusiek hautatutako senatariak (biziarteko senatariei eskatutako betekizun berberak izan behar zituzten), sufragio mugatu eta zeharkakoaren bidez, Senatariei buruzko 1877ko otsailaren 8ko Hauteskunde Legeak ezarritakoaren arabera. Eskubide osoko senatarien eta biziarteko senatarien kopurua ezin zen izan 180 baino handiagoa, eta hautapen bidezko senatarien kopurua ere horixe zen. Hautapen bidezko senatarien agintaldia hamar urtekoa zen, eta bost urterik behin erdia berriztatzen zen, erregeak Senatuaren atal hori (hautapen bidezko senatariei zegokiena) desegiten ez bazuen; kasu horretan, atal hori oso-osorik berriztatzen zen.

Gorteen funtzionamenduari dagokionez, Konstituzioaren 32. artikuluan ezarri zen Gorteak urtero bildu behar zirela, baina ez zen batzarraldien gutxiengo aldia ezarri. Erregeak deitu eta desegin behar zituen, eta dakigunez, desegite-eskubidea gehiegi erabili zen. Esaterako, 1876. eta 1923. urteen bitartean —Primo de Rivera jeneralaren estatu-kolpearen data—, Gorteak hogei aldiz desegin ziren, gutxi gorabehera bi urte baino apur bat gehiago irauten zuten, Konstituzioan bost urte ezarrita zeuden arren. Erregeak Gorteen batzarraldiak eten zitzakeen, eta hori ere askotan gertatu zen, batez ere Alfontso XIII.aren agintaldian. Bi ganberen barne antolaketari dagokionez, biek ala biek euren araudiak onesten zituzten eta kide hautetsiek hauteskunde-legeriak eskatutako betekizunak eta hautaketaren legezkotasunaren ingurukoak betetzen zituzten. Bestalde, Kongresuak gobernu-organo guztiak hautatzen zituen, baina Senatuari dagokionez, erregeak lehendakaria eta lehendakariordea izendatzen zituen, eta senatariek idazkariak soilik hauta zitzaketen. Batzarraldiak jendaurrekoak ziren eta erabakiak gehiengoaren bidez hartzen ziren.

88

Konstituzio zuzenbidearen.indd 88

12/11/07 11:49:15

Parlamentu-organoen tradiziozko funtzioei dagokienez, Koroari lotutako ohiko eginkizunez gain (erregearen zina jasotzea, erregeordetza hautatzea edo Konstituzioan ezarritakoaren arabera errege adingabearen tutorea izendatzea, etab.), Gorteek funtzio legegilea zuten, legeak egiteko ahala Gorteetan eta erregearengan zetzalako. Legegintza-ekimena Kongresuak eta Senatuak zuten, baita erregeak berak ere (azken horrek ganberek onetsitako lege-proiektuak sendesteari uko egin ahal zion, eta horren eraginez, aldi horretan ezin zen gai berari buruzko beste lege-proiekturik proposatu).

Lege-proiektuak bi ganberek onetsi behar zituzten. Ganbera batek legeproiekturen bat ÂŤbaztertzenÂť bazuen, aldi hartan ezin zen gai berari buruzko bestelako proiekturik proposatu.

Finantza-ahalmenari dagokionez, Gobernuak legearen bidez Gorteen baimena behar zuen Estatuko jabetzak erabiltzeko eta nazioaren kreditutik dirua maileguan hartzeko. Eta bi ganberek ahalmen berdinak zituzten arren, Konstituzioan ezarri zen kontribuzioei eta herri-zorrari buruzko legeak lehenengo Diputatuen Kongresuan aurkeztuko zirela; modu horretan, nola edo hala, britainiarren konstituzio-eginera imitatu zen, finantzaizaerako lege-proiektuetan Behe Ganberari lehentasuna eman zitzaion eta.

Aurrekontua onesteari dagokionez, Konstituzioan ezarri zen Gobernuak aurrekontua urtero Gorteetan aurkeztu behar zuela, azken horrek onetsi zezan. Gobernuak aurrekontua hurrengo urte ekonomikoa hasi aurretik onestea lortzen ez bazuen, aurreko urtekoa luzatu egiten zen.

Gobernuaren kontrol-eginkizunari helduz gero, Konstituzioan Gobernuko kideen erantzukizun penala soilik aitortu zen (45. artikuluaren arabera, Kongresuak ministroak salatu eta Senatuak epaitu egin zitzakeen), baina ez zen ezer esan erantzukizun politikoari buruz. Gai horren arauketa etorkizuneko konstituzio-eginera eta konbentzioen esku geratu zen, eta horien arabera zehaztuko zen Gobernuaren aurkako botazioak noiz eragiten zuen Parlamentuaren konfiantza galtzea. Horren eraginez, Gobernuak dimisioa aurkeztuko zuen edo Gorteak desegingo ziren. d) Justizia Administrazioari dagokionez, Konstituzioan ezarri zen epaitegi eta auzitegien eskumena zela epaitzea eta epaitutakoa betearaztea, zigor-epaiketen publizitatea, epaileen eta magistratuen mugiezintasuna eta horien erantzukizun-printzipioa. Kodeen batasuna (inguruabar bereziengatik legeek ezarritako aldagaiei atea irekita utziz) eta foru prozesalen batasuna ere bildu zituen. Gainerako guztirako, Konstituzioak lege berezietara jo zuen, hots, 1870eko irailaren 15eko Legera (Konstituzioa baino lehenagokoa), eta 1882ko urriaren 14ko Legera (Botere Judizialaren Lege Organikoaren gehigarria). Amaitzeko, ez da ahaztu behar Konstituzioa indarrean egon zen bitartean, Espainiako antolamendu juridikoaren funtsezko arauak ere aldarrikatu zirela, adibidez, 1881eko Prozedura Zibilaren Le89

Konstituzio zuzenbidearen.indd 89

12/11/07 11:49:15

gea, 1882ko Prozedura Kriminalaren Legea, 1885eko Merkataritza Kodea eta 1889ko Kode Zibila.

Azkenik, udalerriei eta probintziei dagokienez, Konstituzioak, X. tituluan, horiei buruzko printzipio orokor batzuk ezarri zituen, eta gainerako guztirako erakunde horiei buruzko lege berezietara jo zuen. Probintzia bakoitzean Diputazio Probintzial bat egongo zen, eta herrietan alkateak eta Udalak. Udalak herritarrek izendatuko zituzten, betiere, legearen arabera eskubide hori bazuten. Udalen antolaketa eta eskumenak lege berezi horien bidez arautuko ziren eta, edonola ere, printzipio hauek errespetatu behar ziren: Aldundiek eta Udalek probintziaren eta udalerrien interes bereziak gidatuko zituzten; horien aurrekontuak, kontuak eta hitzarmenak argitaratu egin behar ziren; euren eginkizunen muga gaindituz gero, erregeak eta Gobernuak esku hartu ahal zuten; eta, amaitzeko, lege horiek zerga-arloan tokiko erakundeen eskumenak zehaztu behar zituzten; edonola ere, eskumen horiek inoiz ez ziren izango Estatuko tributu-sistemaren aurkakoak.

Konstituzioaren X. titulua garatu zuten, batetik, 1876ko abenduaren 16ko Legeak, 1870eko abuztuaren 20ko Udal eta Probintzia Legeak eraldatu zituenak, eta, bestetik, 1877ko urriaren 2ko Udal eta Probintzia Legeek eta 1882ko abuztuaren 29ko Probintzia Lege Organikoak. Bestalde, Primo de Riveraren diktaduran hurrengo hauek ere onetsi ziren: hasteko, 1924ko martxoaren 8ko Errege Dekretu-Legea, Udal Estatutua onesten zuena, eta 1924ko martxoaren 20ko Errege Dekretu-Legea, Probintzia Estatutua onesten zuena. 1876ko Konstituzioaren indarraldian indargabetu ziren Bizkaiko, Gipuzkoako eta Arabako foru zuzenbide publikoaren azken aztarnak, 1876ko uztailaren 21eko Legea zela bide. Berrezarpenean sendotu zen Bizkaiko, Gipuzkoako eta Arabako araubide ekonomiko-administratibo berezia, Ekonomia Itunaren sistematik eratorria, 1878ko otsailaren 28ko Errege Dekretua zela bide. Itunaren sistema hori indarrean dago gaur egun ere. Nafarroak hitzarmena sinatu zuen Estatuarekin 1841eko abuztuaren 16ko Lege Itundu izenekoa dela bide. Sistema horrek gaur egun arte iraun du. Nafarroak Ekonomia Hitzarmenaren sistema bat ere izan du, Tejada Valdosera Hitzarmena izenekoa sinatu zenetik, hain zuzen ere, 1877ko otsailaren 19ko Errege Dekretua zela bide onetsi zena.

1.4. Esanahia eta indarraldia 1876ko Konstituzioaren esanahiari eta indarraldiari dagokienez, Espainiako historian indarrean urte gehien egin dituena izan da eta doktrinaren gehiengoak idatzi duen moduan, Konstituzio ÂŤtransakzionalaÂť izan zen, hau da, erakundeen funtzionamenduan nolabaiteko ÂŤerregulartasunaÂť 90

Konstituzio zuzenbidearen.indd 90

12/11/07 11:49:16

ahalbidetu zuen, Cánovasek diseinatutako ereduaren arabera. Eredu horren oinarriak ziren, batetik, bi alderdien jokoa (alderdi kontserbadorea / alderdi liberala); horrela, Espainiako sistema politikoko alderdien sakabanatze endemikoa saihestu zen, Britainia Handiko alderdi-bitasuna imitatuz; bestetik, «txandakakotasun» izenekoa, hau da, txandakatze-sistema bat erabiliz; horrela, alderdiak boterean txandakatzen ziren. Sistema horretan, alderdiek aldez aurretik adosten zuten haien artean boterea nola banatu.

Baina nolabaiteko «egonkortasun» horren truke, prezio handia ordaindu behar izan zen: Gorteak desegiteko konstituzio-tresna desitxuratu zen eta, are okerrago, herriaren benetako borondatea ez zen kontuan hartu, hauteskundeak manipulatuz. Modu horretan, ikusi dugunez, alderdietako bati agintaldiaren epea agortzen zitzaionean, Koroak gobernua aurkako alderdiko buruzagiaren esku uzten zuen, eta Gorteak desegiteko dekretua ematen zion. Horrela, Gobernutik gidatutako hauteskunde-manipulazioaren bidez (Gobernazioko ministroek egindakoa, esaterako, Francisco Romero Robledok Cánovasekin eta Venancio Gonzálezek Sagastarekin), probintziako hiriburuetan gobernadore zibilen laguntzaz eta herri eta eskualdeetan «jauntxoen» laguntzaz, Gobernu berriak parlamentu-gehiengoa «fabrikatzen» zuen Gorte berrietan; eta lehen gobernuan eta orain oposizioan zegoen alderdiari oposizio-eginkizuna egiteko behar den besteko parlamentarien kopurua ematen zitzaion, berriro ere boterera itzultzea egokitzen zitzaion arte.

Sistema horrek funtzionatu egin zuen Cánovas eta Sagasta bi alderdien buru izan ziren bitartean, baina krisian sartu zen biak desagertu eta bataren eta bestearen alderdiak zatitu ondoren. Ikus ditzagun azal-azaletik datu historiko batzuk Berrezarpenean zer gertatu zen errazago ulertzeko. Horretarako, hiru aldi aztertuko ditut, hain zuzen ere, Alfontso XII.aren, María Cristina Austriakoaren erregeordetzaren eta Alfontso XIII.aren agintaldiekin bat datozenak.

Alfontso XII.aren agintaldian eta 1876ko Konstituzioa aldarrikatu ondoren, Cánovasek boterean jarraitu zuen 1879ko hasiera arte. Gorteetako agintaldia bukatzear zegoela, Martínez Campos jeneralari Ministroen Kontseiluko buruzagi kargua utzi zion, eta horrek 1879ko hauteskundeak irabazi zituen. Dena den, Kubako arazoaren inguruan ez zuen babes nahiko lortu bere taldean eta, beraz, dimisioa aurkeztu zuen, eta Cánovas Kontseiluko buruzagitzara itzuli zen 1879ko abenduan. Bestalde, Sagastaren aldekoak boterea eskuratzeko gogotsu zeuden, eta azkenean lortu egin zuten; izan ere, erregeak Herri Zorraren Lege-proiektua sinatzeari uko egin zion eta, horren eraginez, Cánovasek dimisioa aurkeztu eta Sagasta Ministroen Kontseiluko buru izendatu zuten 1881eko otsailean. Sagastaren Gobernuak merkataritza-itun espainiar-frantsesa erdietsi zuen, baina «Elkarte Errepublikar Militarra» ezkutuko erakundeak babestutako konspira91

Konstituzio zuzenbidearen.indd 91

12/11/07 11:49:16

zioaren barruan soldadu-talde batzuen altxamenduek ukituta utzi zuten.

Altxamenduak mendean hartu zituen arren, Sagastak dimisioa aurkeztu zuen eta erregeak Gobernua José de Posada Herrera Izquierda Dinástica alderdiko (Serranok sortutako alderdia) parlamentu-buruzagiaren esku utzi zuen. Azken horrek, 1883ko urrian, Gobernua eratu zuen talde liberaletako ordezkariekin, Gorteetan Sagastaren alderdia nagusi zela. Gobernuak Gorteetan konstituzio-eraldaketa bat proposatu zuen, baina parlamentuko gehiengoak ez zuen babestu. Hori dela eta, Posada Herrerak dimisioa aurkeztu zuen eta erregeak Gobernua Cánovasen esku utzi zuen berriro, 1884ko urtarrilean. Cánovas gobernuburu izan zen Alfontso XII.a erregea hil arte, alegia, 1885eko azaroaren 25a arte.

Erregea hil ondoren, M.ª Cristina Austriakoa alargunak erregeordetza bere esku hartu zuen, Alfontso XIII.a semea adin nagusikoa izan arte.

Alfontso XIII.a aita hil ondoren jaio zen, 1886eko maiatzean. Alfontso XII.a hil baino egun bat lehenago, Cánovasek eta Sagastak, monarkia eta M.ª Cristina erregeordea defendatzeko, «Pardoko Ituna» sinatu zuten.

Horren eraginez, Maria Cristinaren erregeordetza Gobernu liberalarekin hasi zen, Sagasta buru zela. Modu horretan, 1885eko azaroaren amaieran, Sagastak entzute handiko politikari liberal batzuekin Gobernua eratu zuen.

Erregeordeak Konstituzioaren zina egin eta 1886ko apirilean hauteskundeak egin ondoren, «Parlamentu luze» izenekoa hasi zen; izen hori du berrezarpeneko aldi osoan Gorteen iraupena Konstituzioan ezarritako epera hurbildu zelako. Sagastaren agintaldian, lege garrantzitsuak onetsi ziren, esaterako Elkartzeko Eskubidea Arautzeko Legea, 1887koa, Zinpekoen Epaimahaiarena, 1888koa, Kode Zibila, 1889koa, Armada Eratzeko Legea, 1889koa, eta Hauteskunde Legea, 1890koa, sufragio orokorra berrezarri zuena. Nolanahi den ere, ustelkeria-eskandaluen ondorioz, María Cristina erregeordeak gobernua Cánovasen esku utzi zuen 1890eko uztailean. Cánovasen Gobernu berriak 1892 arte iraun zuen; data horretan Kongresuaren konfiantza galdu zuen, Madrilgo Udalean administrazio-ustelkeriaren kasu entzutetsua jazo zen eta.

Modu horretan, boterea berriz ere Sagastarengana itzuli zen, eta anarkismoari eta Kubako altxamenduari aurre egin behar izan zien. Horren guztiaren eraginez, Sagastaren agintaldia 1895eko martxoan amaitu zen. Berriro ere, Cánovasek ordeztu zuen: Kubako eta Filipinetako altxamenduei aurre egin behar izan zien, eta Anarkismoa Zapaltzeko Legea onetsi zuen.

Eta, hain zuzen ere, anarkista italiar batek, Miguel Angiolillo izenekoak, erail zuen Cánovas 1897ko abuztuaren 8an Santa Águeda bainuetxean, Arrasaten (Gipuzkoa). Horrela, Berrezarpen sistema osoaren arkitektoa politikatik desagertu zen. M.ª Cristina erregeordea Donostian uda igarotzen ari zen, eta Gobernuko buruzagitza lehendakariorde eta Gerrako ministroaren esku utzi zuen, hain zuzen ere, Marcelo Azcárraga jeneralaren 92

Konstituzio zuzenbidearen.indd 92

12/11/07 11:49:16

esku. Baina Kubako arazoa larrituz joan zen eta, Azcárragaren dimisioaren ostean, Gobernua Sagastaren esku utzi zen 1897ko urrian. Gobernu hori agintean zegoela, Espainiak itsasoz haraindiko azken koloniak behin betiko galdu zituen: Maine hondoratu eta gero, Estatu Batuek Espainiari gerra adierazi zioten, eta eskuadra estatubatuarrek espainiarrak suntsitu zituzten Santiago Kubakoan eta Caviten (Filipinak). Espainiak kapitulatu eta Pariseko Ituna sinatu behar izan zuen 1898an. Itun hori dela bide, Kubaren independentzia aitortu eta Filipinak, Puerto Rico eta Guam uhartea Estatu Batuen esku utzi zituen. «98ko hondamendia» izan zen. Hilabete batzuk geroago, Sagastak dimisioa aurkeztu zuen eta, 1899ko martxoan, M.ª Cristina erregeordeak Francisco Silvelaren esku utzi zuen Gobernuaren eraketa, 1900eko urria arte soilik iraun zuena. Beste behin, Azcárraga jeneralak Gobernuaren ardura hartu zuen, M.ª Cristina erregeordeak 1901eko martxoan Sagastari berriro deitu zion arte.

Hamasei urte bete eta adin-nagusitasuna lortu ondoren, Konstituzioaren 66. artikuluan ezarritakoaren arabera, Alfontso XIII.a erregeak Konstituzioaren zina egin zuen 1902ko maiatzaren 17an eta, horrela, bere amaren erregeordetza amaitu zen. Errege gazteak Sagasta Gobernuaren buruzagitzan utzi zuen, baina azken horrek abenduan dimisioa aurkeztu zuen, Kataluniako ikasleen istilu larrien ondoren. Sagasta hilabete geroago hil zen, 1903ko urtarrilean. Cánovas eta Sagasta desagertu ondoren, Cánovasek diseinatutako sistema, hau da, parlamentu-sistema alderdi-bitasunarekin eta botere-txandakatzearekin, higatzen hasi zen. Bi alderdi handiak, kontserbadorea eta liberala, zatitzen hasi ziren: liberalak sei taldetan zatitu ziren (hauen aginduetara: Álvaro de Figueroa —Romanonesgo kondea—, Manuel García Prieto, Ricardo Gasset, Niceto Alcalá Zamora, Santiago Alba eta Melquíades Álvarez) eta kontserbadoreak hirutan (buruzagi hauekin: Antonio Maura, Eduardo Dato eta Juan La Cierva). Bi alderdi politikoak zatitzearen bat-bateko ondorioa ezegonkortasun politikoa izan zen, oso zaila zen-eta Gobernu sendoak eratzea.

Eta aurrekoaren erakusgarri, esan behar da Sagastaren Gobernuaren ostean, 1902ko abenduaren eta 1905eko ekainaren artean, Gobernu kontserbadore hauek egon zirela: Francisco Silvela, Raimundo Fernández Villaverde, Antonio Maura, Manuel Azcárraga eta, berriro ere, Fernández Villaverde. 1905eko ekainetik 1907ko urtarrilera, Gobernu liberal hauek bata bestearen atzetik etorri ziren: Eugenio Montero Ríos, Segismundo Moret, José López Domínguez, berriro ere Moret, eta Juan Francisco Camacho —Vega de Armijoko markesa—. Azken horren ostean, Mauraren Gobernu kontserbadorea etorri zen, eta hori Espainiaren lurralde-zatiketaren arazoari aurre egiten ahalegindu zen Toki Administrazioaren Lege Proiektuarekin. Arazoa gero eta larriagoa zen, euskaldunek eta katalanek erreklamazio gero eta gehiago egiten zizkiotelako. Hain zuzen ere, lege-proiek93

Konstituzio zuzenbidearen.indd 93

2/1/08 11:45:49

tu hori Silvelaren Gobernuan Gobernazioaren ministro zela egin zuen, 1903an. Gobernu-krisia zela eta, legeak ez zuen aurrera egin eta Gorteetan 1907an aurkeztu zen berriro. «Eskualdeen» arazoari zuzeneko aipamenik egin gabe, eskualdeak probintzien mankomunitatean egituratzea baimentzen zen, eta mankomunitate horien esku uzten zen eskumenak betearaztea. Proiektua Kongresuan onetsi zen, baina ez zen Senatutik igaro, Maurak Bartzelonako «Aste Tragikoko» gertakarien ostean dimisioa aurkeztu behar izan zuen eta. 1909ko urrian Moretek ordeztu zuen. Liberalak 1913 arte boterean egon ziren Moretekin, Canalejasekin (Manuel Pardiña anarkistak 1912ko irailean erail zuen) eta Romanonesgo kondearekin. 1913ko urrian, kontserbadoreak boterera itzuli ziren, Datoren eskutik.

Lehen Mundu Gerran, 1914 eta 1918 bitartean, Espainia neutrala izan zen. Urte horietan, Datoren Gobernu kontserbadoreek eta Romanonesgo kondearen eta García Prietoren Gobernu liberalek arazo larriei aurre egin behar izan zieten, politika eta gizarte arloetan: grebak, lehia Defentsa Militarreko Batzordeekin (armaden interesak defenditzeko talde edo sindikatu bihurtu ziren, eta Gobernuen politika argi eta garbi baldintzatu zuten) eta Parlamentarien Biltzarrarekin (horretan, batez ere, diputatu eta senatari errepublikar eta katalanistek parte hartu zuten, eta horiek Datorekin izandako istiluen eraginez, azken horrek kargua utzi zuen). Horren guztiaren eraginez, 1917-1918ko krisi politikoan, erregeak kontsulta egitera deitu zituen une hartako lider politiko nagusiak (Maura, Dato, García Prieto, Romanonesgo kondea, Santiago Alba eta Francisco Cambó) eta kontzentrazioko Gobernua eratzeko eskatu zien. Gobernu hori, Maura buru zela, 1918ko maiatzean eratu zen, baina oso gutxi iraun zuen, azaroan desegin zen eta.

Lurralde-arazoa konpondu gabe zegoen oraindik, eta gutxiengo errepublikarrak Kataluniarako autonomia osoa eskatu zuen 1918ko azaroan.

Abenduan, Romanonesgo kondeak Parlamentuz kanpoko Batzorde izenekoa sortu zuen. Horren asmoa Kataluniarako eta Euskal Probintzietarako Estatutu bana egitea zen, eta autonomia-eskariak ebaztea. Hala ere, guztia bertan behera geratu zen, katalanek, ezkerrak, Vázquez Mellak eta Datoren alderdi kontserbadoreak parte-hartzeari uko egin zioten eta. 1919ko urtarrilean, Kataluniako Mankomunitateak Autonomia Estatutua onetsi zuen eta Lligak Estatutu Katalana aurkeztu zuen Kongresuan, Eskualde Estatutua aurkeztu zen data berean. Euskal kasuan, Euskal Diputazioek García Prietoren Gobernuari 1917an luzatutako mezuan, foruen berrezarpena edo, bestela, autonomia zabala eskatu zioten. Autonomia-eskariak gero eta indartsuagoak ziren eta euskal diputatuek Parlamentuz kanpoko Batzordearen euskal azpitxostenaren irizpen-testuari eutsi zioten, boto partikular moduan. Hala ere, Romanonesgo kondeak 1919ko apirilean dimisioa aurkeztu zuen eta, horren eraginez, autonomiaren arazoa berriro ere ahaztu zen.

94

Konstituzio zuzenbidearen.indd 94

20/11/07 16:48:55

Denak lehen bezala jarraitu zuen: Gobernuaren ezegonkortasuna ezaugarri nagusia izan zen eta 1918 eta 1921. urteen bitartean, Gobernu ahulak bata bestearen atzetik etorri ziren, dela liberalak (García Prietorekin edo Romanonesgo kondearekin), dela kontserbadoreak (Maura, Dato eta Manuel de Allendesalazar-ekin) dela koalizioko gobernuak (Joaquín Sánchez Toca eta Allendesalazar-ekin). 1921ean, Dato hiru anarkistek erail zuten eta Annualgo (Maroko) hondamendia gertatu zen. Horren eraginez, Allendesalazar-en Gobernuak gainbehera egin zuen. Orduan, Alfontso XIII.ak Mauraren esku utzi zuen berriro kontzentrazioko Gobernua eratzea, hilabete gutxi batzuk iraun zituena. 1922ko martxoan, Sánchez Guerra Gobernura itzuli zen, eta abenduan García Prietok ordeztu zuen, 1923ko iraila arte iraun zuen kabinetean. Data horretan, Miguel Primo de Rivera Kataluniako kapitain jeneralak estatu-kolpea egin zuen, eta diktadura ezarri zen.

Aldi horretan, 1876ko Konstituzioa eraldatzeko proposamen batzuk egon ziren. Maurak eta Datok planteamendu horiei aurre egin zieten. Hala ere, Alderdi Liberalak, Moret buru zela, 11. artikulua aldaraztea defendatu zuen, kultu-askatasuna sartzeko. Diputatu eta senatari errepublikar eta katalanistek Parlamentarien Biltzarra eratu zuten. Datok uko egin zion Gorte konstituziogileak irekitzeari eta, beraz, Biltzarra 1917ko ekainean Bartzelonan eta Madrilen bildu zen, eta Espainiako bizitza publikoan berrikuntza sakona eskatu zuen; are gehiago, sozialisten eta erreformisten babesa bultzatu zuen. Biltzarreko kideek komunikatuak eta ebazpenak proposatu zituzten, herriaren subiranotasuna, legegintza-ahala modu esklusiboan Gorteena izatea, Senatuaren eraldaketa eta Espainiako lurralde-zatiketaren arazoa jorratzeko eraldaketak eskatuz. Bestalde, Alderdi Erreformistak, Melquíades Álvarezen zuzendaritzapean, 1918an konstituzio-eraldaketa proposatu zuen. Eraldaketa horrek oinarri zituen Gorteen botere konstituziogile esklusiboa, Estatuaren sekularizazioa, Gobernuak konstituzio-bermeak eteteko zituen ahalmenak mugatzea, Koroaren onurabideak murriztea, Senatuaren eraldaketa, eskualde-eraldaketa, eta konstituzio-eraldaketaren prozedura aldatu eta «ad hoc» deitutako aparteko Gorteei ematea.

Baina eraldaketa horiek ez zuten arrakastarik izan eta Berrezarpeneko erregimen politikoa itzulbiderik ez zuen krisian murgildu zen 1917tik aurrera. 1923an erabat suntsitu zen, Primo de Rivera jeneralaren diktadurarekin, hain zuzen ere, koroak onartutako diktadura zena. Argi dago hori guztia bateraezina zela 1876ko Konstituzioan ezarritako erregimenarekin eta, horregatik, diktadura-erregimena Konstituzioa eraldatzeko proposamen berri batekin legitimatzen ahalegindu zen. Proposamen hori ondoren aztertuko dut eta, jakina denez, porrota izan zuen, berori sustatu zuen diktadurak bezala. Horren eraginez, monarkia gainbehera etorri eta 1931n II. Errepublika ezarri zen.

95

Konstituzio zuzenbidearen.indd 95

12/11/07 11:49:17

2. Primo de Riveraren diktadurak 1929an Konstituzioa eraldatzeko egindako proposamenak 2.1. Aurrekariak Egiaztatu dugunez, aspalditik zetorren krisia oso sakona zen: terrorismoa Katalunian, grebak, atentatuak, baja asko Marokoko gerran, etab.

Giro horretan, Primo de Rivera Kataluniako kapitain jeneralak espainiarrei aldarrikapen bat egin zien 1923ko irailaren 12an, eta estatu-kolpea egin zuen. Espainiako historian «pronuntziamenduen» tradizioan beste urrats bat izan zen hori. Alfontso XIII.a erregeak egoera berria onartu zuen, eta diktadoreari botere osoak eman zizkion. Horrela, Primo de Riveraren diktadura hasi zen, 1930eko urtarrila arte luzatu zena. Diktadoreak, lehenengo etapan, gobernu militarra ezarri zuen (Direktorio Militar izenekoa), eta 1925eko abendua arte iraun zuen. Direktorioak 1876ko Konstituzioa eten egin zuen, lege-indarreko dekretuak emateko ahala beretzat hartu zuen, konstituzio-bermeak eten egin zituen, Gorteak desegin zituen, Kongresuko eta Senatuko lehendakariak kargutik kendu zituen, udalak eta Aldundiak desegin zituen eta bere neurriko alderdi bat sortu zuen, «Unión Patriótica» izenekoa. Alderdi bakar horrek alderdi politikoak ordeztu nahi zituen, zorrotz hierarkizatutako antolaketa zuen, tokiko zelulekin, probintzia eta nazio mailako biltzarrekin eta direktorioekin; diktadorea nazioko buruzagia zen (eredu hori Franco jeneralak kopiatu zuen gero bere diktaduran). Jatorri ez-legitimoa izan arren, lehenengo fase honetan, diktadurak nolabaiteko gizarte-bakea lortu zuen, ordena publikoa bermatu zuen eta Marokoko arazoa konpontzeko oinarriak ezarri zituen. Hasieran, horri esker, iritzi publikoan zenbait babes lortu zituen.

1925eko abenduan, diktaduraren bigarren etapa hasi zen, Direktorio Zibil izenekoa, Primo de Rivera buru zuen Gobernuarekin, eta kide militar eta zibilek osatuta (adibidez, José Calvo Sotelo barruan zegoen). Erregimena Unión Patriótica alderdia indartzen ahalegindu zen diktadurari gizarte-babesa emateko, baina Maroko behin betiko baketzea lortu zuen arren, gizarte-sektore garrantzitsuekin arazo larriak izan zituen (esaterako, armadarekin —batez ere, Artilleriarekin—, edo Unibertsitate munduarekin —1928ko Unibertsitate Estatutua dela bide—). 1876ko Konstituzioa etenda zegoenez eta 1923ko apirilean hautatutako Gorteak erabat itxita zeudenez, diktadoreak Konstituzioko hutsunea betetzea eta erregimena legitimatzea nahi izan zuen eta, horretako, nazio-biltzar bat sortu zuen, kide anitzeko kontsulta-organoa, ez-demokratikoa eta korporatiboa (horretan talde eta interes desberdinak ordezkatuta egongo lirateke, korporazioetan bilduta). Eredu hori Franco jeneralak hartu zuen gero diktadura96

Konstituzio zuzenbidearen.indd 96

12/11/07 11:49:17

erregimena erakundetzeko. Nazio-biltzar horrek egiteko hauek zituen: Gobernuak bere esku utzitako gaiak aztertzea, egokitzat jotako iradokizunak Gobernuari jakinaraztea, eta legegintza orokor eta osoaren plan bat egitea, une aproposean jendeari galdetuko zitzaiona.

Nazio-biltzarreko kideen «hauteskundeak» 1926ko irailean egin ziren.

1927an biltzarreko ateak ireki ziren eta, horretan, Estatuko ordezkariak, Kontseilu Goreneko eta Auzitegi Goreneko kideak, goi-prelatuak, goi-kargu militarrak, Aldundietako eta udaletako ordezkariak, Unión Patriótica alderdiko probintzia-erakundeetako ordezkariak eta kultura, industria, lan, merkataritza... arloetako ordezkariak zeuden.

2.2. Ezaugarriak 1929an, Oinarrizko Legeen atalak nazio-biltzarraren osoko bilkurari Konstituzioaren eta hori garatzeko bost lege organikoren aurreproiektuak aurkeztu zizkion (hurrengo hauei buruz: Gorteak, Erresumako Kontseilua, Botere Betearazlea, Botere Judiziala eta Ordena Publikoa). Hauek ziren konstituzio-proiektuaren ezaugarri nagusiak: Konstituzioak beste legeekin alderatuz goragoko lerruna zuen, prozedura berezi baten bidez soilik eralda zitekeen (104. artikuluan ezarria) eta ukiezintasun-klausulak zituen (hurrengo hauek ezin ziren eraldatu: Estatuaren batasuna, monarkia gobernu-era gisa, eta botere legegilea erregeari eta Gorteei aldi berean ematea).

Lege arruntak Konstituziora egokitu behar ziren, eta legeen konstituziotasun-kontrola ezarri zen, organo berri bati zegokiona, Erresumako Kontseiluari hain zuzen.

Gainera, Espainia estatu baterakoia zen, eta gobernu-erregimena konstituzio-monarkia zen. Subiranotasuna egikaritzea Estatuari zegokion, eta 11. artikuluan konfesio-estatua zela aldarrikatu zen (beste kultu batzuk onartzen zituen, baina ezin zuten jendaurreko ekitaldirik egin). Alde dogmatikoari dagokionez, III. tituluan eginbeharrak modu berezian azpimarratu ziren —legeen arabera nahitaez onartu behar ziren kargu batzuk betetzea barne hartuta—, eta Konstituzioaren idazkeran eskubideen aurretik jasota zeuden. Testuan eskubide klasikoak jaso ziren, baina eskubide batzuk guztiz mugatu edo debekatu ziren (esaterako, greba-eskubidea: ez zuen izen hori, baina 28. artikuluan jaso zen).

2.3. Konstituzio-organoak Konstituzio-organoei dagokienez, Diktadurako konstituzio-proiektuak modu honetan arautu zituen: 97

Konstituzio zuzenbidearen.indd 97

12/11/07 11:49:17

a) Koroari dagokionez, botere beterazlea zuen eta hurrengo hauek aitortu zitzaizkion: moderazio-eginkizuna (hori dela bide, independentziari eta botere guztien harmoniari eusteko onurabideak egikaritzen zituen), eginkizun legegilea (legeak egiteko ahala Gorteena zen erregearekin batera), legeak sendetsi eta aldarrikatzea, legeak betearaztea, nazioaren defentsa zaintzea, kanpo politikari eta barne politikari lotutako ohiko eginkizunak (azken kasu horretan, ekonomia eta gizarte arloko gaiei dagokienez), baita Estatuaren batasunari eta subiranotasunari lotutako eginkizuna ere. b) Botere betearazlea erregean zetzan, eta erregeak tradizioz zegozkion eginkizunak egin behar zituen. Proiektuan Gobernua egotea ere ezarri zen, lehendakariak eta ministroek osatua (azken horiek lehendakariak proposatzen zizkion erregeari). Erregearen egintzak baliozkoak izateko, ministroek berretsi behar zituzten, eta 71. artikuluan ezarri zen Ministroen Kontseiluak gai batzuetan nahitaez esku hartu behar zuela, esaterako: Gorteak deitu, eten eta desegitea, goi-karguen izendapenei buruzko hitzarmenak, atzerritarrak bertakotzeko espedienteak eta indultu-espedienteak, Sailen arteko gatazkak ebaztea, ordena publikoari eta kanpo politikari lotutako gatazka larriak, lege-proiektuak, erregelamendu orokorren proiektuak eta aurrekontu-proiektuak onestea, etab. Era berean, 74. artikuluan Gobernuko kideen banakako erantzukizuna eta erantzukizun kolektiboa ezarri ziren. c) Berrikuntza moduan, Erresumako Kontseilua egotea ezarri zen. Organo horren erdia osatzen zuten berezko kide iraunkorrek (Koroaren oinordekoa, erregearen eta horren oinordekoaren seme-alabak, Toledoko artzapezpikua, Gudarosteko eta Armadako kapitain nagusiak, Auzitegi Nagusiko, Herri Ogasuneko eta Armadako eta Marinako Kontseilu Goreneko lehendakariak, Auzitegi Goreneko fiskala eta Espainiako Handitasunaren Diputazioko lehendakaria) eta erregeak izendatutako biziarteko kideek.

Kontseiluko kideen beste erdia hautapen bidezkoa izango zen (heren bat zuzeneko sufragio orokorraren bidez, eta beste bi herenak elkargo profesionalek edo klase-elkargoek izendatuta, legean ezarritakoaren arabera), eta horien agintaldiak hamar urte iraungo zituen. Organoaren eskumenei dagokienez, Koroaren aholku-organoa zen, Koroaren eginkizunak egiteko botere moderatzailea, eta Koroak galdetu egin behar zion aldi baterako erregeordea izendatzeko absentzia edo ezgaitasuna baldin bazegoen, Gorteak aldez aurretik desegiteko eta Gobernuko burua izendatzeko. Horrez gain, Gobernuak entzun egin behar zuen Gorteei erabaki bat proposatu aurretik koroaren oinordetzari buruzko zalantzarik baldin bazegoen, gerra aldarrikatu edo bakea sinatu aurretik, nazioarteko itun batzuk sinatu aurretik eta gai hauen inguruan erabakiak hartu aurretik: kanpo politika, politika ekonomikoa, nazioaren defentsa eta ordena publikoa, Udal eta Probintzia Mankomunitateak dekretuz desegiteko eta udal-agiriak, probintzia-agiriak, 98

Konstituzio zuzenbidearen.indd 98

12/11/07 11:49:18

udalen arteko eta probintzien arteko agiriak indarrik gabe utzi behar izanez gero. Gorteek ere entzun behar zuten erregearen tutorea izendatzeko, Konstituzioan ezarritako kasuetan.

Erresumako Kontseiluak eskumen-gatazkak ere ebazten zituen botere betearazlearen eta botere judizialaren artean, eta hurrengo hauetarako eskumena zuen: botere betearazleak emandako legeen, erregelamenduen edo izaera orokorreko xedapenen konstituzio-aurkakotasun errekurtsoak ebazteko, ministroak, Erresumako Kontseiluko eta Auzitegi Goreneko kideak epaitzeko, diputatuen hautaketarako hauteskundeen baliozkotasunari buruzko errekurtsoak ebazteko baldin eta Gorteek hauteskunde horiek euren esku uzten bazituzten larritasun berezia izateagatik, eta erregeari Auzitegi Goreneko magistratuak eta Salako lehendakariak izendatzea proposatzeko, baita Auzitegi Goreneko lehendakaria eta fiskala izendatzeko ere. Konstituzioa eraldatzeko eskumenak ere bazituen.

Eginkizun legegileari lotutako eskumenei dagokienez, proiektuaren 52. artikuluan ezarri zen Erresumako Kontseiluak, bere ekimenez, Gobernuaren ekimenez, Gorteetako lehendakariaren ekimenez edo diputatuen hamarren baten ekimenez, Gorteek onetsitako proiektuak edo lege-proposamenak azter zitzakeela. Erresumako Kontseiluko kideen bi herenek hala erabakiz gero, Erresumako Kontseiluak Gorteetara itzuli zezakeen bertan onetsitako proiektua edo proposamena, kasuan kasuko oharrekin, eta Gorteei azken hori berriz eztabaidatzeko eskatuko zien. Gorteek ohar horiek baztertu zitzaketen eta testua behin betiko onetsi, baina erregeak testuari betoa jarri ahal zion (nahi izanez gero Erresumako Kontseiluari entzunda).

Amaitzeko, Kontseiluari entzun behar zitzaion, aparteko eta presako kasuetan, lege bat denbora baliodunean sendetsi ezin zenean eta Gobernuarentzat lege hori aldarrikatzea ezinbestekoa zenean, baita Gorteak deseginda zeudela Gobernuarentzat, aparteko eta presako kasuetan, ezinbestekoa zenean dekretu bidez erregelak edo xedapenak ematea, Konstituzioaren arabera horiek legearen bidez arautu behar baldin baziren (dena den, dekretu hori Gorte berriek onetsi behar zuten eta lege gisa aldarrikatu). d) Ganbera bakarreko Gorteak ezarri zituen, hiru sistema desberdinen arabera hautatutako diputatuek osatuak: erdiak, zuzeneko sufragio orokorraren (gizonezkoena eta emakumezkoena) bidez bost urterako hautatzen ziren; hogeita hamar diputatu erregeak bizitza osorako izendatzen zituen eta, gainerakoak, elkargo profesionalen barruan hautatzen ziren, bost urterako. Sisteman ministro eta diputatu karguen arteko bateraezintasuna finkatu zen, eta 66. artikuluan ezarri zen Gobernuaren lege-proiektuak onetsi edo baztertzeko botazioek ezinbestean ez zutela ministroak ordeztea eragiten; era berean, artikulu horren arabera, Gorteek ezin zuten hartu Gobernuko kideen edo botere betearazleko beste funtzionario batzuekiko 99

Konstituzio zuzenbidearen.indd 99

12/11/07 11:49:18

konfiantza edo konfiantzarik eza politikoa zekarren erabakirik (hau da, Gobernuak ez zuen erantzukizun politikorik Gorteen aurrean). Gorteak urtero bildu behar ziren, gutxienez, lau hilabetez. Gorteetako kideek Parlamentuko ohiko onurabideak izango zituzten eta Gobernu-organoak hautatuko zituzten; horrez gain, araudia ere idatziko zuten.

Gorteek Koroari begira ohiko eginkizunak zituzten, baita legegintzako ekimena ere, kasu hauetan izan ezik: kanpo-politika, nazioaren defentsa, Konstituzioaren eraldaketa eta gastuak handitzea edo kontribuzioak murriztea eragiten zuten legegintzako ekimenak. Azken horien gaineko ekimena erregeak zuen modu esklusiboan, Gobernuarekin batera. Horrez gain, 63. artikuluan, ezinbestean legearen bidez arautu behar ziren gaien zerrenda ezarri zen (Koroari lotutako guztiak, gerra-aldarrikapena eta bakea sinatzea, itun militarrak, aurrekontuak, zergak aldatzea, kode orokorrak onestea, hauteskunde-araubidea, herri-jabariko ondasunak besterentzea, arantzelen araubidearen oinarriak, jesapenak eta herri-zorra, oinarrizko eskubide eta eginbeharrak egikaritzeko baldintzak, hiru botereen oinarri organikoak eta probintzia- eta udal-administrazioen oinarri organikoak). e) X. tituluan araututako Botere Judizialari dagokionez, botere hori auzitegiei eta epaitegiei eratxiki zitzaien, eta horiek epaitzeko eta legeak betearazteko eskumena zuten. Epaileak independenteak, mugiezinak eta euren egintzen erantzuleak ziren, eta ÂŤforu prozesalen batasunaÂť bermatzen zen.

Era berean, behar besteko baliabide ekonomikoak ez zituztenentzat doako justizia ezarri zen, eta epaiketa labur eta jendaurrekoak egitea hautatu zen.

Auzitegien eginkizuna gainbegiratzea botere judizialari zegokiola ere ezarri zen, eta magistratuak, epaileak eta fiskalak igo, izendatu eta banantzeko eskumena (Konstituzio testuak beste organo batzuei eratxikitzen ez bazien) Auzitegi Goreneko gobernu-organoei zegokien. Auzitegi eta epaitegien antolaketa, aginpidea, etab. geroko legeek arautuko zuten eta, amaitzeko, ÂŤjustizia-eginkizuneiÂť dagokienez, 101. artikuluaren arabera, Fiskaltza botere betearazlearen eta botere judizialaren arteko komunikazio-organoa zen. f) Toki-araubideari dagokionez, IX. tituluan Espainiako lurraldea probintzietan zatitu zen, eta horietan udalerriak zeuden. Udalerria pertsonen eta ondasunen elkarte naturala zen, beharrezko auzotasun-harremanek mugatua, nortasuna zuena; horren ordezkaritza udalak zuen, baina probintzien (estatuaren eta udalerrien arteko bitarteko barruti moduan ulertuta) lege-ordezkaritza, Diputazio Probintzialek zuten. Udalek eta Diputazioek udalerrien eta probintzien gobernuaren gaineko eta interes berezien administrazioaren gaineko ardura zuten, baita legeak adierazitako eginkizunen gainekoa eta Administrazio Zentralak agindutako zerbitzuen gainekoa ere. Udalak eta Diputazio Probintzialak hautatu eta izendatzeko sistema ere geroko lege batera igorri zen.

100

Konstituzio zuzenbidearen.indd 100

12/11/07 11:49:18

Konstituzio-testuan ezarri zen udalek ÂŤmankomunitateakÂť era zitzaketela legeak udalei aitortutako xedeetarako edo udal-eskumenaren barruan sartzen ez ziren obra-emakidak eta herri-zerbitzuak ustiatzeko, eta Konstituzioan ezarri zen legeak finkatuko zituela udalek zein baldintzatan lortuko zuten antolaketa bitxia Udal Agiriaren bidez, auzokoen berezitasunetara moldatua. Diputazioen Mankomunitateak ere ezarri ziren Konstituzioaren testuak eratxikitako xedeak probintzien artean gauzatzeko, eta legeak subiranotasunari izaera transferiezinarekin eratxikitzen ez zizkion zerbitzuak egiteko. Probintzia-araubidea udalen arteko edo probintzien arteko agirien bidez alda zitekeen, eta horiek kasuan-kasuan lege baten bidez eman behar ziren. Probintzia-mankomunitate horiek eta udalen arteko edo probintzia arteko agiriek, behin legearen bidez ezarrita, legearen bidez soilik desegin edo indargabetu zitezkeen, salbu eta nazioaren intereseko arrazoi larriengatik mankomunitateak desegin eta agiriak deuseztatu ahal zirenean, Erresumako Kontseiluari entzun eta gero, eta ondoren Gorteei horren berri emanda.

Azkenik, testuaren 92. artikuluak Diputazio Probintzialen eta Udalen antolaketari eta aginpideei buruzko gaiak kasuan kasuko estatutuetara igortzen zituen eta horiek, aldi berean, arau orokor hauetara egokitu behar ziren: Estatuaren subiranotasunari eustea; botere betearazleak toki-erakundeen akordioak eteteko zuten ahalmena, baldin eta horiek euren aginpideak gainditzen bazituzten edo akordioak erakundeon eskumenetik kanpo bazeuden, nahiz eta azken horiek erabaki horri errekurtsoa jartzeko aukera izan; auzitegiek toki-erakundeek egindako eskubide-kalteak eta lege-hausteak zuzentzeko zuten ahalmena; toki-erakundeek eztabaidatu eta bozkatuko zituzten toki-aurrekontuak argitaratzea; udal- eta probintzia-kontuak argitaratzea eta legearen bidez udalek eta Diputazioek ariel, eskubide, tasa, kontribuzio berezi, errekurtso eta mota guztietako ordainarazpenen arloetan zituzten ahalmenak zehatz-mehatz zehaztea, Estatuko tributu-sistemaren aurrez aurre ez egotea bermatzeko.

2.4. Esanahia eta indarraldia Oro har ikusita, horiek dira Diktadurako konstituzio-proiektuaren ezaugarri nagusiak. Dena den, proiektuak hasiera-hasieratik ez zuen arrakastarik izan: erregeak ez zion harrera beroa egin, erregimeneko politikariek ere ez zuten babestu eta erregimenaren aurkako guztiek aurre egin zioten.

Ordurako, Primo de Riveraren diktadurak herriaren babesa eta babes politikoa, ekonomikoa eta militarra galduta zituen: Artilleriarekin tenkadurak zeuden, diktaduraren aurka konspirazio militarrak egin ziren, ikasleen gatazkak, pertsona askok Nazio Biltzarrean sartzeari uko egin zioten, eta 101

Konstituzio zuzenbidearen.indd 101

12/11/07 11:49:18

ekonomian eta gizartean krisi sakona zegoen. Horren guztiaren eraginez, Primo de Riverak, 1930eko urtarrilaren 26an, kapitain nagusiei «ohar ezofizial» baten bidez galdetu zien ea armadak konfiantza berresten zion.

Kapitain nagusien erantzunean koroarekiko fideltasuna soilik aipatu zen eta diktadoreak mezua berehala ulertu zuen. Diktadoreak eta diktadorearen gobernuak euren karguei uko egin zieten 1930eko urtarrilaren 28an, eta diktadorea Parisera «atseden hartzera» joan zen. Diktadorea Frantziako hiriburuan hil zen martxoaren 17an. Horrela amaitu zen Primo de Riveraren diktadura.

Alfontso XIII.a erregea erregimena salbatzen ahalegindu zen, baina ez zegoen ezer egiterik. Gobernua Dámaso Berenguer jeneralaren esku utzi zuen 1930eko urtarrilaren amaieran, eta azken hori konstituzio-legezkotasunera itzultzen ahalegindu zen, Gobernuarekin batera 1876ko Konstituzioaren zina eginez. Gobernuak urte bereko abenduaren erdialdea arte iraun zuen eta herrian «Diktaleuna» esan zitzaion, Primo de Riveraren «Diktaduraren» aurrez aurre. Herriarekin ondo konpontzeko, Gobernuak ikasleen liderrak askatu zituen, diktadurak errepresaliatutako irakasleei katedrak itzuli zizkien eta diktadurak desegindako Artilleriako kideei amnistia eman zien. Baina guztia alferrikakoa izan zen: erregimenak eta monarkiak berak azkena emanda zuten. Grebak, ikasleen istiluak eta krisi ekonomikoa aurrerantzean ere nagusi izan ziren. Liberalek ez zioten barkatzen erregeari diktadura onartzea, diktaduraren aldekoek erregeari egozten zioten diktadurari ez eustea, errepublikarrak gero eta indartsuagoak ziren, eta Donostiako Itun izeneko programa politiko baten inguruan elkartu ziren. Donostian, 1930eko abuztuaren 17an, une hartako sektore politiko garrantzitsuenetako liderrak bildu ziren: Alianza Republicana (Alejandro Lerroux eta Manuel Azaña), Partido Radical Socialista (Marcelino Domingo eta Ángel Galarza), Derecha liberal (Niceto Alcalá Zamora eta Miguel Maura), Acción Republicana Catalana (Matías Mallol), Acción Catalana (Manuel Carrasco Formigueira), Estat Catalá (Jaime Ayguadé) eta Federación Republicana Gallega (Santiago Casares Quiroga). Espainiako Alderdi Sozialista Langilearekin ituna sinatu zutenen kudeaketak gogorrak izan ziren, eta 1930eko urrian lortu zuten PSOE eta UGT Errepublikaren aldeko mugimendu horretara biltzea; geroago, CNT ere gehitu zitzaien.

Donostiako bileran, gobernu-programa bat sortu, akordio batzuk egin (Errepublika ezartzea, erlijio- eta politika-askatasuna bermatzea, Gorte konstituziogileetarako hauteskundeak deitzea eta eskualdeen autonomiaren gaiari heltzea, Gorteek onetsitako kasuan kasuko estatutuetan arautuko zena) eta monarkiaren aurkako altxamendu orokorra planifikatzeko batzordea eratu zen, Batzorde Iraultzaile izenekoa. Abenduaren 12an Galán eta García Hernández kapitainek sustatutako Jacako altxamendu errepublikarrak mugimendu hori babestu zuen. Azken mugimendu hori Gober102

Konstituzio zuzenbidearen.indd 102

12/11/07 11:49:18

nuak azkar zapaldu zuen. Bi kapitainak fusilatu egin zituzten eta Gobernuak Donostiako Itunaren sinatzaileak espetxeratu zituen (Casares Quiroga, Alcalá Zamora, etab.). Gertakari horiek oihartzun handia izan zuten iritzi publikoan. Gobernuaren esanetan, konstituzio-normaltasunera itzuli eta Gorteetarako hauteskundeak deitu nahi ziren, baina errepublikarrek boto emateari uko egin zioten, eta apurka-apurka erregetiar askok ere hauteskundeetan ez zutela parte hartuko adierazi zuten. Horren guztiaren eraginez, Berenguer Gobernua gainbehera etorri zen.

Alfontso XIII.a erregeak Gobernua aldatzea erabaki arren eta José Sánchez Guerraren bidez joera politiko guztietako pertsonei (espetxeratu batzuei ere bai) Gobernuan parte hartzeko gonbita egin zitzaien arren, guztia alferrik izan zen: monarkiaren sinesgarritasuna agortuta zegoen. José Ortega y Gassetek bete-betean asmatu zuen monarkia-erregimenaren agonia-egoera deskribatzean, El Sol egunkarian argitaratutako artikulu entzutetsuan; ospetsu egin den adierazpena erabili zuen: «Delenda est Monarchia». Orduan, erregeak Juan Bautista Aznar almiranteari gobernua eratzeko eskatu zion, eta horrek monarkia-kontzentrazioko Gobernua eratu zuen, 1931ko otsailean zin egin zuena. Gobernu berriak erabaki zuen Gorteetarako hauteskundeen aurretik Espainiako udal guztietarako hauteskundeak egin behar zirela. Teorian udal hauteskundeak soilik izan arren, guztien ustez, hauteskunde haiek askoz gehiago ziren eta monarkiari buruzko plebiszitu moduan hartu zituzten. Hauteskundeak 1931ko apirilaren 12an egin ziren. Hona hemen hauteskundeetako emaitzak: zinegotzi erregetiarren kopurua errepublikarrena baino handiagoa izan zen, baina errepublikarrek probintzia-hiriburu gehienetan eta herririk garrantzitsuenetan irabazi zuten. Hirietan hauteskundeak askeak zirenez baina herri txikietan beti ez (jauntxokeriak eragindako hauteskunde-azpijokoa zela eta), oro har pentsatu zen hauteskundeak monarkiaren aurkakoak izan zirela.

Alfontso XIII.a erregeak armada herriaren aurka erabiltzeari uko egin zion. Ez zuen ezer konponduko, odola isurtzea baino ez zen lortuko. Romanonesgo kondeak esan zuen moduan: «mauserra botoaren aurkako arma desegokia da». Erregea Batzorde Iraultzaileko pertsona batzuekin negoziatzen ahalegindu zen, Gorte konstituziogileetarako hauteskundeak egin arte tregoa lortzeko (Romanonesgo kondeak berak Alcalá Zamorarekin elkarrizketa izan zuen Gregorio Marañón medikuaren bulegoan). Nolanahi den ere, ez zen akordiorik egon eta erregeari jakinarazi zitzaion konponbide bakarra erbestera joatea zela. Eta erregea, Romanonesgo kondeari Mezua Herrialdearentzat eman ondoren (bertan herria alde ez zuela aitortzen zuen), Cartagenara abiatu zen, eta han Marseillarako ontzia hartu zuen.

Aldi berean, errege-familia Irunerantz abiatu zen, mugarantz. Herritarrak kalera atera ziren manifestazio errepublikarrak eginez, eta 1931ko apirilaren 14an Bigarren Errepublika aldarrikatu zen. Batzorde Iraultzaileak zen103

Konstituzio zuzenbidearen.indd 103

12/11/07 11:49:19

bait ordu itxaron zuen, alferrik itxaron ere, Aznar Gobernuak boterea modu ofizialean eman ziezaion. Azkenean Gobernazio Ministeriora joan zen eta han ez zuen inor aurkitu, eta beraz, boterea Madrilgo herriaren aurrean hartu behar izan zuen. Orduan eratu zen behin-behineko Gobernua, errepublikarrekin (laikoak eta katolikoak), sozialistekin eta erregionalistekin.

Erregetiarrak eta PSOEren ezkerrean kokatutako indar politikoak kanpoan geratu ziren.

104

Konstituzio zuzenbidearen.indd 104

12/11/07 11:49:19

5. ikasgaia

Espainiako II. Errepublika eta 1931ko Konstituzioa

1. Aurrekariak 1931ko apirilaren 14an Errepublika aldarrikatu ondoren, Batzorde Iraultzailea behin-behineko Gobernu bihurtu zen, Niceto Alcalá Zamora buru zela. Behin-behineko Gobernuak estatutu juridiko bat argitaratu zuen, eta bertan Gorte konstituziogileak bildu arte aplikatzeko moduko oinarrizko gidalerroak jaso zituen, hots: banakako eskubideen errespetua (kultuaskatasunari aipamen berezia eginda), jabetza-eskubidea aitortzea (dena den, horrek gizarte-eginkizuna bete behar zuen), banakako eskubideak mugatzeko aukera, nekazaritzako zuzenbidearen berrikuspena, monarkiaaraubidearen mende egindako egintzengatik erantzukizunak eskatzea eta behin-behineko Gobernuaren erantzukizuna etorkizuneko Gorte konstituziogileen aurrean.

Horrez gain, amnistia handia eman zen politika-, gizarte- eta inprenta-delituetarako, epaimahaia berrezarri eta hauteskunde-legea aldarazi zen Gorte konstituziogileen hautaketari zegokionez bakarrik (horren eraginez, hauteskunde-adina hogeita hiru urtera jaitsi zen, apaizak eta emakumeak hautagarri izendatu zituzten —baina emakumezkoen sufragio aktiboa ez zen ezarri—, probintzia-barrutiak finkatu ziren 100.000 biztanletik gora zituzten hiriburuetan izan ezik —horietan, probintzia-barrutiaz gain hiribururako barruti bat ere sortu zen—, gehiengoen hauteskunde-sistema ezarri zen baina gutxiengoei ordezkatuta egotea baimenduz —hautesleak izen gutxiago zituen hautatzeko, baina diputatu hautatua izateko botoen gutxiengo kopurua behar zenez, oso zaila zen gutxiengoek ordezkaritza lor105

Konstituzio zuzenbidearen.indd 105

5/12/07 11:43:42

tzea—, eta amaitzeko, 1907ko Legearen 29. artikulu ezaguna indargabetzea, jauntxokeriaren eraginez hauteskunde-azpijoko asko egitea ahalbidetu baitzuen).

Une horretako egoera politikoa oso zaila zen, konponbide gaitza zuten arazo askori aurre egin behar zitzaion-eta, adibidez: Espainiaren lurraldeantolaketa, eraldaketa militarra, nekazaritza-eraldaketa edo erlijio-arazoa.

Lurralde-arazoari dagokionez, Katalunian, Francesc Maciák Kataluniako Errepublika aldarrikatu zuen. Gobernuak ministro batzuk Bartzelonara bidali zituen eta Alcalá Zamora bera ere hara joan zen. Azkenean, «Estat Català»ren sorrera etetea erabaki zen, Errepublikako Gorteek Kataluniako Estatutua, Kataluniako Generalitateak egindakoa, onetsi arte. Euskal Herriari dagokionez, euskal nazionalistek apirilaren 17an Gernikan elkartzeko deialdia egin zuten, foruen berrezarpena eta Euskal Estatua xede hartuta. Horrek guztiak gatazka larria eragin zuen ia-ia. Euskal Diputazioetako Kudeaketa Batzordeen (errepublikar-sozialisten kontrolpean) eta Alkateen Mugimenduaren (orduan Getxoko alkate eta etorkizunean lehendakari izango zen José Antonio de Aguirre euskal nazionalistak gidatuta) arteko istiluak nagusi zirenean, 1931ko ekainaren 14an, Euskal Udalerrien Biltzarra elkartu zen Lizarran (dena den, lau hiriburuetako ordezkariak, Bizkaiko eta Gipuzkoako industria-udalerritakoak eta Errioxa arabarreko eta Nafarroako erriberako nekazaritza-ordezkariak ez ziren agertu), Euskal Estatuko Estatutu Orokorraren Proiektua —Lizarrako Estatutu esan zitzaiona— onesteko. Estatutu horren orientabidea ez zen bateragarria II. Errepublikako Konstituzioan ezarriko zen lurralde-ereduarekin (azkenean ez zen errotu).

Gobernu berriari arazoak pilatu egin zitzaizkion: lurralde-antolaketari buruzko arazoez gain, Manuel Azaña Gerra ministroak armadaren eraldaketa egin behar izan zuen berehala, Konstituzioari itxaron gabe: dibisioen kopurua eta soldadutzaren iraupena murriztu egin ziren, kapitain nagusiaren kargua ezabatu egin zen, ofizial ondokoen kidegoa eratu zen, Jurisdikzioen Legea indargabetu zen, Gerra eta Marinako Kontseilu Gorena ezabatu eta Auzitegi Gorenean kidego armatuen gaineko eskumena zuen Sala Berezi bat sortu zen, eta 1932an, Gerra ministroari baimena eman zitzaion sei hilabeteko epean izendapenik jaso ez zuten jeneral guztiak erreserbara igarotzeko; horrenbestez, jeneral aktiboen kopurua armadaren benetako neurrira egokitu zen, eta gainera, Errepublikaren aurka zeuden jeneralei erretiroa eman zitzaien. Gai horiek guztiek ondoeza eragin zieten militarrei.

Bestalde, Francisco Largo Caballerok Espainiako betiko arazoetako bat, nekazaritza-arazoa, konpontzeko lehenengo neurriak hartu zituen, adibidez, errentari txikiak botatzeko debekua eta zortzi orduko lanaldia nekazaritza lanetarako. Hori gutxi balitz, beste arazo delikatu bat ere planteatu zen: erlijio-arazoa. Eliza Katolikoarekin zegoen tenkadurak gora egin 106

Konstituzio zuzenbidearen.indd 106

12/11/07 11:49:19

zuen. Segura kardinalak —Toledoko artzapezpiku eta Espainiako primatua— Errepublikaren aurkako pastorala egin zuen, eta horren eraginez, Espainiatik kanporatu zuten. Círculo Monárquico Independiente alderdia egituratu ondoren, kale-istiluak gertatu eta Madrilgo eta Espainiako beste hiri batzuetako eliza eta komentu batzuk erre zituzten. Hori dela eta, tenkadura areagotu egin zen.

Egoera horretan, Gorte konstituziogileetarako hauteskundeak ekainaren 28rako deitu ziren. Gorteak uztailaren 14an eratu ziren, Bastilla hartu eta Frantziako Iraultza hasi zeneko urteurrenean. Hauteskundeetan ezkerrak garaitu zuen: sozialistak ugarienak ziren, ondoren erradikalak eta erradikal-sozialistak zeuden. Bestalde, eskuin ez errepublikarrak, antolatu gabe zegoenak, ordezkaritza urria lortu zuen eta, gainera, Parlamentuko abstentzionismoaren eraginez, ezkerrak nagusitasun handia lortu zuen Gorte berrietan. Gorteek, Julián Besteiro lehendakari zela, behin-behineko Gobernuko buruzagia (Alcalá Zamora) eta horren ministroak euren karguetan berretsi zituzten. 1931ko abuztuaren hasieran, Kataluniako Estatutuaren Proiektua onesteko plebiszitua egin zen, eta Maciá lehendakariak testua Gobernuari eman zion. Irailean, diputatu euskal-nafarrek, alkate asko lagun zituztela, Lizarrako Estatutuaren testua behin-behineko Gobernuko buruzagiari eman zioten.

Gorte konstituziogile berriek jorratu behar zuten gai garrantzitsuenari dagokionez, hots, Errepublikako Konstituzio berriari dagokionez, behinbehineko Gobernuak aurreproiektu bat idazteko eskatu zion Justizia Ministerioaren mendeko Batzorde Juridiko Aholkulariari, eta horrek eskaria azpibatzorde baten esku utzi zuen, Ángel Ossorio Gallardo buru zela eta kide hauek zituela: Adolfo Posada, Javier Elola, Valeriano Casanueva, Nicolás Alcalá Espinosa, Luis Lamaña, Antonio Luna eta Juan Lledó. Dena den, aurreproiektuak eztabaida ugari sortu zituen behin-behineko Gobernuan eta ez zen onartu. Aurreproiektuaren egileetako batek, Adolfo Posadak, adierazi zuen testua Konstituzio zurrunen eredukoa zela eta 1812ko Konstituzioaren eta 1856ko eta 1869ko testuen ildotik eginda zegoela.

Azkenean, Gorte berriek Batzorde bat izendatu zuten konstituzio-testua idazteko, Luis Jiménez de Asúa zigor-zuzenbideko katedraduna buru zela eta, besteak beste, hurrengo hauek hartu zuten parte: Luis Araquistáin, Clara Campoamor, Lepoldo Alas, Jesús María de Leizaola, José María Gil Robles eta Alfonso García Valdecasas. Batzordeak idatzitako testu berriak Batzorde Juridiko Aholkulariaren testua erabili zuen oinarri moduan (nahiz eta horretatik nahiko urrundu), baita Mexikoko 1917ko Konstituzioa eta Alemaniako 1919ko Konstituzioa. Abuztuan aurkeztu zen Ganberako osoko bilkuran. Eztabaida hil horretan bertan hasi zen, eta bereziki gogorra izan zen gairik polemikoenen inguruan: lurralde-, gizarte- eta, batez ere, erlijio-gaiak (testuaren 3, 26 eta 27. artikuluei buruzko eztabaida egin 107

Konstituzio zuzenbidearen.indd 107

12/11/07 11:49:19

zen). Izatez, urriaren erdialdean, erlijio-gaiari lotutako polemikaren eraginez, diputatu katoliko batzuek Kongresua utzi zuten protesta moduan, eta behin-behineko Gobernuan ere dimisioak egon ziren, esaterako: Miguel Maura eta Alcalá Zamora bera; azken hori Manuel Azañak ordeztu zuen Gobernuaren buruzagitzan. Behin-behineko Gobernuak lortu zuen Kongresuak Errepublikaren Defentsa Legea, 1931ko urriaren 21ekoa, onestea —gero iruzkinduko dut—. Azaroan Alfontso XIII.a errege erbesteratuaren aurkako Salaketa Akta onetsi zen: goi mailako traizioaren erruduna izatea leporatu zitzaion, titulu eta eskubide guztiak kendu zitzaizkion, eta ondasun guztiak inkautatu. Azkenean, Konstituzioari buruzko eztabaidak aurrera egin zuen, testua 1931ko abenduaren 9an onetsi zen arte.

2. Ezaugarriak 1931ko testua Espainiako konstituzio-historian inguruko beste konstituzio demokratiko batzuekin hoberen pareka daitekeen konstituzio-testua da (nola ez, 1978ko Konstituzioa alde batera utzita). Balio juridiko handiko testua da, legegintza-teknika egokia du, luzera ertaina (125 artikulu eta bi xedapen iragankor ditu, bederatzi titulutan bilduta), eta ondoko konstituzio hauen eragin nabarmena du: Alemaniako 1919koa, Weimar-ena (Parlamentu-sistemaren diseinuari dagokionez); Austriako 1920koa (konstituziojustiziaren ereduan argi ikus daitekeena); Mexikoko 1917koa (batez ere ekonomia- eta gizarte-eskubideak jasotzeko modu zabalari dagokionez).

Berrikuntza garrantzitsuak ditu, esaterako, boterea lurraldean banatzeko sistema («Estatu integral» izenekoa, eredu zentralizatu eta federalaren arteko eredu erregionala) eta Konstituzio Bermeen Auzitegia (Konstituzioan lehenengoz sartu zen Konstituzio Auzitegia, hurrengo hauek egiteko eskumenarekin: legeen konstituziotasuna kontrolatzea, Estatuaren eta erregio autonomoen arteko eta azken horien arteko eskumen-gatazkak konpontzea, oinarrizko eskubideak babestea eta nazioko goi karguen erantzukizun kriminala adieraztea). Horrez gain, Espainiako konstituzio-historian ezagunak ziren baina ahaztuta zeuden erakundeei berriro heldu zien, besteak beste, «Diputazio Iraunkorrari».

Testuaren 125. artikuluan Konstituzioa eraldatzeko prozedura ezarri zen, eta Gobernuak edo diputatuen laurdenak eskatuta abian jar zitekeen.

Eraldaketa-proposamenak eraldaketak ukitutako artikulua edo artikuluak adieraziko zituen, legeetarako ezarritako prozedura erabiliz, hots, diputatuen bi herenen aldeko botoa (testuaren indarraldiko lehenengo lau urteetan) edo erabateko gehiengoa (behin epe hori igarota) behar ziren. Eraldaketa Gorteetan onestean, Gorteak modu automatikoan desegiten ziren, eta bi hilabeteko epean Gorte berrietarako hauteskundeak deitu behar zi108

Konstituzio zuzenbidearen.indd 108

12/11/07 11:49:20

ren, proposatutako eraldaketari buruzko erabakia hartu (biltzar konstituziogile moduan) eta ondoren Gorte arrunt moduan jarraitzeko.

Nolanahi den ere, inoiz ez zen konstituzio-eraldaketarik onetsi, baina saio batzuk egin ziren: eskuineko alderdiek erlijio-gaiari buruzko artikuluak eraldatu nahi zituztela adierazi zuten. Gorteen ganbera-batasuna ere aldarazi nahi izan zen, Errepublikako lehendakariaren ekimenez. Confederación de Derechas Autónomas (CEDA) 1933an konstituzio-eraldaketa bat egiten ahalegindu zen, gai hauek ukitzen zituena: Gorteen antolaketa, erlijioa, jabetza gizarteratzea eta erregioen autonomiak. 1935ean, Errepublikako lehendakariak berak bultzatuta, eraldaketa-proiektu bat aurkeztu zen, artikulu batzuen izaera polemikoa arintzeko eta mekanismo batzuen funtzionamendua hobetzeko, baina horrek ere ez zuen arrakastarik izan: ez zitzaion arretarik jarri beste gai batzuk premiazkoagoak zirelako, eraldaketan interesa zutenek akordiorik lortzen ez zutelako, eta guztia baldintzatzen zuen gizarte-tenkadura zela eta. Modu horretan, 1931ko Konstituzioaren testua inoiz ez zen modu formalean aldarazi, baina benetako indarraldia, Errepublika Defendatzeko Legeak erabat baldintzatzen zuena, gero eta eskasagoa izan zen, batez ere 1934ko urriko iraultzaren eta gerra-egoeraren aldarrikapenaren ostean. Askotan eten zen eta, zoritxarrez, 1936tik aurrera, gerra zibilarekin, eragingarritasun osoa galdu zuen.

Konstituzioaren atal dogmatikoari dagokionez, atariko tituluan hurrengo hau aldarrikatzen da: «Espainiak, subiranotasuna erabiliz eta Gorte konstituziogileetan ordezkatuta, Konstituzio hau eman eta sendesten du».

1. artikuluan Espainia mota guztietako langileen errepublika demokratiko gisa definitu eta askatasun- eta justizia-araubidearen arabera antolatu zen; botere guztiak herritik sortzen ziren (modu horretan, gizarte-estatuaren formula biltzen zuten zuzenbide konparatuko beste eredu batzuekin parekatzen zen).

Printzipio demokratikoa nonahi agertzen zen: 1876ko Konstituzioko barne Konstituzioaren teoriaren aurrez aurre, subiranotasuna Espainiako herrian edo Espainiako nazioan zetzan. Aberastasunaren araberako sufragioaren aurrez aurre, sufragio orokorra. Sufragio-eskubideari dagokionez, emakumezkoen sufragio aktiboa sartzea (sufragio pasiboa Gorte konstituziogileak hautatzeko aitortu zitzaien) gai istilutsua izan zen, batez ere Alderdi Sozialistak aurre egiten ziolako, emakumezkoen botoak joera kontserbadorea zuela esanda (hori nabarmena izan zen 1933ko hauteskundeetan, eskuinak irabazi baitzuen). Amaitzeko, Konstituzioaren 36. artikuluan ezarri zen hogeita hiru urtetik gorako bi sexuetako herritarrek legeetan ezarritako hauteskunde-eskubide berberak izango zituztela. Sufragio orokorra udal hauteskundeetarako (9. art.), diputatuak hautatzeko (52. art.) eta konpromisarioak hautatzeko —horiek Errepublikako lehendakaria hautatu behar zuten— (68. art.) beren beregi aldarrikatu zen. Horren ondorioz, 109

Konstituzio zuzenbidearen.indd 109

12/11/07 11:49:20

1932ko uztailaren 1eko Legeak beren beregi ezarri zuen Errepublikako lehendakaria aukeratzeko konpromisarioak hauta zitzaketela eta hautatuak izan zitezkeela bi sexuetako espainiarrak, hogeita hiru urtetik gorakoak.

Amaitzeko, hauteskunde-eskubideari buruz hitz egitean, 1933ko uztailaren 27ko Legea kontuan hartu behar da.

Testuan zuzeneko demokraziako erakundeak ere sartu ziren, nahiz eta horiek aplikatzeko eskatu ziren betekizunen eraginez jardutea ia-ia ezinezkoa izan, Autonomia Estatutuak onesteko plebiszituen kasuan izan ezik.

Konstituzioaren 66. artikuluan Gorteek onetsitako legeak indargabetzeko erreferenduma ezarri zen, baina hautesleen %15ek eskatu behar zuten, eta horretatik kanpo geratzen ziren Konstituzioa, testu horren lege osagarriak, Nazioen Elkartean egindako nazioarteko hitzarmenak berrestekoak, tributu-legeak eta Autonomia Estatutuak. Horrez gain, artikulu horrek herri-ekimena (legegintzakoa) jaso zuen. Horren bidez, herriak Gorteei lege-proposamen bat aurkeztu ahal zien, baina hautesleen %15ek eskatu behar zuten gutxienez. Bi kasuetan, Konstituzioak geroko lege batera igortzen zuen, eta lege hori ez zen inoiz aldarrikatu. Hala ere, Erregio Autonomoen Estatutuak onesteko plebiszituak, Konstituzioaren 12. artikuluan ezarritakoak, egin ziren (izatez, Kataluniako, Euskal Herriko eta Galiziako Estatutuei buruzko plebiszituak egin ziren, aurrerago ikusiko dugunez).

1. artikuluaren azken paragrafoan nazioaren batasun-printzipioa eta udalerrien eta erregioen autonomia-printzipioa jaso ziren (Errepublika estatu osoa da, eta bateragarria da udalerrien eta erregioen autonomiarekin). Horren arabera, lurralde-antolaketarako erregio-eredua Espainian lehenengoz ezarri zen. Bestalde, 2. artikuluan espainiar guztiak legearen aurrean berdinak zirela ezarri zen, eta 3. artikuluan konstituzio-sistemako oinarrizko beste printzipio bat ezarri zen, oso polemikoa izan zena: estatuaren konfesionaltasunik eza, Espainiako Estatuak erlijio ofizialik ez zuela aldarrikatu baitzuen. Amaitzeko, atariko tituluan gerra politika nazionalaren tresna izateari uko egin zitzaion (6. artikulua) eta Espainiako Estatuak nazioarteko zuzenbidearen arau unibertsalak bete eta bere zuzenbide positiboan gehituko zituela ezarri zen (7. artikulua).

Konstituzioaren III. tituluan eskubide eta eginbeharren arauketa jaso zen, eta bi kapitulutan egituratuta zegoen: lehenengoa eskubide zibil eta politikoei buruzkoa zen, harrezkero konstituzionalismo konparatuan klasikoak zirenak, eta bigarrena berritzailea zen, ekonomia-, gizarte- eta kultura-eskubideei buruzkoa. Eskubideen adierazpena luzea zen, baina ez zen oso sistematikoa eta, oro har, Espainiako Konstituzio aurrerakoien tradizioari jarraitzen zion, batez ere 1869koari. I. kapituluan, eskubide zibil eta politikoei buruzkoan, bereizkeriarik ezaren printzipioa aldarrikatu zen, 25. artikuluan. Hurrengo bi artikuluak, 26. eta 27.a, 3. artikuluan egindako adierazpenaren ondorioa ziren eta, zalantzarik gabe, konstituzio-testuko pole110

Konstituzio zuzenbidearen.indd 110

12/11/07 11:49:20

mikoenak izan ziren, Errepublikan planteatutako gairik delikatuenetako bat jorratu zuten-eta, erlijio-arazoa alegia. Gai horrek Espainiako gizartean zatiketa handiak eragin zituen eta, azkenean, gerra zibila etorri zen.

Ganbera konstituziogilean gai horren inguruan egindako eztabaidaren eraginez, ganbera hogeita hamazazpi diputatu katolikok utzi zuten, eta Alcalá Zamora behin-behineko Gobernuko lehendakariak dimisioa aurkeztu zuen. Manuel Azañak, behin-behineko Gobernuan Alcalá Zamora ordeztu zuenak, historian ospe handia lortu duen esaldia esan zuen: «Espainiak katoliko izateari utzi dio». Baina zer zeukaten artikulu horiek mota horretako gatazka eragiteko? 3. artikuluak Espainiako estatuak erlijio ofizialik ez zuela aldarrikatu zuen. Bestalde, 26. artikuluaren arabera, konfesio guztiak lege bereziaren mendeko elkarte gisa hartuko ziren, eta Estatuari, erregioei, probintziei eta udalerriei debekatu zitzaien elizei, elkarteei eta erlijio-erakundeei diruz lagundu, eutsi edo mesede egitea, eta lege berezi batera igortzen zen, gehienez ere bi urteko epean kleroaren aurrekontua desagertzea eragingo zuena. Hori gutxi balitz, Jesusen Lagundiari zuzenzuzenean eraso egiten zion, beren beregi aipatu ez arren; izan ere, hiru boto kanonikoez gain (txirotasuna, garbitasuna eta obedientzia) Estatuaren agintari legitimoa ez zen beste batekiko obedientzia-botoa (jesuiten laugarren boto entzutetsuari aipamen eginez, hots, Aita Santuari obeditzea) zuten ordena erlijioso guztiak desegitea ezarri zen. Horrez gain, ordena erlijioso horien ondasunak nazioaren eskuetara igaro ziren, ongintza- eta irakaskuntza-xedeetarako. Horren ondorioz, Jesusen Lagundia 1932an desegin eta jesuitak Espainiatik kanporatu zituzten.

Gainerako ordena erlijiosoek lege berezi bat bete behar zuten, oinarri hauek zituena: Estatuaren segurtasunerako arriskutsuak zirenak desegitea, horiek Justizia Ministerioko Erregistro batean inskribatzeko beharra, etxebizitzarako edo euren xedeak betetzeko ez ziren ondasunak zuzenean edo zeharka eskuratu edo gordetzeko debekua, industrian, merkataritzan edo irakaskuntzan aritzeko debekua, herrialdeko tributu-legeen mende egotea eta urtero Estatuari ondasunak xedeen arabera nola inbertitu ziren erakusteko kontuak aurkeztea. Printzipio horiek 1933ko ekainaren 2ko Legeak, Konfesio eta Kongregazio Erlijiosoei buruzkoak, garatu zituen geroago. Amaitzeko, ordena horietako ondasunak nazioaren esku gera zitezkeela ezarri zen.

Bestalde, 27. artikuluan kontzientzia-askatasuna eta edozein erlijio izan eta praktikatzeko askatasuna ezarri ziren, moral publikoari zor zaion errespetua muga bakarra izanda. Era berean, kultua pribatuan praktikatzea baimentzen zen, baina horren agerpen publikoak Gobernuak baimendu behar zituen kasu bakoitzean. Horrez gain, modu ofizialean inor ezin zen behartu bere sinesmen erlijiosoak aitortzera eta erlijioak ez zituen nortasun zibil eta politikoa aldatzen, Errepublikako lehendakariaren edo Ministroen 111

Konstituzio zuzenbidearen.indd 111

12/11/07 11:49:20

Kontseiluko lehendakariaren karguetarako izan ezik (biak ala biak ezin ziren elizgizonak izan). Amaitzeko, hilerriak jurisdikzio zibilaren mende egongo zirela ezarri zen, eta horietan erlijio-arrazoiengatik barrutiak bereiztea debekatu zen (modu horretan, katoliko ez zirenak beste leku batean lurperatzeko ohitura ezabatu zen). Horrez gain, 47. artikuluan irakaskuntza laikoa ezarri zen, eta 43. artikuluaren bidez, Konstituzioan dibortzioa jaso zen (1932ko martxoaren 2ko Legearen bidez garatu zen). Amaitzeko, 1932ko ekainaren 28ko Legetik aurrera, ezkontzaren forma zibila soilik aitortu zen.

Ikus daitekeenez, horrek guztiak eztabaida garratza eragin zuen Elizaren eta Errepublikaren artean. Batetik, Espainiako eliza gaindituta zeuden ildo espiritual eta politikoei lotuegi egon zen historian, eta argi eta garbi babestu zituen boteretik kendutako araubide monarkikoa eta iraganeko botere faktikoak; hori dela eta, politikari errepublikar askoren, langile-mugimenduen eta abarren ezinikusia irabazi zuen. Bestetik, egoera historiko hartan, Elizarentzat ezin zitekeen erraza izan printzipio batzuk onartzea, besteak beste, estatuaren konfesionaltasunik eza, kultu-askatasuna, irakaskuntza laikoa eta dibortzioa, baina esaterako 26. artikuluak —Jesusen Lagundia desegin eta beste ordena erlijioso batzuei bereizkeriazko tratamendua ematen zien— eta 27. artikuluak —kultuari lotutako agerraldi publikoak botere publikoek kasuan-kasuan baimendu behar zituztela ezarri zuen— eduki nolabait «mendekuzalea» zuten. Horrekin batera, ez dugu ahaztu behar araubide errepublikarrean komentuak erre zituztela eta apaiz eta erlijiosoak jazarri eta horien aurkako krimenak egin zirela, Gobernuak jokabide horiek errotik erauzi gabe. Horrenbestez, erraza izango zaigu ulertzea erlijio-arazoak elkarbizitza gaiztatu zuela, Espainiako gizartea modu arriskutsuan zatitu zuela eta gerra zibila eztandarazi zuen faktoreetako bat izan zela.

Espainiako elizaren eta Errepublikako Gobernuaren arteko tenkadura, Errepublikaren lehenengo biurtekoan (1931-1933) gero eta handiagoa izan zen: Vatikanok denbora asko behar izan zuen Errepublika aitortzeko, prelatu batzuek, esaterako Toledoko artzapezpiku eta Espainiako primatuak, Segura kardinalak, Errepublikaren aurkako apustu argia egin zuten (horren eraginez, behin-behineko Gobernuak Espainiatik kanporatu zuen 1931ko ekainean, Elizaren eta Estatuaren arteko banaketa aldarrikatzeagatik Errepublikaren aurka egin zuen pastoral entzutetsuaren ostean), behin-behineko Gobernuak ez zuen erreakzionatu 1931ko maiatzean komentuak erre zituztenean, Elizak ez zuen onartu erlijio-askatasuna aldarrikatzea, Vatikanok Espainiako enbaxadore berriari Egoitza Santuan placet delakoa ukatu zion, gotzain gehienek (ez denek) Segura kardinalaren pastoraleko arrazoien antzekoengatik protesta-gutun kolektibo bat idatzi zuten, etab.

Gertakari horien guztien eraginez, berez oso handia zen tenkadura handitu egin zen. Vatikanoren eta Errepublikaren arteko bat ez etortzea hain han112

Konstituzio zuzenbidearen.indd 112

12/11/07 11:49:20

dia zenez, 1935ean ere, Errepublikaren bigarren biurtekoan, eskuineko gobernua zegoela, Egoitza Santuak ez zuen Errepublikarekin akordiorik sinatu nahi izan. 1936tik aurrera, Fronte Popularrak irabazi ondoren, egoerak okerrera egin zuen, eta ondoren, gerra zibila etorri zen. Dakigunez, gerra zibilean, erlijioaren gaiak zeresan garrantzitsua izan zuen.

Behin Konstituzioko 26. eta 27. artikuluak eta horietatik eratorritakoa aztertu ondoren, III. tituluko I. kapituluko artikuluetan aurrera eginez, Konstituzio-testuak konstituzio-zuzenbideko berme klasikoak jaso zituela egiaztatuko dugu: zigor-legezkotasunaren printzipioa, nahierakeriazko atxiloketak egiteko debekua, benetako babes judiziala, delitugile politiko-sozialen estradizio-itunak egiteko debekua, zirkulazio-askatasuna, egoitzaren eta postaren bortxaezintasuna, industria- eta merkataritzaaskatasuna, adierazpen-askatasuna, zentsuraren debekua, egunkariak eteteko debekua epai judizial irmoarekin ez bada, eskariak egiteko eskubidea, hauteskunde-eskubide berdinak bi sexuetako herritarrentzat, biltzeko, kale-agerraldiak egiteko, elkartzeko eta sindikatu-kide egiteko eskubidea, meritu- eta gaitasun-printzipioen arabera enplegu eta kargu publikoetan sartzeko askatasuna, funtzionarioek elkargo profesionalak eratzeko duten eskubidea aitortzea, etab. Oinarrizko eskubide horiek babesteko sistemei dagokienez, Konstituzioaren 105. artikuluan Larrialdiko Auzitegiak ezarri ziren banakako bermeen babes-eskubidea egikaritzeko eta, hori gutxi balitz, 121 b) artikuluak Konstituzio Bermeen Auzitegian banakako bermeen babes-errekurtsoa ezarri zuen, beste agintari batzuen aurrean egindako erreklamazioa eragingabea zen kasuetarako.

Azkenik, 42. artikuluan oinarrizko eskubide batzuk erabat edo modu partzialean eteteari buruz hitz egiten zen (hurrengo hauen inguruko bermeak: atxilotzea, zirkulazio-askatasuna, adierazpen-askatasuna, zentsuraren eta egunkariak eteteko debekua, bilerak egiteko eskubidea, elkartzeko eta sindikatu-kide egiteko eskubideak). Eskubide horiek erabat edo modu partzialean eten zitezkeen nazioaren lurralde osoan edo zati batean, Gobernuaren Dekretu bidez, Estatuaren segurtasunak hala eskatzen zuenean, larritasun nabarmen eta hur-hurrekoa egonez gero. Gobernuak ezarritako etetea Gorteek berehala berrikusiko zuten horiek bilduta egonez gero. ÂŤItxitaÂť egonez gero, Gobernuak xede horretarako deitu behar zituen gehienez ere zortzi eguneko epean, eta hala jokatu ezik, Gorteak bederatzigarren egunean modu automatikoan biltzen ziren. Gorteak ezin ziren desegin gai horren inguruan ebatzi arte, bermeen etenaldiak irauten zuen bitartean. Gorteak deseginda egonez gero, Diputazio Iraunkorraren ardura zen eskubideen etete hori berrikustea. Eskubideen etenaldiaren gehieneko epea hogeita hamar egunekoa zen. Edozein luzapen egiteko, beharrezkoa zen aldez aurretik Gorteak edo Diputazio Iraunkorra ados egotea (azken kasu horretan, Gorteak deseginda zeudelako). Bermeak etenda zeuden 113

Konstituzio zuzenbidearen.indd 113

12/11/07 11:49:21

bitartean, etenaldia zein lurraldetan aplikatu eta lurralde horretan Ordena Publikoaren Legea ezarriko zen, eta inola ere ez zen baimenduko espainiarrak euren egoitzatik 250 kilometro baino urrunago arroztea, deportatzea edo erbesteratzea.

Orain arte, itxuraz, oinarrizko eskubideak babesteko sistema eta eskubide horiek eteteko prozeduran inguruabar berezietan sartutako kautelak, parlamentu-kontrolpean beti, nahikoa ziren. Baina, zoritxarrez, Konstituzioak berak sistema guztia indargabetu zezaketen salbuespenak zituen. Lehenengo salbuespena 1931ko abuztuaren 26ko Legea zen, Erantzukizun Batzordeak sortu zuena, eta horren aginpideak ez ziren guztiz bateragarriak Konstituziora bildutako bermeen sistemarekin. Lege horri, 1931ko Konstituzioaren aurrekoa zena, konstituzio-lerruna «a posteriori» eman zion Konstituzioaren bigarren xedapen iragankorrak (testuan konstituzio-izaera iragankorra esaten da), hain zuzen ere, Legearen egitekoak amaitu arte. Hori «harrigarria» da teknika juridikoaren ikuspuntutik ere: «a posteriori» gorengo lerruna hartzen duen lege arrunta, baina aldi baterako bakarrik, klausula anbiguo baten bidez zehaztua (Batzordeak bere egitekoak amaitu arte). Eta hori oso larria bazen, are larriagoa zen Konstituzioaren aurreko beste lege batekin gertatzen zena —horri ere Konstituzioak «a posteriori» konstituzio-lerruna aitortu zion bigarren xedapen iragankor horretan—. Izatez, Errepublikak Konstituzioa bera baino lehenago onetsi zuen: Errepublikaren Defentsa Legea izenekoari buruz ari naiz. Konstituzio-lerruna ematean (konstituzio-indarraldia esan zen hitzez hitz), Konstituzioak lege berezi bat atal gisa onartu zuen, nahiz eta oso bateragarria ez izan Konstituzioan ezarritako eskubideen berme-sistemarekin —aurrean azaldu dudana—.

Hain zuzen ere, Azañaren behin-behineko Gobernuak Errepublikaren Defentsa Legea presako prozedura erabiliz aurkeztu zuen Kongresuan, eta Gorte konstituziogileek onetsi zuten (1931ko urriaren 21eko Legea da, errepublikaren aurkako eraso-egintzak ezartzen dituena). Lege horrek behin-behineko Gobernuaren estatutu juridikoaren printzipioetako bat garatzen zuen eta, ikusi dugunez, Konstituzioaren aurrekoa zen, baina 2. xedapen iragankorrak konstituzio-indarraldia aitortzen zion Gorte konstituziogileek iraun bitartean eta horiek legea beren beregi indargabetzen ez zuten bitartean. Legearen 1. artikuluan «Errepublikari egindako erasoak» deskribatzen ziren (legeei edo agintarien xedapenei jarkitzera edo horiek ez betetzera bultzatzea, Indar Armatuen Institutuen arteko edo horien eta organismo zibilen arteko diziplinarik ezara bultzatzea, ordena publikoa nahas dezaketen albisteak zabaltzea, erlijio-, politika- edo gizarte-arrazoiengatik pertsonen edo jabetzen aurkako indarkeria-egintzak egitea edo horiek egitera bultzatzea, Estatuaren erakundeak gutxietsi ditzaketen ekintzak edo adierazpenak, monarkiaren apologia, suzko armak edo lehergailuak modu ez-zilegian edukitzea, justifikazio nahiko ez duten industriak edo eginki114

Konstituzio zuzenbidearen.indd 114

12/11/07 11:49:21

zunak bukatzea, aldez aurretik iragarri ez diren edo lan-arrazoiekin zerikusirik ez duten grebak, tartekaritza- edo adiskidetze-prozedurapean jartzen ez direnak, gauzen prezioa justifikaziorik gabe aldatzea, eta funtzionarioen arretarik eza edo arduragabekeria euren zerbitzuak gauzatzean).

Legeak jokabide horiek zigortzeko «konfinamendua», «erbesteratzea» edo isunak ezarri zituen eta Gobernazioko ministroari ahalmena eman zion gizarte-bakea nahas zezaketen bilerak edo kale-agerraldiak eteteko, aurrean deskribatutako egintzak bultzatzen zituzten zentroak edo elkarteak ixteko, Elkarteen Legean araututako erakundeen kontabilitatean esku hartu eta horien funtsak ikertzeko, eta armak eta lehergailuak bahitzeko horiek modu zilegian eduki arren. Lege hori aparteko legea zen, eta kasu askotan, Konstituzioak aitortuko zituen bermeak eta eskubideak edukirik gabe uzten zituen; oso anbiguoa zen jazarri beharreko jokabideak deskribatzerakoan, eta Gobernuari ahal neurrigabeak ematen zizkion, egiatan Auzitegiei egokitzen zitzaizkienak; legean ezarritako errekurtsoek administrazio-izaera zuten eta arauak baimentzen zuen ezarritako zehapenak eta zigor-zehapenak bateragarriak izatea; hori dela eta, kritika gogorrak egin zitzaizkion. Hala ere, Azaña Gobernuak aurrera atera zuen eta hori justifikatzeko esan zuen beharrezkoa zela herrialdearen inguruabar bereziak zirela bide, Gobernua konspirazioetatik eta sektore batzuetan nabarmena zen errepublikaren aurkako girotik babesteko, eta edonola ere, errepublikaren babesgabezia saihesteko.

Laburtzeko, legeak konstituzio-bermeak indargabetzea ahalbidetu zuen eta, gainera, ez zuen ezertarako balio izan, berriro ere argi geratu baitzen gizarte- eta politika-arazoek mota bereko konponbideak behar zituztela eta ezin zirela konpondu legeekin bakar-bakarrik, are gutxiago horiek bereziak eta anbiguoak baziren eta horietan oinarritutako erabakiak Auzitegiek kontrolatu ezin bazituzten, izan ere, modu horretan, benetako zuzenbideko estatu batekin bateraezina den zuhurtziarakotasun-tartea baimentzen da.

Oinarrizko zuzenbideak aztertzen jarraitzeko, 1931ko Konstituzioak arlo horretan egindako berrikuntza nagusiari aipamen egin behar zaio: ekonomia-, gizarte- eta kultura-eskubideen multzo zabala sartu zuen III. tituluko II. kapituluan. Kapitulua 43. artikuluarekin irekitzen zen, eta horretan Espainiako konstituzio-zuzenbidean guztiz berritzaileak ziren edukiak jaso ziren: familia Estatuaren babespean geratu zen, eta ezkontideen eskubide-berdintasuna aitortu zen, baita dibortzioa ere (bien adostasunez edo ezkontide batek eskatuta, arrazoi zuzena alegatuta, 1932ko martxoaren 2ko Dibortzio Legearen bidez garatu zena), ezkontzako eta ezkontzatik kanpoko seme-alaben arteko berdintasuna aldarrikatu eta aitatasunaren ikerketa baimendu zen.

Ekonomia- eta lan-arloko eskubideen arauketa 44. artikuluan hasten zen, jabetza-eskubidearen gizarte-ikuspegi iraultzaile batekin. Modu horretan, herrialdeko aberastasuna nazioko ekonomiaren interesen mende geratzen zen, 115

Konstituzio zuzenbidearen.indd 115

12/11/07 11:49:21

gizarte-erabilgarritasuna dela bide nahitaezko desjabetzapena eta mota guztietako ondasunen jabetza gizarteratzea baimendu ziren, kalte-ordain egokia emanda. Modu berean, gizarte-beharrizanaren kasuan ongi erkidea ukitzen zuten zerbitzu publikoak eta ustiapenak nazioaren eskuetara igarotzea ere ezarri zen, baita estatuak legez industria eta enpresen ustiapenean esku hartzeko zuen aukera ere ekoizpenaren arrazionalizazioak eta nazioko ekonomiaren interesek hala eskatuz gero, baina ongiak konfiskatzea beren beregi debekatuta.

Testutik hitzez hitz atera zitekeena gorabehera, autore gehienen ustez, Konstituzioan, egiatan, estatu esku-hartzailea eta ez konfiskatzailea jaso zen, eta, izatez, Konstituzioan ezarritako gizarteratzeak ez ziren inoiz gauzatu.

Bestalde, 46. artikuluan lanerako eskubidea arautu zen, gizarte-betebehar moduan ulertuta. Langile guztiei bizitza duina izateko beharrezko baldintzak bermatu zitzaizkion eta gizarte-legeriak nahitaez jorratu behar zituen gaien multzoa ezarri zen (gaixotasun-, istripu-, langabezia-, zahartzaro-, ezgaitasun-aseguruak, emakumezkoen eta gazteen lana, amatasunaren babesa, lanaldia, gutxieneko alokairua, oporrak, langileek enpresen kudeaketan parte hartzea, etab.). Nire ustez, eta autore batzuek izaera «iraultzailea» aitortu dioten arren, arlo horretako konstituzio-arauketa «ongizate-estatu» deitu izan den horren ildokoa zen (1932an, esaterako, garai hartan lan-babesaren arloan zeuden nazioarteko hitzarmenik garrantzitsuenak berretsi ziren). Nolanahi den ere, eta ondoren ikusiko dugunez, langile-arazoen eraginez, 1934ko urriko iraultza eta anarkistek errepublikaren aurka zuten jokabidea tarteko, gai hori erregimen errepublikarrean ezegonkortasun handia eragin zutenetako bat izan zen.

48. artikuluak nekazaritza-arazoa aipatzen zuen, nekazarien (eta arrantzaleen) babesari aipamen eginez, eta Errepublikak, besteak beste, hurrengo gaien inguruan legeak emango zituela ezarri zen: familiaren ondare enbargaezina, nekazaritza-kreditua, nekazaritza-kooperatibak, aurreikuspen-kutxak, nekazaritza-eskolak, laborantza ureztatuak eta landa-komunikabideak. Nekazaritza-arazoa ere garai hartako gairik delikatuenetakoa izan zen. Egin nahi izan zen nekazaritza-eraldaketa ez zen egin aurrekonturik ez zegoelako, formalistegia izan zen, ez zen inoren gustukoa izan eta ez zuen saihestu nekazarien mugimendu batzuek finkak okupatzea; horren eraginez, batetik, beldur moduko bat sortu zen «iraultza» egon zitekeelako; horrez gain, nekazaritzan eraldaketak egiteari aurre egiten zitzaionez, gaia oso polemikoa izan zen, eta arazo asko eragin zituen ordurako oso tirabiratsua zen gizarte-egoeran.

Nekazaritza-arazoari dagokionez, lehenengo neurriak behin-behineko Gobernuak hartu zituen boterera iritsi eta berehala, apirila-ekaina bitartean (errentari txikiak botatzeko debekua, zortzi orduko lanaldia nekazaritza arloan, etab). Horiek osatzeko, 1932ko iraileko Nekazaritza Eraldatzeko Legeari itxaron behar izan zitzaion; legea egiteko prozesua oso luzea izan zen, 116

Konstituzio zuzenbidearen.indd 116

12/11/07 11:49:21

eta ikusiko dugunez, Sanjurjo militarrak 1932an egindako altxamendu hutseginaren ondoren azkartu egin zen. Lege horrek jabetza oso handiak ukitzen zituen, baita nobleen lurrak eta modu sistematikoan errentan emandakoak ere, eta xedea absentismoa geldiaraztea zen. Nekazariei lur horietan ezartzeko baimena ematen zitzaien, horien gaineko gozamena emanda baina ez jabetza, azken hori estatuak gordetzen baitzuen iruzurrak saihesteko. Baina arazo larriak eragin zituen: errentan emandako lur guztiak salbuespenik gabe desjabetzeak jabe txiki batzuei ere kalteak eragin zizkien, horietako batzuk hirira lan bila joanda baitzeuden eta lurrak emandako diru osagarriaren beharra baitzuten; herriak inguratzen zituzten neurri ertaineko lurrei buruzko klausulek eragin handiagoa izan zuten adibidez Galizian Andaluzian baino, kalte gehiago egin zituzten minifundioetan latifundioetan baino; gainera, laborantza ureztatuak soilik arautzen zituenez, jabe handiek basoen eta abereen gaineko botereari eutsi zioten, eta legea herrialde osoan aplikatu zenez eta ez probintzia latifundistetan bakarrik —horietan zegoen benetako arazoa—, prozesuko gastuek eta funts nahikoa ez izateak prozesua asko zaildu zuten. Akats horiek guztiak izan arren, Espainiako historian nekazaritza eraldatzeko egin zen ahaleginik garrantzitsuena izan zela onartu behar da.

Baina kontserbadoreek boterea eskuratu zutenean, 1932ko Legea Eraldatzeko Lege bat onetsi zuten 1935ean, lehenengo legearen neurri nagusiak deuseztatuz. Hori dela eta, 1935eko Legeari «nekazaritzako kontrarreforma» esan zitzaion, kolonoak askatasunez kaleratzea baimendu eta desjabetutako lur asko itzuli zituelako. Azkenean, 1936an, Frente Popularreko Gobernuak nekazaritza-eraldaketarako neurriak indarrean jarri zituen berriro, baina gerra zibilak arlo horretako aurrerakuntza guztiak eragotzi zituen.

Amaitzeko, II. kapitulua hezkuntza eta kultura arloko eskubideei buruzkoa zen. 45. artikulua estatuko historia- eta arte-ondarea babesteari buruzkoa zen, eta 48. artikulutik 50.era hezkuntzari eta kulturari buruzko guztia arautu zen: irakaskuntza laikoa ezarri eta lehen mailako irakaskuntza publikoa, doakoa eta nahitaezkoa zela adierazi zen. Era berean, irakasleen funtzionario-izaera, katedra-askatasuna eta estatuak tituluak emateko zuen eskumena ezarri ziren, eta geroko lege batera igorri zen Instrukzio Publikoa zehatz arautzea (mailak, eskolatze-aldiak, ikasketa-planak, hezkuntzazentro pribatuak baimentzea, etab.). Horrez gain, irakaskuntza autonomiaerregioetako hizkuntza ofizialetan antolatzea baimendu zen, eta estatuak kultura espainiarra kanpoan hedatzeko zuen konpromisoa ere jaso zen.

3. Konstituzio-organoak a) Gorteak: Konstituzioak IV. tituluan ganbera bakarreko Gorteak jaso zituen (Diputatuen Kongresuarekin identifikatzen dira). Konstituzio117

Konstituzio zuzenbidearen.indd 117

12/11/07 11:49:21

arauketaz gain, Gorteen antolaketa eta funtzionamendua Gorteetako araudien bidez garatu ziren (lehenengo, 1932ko behin-behineko araudiaren bidez eta, gero, aurreko hori ordeztu zuen 1934ko behin betiko araudiaren bidez). Aipatu berri dudanez, Espainiako II. Errepublikako Konstituzioan, CĂĄdizko Konstituzioaren ganbera-batasunari heldu zitzaion berriro. Espainiako konstituzio-historian ohikoa zen ganbera-bitasunaren ordez ganberabatasunaren eredua hartzea justifikatzeko, bigarren ganberak gainbeheran zeudela esan zen, bigarren ganbera bat egoteak Parlamentua ahultzen zuela (horren eraginez, Parlamentuan botere berearazleak esku-sartzeak egin zitzakeen), aurrerakuntzari oztopo egiten ziola, ideal demokratikoaren aurkakoa zela (azken horren oinarria herritarren arteko berdintasuna zen, batasun moduan hartuta; autore batzuen ustez, batasun hori arriskuan jartzen zen goi-ganbera bat egonda); horrez gain, berriro ere Senatu elitista eta sistema demokratikoarekin bateraezina zena diseinatzeko beldurra zegoela adierazi zen. Horren ondorioz, Gorteek ganbera bakarra izan zuten, Diputatuen Kongresu izenekoa. Konstituzioak eta 1933ko hauteskunde-legeak ezarritakoaren arabera, diputatuak sufragio orokor, berdin, zuzeneko eta sekretuaren bidez hautatzen ziren, eta hogeita hiru urtetik gorako herritar guztiak hauta zitezkeen, sexua eta egoera zibila gorabehera, izen askodun barrutietan, gehiengoen hauteskunde-sistema zuzendua erabiliz (gutxiengoei nolabaiteko ordezkaritza emateko), lau urterako (baina Espainiako konstituzio-tradizioari jarraituz, legegintzaldi bat ere ez zen agortu); diputatuek ohiko parlamentu-onurabideak zituzten (bortxaezintasuna eta ukiezintasuna, etab.).

Horrez gain, Konstituzioak 62. artikuluan beren beregi arautu zuen Diputazio Iraunkorraren erakundea, eta horrek parlamentu-boterearen jarraipena bermatzen zuen Gorteak bilduta ez bazeuden edo horiek deseginda egonez gero. Gehienez hogeita bat kide zituen, eta modu proportzionalean ordezkatzen zituzten parlamentu-ordezkaritza zuten indarrak, Kongresuko lehendakaria buru zela. Diputazioa eskuduna zen Gobernuak ezarritako konstituzio-bermeen etendurari buruz ebazteko edo etendura hori luzatzeko Gorteak deseginda zeudenean; Errepublikako lehendakariak Gobernuaren ahobatezko adostasunarekin emandako lege-dekretuak bi herenen aldeko botoekin onetsi zitzakeen (Kongresua bilduta ez zegoenean), gaiak Gorteen eskumenekoak izan arren, presako erabakia eskatzen zuten salbuespen-kasuetan edo Errepublikaren defentsak hala eskatzen zuenean. Gainera, eskuduna zen diputatuak atxilotu eta auzipetzeari lotutako guztiaren inguruan eta Gorteetako araudiak zehazki eratxikitako gainerako gaiak jorratzeko.

Erregimen errepublikarrean izandako jardunen artean, 1936ko jardun batzuk azpimarratu behar dira, bereziki delikatuak direnak, esaterako Gorteak deitzeko eskatu zitzaionean —orduan itxita zeuden— Errepublikako lehendakariaren eta Gobernuko lehendakariaren aurkako salaketa forma118

Konstituzio zuzenbidearen.indd 118

12/11/07 11:49:21

la egiteko, dekretu bidez Estatuaren aurrekontuak luzatzeagatik; otsaileko hauteskundeetan Frente Popularrak irabazi ondoren eta herritarren presioaren eraginez delitu politiko eta sozialengatik akusatu eta zigortuentzat amnistia erabakitzeko eskatu zitzaionean; edo uztailaren erdian Santiago Casares Quirogaren Gobernuak eskatutako alarma-egoeraren luzapena eztabaidatzeko bildu zenean, Calvo Soteloren erailketatik egun gutxira eta gerra zibila hasi baino egun batzuk lehenago.

58. artikuluan ezarri zenez, Gorteak deialdia egiteko beharrik gabe biltzen ziren batzarraldi bakoitzaren hasieran (otsaileko eta urriko lehen egunean) eta gutxienez hiru hilabetez funtzionatu behar zuten lehenengo aldian eta bi hilabetez bigarrenean. Horren helburua zen Gorteen funtzionamendua errealitatea izatea eta ez fikzioa, Espainiako konstituzio-historian hainbestetan gertatu zen bezala. Bestalde, 81. artikuluan ezarri zen Errepublikako lehendakariak ezohiko deialdia egin zezakeela beharrezkotzat jotzen zuenean (Errepublikan inoiz ez zen egin) eta legegintzaldi bakoitzean Gorteen ohiko batzarraldiak hilabetez bakarrik eten zitzakeela lehenengo aldian, eta hamabost egunerako bigarrenean, betiere, 58. artikuluko gutxieneko aldia murrizten ez bazen.

Dakigunez, Alcalรก Zamora lehendakariak konstituzio-aukera hori modu nahiko polemikoan erabili zuen: adibidez, 1935eko apirilean, Alejandro Lerroux Gobernuan zegoela, horri gutxiengodun Gobernua eratzeko aukera emateko, Partido Radical alderdiaren eta CEDAren arteko gobernu-koalizioa berriz eratzen zen bitartean; 1935eko abenduan eta 1936ko urtarrilean ere, Manuel Portela Valladaresek gidatutako Gobernuari gauzak errazteko eta hauteskunde-kanpaina prestatzen laguntzeko; hala ere, 1936ko otsaileko hauteskundeetan Frente Popular alderdiak irabazi zuen, eta Errepublikako lehendakaria kargutik kendu zuten, Konstituzioaren 81. artikuluan ezarritako bidea erabiliz.

Konstituzioan ezarri zen Errepublikako lehendakariak bere agintaldian Gorteak birritan desegin zitzakeela gehienez, dekretu ziodunaren bidez erabakita, eta aldi berean hauteskunde berriak deitu behar zituela hirurogei eguneko epean. Hala ere, Gorteak bigarrenez deseginez gero, Gorte berrien lehenengo egintza zen Gorteak desegitea ea beharrezkoa izan zen erabakitzea. Erabateko gehiengoz erabakitzen bazen Gorteak desegitea ez zela beharrezkoa izan, Errepublikako lehendakaria modu automatikoan kendu behar zen kargutik. Eta, hain zuzen ere, horixe gertatu zen: Alcalรก Zamorak bere agintaldian Gorteak desegin zituen lehenengoz 1933ko urrian, eta berriro 1936ko urtarrilean. Gorte berriak, ezkerra nagusi zela, 1936ko apirilean bildu ziren, eta Gorteak desegitea beharrezkoa izan zen aztertu zuten.

Ganberako erabateko gehiengoak beharrizan horren aurkako botoa eman zuen, eta, beraz, Alcalรก Zamora Errepublikako lehendakari kargutik modu automatikoan kendu zuten.

119

Konstituzio zuzenbidearen.indd 119

12/11/07 11:49:22

Ohiko eginkizunei dagokienez, Konstituzioak Kongresuari ahal legegilea (Oinarrizko Arauaren arabera herrian zetzan, eta horrek Gorteen edo Diputatuen Kongresuaren bidez egikaritzen zuen) aitortu zion. Legegintzako ekimena Gobernuak eta Gorteek elkarbanatzen zuten, baina Errepublikan parlamentu-ekimeneko lege ugari egon ziren. Legeok Gorteetan eztabaidatu eta onetsi ondoren, Errepublikako lehendakariak hamabost eguneko epean aldarrikatzen zituen, salbu eta lege bat Kongresuaren bi herenek presakotzat jotzen zutenean; kasu horretan, lehendakariak berehala aldarrikatuko zuen. Presakoak ez ziren legeen kasuan, lehendakariak eteteko betoa zuen: Gorteei mezu arrazoitu baten bidez eskatu ahal zien presakoa ez zen legea berriz eztabaidatzeko, baina legea berriz ere onesten bazen ganberako bi herenen gehiengoaren bidez (ez ganberako kide guztien gehiengoaren bidez, botazioan zeuden ganberako kideen gehiengoaren bidez baino), aldarrikatu egin behar zen.

Lehendakariaren betoari dagokionez, arazo larri bat planteatu zen 1933ko azaroko hauteskundeen ondoren: 1934ko apirilean, Gorte berriek, gehiengo eskuindarrarekin, amnistia-lege bat onetsi zuten eta, horren bidez, Sanjurjo jeneralaren 1932ko abuztuko altxamenduagatik kondenatuei mesede egin zitzaien. Alcalá Zamora Errepublikako lehendakaria, Konstituzioaren 83 «in fine» artikuluan ezarritako onurabidea erabiliz, lege horrekin ados ez zegoenez, Kongresuari horren inguruan beste eztabaida bat egiteko eskatu nahi izan zion mezu arrazoituaren bidez. Baina Konstituzioaren 84. artikuluan ezarri zen lehendakariaren egintzak eta aginduak deusezak eta behartzeko indarrik gabeak izango zirela, ministro batek berresten ez bazituen. Bada Alcalá Zamorak ezin izan zion legeari betoa jarri Lerroux gobernuan ez zuelako ministro bat bera aurkitu beto hori berresteko. Azkenean, lehendakariak legea aldarrikatu behar izan zuen, baina aldi berean, Gorteetara ohar luze bat bidali zuen (ministroen berrespenik gabe) lege horren inguruan zituen erreserba moral eta politikoak azalduz. Jokabide hori oso polemikoa izan zen: Partido Radical alderdiko Gobernuak, Lerroux buru zela, eskuineko diputatuen laguntzaz, dimisioa aurkeztu zuen eta horren ordez Partido Radical alderdiko beste gobernu bat jarri zuten, oraingoan Ricardo Samper buru zela, CEDAk lagunduta; hala ere, CEDAko diputatu batzuek Errepublikako lehendakaria kargutik kentzea pentsatu zuten, Konstituzioaren 82. artikuluko prozedurari jarraituz —aurrerago aztertuko dut—.

Legegintza-funtzioa aztertzen amaitzeko, Konstituzioan Gobernuaren aldeko legegintzarako eskuordetza ere ezarri zela esan behar da. Gorteek Gobernuari baimena eman ahal zioten Ministroen Kontseiluan adostutako dekretu bidez legeak egiteko, legegintza-boterearen eskumeneko gaien inguruan, betiere, baimen horiek izaera orokorrekoak ez baziren eta horiek direla bide emandako dekretuak Kongresuak gai zehatz bakoitzerako eza120

Konstituzio zuzenbidearen.indd 120

12/11/07 11:49:22

rritako oinarrien araberakoak izanez gero. Kasu horretan, Kongresuak kontrolatu zezakeen ea dekretu horiek eta berak ezarritako oinarriak bat zetozen, eta inola ere ezin zen gastuak handitzea baimendu.

Aurrekontuak egiteko eginkizunari dagokionez, 107. artikuluan ezarri zen Aurrekontuen Proiektua Gobernuak egin eta horrek Gorteetara bidaliko zuela urriko lehen hamabostaldian, aztertzeko eta onesteko. Konstituzioan beren beregi jaso ziren aurrekontuaren batasun- eta urterokotasun-printzipioak eta era berean ezarri zen aurrekontua hurrengo urte ekonomikoko lehenengo eguna baino lehen bozkatu ezik, aurrekoa hiruhileka luzatuko zela, lau luzapeneko mugarekin. Bestalde, Kongresuko kideen hamarrenak soilik eska zitzakeen zuzenketak aurrekontuko kredituak handitzeko, eta horiek aurrera ateratzeko, ganberaren gehiengoa behar zuten. Aurrekontua betearazi beharrekoa zen Gorteek soilik bozkatuta, eta ez zuen behar Errepublikako lehendakariak aldarrikatzerik, eta azken horrek betoa ere ezin zion jarri. Horrez gain, 116. artikuluak aurrekontua eta Aurrekontuen Legea bereizten zituen, azken hori beharrezkoa zenean bakarrik onesten baitzen, eta kasuan kasuko aurrekontuaren betearazpenean aplikatzeko moduko arauak soilik izan zitzakeen. Horrez gain, arau horiek aurrekontu hori indarrean zegoen bitartean soilik zeuden indarrean.

Kontrol politikoaren funtzioari dagokionez, Konstituzioan ezarri zen Gobernuko kideek ganberara joateko betebeharra zutela horretarako deitzen zituztenean, eta egindako galdera eta interpelazioei erantzun behar zietela. 91. artikuluan ezarri ziren Gobernuko kideek Kongresuan zuten banakako erantzukizuna (Ministerioko kudeaketarengatik) eta erantzukizun kolektiboa (Gobernuaren politikarengatik). Bestalde, 64. artikuluan zentsura-botoa jaso zen. Artikulu horretan Kongresuak Gobernu osoaren kontra edo ministroetariko baten aurka zentsura-botoa erabakitzeko betekizunak ezarri ziren: idatzi ziodunaren bidez proposatu behar zen eta berrogeita hamar diputatuk sinatu behar zuten. Ganberako gainerako kideei jakinarazi ondoren, bost eguneko epea ezartzen zen, eta horretan ezin zen ez eztabaidatu ez bozkatu. Behin epe hori igarota, zentsura-botoa ganberako diputatuen erabateko gehiengoak onesten bazuen, ukitutako ministroak, edo hala zenean, Gobernu osoak dimisioa aurkeztu behar zuten. Nolanahi den ere, 64. artikuluan ezarritako prozedurari jarraituz proposatu ziren zentsuraboto batek ere ez zuen aurrera egin.

Beste prozedura batek aurrera egin zuen, nire ustez guztiz irregularra izan zen arren. 64. artikuluan ezarritakoa alde batera utzita, prozedura hori dela bide, Lerroux gobernua kanporatzea lortu zen, Konstituzioaren 75. artikuluaren ÂŤsui generisÂť interpretazioa eginda. Hain zuzen ere, Konstituzioaren 75 ÂŤin fineÂť artikulua interpretatzean sortu zen arazoa. Artikulu horretan, Errepublikako lehendakariak Gobernuko kideak nahitaez kargutik banandu behar zituela ezarri zen, Gorteek horiei konfiantza modu espli121

Konstituzio zuzenbidearen.indd 121

5/12/07 11:43:45

zituan ukatuz gero. Arazoa hurrengo hau zen: ba al zegoen beste prozedurarik, 64. artikuluan araututako zentsura-botoa alde batera utzita, Gobernua edo bertako kideren bat boteretik botatzeko? Alderdi Sozialistak baietz ulertu zuen, nire ustez, 75. artikuluaren azken tartekaduraren interpretazio behartua eginda: egiatan, Lerroux Gobernua boteretik bota nahi zuten, 64. artikuluko prozedurari jarraitu gabe. Proposamenaren izapideak egitea onartu eta Kongresuan bozkatu zen. Lerrouxek aldez aurretik dimisioa iragarri zuen arren eta batzarraldira agertu nahi izan ez zuen arren dimisioa Errepublikako lehendakariari aurkezteko, Gorteetako lehendakariak (Fernando de los RĂ­os sozialistak) ez zuen holakorik baimendu mozioa bozkatu arte, behin gobernua garaituta.

Gertakari horiek gorabehera, garai hartako doktrinaren gehiengoak ulertu zuen Gobernuari konfiantza kentzeko modu bakarra Konstituzioaren 64. artikuluan ezarritako zentsura-botoa zela. Artikulu horrek zentsura-botoak ukitutako ministroa edo Gobernua dimisioa aurkeztera behartzen zuen, eta 75. artikuluak ezartzen zuen bakarra zen Errepublikako lehendakariak betebeharra zuela ministroa edo Gobernuko kideak euren karguetatik banantzeko, Gorteek euren konfiantza modu esplizituan ukatu baldin bazien; baina inola ere ez zuen ezarri Gobernuari konfiantza kentzeko prozedura alternatiborik, 64. artikuluan ezarritakoaz gain. Ez zuen zentzurik oposizioaren ekimenez bi prozedura desberdin egotea ganberen aurrean Gobernuaren konfiantza jokoan ipintzeko: bata zehatz araututa (zentsura-botoa) eta bestea ÂŤlasterbideÂť baten bidez, inolako arauketarik gabe, oinarri bakarra Gorteek Gobernuari modu esplizituan konfiantza ukatzea izanda, baina uko-egite hori nola interpretatu behar zen argitu gabe. Modu horretan, uler zitekeen Gobernuak Gorteetan porrotik izanez gero, botoen gehiengo koiunturalak eraginda, Gorteek konfiantza ukatzen ziotela eta Gobernuak kargua utzi behar zuela, bestela sisteman ziurgabetasuna eta ezegonkortasuna sortuko baitziren.

Hain zuzen ere, arazo horiek saihesteko, konstituzio-zuzenbideak zentsura-botoak edo —mozioak betekizun zehatz batzuk bete behar zituela ezarri zuen. Eta horixe egin zuen baita 1931ko Konstituzioak ere, 64. artikuluan. Bestela, 75. artikuluan ezarritako prozeduraren bidez Gobernua boteretik kendu ahal bazen bestelako betekizunik eskatu gabe, zergatik arautuko zuen konstituziogileak prozedura bat 64. artikuluan beste horrenbeste egiteko, artikulu horretara betekizun hain zehatzak bildu baziren?

Amaitzeko, eta Gobernuko kideen erantzukizunari buruzko gaia amaitzeko, horiek erantzukizun politikoa izateaz gain arlo zibil eta zigor-arloan ere banakako erantzukizuna zutela adierazi behar da. Delitua egonez gero, Kongresuak akusazioa egiten zuen, eta Konstituzio Bermeen Auzitegiak epaitu.

122

Konstituzio zuzenbidearen.indd 122

12/11/07 11:49:22

b) Errepublikako lehendakaria: Konstituzioaren V. tituluan Errepublikako lehendakaritza arautu zen. Lehendakaria hautatzeko, Konstituzioan bi prozedura ezarri ziren: lehenengoak, 1. xedapen iragankorrean ezarritakoak, Errepublikako lehen lehendakaria hautatzeko soilik balio zuen.

Horrela, Gorte konstituziogileek lehendakaria isilpeko botazioan hautatu behar zuten erabateko gehiengoz. Lehen itzuli horretan hautagai batek ere ez bazuen diputatuen erabateko gehiengoa lortzen, bigarren bozketa egingo zen, eta horretan boto gehien jasotzen zituena hautatuko zen. Prozedura horri jarraitu zitzaion Niceto Alcalá Zamora Errepublikako lehendakari hautatzeko 1931ko abenduaren 10ean. Bigarren prozedura, aurrerantzean erabiliko zena, 68. artikuluan ezarritakoa zen: lehendakaria hautatzen zuten diputatu guztiek eta sufragio orokor, aske, zuzeneko eta sekretuaren bidez hautatu konpromisarioen kopuru berberak eratutako elkargoak, Lege zehatz batek ezarritako prozeduraren arabera (Lege zehatz hori 1932ko uztailaren 1ekoa izan zen), eta Konstituzio Bermeen Auzitegiari zegokion konpromisarioen botereak aztertu eta onestea. Horrela hautatu zen Espainiako Errepublikako bigarren eta azken lehendakaria, Manuel Azaña.

1936ko apirilaren 16an konpromisarioak hautatzeko hauteskundeak egin ziren, eta horiek, diputatuekin batera, Azaña lehendakari hautatu zuten urte horretako maiatzaren 10ean.

Berrogei urtetik gorako espainiarrak hauta zitezkeen (jardunean zeuden militarrak eta elizgizonak izan ezik edo edozein herrialdetan agintean zeuden zein ez zeuden errege-familietakoak kenduta). Errepublikako lehendakariaren agintaldiak sei urte irauten zituen, eta ezin zen berriz hautatu aurreko agintaldiaren amaieratik sei urte igaro arte. Modu horretan, hurrengo hau lortu nahi zen: agintaldiaren iraupena karguak eragingarritasunik ez izateko besteko laburra ez izatea, ezta oso luzea ere, erregimen mota bat ezarri eta lehendakaria modu mugagabean hauta ez zedin (horrela gertatzen zen garai hartan Amerika Latinoko herrialde batzuekin). Nolanahi den ere, Errepublika gidatu zuten bi lehendakarietako batek ere ez zuen agintaldia amaitu: Alcalá Zamora 1936ko apirilean kargutik kendu zuten, Konstituzioaren 81. artikulua aplikatuz, eta Azañak dimisioa aurkeztu zuen 1939ko otsailean, Errepublikak gerra zibilean porrota izan ondoren Espainia utzi behar izan zuen eta. Era berean, Konstituzioan ezarri zen Errepublikako lehendakaria karguan aritzeko aldi baterako ezinduta bazegoen, absente bazegoen edo kargua hutsik geratuz gero, Kongresuko lehendakariak ordeztuko zuela. Azken kasu horretan, lehendakari berriaren hautaketa zortzi eguneko epean deitu behar zen.

Errepublikako lehendakariaren ahalmenak hauek ziren: lehenengo eta behin, Gobernuko lehendakaria askatasunez izendatu eta banantzen zuen eta, horren proposamenari jarraituz, baita ministroak ere (75. artikulua).

Parlamentu-eginerak ezarri zuen Estatuko buruzagiak ordezkaritzarik han123

Konstituzio zuzenbidearen.indd 123

20/11/07 16:48:59

diena zuen alderdi politikoko edo Parlamentuko taldeko buruzagiari deitu behar ziola Gobernua eratzeko, baita Gobernuko lehendakariak proposatutako ministroen zerrenda onartu behar zuela ere. Hala ere, AlcalĂĄ Zamorak ez zuen hori bete eta Konstituzioari jarraitu zion: ganberako gehiengo taldeetako liderrak ez ziren pertsonak Gobernuko lehendakari izendatu zituen; Ministerioko karguetarako batzuetan pertsona batzuk inposatu zituen, eta besteetan beste batzuei betoa jarri zien. Horren eraginez, arerioak nonahi agertu zitzaizkion (batez ere JosĂŠ MarĂ­a Gil Roblesen CEDA; horrek, 1933ko azaroko hauteskundeen ondoren Gorteetako parlamentutalderik garrantzitsuena izan arren, inoiz ez zuen lortu Ministroen Kontseiluko lehendakaritza). Aurrean ikusi dugunez, lehendakariak Gobernuko kideak kargutik banandu behar zituen Gorteek beren beregi konfiantza ukatuz gero.

Bigarren, lehendakariari zegozkion Estatuko buruzagitzaren ohiko eginkizunak, 76. artikulura bildutakoak: gerra aldarrikatzea, bakea sinatzea, lan zibil eta militarrak ematea, sinaduraren bidez ministro eskudunak emandako dekretuak baimentzea aldez aurretik Gobernuaren adostasuna baldin bazuten (dekretuen proiektuak Gorteen esku utzi zitezkeen indarreko legeriaren aurkakoak zirela pentsatuz gero), legeak betearazteko beharrezko erregelamendu eta argibideak ematea, nazioaren osotasuna eta segurtasuna babesteko beharrezko neurriak agintzea (puntu honetan Weimar-en Alemaniako Konstituzioaren aurrekariari jarraitzen zitzaion), nazioarteko itunak negoziatu, sinatu eta berrestea (gogoan izan politika- eta merkataritza-izaerakoek, Ogasunerako edo herritarrentzako zama zekartenek eta, oro har, betearazteko legegintza mailako neurriak behar zituzten guztiek, edonola ere, Gorteen onespena behar zutela). Hirugarren, 80. artikuluak ezarritakoaren arabera, lehendakariak, Kongresua bilduta ez zegoenean, Gobernuaren ahobatezko adostasunez eta Gorteetako Diputazio Iraunkorraren bi herenek baimenduta, Gorteen eskumeneko gaiei buruzko dekretuak onetsi zitzakeen, presaz erabaki behar ziren salbuespen-kasuetan edo Errepublika defendatzeko. Hala ere, ondoreak behin-behinekoak ziren eta indarraldia mugatuta zegoen Kongresuak kasuan kasuko gaia ebatzi edo horren inguruko legeak eman arte.

Laugarren, 81. artikuluan ezarri zen lehendakariak Kongresuari aparteko deialdia egin ahal ziola egoki ikusten zuenean, eta batzarraldiak eten egin zitzakeela (aurrean aztertu ditugun mugekin), eta Kongresua gehienez birritan desegin zezakeela dekretu ziodunaren bidez, kasuan kasuko hauteskunde-deialdia eginda. Hala ere, dakigunez, Kongresua birritan desegin ondoren, Gorte berriek lehenengoz desegitea beharrezkoa izan zen aztertu behar zuten, eta egintza horrek oinarririk ez zuela joz gero, Errepublikako lehendakaria modu automatikoan kargutik kenduko zuten. Horixe gertatu zen AlcalĂĄ Zamora lehendakariak Gorteak bigarren aldiz desegin eta gero.

124

Konstituzio zuzenbidearen.indd 124

20/11/07 16:49:00

Bosgarren, 83. artikuluan ezarritakoaren arabera, lehendakariak Kongresuak sendetsitako legeak hamabost eguneko epean aldarrikatzen zituen, eta eteteko beto-eskubidea zuen presakoak ez ziren legeen inguruan; hala ere, betoa gainditu egin zitekeen legea diputatu hautesleen bi herenen gehiengoak berriro onesten bazuen.

Amaitzeko, lehendakariaren egintzak baliozkoak izateko, ministro batek berretsi behar zituen (84. art.). Lehendakariaren erantzukizun politikoari dagokionez, 81. artikuluan ezarritakoari jarraituz kargua modu automatikoan kendu ahal izateaz gain, lehendakaria Kongresuaren ekimenez ere kendu zitekeen kargutik, Konstituzioaren 82. artikuluak ezarritakoaren arabera, ganberaren hiru bostenek hala eskatuz gero. Une horretatik aurrera, lehendakariari eginkizun guztien gaineko ardura kentzen zitzaion.

Lehendakaria kargutik kendu edo ez erabakitzeko, diputatuek eta konpromisarioek (horien hauteskundeak zortzi eguneko epean deitu behar ziren) eratutako Elkargoa edo Biltzarra batzen zen. Elkargo edo Biltzar horrek erabateko gehiengoz erabakiko zuen Kongresuaren proposamenari buruz.

Lehendakaria kargutik kentzearen aurkako botoa emanez gero, Kongresua desegin egiten zen, eta horren aldeko botoa emanez gero, Elkargo edo Biltzarrak lehendakari berria hautatzen zuen. Erantzukizun politikoaz gain, Konstituzioaren 85. artikuluak lehendakariaren erantzukizun penala ere ezarri zuen, Kongresuaren hiru bostenek eska zezaketena, eta Konstituzio Bermeen Auzitegiak epaituko zuena. Auzitegiak salaketa onartzen bazuen, lehendakaria kargutik kendu eta lehendakari berria hautatuko zen; eta horrela jokatu ezean, Kongresua desegin eta hauteskundeak deitzen ziren.

Errepublikako lehendakariari erantzukizun kriminala eskatzeko prozedura 1933ko apirilaren 1eko Legeak arautu zuen.

Sistema horren guztiaren arazoa zen kontraesana zela, batetik, lehendakariaren egintza guztien inguruan ministroen berrespena eskatzea horiek baliozkoak izateko, eta, bestetik, lehendakaria ere berretsitako egintzen erantzule egitea. Berrespen-teknika dela bide, berresten duen organoak Estatuko buruzagiaren egintzen gaineko erantzukizuna hartzen du eta, beraz, buruzagi hori erantzukizun guztietatik askatzen da. Aitzitik, lehendakaria bere egintzen erantzule bada, ezin da eskatu egintza horiek ministro batek berrestea baliozkoak izan daitezen. Baina 1931ko Konstituzioan ezarritako sisteman, batetik, lehendakariari ahalorde jakin batzuk aitortu zitzaizkion, baina horrenbeste zuhurtasunen mende jarri zirenez, azkenean izaera erabat aldatu zitzaien. Adolfo Posadak arrazoiz deitu zion horri ÂŤmesfidantzen sistemaÂť. c) Gobernua: Konstituzioaren VI. tituluak oso labur arautu zuen Gobernuari edo Ministroen Kontseiluari buruzko guztia. Azken hori Kontseiluko lehendakariak eta ministroek osatzen zuten. Konstituzioak 87.

125

Konstituzio zuzenbidearen.indd 125

12/11/07 11:49:23

artikuluan argi eta garbi bereizi zituen Kontseiluko lehendakaria, Gobernuaren barruan nagusitasun argia zuena (horren eginkizunak Gobernuaren politika orokorra gidatu eta ordezkatzea ziren), eta ministroak (horiek Sailei esleitutako zerbitzu publikoak zuzendu eta kudeatu behar zituzten). Era berean, Konstituzioan sailik gabeko ministroak egotearen aukera ezarri zen, Errepublikako lehendakariak izendatuta Kontseiluko lehendakariak proposatu ondoren. Konstituzioak Kontseiluko lehendakariaren irudia indartu nahi zuen argi eta garbi. Esangura berean, Pérez Serrano irakasleak idatzi du Konstituzioak Ministroen Kontseiluko lehendakaria kantziler alemanaren moduan ikusten zuela; izan ere, Ministerioko ekipoaren osaera erabakitzen zuen eta, beraz, baita Gobernuak herrialdeko politika orokorrari eman beharreko norabidea ere. Nagusitasun hori eginera politiko batzuek ere indartu zuten, esaterako: Kontseiluko lehendakariak soilik hitz egiten zuen Errepublikako lehendakariarekin, eta modu horretan, gainerako ministroak Estatuko buruzagitzarekin haren bitartez komunikatu behar ziren.

Baina praktikan, Kontseiluko lehendakariak Gobernuaren gain zuen buruzagitza lehendakariaren nortasunaren araberakoa izan zen: Azaña Kontseiluko lehendakari izan zen bitartean, bere agintea Gobernuaren barruan ezarri eta Errepublikako lehendakaria «kontrolpean» eduki zuen; izan ere, azken horrek Gobernuko zuzendaritza politikoan esku-sartzeak egiten zituen, Estatu-buruzagitzak monarkiaren aldian egindako jarduerak errepikatuz. Baina eskuina boterean egon zen biurtekoan, Lerroux, Samper, Chapaprieta eta Portela Valladaresekin, gauzak asko aldatu ziren: alderdi politikoen diziplina urria eta Alcalá Zamoraren esku-sartze gero eta handiagoa (ministro izateko hautagai batzuei betoa jarri zien) zirela bide, Gobernuko lehendakariaren nagusitasun politikoa, Konstituzioak azpimarratu nahi izan zuena, desitxuratu egin zen.

Gobernuaren funtzioei dagokienez, 90. artikuluak modu neurritsuan ezarri zituen: legegintza-ekimena (lege-proiektuak egitea), dekretuak ematea, erregelamenduak emateko ahala egikaritzea eta interes publikoa zuten gaiei buruz eztabaidatzea, baita aurrekontuaren proiektua egitea ere eta, amaitzeko, konstituzio-bermeak eteteari lotutako eginkizunak. Gobernuko kideak konfiantza bikoitzaren mende zeuden: Errepublikako lehendakariarena (Gobernuko lehendakaria eta horrek proposatutako ministroak izendatu eta banantzen zituen) eta Kongresuarena (azken horren aurrean banaka eta modu kolektiboan erantzun behar zuten). Horrez gain, Gobernuak, agintaldia abiatzeko, ez zion inbestidurako parlamentu-bozketari itxaron behar, lehendakariaren izendapena nahikoa zen.

Gobernuak Kongresuaren aurrean zuen erantzukizun politikoari dagokionez, edozein egoeraren eraginez Gobernua botererik gabe geratzea saihesteko, Konstituzioak, zuzenbide konparatuan indarrean zeuden bes126

Konstituzio zuzenbidearen.indd 126

12/11/07 11:49:23

te eredu batzuei jarraituz (ÂŤparlamentarismo arrazionalizatuÂť deitu izan den horren teknikak erabili izan dituzte), Gobernua edo horren kideren bat kargutik kentzea baimendu zuen soil-soilik 64. artikuluan ezarritako zentsura-botoaren bidez, aurrean ere aztertu duguna. Zernahi gisaz, dakigunez, Errepublikan Gobernu bat ere ez zen kargutik kendu prozedura hau erabiliz.

Bestalde, esan behar da Gobernua Kongresuak kargutik kendu zezakeela edo Errepublikako lehendakariak beste batekin ordeztu zezakeela, baina Gobernuak ezin zuela Kongresua desegin (Errepublikako lehendakariaren onurabide esklusiboa); hori dela eta, Konstituzioak diseinatutako botere-sarearen atalik ahulena zen. Dena den, II. Errepublikan Gobernua ezegonkorra izan zen, ez Parlamentuaren aurrean ahula zelako, alderdi-sistemaren funtzionamenduaren eraginez baino. Torres del Moral irakasleak emandako datuak oso esanguratsuak dira: Ministerioek izandako hamazazpi krisitik bi soilik izan ziren parlamentu-mekanismoen ondorio; hiru Errepublikako lehendakariaren eraginez izan ziren; beste hiru Parlamenturako edo lehendakaritzarako hauteskundeengatik; eta bederatzi, botere betearazlea osatzen zuten alderdien arteko desadostasunak zirela-eta Gobernuak edo Gobernuko kideren batek dimisioa aurkezteagatik.

Amaitzeko adierazi behar da, Gobernuko kideek, erantzukizun politikoa izateaz gain, euren egintzengatik modu zibil eta kriminalean erantzuten zutela. Erantzukizun zibilaren kasuan, Auzitegi Gorenean, eta erantzukizun kriminalaren kasuan, Kongresuak salatu egiten zuen, eta Konstituzio Bermeen Auzitegiak epaitu. d) Botere judiziala: Konstituzioaren VII. tituluan Justiziaren inguruko guztia arautu zen. Oinarrizko printzipioak hauek ziren: epaileen independentzia, mugiezintasuna (legeetan ezarritakoaren arabera soilik eman ahal zitzaien erretiroa, euren eginkizunak eten, banandu edo lekualdatu), horien erantzukizuna (zibila eta kriminala) euren egintzengatik (euren akatsengatik edo eurek egindako delituengatik sortutako kalteen ordaina jasotzeko eskubidea barne hartuta), foru-batasuna (egon zeuden jurisdikzio guztiek sistema bakarra osatzen zuten, eta jurisdikzio militarra delitu militarretara, arma-zerbitzuetara eta Indar Armatuen Institutuetako diziplinara mugatzen zen, eta ohore-auzitegiak ezabatzen ziren), doako justizia bitarteko ekonomikorik ez zutenentzat eta Justizia Administrazioan herritarren parte-hartzea epaimahaiaren bidez.

Sistema judizialaren gailurrean Auzitegi Gorena zegoen, eta bertako lehendakaria Errepublikako lehendakariak izendatzen zuen, legean ezarritakoaren arabera eratzen zen biltzar batek proposatuta (lege hori 1932ko urriaren 8koa izan zen, Auzitegi Goreneko lehendakariaren izendapenari 127

Konstituzio zuzenbidearen.indd 127

20/11/07 16:49:00

buruzkoa). Auzitegi Goreneko lehendakariari zuzenbideko lizentziatua eta berrogei urtetik gorakoa izatea eskatzen zitzaion soil-soilik, eta hamar urterako hautatzen zen. Konstituzioak lehendakariaren esku utzi zuen eraldaketa judizialerako legeak eta prozedura-kodeak prestatu eta Justizia Ministerioari eta kasuan kasuko parlamentu-batzordeari proposatzea, eta Auzitegi Goreneko Gobernu Salarekin eta aholkulari juridikoekin bat etorriz (Legearen bidez izendatuta abokatutzan aritzen ez ziren pertsonen artean), epaile, magistratu eta fiskalen igoerak eta lekualdaketak Justizia ministroari proposatzea. Auzitegi Goreneko lehendakaria eta Errepublikako fiskal nagusia Parlamentuko Justizia Batzordeari atxikita zeuden hitzez eta botoz, baina horrek ez zuen esan nahi diputatu bihurtzen zirenik; eta, amaitzeko, horien eta Auzitegi Goreneko magistratuen erantzukizun kriminala Konstituzio Bermeen Auzitegiak eskatzen zuen.

Bestalde, Konstituzioak Parlamentuaren esku utzi zuen amnistiak ematea, eta ezin ziren indultu orokorrak eman, banakakoak baino (Auzitegi Gorenak edo Errepublikako lehendakariak, Auzitegi Gorenak txostena egin ondoren, eta larritasun handiko delituetan, Gobernuak proposatuta); Fiskaltza legeak betetzea eta gizarte-interesa zaintzen zituen kidego bakarra zen, eta Justizia Administrazioaren independentzia-berme berberak zeuzkan.

Horrez gain, Konstituzioaren 105. artikuluan ezarri zen presako auzitegiak sortuko zirela banakako bermeak babesteko, eta amaitzeko, 100. artikuluan konstituziotasunaren zeharkako kontrola ezarri zen, 1978ko indarreko Konstituzioan ezarritako konstituzio-aurkakotasun arazoaren antzekoa; izan ere, hurrengo hau ezarri zen: Justizia Auzitegi batek Konstituzioaren aurkakotzat jotzen zuen lege bat aplikatu behar zuenean, prozedura eten egingo zuen eta Konstituzio Bermeen Auzitegiari arazoaren gaineko aholkua eskatuko zion. e) Konstituzio Bermeen Auzitegia: Konstituzioaren IX. tituluan Espainiako konstituzio-historian lehenengo aldiz ezarri zen Konstituzio Auzitegia, garai hartako beste konstituzio-antolamendu batzuetan agertu zen moduan. Titulu hori 1933ko ekainaren 14ko Legeak garatu zuen. Auzitegia hurrengo hauek osatzen zuten: lehendakariak (Gorteek izendatua), Estatu Kontseiluko eta Kontuen Auzitegiko lehendakariek, bi diputatuk (hauek ere Gorteek izendatuak), autonomia-eskualde bakoitzeko ordezkari batek, Abokatuen Elkargoek izendatutako bi kidek eta Espainiako Zuzenbide Fakultateek irakasleen artean hautatutako lau kidek. Eraketa heterogeneoa nahi izan zen, autonomia-eskualde guztiak ordezkatzeko (agian lurraldeordezkaritzako bigarren ganberarik ez egotea konpentsatzeko), legelari independenteak barne hartuta eta Gorteei gehiegi lotuta egon gabe. Hala ere, konstituziogileek ez zuten Auzitegia ondo diseinatu eta eraketa horrek ez zuen ia inor konbentzitu.

128

Konstituzio zuzenbidearen.indd 128

20/11/07 16:49:00

Ahalmenei zegokienez, Konstituzioaren 121. artikuluak Auzitegiari hurrengo hauen gaineko eskumena eman zion: legeen konstituzio-aurkakotasun errekurtsoa; estatuaren eta autonomia-eskualdeen artean eta azken horien artean sortutako legegintza-eskumenen arloko gatazkak eta bestelako gatazkak; banakako bermeen babes-errekurtsoa beste agintari batzuen aurrean egindako erreklamazioa eragingabea izanez gero; diputatuekin batera Errepublikako lehendakaria hautatzen zuten konpromisarioak aztertu eta onestea; estatuburuaren, Ministroen Kontseiluko lehendakariaren eta ministroen erantzukizun kriminala, eta Auzitegi Goreneko lehendakariaren eta magistratuen erantzukizun kriminala, baita Errepublikako fiskalarena ere. Amaitzeko, Konstituzioaren 120 «in fine» artikuluak ezarri zuen Konstituzio Bermeen Auzitegiak eskumena zuela Errepublikako Kontuen Auzitegiaren eta beste erakunde batzuen artean sor zitezkeen gatazkak konpontzeko.

Auzitegira jotzeko legitimazio aktiboari dagokionez, oso zabala zen; izan ere, Konstituzioaren 123. artikuluaren arabera, legitimazio hori Fiskaltzak, epaileek eta Auzitegiek zuten 100. artikuluan ezarritako zeharkako errekurtsoan edo konstituzio-aurkakotasun arazoan (Auzitegi batek konstituzio-aurkakotzat jotzen zuen lege bat aplikatu behar zuenean, prozedura eten eta kasuari buruzko kontsulta Konstituzio Bermeen Auzitegian egiten zuen); era berean, legitimazioa zuten Errepublikako Gobernuak, autonomia-eskualdeek eta, amaitzeko, gizabanako edo kolektibo guztiek, zuzenean laidotuak izan ez arren; praktikan, herri-akzioaren antzeko zerbait eratu zen.

Egindako igurikimenak gorabehera, Auzitegiaren jardunak huts egin zuen. Torres del Moral irakasleak hurrengoa idatzi du: «Auzitegi horren funtzionamenduaren ezaugarriak ez ziren izan jurisdikzio-organo guztietan, are gehiago konstituzio-justizian, erdietsi nahi diren bikaintasuna ez bakezaletasuna». Epai batzuk bereziki polemikoak izan ziren, adibidez, 1934ko ekainaren 8koa, Laborantza Kontratuen Lege katalana konstituzioaurkakotzat jo zuena. Kasu horretan, Gobernu zentralaren eta Generalitatearen arteko eskumen-gatazka planteatu zen. Kataluniako Parlamentuak errentamenduak eraldatzeko Legea onetsi zuen, errentariei euren jabetza eskuratzea baimentzen ziena, baina lur-jabe katalanak ez zeuden horren alde. Gobernu zentralak horren aurkako errekurtsoa aurkeztu zuen Konstituzio Bermeen Auzitegian, eta Auzitegi horrek konstituzio-aurkakotzat jo zuen. Gai horren inguruan, gatazka politiko handia sortu zen, Samper erradikalaren Madrilgo Gobernuaren eta Kataluniako Generalitateko ezkerreko Gobernuaren (Companys buru zela) artean. Gatazka horren eraginez, gainera, Kataluniako Esquerrako parlamentariak Gorteetatik baztertu zituzten, eta euskal nazionalistak ere kanpora atera ziren haiei elkartasuna erakusteko.

129

Konstituzio zuzenbidearen.indd 129

20/11/07 16:49:00

4. Estatuaren lurralde-antolaketa 4.1. Konstituzio-printzipioak Konstituzioaren I. tituluan araututako estatuaren lurralde-antolaketari dagokionez, honela egituratzen zen: udalerriak, probintziak eta autonomia-erregioak. 9. artikulua udalerriei buruzkoa zen eta euren eskumeneko gaietan autonomia aitortzen zitzaien; horrez gain, udalak sufragio orokor, berdin, zuzeneko eta sekretuaren bidez hautatuko zirela (kontzeju irekiaren araubidearekin funtzionatzen zutenean izan ezik) eta alkateak herritarren zuzeneko hautaketaren bidez edo udalaren bidez izendatuko zirela ezarri zen. Artikulu hori 1935eko urriaren 31ko Udal Legeak garatu zuen.

Bestalde, 10. artikuluan ezarri zen udalerri mankomunatuak probintzietan eratuko zirela euren araubidea, funtzioak eta xede politiko-administratiboen organo kudeatzailea zehaztuko zituen legearen arabera, baina lege hori ez zen Errepublikan aldarrikatu. Are gehiago, aldi horretan, Diputazio Probintzialak Gobernu Zentralak izendatutako Batzorde Gestorek gobernatzen zituzten, ez baitzen probintzia-hauteskunderik egon. Kanariar uharteei dagokienez, Konstituzioan ezarri zen uharte bakoitzak kategoria organiko bat osatuko zuela eta uharte-kabildoa izango zuela, uharteko interes bereziak kudeatzeko kidego moduan, legeak probintziei esleitutako ahalmen berberekin; Balear uharteei araubide berdina hautatzeko aukera eskaini zitzaien.

Baina 1931ko Konstituzioak lurralde-antolaketan egindako benetako berrikuntza, Espainiako konstituzio-historian lehenengoz egin zena, autonomia-erregioak aitortzea izan zen, Espainiako erronka historiko bat ebazteko asmoz: lurralde-antolaketa, edo garai hartan esaten zen bezala, erregio-arazoa. Horretarako, Estatuaren antolaketa politikorako modu bat aurkitu nahi zen, estatuaren batasuna eta erregio-berezitasunen aitorpena bateragarriak izateko. Arazo hori Donostiako Itunean aipatu zen eta Konstituzioaren I. tituluak eta Kataluniako Autonomia Estatutuak, 1932koak, eta Euskal Autonomia Estatutuak, 1936koak, garatu zuten (Galiziako Autonomia Estatutua ezin izan zen aldarrikatu gerra zibila zela eta).

Azkenean ezarri zen formula estatu bateratuaren eta estatu federalaren artekoa izan zen. Erregio-eredua hautatu zen, estatu integral izendatu zutena. Konstituzioak diseinatutako ereduak autonomia-erregioak eratzeko ekimena eratxiki zien historia-, kultura- eta ekonomia-ezaugarri erkideak zituzten mugako probintziei. Horiek hala erabakiz gero, euren Estatutua aurkez zezaketen konstituzio-testuaren 12. artikuluan ezarritakoaren arabera, hau da, udal gehienen edo gutxienez erregioko hauteskunde-erroldaren bi herenak hartzen zituzten udalen ekimenez. Ondoren, horretarako deitutako plebiszituan onetsi behar zuten erregioko hautesleen bi herenek 130

Konstituzio zuzenbidearen.indd 130

12/11/07 11:49:24

eta, amaitzeko, Gorteek onetsi behar zuten (betiere, Konstituzioari eta Estatuaren lege organikoei lotuta egonez gero erregio-botereari eskualdatu ezin zitzaizkion arloetan); Erregio Autonomoen Federazioa ez zen inola ere onartzen.

Eskumen-banaketari dagokionez, 14. artikuluan Estatuko eskumen esklusiboen zerrenda ezarri zen, bai legegintzari bai betearazpenari zegokienez (adibidez, naziotasuna, elizaren eta estatuaren arteko lotura, kanpoharremanak, defentsa, indar armatuak, arantzelak, aduanak, itsas arrantza, ontziei bandera jartzea, estradizioa, diru-sistema, komunikazioen araubide orokorra, posta, telegrafoak, etab., aprobetxamendu hidraulikoak eta instalazio elektrikoak erregio baten lurralde-esparrua gainditzen zutenean, mugako polizia, estatuko Ogasuna, armak ekoitzi eta salerostea). Bestalde, 15. artikuluan ezarri zen legegintza Estatuari zegokiola, eta autonomia-erregioei betearazpena egokitu ahal zitzaiela zigor, gizarte, merkataritza, prozesu arloetan eta arlo zibilean (ezkontza moduari, erregistro eta hipoteken antolamenduari, kontratu-betebeharren oinarriari, estatutu pertsonal, estatutu erreal eta estatutu formalaren arauketari dagokienez), jabetza intelektualari eta industria-jabetzari buruzko legegintza, agiri publikoen, pisuen eta neurrien eragingarritasuna, mea-araubidea eta basoei, nekazaritzari eta abeltzantzari, trenbideei, errepideei, ubideei, telefonoei eta interes orokorreko portuei buruzko oinarriak, barruko osasun-legeriaren oinarriak, aseguru orokorren eta gizarte-aseguruen araubidea, urei, ehizari eta ibaiko arrantzari buruzko legegintza, prentsa, elkarte, bilera eta kale-ikuskizunei buruzko araubidea, aberastasun naturalak eta enpresa ekonomikoak desjabetzeko eta sozializatzeko eskubidea, abiazio zibila eta irrati-difusioa.

Bestalde, Konstituzioan bi hondar-klausula ezarri ziren: 16. artikuluan ezarri zen aurreko bi artikuluetara bildu gabeko arloetan autonomia-erregioen esku egon zitekeela legegintza esklusiboa eta zuzeneko betearazpena estatutuetan hala ezarrita bazegoen, eta 18. artikuluaren arabera, autonomia-erregioari Estatutuan modu inplizituan aitortu gabeko arlo guztiak estatuaren eskumenekoak zirela ulertuko zen, baina Estatuak legearen bidez ahalmenak transmititu zitzakeen. Edonola ere, Estatutuetan arlo bat ere ezin zitekeen arautu autonomia-erregioetako herritarren eta estatuko gainerako herritarren artean tratu-desberdintasuna eginda (17. art.). Era berean, Estatuak eman zitzakeen oinarri-legeak ere ezarri ziren, eta horietara egokitu behar ziren autonomia-erregioetako legegintza-xedapenak toki-interesen eta Errepublikako interes orokorren arteko harmoniak hala eskatzen zuenean, aldez aurretik Konstituzio Bermeen Auzitegiak beharrizan hori ikusten bazuen eta Gorteetako kideen bi herenek onesten bazuten (19. art.).

20. artikuluan ezarri zen Errepublikako legeak autonomia-erregioetako agintariek betearaziko zituztela; dena den, gobernuak legeen betearazpen131

Konstituzio zuzenbidearen.indd 131

12/11/07 11:49:24

erregelamenduak eman zitzakeen, betearazpen hori erregio-agintariei egokitu arren. Bestalde, 21. artikuluan ezarri zen Estatuko zuzenbideak lehentasuna zuela erregioetako zuzenbidearen gainetik, azken horien eskumen esklusibokoak ez ziren arlo guztietan; eta, amaitzeko, 22. artikuluan ezarri zen autonomia-erregio bat osatzen zuen edozein probintziak bere araubideari uko egin ahal ziola eta estatu zentralari zuzenean lotutako probintziaren araubidera itzuli, udal gehienek hala erabakiz gero eta, gutxienez, probintzia horretako hautesleen bi herenek hala onetsiz gero. II. Errepublikan, Konstituzioaren 12. artikuluan ezarritako plebiszituaren mende jarritako estatutuetatik katalana eta euskalduna soilik sartu ziren indarrean, eta gerra zibila zela-eta, Gorteek ezin izan zuten Galiziakoa onetsi.

4.2. Kataluniako 1932ko Estatutua Kataluniari dagokionez, 1930eko abuztuan, Donostiako Itunean, Estatutua onestearen gaia sartu zen. Urte bereko apirilaren 14an, Madrilen Errepublika aldarrikatu baino ordu batzuk lehenago, Françesc Macià k Estatu Katalana aldarrikatu zuen Bartzelonan. Horrek gatazka handia eragin zuen, eta negoziazioaren bidez ebatzi zen. Azkenean, Generalitate izen historikoa erabiltzea hautatu zen, eta berehala ekin zitzaion Estatutuaren eraketa-prozesuari.

Generalitatearen 1931ko apirilaren 28ko dekretuak, Generalitateko behin-behineko Gobernua egituratzen zuenak, Estatutua egiteko arauak ere ezarri zituen. Kataluniako Generalitateko behin-behineko Diputazioak, Kataluniako Udaletako ordezkariek eratuak, lantalde bat eratu zuen eta horrek, Biltzarra ordezkatuz eta Generalitatearen behin-behineko Gobernuarekin batera, Estatutuaren proiektu bat formulatu zuen eta Katalunian plebiszitu bat antolatu; ondoren Errepublikako Gorte konstituziogileetan aurkeztu zuen. Bestalde, Errepublikako behin-behineko Gobernuaren 1931eko maiatzaren 9ko dekretuak Estatutuaren proiektuan jaso beharrekoa ezarri zuen, hots, Errepublikari eta Kataluniari erreserbatutako eskumenak, eta behin-behineko Diputazioak Estatutua onetsi ondoren testua udalen plebiszitupean jarriko zela eta, ondoren, erreferenduma egingo zela Katalunian. Ildo beretik, Generalitatearen maiatzaren 15eko dekretua aldarrikatu zen. Kataluniako behin-behineko Diputazioko diputatuak hautatzeko hauteskundeetan (eta ekainaren hasierako hauteskunde osagarrietan), maiatzaren 24an, Kataluniako Esquerra Republicana alderdiaren garaipena erabatekoa izan zen.

Biltzarra ekainaren 9an bildu ondoren, Estatutuaren aurreproiektua idatzi zuen batzordea izendatu zen, Generalitateko eta Diputazioko lehendakariek eta biltzarrak hautatutako hamaika diputatuk eratua. Ekaina132

Konstituzio zuzenbidearen.indd 132

20/11/07 16:49:01

ren 20rako Nuria haranean proiektuaren idazketa amaituta zegoen eta, horrenbestez, aurrerantzean Nuriako Estatutu esan zitzaion. Testuan eragin nabarmena izan zuen 1919ko Estatutuaren Proiektuak, eta Kataluniako gizartearen babes handia jaso zuen. Uztailaren 14an, behin-behineko Diputazioak proiektua aztertu eta onetsi egin zuen. Hurrengo urratsa Kataluniako udalek proiektua onestea izan zen, eta, ondoren, horren inguruko erreferenduma egin zen abuztuaren 2an: aldeko emaitza lortu zen argi eta garbi.

Estatutuaren proiektua Alcalá Zamora lehendakariari eman zitzaion abuztuaren 13an, eta horrek Gorteetan aurkeztu zuen berehala, Errepublikako Gobernuaren txosten moduan. 1931ko Konstituzioa onetsi arte, Kataluniako Estatutuaren testua konstituzio-batzordearen esku egon zen eta, ondoren, batzorde berezi batera igaro zen. Batzorde horren zeregina aurkeztutako testua eta Konstituzio berria harmonizatzea izan zen. 1932ko maiatzaren hasieran, Parlamentuko eztabaidak hasi ziren, eta prozesu luze eta zailaren ostean, irailaren 12an onetsi zen, Sanjurjo jeneralaren estatukolpeak porrota izan ondoren eta Azañak 1932ko udan proiektua aurrera ateratzeko egindako esku-hartze erabakigarriari esker. Errepublikako lehendakariak 1932ko irailaren 15eko Legea, Kataluniako Estatutua onesten zuena, Donostian sinatu zuen, Errepublika ezartzeko hain garrantzitsua izan zen·1930eko Itun entzutetsuari izena eman zion hiriaren ohoretan.

Hori euskal autonomistei egindako «keinua» ere izan zen, horiek ere euren Estatutua onetsita ikusi nahi zuten eta.

Kataluniako indarreko Estatutuan, Katalunia autonomia-erregioa zen Estatu espainiarraren barruan, Konstituzioaren eta Estatutuaren arabera. Ordezkaritza-organoa Generalitatea zen (1. art.). Bestalde, 2. artikuluan hizkuntzaren inguruko guztia arautu zen, Estatutuaren negoziazioan gairik delikatuenetakoa izan zena: Katalunian gaztelania eta katalana koofizialak zirela ezarri zen (Kataluniak Espainiarekin zituen harremanetan hizkuntza ofiziala gaztelania izango zen, Kataluniaren barruan emandako xedapen ofizialak elebidunak izango ziren, eta Katalunian herritarrek bi hizkuntzetako edozein hauta zezaketen Auzitegiekin, agintariekin eta mota guztietako funtzionarioekin zituzten harremanetan; Auzitegietan katalanez aurkeztutako agiriak gaztelaniara itzuliko ziren alderdietakoren batek hala eskatuz gero, eta Katalunian fede-emaile publikoek baimendutako agiri publikoak bi hizkuntzetako edozeinetan idatzi ahal ziren).

3. artikuluaren arabera, banakako eskubideak Errepublikako Konstituzioak ezarri zituen eta Generalitateak ez zuen arautuko «herrialdeko herritarren eta gainerako espainiarren artean tratu-desberdintasuna zekarren inongo gairik». 4. artikuluan katalan izaera nork zuen ezarri zen. Generalitatearen eskumenei dagokienez, 5. artikuluan ezarri zen zein arlotan egikarituko zuen Generalitateak Estatuaren legeria, Konstituzioan ezarritakoaren arabera. 6. artikuluan ezarri zen nola antolatuko zituen Generali133

Konstituzio zuzenbidearen.indd 133

12/11/07 11:49:24

tateak Estatuaren gizarte-legeriak ezarritako zerbitzu guztiak. 7. artikulua irakaskuntzari buruzkoa zen (gairik polemikoenetakoa) eta 8.a eta 9.a ordena publikoari buruzkoak. 10. artikuluak Generalitateak toki-araubideko legegintzan zuen eskumena jaso zuen, eta 11. artikuluak, zuzenbide zibilaren arloan zuena (Konstituzioaren 15.1 artikuluan ezarritakoa izan ezik); horrez gain, artikulu horretan ezarri zen Justizia Administrazioak jurisdikzio guztietan (militarretan izan ezik) zuen antolamendua, Estatuko lerrundegitik Katalunian jurisdikzioa zuten epaileak eta magistratuak eta udal justiziako funtzionarioak, idazkari judizialak, Justizia Administrazioako langile osagarriak eta notarioak Estatuko legeetan ezarritakoaren arabera izendatzen baitziren, lehentasunezko baldintzak Kataluniako hizkuntza eta zuzenbidea ezagutzea izanda.

Artikulu berean, Kataluniako Kasazio Auzitegiari buruzko guztia arautzen zen. Auzitegi horrek eskumen esklusiboa zuen Generalitatearen legegintza esklusiboaren mendeko gai zibil eta administratiboen inguruan, zuzenbide katalanari buruzko agirien kalifikazioaren inguruan eta Kataluniako agintari judizialen arteko eskumen- eta jurisdikzio-gatazken inguruan. Gainerako gaietan, kasazio-errekurtsoa egin zitekeen Errepublikako Auzitegi Gorenean. Auzitegi hori eskuduna zen Kataluniako auzitegien eta Espainiako gainerako auzitegien arteko eskumen- eta jurisdikzio-gatazketan.

12. artikulura bildu zen zein arlotan zuen eskumena Generalitateak legegintza esklusiboari eta zuzeneko betearazpenari zegokienez (Kataluniako trenbideak, errepideak, ubideak, portuak eta herri-lanak; baso-, nekazaritza- eta abeltzaintza-zerbitzuak, nekazaritza-sindikatuak eta -kooperatibak, nekazaritza arloko politika eta gizarte-ekintza, Konstituzioaren 15. artikuluan ezarritakoa izan ezik; ongintza, barne osasuna, merkantzien eta balioen kontratazio-zentroak, kooperatibak eta mutualitateak ezarri eta antolatzea). Bestalde, 13. artikuluan ezarri ziren Estatutuaren arabera Generalitatearen eskumenekoak ziren gaiak egikaritzeko hartuko ziren neurriak, eta Errepublikari zegokion horiek eta nazioarteko zuzenbideko printzipioak betetzen zirela egiaztatzeko goi-ikuskaritzaren eskumena; izan ere, izaera hori zuten gai guztiak Estatuaren eskumen esklusibokoak ziren (nazioarteko erakusketa eta kongresuetan modu ofizialean parte hartzea, atzerrian bizi ziren espainiarrekin harremanak izatea, etab.).

Estatutuaren III. tituluan Kataluniako Generalitatearen arauketa jaso zen. Generalitatea Parlamentuak, Generalitateko lehendakariak eta Aholkularitza Kontseiluak osatzen zuten, eta Kataluniako barne lege batera igortzen zuen erakunde horien funtzionamendua arautzeko. Parlamentua, organo legegilea, sufragio orokor, zuzeneko, berdin eta sekretuaren bidez hautatuko zen, bost urterako gehienez. Generalitateko lehendakaria, Kataluniako agintari gorena, Parlamentuak hautatzen zuen, eta bere betea134

Konstituzio zuzenbidearen.indd 134

12/11/07 11:49:25

razpen-eginkizunak (ez ordezkaritzakoak) Generalitateko kontseilari baten esku utzi zitzakeen. Lehendakariak eta kontseilariek betearazpen-funtzioak zituzten eta dimisioa aurkeztera behartu zitzaketen Kataluniako Parlamentuak konfiantza modu esplizituan ukatuz gero, eta Konstituzio Bermeen Auzitegiak eskumena zuen horiek epaitzeko Konstituzioa, Estatutua edo Legeak urratuz gero eta Errepublikako eta Generalitateko agintarien artean jurisdikzio-gatazkak ebazteko.

Bestalde, IV. titulua Generalitateko Ogasunari buruzkoa zen, eta V. titulua Estatutuaren eraldaketari buruzkoa. Eraldaketa hori Generalitatearen (udaletan erreferenduma eginda eta Kataluniako Parlamentuak onetsi ondoren) edo Errepublikako Gobernuaren ekimenez egin zitekeen, Gorteetako botoen laurden batek proposatuta. Edonola ere, eraldaketa behin betiko onesteko, Gorteetako botoen bi herenak behar ziren, eta Gorteek onetsitakoa Katalunian erreferendum bidez baztertzen bazen, eraldaketak aurrera egiteko, Gorte arruntek berretsi behar zuten.

Amaitzeko, xedapen iragankor bakarrean ezarri zen Kataluniako Parlamenturako lehenengo hauteskundeak Gorte konstituziogileetarako hauteskundeetan erabilitako prozedura bera aplikatuz egingo zirela. Katalunia bost barrutitan zatituko zen (Bartzelona-hiria, Bartzelona-barrutia, Girona, Lleida eta Tarragona), eta horietan 40.000 biztanleko diputatu bat bozkatuko zuten, eta barruti bakoitzean 14 diputatu egongo ziren gutxienez. Prozesu horren emaitza gisa, Kataluniako Parlamenturako hauteskundeak egin ziren 1932ko azaroaren 20an, eta Esquerrak argi eta garbi garaitu zuen.

Kataluniako Lliga bigarren geratu zen, distantzia handira. Abenduaren 14an, Kataluniako Parlamentua eratu zen, eta Generalitateko behin-behineko Gobernuak dimisioa aurkeztu zuen. Françesc Macià Generalitateko lehendakari hautatu zuten eta Lluis Companys, Kataluniako Parlamentuko lehendakari. Amaitzeko, 1933ko maiatzaren 25ean, Kataluniako Parlamentuak Kataluniako barne Estatutua onetsi zuen, eta horretan Gobernusistema arautu zen, Estatutuan ezarritakoa garatuz.

Nolanahi den ere, Generalitatearen eta Errepublikako Gobernuaren arteko harremanak ez ziren batere errazak izan: 1933tik aurrera, Generalitatearen eta Errepublikako zentro-eskuineko Gobernuaren arteko gatazkak gora egin zuen, batez ere laborantza-kontratuei buruzko lege katalanaren inguruan. Legea konstituzioaren aurkakoa zela ezarri zuen Konstituzio Bermeen Auzitegiak 1934ko ekainaren 9an. Lehen ere ikusi dugunez, epai horren eraginez, Kataluniako Esquerrako nazionalistak Errepublikako Gorteetatik atera ziren, baita euskal nazionalistak ere, katalanei elkartasuna erakutsiz. Eta tenkadurak gora egiten jarraitu zuen: Samper-en Gobernua erori eta Lerrouxek gidatzen zuen Gobernuan CEDA sartu ondoren, Kataluniako lehendakariak, Companysek (MaciĂĄ ordeztu zuen, azken hori 1933ko abenduan hil baitzen), 1934ko urrian, Espainiako Errepublika Fe135

Konstituzio zuzenbidearen.indd 135

12/11/07 11:49:25

deralaren Estatu Katalana aldarrikatzea erabaki zuen. Gobernu zentralak berehala erreakzionatu zuen, eta Generalitateko Kontseiluko kideak espetxean sartu eta Kataluniako Estatutua modu mugagabean eten zuen. Etendura mugagabe hori Gorteetan bozkatu zen 1935eko urtarrilaren 2ko Legearen bidez. Etendura (Konstituzio Bermeen Auzitegiak konstituzioaren aurkakoa zela adierazi zuen aurrerago) 1936 arte luzatu zen. Urte horretan Frente Popular alderdiak irabazi zuen, eta Gobernu berriak otsailaren 26an dekretu-lege bat onetsi zuen: Kataluniako Parlamentuari jarduerei berriro ekiteko baimena eman zitzaion, Generalitaterako Gobernu bat izendatu zen, eta, beraz, Kataluniako erakundeak berrezarri egin ziren, Katalunia gerra zibilean tropa frankisten esku geratu arte.

4.3. 1936ko Euskal Estatutua Euskal Estatutuaren sorrera Kataluniakoarena baino zailagoa izan zen.

Euskaldunek autogobernurako nahi handia zuten 1876an Foruak indargabetu zituztenetik. Errepublika iritsi zenean, aspaldiko nahi hori errealitate bihurtzeko bidea Autonomia Estatutu bat idaztea zela ikusi zen. Autonomia Estatutua 1936an onetsi zen, eta horrela, 1931an, II. Errepublika abian jartzean, hasitako ibilbide luze eta zaila amaitu zen. Eusko Ikaskuntzak aurreproiektu bat onetsi zuen lehenengo, euskal lurraldeek Errepublikarekin zuten lotura-printzipio federalari erantzuten ziona. Aurreproiektu horrek bi Estatutu-proiektu desberdin ekarri zituen: batetik, «Lizarrako Estatutu» izenekoa (1931ko Konstituzioa onetsi aurrekoa), izaera nazionalista eta konfesionala zuena, euskal nazionalistek eta karlistek babestua eta Alkateen Mugimenduak bultzatua, azkenean 1931ko Konstituzioan ezarritako lurralde-ereduarekin bateragarria izan ez zena; eta bestetik, «Gestoren Estatutu» izenekoa, Diputazio Probintzialetako Batzorde Gestoreak kontrolatzen zituzten indar errepublikar eta ezkerrekoek bultzatua (ez zituzten hautatu; Errepublikako Gobernuak izendatu zituen). Azken Estatutu hori gehiago egokitzen zen konstituzio-aurreikuspenetara. Azkenean, Nafarroa euskal estatutu-prozesutik aldendu, eta nazionalisten eta ezkerraren arteko gatazkak eta integristen oposizioak estatutuaren izapideei traba gogorrak jarri zizkieten.

Prozesu luze baten ostean, euskal udalen biltzarrak onetsi zuen testua lortu zen. Modu horretan, Konstituzioaren 12. artikuluan ezarritakoa bete zen, eta 1933ko azaroaren 5ean, horren inguruko plebiszitua egin zen. Plebiszitua baietzaren aldekoa izan zen Bizkaian eta Gipuzkoan, baina Araban, aldeko botoak aurkakoak baino askoz gehiago izan arren, boto negatiboen eta abstentzioen arteko batura aitzakia izan zen tradizionalista arabarrentzat estatutu-prozesuari aurre egiteko; hain zuzen ere, tradiziona136

Konstituzio zuzenbidearen.indd 136

12/11/07 11:49:25

lista horiek lurralde guztietarako estatutu bateratu bat egitearen aurkakoak ziren eta Arabarako soilik testu bat egitea defendatzen zuten. 1933ko azaroko hauteskundeak egin eta zentro-eskuinak garaitu ostean, Euskal Estatutuaren izapideak Gorteetan geldiarazi ziren. 1936ko hauteskundeak egin eta Frente Popular alderdiak irabazi arte itxaron behar izan zen Estatutuari buruzko parlamentu-eztabaida berriro abiatzeko. Hala ere, Estatutuaren onespena bizkortzeko eta Frente Popular alderdiaren eta euskal nazionalisten arteko akordioaren ostean (Indalecio Prietok eta JosĂŠ Antonio de Aguirrek modu aktiboan parte hartu zuten), jatorrizko testuan murrizketak egin ziren. Orain, autonomia-erregioen ahalmenak aipatzea hartzen zen erdigune, eta Euskal Herriko botereen arauketa Estatutua indarrean sartu osterako utzi zen. Gorteek Euskal Estatutua 1936ko udaberrian eta udan negoziatu ostean, onetsi egin zuten eta 1936ko urriaren 6an Lege bilakatu zen (ordurako gerra zibila hasita zegoen).

Estatutuaren 1. artikuluan ezarri zen Euskal Herria autonomia-erregioa zela Estatu espainiarraren barruan, eta Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia lurraldeek osatzen zutela. ÂŤEuskaraÂť hizkuntza koofiziala zen gaztelaniarekin batera. Modu horretan, agintari autonomoek emandako xedapen orokorrak bi hizkuntzetan idatziko ziren, eta Estatu espainiarrarekin edo bertako agintariekin zeuden harremanetan gaztelania erabiliko zen. Bestalde, 7. artikuluan zehatz arautu zen gaztelaniaren eta euskararen koofizialtasuna.

II. tituluan Euskal Herriaren eskumenak jaso ziren: 2. artikuluak Euskal Herriari eman zion legegintza esklusiboaren eta zuzeneko betearazpenaren gaineko eskumena arlo hauetan: herrialdearen barne eraketa, lurralde-barrutiak, toki-araubidea, estatistika, legegintza zibila (Konstituzioaren 15. artikuluak ezarritako mugekin), administrazio-legegintza autonomia-erregioaren eskumeneko gaietan; basoen araubidea, aberastasun naturalen eta enpresa ekonomikoen sozializazioa, Konstituzioaren 15.12 artikuluan ezarritako mugekin; barne osasuna eta higienea; gizarte-laguntza eta ongintza; bainu eta ur mineral-medizinalak; korporazio ofizialak, ekonomikoak eta profesionalak, Konstituzioaren 15. artikuluaren arabera Estatuari zegozkionak izan ezik; hornidurak, aurrezki-erakundeak, kooperatibak, mutualitateak; kreditu korporatiboaren jaulkitze-organismoak, Konstituzioaren 14.12 artikuluan ezarritakoari kalterik egin gabe; nekazaritza eta abeltzaintza arloko sindikatuak eta kooperatibak, nekazaritza-politika eta -ekintza; merkantziak eta balioak kontratatzeko establezimenduak, Merkataritza Kodearen arau orokorren arabera; trenbideak, tranbiak, garraioak, errepideak, abelbideak, ubideak, aintzirak, portuak, aireportuak, aire-lineak, Konstituzioaren 14.13 eta 15.6 artikuluek eratorri mugak kenduta, eta Euskal Herriaren barruko aprobetxamendu hidraulikoak eta instalazio elektrikoak.

3. artikulua justiziaren antolaketari buruzkoa zen. Autonomia-erregioaren barruan, justiziaren antolamendua Euskal Herriaren eskumena izan137

Konstituzio zuzenbidearen.indd 137

12/11/07 11:49:25

go zen jurisdikzio guztietan (militarrean eta Armadarenean izan ezik), Konstituzioan eta Estatuko prozesu-legeetan eta lege organikoetan ezarritakoaren arabera. Epaileen eta magistratuen izendapena autonomia-erregioak egingo zuen Estatuko lerrundegian zeudenen arteko konkurtso bidez, eta lehentasunezko baldintza euskal foru-zuzenbidea ezagutzea eta inguru euskaldunetan euskara jakitea ziren. Idazkariak eta laguntzaileak autonomia-erregioak izendatuko zituen, Estatuko lege organikoen arabera, eta udal-justiziako funtzionarioak, autonomia-erregioak ezarritakoaren arabera. Fiskaltza Espainiako Estatuaren eskumena zen, baina ezarritakoaren arabera, euskal erregioak akzio publikoa sustatzen zuten legelarien esku utz zezakeen organo autonomoen interesak Auzitegietan babestea. Bestalde, Euskal Herriko Auzitegi Nagusiak berezko jurisdikzioa izango zuen arlo zibil eta administratiboetan, Euskal Herriko legegintza esklusiboaren mende zeuden gaietan, kasazio- eta berrikuspen-errekurtsoak barne hartuta; erregioko agintari judizialen arteko eskumen- eta jurisdikzio-arazoak eta Jabetza Erregistroetan sartu behar ziren euskal foru-zuzenbideari buruzko agirien kalifikazioaren aurkako errekurtsoak ebazten zituen. Gainerako arlo guztietan, eskumena Errepublikako Auzitegi Gorenarena zen.

4. artikulua espezialitate eta gradu guztietako ikastetxeak (Unibertsitatea barne hartuta) sortu eta mantentzeko euskal eskumenari buruzkoa zen, eta titulu akademiko eta profesionalen kolaziorako azken kontrola Estatuari erreserbatuta zegoen. 5. artikulua Euskal Herriak poliziaren arloan zuen eskumenari buruzkoa zen, Konstituzioan eta Ordena Publikoaren Legean ezarritakoari kalterik egin gabe. Segurtasun Batzorde bat zegoen Errepublikako Gobernuaren eta autonomia-erregioko Gobernuko kideek osatua Euskal Herriaren esku utzitako ordena publikoko zerbitzuak eta Estatuaren eskumenekoak etengabe koordinatzeko. Bestalde, 6. artikulua Euskal Herriak Estatuko gizarte-legeria egikaritzeko zuen betebeharrari buruzkoa zen.

8. artikuluan euskal erregioak Estatuko legeria egikaritzeko zituen eskumenak ezarri ziren: Konstituzioaren 15.1 eta 15.2 artikuluetako arloetan (zigor-, gizarte-, merkataritza-, prozesu-arloko eta arlo zibileko legegintza —ezkontza modua, erregistroen eta hipoteken antolamendua, kontratu-betebeharren oinarriak, estatutu pertsonalaren, errege-estatutuaren eta estatutu formalaren arauketa— eta jabetza intelektualari eta industria-jabetzari buruzko legegintza) eta espetxe-establezimenduen araubidea; estatistika eta demografia-zerbitzuak, komunikatu ofizialen eta agiri publikoen eragingarritasuna, pisuak eta neurriak, mea-araubidea, trenbideak, errepideak, telefonoak eta interes orokorreko portuak, seguru orokorrak eta gizarte-aseguruak, urak, ehiza eta ibaiko arrantza, prentsa, elkarteak, bilerak eta ikuskizun publikoak, desjabetza-eskubidea, aberastasun naturalen eta enpresa ekonomikoen sozializazioa (Konstituzioaren 15.12 artikuluan eza138

Konstituzio zuzenbidearen.indd 138

20/11/07 16:49:02

rritakoaren arabera), merkataritzako marina (Konstituzioaren 14.9 artikuluaren arabera), abiazio zibila eta irrati-difusioa.

III. titulua Euskal Herriaren antolamenduari buruzkoa zen eta sistemaren ezaugarri orokorrak soilik diseinatu zituen, horien zehaztapena Estatutuaren garapen-legeen esku utzita. 10. artikuluan ezarri zen erregioaren legegintza-organoa 25.000 biztanleko ordezkari batek osatuko zuela, eta sufragio orokor, berdin, zuzeneko eta sekretuaren bidez hautatuko zela. Betearazpen-organoak legegintza-organoaren konfiantza izan behar zuen, eta lehendakaria buru izango zen. Azken horrek betearazpen-ahalmenak eskuordetu zitzakeen, baina ordezkaritza-ahalmenak ez (erregioaren ordezkaria zen Errepublikarekin zituen harremanetan, eta Estatuaren ordezkaria zen botere zentralak zuzenean betearazi behar zituen eginkizunetan). Era berean, erreferendumak egitea eta herritarren legegintza-ekimena ezarri ziren. 11. artikuluan ezarri zen herrialdeko auzitegien eta estatuko gainerako auzitegien arteko eskumen-arazoak eta jurisdikzio-gatazkak Auzitegi Gorenak ebatziko zituela, eta Estatuko eta autonomia-erregioko agintari administratiboen artean sortutakoak Konstituzio Bermeen Auzitegiaren eskumenekoak izango zirela.

IV. titulua Euskal Herriaren ogasunari eta tributu-harremanei buruzko printzipio orokorren ingurukoa zen, eta 13. artikuluak, beren beregi aipatu gabe, indarrean uzten zuen Ekonomia Itunaren sistema, 1878tik Estatuaren eta euskal lurraldeen arteko tributu- eta finantza-harremanak arautzen dituena eta gaur egun ere indarrean dagoena. Bestalde, 14. artikuluak Estatutua aldatzeko prozedura arautzen zuen, bai Euskal Herriaren ekimenez (udalen erreferendumaren bitartez eta euskal organo legegilearen onespena dela bide), bai Errepublikako Gobernuaren ekimenez (Gorteetako diputatuen laurden batek proposatuta). Edonola ere, Gorteetako botoen bi heren behar ziren eraldaketa onesteko, eta Gorteen akordioa erreferendum bidez baztertzen bazen Euskal Herrian, eraldaketak aurrera egiteko, beharrezkoa zen eraldaketa zein Gortek onetsi eta horien hurrengoek berrestea.

Xedapen iragankorrei dagokienez, gerra zibilaren egoera zela-eta, horietako lehenengoa soilik bete ahal izan zen osorik, behin-behineko euskal Gobernuaren hautaketa ezartzen zuena gerra-egoerak iraun bitartean. Behin-behineko Gobernuko lehendakaria Estatutua aldarrikatu eta zortzi eguneko epean izendatu behar zuten modu demokratikoan hautatutako zinegotziek, euren botoa askatasunez eman ahal bazuten. Zinegotzi horietako bakoitzak zinegotzi gisa lortutako botoak beste izango zituen. Hautaketa Bizkaiko Gobernadore Zibilaren agintepean egingo zen, eta hautatutako lehendakariak behin-behineko Gobernua izendatuko zuen, gutxienez bost kidek osatuko zutena. Eta horrela egin zen: 1936ko urriaren 7an Gernikako batzar-etxean gutxi gorabehera mila zinegotzi bildu ziren, eta JosĂŠ Antonio Agirre Lekube euskal nazionalista lehendakari hautatu zuten gehiengo 139

Konstituzio zuzenbidearen.indd 139

12/11/07 11:49:25

handiz. Berehala koalizioko behin-behineko gobernua, Eusko Jaurlaritza, eratu zuen alderdi hauetako kideekin: EAJ, PSOE, Izquierda Republicana, Unión Republicana, Acción Nacionalista Vasca eta Partido Comunista de Euzkadi. Gobernu horrek Bilbo 1937ko ekainean tropa frankisten esku erori arte iraun zuen.

4.4. Galiziako Estatutuaren proiektua Galiziako Estatutuari dagokionez, herritarrek plebiszituan aldeko botoa eman zioten eta Gorteetaraino iritsi zen, baina azken horiek ezin izan zuten onetsi gerra zibila zela eta. Estatutuaren aldeko lehenengo biltzarra Coruñan egin zen, 1931ko ekainaren 4an, eta han lau proiektu aurkeztu ziren (Federación Republicana Gallega alderdiarena, eta horretan ORGA —Organización Regional Autonomista Gallega— nagusi zen; Galiziako Gaien Mintegiarena, Galiziak Madrilen zuen Idazkaritzarena eta Galiziako Gaien Institutuarena —Coruñakoa—). Lehenengoak, Federación Republicana Gallega alderdiak egindakoak, hain zuzen ere biltzarrak eztabaidatu zuen testuak, Galiziako Errepublika Federalaren barruan estatu moduan eratzea defendatzen zuen. Biltzar horretan, proiektu hau gehigarri batzuekin onetsi, eta Galiziako udaletara, diputazioetara eta gainerako erakundeetara bidali zen, euren iritzia eman zezaten. Hala ere, muturrekoak eta autonomiaren aurkakoen mendeko erakunde batzuk aurka azaldu ziren. Horrez gain, Gorteetako gutxiengo galiziarra zatitu egin zen: batzuek jokabide federala babesten zuten (gailegistak), eta besteek Konstituzioan diseinatutako estatu integrala (ORGA). Coruñako testua ahaztu egin zen, baina Konstituzioa onetsi aurretik Galiziako parlamentariek Gorteetan egindako beste proiektu batek argia ikusi zuen: hasierako proiektua Konstituzioko manu ezagunetara egokitu zen, baina sozialistak eta muturrekoak aurka agertu zirenez, porrota izan zuen.

Konstituzioa onetsi ondoren, prozesu osoak Konstituzioak ezarritako diseinura egokitu behar zuen. Horrenbestez, Santiagoko Udalak Galiziako udalen biltzarra deitu zuen 1932ko uztailaren 3an. Biltzar horrek izendatu zuen Estatutuaren proiektu berria idatziko zuen batzordea, ORGAko bi kidek, lau gailegistek eta hiru erregionalista historikok osatua. Irailaren 4an proiektua idatzita zegoen, eta horren inguruko eztabaida publikoa egin zen.

Galiziako Udalen Biltzarra Santiagon egin zen abenduaren 17tik 19ra, eta testua onetsi zuen, Konstituzioaren 12. artikuluan eskatutakoaren arabera; horrenbestez, aurreproiektua behin betiko proiektu bihurtu zen aldaketa gutxi batzuekin. Hurrengo urratsa plebiszitua zen. Atzeratze-etapa baten ostean (Gobernazio ministroa Casares Quiroga ORGAko burua izan arren), Gobernuak kasuan kasuko dekretua onetsi zuen, 1933ko maiatzaren 27an.

140

Konstituzio zuzenbidearen.indd 140

12/11/07 11:49:25

Nolanahi den ere, Ministerioen etengabeko krisien eraginez eta Gorteak desegin zirenez, 1933ko azaroan hauteskundeak egin ziren. Hauteskunde horietan, eskuina, gai autonomistaren aurkakoa, garailea izan zen. Galiziako Autonomia Batzorde Zentralak biltzarra deitu zuen Santiagon azaroaren amaieran eta abenduaren hasieran. Biltzar horretan, plebiszituaren eguna atzeratzea erabaki zen. Izatez, plebiszitua ez zen deitu Frente Popular alderdiak 1936ko otsaileko hauteskundeetan irabazi zuen arte, gailegistak Frente Popular alderdiaren koalizioan zeudelako eta AzaĂąak prozesua argi eta garbi babesten zuelako. 1936ko ekainaren 28an plebiszitua egin zen, eta testua gehiengo handiz onetsi zuten. Ekainaren 15ean, Franco jeneralaren altxamendua baino hiru egun lehenago, testua Gorteetako eta Errepublikako lehendakariari aurkeztu zitzaien, baina gerra zibila lehertu zenez, horiek ezin izan zuten testua onetsi.

Galizian Estatutuaren inguruko plebiszitua egin zen. Estatutu horretako 1. artikuluan ezarri zen Galizia autonomia-erregioa zela Espainiako Estatuaren barruan, Konstituzioan eta Estatutuan ezarritakoaren arabera, eta hori, hain zuzen ere, Konstituzioan ezarrita zegoen. Gaztelania eta galiziera koofizialak zirela ere ezarri zen (4. art.).

II. tituluan erregio-boterearen antolaketa ezarri zen, hurrengo hauek oinarri zituena: Biltzar Legegilea (diputatuek osatzen zuten —kopuru osoa ez zen zehaztu, barruko Estatuturako utzi zen—, eta horiek sufragio orokor, berdin, zuzeneko eta sekretuaren bidez hautatuko ziren, sistema proportzional baten arabera eta hiru urterako, eta horretan atzerrian bizi baina espainiar-izaera galdu ez zuten galiziarren ordezkaritza onartzen zen), erregioko lehendakaria (erregioaren ordezkaria eta Estatuaren ordezkaria Estatuak zuzenean betearazi behar zituen eginkizunetan, herritarren zuzeneko bozketaren bidez hautatua lau urterako, berriz hautatzeko aukerarekin), eta Galiziako Gobernua edo Xunta, lehendakari batek eta beste kide batzuek osatua. Xuntako lehendakaria erregioko lehendakariak izendatu eta askatasunez banantzen zuen, eta Xuntako gainerako kideak Erregioko lehendakariak izendatzen zituen Xuntako lehendakariak proposatuta. Xuntako kideek erantzukizun politikoa zuten Batzordean, eta karguetatik banandu zitezkeen Batzordeak konfiantza beren beregi ukatuz gero. Justizia Administrazioari dagokionez, erregioak antolatuko zuen (Auzitegi militarrei eta armadari zegokienez izan ezik), Konstituzioan eta legeetan ezarritakoaren arabera. Epaileak izendatzeko sistema Kataluniako Estatutuan ezarritakoaren antzekoa zen, eta Errepublikako Auzitegi Gorena Galiziako Auzitegien eta Espainiako Estatuko gainerako auzitegien arteko eskumeneta jurisdikzio-gatazkak ebazteko eskuduna izango zen.

III. tituluan erregioko eskumenak arautu ziren, Errepublikako Konstituzioaren 15. artikuluan ezarritakoari jarraituz. Galiziako erregioaren eskumen esklusiboei dagokienez, hurrengo hauek aipatu behar dira: hezkun141

Konstituzio zuzenbidearen.indd 141

12/11/07 11:49:26

tza, tokiko araubidea, legegintza zibila (Konstituzioaren 15.1 artikuluan Estatuari erreserbatutako arloak izan ezik), herri-lanak eta nekazaritzaaraubidea. Ordena publikoari dagokionez, Estatutuaren proiektuan ezarritako araubidea polemikoa izango zen Gorteetako eztabaidan, halakorik egin izan balitz (Kataluniako Estatuturako onetsitakoa baino harago zihoalako). Azkenean, eta Ogasunari dagokionez, Kataluniako Estatutuaren ereduari jarraitu zitzaion, hobekuntza batzuk eginda, besteak beste, dirusarrerak arautzeko aukera Galiziako sistema fiskalean nagusi ziren ohiko nahierakeriari eta ustelkeriari aurre egiteko (20. art.) edo erregio-banku baten sorrera (26. art.). Dena den, dakigunez, Estatutuaren proiektua, Galiziako herritarrek plebiszituan onartu eta Gorteetan aurkeztu zen arren, ezin izan zuten eztabaidatu eta, beraz, inoiz ez zen aldarrikatu ez indarrean sartu.

4.5. Estatutuen beste proiektu batzuk Beste lurralde batzuei dagokienez, horietako askotan autonomiaren aldeko mugimenduak egon ziren, baina dena den, ezin izan zituzten estatutuak onetsita ikusi, inguruabar historikoak zirela bide. Aragoin, 1931tik gizarte-mugimenduak egon ziren autonomiaren alde, eta 1936ko ekainean, Caspen Estatutuaren aurreproiektu bat onetsi zen. Kanarietan, 1931ko irailaren 27an biltzar bat egin zen lurraldearen egitura aztertzeko, eta uztailaren 15ean Kanarietako bi probintzietako agintariak bildu ziren Kanarietarako Estatutu politiko-administratibo bat idazteko. 1936ko uztailean uhartearteko mankomunitateak bildu ziren Estatutuaren behin betiko testua idazteko, baina altxamendu frankistak prozesua bertan behera utzi zuen.

Balear uharteetan, Balearretako Diputazioko lehendakariak deitutako biltzarrak, 1931ko uztailaren 23an, Mallorcako eta Eivissako Estatutuaren proiektua adostu zuen. Proiektu hori bertan behera geratu zen aurrerago, baina 1936an prozesuari berriro heldu zitzaion.

Andaluzian, Diputazio Probintzialak 1932ko otsailaren 26an bildu ziren, eta Estatutuaren proiektu bat onetsi zuten, baina probintzia guztietan ez zen babestu. Kordoban 1933an egindako biltzarrean berriro ahalegindu ziren, baina porrot egin zuten, nahiz eta testu horri Blas Infantek 1936an berriro heldu. Valentzian, Partido Radical Blasquista alderdiak Estatutuaren aurreproiektu bat egin zuen 1931ko uztailaren 11n, eta 1936an beste proiektu batzuk aurkeztu ziren, nahiz eta horiek ere aurrera ez egin. Gaztelan, 1931tik 1936ra Estatutuaren zenbait proiektu formulatu zituzten pertsona eta agintari askok, baita CEDAko diputatuek ere, eta nekazariak Gaztela bientzat eta Leonentzat Estatutuaren aurreproiektu bat egiten hasi ziren. Asturietako printzerrian, Sabino Ă lvarez GendĂ­n legelariak 1932an 142

Konstituzio zuzenbidearen.indd 142

12/11/07 11:49:26

Estatuturako oinarrien aurreproiektua idatzi zuen, eta 1936ko maiatzean, Bloque Popular alderdia jaio zen, alderdi erregionalista eta Autonomia Estatutuaren aldekoa. Azkenean, Extremaduran 1936an eztabaida egon zen autonomia-estatutua komenigarria zen edo ez ikusteko. Ikus daitekeenez, Espainian autonomiaren aldeko mugimendu sakona sortu zen, baina Gerra Zibilak hankaz gora jarri zuen guztia.

5. Esanahia eta indarraldia II. Errepublikako Konstituzioaren lurralde-ereduari buruzko guztia aztertu ondoren, Konstituzio horren indarraldia eta aplikazioa aipatu behar ditugu. TOMÁS VILLARROYAren esanetan, botereen antolaketari dagokionez, Konstituzioan proposatutako joko-arauak, eztabaidagarriak izan arren, bizitza politikoaren eragileek ez zituzten erabat bete. Errepublikako presidentzia behartu egin zuten batzuek eta besteek jardun zehatz batzuk egin zitzan, kasu batzuetan alderdikoiak izan zitezkeenak, eta batzuetan, presidentzia bera borroka politikoan murgildu zen, kanpoan geratu behar izan zuen arren. Alcalá Zamora lehendakariak batzuk eta besteak haserretu zituen, estatu-buruzagitzaren ospeak behera egin zuen apurka-apurka eta Alcalá Zamora bera kargutik bota zuten. Bestalde, Errepublikako gobernuek ez zuten lortu Konstituzioak eratxikitako eginkizun artezkaria betetzea, Ministerioen ezegonkortasuna eta ezegonkortasun horrek eratorritako aginpiderik eta eragingarritasunik eza zirela bide (1931ko apirilaren 14tik 1936ko maiatzaren 31a arte, hau da, gerra zibilaren aurreko azken Gobernua, Casares Quirogarena, eratu zen urtea arte, hamazortzi gobernu egon ziren). Gorteei dagokienez, horiek ere ez zuten behar den moduan funtzionatu: besteak beste, bilkura istilutsuak, ezegonkortasuna (ez zen legegintzaldi bat ere agortu) eta alderdi politikoen zatiketa zirela bide, ezinezkoa izan zen behar den moduan funtzionatzea.

Baina botereen funtzionamenduak eratorritako arazoez gain, Errepublikan gertatutako porrotaren eragilea, batez ere, tenkadura batzuen eraginez sortutako gerra zibila izan zen; tenkadurak arlo hauetan gertatu ziren: erlijioa (1931ko maiatzean komentuak erre zituzten, Konstituzioari eta Kongregazioen Legeari buruz eztabaidatu zen, eta Frente Popular koalizioak 1936ko otsailean irabazi ostean gatazka areagotu egin zen), erregioena (1931ko apirilean Kataluniako Errepublika aldarrikatu zen, Konstituzioari eta Kataluniako Estatutuari buruz eztabaidatu zen, euskal udalen gatazka 1934ko udan, Estat Català aldarrikatu eta Generalitatea Gobernu Zentralaren aurka altxatu zen 1934ko urriaren 6an, etab.), eta gizarte arloa (Sevillan 1931ko uztailean egindako jardunaldiak, greba iraultzailea Llobregat arroan 1932ko urtarrilean, Casas Viejaseko krisia 1933ko otsailean, mugi143

Konstituzio zuzenbidearen.indd 143

12/11/07 11:49:26

mendu anarkista 1933ko abenduan, nekazaritzako kontrarreforma-neurriak biurteko eskuindarrean, iraultza Asturiasen 1934an eta horren zapalketa bortitza). Frente Popular koalizioak 1936ko otsaileko hauteskundeetan irabazi eta urte horretako uztailaren 18ko altxamendu frankistaren ondoren, Espainiako gerra zibila ezin izan zen saihestu.

TORRES DEL MORAL irakaslearen azalpenari jarraituz, II. Errepublikaren indarraldian lau aldi bereiz ditzakegu: behin-behineko Gobernua, ezkerreko Gobernua 1931ko Konstituzioa aldarrikatu osteko bi urteetan, eskuineko Gobernuaren biurteko luzea 1933ko azaroko hauteskundeen eta 1936ko otsaileko hauteskundeen artean, eta Frente Popular koalizioaren Gobernua, data horretatik gerra zibila amaitu arte.

Alcalá Zamorak gidatutako behin-behineko Gobernuaren agintaldian (1931ko apirilaren eta abenduaren artean), garrantzi handiko gertaera batzuk egon ziren: Francesc Maciák Kataluniako Errepublika Iberiar Federazioko estatu osagarri moduan aldarrikatu zuen, eta azkenean aldarrikapen hori Kataluniako Estatutua negoziatzera bideratu zen (horren ildotik, Euskal Udalerrien Biltzarra deitu zen Gernikan, apirilaren 17an, Euskal Errepublika aldarrikatzeko); Azañaren eraldaketa militarrerako lehenengo neurriak; alkate euskal-nafarren bilera «Lizarrako Estatutu» izenekoa onesteko; Segura kardinala Espainiatik bota zuten; konstituzio-eztabaidak abiatu ziren, eztabaidaren oinarria erlijio-arazoa izanda, 26. eta 27. artikuluak eztabaidatu baitziren; horren eraginez diputatu katolikoek Kongresua utzi zuten eta Alcalá Zamorak behin-behineko Gobernuko buruzagitzan dimisioa aurkeztu zuen 1931ko urrian. Horren ordez, Azañak hartu zuen buruzagitzaren ardura. Aldi horretan Errepublikaren Defentsa Legea ere onetsi zen, eta Konstituzioari buruzko eztabaidak bukatu ziren. Konstituzioa 1931ko abenduaren 9an aldarrikatu zen.

Konstituzioa aldarrikatu eta Alcalá Zamora Errepublikako lehendakari hautatu ondoren, ezkerreko Gobernuaren (errepublikar-sozialista) biurtekoa hasi zen, Manuel Azaña gobernuburu zela. Aldi horretan, nekazaritza-eraldaketari buruzko legegintza oparoa aurkituko dugu, armadari buruz (eraldaketa polemikoa), hezkuntzari eta erlijioari buruz (elizaren eta estatuaren arteko harreman istilutsuak), baita Kataluniako Estatutuari buruzko eztabaida istilutsua ere. Greba iraultzaile garrantzitsuak ere gertatu ziren (Extremaduran, Andaluzian, Levanten eta Katalunian), ofizialen hutsegindako altxamenduak (Azañaren eraldaketa militarrarekin atsekabetuta baitzeuden), eta Sanjurjo jeneralaren pronuntziamenduaren porrota, 1932ko abuztuan; azken horren eraginez, Kataluniako Estatutuaren eta Nekazaritzako Eraldaketa Legearen onespena aurreratu egin zen. Baina aldi horretako gertaera larriena «komunismo libertarioa» aldarrikatu zuten nekazari anarkistak Casas Viejasen erailtzea izan zen. Horrekin batera, Gobernuak udalak berriztatzean eta Konstituzio Bermeen Auzitegiko kideak izenda144

Konstituzio zuzenbidearen.indd 144

12/11/07 11:49:26

tzean hauteskunde-porrota izan zuen. Horren guztiaren ondorioz, Azañaren Gobernuak boterea galdu zuen 1933ko irailean.

Kabinete berriak, Partido Radical alderdiaren Gobernuak, Lerroux buru zela, eskuineko diputatuen laguntza izan zuen, eta hilabete igaro ondoren, hau da, 1933ko urrian, Alcalá Zamora lehendakariak Diego Martínez Barrio Partido Radical alderdikoari Gobernua eratzeko eskatu zion. Kongresua Alcalá Zamora lehendakariaren agintaldian lehenengoz desegin zen, eta azaroan hauteskundeak deitu ziren (horietara bi alderdi politiko berri aurkeztu ziren: José María Gil Roblesen CEDA eta José Antonio Primo de Riveraren Espainiako Falangea). Hauteskundeetan eskuinak irabazi zuen.

Alcalá Zamorak Lerrouxi eskatu zion Gobernua eratzeko, eta ez Gil Roblesi (nahiz eta hauteskundeetako alderdi garailea azken horrena izan) eta Lerrouxek eskuinaren laguntzaz Gobernua eratu zuen, 1933ko abenduan.

Gobernu berriak ezkerrak onetsitako legerik istilutsuenak indargabetu zituen, Elizarekin harremanak hobetu zituen (baina ez zen konkordatu berria sinatu) eta Sanjurjo buru zela 1932ko abuztuan altxatutako militarrei amnistia ematea erabaki zuen; azken horren eraginez, Gobernuak 1934ko apirilean boterea galdu zuen, eta horren ordez Ricardo Samper alderdikidea jarri zen Gobernuan. Dena den, Gobernu horrek urriaren hasiera arte soilik iraun zuen, Gil Roblesek konfiantza kendu baitzion Gorteetako gehiengo politikoa islatuko zuen kabinetea eratzeko. 1934ko udaberrian, Laborantzako Kontratuen Lege katalana dela-eta Samper-en Gobernuaren eta Companys buru zuen Kataluniako Generalitatearen artean gatazka egon zen, eta udan, euskal udalen eta Samper-en Gobernuaren artean gatazka piztu zen Ardoaren Estatutua zela-eta. Hain zuzen ere, Estatutu horren proiektua Kongresuan aurkeztu zen, eta euskal udalen ustez Euskal Ekonomia Ituna mehatxatzen zuen.

Gobernu berrian, berriro ere Lerroux buru zela, CEDAko hiru ministro sartu ziren. Berehala, bi gertaera garrantzitsu izan ziren: Asturiasko 1934ko iraultza, Gobernuak armadaren laguntzaz modu bortitzean zapaldu zuena milaka pertsona atxilotuz, eta Lluis Companys Generalitateko lehendakariak Kataluniako independentzia aldarrikatzea, urriaren 6an. Horren eraginez, Kataluniako autonomia berehala eten zen eta Generalitateko lehendakaria eta kontseilariak espetxean sartu zituzten. Gertakari horien ostean, Lerrouxen Gobernua oso ahulduta geratu zen, eta krisi partzial batzuk izan zituen. Azkenean, 1935eko irailean Gobernua Joaquín Chapaprieta independentearen esku utzi zuten, eta horrek Partido Radical alderdiko ministroekin eta CEDAko ministroekin osatutako Gobernua eratu zuen (Gerra Sailaren ardura Gil Roblesen esku utzi zuen, eta Estatuarena Lerrouxen esku). Hala ere, Lerrouxek dimisioa aurkeztu behar izan zuen «estraperloaren» eskandalu entzutetsuarengatik, eta Errepublikako lehendakariak Chapaprietaren dimisioa behartzeko aprobetxatu zuen (1935eko abenduan 145

Konstituzio zuzenbidearen.indd 145

12/11/07 11:49:26

gertatu zen). Manuel Portela Valladares izendatu zuen Gobernu berriaren buru. Alcalá Zamora lehendakariak Gorteak bigarrenez desegin ondoren, 1936ko otsaileko hauteskundeak deitu ziren, eta horietan Frente Popular koalizioak irabazi zuen.

Hauteskundeetan Frente Popular koalizioak irabazi ondoren, Azaña Gobernuko lehendakari izendatu zuten, eta kargu horretan 1936ko maiatzaren 11a arte egon zen, urte horretan Errepublikako lehendakari hautatu baitzuten, Alcalá Zamoraren ordez. Azken hori kargutik kendu zuten Konstituzioaren 81. artikulua aplikatuz, hain zuzen ere, Gorte berriek erabateko gehiengoz erabaki baitzuten aurreko Gorteak desegitea ez zela justifikatuta egon. Azaña Errepublikako lehendakari hautatu zutenean, Gobernuko lehendakari kargua utzi zuen, eta horren ordez Santiago Casares Quirogak hartu zuen kargua. Azken hori gobernuburu zela, bi erailketa gertatu ziren, eta biek ala biek ondorio izugarriak izan zituzten Espainiako historian: lehenengo José del Castillo Asaltoko Guardiako tenientea erail zuten (ezkerrekoa), eta krimen horri erantzunez, José Calvo Sotelo Parlamentuko eskuinaren burua erail zuten. Bost egun geroago, uztailaren 18an, Franco jeneralak zuzendutako «altxamendua» gertatu eta, horrenbestez, Espainiako gerra zibila abiatu zen. Casares Quirogaren Gobernuaren ordez, kontzentrazio errepublikarreko Gobernua ezarri zen, José Giral buru zela, eta 1936ko irailean Gobernuko presidentzian Francisco Largo Caballero ezarri zen.

Largo Caballero Gobernuan egon zen bitartean, tropa frankistek Toledo konkistatu zuten, eta Francisco Franco jenerala estatuburu eta gobernuburu izendatu zuten «altxamendua» babestu zuten tropek menderatutako zonan.

Bestalde, zona errepublikarrean, Gorteek 1936ko urrian Euskal Estatutua onetsi zuten, Gobernuak Herri Armada sortu zuen, Nazioarteko Brigadek gerran esku hartzea onetsi zuen, CNT Gobernuan sartu zuen eta egoitza Valentziara eraman zuen. Azaroan José Antonio Primo de Rivera Espainiako Falangeko liderra Alacanteko espetxean fusilatu zuten, eta 1937ko maiatzaren erdialdean Errepublikako azken Gobernua eratu zen, Juan Negrín buru zela. Urrian, Errepublikako Gobernua Bartzelonara eraman zuten, tropa frankistek aurrera egin zutelako; hain zuzen ere, tropa horiek Bartzelona 1939ko urtarrilean hartu zuten. Madril mendean hartu ondoren, urte horretako martxoaren amaieran, Espainiako gerra zibila amaitu zen, alderdi frankistaren garaipenarekin. Orduan, Franco jeneralaren diktadura hasi zen, eta diktadorea hil arte, 1975 arte, luzatu zen.

146

Konstituzio zuzenbidearen.indd 146

12/11/07 11:49:26

6. ikasgaia

Diktadura frankistaren araubide politikoa

1. Aurrekariak Errepublikak Espainiako Gerra Zibilean porrota izan ondoren, Espainian diktadura ezarri zen Francisco Franco Bahamonde jeneralarekin, eta ia berrogei urte iraun zituen, diktadorea hil arte. Gerra amaitu aurretik, tropa frankistek menderatutako lurraldean Defentsa Nazionalerako Batzarra eratu zen (1936ko uztailaren 24ko Dekretu bidez), eta Batzar horren Dekretu baten bidez (138/1936 Dekretua, irailaren 29koa), Franco jenerala Espainiako estatuko gobernuburu izendatu zuten, lurreko, itsasoko eta aireko indar nazionalen «Generalisimoa», eta Operazio Armaden jeneral burua, estatu berriaren botere guztiak bere gain hartuta. 1936ko urriaren 1eko Legearen bidez, «Batzar Tekniko» izenekoa eratu zen, gerra-gobernuaren antzeko zerbait, Francori gerra gidatzen eta tropen bidez mendean hartutako lurraldeak gobernatzen laguntzeko. 1937ko apirilaren 19an, Francok «Bateratze Dekretu» izenekoa eman zuen, egiatan, alderdi bakarra eratzea ekarri zuena, eta horren barruan sartu ziren «Altxamendu Nazionala» deitutakoa babestu zuten indar guztiak, hau da, Errepublikaren aurka altxatu zirenak. Gainerako erakunde eta alderdi politikoak debekatu egin zituzten. Erakunde berri hori Falange Española Tradicionalista y de las JONS izendatu zuten, eta erregimen frankistan «Mugimendu Nazional» esan zitzaion. Franco «Mugimenduaren» buru izan zen eta, aurrerago, Caudillo edo Buruzagi izendatu zuten.

2. Erregimeneko arautegia 1938ko urtarrilaren 30eko Legearen bidez, Estatu frankistaren Administrazio Zentrala berregituratu zen, eta Ministerioko sailetan antolatu. Ho147

Konstituzio zuzenbidearen.indd 147

5/12/07 11:43:49

rietako bakoitzaren buruan ministro bat zegoen, idazkariorde batek lagunduta. Bestalde, Ministerioak Zerbitzu Nazionaletan antolatzen ziren, eta horiek, aldi berean, Atalak eta Bulegoak zituzten. Lehendakaritza bat ezarri zen, sail berezi baten moduan, eta estatuburuari, hau da, Francori zuzenean lotuta zegoen. Sail horri izaera orokorreko arau juridikoak emateko ahala aitortu zitzaion gainera. Arau horiek lege-lerruna zuten Estatuaren egitura organikoa ukitzen bazuten edo Estatuko antolamendu juridikoaren arau juridiko nagusiak baziren eta estatuburuak erabaki bazituen gobernuaren aurretiazko eztabaida izanda eta kasuan kasuko ministroak proposatuta; gainerako kasuetan, dekretuak ziren. Ministroek emandako araudiko arauek aginduen lerruna zuten.

1939ko abuztuaren 8ko Legea dela bide (aurreko legea aldatu eta Estatuko Administrazio Zentrala berrantolatzen zuen), estatuburuak izaera orokorreko arau juridikoak eman zitzakeen lege eta dekretu itxuran, baita Ministroen Kontseiluko aurretiazko eztabaidarik egon gabe ere, presako arrazoiek hala gomendatuz gero; estatuburuaren betebehar bakarra Ministroen Kontseiluari arauon berri ematea zen. Izatez, Francok araugintzaahal hori bizimodu osoan izan zuen. Ahal hori izateaz gain, estatuburua eta Gobernuko lehendakaria zen, 1973ko ekainaren 8ko Legea dela bide bi karguak pertsona desberdinek izatea ezarri zen arte. Francok estatuburu izateari eutsi zion eta 1973an gobernuburu bat izendatu zuen lehenengoz, Luis Carrero Blanco almirantea, hain zuzen.

Aipatu diren arauez gain, erregimenean bestelako arau juridikoak ere egon ziren, erregimenaren babes ÂŤjuridikoÂť eta ÂŤpolitikoaÂť osatu zutenak.

Arau juridiko horiek denborak aurrera egin ahala agertuz joan ziren, inguruabarrek hala eskatzen zuten heinean, lerrun desberdinekin. 1947tik aurrera Oinarrizko Lege esan zitzaien, Oinarrizko zazpi Lege ezagunak. Izaera juridikoari dagokionez, lege horiek ez zuten konstituzio izenik eta ezin ziren parekatu erregimen demokratikoetan konstituzio-izaera demokratikoko Konstituzio, Oinarrizko Arau edo Oinarrizko Lege gisa ulertzen dugun horrekin, estatu batzuetan indarrean egon direnak edo egon daudenak. Izan ere, definizioz, diktadura, besteak beste diktadura frankista, aurreko horiekin guztiz bateraezina da. Horri lotuta, gogoan izan behar ditugu mota horretako arauei eskatzen zaizkien gutxieneko betekizunak benetako Konstituzio bati buruz hitz egin ahal izateko; betekizun horiek Gizakien eta Herritarren Eskubideei buruzko Frantziako 1789ko Adierazpenaren 16. artikuluan adierazi ziren: botere-banaketarik eta oinarrizko eskubideen bermerik gabe ez dago Konstituziorik.

Bada, erregimen frankistan ez ziren bermatu oinarrizko eskubide eta askatasunak (modu sistematikoan zapaldu ziren) eta ez zen benetako botere-banaketarik egon, botere guztia Franco estatuburu edo Caudillo edo Buruzagiaren (erregimeneko terminologia erabiliz) inguruan biltzen 148

Konstituzio zuzenbidearen.indd 148

12/11/07 11:49:27

zen eta. Izatez, Francok botere bereziak zituen esparru betearazlean eta legegintza-esparruan, Defentsa Nazionaleko Batzarraren 1936ko irailaren 29ko Dekretuan, 1938ko urtarrilaren 30eko eta 1939ko abuztuaren 8ko Legeetan eta 1937ko apirilaren 19ko Bateratze Dekretuan ezarritako onurabideen bidez. Hain zuzen ere, horietako batek ere ez zuen «Oinarrizko Legearen» lerrunik. Horrez gain, aurrerago «Oinarrizko Lege» izendatu zituzten arau batzuek (gogoan izan, adibidez, Laneko Forua) geroko legeetara igortzen zuten horiek betetzeari dagokionez, eta epaileak ezin zituen zuzenean aplikatu. Estatuko 1967ko Lege Organikoaren bidez sortutako kontraforu-errekutso entzutetsuari dagokionez (aurrerago aztertuko dut), erregimen demokratikoetako konstituzio-aurkakotasun errekurtsoen imitazio moduko bat izan nahi zuen, baina, egiatan, ez zuen inolako aplikazio praktikorik izan.

Erregimeneko Oinarrizko Legeak hurrengo hauek izan ziren: a) Fuero del Trabajo (Laneko Forua), 1938ko martxoaren 9ko Dekretuaren bidez onetsia eta ondoren Oinarrizko Legearen lerruna erdietsi zuena. Foru horrek erregimeneko ideologia sozioekonomikoa adierazten zuen, eta langileen eskubide eta betebeharren itxurazko agiri bat ezartzen ahalegindu zen; hori guztia erregimenaren kontrolpean egin zen, eta Organización Sindical bakarra eratuta, nahitaezko afiliazioa zuen sindikatu «bertikala». b) Ley Constitutiva de las Cortes (Gortegintzarako Legea), 1942ko uztailaren 17koa, Onurabide Lege izenekoa zen; hau da, Francok zuzenean onetsi zuen, izaera orokorreko arau juridikoak emateko zuen ahala zela bide, lehen aipatu 1938ko eta 1939ko Legeek ezarritakoaren arabera. Lege horren arabera sortutako Gorteek ez zuten inolako zerikusirik Espainiako parlamentu-tradizioarekin: Gorte frankistak legeak egiten parte hartzen zuten organoak ziren, eta herritarrek Estatuko zereginetan parte hartzeko tresna moduan eratu ziren, agintekeriazko ereduetan ohikoa zen ordezkaritza korporatiboko sistema baten bidez. Gorteak osatzen zituzten Gobernuko kideek, Kontseilu Nazionalekoek, Estatuko goi-organoetako lehendakariek, sindikatu bertikal bakarreko (Sindikatu Erakunde izenekoa) ordezkariek, Udalerrietako eta Diputazio Probintzialetako ordezkariek, familia-ordezkariek, erakunde akademiko batzuetako ordezkariek, lanbideelkargoetakoek eta Francok elizaren esparruan, esparru militarrean edo administrazio-esparruan elitea osatzen zutenen artean zuzenean izendatutako kide batzuek. c) Fuero de los Españoles (Espainiarren Forua), Gorteen esku-hartzearekin 1945eko uztailaren 17ko Legearen bidez onetsia. Eskubideen eta eginbeharren adierazpena izan nahi zuen. Zernahi gisaz, ez zen Auzitegiek 149

Konstituzio zuzenbidearen.indd 149

12/11/07 11:49:27

zuzenean aplikatzeko moduko araua; horretarako, legegintza arloko garapena izan behar zuen. Eskubideen zerrendan gabezia handiak zeuden: adibidez, ez zuen aitortzen alderdi politikoak eta sindikatuak sortzeko eskubidea, ez greba-eskubidea, ez erlijio-askatasuna (Estatua konfesionala baitzen), ez prentsa-askatasuna (nahikoa da 1938ko Prentsa Lege izenekoa irakurtzea prentsa-organo guztiak erregimenak zein neurritan kontrolatzen zituen egiaztatzeko, zentsura irmoa ezarri zuen eta). Hori gutxi balitz, aitortzen ziren eskubide batzuk Dekretu-Lege bidez eten zitezkeen kontrol judizialik gabe (adibidez, adierazpen askatasunerako eskubidea, gutuneriaren askatasuna eta sekretua, bizileku-askatasuna, egoitzaren bortxaezintasuna, bilerak egiteko eta elkartzeko eskubidea eta atxiloketari buruzko bermeak).

Azken buruan, kontuan hartu behar da diktadurak inoiz ez zituela oinarrizko eskubideak eragingarritasunez babestu, eta erregimenean behin eta berriro zapaldu zirela, hasieratik (arazketa gogorrekin eta Gerra Zibilak ekarri zuen zapalkuntza izugarriarekin: gogoan izan, adibidez, 1939ko Erantzukizun Politikoen Legea eta Estatuaren Segurtasun Legea, 1941ekoa) amaiera arte (ETAko eta FRAPeko kideen fusilamenduetan argi eta garbi ikusi zen; fusilamenduok 1975eko irailaren amaieran egin ziren, Franco hil baino bi hilabete lehenago). d) Ley de Referéndum (Erreferendum Legea) ere, 1945eko urriaren 22koa, Onurabide Legea zen, hau da, Francok onetsi eta aldarrikatu zuen zuzenean, 1938ko eta 1939ko legeek emandako legegintza-ahalmenak zirela bide. Espainian erreferenduma ezarri zuen herritarrek parte hartzeko bide moduan (egiatan, erregimen totalitarioen ohiko plebiszitua zen). Estatuburuak nazioaren esku uzten zuen Gorteek egindako lege-proiektuak onestea, garrantzi berezia zutenean edo interes publikoak hala eskatzen zuenean. Prozedura hori birritan erabili zen Francoren bizimoduan: 1947an, Oinordetza Legea onesteko, eta 1966an, Estatuko Lege Organikoa onesteko. e) Ley de Sucesión en la Jefatura del Estado (Oinordetza Legea Estatuaren buruzagitzan), 1947ko uztailaren 26koa. Gorteek egin zuten eta horren inguruko erreferenduma egin zen. Lege horren arabera, Espainia estatu katoliko, sozial eta ordezkaritzakoa zen, eta tradizioaren arabera, erresuma gisa eratzen zen, errege barik, baina hil arteko estatuburuarekin —Franco bera—, Espainiako eta Gurutzadako Caudillo edo Buruzagi (Gurutzada adierazpena erregimenean erabili zen Espainiako Gerra Zibilari buruz hitz egiteko) eta Armaden Generalisimo zena. Legean oinordetza-prozedura ezarri zen estatuburua hiltzen zenerako, Erregeordetza Kontseilu bat sortuta, baina Francok eskubidea zuen estatuaren buruzagitzan bere oinordekoa Gorteei proposatzeko, errege edo erregeorde gisa. Halaxe egin zen 1969an, 150

Konstituzio zuzenbidearen.indd 150

20/11/07 16:49:04

oinordeko izendatu baitzuen errege tituluarekin ez Joan Borboi-Battembergekoa, Bartzelonako kondea, Alfontso XIII.a Espainiako azken erregearen seme eta oinordeko zuzena, baizik eta Bartzelonako kondearen semea, hau da, Alfontso XIII.a erregearen biloba, Joan Karlos Borboikoa eta Borboikoa, erregimenak Espainiako printze izendatzen zuena, Espainiako gaur egungo erregea, Joan Karlos I.a hain zuzen.

Lege horren bidez organo berria sortu zen, Erresumako Kontseilu izenekoa, estatuburuaren organo goren gisa diseinatua (organoaren arauketa aurrerago aztertuko dut). Organo horren 10. artikuluan Oinarrizko Legeen lerruna eman zitzaien arau hauei: Espainiarren Forua, Laneko Forua, Gortegintzarako Legea, Oinordetza Legea bera, Nazio Erreferendumaren Legea eta aurrerago lerrun horrekin argitaratzen zen beste edozein (hala gertatu zen Mugimendu Nazionalaren Oinarrizko Printzipioen Legearekin eta Estatuko Lege Organikoarekin). Modu berean, 10. artikuluan ezarri zen Oinarrizko Lege horiek eraldatu edo indargabetzeko ezinbestekoa zela Gorteen adostasuna (15. artikuluaren arabera, bertaratutako prokuradoreen bi heren ados egotea; prokuradore guztien erabateko gehiengoa izan behar zuen gutxienez) eta erreferendum bidez onestea.

Hori dela eta, Trantsizioan, Adolfo Suárezen Gobernuak prozedura horri jarraitu behar izan zion —Gorte frankisten adostasuna eta erreferendum bidez onestea— Eraldaketa Politikorako Legea aurrera ateratzeko, erregimenaren barrutik Oinarrizko Legeak aldatuz, legeotan eraldaketarako ezarritako prozedurari jarraituz. Horrela, alderdi formalari erreparatuz —hitzaurrean eta azken xedapenean ezarri zenez— Erreforma Politikorako Legeak Oinarrizko Legearen lerruna zuen, baina alderdi materialari erreparatuz, erregimen frankista «legez» amaitzea ahalbidetu eta 1977ko ekaineko hauteskundeetarako (Espainiara demokrazia ekarri zuten berriro) bidea zabaldu zuen. f) Ley de Principios del Movimiento Nacional (Mugimendu Nazionaleko Printzipioen Legea), 1958ko maiatzaren 17koa. Lege hori Francok aldarrikatu zuen Gorteetan, eta bertan Espainiako Caudillo edo Buruzagi izena jarri zion bere buruari. Lege horretara erregimeneko (Mugimendu Nazional izenekoa) printzipio ideologikoak bildu ziren, eta eduki asko azpimarratu ziren, adibidez, Espainia esparru unibertsalean jomuga duen unitate gisa hartzea, Espainiak Jainkoaren Legea Eliza Katolikoaren doktrinaren arabera (benetako bakarra eta kontzientzia nazionalaren fede bereizezin gisa kalifikatua) beteko zuela aldarrikatzea, familia, udalerria eta sindikatua erkidego nazionaleko oinarrizko egitura gisa eratzea (sistema horretatik kanpo zeuden bestelako erakunde politiko guztiak legez kanpokotzat aitortuz), Estatu nazional bat eratzea, eta horren forma politikoa monarkia tradizional, katoliko, sozial eta ordezkaritzakoa izatea, lana hierarkia, 151

Konstituzio zuzenbidearen.indd 151

12/11/07 11:49:27

eginbehar eta espainiarren ohore gisa ulertzea eta enpresa ekoizpenera bideratutako gizakien eta bitartekoen elkarte moduan, interesen erkidegoa eta asmoen batasuna eratuz. Testua Oinarrizko Legeak oinarritzen zituzten erregimeneko printzipioen laburpena zen. Printzipio horiek iraunkortzat eta aldaezintzat aldarrikatzen ziren, eta kargu publiko guztiek horiekiko fideltasun-zina egin behar zuten. Aldaezintasun hori zalantzazkoa zen, batez ere kontuan hartzen badugu Eraldaketa Politikorako Legean autore entzutetsu batzuek «Zortzigarren Oinarrizko Lege» izendatutakoa Gorte frankistek (teorian ukiezinak ziren Mugimenduaren Printzipioak defendatzeko beharra zuten) eta herritarrek erreferendum bidez onetsi zutela, Oinarrizko Legeen eraldaketa-prozeduretan ezarritakoaren arabera. Zortzigarren Oinarrizko Lege horretan Mugimendu Nazionalaren Printzipioen Legeak adierazitako printzipioekin zerikusi gutxi zuten batzuk adierazi ziren. Gogoan izan dezagun, adibidez, demokrazia, Legearen lehentasuna oinarri duena, herritarren adierazpen subiranoa; pertsonaren oinarrizko eskubideen bortxaezintasuna eta Estatuko organo guztiek horiei lotuta egotea; sufragio orokor, zuzeneko eta sekretua, etab. g) Ley Orgánica del Estado (Estatuaren Lege Organikoa), 1967ko urtarrilaren 10ekoa. Erregimen frankistako zazpigarren eta azken Oinarrizko Legea, Francok legegintza-ahalmenak egikarituz emandakoa (1938ko eta 1939ko legeen arabera), Gorteetan irakurria, Gorteek onetsia eta erreferendum bidez eztabaidatua. Erregimenaren erakundetze juridikoaren prozesua amaitzea zekarren eta Oinarrizko Lege batzuk aldatzen zituen, konstituzionalismo konparatuan agertu ohi diren eduki batzuetara «hurbiltzen» ahaleginduz, horrelakorik lortu gabe baina.

I. titulua Espainiako Estatuari buruzkoa zen (Estatu Nazional gisa definitua), Estatuko buruzagitzari buruzkoa (erregerik gabeko erresuma), Estatu horren xedeei buruzkoa (Mugimenduaren Printzipioei zuzen-zuzenean lotutakoak, berriro ere etengabe eta aldaezintzat jotzen zirenak). Horrez gain, titulu horretan ezarritakoaren arabera, erakunde-sistemak ez zion erantzuten botere-banaketaren printzipioari, baizik eta botere-batasunaren eta eginkizunen koordinazioaren printzipioari. II. tituluak Estatuko buruzagiaren irudia arautzen zuen, aldi berean Mugimenduaren buruzagitza nazionala zuena. III. titulua Gobernuaren edo Ministroen Kontseiluaren arauketari buruzkoa zen. IV. tituluak Kontseilu Nazional izenekoa arautzen zuen, hots, Mugimendu Nazionalaren kide anitzeko ordezkaritza-organoa, erregimen frankistako printzipioak betetzen zirela zaintzeko ardura zuena.

V. titulua Justiziari buruzkoa zen, eta VI.a Indar Armatuei buruzkoa (Lurreko, Itsasoko eta Aireko Gudarosteak eta Ordena Publikoaren Indarrak).

Bestalde, VII. titulua Estatuko Administrazioari buruzkoa zen, VIII. titulua Toki Administrazioari buruzkoa (hau da, udalerriak eta probintziak; 152

Konstituzio zuzenbidearen.indd 152

12/11/07 11:49:27

horien arauketa hurrengo hauetan jaso zen: Toki Araubidearen Oinarriak arautzen dituen Legean, 1945eko uztailaren 17koan —1953ko abenduaren 3ko Legeak aldatu zuena—, Gobernazio Ministerioaren 1955eko ekainaren 24ko Dekretuan, testu artikuludun eta bategina onesten zuen horretan, eta Toki Araubideko Estatutuaren Oinarri Legean, 1975eko azaroaren 19koan); IX. tituluan Estatuko organoen arteko harremanak arautu ziren, eta X. tituluan erregimeneko erakunde berezi bati buruz hitz egiten zen, sakonago aztertu behar dena: kontraforu-errekurtso izenekoa, konstituzio-demokrazietako konstituzio-aurkakotasun errekurtsoaren imitazio hutsegina.

Kontraforu-errekurtsoa jar zitekeen Oinarrizko Legeak edo Mugimenduaren Printzipioak hausten zituzten Gobernuaren legegintza-egintza edo xedapen orokor guztien aurka. Legitimazio aktiboa Kontseilu Nazionaleko bi herenei eta Gorteetako Batzorde Iraunkorreko bi herenei zegokien, eta Erresumako Kontseiluan aurkezten zen, xedapena Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratzen zen egunetik bi hilabeteko epean. Erresumako Kontseiluak estatuburuari errekurtsoa jartzearen berri ematen zion, eta Gorteetako Batzorde Iraunkorrari edo Gobernuko lehendakariari jakinarazten zion, beharrezko ikusten bazuten, Kontseiluan errekurtsopeko arauaren legitimazioa defendatzeko ordezkaria izendatu zezaten. Oinarrizko zioa izanez gero, Kontseiluak estatuburuari proposatu ahal zion errekurtsopeko araua kautela gisa etetea, osorik edo modu partzialean eta, edonola ere, gaiari buruzko irizpen bat eskatu behar zion Auzitegi Goreneko lehendakariak gidatutako batzordeari. Hain zuzen ere, batzorde hori hurrengo hauek osatuko zuten: nazioko kontseilari batek, Estatu Kontseiluko kontseilari iraunkorrak, Auzitegi Goreneko magistratu batek eta Gorteetako prokuradore batek. Azkenean, irizpena Erresumako Kontseilura bideratzen zen (ondore horietarako Auzitegi Goreneko lehendakaria buru zela), eta horrek estatuburuari bidezko ebazpena proposatzen zion.

Bestalde, Gorteetako kasuan kasuko Batzordeak emandako lege-proiektu edo -proposamen batean Gorteetako Batzorde Iraunkorrak Mugimenduaren Printzipioak edo Oinarrizko Legeak hautsi zirela ikusiz gero, testu horri buruzko irizpena Gorteetako Aldizkari Ofizialean argitaratu eta zortzi eguneko epean Gorteetako lehendakariarengana jo zezakeen, eta horrek irizpena eman zuen batzordera igortzen zuen berriro azter zezan, eta bitartean, proiektu edo proposamen hori Gorteetako —horrek onetsi behar zuen behin betiko— osoko bilkurako gaien zerrendatik kendu edo eten egiten zen.

Legegintza-egintza edo Gobernuaren izaera orokorreko xedapena kontraforuaren bidez deuseztatzen bazen, deuseztapen hori Aldizkari Ofizialean argitaratzen zen, kasu bakoitzean horrek zuen irismenarekin. Amaitzeko, beharrezkoa zen Lege baten inguruko erreferenduma egin aurretik Kontseilu Nazionalari kontsulta egitea, azken horrek kontraforu hori egon 153

Konstituzio zuzenbidearen.indd 153

12/11/07 11:49:27

zitekeela pentsatzen zuen jakiteko. Horrelakorik ez zegoela pentsatuz gero edo errekurtso hori jarri ondoren ezesten bazen, Gorteek egindako legeproiektu edo —proposamen horren inguruko erreferenduma egin zitekeen.

Erreferendumean onetsi eta lege gisa aldarrikatu ondoren, ezin zitekeen errekurtsorik jarri.

Kontraforu-errekurtso horren benetako garrantziari dagokionez, ia-ia deuseza izan zela adierazi behar da, hamar urtez indarrean egon zen arren, bakar batek egin baitzuen aurrera.

3. Erakunde politikoak Erregimen frankistako erakunde politikoei dagokienez, hurrengo hauek azpimarratu behar dira: a) Estatuaren buruzagitza: Frankismo aldiko Estatuaren buruzagitzari buruz hitz egiteko, guztia behar den moduan azaldu behar da, erregimen hartan nolakoa izan zen ikusteko: Franco erregimenaren erdigunea zen, botere guztia bere inguruan mugitzen zelako. Francoren eginkizunak estatuburuarenak baino handiagoak ziren: estatuburua zen, gobernuburua (1973an kargu horretarako Carrero Blanco izendatu zuen arte), agintari militar gorena (Gudarosteen Generalisimoa) eta Mugimendu Nazionalaren buruzagia. Autore batzuek idatzi duten moduan, Francoren jarraitzaileek —baita berak ere— Generalisimoak gorengo agintaritza zuela eta Jainkoaren eta Historiaren aurrean soilik erantzuten zuela adierazi zuten, hau da, benetako caudillo- edo buruzagitza-erregimenaren aurrean gaude (izatez, Caudillo edo Buruzagi titulua erregimenean eman zitzaion izena izan zen, eta beren beregi jaso zen 1945eko Espainiarren Foruan edo Mugimenduko Printzipioen 1958ko Legean). Horrenbestez, erregimenaren barruan ez zegoen benetako botere-banaketarik, eta gorengo agintaritza Francok berak gordetzen zuen. Modu horretan, erregimeneko erakundeak Gobernuko tresna teknikoak ziren, eta azken horren borondatera makurtuta zeuden beti.

Hori dela eta, Estatuko Lege Organikoaren 6. artikuluan honela definitzen zen estatuburua: Nazioaren gorengo ordezkaria, nazioko subiranotasunaren pertsonifikazioa, gorengo botere politiko eta administratiboa duena, Mugimenduaren buruzagi nazionala (hil artekoa, Legearen lehenengo xedapen iragankorreko III. paragrafoaren arabera), Mugimenduko Printzipioak, Oinarrizko Legeak eta Estatuaren jarraitutasuna betetzen direla bermatzen duena. Estatuburuaren ahalmen ikaragarrien artean legeak zuzenean aldarrikatzea zegoen, Gorteetatik igaro gabe. «Onurabide Lege» izenekoak ziren, 1938ko eta 1939ko Legeek atxikitako ahalmen berezien arabera emandakoak (hala ere, aukera hori Francori soilik erreserbatzen zi154

Konstituzio zuzenbidearen.indd 154

20/11/07 16:49:04

tzaion, ez Estatuaren buruzagitzan oinordeko zuenari). Hori baieztatu egin zuten bai Gortegintzarako Legearen Atarikoak bai Estatuaren Lege Organikoak, lehenengo xedapen iragankorraren II. paragrafoan. Horrez gain, Gortegintzarako Legearen 16 eta 17. artikuluetan ezarritakoa dela bide, Gorteek onetsitako legeak sendesten zituen (hilabeteko epean aldarrikatu behar ziren, salbu eta mezu arrazoituaren eta Erresumako Kontseiluaren aldeko irizpenaren bidez, legea Gorteetara itzultzen zenean berriz eztabaidatzeko; modu horretan, beto-eskubidea ere aitortzen zitzaion).

Gudarosteen gorengo agintea zuen (baina buruzagitza ez zen sinbolikoa, estatuburuengan izan ohi den bezala, buruzagitza eragingarria baino, Generalisimo izaera dela bide), ordena publikoa zaintzen zuen, grazia-onurabidea zuen, bere izenean justizia ematen zen, lan, kargu publiko eta ohoreak ematen zituen, ordezkari diplomatikoak egiaztatu eta hartzen zituen, etab. Horrez gain, Gorteak deitzen zituen, horien legegintzaldia modu mugagabean luza zezakeen, auzi larriren bat zegoenean, Gorteek edo Gobernuak eskatuta eta Erresumako Kontseiluarekin bat etorriz; Gobernuko lehendakaria, Gorteetako lehendakaria, Gorteetako hogeita bost prokuradore gehienez izendatzen zituen (Erresumako Kontseilua entzun ondoren, eliz arloko, arlo militarreko edo administrazio arloko goi hierarkiako pertsonen artean edo naziorako zerbitzu garrantzitsuak egin zituztenen artean), baita gainerako goi-karguak ere legeetan ezarritakoaren arabera (adibidez, Kontseilu Nazionaleko berrogei kide izendatu zitzakeen zerbitzu garrantzitsuak egin zituzten pertsonen artean).

Gobernuko lehendakaria izendatu edo kargutik kentzeko zeukan onurabideari dagokionez, estatuburuak lehendakaria Erresumako Kontseiluak proposatutako hirukote baten artean izendatzen zuen. Francok prozedura horren arabera izendatu zituen gobernuburuak, lehenengo, 1973an, Luis Carrero Blanco almirantea eta, azken hori ETAk erail ondoren, Carlos Arias Navarro. Franco hil ondoren, Trantsizioan, Joan Karlos I.a erregeak prozedura berari jarraitu zion Adolfo Suรกrez Gobernuko lehendakari hautatzeko, 1976ko uztailean. Gobernuko lehendakaria kargutik kendu zezakeen Erresumako Kontseiluarekin bat etorriz, eta Gobernuko lehendakariak dimisioa aurkezten bazion, onartu egin zezakeen, Erresumako Kontseilua entzun ondoren. Horixe gertatu zen Trantsizioan Arias Navarroren dimisioarekin, 1976ko uztailean; itxuraz, dimisioa Joan Karlos I.a erregeak berak bultzatu zuen. Horri esker, Adolfo Suรกrez izendatu zuten Gobernuko lehendakari eta, beraz, demokraziarako trantsizioari bultzada argia eman zitzaion.

Estatuko buruzagiak Ministroen Kontseilua eta Defentsa Nazionaleko Batzarra deitu zitzakeen eta horietako buru izan, eta egoki ikusiz gero, Erresumako Kontseiluaren eta Kontseilu Nazionalaren eztabaidetan buru izan zitekeen, eta Kontseilu Nazionaleko eta Erresumako Kontseiluko 155

Konstituzio zuzenbidearen.indd 155

12/11/07 11:49:28

txostenak eskatu. Erreferendumak deitzeko ahalari dagokionez, bi kasu bereiz daitezke: nahitaezko erreferendumen kasua, Oinarrizko Legeen aldaketa edo indargabetzearen inguruko erreferenduma nahitaez egin behar zuenean, eta aukerako erreferendumen kasua. Azken kasu horietan, legeproiektu garrantzitsuenen edo interes publiko gehien sortzen zutenen inguruan erreferenduma egin zitekeen, eta azken kasu horretan Erresumako Kontseiluak laguntzen zion. Erreferendum horiei esker, erregimen totalitarioetako ohiko plebiszituen ildotik, Francok zuzenean dei zitzakeen herritarrak eta, zer esanik ez, horiek Caudilloak edo Buruzagiak proposatutakoa aho batez berresten zuten: gogoan izan, adibidez, 1946ko Oinordetza Legea onesteko egindako erreferendumak (botoen %82 aldekoak izan ziren, hau da, hautesleen %93 alde egon ziren) eta 1967ko Estatuaren Lege Organikoa onesteko egindakoak (botoen %88,5 aldekoak izan ziren, hau da, hautesleen %95,86 alde egon ziren). Franco hil ondoren, Joan Karlos erregeak onurabide hori erabili zuen Eraldaketa Politikorako Legearen inguruko erreferenduma egiteko, azken Gorte frankistek onetsi ondoren; 1976ko abenduaren 15ean egindako erreferendum bidez onetsi zen (hautesleen %94,94k onetsi zuten, hau da, hauteskunde-erroldako %72,9k, %77,4ko partaidetza izan ondoren). Horren ostean, 1977ko ekainaren 15eko hauteskunde demokratikoak egin ziren.

Erresumako Kontseiluaren laguntzaz neurri bereziak ere har zitzakeen, Estatuko segurtasuna, nazioaren independentzia, lurraldearen integrazioa edo erresumako erakunde-sistema modu larrian mehatxatuta egonez gero; kasu horretan, Gorteei behar den moduan jakinaraziko zien. Azalpen hau amaitzeko, ezinbestekoa da diktadorearen beste onurabide bati aipamen egitea: estatu-buruzagitzan oinordekoa ÂŤhautaÂť zezakeen, edo buruzagitzatik berak nahi zuena bereizi (modu formalean estatuburuak proposatu eta Gorteek erabaki hori onartu soilik egin behar zuten arren). Hain zuzen ere, Francori soilik zegokion Gorteetan proposatzea nor izango zen bere oinordekoa errege edo erregeorde tituluarekin, Oinordetza Legearen 6. artikuluak ezarritakoaren arabera, edo berak proposatu ahal zien Gorteei errege-familiako nor utzi oinordetzatik kanpo, bai gobernatzeko gaitasun nahikorik ez zuelako, bai bere egintzengatik edo Estatuaren oinarrizko printzipioetatik ageri-agerian desbideratzeagatik oinordetza-eskubideak galtzea merezi bazuen, Lege horren 13. artikuluak ezarritakoaren arabera. Lege hori 1947an aldarrikatu zen, baina Francok 1969a arte itxaron zuen Gorteei bere oinordeko izango zena proposatzeko (orduan Espainiako printze deitzen zutena hautatu zuen, gaur egungo Joan Karlos Borboikoa eta Borboikoa erregea, horren aita, Bartzelonako kondea, Alfontso XIII.a Espainiako azken erregearen oinordeko zuzena, alde batera utzita, diktadoreari aurre egin baitzion). Esan gabe doa, Gorteek proposamena onetsi zuten, 1969ko uztailaren 22ko Legearen bidez, eta hautagaiak Mugimen156

Konstituzio zuzenbidearen.indd 156

12/11/07 11:49:28

duaren Oinarrizko Printzipioak eta Erresumako gainerako Oinarrizko Legeak zin egin zituen egun batzuk geroago.

Bestalde, Estatuaren 1967ko Lege Organikoaren 11. artikuluan ezarri zen estatuburua ez bazegoen edo gaixotzen bazen, koroaren oinordekoak horren eginkizun guztiak bereganatzen zituela, halakorik egonez gero eta hogeita hamar urtetik gorakoa izanez gero edo, bestela, Erregeordetza Kontseiluak (hiru pertsonak osatzen zuten: Gorteetako lehendakariak —burua zen—, hierarkiarik eta antzinatasunik handiena izan eta erresumako kontseilaria zen prelatuak eta kapitain nagusiak, edo halakorik egon ezean, Lur, Itsaso edo Aireko Gudarosteetan jardunean zegoen antzinatasun handieneko teniente jeneralak). 1971n, Joan Karlos Borboikoa printzea oinordeko izendatu ostean, bere eginkizunak bete behar izan zituen, 1971ko uztailaren 15eko aipatu 11. artikuluan ezarritakoaren arabera. Egoera hori birritan gertatu zen: 1974ko udan, Franco gaixorik zegoelako (uztailaren erdialdetik irailaren hasierara, data horretan Franco bere eginkizunak betetzen hasi zen eta), eta 1975eko urritik aurrera (Franco ospitalean sartu eta hil arte, urte horretako azaroan bertan).

Estatuburua hilez gero, Erregeordetza Kontseiluak bereganatzen zituen horren eginkizunak. Praktikan, Kontseiluaren eginkizunik garrantzitsuena botere-txandaketa prestatzea zen, eta hala egin behar izan zuen: Franco hil zenean, Erregeordetza Kontseiluak botereak bereganatu zituen etorkizuneko erregearen izenean (Oinordetza Legearen 7. artikuluan eta oinordetza-xedapenei aplikatzeko moduko 1972ko uztailaren 14ko Onurabide Legearen 2. artikuluan ezarritakoaren arabera), eta Gorteak eta Erresumako Kontseilua deitu zituen Joan Karlos Borboikoa printzearen zina jaso eta azken hori errege izendatzeko, 1975eko azaroaren 22an, Franco hil eta bi egunera. b) Erresumako Kontseilua: 1946ko Oinordetza Legearen 4. artikuluan organo hau ezarri zen, eta honela definitu: Estatu-buruzagitzaren kontsulta-organo gorena zen, eta buruzagitza horri laguntzen zion bere eskumen esklusiboko gai eta ebazpen garrantzitsu guztietan, eta gainera, Estatu-buruzagitzako oinordetzari zegokion guztian parte hartzen zuen, lehen ikusi dugun bezala. Organo horren izena oso bitxia da, ez baitzegoen erregerik, arau frankistek Erresuma gisa definitzen zuten Estatuko Caudillo edo Buruzagia baino. Organo horrek bazuen aurrekaria Espainiako historian: Primo de Rivera jeneralaren Konstituzio Proiektuan ezarritako Erresumako Kontseilua. Erregimen frankistako Oinordetza Legean ezarritako organoaren buru Gorteetako lehendakaria zen eta hurrengo hauek osatzen zuten: hierarkiarik eta antzinatasunik handiena izan eta erresumako kontseilaria zen prelatuak, kapitain nagusiak, edo halakorik egon ezean, Lur, Itsaso edo Aireko Gudarosteetan jardunean zegoen antzinatasun han157

Konstituzio zuzenbidearen.indd 157

12/11/07 11:49:28

dieneko teniente jeneralak, Auzitegi Goreneko lehendakariak, Estatu Kontseiluko lehendakariak, Gorteetako prokuradoreen hurrengo taldeetako bakoitzetik bozketa bidez hautatutako bi kontseilarik (kontseilari nazionalak, Organización Sindical, Toki Administrazioa eta Familia Ordezkaritza) eta Gorteetako prokuradoreen hurrengo taldeetako bakoitzetik bozketa bidez hautatutako kontseilari batek (Unibertsitateetako errektoreak eta Lanbide Elkargoak).

Estatu Buruzagitzaren aholkularitza-organo goren moduan, azken horri eginkizun batzuetan «laguntzen» zion (Gorteei legez onetsi beharreko edo Gorteek baimendu beharreko egintzak proposatzea, Gorteetara bertan onetsitako Legeak itzultzea berriro aztertzeko —kasu honetan, Erresumako Kontseiluaren irizpenak aldekoa izan behar zuen—, legegintzaldia arrazoi larriengatik eta beharrezko epean luzatzea, lurraldearen edo erakundesistemaren segurtasunerako, independentziarako edo osotasunerako arrisku larria egonez gero neurri bereziak hartzea, lege-proiektu garrantzitsuen inguruan nazioan erreferenduma egitea hori aginduzkoa ez zenean). Era berean, Estatuko goi-karguak (Gobernuko lehendakaria eta Auzitegi Goreneko, Estatu Kontseiluko, Kontuen Auzitegiko eta Nazioko Ekonomiaren Kontseiluko lehendakariak: zehatzago esanda, estatuburuari hautagaien hirukotea aurkezten zion. Estatuburuak aurkeztutako hirukoteari uko egin eta beste bat eskatu ahal zuen, baina inoiz ez zen horrelakorik egin, erregimenean ohikoa izan baitzen Erresumako Kontseiluak hirukotean estatuburuak kargu horretarako nahi zuen pertsona sartzea). Erresumako Kontseiluari entzun egin behar zitzaion kargu horiek dimisioa aurkeztuz gero, pertsona horiek kargutik kentzea onetsi behar zuen erabaki hori estatuburuaren ekimenez hartzen bazen, eta pertsona horiek kargutik kentzea proposatu zezakeen ezgaitasuna egonez gero.

«Kontraforu-errekurtsoan» ere esku hartzen zuen: estatuburuari bidezkoa zen ebazpena proposatzen zion. Modu berean, estatuburuari Gorteetako lehendakaria izendatzeko hautagaien hirukotea proposatzen zion; lehendakari horrek dimisioa aurkeztuz gero, Kontseiluari entzun egin behar zitzaion eta estatuburuak lehendakari hori kargutik kentzeko hartutako erabakia onetsi behar zuen. Era berean, estatuburuari lehendakariordearen eta Erresumako Kontseiluko kontseilari ordezkoen izendapena proposatzen zion. Amaitzeko, nola edo hala, oinordetzan parte hartzen zuen, Gorteekin batera estatu-buruzagitzaren oinordekoaren zina jaso behar baitzuen, halakorik izendatuz gero. Inor izendatzen ez bazen, oinordekoaren proposamenean parte hartzen zuen; proposamena Gorteei egin behar zitzaien, eta Kontseiluari entzun egin behar zitzaion, Gorteei errege-leinuko pertsona hauek oinordetzatik kanpo uztea proposatzen bazien: oinordetzaren ardura hartzeko gai ez ziren pertsonak edo euren egintzengatik edo Estatuko oinarrizko printzipioetatik argi eta garbi desbideratzeagatik kargua merezi ez 158

Konstituzio zuzenbidearen.indd 158

12/11/07 11:49:28

zutenak. Amaitzeko, Gorteei estatuburuaren ezgaitasuna aitortzeko egindako proposamenean ere parte hartzen zuen. c) Kontseilu Nazionala: Mugimendu Nazional izenekoa, 1958ko izen bereko Oinarrizko Legean printzipioak ezarrita zituena, erregimenaren barruan bi mailatan antolatzen zen: batetik, Mugimenduaren Buruzagitza Nazionala (hil arte Francoren esku zegoen, eta bera desagertzean, bere osteko estatuburuaren esku; Gobernuko lehendakariari eskuordetu ahal zitzaion); eta bestetik, hori ordezkatzen zuen kide anitzeko organoa, «printzipioen» osotasuna zaintzen zuena, hots: Espainiako lurren eta biztanleen batasuna, Oinarrizko Legeetan ezarritako eskubide eta askatasunen garapena, gazteak «printzipio» horiekiko leial izaten trebatzea, etab.; organo horri Kontseilu Nazional esan zitzaion. Estatuaren 1967ko Lege Organikoaren IV. tituluan arautu zen, eta honela eratuta zegoen: probintzia bakoitzean hautatutako kontseilari bana, Francok zuzenean izendatutako berrogei, legeak ‘nazio-erkidegoaren oinarrizko egitura’ izendatzen zituenak ordezkatzeko hamabi, hau da, erregimen autoritarioetako ohiko ordezkaritza korporatiboa (lau Gorteetako prokuradoreek euren artean hautatuta familia ordezkatzeko, lau Gorteetako prokuradoreek euren artean hautatuta toki-korporazioak ordezkatzeko, eta lau Gorteetako prokuradoreek euren artean hautatuta Organización Sindical izenekoa ordezkatzeko, sei Kontseiluko lehendakariak izendatuta eta idazkari orokor bat, estatuburuak Gobernuko lehendakariaren proposamenez izendatua). Organoak osoko bilkuraren bidez eta batzorde iraunkorrean funtzionatzen zuen, eta Gobernuko lehendakaria zen buru, estatuburuaren eskuordetza bidez Mugimenduaren buruzagi nazionala zen aldetik.

Kontseiluaren eskumen juridikoei dagokienez, legitimazioa zuen «kontraforu-errekurtsoa» jartzeko, Oinarrizko Legearen proiektu edo aldaketa orori buruzko txostena egiten zuen Gorteei bidali aurretik, Mugimenduko printzipioei eta Oinarrizko Legeei eragingarritasun gehiago emateko neurriak Gobernuari iradokitzen zizkion, eta Gobernuari kasuan kasuko txosten eta oroitidazkiak igortzen zizkion, Gobernuaren kontsultei erantzuteaz gain. Hala ere, doktrinaren gehiengoaren iritziz, xede orokorrak atxikitzen zitzaizkionez eta Gobernuarekin zuen loturagatik, ez zuen lortu sendotasunik eta erregimenaren barruan ere ez zuen eginkizun erabakigarririk izan. d) Gobernua: Estatuaren 1967ko Lege Organikoaren III. tituluan Gobernuaren edo Ministroen Kontseiluaren araubide juridikoa arautu zen. Legearen arabera, erresumako gobernazioa estatuburuak gidatzen zuen Ministroen Kontseiluaren bitartez, eta, hain zuzen ere, organo horrek hurrengo hauek egiten zituen: nazioko politika zehaztu, legeen aplikazioa bermatu, erregelamenduak emateko ahala gauzatu eta estatuburuari gai politiko 159

Konstituzio zuzenbidearen.indd 159

12/11/07 11:49:28

eta administratiboetan lagundu. Hurrengo hauek osatzen zuten: Gobernuko lehendakariak, lehendakariordeak edo lehendakariordeek (halakorik egonez gero) eta ministroek. Gobernuaren buruzagitzan Gobernuko lehendakaria zegoen, eginkizun hauekin: estatuburuari Gobernuko gainerako kideen izendapena proposatzea, Gobernua ordezkatzea, politika orokorra gidatu eta Gobernuko eta administrazioko organo guztien arteko koordinazioa bermatzea, Ministroen Kontseiluko batzarrak deitu eta zuzentzea, Kontseiluaren eztabaidak zuzentzea estatuburuak halakorik egiten ez zuenean eta Mugimenduaren Buruzagitza Nazionala egikaritzea (estatuburuaren izenean eta Kontseilu Nazionalak eta bertako idazkari nagusiak lagunduta).

Estatuburuak izendatzen zuen Erresumako Kontseiluak proposatutako hirukotearen artean, eta horren agintaldiak bost urte irauten zuen. Kargua hurrengo hauengatik uzten zuen: agintaldia bukatzeagatik, dimisioa aurkezteagatik (estatuburuak onartzen bazuen, Erresumako Kontseiluari entzun ondoren), estatuburuak erabaki ostean (Erresumako Kontseiluaren arabera) edo Erresumako Kontseiluko bi herenek proposatu ondoren, organo horrek ezintasuna antzemanez gero. Kargu-uzte, dimisio, ezgaitasun edo heriotzaren kasuan, lehendakariordeak edo lehendakariordeek ordezten zuten eta, halakorik ez bazegoen, estatuburuak izendatutako ministroak; ondoren, hamar eguneko epea zegoen lehendakari berria izendatzeko. Lehenago ere esan dugunez, 1973 arte, Francok berak estatuburuaren eta Gobernuko lehendakariaren karguak bere gain izan zituen. 1973ko ekainean Carrero Blanco Gobernuko lehendakari izendatu zuen, eta azken hori urte bereko abenduan ETAk erail zuenean, Carlos Arias Navarro izendatu zuen kargu horretarako, nahiz eta Francok Ministroen Kontseiluetako buru izaten jarraitu.

Gobernuko gainerako kideei dagokienez, Legean lehendakariorde bat edo gehiago egoteko aukera ezarri zen, eta Gobernuko gainerako kideak ministroak ziren. Azken horiek estatuburuak izendatzen zituen Gobernuko lehendakariak proposatuta, eta lehendakaria aldatzean karguak uzten zituzten, Gobernuko lehendakariaren ekimenez —eta estatuburuak onartuta— kargua utzi behar izanez gero, edo dimisioa aurkeztuz gero (dimisio hori estatuburuak onartzen bazuen, Gobernuko lehendakariak proposatuta). Gobernua kide anitzeko organoa zenez, lehendakaria eta Gobernuko gainerako kideak Ministroen Kontseiluko akordioen erantzuleak ziren modu solidarioan, eta kide bakoitzak, gainera, bere Sailak egin edo baimendutako egintzengatik erantzuten zuen. Lehendakariaren eta Gobernuko kideen zigor erantzukizunak eta erantzukizun zibilak Auzitegi Gorenean eskatzen ziren, osoko bilkuran bilduta.

Gobernuaren funtzionamenduari dagokionez, Gobernua Ministroen Kontseiluan eta «Gobernuaren Batzorde Eskuordetu» izenekoetan bildu 160

Konstituzio zuzenbidearen.indd 160

12/11/07 11:49:28

zitekeen. Azken hori Estatuko Administrazioaren Araubide Juridikoaren Legean arautzen zen, eta horren testu bategina 1957ko uztailaren 27ko Dekretu bidez onetsi zen. Batzorde eskuordetu horiek (gaur egungo konstituzio-araubidean agertzen dira eta Gobernuaren antolaketa, eskumen eta funtzionamenduari buruzko azaroaren 27ko 50/1997 Legearen 6. artikuluan araututa daude) Ministroen Kontseiluak ebazpena eman aurretik proposamen bateratua behar zuten gaiak (hainbat Ministerio ukitzeagatik) aztertzen zituzten, helburu erkideak lortzeko interesa zuten Ministerioen jarduera koordinatzen zuten, programa bateratuak idazten zituzten eta Ministerio bat baino gehiago ukitu arren Ministroen Kontseilura igorri behar ez ziren gaiak ebazten zituzten.

Amaitzeko, esan behar da Gobernua estatu-buruzagitzari estu-estutik lotuta egon zela, 1973 arte Franco bera aldi berean estatuburu eta Gobernuko lehendakari izan baitzen. Ordutik aurrera, Estatuko buruzagitza eta Gobernuko buruzagitza bananduta egon ziren, baina Francok Ministroen Kontseiluko buru izaten eta horretan zuzeneko eragina izaten jarraitu zuen.

Hori ohikoa da mota horretako erregimenean, Caudillo edo Buruzagiak den-dena kontrolatzen baitu. Gobernuek egonkortasun handia izan zuten, eta ministroek gutxi gorabehera bost urte egin ohi zituzten euren karguetan. Hala ere, ministro batzuek Gobernuan ia-ia hamarkada bat egin zuten eta beste batzuek are gehiago. e) Gorteak: Erregimen frankistako ganbera bakarreko Gorteak Francok zuzenean aldarrikatutako Lege bat dela bide sortu ziren, hain zuzen ere, Ley Constitutiva de las Cortes (Gortegintzarako Legea), 1942ko uztailaren 17koa dela bide. Gorte horiek Espainiako XIX eta XX. mendeetako konstituzio-erregimeneko Gorteetatik asko aldentzen ziren. Organo horrek erregimenaren barruan «Espainiako tradizio loriatsuak» berrezarri nahi zituen —Legearen atarikoan ezarritakoaren arabera—. Egia esan, herriaren ordezkaritza ez zen egiaztatzen sufragio orokorreko sistema demokratiko baten arabera, joera politiko desberdinen artean hautatzeko aukerarekin, agintekeriazko erregimenetan ohikoa zen bezala baino, hots, ordezkaritza-sistema korporatibo baten bitartez. Horretan, Mugimendu Nazionaleko «unitate naturalak» ordezkatuta zeuden: familia, udalerriak, probintziak eta Organización Sindical.

Gorteak prokuradore hauek osatzen zituzten: Gobernuko kideak, Auzitegi Goreneko lehendakariak, Estatu Kontseilukoak, Justizia Militarreko Kontseilu Gorenekoak, Kontuen Auzitegikoak, Gizarte Ekonomiako Kontseilukoak, kontseilari nazional guztiak (ikusi dugunez, Mugimendu Nazionaleko printzipioen ortodoxia zaintzen zuen), erregimeneko sindikatu bakar eta beharrezkoaren («sindikatu bertikala»), hots, Organización Sindical izenekoaren ehun eta berrogeita hamar ordezkarik, Toki Administra161

Konstituzio zuzenbidearen.indd 161

12/11/07 11:49:29

zioaren ordezkariak (probintzia bakoitzeko udalerrien ordezkari bat, udalak kideen artean hautatuta, eta beste bat hirurehun mila biztanle baino gehiagoko udalerri bakoitzetik eta Ceuta eta Melillatik, kasuan kasuko udalek kideen artean hautatuta, baita Diputazio Probintzial edo Kanarietako irlarteko probintzia-mankomunitate bakoitzeko ordezkari bat ere, eta probintzia gisa eratu gabeko lurraldeen toki korporazioetako ordezkariak, kasuan kasuko korporazioek kideen artean hautatuta), familiaren bi ordezkari probintzia bakoitzetik (familiako buruek eta emakume ezkonduek hautatuta), Unibertsitateetako errektoreak, Espainiako Institutuko (Errege Akademiak biltzen zituen) lehendakaria, Errege Akademietako bi ordezkari, Ikerketa Zientifikoen Kontseilu Nagusiko lehendakaria, lanbideen eta lanbide-elkargoen ordezkariak, ganbera ofizialetako ordezkariak (Merkataritza Ganberakoak, Jabetza Hiritarrekoak, etab.) eta, amaitzeko, gehienez ere hogeitabost prokuradore estatuburuak zuzenean izendatuta —Erresumako Kontseilua entzun ondoren—, elizan, arlo militarrean edo administrazioan zuten hierarkiagatik edo aberriari egindako zerbitzu garrantzitsuengatik.

Prokuradoreen agintaldiaren iraupena desberdina zen: karguagatik hautatutakoak, karguan zeuden bitartean; estatuburuak izendatutakoak, horrek ezeztatzen ez zituen bitartean; eta gainerakoak lau urterako, baina berriz hauta zitezkeen. Zernahi gisaz, Korporazioetako, Aldundietako eta Udaletako ordezkariek prokuradore-izaera galtzen zuten ordezkatutako erakundeetako kide izateari uzten ziotenean. Gorteetako lehendakaria (Erresumako Kontseilua eta Erregeordetza Kontseilua ere gidatzen zituen) estatuburuak izendatzen zuen Erresumako Kontseiluak Gorteetako prokuradoreen artean proposatzen zuen hirukotearen artean. Horien agintaldiak sei urte irauten zituen eta kargua utz zezaketen agintaldia bukatzeagatik, Erresumako Kontseiluari entzun ondoren estatuburuak horien dimisioa onartzen bazuen, estatuburuaren erabakiz aurretiaz Erresumako Kontseiluak aldeko txostena ematen bazuen, edo Gorteen bi herenek antzemandako ezgaitasunagatik, aldez aurretik Batzorde Iraunkorrak edo Gobernuak proposamen arrazoitua eginda. Bestalde, Gorteek bi lehendakariorde eta lau idazkari hautatzen zituzten legegintzaldi bakoitzerako.

Gorteak osoko bilkuran edo batzordeetan bildu ahal ziren. Batzorde iraunkorraz gain, batzordeak Gorteetako lehendakariak finkatu eta izendatzen zituen, Batzorde Iraunkorrak proposatuta eta Gobernuaren arabera.

Gortegintzarako Legearen 10. artikuluan ganberako osoko bilkurak nahitaez aztertu beharreko gaiak ezarri ziren: aurrekontuak, ekonomia- eta finantza-izaerako eragiketa handiak, tributu-araubidea, banku- eta diru-antolaketa, sindikatuen esku-hartze ekonomikoa eta nazioko ekonomia modu garrantzitsuan ukitzen zuten legegintza-neurriak, espainiarren naziotasunari, eskubideei eta eginbeharrei buruzko oinarrizko legeak, estatuko erakundeen antolaketa politiko-juridikoa, toki-araubidearen oinarriak, zuzenbide 162

Konstituzio zuzenbidearen.indd 162

12/11/07 11:49:29

zibilaren, merkataritzako zuzenbidearen, lan zuzenbidearen, zigor-zuzenbidearen eta prozesu-zuzenbidearen oinarriak, nekazaritza-, merkataritza- eta industria-antolaketaren oinarriak, Gobernuak bere ekimenez edo kasuan kasuko batzordearen ekimenez Gorteen osoko bilkuraren esku utzitako legeak, eta lege-lerrunik izan ez arren Gobernuak Gorteen esku utzitako gai edo hitzarmenak. Artikulu horretan aipatu ez eta lege-itxura izan behar zuten gainerako gaiak Gorteetako batzordeen eskumenekoak ziren.

Bestalde, Gobernuak estatuburuari dekretu-legeen berrespena proposatu ahal zion presako arrazoiengatik. Presa hori estatuburuak zehaztuko zuen, batzorde berezi bati entzun ondoren (batzordeko kideak ziren Gorteetako lehendakaria, ministro bat, Kontseilu Nazionaleko Batzorde Iraunkorreko kide bat, abokatua zen Gorteetako prokuradore bat, Auzitegi Goreneko lehendakaria eta Estatu Kontseiluko lehendakaria). Behin dekretu-legea aldarrikatuta, Gorteei horren berri ematen zitzaien. Nazioarteko tratatuei dagokienez, subiranotasunean edo Espainiaren lurralde-osotasunean eragina zutenak Gorteetako Legearen bidez onetsi behar ziren nahitaez. Gainerako tratatuak osoko bilkuraren bidez edo kasuan kasuko batzordearen bidez onetsi behar ziren, kasuak kasu.

Amaitzeko, Legegintza Batzordeek, Gobernuak aurkeztutako ÂŤlege-proiektuakÂť aztertu eta osoko bilkurara eramateaz gain, legegintzako ekimena zuten, eta Gorteetako lehendakariari ÂŤlege-proposamenakÂť aurkezten zizkioten. Gorteetako lehendakariari, Gobernuarekin bat etorriz, proposamenok eguneko gai-zerrendan sartzea egokitzen zitzaion. Horrez gain, Batzordeek Gorteetako lehendakariarengandik beste eginkizun eta zeregin batzuk egiteko ardura jaso zezaketen, adibidez, azterketak egin, eskaerak edo proposamenak formulatu, etab. Gorteek legeak onesten zituztenean, lehendakariak estatuburuaren esku jartzen zituen berretsi zitzan, eta azken horrek jaso eta hilabeteko epean aldarrikatu behar zituen. Hala ere, ikusi dugunez, estatuburuak, irizpen arrazoituaren eta Estatu Kontseiluaren aurretiazko aldeko irizpenaren bidez, Gorteetara itzuli zitzakeen berriz eztabaidatzeko.

Gorteen eginkizunen balorazioari dagokionez, lehen unean, 1942ko jatorrizko testua eskuetan izanda, esan behar da legegintza-ahala estatuburuari zegokiola (izatez, Gorteak Estatu buruzagitzaren 1974ko Lege bat dela bide eratu ziren). Gorteek estatu-buruzagitzari laguntza ematen zioten legeak egiteko. Oinordetza Legearekin, Gorteen eginkizunak handitu egin ziren; izan ere, Oinarrizko Legeen eraldaketak Gorteen onespena behar zuen, horien inguruko erreferenduma egin aurretik, eta, gainera, Francoren oinordekoa izendatzeko prozeduran parte hartzen zuten. Ondoren, Estatuaren 1967ko Lege Organikoak Oinarrizko Legeetan sartutako aldaketetatik aurrera, Gorteek legegintza-ahalmen osoa lortu zuten eta Gorte horien eraketa aldatu zen (familia ordezkatzen zuten prokuradoreak sartu ziren, 163

Konstituzio zuzenbidearen.indd 163

12/11/07 11:49:29

ordezkaritza beste lanbide-elkargo batzuetara hedatu zen eta hautatutako prokuradoreen kopuruak kargua zela bide hautatutakoekin alderatuz gora egin zuen).

Aurrekoa esan ondoren, balorazio horretan gauzak behar den moduan kokatu behar dira: «hautaketa» aipatzen denean, diktadura-erregimenari buruz hitz egiten ari garela hartu behar da kontuan, ordezkaritza ez zela demokratikoa korporatiboa baino, estatuburuak legeak zuzenean, Gorteetatik igaro gabe, emateko ahalari beti eutsi ziola, estatutuburuak onetsitako legea Gorteei itzultzeko eskubidea zuela berriz ere aztertu zezaten. Aitzitik, Gorteek ez zeukaten inolako kontrol politikorik ez estatuburuaren gain ez Gobernuaren gain (izan ere, demokrazietan ez bezala, ez zegoen zentsuramozioaren edo konfiantza-arazoaren antzeko erakunderik, eta prokuradoreek gobernuko kideei egindako galderek ez zekarten gobernuaren kontrol zuzenik). f) Justizia Administrazioa: Estatuaren Lege Organikoaren V. tituluan Justiziaren arauketari heldu zitzaion, eta 29. artikuluan ohiko printzipioak ezarri ziren: independentzia, mugiezintasuna, eta epaile eta auzitegien erantzukizuna. Hala ere, TORRES DEL MORALek idatzi duen moduan, horien independentzia praktikan erabat murriztuta zegoen Karrera Judizialaren 1967ko Erregelamendu Organikoarekin, azken hori botere betearazlearen esku egon baitzen beti, batez ere, Kontseilu Judizialaren gaineko kontrola zela bide (organo hori gobernuak izendatzen zuen, 1952an sortu zen, eta epaile eta magistratuak kalifikatzeko ardura zuen, sustapenak, igoerak, etab. erabakitzeko).

Foru-batasunari, hau da, jurisdikzio-batasunari dagokionez, erakundea hutsalduta zegoen jurisdikzio bereziak zeudelako, Estatuaren Lege Organikoaren 32. artikuluan aitortutakoak, esaterako: militarra (erakarpen-indar handia zuen delituaren izaera, lekua eta pertsonak zirela bide), elizakoa (delitu kanonikoen eta katolikoen arteko ezkontza-auzien gaineko eskumena zuen, Kode Zibilak Zuzenbide Kanonikoaren Kodera jotzen baitzuen modu kanonikoan egindako ezkontzari dagokionez, hots, Espainian aldi hartan ia-ia egiten zen bakarra). Amaitzeko, zoritxarrez hain entzutetsua den Ordena Publikoaren jurisdikzioa aipatu behar da (Ordena Publikoaren 1959ko Legea eta 1963tik aurrera sortutako Ordena Publikoaren jurisdikzioa, Ordena Publikoaren Auzitegiarekin —auzitegitik zeukan bakarra itxura zen—. Horiek modu sistematikoan erabili zituen diktadurak erregimenaren oposizioa zapaltzeko). Hori gutxi balitz, jurisdikzio bereziak zeuden diru-delituetarako, kontrabando eta iruzurretarako, gizarte-arriskutsutasunerako, etab. eta administrazio-izaerako zehapen ugari, benetako zigor-zehapenak eragiten zituztenak. Hori dela eta, erregimen frankistan benetako zuzenbideko estatuari buruz hitz egitea ia-ia ezinezkoa da.

164

Konstituzio zuzenbidearen.indd 164

20/11/07 16:49:06

4. Esanahia eta indarraldia Amaitzeko, erregimen frankistaren esanahiari eta indarraldiari dagokionez, TORRES DEL MORAL irakasleari jarraituz, zenbait aldi bereiz ditzakegu: Lehenengo aldian, gutxi gorabehera 1936 eta 1942 bitartean, gerrari eta aldi totalitarioari buruz hitz egin izan da. 1936ko uztailaren 18an hasi zen —Espainiako Gerra Zibilaren hasierako data—, Errepublikaren aurkako altxamendu frankistarekin; aldi horretan, erregimen frankistak Alemaniako nazismoarekin eta Italiako faxismoarekin bat egin zuen, 1942a arte. Une horretan, Franco, aliatuen garaipena nahiko ziurra zela ikusi zuenean, aliatuen aldera hurbiltzen hasi zen. Aldi horretan Espainiako Gerra Zibila aipatu behar dugu, 1939ko martxoan alderdi frankistak garaipen militarra lortu zuen arte. Fase horretan, armada estatu berriaren oinarrizko egitura izan zen: lehenengo Defentsa Nazionaleko Batzordea sortu zen, eta 1936ko irailaren 29ko dekretua zela bide, Franco Espainiako Estatuaren gobernuburu eta armadako Generalisimo izendatu zuen. Modu horretan, Francok botere guztia bere gain hartu zuen. Francok Batzorde Teknikoa sortu zuen (gerra-gobernuaren antzeko zerbait) 1936ko urriaren 1eko Legea zela bide. 1937ko apirilaren 19ko Bateratze Dekretu izenekoa dela bide, altxamendu frankista babestu zuten indar guztiak alderdi bakarrean bateratuta geratu ziren: Falange Española y de las JONS izenekoan (Falange Española, Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalistas eta Comunión Tradicionalista biltzen zituen). Alderdi bakar horri erregimen osoan Mugimendua esan zitzaion, eta Franco horren zuzendari eta Caudillo edo Buruzagi izendatu zuten, Alemaniako eta Italiako erregimenetako Führer eta Duce tituluen ildotik.

Aldi horretako arauketan Francok 1938ko urtarrilaren 30ean eta 1939ko abuztuaren 8an emandako Legeak, hain zuzen ere diktadoreari legegintza-ahala ematen ziotenak, nagusi izan ziren (ahal hori 1975ean hil arte izan zuen). 1938an, Francok Fuero del Trabajo (Laneko Forua) aldarrikatu zuen, eta urte berean, Prentsa Legea. Horren bidez, erabateko zentsura eta erregimenak komunikabideak erabat kontrolatzea ezarri ziren. 1939an, Gerra Zibila amaitzean, Erantzukizun Politikoen Legea onetsi zen eta, ondoren, Estatuaren Segurtasunari buruzko Legea. Bata eta bestea arazketa sakona egiteko tresnak izan ziren, eta Gerra Zibileko galtzaileen aurkako zapalketa izugarria ekarri zuten. Horrez gain, erregimena argi eta garbi oinarritu zen eliza katoliko instituzionalean. Azken horrek matxinada militarra eta horretatik sortutako erregimena babestu zituen, Errepublikaren aurkako altxamendua bedeinkatu zuen, Gerra Zibila Gurutzada gisa kalifikatuz eta diktadura babestuz. Kanpoko laguntzei dagokienez, aldi horretan, Francok Alemaniako eta Italiako erregimen faxistak babestu zituen 165

Konstituzio zuzenbidearen.indd 165

12/11/07 11:49:29

(tropak ere bidali zituen —Dibisio Urdin entzutetsua— Hitler-en tropei Sobietar Batasunaren inbasioan laguntzeko).

Bigarren fasean, 1942 eta 1955 bitartean luzatu zena, erregimen frankistak Ardatzeko potentzien gainbehera ikusi zuen Bigarren Mundu Gerran, eta aliatuekin bat egin zuen; hain zuzen ere, azkenean horiek izan ziren garaile. Francok Dibisio Urdina kendu egin zuen, mugimendu faxistei lotuen zeuden lankideak alde batera utzi zituen eta Gobernuan erakunde katoliko oso kontserbadoreetako pertsonak sartu zituen, erregimena kanpora begira itxurosoagoa izan zedin. Aldi horretan, 1942ko Ley Constitutiva de Cortes (Gortegintzarako Legea), 1945eko Fuero de los Españoles (Espainiarren Forua) eta urte bereko Ley de Referéndum (Erreferendum Legea) aldarrikatu ziren. Hala ere, 1946ko amaieran, erregimenak porrot diplomatiko esanguratsua izan zuen: NBEtik kanpo utzi zuten eta NBEk ebazpen bat onetsi zuen kide guztiei Espainiatik enbaxadoreak kentzea gomendatuz. Modu horretan, erregimenarentzat nazioarteko isolamenduaren hamarkada hasi zen.

Erregimenak gogor defendatzen zituen oinarri ideologikoak: korporatibismoa liberalismoaren eta sistema demokratikoaren aurreko alternatiba gisa; nazionalkatolizismoa; zentralismo itsua (Espainiako kultura eta hizkuntza urrituak jazartzen zituen, besteak beste, katalana, euskalduna, galiziarra) eta, nola ez, antikomunismo bortitza. Aldi horretan, 1947an, Ley de Sucesión en la Jefatura del Estado (Estatu Buruzagitzako Oinordetza Legea) aldarrikatu zen. Horren arabera, Espainia erresuma gisa eratzen zen eta estatuaren buruzagitza ez zegokion errege bati, hil arteko Caudillo edo Buruzagiari baino, hots, Francori. Mundu Gerra bukatu eta Ardatzeko potentziak menderatu ondoren, Francok nazioartean nagusi zen gerra hotzaren giroa trebetasunez aprobetxatu eta itunen politikari orientazio berria eman zion. Modu horretan, erregimenak nazioartean zuen blokeoa gainditu zuen, eta horretarako, elizaren aliatu leial gisa (elizarekin 1951n konkordatu bat sinatu zuen) eta antikomunista zorrotz gisa aurkeztu zen (horri esker Ameriketako Estatu Batuen aliatu moduan agertu zen, eta horiekin 1953an itun ekonomiko eta militar batzuk sinatu zituen —base militarren lagapena barne hartuta—; horri esker, Espainia NBEn sartu zen 1955ean).

Modu horretan, hirugarren fasea hasi zen; erregimena sendotu eta ekonomiari begira garatu egin zen. Fase horrek hamarkada bat hartu zuen gutxi gorabehera, 1956tik 1967an Estatuaren Lege Organikoa aldarrikatu arte.

1956 eta 1957 urteen bitartean, Falangeko kiderik aipagarrienak Gobernutik kanporatu zituzten, eta Gobernua teknokrataz bete zen. Horiei esker, Egonkortasun eta Garapen Planak bultzatu ziren, erregimenak aurrerakada ekonomiko argia izan zuen, Administrazioa nolabait modernizatu zen eta erregimeneko oinarrizko legeria erabat garatu zen. Aldi horretan Oinarrizko Lege bat aldarrikatu zen, Mugimendu Nazionalaren Printzipioen 166

Konstituzio zuzenbidearen.indd 166

20/11/07 16:49:06

Legea (1958), baita beste lege batzuk ere, besteak beste, Administrazioarekiko Auzietako Jurisdikzioa Arautzeko Legea (1956), Estatuko Administrazioaren Araubide Juridikoaren Legea (1957) eta Administrazio Prozedurako Legea (1958). Nolanahi den ere, zapalketak aurrera jarraitu zuen Ordena Publikoaren Legearekin (1959) eta Ordena Publikoaren Auzitegiaren sorrerarekin (1963). Dena den, erregimenak irekitzeko keinu ahul batzuk egin zituen, Elkarteen Legearekin (1964) eta Prentsa Legearekin (1966). Hirugarren fase honen amaieran Oinarrizko Lege bat aldarrikatu zen, Estatuaren Lege Organikoa (1967). Lege horrek, erregimeneko oinarrizko lege batzuen edukiak aldatzeaz gain, erregimenaren behin betiko hezurdura juridikoa ezarri zuen.

Une horretatik aurrera, erregimenaren laugarren eta azken fasea hasi zen, erregimenaren azken hamarkada hartzen duena, Franco 1975ko azaroaren 20an hil arte. Fase horretan, erregimenak abian jarritako modernizazio-prozesuak, industrializazioak, garapen ekonomikoak, hirietako biztanleen gorakadak (jendea landa-inguruetatik industria-inguruetara aldatu zen), eta abarrek langile-klasea sortzea ekarri zuten, eta klase horrek eskubideen gaineko kontzientzia argia zuen. Indar handia hartu zuten sindikatu eta alderdi politiko klandestinoek, lurralde-antolaketari lotutako arazoek konpondu gabe jarraitu zuten eta irekitze ekonomikoaren eta egitura politiko itxiaren arteko desorekak tenkadura garrantzitsuak eragin zituen.

1969an, Francok estatu buruzagitzan errege-tituludun oinordekoa Gorteei proposatu zien: orduan Espainiako printze izendatzen zutena, gaur egungo Joan Karlos I.a erregea. Baina egoerak okerrera egin zuen: 1969an, salbuespen-egoera hiru hilerako deitu zen, 1970ean Burgosen ETAko militanteen aurkako epaiketa entzutetsua egin zen, herrialdean tenkadura handia eragin zuena, etab.

Guztia Francoren inguruan mugitzen zen, baina indarra apurka-apurka suntsitzen ari zitzaionez, estatu-buruzagitza eta gobernuko lehendakaritza banatu egin zituen. 1973ko ekainean Luis Carrero Blanco almirantea, erregimeneko zutabeetako bat, Gobernuko lehendakari izendatu zuen. Hilabete batzuk geroago, 1973ko abenduan, ETAk Carrero Blanco erail zuen, eta hori kolpe gogorra izan zen Francorentzat eta erregimenarentzat (erregimenaren suntsipena bizkortu zuen). Franco erreakzionatzen ahalegindu zen eta Carlos Arias Navarro Gobernuko lehendakari izendatu zuen, baina ordutik aurrera ezer ez zen berdina izan. Horrez gain, erregimenak eliza katolikoarekin izandako lotura pribilegioduna urratzen hasi zen, elizak Vatikano II.a kontzilioaren ostean izandako garapena zela bide. Erregimenaren aurka zeuden apaiz batzuk auzipetu eta atxilotu zituzten, baina, zalantzarik gabe, elizaren eta estatu frankistaren arteko tenkadurarik handiena A単overos kasu famatua izan zen, 1974an: Bilboko elizbarrutiko elizetan, Antonio A単overos gotzain titularrak Gobernuaren haserrea piztu zuen pasto167

Konstituzio zuzenbidearen.indd 167

12/11/07 11:49:30

ral entzutetsua irakurri zuen. Gobernuak gotzaina deportatu egin nahi izan zuen, baina neurri horrek Gobernua eskomikatzea ekarriko zuen, eta Gobernu frankista katolizismoaren defendatzaile amorratua omen zen. Azkenean, erregimenak amore eman zuen eta AĂąoveros gotzaina bere elizbarrutian geratu zen.

Arazo horiek guztiak nahikoa izan arren, Francoren osasunak okerrera egin zuen azkar eta modu larrian. Horren eraginez, Joan Karlos Borboikoak Estatuaren jarduneko buruzagitza bere gain hartu behar izan zuen 1974ko uztailean. Francok bere eginkizunak irailaren hasieran hartu zituen berriro, eta erregimeneko azken heriotza-zigorrak sinatzeko astia ere izan zuen (nazioarteko zein barruko protestak gorabehera, hilabetearen amaieran ETAko eta FRAPeko zenbait militante fusilatu zituzten —erregimen frankistak bere ibilbidea zapalketa indartsuarekin hasi eta modu berean bukatu zuen—). Francoren gainbehera fisikoa geldiezina zen: 1975eko urrian berriz eraman zuten ospitalera, eta Joan Karlos printzeak berriro ere jarduneko estatuburu gisa aritu behar izan zuen. Azkenean, 1975eko azaroaren 20an diktadorea hil egin zen eta bi egun geroago, berak izendatutako oinordekoa, Joan Karlos Borboikoa printzea Espainiako errege izendatu zuten, Joan Karlos I.a izenarekin. Diktadorea desagertzean erregimena ere desagertu egin zen, erregimenaren izaeraren eta agintearen oinarria Franco bera baitzen. Modu horretan, erregimen frankista amaitu eta demokraziarako trantsizioa abiatu zen.

168

Konstituzio zuzenbidearen.indd 168

12/11/07 11:49:30

7. ikasgaia

Demokraziarako trantsizioa eta eraldaketa politikorako legea

1. Aurrekariak Azken Gorte frankistek, Oinordetza Legean ezarritakoaren arabera, Joan Karlos Borboikoa, Joan Karlos I.a, Espainiako errege izendatu ondoren, 1975eko azaroaren 22an, demokraziarako trantsizioa abian jarri zen. Erregeak Arias Navarro Gobernuko presidentzian berretsi zuen. Oposizio demokratikoak bi organoak bateratu zituen, hain zuzen ere, «Junta Democrática» eta «Plataforma de Convergencia Democrática», eta «Coordinación Democrática» sortu zuen. Agintariek, itxuraz, urrats beldurtiak eman nahi zituzten erregimena liberalizatze aldera. Modu horretan, bi lege onetsi ziren: batetik, 17/1976 Legea, maiatzaren 29koa, bilera eskubidea arautzen zuena, eta bestetik, 21/1976 Legea, ekainaren 14koa, elkartze politikorako eskubideari buruzkoa. Hala ere, laster ikusi zen Arias Navarro Gobernuaren gidaritzan zegoen bitartean prozesuak ez zuela nahi bezala aurrera egingo. Horrenbestez, Joan Karlos erregeak berak Arias Navarro dimititzera behartu zuen 1976ko uztailaren 1ean, eta Oinarrizko Legeetan ezarritako prozedurari jarraituz, Erresumako Kontseiluak (Kontseiluaren eta Gorteen buru Torcuato Fernández-Miranda zen, eta horrek hasiera-hasieratik lagundu zion hautagaiari) Gobernuko presidentziarako aurkeztutako hautagaien hirukotean azkenean hautatua izan zen pertsona egotea lortu zuen: Adolfo Suárez. Azken hori erregimen zaharreko gizona zen eta monarkaren laguntzaz, Gobernutik eta modu bikainean, demokraziarako trantsizio baketsua gidatzea lortu zuen.

Uztailaren 3an, Adolfo Suárez Gobernuko lehendakari izendatu zuten.

Berehala Gorteetan Lege bat onetsi zen, 23/1976 Legea, uztailaren 19koa, 169

Konstituzio zuzenbidearen.indd 169

5/12/07 11:43:52

Zigor Kodea aldatzen zuena elkartzeko eta biltzeko eskubideei, adierazpen-eskubideari eta lan-askatasunari zegokienez. Prozesu osoaren helburua argi zegoen: demokraziarako trantsizioa. Baina, horretarako, bi bide zeuden: batetik, apurketa demokratikoa (hau da, aurreko diktadura-erregimenarekin erabat apurtzea), oso arriskutsua zena, erregimenaren aldekoek boterearen arlo guztiak (armada barne hartuta) kontrolatzen zituztela kontuan hartuta; edo bestetik, erregimena barrutik aldatzea demokrazia erdiesteko, erregimena modu formalean apurtu gabe, erregimenak berak ezarritako eraldaketa-prozedurak erabiliz. Joan Karlos erregearen eta Suárez lehendakariaren ustez, inguruabar haietan, egokiena bigarren bidea hautatzea zen, eta bigarren horren aldeko apustua egin zuten. Horretarako, Lege bat prestatu zuten, modu formalean beste Oinarrizko Lege bat zena eta, beraz, Gorte frankistetara bidali zen azter zezaten. Gorteek onetsi egin zuten gehiengo kualifikatuaren bidez eta, ondoren, erreferendum bidez berretsi zen. Modu horretan, Oinarrizko Legeak aldatzeko legeria frankistaren betekizun guztiak bete ziren (1947ko Oinordetza Legearen 10. eta 15. artikuluak). Baina formak eta prozedurak errespetatu zituen arren, Lege berri horren edukia guztiz bateraezina zen aurreko Oinarrizko Legeekin, printzipio guztiz demokratikoak jasotzen zituelako. Gainera, horri esker ondoren hauteskunde askeak egin ahal izango ziren eta erregimen demokratikoa abian jarri. Lege berri hori Eraldaketa Politikorako Legea da eta, horregatik, tratatu-idazle garrantzitsuek «zubi-lege» edo «zortzigarren Oinarrizko Lege» izendatu dute.

Suárezen Gobernuak lege-proiektua 1976ko irailaren hasieran argitaratu zuen. Prozesu osoan Gorteetako eta Erresumako Kontseiluko lehendakariak, Torcuato Fernández-Mirandak, esku hartu zuen, eta hori erabakigarria izan zen. Proiektua Gorteetara iritsi aurretik, Kontseilu Nazionaletik igaro zen, hain zuzen ere, Mugimendu Nazional frankistaren printzipioak gorde behar zituen organotik (testua ez zen bateragarria printzipio horiekin). Oztopo hori gainditzeko, Gobernuak amore eman behar izan zuen neurri batean: hitzaurrea kendu zen (erregimenaren aldekoen iritziz, irekitasunaren aldekoegia zen) eta artikuluei eutsi zitzaien, baina, azkenean, testua onestea lortu zen. Kontseilu Nazionala alde agertu zen, horren txostena loteslea izan ez arren: 80 boto alde, 13 aurka eta 6 abstentzio egon ziren. Hori harrigarria da, erregimen frankistako oinarrizko printzipioekin bateraezina zelako eta erregimena suntsitzea ekarriko zuelako.

Ondoren, proiektua azken Gorte frankistetara igorri zen. Gorteetan aurkitu zuen oztopo nagusia hauteskunde-sistemari lotutakoa izan zen: aurreko erregimeneko politikariek gehiengoen sistema nahiago zuten, horrek mesede egiten ziela uste zutelako, baina oposizio demokratiko guztiak eta Suárez Gobernuak berak proportziozko sistema baten alde egiten zuten. Azkenean, proportziozko erregimena hautatu zen, osagai zuzentzaile 170

Konstituzio zuzenbidearen.indd 170

12/11/07 11:49:30

batzuekin, eta testua Ganberan onetsi zen presazko prozeduraren bidez 1976ko azaroaren 18an: 425 boto alde, 59 aurka eta 13 abstentzio izan zituen (hau da, %80 baino gehiago alde agertu zen). Berriro ere, harrigarria da erakunde frankistek euren sistema goitik behera suntsitzen zuten legea onestea. Horregatik, autore batzuek, erregimen frankistako politikariek «bere buruaz beste» edo «harakiria» egin zutela esaten dute. Edonola ere, aipamen berezia egin behar zaie Joan Karlos erregeak, Adolfo Suárez Gobernuko lehendakariak, Torcuato Fernández-Miranda Gorteetako lehendakariak eta beste lankide batzuek egindako lanari eta oposizio demokratikoaren pazientzia, baretasun eta helburu gorenei, apurketaren alde egin beharrean eraldaketari mesede egin zioten eta.

Legea Gorteek onetsi ondoren, legeria frankistak ezarritako izapideak betetzeko betekizun bakarra geratzen zen: legearen inguruko erreferenduma egin behar zen. Erregeak erreferendum hori deitu eta 1976ko abenduaren 15ean egin zen. Frankismo zorrotzak ezezko botoa eskatu zuen, oposizio demokratikoak ez zuen konpromisorik hartu nahi izan eta abstentzioaren alde egin zuen. Nolanahi den ere, Espainia osoan parte-hartzea %77koa baino handiagoa izan zen, eta parte-hartu zutenen artean, aldeko botoak %94 baino gehiago izan ziren, hots, hauteskunde-erroldaren ia %73. Amaitzeko, erregeak urtarrilaren 4ko 1/1997 Legea, Eraldaketa Politikoari buruzkoa sendetsi zuen.

2. Ezaugarriak Legea oso laburra zen, bost artikulu, hiru xedapen iragankor eta azken xedapen bat zituen. Azken xedapenean eta artikuluen aurreko lerrokada laburrean Oinarrizko Legearen lerruna zuela argi utzi zen arren, erregimen frankistarekin jarraitutasun juridikoa ez apurtzeko, 1. artikuluan argi eta garbi ezarri zen printzipio demokratikoa, hots, herri-subiranotasunaren aitorpena, legearen nagusitasuna, pertsonaren oinarrizko eskubideen bortxaezintasuna, Estatuko organo guztiak eskubide horiei lotuta zeudela, eta sufragio orokorra (azken hori 2. artikuluan ezarri zen).

Zurruntasunari dagokionez, Legean bertan konstituzio-eraldaketa iragarri zen. Eraldaketa hori Gorte berriak eratzeko hauteskunde demokratikoen deialdirako tresna juridikoa izateaz gain, Gorte horiek konstituziogile izateko bidea ere irekitzen zuen (azkenean horrela gertatu zen); izan ere, 3. artikuluan konstituzio-eraldaketarako prozedura beren beregi arautu zen (horixe erabili zen 1978ko Konstituzioa egiteko): konstituzio-eraldaketaren ekimena Gobernuari edo Kongresuari zegokion eta Kongresuak eta Senatuak erabateko gehiengoz onestea eskatzen zuen. Kongresuak testua onetsiko zuen lehenengo eta Senatuak Kongresuak onetsitako testua 171

Konstituzio zuzenbidearen.indd 171

12/11/07 11:49:30

eztabaidatuko zuen ondoren. Senatuak Kongresuak onetsitako testua bere horretan onartzen ez bazuen (hau da, zuzenketak sartzen bazituen), desadostasunak Batzorde Mistora igorriko ziren. Batzorde horren buru Gorteetako lehendakaria zen eta Kongresuko lehendakariak, Senatukoak, eta kasuan kasuko ganberek hautatutako lau diputatuk eta lau senatarik osatzen zuten. Batzorde Mistoak akordioa lortzen ez bazuen edo lortutako akordioa bi Ganberek berresten ez bazuten, azken erabakia Gorteetako kideek erabateko gehiengoz hartuko zuten, bi ganberak elkarrekin bilduta. Parlamentuko onespen-prozesua bukatu ondoren, erregeak testuaren inguruko erreferenduma egin behar zuen konstituzio-eraldaketa sendetsi aurretik.

Bestalde, Legeak erregeari emandako aginpidea parlamentu-monarkia batean estatuburuak izan ohi zuena baino askoz handiagoa zen (esaterako, legeak sendetsi eta aldarrikatzea). Besteak beste, Gorteetako eta Erresumako Kontseiluko lehendakaria izendatu zitzakeen, senatarien kopuru jakin bat izendatzen zuen (hautatutako senatarien bostena gehienez) eta zuhurtziarakotasun-ahalmena zuen, 5. artikuluan ezarritakoa: nazioaren intereserako joera politiko ororen inguruko erreferenduma egiteko aukera zuen, konstituzio-izaerakoa izan zein ez. Herriak erreferendumaren bidez hartutako erabakia Estatuko organo guztiei ezartzen zitzaien, eta auzia Gorteen eskumenekoa bazen eta horiek erreferendumeko emaitzarekin bat etorriz kasuan kasuko erabakia hartzen ez bazuten, modu automatikoan desegiten ziren eta hauteskunde berriak deitu.

Horrez gain, Legean ezarri zen botere legegilea Gorteei zegokiela.

2. artikuluan bi ganberako Gorteak diseinatu ziren, eta horien agintaldia lau urtekoa zen. Gorteak osatzen zituzten Diputatuen Kongresuak (kideak sufragio orokor, zuzeneko eta sekretuaren bidez hautatzen ziren, proportziozko ordezkaritza-sistema zuzenduaren bidez; barrutia probintzia zen eta probintzia bakoitzari bi diputatu egokitzen zitzaizkion gutxienez. Lehenengo hauteskundeetan 350 diputatu hautatu behar izan ziren) eta Senatuak (bi kide mota zituen: batetik, lurralde-erakundeak ordezkatzeko hautatutakoak, sufragio orokor, zuzeneko eta sekretuaren bidez, gehiengoen sistema baten arabera; lehenengo hauteskundeetan 207 izan ziren, lau probintzia bakoitzeko eta beste bat uharte-probintzia bakoitzeko, bi Ceutatik eta beste bi Melillatik. Bestetik, erregeak legegintzaldi bakoitzerako zuzenean izendatutakoak zeuden, eta ezin ziren izan hautatutakoen bostena baino gehiago). Hau da, erregeak izendatutako senatariak kenduta, Gorteetako kideak sufragio orokorraren bidez hautatuko ziren, eta horrela, Gorte frankistetan ohikoa zen ordezkaritza organikoaren edo korporatiboaren printzipioa bertan behera utzi zen.

Era berean, Legean ezarri zen Kongresuak eta Senatuak euren araudiak onetsi eta euren lehendakariak hautatuko zituztela (hala ere, behin-behinean Gorte frankisten araudiaren bidez arautuko ziren —beharrezko alda172

Konstituzio zuzenbidearen.indd 172

12/11/07 11:49:30

razpen partzialak eginda eta hori guztia legearekin bateragarria zen neurrian— araudi berriak onetsi arte). Hala ere, frankismoaren prozedurari eta eduki batzuei eutsi zitzaien, esaterako: erregeak aurrerantzean ere Gorteetako eta Erresumako Kontseiluko lehendakariak izendatuko zituen.

Bigarren xedapen iragankorrean, Gorteetako, Kongresuko eta Senatuko lehendakariek eta Kongresuak hautatutako lau diputatuk eta Senatuak hautatutako lau senatarik osatutako Batzordea ezarri zen, eta horrek 1942ko Gorteetako Legearen 13. artikuluak Lege bereko 12. artikuluan aipatutako batzorderako ezarritako eginkizunak bere gain hartuko zituen (artikulu horren arabera, batzorde hori, ordu arte, Gorteetako lehendakariak, ministro batek, Kontseilu Nazionaleko Batzorde Iraunkorreko kontseilari batek, abokatua zen Gorteetako prokuradore batek, Estatu Kontseiluko lehendakariak eta Auzitegi Goreneko lehendakariak osatzen zuten), hau da: dekretu-legeei lotutako guztia, presazko kasuetan estatuburuak Gobernuaren proposamenez sendetsitakoa, batzordeari entzun ondoren. Amaitzeko, Kongresuan eta Senatuan Batzorde batzuk eratuko ziren eta 1942ko Gorteetako Legearen 12. artikuluko batzorde horren esku jarritako beste eginkizun batzuk hartuko zituzten. Legean Kontseilu Nazionala desagertuko zela jo zen, baina ikusi dugunez, Erresumako Kontseiluari eutsi zion, hori bai, egitura eta funtzionamendu desberdinarekin: erregeak Gorteetako eta Erresumako Kontseiluko lehendakariak izendatzen jarraitzen zuen arren, modu demokratikoan hautatutako ganbera bakoitzak bost kide hautatuko zituen kontseilari hautetsien kargu-uzteek eragindako hutsuneak betetzeko.

Funtzio legegileari dagokionez, 4. artikuluan legegintza-prozedura arrunta ezarri zen: lege-proiektu arruntak Kongresuak onetsi behar zituen, eta ondoren Senatura igarotzen ziren, eta horrek Kongresuak onetsitako testua aztertzen zuen. Bi Ganberen artean akordioa ez bazegoen, Batzorde Mistoa eratzen zen, konstituzio-eraldaketaren kasuan ezarritakoaren modukoa, akordioa lor zezan; edu berean, akordio hori bi ganberek onetsi behar zuten gehiengo soilaren bidez. Akordiorik lortzen ez bazen edo egindako akordioa bi ganberek onesten ez bazuten, Gobernuak behin betiko ebazpena emateko eskatu ahal zion Kongresuari, erabateko gehiengoa erabiliz.

3. Esanahia eta indarraldia Eraldaketa Politikorako Legea indarrean sartu ondoren, SuĂĄrez Gobernua (oposizioaren onespenarekin) neurriak hartzen hasi zen berehala hauteskundeak deitzeko, urte horretako ekainaren 15ean egingo zirenak.

Egoera ez zen batere erraza, arrazoi hauek zirela bide: krisi ekonomikoa, ETAren etengabeko atentatuak, ultraeskuin frankistaren presioa, estatu173

Konstituzio zuzenbidearen.indd 173

12/11/07 11:49:30

kolpe militarraren etengabeko mehatxua, etab. Baina Gobernuak aurrera egin zuen: urtarrilaren 4ko 2/1977 Dekretu-Legearen bidez Ordena Publikoaren Auzitegia kendu zen; otsailaren 8ko 12/1977 Errege Dekretuak elkartze politikorako eskubidearen oinarrizko alderdiak eraldatu zituen, alderdi politikoak legeztatzeko (horixe egin zen alderdi demokristau, sozialista eta liberalekin); eta martxoaren 18ko 20/1977 Errege Dekretu-Legeak, oposizioarekin hitzartuak, 1977ko ekaineko hauteskunde askeetan aplikatzeko moduko hauteskunde-eskubidea zehatz arautu zuen, Eraldaketa Politikorako Legean ezarritako irizpide orokorrak errespetatuz eta garatuz.

Zehatzago esanda, Diputatuen Kongresurako, proportziozko sistemaren D’Hondt aldagaia erabiliko zen, eta aulkia lortzeko barruti bakoitzeko botoen %3ko gutxiengo muga zegoen, probintzia bakoitzetik bi diputatu zeuden gutxienez eta aulki bat gehiago 144.500 biztanle bakoitzeko edo 70.000ko zatiki bakoitzeko. 207 senatari hautetsiak hautatzeko metodoa gehiengoen sistema zuzendua izan zen: probintzia bakoitzeko lau senatari hautatzen ziren, baina hautesle bakoitzak hautatu beharreko lautik hiruri soilik eman ahal zion botoa, modu horretan gutxiengoak ere ordezkatuta egon zitezen. Horrez gain, hauteskunde-kanpaina finantzatzeko sistema ezarri zen. Horren arabera, estatuak milioi bat pezetako diru-laguntza ordainduko zuen lortutako aulki bakoitzeko, gehi beste kopuru bat lortutako botoengatik (45 pezeta Kongresuko boto bakoitzeko eta 15 pezeta Senatuko boto bakoitzeko), eta alderdi desberdinak, koalizioak, etab. hauteskundeetan aurkezteko eta estatuaren irratiko eta telebistako doako hauteskunde-espazioetan modu bidezkoan sartzeko sistema finkatu zen.

Gobernuak Mugimendua desegin zuen (azpiegitura guztia apirilaren 1eko 23/1977 Errege Dekretu-Legearen bidez berregituratu zen), sindikatuak elkartzeko eskubidea arautu zen apirilaren 1eko 19/1977 Legearen bidez (modu horretan, ordu arteko sindikatu klandestinoak legeztatu ahal izan ziren) eta apirilaren 1eko 24/1977 Errege Dekretu-Legearen bidez adierazpen-askatasuna arautu zen. Gobernuak erabaki zuen garrantzi bereziko oinarrizko eskubideen inguruko nazioarteko tratatu batzuk berretsi behar zirela (adibidez, 1977ko apirilaren 13ko Berrespen Tresnaren bidez, NBEren eskubide zibil eta politikoen eta eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalen 1966ko nazioarteko tratatuak berretsi ziren; 1977ko apirilaren 13an Espainiak LANEren 87. eta 98. hitzarmenak berretsi zituen lan arloan eta sindikatu-askatasunari zegokionez, etab.). Baina, zalantzarik gabe, Gobernuak hartu behar izan zuen erabakirik konprometituena eta armadan eta antzinako erregimenari lotutako gizarte-sektore zabaletan egonezina sortu zuena, hurrengo hau izan zen: Espainiako Partido Comunista 1977ko apirilaren 9an legeztatu zuen (prozesu horretan, Partido Comunista alderdiaren lankidetza eta Santiago Carrillo buruzagiaren eginkizuna garrantzitsuak izan ziren, monarkia demokratikoa eta trantsizio demokratikoa oro 174

Konstituzio zuzenbidearen.indd 174

12/11/07 11:49:31

har ohartu baitzituzten). Gobernuak gauza bi ez zituen onartu edo ezin izan zituen onartu une hartan: hauteskunde horietarako ez ziren legeztatu Espainiako Partido Comunista alderdiaren ezkerrean kokatutako alderdi politikoak eta ez zen erabateko amnistiarik egon; azken horretarako, Gorte berriak eratu arte itxaron behar izan zen.

Modu horretan, guztia prest zegoen hauteskunde askeak deitzeko. Hauteskunde horiek apirilaren 15eko 679/1977 Errege Dekretuaren bidez deitu ziren. Adolfo Suárez Gobernuko lehendakariak hauteskundeetan parte hartuko zuela iragarri zuen, Unión del Centro Democrático (UCD) alderdia osatzen zuten indarren multzo baten buruzagitzan (azkenean, Suárezek hauteskunde horiek irabazi zituen). 1977ko maiatzaren 14an, Joan Borboikoak, Bartzelonako konde eta Joan Karlos erregearen aitak, eskubide dinastikoei uko egin zien, semearen mesedetan. Horrela, Joan Karlos erregeak, 1975ean Franco hil ondoren errege aldarrikatu zutenak, 1947ko Oinordetza Legean ezarritakoaren arabera, agintea indartu zuen legitimazio historikoa zela bide, aitak eskubide dinastikoei uko egin baitzien bere alde, eta modu horretan, Espainiako Errege Etxearen buru bihurtu baitzen. Azkenean, monarkiari behin betiko legitimazioa, legitimazio demokratikoa alegia, 1978ko Konstituzioak eman zion, 1.3 artikuluan parlamentu-monarkia Espainiako estatuaren eredu politikoa zela ezarri baitzen. Konstituzioaren II. tituluan, 57. artikuluan, hurrengoa ezarri zen esanbidez: «Espainiako Koroaren oinordekoak dira Borbongo don Joan Karlos I maiestate horren ondorengoak, hura baita dinastia historikoaren jaraunsle legitimoa».

Azkenean, 1977ko ekainaren 15ean aipatu hauteskundeak egin ziren, Espainiako lehenengo hauteskunde demokratikoak 1936tik. Emaitzei dagokienez, Kongresuan alderdi batek ere ez zuen erabateko gehiengoa lortu eta boto gehien lortu zituen alderdia gobernuarena izan zen, UCD (165 aulki), gero PSOE (118), Partido Comunista (20), Alianza Popular (16), Kataluniako nazionalistak, euskal nazionalistak (EAJ-PNV), PSPko sozialistak eta ezkerreko alderdi nazionalista txiki batzuk, katalanak (Esquerra Republicana) eta euskaldunak (Euskadiko Ezkerra). Senatuan, UCDk senatari hautetsien erabateko gehiengoa lortu zuen, eta gehiengo hori handitu egin zen Ganberaren behin betiko eraketan erregeak izendatutako senatari asko sartu zirelako, gehienbat ideologia kontserbadorea zutenak. Emaitza horiekin, gutxieneko gehiengoari, hau da, UCDri, Adolfo Suárez buru zuela, zegokion Gobernua eratzea. Erregeak Suárez berretsi zuen Gobernuko lehendakari karguan eta Gorte demokratiko berriak 1977ko uztailean ireki ziren. Laster ikusi zen Gorteen eginkizuna ez zela izango lege arruntak onestea soilik, horren ordez Gorte konstituziogile bihurtuko zirela eta Konstituzio demokratikoa idatzi beharko zutela: gaur egungo 1978ko Konstituzioa, hain zuzen.

Espainiako konstituzio-historiaren irakasgaiei jaramon eginez, alderdi anitzeko ituna bilatu zen, guztien arteko adostasunaren bidez, guztiek edo, 175

Konstituzio zuzenbidearen.indd 175

12/11/07 11:49:31

behintzat, gehiengo zabal batek onartzeko moduko konstituzio-testua idazteko. Alderdi politiko guztiek akordio ekonomikoak (gai hauen ingurukoak: aurrekontu-politika, diru-politika, lan-politika, Gizarte Segurantza) eta politikoak (askatasun publikoei, Zigor Kodearen eta Prozedura Kriminalaren Legearen eraldaketari buruzkoak) egin zituzten, eta akordioen giroa sortu zen; horiek zirela bide, 1977ko urriaren amaieran Moncloako Itun entzutetsuak sinatu ziren. Itunen joera hori Konstituzioaren idazketara lerratu zen ondoren. Garrantzi historiko handikoa izan zen Kataluniako Generalitatea irailaren 29ko 41/1977 Errege Dekretu-Legearen bidez berrezartzea (Josep Tarradellas erbestetik itzuli zen erakundearen buru izateko). Generalitatea ÂŤaurreautonomiaÂť izenekoetatik lehenengoa izan zen (behin-behineko autonomia-araubidea ezarri nahi zen Konstituzio berriak gaur egungo autonomia-erkidegoen behin betiko eredua ezarri arte itxaron gabe), eta ondoren Euskal Herrirako araubide aurreautonomikoa etorri zen (urtarrilaren 4ko 1/1978 Errege Dekretu-Legearen bidez onetsia), Galiziakoa (martxoaren 16ko 7/1978 Errege Dekretu-Legearen bidez onetsia), etab. Amaitzeko, artean ebatzi gabeko auzia zegoen: amnistia. Auzi hori ere ebatzi egin zen, amnistia orokorra eman baitzen urriaren 15eko 46/1977 Legea zela bide.

Den-dena prest zegoen prozesu konstituziogilea abiatzeko.

176

Konstituzio zuzenbidearen.indd 176

12/11/07 11:49:31

8. ikasgaia

1978ko Konstituzioa egitea

1. Prozesu konstituziogilearen kronologia 1977ko ekainaren 15eko hauteskundeak egin ondoren, uztailaren azkenaldian bi ganberako (Kongresua eta Senatua) Gorte berriak eratu ziren.

Ganbera horiek legeria arruntaren gaineko ardura izateaz gain eginkizun askoz garrantzitsuagoa egin beharko zutela ikusi zen: Konstituzio berria egin behar zuten, eta Gorte konstituziogile bihurtuko ziren. Konstituzio berria egiteko prozedura Eraldaketa Politikorako Legearen 3. artikuluan jaso zen, bertan konstituzio-eraldaketaren inguruko guztia arautu baitzen. Eraldaketa egiteko ekimenari dagokionez, artikulu horrek Gobernuari edo Diputatuen Kongresuari eratxiki zion, eta azkenean, ekimen hori Diputatuen Kongresuak egikaritzea hautatu zen. Horretarako, Kongresuko Konstituzio Gaien eta Askatasun Publikoen Batzordean (Konstituzio Batzorde izenarekin ezagunagoa zen) Konstituzioaren aurreproiektua idazteko lantaldea eratu zen.

Lantaldea zazpi kidek osatzen zuten («Konstituzioaren zazpi aita» izenekoek): José Pedro Pérez-Llorca, Miguel Herrero Rodríguez de Miñón eta Gabriel Cisneros Laborda, UCD parlamentuko taldea ordezkatuz; Gregorio Peces-Barba Martínez, «Socialistas del Congreso» parlamentuko taldea ordekatuz; Jordi Solé Tura, parlamentuko talde komunista ordezkatuz; Manuel Fraga Iribarne, Alianza Popular taldetik, eta Miquel Roca i Junyent, Minoría Catalana taldetik. Lantalde horretatik kanpo utzi zituzten EAJko eta Partido Socialista Popular alderdiko ordezkariak, azken horren buru Enrique Tierno Galván zela. Abuztuaren 22an lantaldea modu formalean eratu zen, eta kideek erabili beharreko lan-metodologiari eta deliberazioen sekretuari buruzko akordioa erdietsi zuten.

177

Konstituzio zuzenbidearen.indd 177

5/12/07 11:43:54

1977ko azaroaren amaieran, Cuadernos para el Diálogo aldizkariak, filtrazio baten eraginez, aurreproiektuaren «zirriborroaren» testua argitaratu zuen, eta horrek kritika ugari eragin zituen. Testua prentsan zabaldu ondoren, zirriborraren bigarren irakurketa hasi zen, eta 1977ko Gabon aurrean, lantaldeak Batzordeko lehendakariari (Emilio Attard) aurreproiektuaren testua eman zion; Gorteetako Aldizkari Ofizialean 1978ko urtarrilaren 5ean argitaratu zen. Horren ostean, zuzenketen aldia zabaldu zen.

Otsailean, lantaldea aurkeztutako zuzenketa guztiak aztertzen hasi zen, lantaldearen txostena prestatzeko, eta horretarako, kideak Gredoseko paradorera joan ziren egun batzuetarako. Martxoaren hasieran, Gregorio PecesBarba Grupo Socialista alderdiko ordezkariak batzordea utzi zuen beste kide batzuekin desadostasunak zituelako gai batzuetan (adibidez, oinarrizko eskubideei zegokienez, eta bereziki, hezkuntzarako eskubideari zegokionez). Martxoaren erdialdean, lantaldeak lanak amaitu zituen, Peces-Barba sozialista tartean ez zegoela. 1978ko apirilaren 10ean testua lantaldeko zazpi kideek sinatu zuten (baita Peces-Barbak ere; azken horrek berak sinatzearen eragina zer-nolakoa zen idatzita utzi zuen). Horrela, 1978ko apirilaren 17an, Gorteetako Aldizkari Ofizialean Konstituzio-aurreproiektuari buruzko lantaldearen txostena argitaratu zen.

Hurrengo urratsa txostena Konstituzio Gaien eta Askatasun Publikoen Batzordeak aztertzea zen. Batzordea hogeita hamasei kidek eratzen zuten (hamazazpi UCDkoak, hamahiru PSOEkoak, bi Alianza Popular-ekoak, bi PCEkoak, bat Minoría Catalanakoa eta beste bat Minoría Vascakoa, Emilio Attard UCDko diputatuaren lehendakaritzapean); batzarrak maiatzaren 5ean abiatu ziren. Hilabete horretan, UCDren eta PSOEren arteko bilerak egin ziren (Parlamentuz kanpoko bilera entzutetsuak; horietan, Fernando Abrilek, UCD ordezkatuz, eta Alfonso Guerrak, PSOE ordezkatuz, eginkizun garrantzitsua izan zuten), konstituzio-eztabaidaren lanak bizkortzeko eta zailtasunak apurka-apurka gainditzeko. Egun haietan EAJ-PNVko eta Alianza Popular-eko ordezkariek Batzordea utzi zuten, bilera horietatik kanpo geratzeagatik. Adostasun orokor bat lortzeko asmoz Parlamentutik kanpo egindako bilera informal horiek aurrera egin zuten, eta, azkenean, bilera horietan talde guztietako ordezkariek parte hartu zuten. Ekainaren 20an, Batzordeak lanak bukatu zituen. Horrela, uztailaren 1ean, Gorteetako Aldizkari Ofizialean Konstituzio-aurreproiektuari buruzko Batzordearen irizpena argitaratu zen.

Aurreproiektuari buruzko eztabaida uztailaren 4an hasi zen eta gorabehera handirik gabe egin zen, gai baten inguruan izan ezik: euskal nazionalistek planteatutako euskal eskubide historikoak; azkenean, gai horrek konstituzio-testuaren lehenengo xedapen gehigarria osatu zuen. Uztailaren 21ean, Kongresuaren osoko bilkurak, atentatuaren bidez armadako bi goi-karguren erailketak hunkituta, proiektuaren testua bozkatu zuen. Eus178

Konstituzio zuzenbidearen.indd 178

12/11/07 11:49:31

kal diputatu nazionalistek osoko bilkuren aretoa utzi ondoren, boto hauekin onetsi zen: 258 boto alde, 2 aurka eta 14 abstentzio. Testua uztailaren 24an argitaratu zen Gorteetako Aldizkari Ofizialean.

Ondoren, Senatuaren lana zen Kongresuak onetsitako testua aztertzea.

Zuzenketa asko aurkeztu ziren, eta 1978ko abuztuan, Senatuaren Konstituzio Batzordearen lanak hasi ziren (hauek ziren Batzordeko kideak: UCDko hamabi, PSOEko bost, PSCko bost, Entesa dels Catalans taldeko bi, Talde Mistoko bat, Agrupación Independienteko bat, Grupo Independienteko bat eta Euskal Senatarien Taldeko bat, José Federico de Carvajal senatari sozialistaren lehendakaritzapean). Lehenengo, lantaldearen lanak hasi ziren, eta abuztuaren 18tik aurrera, batzordean eztabaida publikoak hasi ziren. Eztabaidak luzatu egin ziren, eta, berriro ere, arazorik eztabaidagarriena Estatuaren lurralde-antolaketa eta euskal eskubide historikoei buruzko xedapen gehigarria izan ziren. Irailaren 14an, Senatuko Batzorde Konstituziogileak proiektuari buruzko irizpena onetsi eta osoko bilkurara igaro zen. Azken horrek irailaren 25ean hasi zituen eztabaidak. Egun horretan, euskal eskubide historikoen gaiak protagonismo berezia izan zuen, nahiz eta azkenean gehiengoaren eta Euskal Senatarien Taldearen artean adostasunik ez lortu. Azkenean, urriaren 5ean, Senatuko osoko bilkurak Konstituzioaren proiektua onetsi zuen.

Eraldaketa Politikorako Legean ezarritakoaren arabera, Kongresuak eta Senatuak onetsitako testuak desberdinak zirenez gero, Kongresua-Senatua Batzorde Mistoa eratu behar zen bi testuen arteko desberdintasunak gainditzeko. Batzorde Misto horretako burua Gorteetako lehendakaria zen (Antonio Hernández Gil), eta Batzorde hori osatzen zuten Diputatuen Kongresuko lehendakariak (Fernando Álvarez de Miranda, UCDkoa) eta beste lau diputatuk (UCDko, PSOEko, PCEko eta Minoría Catalanako ordezkariak), Senatuko lehendakariak (Antonio Fontán, UCDkoa) eta beste lau senatarik (bi UCDko ordezkariak eta beste bi PSOEkoak). Batzorde Mistoak adostasuna bilatu zuen desadostasunik handiena eragiten zuten puntuetan, testuaren estiloa eta idazketa hobetu zituen eta ex novo aldarazpen batzuk sartu zituen; azken hori nahiko eztabaidagarria zen, Batzordeari emandako funtzioak argi eta garbi gainditzen baitzituen. Batzordeak 1978ko urriaren 25ean amaitu zituen lanak, eta urriaren 28an, Batzorde Mistoak onetsitako testua Gorteetako Aldizkari Ofizialean argitaratu zen. Orain, testua Kongresuak eta Senatuak onetsi behar zuten.

Horretarako, 1978ko urriaren 31n Diputatuen Kongresuko eta Senatuko osoko bilkurak bildu ziren, bakoitza bere aldetik. Kongresuko osoko bilkuran, testua gehiengo handiz onetsi zen: 325 boto alde, 6 boto aurka (Alianza Popular-eko 5 diputatuk: Gonzalo Fernández de la Mora, Alberto Jarabo, José Martínez Emperador, Pedro de Mendizábal eta Federico Silva —APko beste diputatu batzuek, Manuel Fraga buru zela, Konstituzioaren testuaren 179

Konstituzio zuzenbidearen.indd 179

12/11/07 11:49:31

aldeko botoa eman zutela esan behar da—, eta Francisco Letamendía Euskadiko Ezkerrako diputatuak), eta 14 abstentzio (PNV-EAJko diputatu guztiak, Alianza Popular-eko hiru diputatu —Licinio de la Fuente, Modesto Piñeiro eta Álvaro Lapuerta—, Grupo Mixtoko bi diputatu —Joaquín Arana eta Pedro Morales—, UCDko diputatu bat —Jesús Aizpún— eta Esquerra Republicana de Catalunya-ko diputatua —Heribert Barrera—). 5 absentzia egon ziren. Senatuaren osoko bilkuran 226 senatarik testuaren aldeko botoa eman zuten, aurkako 5 boto egon ziren (euskal taldeko senatari bat —Ramón Bajo—, Euskadiko Ezkerrako senataria —Juan María Bandrés—, Soriako senataria —Fidel Carazo—, Bartzelonako senataria —Lluis M.ª Xirinacs— eta erregeak izendatutako senataria —Marcial Gamboa—), eta 8 abstentzio (euskal taldeko gainerako senatariak, Talde Mistoko senataria —Rosendo Audet— eta erregeak izendatutako senatariak —Luis Díez-Alegría eta Angel Salas Larrazábal—). 9 absentzia egon ziren.

Testua bi Ganberek onetsi ondoren, horren inguruko erreferenduma egin behar zen. 1978ko abenduaren 6an egin zen. Alderdi guztiek baietza eskatu zuten, eskuin muturrak, Herri Batasunak eta Liga Comunista Revolucionaria alderdiek izan ezik, horiek ezetza eskatu baitzuten, arrazoi desberdinengatik, hori bai. EAJ-PNV, Esquerra Republicana de Catalunya, Euskadiko Ezkerra eta ezker muturreko beste erakunde batzuk abstentzioaren alde agertu ziren.

Emaitzak hauek izan ziren: %67,11ko parte-hartzea egon zen, eta %32,89ko abstentzioa (abstentzioaren ehuneko handia euskal lurretan egon zen); emandako botoen %87,87 aldekoa izan zen (erroldaren %58,97), %7,83 aurkakoa (erroldaren %5,25), botoen %3,55 zuriak izan ziren (erroldaren %2,37) eta botoen %0,75 baliogabeak izan ziren (erroldaren %0,50). Legeetan ezarritako betekizun horren ostean, 1978ko abenduaren 27an, Gorteetako bi ganberak batera bilduta, Joan Karlos erregeak Konstituzioa sendetsi zuen, eta Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratu zen 1978ko abenduaren 29an. Egun horretan bertan testua indarrean jarri zen.

Une horretatik aurrera, Konstituzioa oinarrizko arau bakarra zen. Izan ere, xedapen indargabetzaileko lehenengo paragrafoa zela bide, erregimen frankistako zazpi Oinarrizko Legeak eta Eraldaketa Politikorako Legea indargabetu ziren. Azken hori Konstituzioa egiteko tresna juridikoa izan zen, eta bere egitekoa bete ondoren, indargabetu egin zen.

2. Prozesu konstituziogilearen ezaugarriak Lehenengo eta behin, prozesuaren iraupenari aipamen egin behar diogu. Aurreko prozesu konstituziogilearekin, hots, 1931ko Konstituzioaren prozesuarekin, erkatuz gero (zortzi hilabete inguru iraun zituen, Batzorde Juridiko Aholkulariak aurreproiektua prestatzeko behar izan zuen denbo180

Konstituzio zuzenbidearen.indd 180

12/11/07 11:49:31

ra ere kontuan hartzen badugu), argi eta garbi ikusiko dugu 1978ko prozesu konstituziogileak denbora bikoitza baino gehiago iraun zuela, hots, geldoegia izan zela, adostasuna lortzeko beharrizanak prozesua luzatu baitzuen. Hain zuzen ere, horixe izan zen meritu handienetakoa: adostasungiroan garatu zen, alderdi politikoen artean akordioa lortuta. Espainiako konstituzio-historian argi ikusten zen arriskutsua zela alderdi edo sektore bateko Konstituzioa ezartzea, eta indar politikoek gogoan hartu zuten hori.

Bete-betean asmatu zuten guztiei zuzendutako Konstituzioa idaztean, guztiek edo, gutxienez, herrialdeko indar politikoen gehiengo zabalak onartzeko modukoa. Indar politikoen arteko adostasun, akordio eta negoziazioaren bidez erdietsi ziren akordioak gai korapilatsuetan, besteak beste: gobernu-era, botere betearazlearen eta legegilearen arteko harremanak, erlijio-arazoa, eredu ekonomikoa eta lurralde-eredua.

Gobernu-erari dagokionez, demokraziarako trantsizioaren aldeko indar politiko guztiak (errepublikarrak barne hartuta) bat etorri ziren inguruabar historiko haietan konponbide bakarra aurreko erregimenak ezarritako estatuaren monarkia-era onartzea zela. Eztabaidaren erdigunea monarkari zer botere zegozkion izan zen eta, azkenean, parlamentu-monarkia hautatu zen. Horretan, erregeari estatuburuen ohiko ordezkaritza-eginkizunak zegozkion, baita erakundeen tartekaritza- eta moderazio-eginkizunak ere, azken horiek ondo zehaztu gabe egon arren. Edonola ere, eginkizun horiek zirela bide, erregeak ez zeukan joko politikoan parte hartzeko botere erabakitzailerik, eta, horrela, koroa ez zen borroka politikoan sartuko. Hain zuzen ere, modu horretan erakundea ez zen higatuko, Espainiako konstituzio-historian askotan gertatu izan zen bezala.

Beste gai polemiko bat botere betearazlearen eta legegilearen arteko harremanena izan zen. Hasieran, erdiko eta eskuineko indarrek erregelamenduaren erreserba-printzipioa ezarri nahi izan zuten (Frantziatik inportatu zuten eta, nola edo hala, erregimen frankistako Gorteen legean ezarritakoari jarraitzen zion). Hau da, konstituzio-testuan nahitaez legeen bidez arautu beharreko gaien zerrenda ezarriko zen (horrela, Gorteen legegintza-gaitasuna gai horietara soilik murrizten zen), eta gainerako gaiei zegokienez Gobernuak emango zituen erregelamendu-lerruneko arauak (horrela, Gobernuak tarte handia izango zuen horiek ezartzeko orduan, botere legegilearen eskumenen kaltetan). Azkenean, erregelamendu-erreserba hori ezabatu egin zen eta, horrenbestez, Gorteek ahal legegilean dituzten muga bakarrak Konstituzioan ezarritakoak dira. Zernahi gisaz, botere betearazlea asko indartu zen, eta konstituzio-testuan botere betearazlea suntsitzeko ezarritako prozedura biak, zentsura-mozioa eta konfiantza-arazoa, nola arautu ziren ikusita, Gobernuaren egonkortasunari mesede egiten zitzaion argi eta garbi.

Erlijio-arazoari dagokionez, konpromisozko konponbidea erdietsi zen: erlijio- eta kultu-askatasuna bermatu ziren eta erlijio-sinesmen batek ere 181

Konstituzio zuzenbidearen.indd 181

12/11/07 11:49:32

estatu-izaera ez zuela izango ezarri zen. Dena den, botere publikoek Espainiako gizartearen erlijio-sinesmenak kontuan hartuko zituzten, eta Eliza Katolikoarekin eta gainerako sinesmenekin lankidetza-harremanak izango zituzten (eliza beren beregi aipatzen zen). Esparru horretan, gairik konprometituena hezkuntza-askatasuna izan zen. Azkenean askatasun hori aitortu zen, eta, gainera, botere publikoek bermatuko zuten gurasoek zuten eskubidea euren seme-alabek erlijio- eta moral-heziketa egokia jasotzeko. Pertsona fisiko eta juridikoei ikastetxeak sortzeko askatasuna aitortu zitzaien, konstituzio-printzipioak errespetatuz. Modu horretan, Elizaren ikastetxeak bermatu egin ziren maila akademiko guztietan.

Eredu ekonomikoari dagokionez, Konstituzioak merkatu-ekonomiari dagozkion oinarrizko printzipioak jaso behar zituen (enpresa-askatasuna, jabetza pribatua, etab.), baina izaera sozialagoa zuten osagai batzuk ere sartu behar zituen (herrialdearen aberastasuna interes orokorraren mende jartzea, ekimen publikoa jarduera ekonomikoan, enpresan parte hartzea, langileek ekoizpen-bideen jabetzan sarbidea izatea, Estatuak jarduera ekonomikoa planifikatzea, etab.).

Lurralde-ereduari dagokionez, eztabaidako gai latza hau ere, botere-banaketan sistema deszentralizatua bultzatzearen alde egin zen, sistema unitariotik erabat aldenduta zegoena, II. Errepublikako Konstituzioaren erregiosistema baino harago zihoana, baina federalismora iritsi gabe. Azkenean, lurralde-eredu irekiaren alde egin zen, apurka-apurka garatuko zena kasuan kasuko autonomia-erkidegoetarako Autonomia Estatutuak idatzita, jarduera politikoa eta Konstituzio Auzitegiaren eginkizuna zirela bide. Eredu horrek, «Autonomien Estatu» izenekoak, hogeita bost urte baino gehiago igaro arren, konstituzio-testuko arazorik polemikoenetakoa izaten jarraitzen du.

Aurrean ikusi dugunez, Gorteetan ordezkatutako indar politiko garrantzitsuenek konstituzio-testuaren alde egin zuten. Hala ere, euskal nazionalistekin ez zen adostasunik lortu, eta abstenitu egin ziren, haien ustez testuak ez baitzituen Euskal Herriko autogobernu-aldarrikapenak behar den beste jasotzen. Alianza Popularreko sektore batzuekin ere ez zen akordiorik lortu, buruzagiak aurreko erregimenari oso lotuta zeudelako eta ez zutelako testua onartu (gogoan izan, adibidez, Konstituzioari buruzko erreferendumaren aurreko jarrerak Alianza Popular zatitzea eragin zuela, talde hauek utzi baitzuten: Unión Nacional Española —Gonzalo Fernández de la Morarena— eta Acción Democrática Española —Federico Silvarena—).

3. 1978ko Konstituzioaren eraldaketak gaur egun arte Modu horretan, 1978ko Konstituzioa jaio zen. Indarrean egon den urte hauetan guztietan (hogeita bost baino gehiago), lerro hauek idazten ditudan 182

Konstituzio zuzenbidearen.indd 182

12/11/07 11:49:32

data arte (2005), eraldaketa bakarra izan du, ia-ia ukitu tekniko bat, 1992an egin zena. Eraldaketa hori ezinbestekoa izan zen Europar Batasunaren Tratatua (Maastrichteko Tratatua) berresteko, 1992ko otsailaren 7an. Tratatu horren artikuluetan ezarritakoaren arabera, Europar Batasuneko estatu kide baten barruan naziokoak izan gabe bizi ziren herritarrek hautesle (sufragio aktiboa) eta hautetsi (sufragio pasiboa) izateko eskubidea izango zuten bizilekutzat zuten estatu kideko udal hauteskundeetan. Espainiako Gobernuaren ustez, artikulu hori eta Konstituzioaren 13.2 artikulua kontraesanekoak izan zitezkeen; izan ere, azken horretan, udal-hauteskundeei dagokienez, elkarrekikotasun-klausularen barruan ezarri zen atzerritarrek sufragio aktiborako eskubidea izan zezaketela, baina sufragio pasiboari ez zitzaion inolako aipamenik egiten.

Konstituzioaren 95.2 artikuluan ezarritakoaren arabera, Gobernuak Konstituzio Auzitegiari eskatu zion kontraesan hori zegoen edo ez argitzeko. Eta, hain zuzen ere, Konstituzio Auzitegiak, 1992ko uztailaren 1eko Adierazpenaren bidez, kontraesan hori zegoela baieztatu zuen. Horrenbestez, Konstituzioaren eraldaketa nahitaezkoa zen Tratatua berretsi ahal izateko. Eraldaketa hori egiteko, Oinarrizko Arauaren 167. artikuluan ezarritako prozedurari jarraitu zitzaion: Gorte Nagusiek 13.2 artikuluari «eta pasiboari» adierazpena gehitzea onetsi zuten, Diputatuen Kongresuak (1992ko uztailaren 22an) eta Senatuak (1992ko uztailaren 30ean) egindako osoko bilkuretan. Konstituzio-eraldaketa erregeak sendetsi zuen 1992ko abuztuaren 27an, eta Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratu zen hurrengo egunean, abuztuaren 28an, eta data horretan indarrean jarri zen. Behin konstituzio-eraldaketa eginda, Gorteek abenduaren 28ko 10/1992 Lege Organikoa onetsi ahal izan zuten. Horren bidez, Espainiak Europar Batasunaren Tratatua berrestea baimendu zen.

Konstituzioaren aldarazpen sakonagoei dagokienez, lerro hauek idaztean, 2005ean, gaur egun indarrean dagoen gobernu sozialistak, José Luis Rodríguez Zapatero lehendakaria buru dela, Estatu Kontseiluari agindeia igorri dio Konstituzioa eraldatzeko aurreproiektua egin dezan, funtsean, lau alderdi biltzen dituena: Konstituzioaren testuan autonomia-erkidegoen izendapena sartzea, Europako tratatuak eranstea, koroaren oinordetzan gizonezkoak emakumezkoaren aurrean duen lehentasuna ezabatzea (Konstituzioaren 57.1 artikuluan ezarritakoa —gaur egun ez da erraz justifikatzen, berdintasun-printzipioa eta sexua dela-eta bereizketarik ez egiteko printzipioa kontuan hartuta—), eta, amaitzeko, Senatua eraldatzea (Espainiako konstituzio-historiako beste gai polemiko bat), lurralde-ordezkaritzako benetako ganbera bihurtzeko.

183

Konstituzio zuzenbidearen.indd 183

12/11/07 11:49:32

Konstituzio zuzenbidearen.indd 184

12/11/07 11:49:32

Lehenengo zatiaren bibliografia orokorra

Espainiako konstituzio-historia, 1808 eta 1975 bitartean AJA, E. eta SOLÉ TURA, J. Constituciones y períodos constituyentes en España (1808-1936). Madril: Siglo XXI de Editores, 6. argit., 1980.

CAVERO LATAILLADE, I. et. al. Constitucionalismo histórico de España. Madril: Universitas, 1995.

CLAVERO SALVADOR, B. Manual de Historia Constitucional de España. Madril: Alianza Editorial, 1989.

ESTEBAN ALONSO, J. de. Las Constituciones de España. Madril: Estatuko Aldizkari Ofiziala, 1998.

FERNÁNDEZ SEGADO, F. Las Constituciones históricas españolas. Madril: Civitas, 1986.

GONZÁLEZ-ARES, J.A. Introducción al estudio del constitucionalismo español.

Santiago: Tórculo Ediciones, 1997.

GONZÁLEZ-ARES, J.A., Leyes constitucionales españolas (1808-1978). Coruña: 1999.

GONZÁLEZ HERNÁNDEZ, E. Breve historia del constitucionalismo común (1787-1931): exilio político y turismo constitucional. Madril: Editorial Centro de Estudios Ramón Areces, 2006.

JIMÉNEZ ASENSIO, R. Introducción a una historia del constitucionalismo español.

Valentzia: Tirant lo Blanch, 1993.

NÚÑEZ RIVERO, C. y MARTÍNEZ SEGARRA, R.M. Historia constitucional de España.

Madril: Ed. Universitas, 1997.

RICO LINAGE, R. Constituciones históricas: ediciones oficiales. Sevilla: Secretaría de Publicaciones de la Universidad de Sevilla, 3. argit., 1999.

SÁNCHEZ AGESTA, L. Historia del Constitucionalismo español. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1978.

SÁNCHEZ MARÍN, A. Constitucionalismo español: 1808-1878. Madril: 1994.

185

Konstituzio zuzenbidearen.indd 185

12/11/07 11:49:32

TOMÁS VILLARROYA, J. Breve historia del constitucionalismo español. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 12. argit., 1997.

TORRES DEL MORAL, A. Constitucionalismo histórico español. Madril: Átomo Ediciones, 1988.

VICÉN ANTOLÍN, C. Historia del constitucionalismo español (1808-1978). Madril: Dilex, 2004.

Eraldaketa Politikorako Legea GONZÁLEZ NAVARRO, F., La nueva ley fundamental para la Reforma política. Madril: 1977.

LUCAS VERDÚ, P., La octava ley fundamental: crítica jurídica de la Reforma Suárez. Madril: 1976.

MARTÍN OVIEDO, J.M.ª. «De la octava Ley Fundamental del Reino a la ordenación constitucional española (Exégesis técnica de la Ley para la Reforma Política)».

Revista de Derecho Público. uztaila/abendua 1977, 68.-69. zk., 643-666. or.

PÉREZ TREMPS, P. «La Ley para la Reforma Política. Aspectos de la transición política española». Revista de la Facultad de Derecho de la Universidad Complutense, 1978, 54. zk.

Konstituzioa egiteko prozesua ALZAGA VILLAAMIL, O., «El proceso de elaboración de la Constitución». In ARAGÓN REYES, M. eta MARTÍNEZ- SIMANCAS, J. La Constitución y la práctica del Derecho. Iruñea: Ed. Aranzadi / Madril: BCH, 1998.

MARTÍNEZ CUADRADO, M. La Constitución de 1978. Madril: Mezquita, 1982.

PECES-BARBA MARTÍNEZ, G. La elaboración de la Constitución de 1978. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1988.

SÁINZ MORENO, F. (arg.), Constitución española. Trabajos parlamentarios. Madril: Gorte Nagusiak, 1980.

186

Konstituzio zuzenbidearen.indd 186

5/12/07 11:43:55

Bigarren zatia

1978ko Konstituzioaren iturri sistema

Konstituzio zuzenbidearen.indd 187

12/11/07 11:49:32

Konstituzio zuzenbidearen.indd 188

12/11/07 11:49:32

9. ikasgaia

Zuzenbidearen iturriak Espainiako Konstituzio antolamenduan

1. Sarrera ÂŤZuzenbideko iturrieiÂť buruz hitz egiten dugunean, zuzenbideak antolamendu juridiko jakin batean izaten dituen agerpenak ditugu hizpide. Lehenengo eta behin, Konstituzioa bera egongo litzateke, antolamenduaren gorengo arau moduan, eta ondoren, lege-lerruneko arau idatziak, erregelamendu-lerruneko arau idatziak, ohiturak, printzipio orokorrak, jurisprudentzia, etab. Zuzenbideko estatu batean, iturri horiek zein diren, zein hurrenkerari jarraituz aplikatzen diren (hots, zuzenbideko iturrien lehentasun izenekoa) ezartzea eta horien arteko harremanak ezartzea funtsezkoa izan ohi da. Konstituzioan zuzenbideko iturri guztien arauketa aurkitzea izango litzateke logikoena, baina Espainian gauzak desberdinak dira: iturrien zerrenda eta horien lehentasuna Kode Zibilean daude, baina kode horrek ez du iturriei buruzko arauketa guztia ezarri; izan ere, 1978ko Konstituzioa indarrean sartzean, zuzenbideko iturriei buruzko guztiak aldaketa sakonak izan ditu.

Horrek guztiak arrazoi historikoak ditu: dakigunez, XIX. mendean, Konstituzioak agiri programatiko gisa hartzen ziren, eta horretan sistema politikoaren oinarrizko printzipioak biltzen ziren, baina beti ez zitzaien balio arau-emailea aitortzen. Horrez gain, garai hartan zuzenbide pribatuak zuzenbide publikoaren aurrean nagusitasuna zuela kontuan hartzen badugu, zuzenbideko iturrien arauketa eta arau juridikoen interpretazioari, aplikazioari eta eragingarritasunari buruzko erregela guztiak Kode Zibilaren atariko tituluan araututa egotea ulertuko dugu, kode hori zuzenbi189

Konstituzio zuzenbidearen.indd 189

5/12/07 11:43:55

de pribatuaren lege nagusia baitzen, 1889an aldarrikatu zenetik. atariko titulua 1974an, diktadura frankista puri-purian zegoela, azkenekoz eraldatu zenean, ezin zitekeen pentsa Konstituzio demokratikoa egongo zenik eta horrek zuzenbideko estatua ezarriko zuenik eta alderdi horiek guztiak arautu. Trantsizio demokratikoaren ostean, 1978ko Konstituzioa idatzi zenean, zuzenbideko iturrien arauketa zehatza egin ez zen arren eta Kode Zibilaren atariko tituluko arauketari indarrean eutsi, iturrien gaia zuzenean ukitzen zuten atal ugari sartu ziren. Amaitzeko, Espainia Europar Batasunean sartzeak ere iturrien sistema bete-betean ukitu du.

Hori dela eta, Espainiako antolamendu juridikoaren iturriak eta horien lehentasuna ezartzean, nahitaez aipatu behar da Kode Zibilaren 1. artikulua, Espainiako antolamendu juridikoaren iturriak ezarri baititu, hurrenkera honetan: legea, ohitura eta zuzenbideko printzipio nagusiak. Atariko titulua 1974an eraldatu ondoren, jurisprudentzia (eta, bereziki, Auzitegi Goreneko jurisprudentzia) «sasi-iturri» gisa hartzen da, 1.6 artikuluan hurrengoa ezarri baitzen: «Jurisprudentziak antolamendu juridikoa osatuko du, Auzitegi Gorenak legea, ohitura eta zuzenbidearen printzipio orokorrak interpretatu nahiz aplikatzean, behin eta berriz ezartzen duen doktrinaren bidez».

Hori guztia oraindik indarrean dagoen arren, 1978ko Konstituzioa indarrean sartzean eta Europako integrazio-prozesuaren eraginez, Espainiako antolamendu juridikoan zuzenbideko iturrien ikuspegia erabat aldatu da.

Orain 1974ko legegileak aurreikusi ezin zituen faktore berriak hartu behar dira kontuan, besteak beste: Konstituzioa antolamendu juridikoaren gorengo araua da orain, zuzeneko arau-eragingarritasuna du, eta beste arau batzuk sortu eta aplikatzeko prozedura ezarri du. Bestalde, Konstituzioak sortutako lurralde-antolaketako sistemaren eraginez, Espainiako estatuaz gain, erakunde berriak agertu dira, besteak beste, autonomia-erkidegoak, legegintzarako gaitasuna eta erregelamenduak egiteko gaitasunarekin. Era berean, kontuan izan behar da Espainia Europar Batasunean sartzearen eraginez, Europako erakundeetan sortutako arau juridikoak zuzenean aplikatzeko modukoak direla, eta Europako Erkidegoko Justizia Auzitegiaren jurisprudentziak eginkizun garrantzitsua duela. Amaitzeko, Konstituzio Auzitegia Konstituzioaren interprete gorena denez, horretan sortutako jurisprudentziaren garrantzia Kzren 1.6 artikuluak jurisprudentziari atxikitakoa baino askoz handiagoa da; izan ere, BJLOren 5.1 artikuluak ezarritakoaren arabera: «Konstituzioa antolamendu juridikoaren gorengo araua da, eta loteslea da epaile eta Auzitegi guztientzat. Horiek legeak eta erregelamenduak konstituzio-manu eta -printzipioen arabera interpretatu eta aplikatuko dituzte, Konstituzio Auzitegiak mota guztietako prozesuetan emandako ebazpenetan horien inguruan egindako interpretazioaren arabera.»

Horren guztiaren eraginez, zuzenbideko iturrien sistema konplexua eta anizkuna da, eta gai honetan, horren laburpena egiten ahaleginduko 190

Konstituzio zuzenbidearen.indd 190

12/11/07 11:49:33

naiz. Zuzenbide idatzia jorratu aurretik, gure konstituzio-antolamenduan ohiturek eta konstituzio-konbentzioek garrantzi juridiko handirik ez dutela esan behar da, baina printzipio orokorrek, Konstituzioak berak jasotako konstituzio-printzipioak diren neurrian, eginkizun garrantzitsua dute, aurrerago ikusiko dugunez. Jurisprudentziari dagokionez, Konstituzio Auzitegiko jurisprudentziak ere eginkizun erabakigarria du, aipatu berri dudanez.

Zuzenbide idatziari erreparatuz, kategoria hauek aurkituko ditugu: lehenengo eta behin Konstituzioa, piramide juridikoaren gailurra, gainerako arau guztiak mendean hartzen dituena. Konstituzioaren azpian hurrengo kategoria arau-emailea dago, hots, lege-lerruna duten arauak (Autonomia Estatutuak, lege organikoak, lege arruntak, legegintzako dekretuak, legedekretuak, etab.). Kategoria horretara bilduko lirateke, era berean, nazioarteko tratatuak, Parlamentuko araudiak, etab. Arau horiek guztiak Konstituzioaren mende daude soil-soilik eta osagai erkide bat dute: Parlamentuak, nola edo hala, horiek onesteko prozesuan esku hartzen du eta guztiek lerrun bera dute. Amaitzeko, Carta Magnan ezarritako lurralde-eredua dela bide, lege-lerruneko arauen multzo bi aurkituko ditugu: batetik, estatu zentralak soilik eman ditzakeenak (esaterako, lege organikoak, lege-dekretuak, esparru-legeak, harmonizazio-legeak), eta, bestetik, estatu zentralak zein autonomia-erkidegoek eman ditzaketenak (lege arruntak, aurrekontuen legeak, legegintzako dekretuak, Parlamentuko araudiak, etab.). Kasu horretan, arau horiek guztiek —Estatuarenak zein autonomia-erkidegoarenak izan— lerrun bera dute (hau da, lege-lerruna) eta horietan ez da hierarkiaprintzipioa aplikatzen (hau da, Estatuko lege batek ez du autonomia-erkidegoko lege batek baino lerrun handiagoa), eskumen-printzipioa baino (aplikatzeko moduko lege-lerruneko araua Estatukoa edo autonomia-erkidegokoa izango da, arau horrek araututako arloaren eskumena nori dagokion kontuan hartuta.

Arauen piramideko hurrengo mailan ÂŤerregelamenduÂť izenekoak egongo lirateke (dekretuak, aginduak, etab.). Arau horiek estatu zentraleko edo autonomia-erkidegoko organo betearazleetatik edo toki administrazioko erakundeetatik sortutakoak dira. Lerrunari dagokionez, kasu honetan hierarkia-printzipioa aplikatzen da: erregelamenduak lege-lerruneko arauen mende daude eta, nola ez, Konstituzioaren mende. Erregelamenduen kategoriaren barruan ere lerrun desberdinak daude, zein agintarik eman dituen kontuan hartuta: adibidez, Errege Dekretuak (Gobernu zentraleko Ministroen Kontseiluak emandakoa) ministro-aginduak (Gobernu zentraleko ministro batek emandakoa) baino lerrun handiagoa du. Eta autonomia-erkidegoen esparruan, autonomia-erkidego bateko Gobernu Kontseiluaren Dekretuak autonomia-erkidego bereko gobernu-kontseilariak emandako aginduak baino lerrun handiagoa du beti. Baina gogoan izan 191

Konstituzio zuzenbidearen.indd 191

12/11/07 11:49:33

behar da Estatuko eta autonomia-erkidegoetako erregelamenduen artean ez dela hierarkia-printzipioa aplikatzen, eskumen-printzipioa baino: Estatuak emandako erregelamenduak ez du autonomia-erkidegoak emandako arauak baino lerrun handiagoa; aplikatzeko moduko erregelamendua Estatukoa edo autonomia-erkidegokoa izango da, arau horrek araututako arloaren eskumena nori dagokion kontuan hartuta.

Amaitzeko, Espainia Europar Batasunean sartu zenetik, Espainian Europako Erkidegoko zuzenbidearen arauak ere aplikatzeko modukoak dira, bai sorrerako zuzenbide izenekoa (tratatuak), bai zuzenbide eratorria (erregelamenduak, zuzentarauak, etab.), betiere, Europako Erkidegoaren eskumeneko arloei dagokienez. Horrek garrantzi handia du Espainiako antolamendu juridikoan, Europako Erkidegoak zuzeneko eragina eta nagusitasuna dituelako, Europako Erkidegoetako Justizia Auzitegiak behin eta berriro ezarritakoaren arabera. Hain zuzen ere, auzitegi horren jurisprudentziak garrantzi handia du gure antolamendu juridikoan.

Jurisprudentziari dagokionez, Espainia Europako Kontseilukoa denez, ez da ahaztu behar Giza Eskubideen Europako Auzitegiaren —Estrasburgoko Auzitegiaren— jurisprudentzia apurka-apurka hartzen ari den garrantzia, Giza Eskubideen eta Oinarrizko Askatasunen Europako 1950eko Hitzarmena —Espainiak ere sinatua— interpretatzean. Izan ere, pertsona fisiko eta juridikoek hitzarmen hori erabil dezakete Espainiako auzialdiak agortu ondoren, baldin eta Giza Eskubideen Europako Hitzarmenean jasotako eskubide batzuk hautsi direla uste badute. Dakigunez, Estrasburgoko Auzitegiak, Hitzarmenera bildutako eskubideak —hautsi egin ahal izan direnak— aitortzeaz gain, Europan oinarrizko eskubideei buruzko jurisprudentzia sortu du, eta, hain zuzen ere, Espainiako auzitegiek jaso egin dute EKren 10.2 artikuluko manua dela bide. Artikulu horren arabera, «Konstituzioak aitortzen dituen oinarrizko eskubideei eta askatasunei buruzko arauak interpretatuko dira Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala eta gai berberen inguruan Espainiak berretsi dituen nazioarteko tratatuak eta akordioak kontuan hartuta».

2. Konstituzioa 2.1. Konstituzioa antolamendu juridikoaren gorengo arau moduan XVIII. mendean Estatu Batuetan eta Frantzian sortu ziren Konstituzioak estatu-antolaketari eta oinarrizko eskubideak aitortzeari lotutako gizarteeta politika-itun handitzat hartu ziren. Horri esker ikusi zen Konstituzioak benetako bokazio arau-emailea zuela, banakako eskubideen eta botere-banaketaren berme eragingarria izan nahi zuela (Konstituzio guztien nahi-

192

Konstituzio zuzenbidearen.indd 192

12/11/07 11:49:33

taezko betekizunak, Frantziako 1789ko Eskubideen Adierazpeneko 16. artikulu entzutetsuaren arabera). Horrez gain, Konstituzioari gorengo maila arau-emailea eman zitzaion, gainerako arauen gainetik kokatu zelako, Ipar Amerikako konstituzio-tradizioan gertatzen den bezala, horretan Konstituzioa betidanik antolamendu juridikoaren gorengo araua izan baita (the supreme law of the Land). Nolanahi den ere, XIX. mendean, Europa kontinentalean Konstituzioa testu programatiko huts moduan hartzeko joera nagusitu zen. Testu horrek sistema politikoaren printzipio orientatzaileak ezartzen zituen, baina ez zen arau juridiko loteslea botere publikoentzat.

Europa kontinentalean, XIX. mende amaierako Alemaniako dogmatikatik aurrera eta, batez ere, XX. mendearen lehen herenetik aurrera, Konstituzioak benetako arau juridikotzat hartu ziren, batez ere, atal organikoari dagokionez. Bigarren Mundu Gerraren ostean, atal dogmatikoak ere eragingarritasun arau-emaile osoa hartu zuen eta Konstituzioa antolamendu juridikoaren erdigune eta gailur bihurtu zen. Espainian ere beste horrenbeste gertatu zen: Espainiako 1978ko Konstituzioko artikulu guztiek izaera arau-emailea dute, eta ez izaera programatiko hutsa. Espainiako Konstituzio Auzitegiak argi eta garbi utzi zuen hori hasiera-hasieratik (3/1981 KAE, otsailaren 2koa). Hori dela eta, loteslea da guztientzat, bai herritarrentzat, bai botere publikoentzat, 9.1 artikuluan ezarritakoaren arabera (izaera loteslea 53.1 artikuluan berretsi da botere publikoei dagokienez); horrez gain, testuan ezarritakoaren aurkako xedapen guztiak indargabetzen dira (xedapen indargabetzaileko 3. paragrafoa), eta testua zuzenean aplikatu daiteke manu batzuen garapen-legeak egotea beharrezkoa izan gabe (adibidez, oinarrizko eskubideen arloan). Manu horiek auzitegi arruntetan eta Konstituzio Auzitegian alegatzeko modukoak dira, EKren 53.2. art.an ezarritakoaren arabera.

Konstituzioa antolamenduko gorengo araua da eta piramide juridikoaren gailurrean kokatzen da, herrian datzan botere konstituziogilearen lanaren emaitza da eta. Hori dela eta, gainerako arauak bere mende daude, horien balioa Konstituzioak berak eratorri baitu, eta Konstituzioak berak arautzen baitu antolamenduko gainerako arauak sortu eta aldatzeko prozedura. Horregatik, antolamendu osoa Konstituzioaren arabera interpretatu behar da. Hain zuzen ere, Konstituzioak (botere konstituziogilearengandik sortzen da) legearen gain (eratutako botere baten produktua da, Parlamentuarena, hain zuzen ere, Konstituzioak berak sortu duena) duen nagusitasunaren bidez azal daiteke Europa kontinentaleko konstituzio-sistemen eta beste sistema batzuen —esaterako ingelesa— arteko desberdintasuna.

Sistema ingelesean, subiranotasuna botere legegileak gauzatzen du uneoro, eta botere horrek Konstituzio britainiar izenekoa osatzen duten iturrien multzoa alda dezake. Europa kontinentaleko sisteman —Espainia barnean dela—, bi berme zehatz daude Konstituzioaren nagusitasuna babesteko: le193

Konstituzio zuzenbidearen.indd 193

12/11/07 11:49:33

geen konstituziotasunaren kontrol kontzentratua eta konstituzio-eraldaketarako prozedura zehatza. Batak zein besteak Konstituzioari zurruntasun berezia ematen diote eta, beraz, testua ezin du aldatu lerrun txikiagoko arau batek, Konstituzioan bertan ezarritako prozedura soilik erabil daiteke horretarako; horrez gain, konstituziotasuna kontrolatzeko organoak (hau da, Konstituzio Auzitegiak edo Konstituzio Kontseiluak Frantziaren kasuan) testuaren gorengo interpreteak izango dira, eta Konstituzioaren nagusitasunari eutsiko diote. Geroko utziko dugu Konstituzio Auzitegia Konstituzioaren gorengo interprete eta testuaren nagusitasun-bermatzaile gisa aztertzea, eta orain konstituzio-eraldaketaren prozedurari dagokion bermea jorratuko dugu, Espainiako Carta Magnaren X. tituluan ezarritakoa.

2.2. Konstituzioaren eraldaketa Konstituzio-eraldaketak eginkizun garrantzitsua du gure sistema politikoetan, hots, «segurtasun-balbula» gisa jarduten du: batetik, Konstituzioari errealitatera egokitzen utzi behar dio, sistemak eraldaketa ezarri behar duelako konstituzio-apurketa hipotetikoa saihesteko —errealitatearen eta Konstituzioan ezarritakoaren artean zatiketa larri dagoenean gerta daiteke—; baina, bestetik, Konstituzioa edonola eraldatzea saihestu behar da, eta, horretarako, eraldaketa-prozedura zehatza ezarri behar da, gehiengo indartuak eta arau arruntak onesteko prozedura baino prozedura zurrunagoa eskatzen dituena (kasu britainiarrean izan ezik, kasu horretan, dakigunez, konstituzio-errealitatea alderdi horri erreparatuz erabat desberdina baita).

Modu horretan, gainerako arau juridikoekin alderatuz Konstituzioaren nagusitasuna eta konstituzio-egonkortasuna bermatzen dira. Modu horretan, Konstituzioa errotu ahal izango da, etengabeko aldaketak izan gabe.

«Segurtasun-balbularen» antzekoa denez, errealitatearen eta Konstituzioan ezarritakoaren arteko aldea konpontzeko beste biderik ez dagoenean soilik jo behar da horretara. Eraldaketaren aurretik beste bide batzuk erabili behar dira Konstituzioaren testua errealitatera egokitzeko, esaterako, Konstituzioaren interpretazioa. Kontraesanak interpretazioaren bidetik gaindiezinak direnean soilik jo behar da eraldaketa-prozedurara, konstituzio-apurketa saihesteko. Prozedura horrek betekizun gehiago edo gutxiago ezarriko ditu eta, hori dela bide, Konstituzioak zurrunagoak edo malguagoak direla esaten da; kasu batzuetan, konstituzio-eduki batzuk ezin dira eraldatu, «ukiezinak» baitira («ukiezintasun-klausula» izenekoak, gure inguruko Konstituzio batzuetan agertzen direnak, besteak beste, Frantziakoan, Italiakoan eta Alemaniakoan).

Espainiako konstituzio-historian, Konstituzio batzuetan testuaren eraldaketa ezarri zen prozedura zehatz bat erabiliz, eta beste batzuetan, horre194

Konstituzio zuzenbidearen.indd 194

12/11/07 11:49:33

tarako ez zen prozedura berezirik ezarri. 1978ko Konstituzioak eraldaketaprozedura nahiko zurruna ezarri du, baina ukiezintasun-klausularik gabe; X. tituluan arautu du hori. Horrenbestez, testuan ez dago eraldatu ezin den arazo edo edukirik. Printzipioz, testu osoa eraldatu daiteke, baina eraldaketa-prozedura desberdin bi ezarri dira, eraldatu beharreko edukiaren arabera: bata zailagoa da, eta sistemaren funtsezko alderdiak aldatzeko erabiltzen da (168. artikuluko prozedura areagotua); bestea errazagoa da, eta Carta Magnako gainerako edukiak aldatzeko erabiltzen da (167. artikuluko prozedura arrunta).

Arrazoia nabarmena da: konstituziogileak pentsatu zuen Konstituzioko eduki jakin batzuen eraldaketa debekatu nahi izan arren, gehiengoak aldaketa horiek nahi baditu, aurrera egingo dutela, Konstituzioan ezarritakoa gorabehera, eta horrek testuaren apurketa ekarriko lukeela. Hori dela eta, testu osoa eraldatzeko modukoa izatea erabaki zen, baina bereziki sentikorrak ziren eduki batzuk eraldatzeko (gogoan izan, adibidez, estatu-buruzagitza) adostasun handia egon behar zen. Adostasun hori bermatzeko, prozedura areagotua ezarri zen (168. artikuluan ezarritakoa), gehiengo oso kualifikatuak eta, nolanahi ere, erreferenduma eskatzen dituena, herriak azken hitza izan dezan. Nire ustez, arrazoibide hori egokia den arren, artikulu horretan ezarritako prozedura zurrunegia da. Gainerako aldaketentzat, garrantzi txikiagoa zutenez, eraldaketa-prozedura errazagoa ezarri zen, 167. artikulukoa.

Lerro hauek idazten ari naizen unea arte egin den konstituzio-eraldaketa bakarra 1992koa izan da. Horretan prozedura arrunta erabili zen, 167. artikuluan ezarritakoa. Espainiak Europar Batasuneko Tratatua (Maastrichteko Tratatu izenekoa) berresteko egin zen eraldaketa —berrespena 1992ko otsailaren 7an egin zuen—. Tratatu horretan ezarri zen Espainian bizi ziren Europako Erkidegoko herritarrek sufragio aktiborako (hautesle izateko) eta pasiborako (hautetsi izateko) eskubidea izango zutela udal-hauteskundeetan eta Europako Parlamenturako hauteskundeetan. Horrek aurrez aurre zuen EKren 13.2 artikulua, sufragio aktiboa soilik baimentzen zuena. Kontraesana hain nabarmena zenez, ezin zen gainditu interpretazioaren bidea erabiliz, eta EKren 13.2 artikulua aldatzea beste konponbiderik ez zegoen. EKren 95. artikuluan ezarritakoaren arabera, Gobernuak Konstituzio Auzitegiari eskatu zion kontraesan hori zegoen ala ez modu ofizialean adierazteko.

Konstituzio Auzitegiak, espero zen bezala, 1992ko uztailaren 1eko adierazpen bidez, argi utzi zuen kontraesana gaindiezina zela eta Maastrichteko Tratatua berretsi nahi izanez gero, Konstituzioa eraldatzea konponbide bakarra zela. Eta halaxe egin zen: 13.2 artikulua eraldatzeko prozedura areagotua behar ez zenez, EKren 167. artikuluan ezarritako prozedura arrunta erabili zen. Eraldaketa horretan, 13.2 artikuluan bi hitz ge195

Konstituzio zuzenbidearen.indd 195

12/11/07 11:49:33

hitu ziren soil-soilik: «sufragio aktiboa» zegoen lekuan «sufragio aktibo eta pasiboa» jarri zen. Hogeita bost urtetan horixe izan da Konstituzioaren aldarazpen bakarra, baina lerro hauek idazten ari naizenean, Gobernuak Konstituzioan aldarazpena egin nahi du, printzipioz, alderdi zehatz batzuk soilik ukituko lituzkeena, besteak beste: koroaren oinordetzan gizonezkoak emakumezkoaren aurrean duen lehentasuna indargabetzea, autonomia-erkidegoen izenak Konstituzioaren testuan sartzea, Senatuaren eraldaketa eta Konstituzioaren testuan Europar Batasunaren inguruko guztia jasotzea.

Konstituzio-eraldaketa proposatzeko uneari dagokionez, logikoa dirudi eraldaketa normaltasun-egoeran abiatzea. Horregatik, EKren 169. artikuluan debekatu egin da eraldaketa gerra dagoenean edo EKren 116. artikuluan ezarritako egoeretatik bat (alarma, salbuespena eta setioa) gertatzen denean egitea. Arrazoi berbera dela bide, konstituziogileak adierazi du ezin dela erreferendumik egin (konstituzioa eraldatzekoa barne hartuta) salbuespen- eta setio-egoerak indarrean dauden bitartean edo horiek altxatu eta hurrengo laurogeita hamar egunetan (ELOren 4.1 art.).

Horretarako legitimatutako subjektuei dagokienez, 166. art.ak EKren 87. art.ra igortzen du. Horrek esan nahi du hurrengo erakunde hauek konstituzio-eraldaketa proposatu dezaketela: Gobernua (Ministroen Kontseiluak konstituzio-eraldaketaren proiektua Kongresura bidaltzen du bi ganberek izapideak egin ditzaten), Diputatuen Kongresua (KOAren 146. art.aren arabera, konstituzio-eraldaketaren proposamena Parlamentuko bi taldek edo diputatu guztien bostenak sinatu behar du, lege-proposamen arruntak ez bezala, horiek parlamentu-talde batek edo diputatu guztien hamarrenak soilik sinatu behar dituztelako) eta Senatua (SAren 152. art.aren arabera, konstituzio-eraldaketaren proposamena parlamentu-talde berekoak ez diren berrogeita hamar senatarik aurkeztu behar dute; lege-proposamen arrunten kasuan, ordea, hogeita bost senatariren edo parlamentu-talde baten sinadura soilik behar da). Kongresuaren eta Senatuaren kasuan, aurkeztutako konstituzio-eraldaketen proposamen guztien izapideak ez dira egingo. Horretarako, lehenengo eta behin, horien izapidetza onartu behar da (onartzeak Parlamentuan eztabaidatzea esan nahi du, baina ez dago argi azkenean onartuko diren ala ez). Izapidetza onartzea ganberako kasuan kasuko osoko bilkurak erabaki behar du (Espainiako parlamentu-zuzenbidean «kontuan hartzea» esaten zaio horri).

Autonomia-erkidegoen legitimazioari dagokionez, horien parlamentubatzarrei hurrengo hau aitortzen zaie soil-soilik: Gobernuari konstituzioeraldaketaren proiektua onartzea eskatzeko aukera edo Kongresuaren Mahaira konstituzio-eraldaketaren proposamen bat igortzea —proposamen horren defentsa gehienez ere hiru pertsonak osatutako Batzordean eskuordetzen da—. Baina kasu batean zein bestean proposamen hutsa da, Gobernuak ez baitu konstituzio-eraldaketaren proiektua onartu behar eta 196

Konstituzio zuzenbidearen.indd 196

28/12/07 09:54:05

Kongresuak ere ez baitu kontuan izan behar konstituzio-eraldaketaren proposamena. Azkenean, legegintzako herri-ekimenari dagokionez, EKren 166. art.ak konstituzio-eraldaketa proposatzeko legitimazioa duten subjektuak aipatzean, EKren 87. art.aren 1. eta 2. paragrafoetara igortzen du, eta ez 3. paragrafora, alegia, legegintzarako herri-ekimenari buruzkora. Horrenbestez, interpretazio sistematikoa eginda, badirudi herri-ekimena baztertu egiten dela. Nolanahi den ere, egile batzuen arabera, legegintzarako herri-ekimena konstituzio-eraldaketarako aplikatu daiteke. Izan ere, EKren 87. artikuluko 1. eta 2. paragrafoak 3. paragrafoari lotuta interpretatuz gero, esan behar da 87.3 artikuluak konstituzio-eraldaketa ez duela beren beregi baztertzen legegintzarako herri-ekimenetik (baina beste gai batzuk baztertu egiten ditu, besteak beste, lege organikoei dagozkien gaiak, tributu-kontuak eta nazioartekoak, eta grazia-onurabideari buruzkoak). Era berean, martxoaren 26ko 3/1984 Lege Organikoaren 2. art.ak, legegintzarako herri-ekimena arautzen duenak, ez du konstituzio-eraldaketa beren beregi baztertzen (baina beste gai batzuk baztertu egiten ditu, besteak beste: lege organikoei dagozkien gaiak, tributu-kontuak eta nazioartekoak, grazia-onurabideari lotutakoak, EKren 131. art.ko plangintza-legeari dagozkionak eta aurrekontuen legeak). Doktrina ez dator bat horren inguruan, baina gehiengoaren ustez, Konstituzioa eraldatzeko ezin da legegintzarako herri-ekimena aplikatu.

Eraldaketa-prozedurari dagokionez, ikusi dugunez, Konstituzioan prozedura bi ezarri dira eraldatu beharreko gaiaren arabera. Prozedura areagotuari helduko diogu lehenengo, hain zuzen ere, EKren 168. artikuluan ezarrita dagoena. Prozedura hori zurruna eta konplexua da. Kasu hauetan erabili behar da: Konstituzioa oso-osorik berrikusteko proposamena egiten bada, edo, berrikuspena zati batekoa izanik, horrek eragina badu atariko tituluan (1-9 art.), I. tituluaren II. kapituluko lehenengo atalean (15-29 art., hau da, oinarrizko eskubideei eta askatasun publikoei buruzkoak) edo II. tituluan (56-65 art., hots, Koroari buruzkoak). Horretarako, konstituzioeraldaketa Kongresuaren bi herenek eta Senatuaren bi herenek onetsi behar dute. Eraldaketaren testua bi ganberek onesten badute gehiengo kualifikatu horrekin, bi ganberak berehala desegingo dira, eta behin parlamentu-hauteskundeak egin ondoren, eratutako ganbera berriek aurreko Gorteen erabakia berretsi behar dute lehenengo (KOAren 147.4 art.ak ez du zehazten zein gehiengo den beharrezkoa Kongresuan berresteko, baina SAren 159. art.ak Senatuaren erabateko gehiengoa eskatzen du). Ondoren, eraldaketaren testua aztertuko dute, eta ganbera bakoitzak bi hereneko gehiengo kualifikatuaren bidez onetsi beharko du. Gorteek onetsi ondoren, eraldaketaren inguruko erreferenduma egin behar da eta herriak berretsi behar du.

ELOren 7. art.an ezarritakoaren arabera, deialdia egin behar da eraldaketaren onespenari buruzko komunikazioa Gobernuko lehendakariak zein egu197

Konstituzio zuzenbidearen.indd 197

12/11/07 11:49:34

netan jaso eta hurrengo hogeita hamar egunetan, eta erreferenduma hurrengo hirurogei egunetan egingo da. Erreferendumaren emaitza eraldaketaren aldekoa bada, erregeak sendetsiko du eta, Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratu ondoren, indarrean jarriko da.

Konstituzioko beste eduki bat aldarazi nahi denean eta goian aipatutakoen artean ez dagoenean, prozedura arrunta erabili behar da, errazagoa eta malguagoa dena, EKren 167. artikuluan ezarrita dagoena. Konstituzioan, eraldaketa hori onesteko zenbait aukera ezarri dira: lehenengo eta behin, Konstituzioa eraldatzeko proiektuak ganbera bakoitzean hiru bosteneko gehiengoak onetsi beharko ditu. Baina bi ganberen artean adostasunik izan ezean, hau da, Senatuak onetsitako testua Kongresuak aldez aurretik onetsitakoarekin bat ez badator, Konstituzioan ezarri da adostasun hori lortzeko ahaleginak egingo dituela diputatu eta senatariez osatutako batzorde parekideak; batzorde horrek testu bat aurkeztuko du, eta Kongresuak eta Senatuak testu horren gaineko botazioa egingo dute. Bi ganberetako hiru bostenek onesten badute, parlamentu-onespenaren betekizuna baduela ulertuko da. Testua onesten bada, baina ganbera bakoitzeko hiru bostenen gehiengo kualifikatua lortu gabe, Konstituzioan konstituzio-eraldaketa aurrera ateratzeko bigarren aukera onartu da: testuak Senatuan erabateko gehiengoa lortzen badu, eraldaketa onetsi egin dela ulertuko da, Kongresuaren bi herenak lortzen baditu.

Behin parlamentu-onespena lortuta, EKren 167. art.an ezarritakoaren arabera, konstituzio-eraldaketak azken betekizuna bete behar du: diputatuen hamarrenak edo senatarien hamarrenak hala eskatuz gero, ganberek onetsitako konstituzio-eraldaketako testuaren inguruko erreferenduma egin behar da (eraldaketa areagoturako ezarritako epe berean). Eskaera eraldaketa onetsi eta hurrengo hamabost egunetan egin behar da. Kasu horretan, herriak du eraldaketari buruzko azken hitza. Erreferenduma aldekoa bada, eraldaketa erregeak sendetsiko du eta Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratu ondoren jarriko da indarrean. Diputatuen hamarrenak edo senatarien hamarrenak erreferenduma eskatuko ez balute, orduan Gorteek onetsitako konstituzio-eraldaketa berehala sendetsiko du erregeak, eta Aldizkari Ofizialean argitaratu eta gero indarrean jarriko da. Beraz, 167. artikuluan ezarritako erreferenduma aukerakoa da (168. artikulukoa nahitaezkoa da, ordea). Erreferendum hori diseinatu da parlamentu-gutxiengoek hautesleengana jo dezaten zuzenean azken erabakia horiek hartzeko, edo eraldaketaren sustatzaileek herriari bere erabakia berrestea eskatzeko (nahiz eta egiatan beharrezkoa ez izan, eraldaketa areagotuaren kasuan gertatzen ez den bezala), modu horretan eraldaketak legitimazio handiagoa izango luke eta. Era berean (1992ko Konstituzioaren eraldaketan gertatu zen bezala), eraldaketaren inguruan indar politikoen artean adostasun handia badago, ez da beharrezkoa erreferendumera jotzea.

198

Konstituzio zuzenbidearen.indd 198

12/11/07 11:49:34

3. Lege-lerruneko arauak Gure antolamendu juridikoan hiru kategoria arau-emaile bereiz daitezke: Konstituzioa, piramide juridikoaren gailurrean dagoena; lege-lerruneko arauak (arauak Gorte Nagusiek edo autonomia-erkidegoetako Parlamentuek onesten dituzte, edo organo horiek estu-estutik kontrolatzen dituzte), kapitulu honetan ikasiko ditugunak; eta erregelamenduak (Estatuko eta autonomiaerkidegoetako organo betearazleek, toki erakundeek, etab. ematen dituzte), aurrerago ikusiko ditugunak. Lege-lerruneko arauen kategoriara hurrengo hauek bilduko lirateke: Autonomia Estatutuak, organo legegileek emandako kasuan kasuko legeak (lege organikoak, lege arruntak, aurrekontuen legeak, esparru-legeak, harmonizazio-legeak, etab.), parlamentu-araudiak (ganberek beren burua arautzeko onetsitakoak), nazioarteko tratatuak (Gorteek kontrolatutakoak) eta ÂŤlege-indarreko arauÂť izenekoak (Lege-Dekretuak eta Legegintza Dekretuak); horietan, organo betearazleek Konstituzioan ezarritako kasu jakin batzuetan legeak ematen dituzte, eta parlamentu-kontrol zorrotza dute.

Lege-lerruneko arau horiek guztiak Konstituzio Auzitegian soilik aurkaratu daitezke, eta ez auzitegi arruntetan (Legegintza Dekretuak izan ezik, horiek Konstituzio Auzitegian aurkaratu baitaitezke eta, salbuespen moduan, baita auzitegi arruntetan ere, baina azken kasu horretan, legegintzarako eskuordetzaren mugak gainditzen badituzte soilik).

3.1. Autonomia-estatutuak Autonomia Estatutuak autonomia-erkidego bakoitzaren oinarrizko arau instituzionalak dira, eta Konstituzioari lotuta daude zuzenean. Hori dela eta, Konstituzioaren mende daude soil-soilik, eta lege-lerruneko arauak direnez gero, Konstituzio Auzitegiak soilik kontrolatu ditzake. Horrez gain, konstituziotasun-bloke izenekoa osatzen dute, KALOren 28.1 art.ak emandako definizioari jarraituz, eta konstituzio-jurisprudentziak behin eta berriro agerian utzi duen bezala (KAE hauek: martxoaren 23ko 10/1982, abuztuaren 5eko 76/1983, maiatzaren 23ko 66/1985, ekainaren 11ko 99/1987, etab.): lege-lerruneko arau bat Konstituzioarekin bateragarria den edo ez aztertu nahi denean, Konstituzio Auzitegiak, Konstituzioaren testua kontuan hartzeaz gain, Estatuaren eta autonomia-erkidegoen eskumenak mugatzeko eta autonomiaerkidegoen eskumenen egikaritza arautu eta harmonizatzeko emandako legeak ere aintzat hartzen dira. Konstituzio-blokea osatzen duten arauen multzo horretan, Autonomia Estatutuek funtsezko eginkizuna dute.

Une honetan hemeretzi Autonomia Estatutu daude, hamazazpi autonomia-erkidego bakoitzeko bat, Ceuta Hiri Autonomokoa eta Melilla Hiri Autonomokoa. Guztiek antzeko egitura dute.

199

Konstituzio zuzenbidearen.indd 199

12/11/07 11:49:34

Autonomia-estatutuak izaera juridiko bikoitza du, EKren 147.1 art.an ezarritakoaren arabera; izan ere, estatutuak, batetik, autonomia-erkidegoen oinarrizko erakunde-arauak izango dira, eta autonomia-erkidego bakoitzaren esparruan, Konstituzioaren ostean, Autonomia Estatutua gorengo lerruna duen araua da, eta gainerako arau autonomiko guztiak (lege-lerrunekoak zein erregelamendu-lerrunekoak) horren mende daude. Baina, bestetik, estatutuak Estatuko antolamendu juridikoaren atalak ere badira, eta Estatuak aitortu eta babestu egingo ditu, bere antolamendu juridikoaren osagai gisa; horrenbestez, autonomia-estatutu guztiak Gorte Nagusiek onesten dituzte lege organikoaren bidez, baina horiek onesteko eta eraldatzeko legegintza-prozedura lege organikoei dagokienaz bestelakoa da. Horiek onesteko prozedura Konstituzioan beren beregi araututa dago, baina horien eraldaketari dagokionez, Oinarrizko Arauak estatutuetara igortzen du. Estatutu batzuek erreferenduma eskatzen dute, baina guztiak Gorte Nagusiek onetsi behar dituzte lege organikoaren bidez.

Prozeduran mota horretako berezitasunak dituztenez eta autonomia-erkidegoko oinarrizko arau instituzionalak direnez, beste edozein lege organikoren gainetik daudela esan izan da. Izatez, lege organikoaren bidez onesteak ez du esan nahi beste lege organikoen modukoak direnik, hala izango balitz, geroko edozein lege organikok autonomia-estatutua aldatu ahal izango luke eta. Bada, Konstituzio Auzitegiak argi utzi du Estatuko arauek (lege organikoaren bidez arautu arren) ezin dituztela autonomiaestatutuak aldarazi horiek arautu beharreko arloei dagokienez (abuztuaren 5eko 76/1983 eta martxoaren 29ko 56/1990 KAE). Arlo horretako gatazkarik serioenak autonomia-estatutuen eta horien ostean Estatuak emandako oinarrizko legeen artean gertatu dira. Hain zuzen ere, azken horiei askotan leporatu zaie autonomia-erkidegoek autonomia-estatutuetan bereganatutako eskumenak ÂŤa posterioriÂť hustu dituztela. Gatazka horiek batzuetan ondo konpondu dira eta beste batzuetan ez hain ondo, Konstituzio Auzitegiak horren inguruan ezarri duen jurisprudentziaren bidez.

3.2. Lege organikoak eta lege arruntak Legeak herriaren borondatearen adierazpena dira, botere legegileak egiten dituelako, hots, herriaren ordezkaritza duen botereak. Konstituzioaren mende daude zuzenean, antolamendu juridikoaren gainerako arauak bezala. Gure antolamendu juridikoan Estatuko legeak (Gorte Nagusiek egindakoak) eta autonomia-erkidegoetako legeak (autonomia-erkidegoetako Parlamentuek egiten dituzte Konstituzioaren arabera izan eta Autonomia Estatutuetan bereganatu dituzten eskumenak direla bide) daude. Legeen ezaugarri nagusia da parlamentu-organo batek bakarrik 200

Konstituzio zuzenbidearen.indd 200

12/11/07 11:49:34

egindako arauak direla eta Konstituzio Auzitegiak soilik kontrolatu ditzakeela.

Horrez gain, Konstituzioan legearen bidez soilik arautu daitezkeen gai batzuk ezarri dira: horri «lege-erreserba» esaten zaio oro har. «Lege-erreserba» lege arrunten edo lege organikoen alde egin daiteke. Konstituzioak baztertu egin du (esaterako Frantziako konstituzio-sisteman ez bezala) erregelamendu-erreserba egotea, hau da, gai batzuk erregelamenduen bidez soilik arautzea eta horietan legea ez sartzea. Gure sistema juridikoan, Konstituzioaren azpitik, legea subiranoa da: edozein gai arautu dezake, garrantzitsua izan zein ez (eta, beraz, nahi badu, normalean erregelamenduek arautu ohi dituzten gaiak arautu ditzake; horrek esan nahi du gaiok aurrerantzean lege-lerruneko arauek arautuko dituztela, horien «lerruna» «izoztuta» geratu delako). Alderantzizkoa ezin da inoiz egin: erregelamenduak legearen mendekoak dira eta inoiz ezin dituzte arautu legearen erreserbapeko gaiak.

Amaitzeko, esan behar da Estatuko eta autonomia-erkidegoetako legeek lerrun eta balio bera dutela, ez dagoela hierarkiarik haien artean; eskumen-printzipioaren bidez arautzen dira: bakoitzak bere eskumeneko gaiak soilik arautu ditzake eta, dakigunez, Estatuaren eta autonomia-erkidegoen legegintza-eskumenak ezartzen dituzten erregelak Konstituzioan eta Autonomia Estatutuetan daude.

Legeen barruan egindako lehenengo sailkapena hau da: lege organikoak/lege arruntak. Lege organikoek Konstituzioan aldez aurretik zehaztutako gai jakin batzuk arautzen dituzte, eta Gorte Nagusiek soilik onetsi ditzakete (ez autonomia-erkidegoetako Parlamentuek). Horiek onesteko prozedura berezia behar da, eta hori ere Oinarrizko Arauan ezarrita dago.

Gainerako arauak (Gorte Nagusiek zein autonomia-erkidegoetako Gorte Nagusiek onetsi) lege arruntak dira, eta «Lege» izen formala hartzen dute, Nafarroako Foru Erkidegoan izan ezik, bertan «Foru Lege» esaten baitzaie.

Lege organikoei dagokienez, EKren 81. artikuluan arautu dira lege organikoen arloak eta horien inguruko prozedura bereziak.

1) Arloei dagokienez, Konstituzioan beren beregi aipatu direnak soilik arautu behar dira lege organikoaren bidez. Numerus clausus bat dago: horiek bakarrik eta ez beste batzuk arautu behar dira lege organikoen bidez.

Hona hemen arlook: a) oinarrizko eskubideen eta askatasun publikoen garapenari buruzkoak (Konstituzio Auzitegiaren arabera —abuztuaren 5eko 76/1983 KAE, urriaren 27ko 160 eta 161/1987 KAE—, adierazpen horrek Konstituzioaren lehenengo tituluko bigarren kapituluaren lehen ataleko askatasunak eta eskubideak soilik hartzen ditu barnean, eta garapen hitza esangura hertsian hartu behar da, alegia: lege organikoa soil-soilik erabiliko da zuzenbideko arauketa orokorra emateko edo arauketa horretako arazo oinarrizko eta funtsezkoak ukitzen direnean, baina ez oina201

Konstituzio zuzenbidearen.indd 201

12/11/07 11:49:34

rrizko eskubide baten esparrua ukitzen denean —KAE hauek: otsailaren 22ko 6/1982, maiatzaren 26ko 67/1985, maiatzaren 24ko 93/1988, maiatzaren 5eko 127/1994, etab.); b) Autonomia Estatutuak onesten dituztenak; c) hauteskunde-araubide orokorra arautzen dutenak (Konstituzio Auzitegiaren arabera, Estatuko erakunde guztietarako eta EKren 137. artikuluan ezarritako lurralde-erakundeetarako balio duten hauteskunde-arauen multzoa da, Konstituzioan eta Autonomia Estatutuetan ezarritako salbuespenak kenduta —maiatzaren 16ko 38/1983 KAE); d) Konstituzioan ezarritako gainerakoak.

Azken kasu horri dagokionez, Konstituzioaren 81. artikuluan ez dira zehaztu, lehen hiru kasuez gain, lege organikoaren bidez arautu behar diren arloak. Horren ordez, arlo jakin batzuk arautzeko lege organikoa behar dela esanbidez ezartzen duten beste artikulu batzuetara igorri du. Hurrengo hauek dira: Koroaren oinordetza-hurrenkerari dagokionez, abdikazioak eta uko-egiteak gertatzen badira, edo edozein zalantza badago —57.5 art.—; erreferendumaren baldintzak eta modalitateak —92.2 art.—; Konstituzioak eratorritako eskumenak erabiltzea nazioarteko antolakunde edo erakunderen bati eratxikitzeko tratatuak sinatzea —93. art.—; segurtasun-indar eta -kidegoen eginkizuna arautzea —104.2 art.—; Estatu Kontseiluaren arauketa —107. art.—; alarma-, salbuespen- eta setio-egoerak —116. art.—; Botere Judizialaren arauketa —122. art.—; Kontuen Auzitegiaren arauketa —136.4 art.—; autonomia-erkidegoen araubideari dagozkion baimenak, 144. art.an ezarritakoak; Estatuak autonomia-erkidegoei eskumenak transferitzea eta eskuordetzea, 150.2 art.an ezarria; autonomia-erkidegoen finantzaketa —157.3 art.—, eta Konstituzio Auzitegiaren arauketa —165. art.—. Aipatu gai guztietan, baina gai horietan bakarrik, arauketa lege organikoaren bidez egin behar da (horri esaten zaio «lege organikoaren erreserba»). Beraz, beste edozein arau (lege arrunta izan arren) arlo horiek arautzen ahalegintzen bada, arau hori Konstituzioaren aurkakoa izango da, lege organikoaren konstituzio-erreserba hausteagatik. Baina, era berean, esan behar da lege organiko batek ezin dituela arautu lege mota horri beren beregi erreserbatu ez zaizkion gaiak eta lege arrunten esparruan sartu.

2) Prozedurari dagokionez, EKren 81. art.an lege organikoak eta gainerako legeak desberdintzen dituen berezitasuna ezarri da. Gainerako legeak onesteko gehiengo soila behar da, baina lege organikoak onetsi, aldarazi edo indargabetzeko, nahitaezkoa izango da Kongresuaren erabateko gehiengoa, proiektu osoari buruzko azken botazioan. Hau da, lege arruntarekin Kongresuak eta Senatuak lege-proiektua edo -proposamena gehiengo soilaren bidez onetsi behar dute: lehenengo Kongresuak eta gero Senatuak.

Bi ganberek testu bera onesten badute, Legea onetsi egingo da. Senatuak Kongresutik datorren testuari betoa ezarriz gero edo zuzenketak egiten ba202

Konstituzio zuzenbidearen.indd 202

12/11/07 11:49:34

ditu, testua Kongresura itzuliko da eta bertan hartuko da azken erabakia: Senatuak zuzenketak egin baditu, Kongresuak horiei buruzko azken erabakia hartuko du gehiengo soilez; Kongresuak onetsitako testuari Senatuak betoa jartzen badio, Kongresuak beto hori gainditu dezake bai hasierako testua erabateko gehiengoz berretsita, bai Senatuak betoa jarri eta bi hilabetera jatorrizko testua gehiengo soilaren bidez berretsita.

Zernahi gisaz, lege organikoaren kasuan, gauzak desberdinak dira: lege organikoaren proiektua edo proposamena onesteko, Kongresuko botoen erabateko gehiengoa behar da testu osoari buruzko azken botazioan. Behin Kongresuan gehiengo hori lortuta, testua Senatura igortzen da. Senatuak testua aldaketarik gabe onetsiz gero, lege organiko bihurtzen da. Senatuak betoa jarriz gero, testua Kongresura itzultzen da eta horrek hasierako testua berretsi dezake erabateko gehiengoz (eta, beraz, Senatuaren betoa gainditu). Kongresuak onetsitako testuan Senatuak zuzenketak sartzen baditu, Kongresuak horien inguruko botazioa egingo du, eta zuzenketa horietako guztiak edo batzuk onartuz gero, testu osoaren gaineko botazioa egingo da, eta behin betiko onesteko, erabateko gehiengoa behar da. Gehiengo hori lortu ezik, Kongresuaren hasierako testua berretsi eta Senatuak proposatutako zuzenketa guztiak baztertuko dira (KOAren 131. art.).

Espainian onesten diren legegintzako testuen artean, batzuek soilik dute lege organikoen lerruna. Batzuetan, legeak hizpide duen arlo osoak ez du lege organikoaren lerruna izan behar. Modu horretan, saihestu egiten da lege organikoaren bidez arautu behar den arloaren edukiarekin lotura izan eta garrantzi gutxiago duten gaiak lege organikoaren bidez arautu behar izatea. Egiatan, horrek berretsi egin zuen lege organikoak arautu beharreko gaiekin erabiltzekoa den irizpide murriztailea. Eta, modu horretan, antolamendu juridikoa zurrunagoa izatea saihestu zen, lege organikoaren bidez behar-beharrezkoa soilik araututa. Kasu horietan, legeak beren beregi esan du, edukien artean, zeinek duen lege organikoaren izaera eta zeinek lege arruntarena eta, kasu horretan, lege organikoei erreserbatutako arloak arautzen dituzten artikuluen inguruan soilik egin behar da onespen-prozedura astundua (adibidez, abenduaren 22ko 8/2000 LOren lehenengo azken xedapenak, urtarrilaren 11ko 4/2000 LO, Atzerritarrek Espainian dituzten Eskubide eta Askatasunei buruzkoa, eta Atzerritar horiek Gizarteratzeari buruzkoa, eraldatzen duenak, ezarri du zein diren lege organikoaren izaera duten artikuluak; beraz, beste guztiek lege arruntaren izaera dutela ulertu behar da).

Amaitzeko, lege organikoek beste ezaugarri berezi batzuk ere badituzte, arautu beharreko arloen zerrenda itxiaz eta onesteko, aldarazteko edo indargabetzeko prozedura bereziaz gain. Lege organikoari dagozkion gaiak legegintzarako herri-ekimenetik kanpo daude (EKren 87.3 art.), horien inguruan ezin da legegintzarako eskuordetzarik egin (EKren 82.1 art.), eta 203

Konstituzio zuzenbidearen.indd 203

12/11/07 11:49:35

ezin dira lege-dekretuen bidez arautu (EKren 86.1 art.); Kongresuko eta Senatuko osoko bilkurek onetsi behar dituzte nahitaez, hau da, ganbera horietako osoko bilkurek onespena ezin dute utzi legegintza-eskumen osoa duten batzordeen esku; aitzitik, lege arrunten kasuan horrela jokatu daiteke (EKren 75.3 art.). Amaitzeko, Gorte Nagusiek soilik (eta, beraz, autonomia-erkidegoetako Parlamentuek inoiz ez) onetsi ditzakete lege organikoak.

3.3. Araubide autonomikoari buruzko legeak Atal honetan, lehenengo eta behin, aipatu berri ditugun autonomia-estatutuak, autonomia-erkidegoetako parlamentuek beren eskumeneko arloen inguruan onetsitako lege organikoak, eta EKren 150. artikuluan ezarritako legeak, jarraian ikusiko ditugunak. Horrez gain, atal honetan ezinbestekoa da autonomia-araubidean eragin handia izan duten «oinarrizko legeak» aipatzea, hain zuzen ere, «oinarrizko lege», «oinarriak» edo «oinarrizko legegintza» deitu izan direnak; esapide horiek ez diote aipamen egiten arau juridikoaren mota formal bati (esaterako lege organikoa, lege arrunta edo nazioarteko tratatua), baizik eta arau juridikoaren kontzeptu material bati, eta horrek oker ugari eragin ohi ditu. Azalpen hobea ematen ahaleginduko naiz: «oinarrizko legegintza» izenekoa estatuaren eta autonomia-erkidegoen artean arlo batzuei dagokienez (EKren 149.1 art.ra bildutakoak) izandako eskumen-banaketa dela bide sortu zen: arlo horietan, estatuak oinarriak, oinarrizko arauak edo oinarrizko legegintza gordetzen ditu (kontzeptua bat bera da, terminologia aldatu arren), hau da, estatuak arauketa uniformea ezarri du herrialde osorako, eta «izendatzaile komunetako txikien» moduko bat bermatu du autonomia-erkidego guztientzat; gero, arlo horien gaineko eskumenak bere gain hartu dituen autonomia-erkidegoak «oinarri» horiek «garatu» ditzake eta egokien deritzon arauketa ezarri, betiere, «oinarri» horiei lotuta.

Ikus dezagun adibide bat: EKren 149.1.18 artikuluaren arabera, estatuaren eskumen esklusibokoak dira administrazio publikoen (...) funtzionarioen estatutuari buruzko oinarriak, kontuan hartuta oinarriok beti bermatuko dutela herritar guztiek tratu bera izatea administrazio horietan, autonomia-erkidegoek, beren eskumenak direla bide, funtzionarioei buruz eman ditzaketen arauei kalterik egin gabe. Edonola ere, arau horiek estatuko legegintzaren oinarrietara egokitu beharko dira. Horregatik, adibidean aurrera eginez, autonomia-erkidego batek (esaterako Euskal Autonomia Erkidegoak) Autonomia Estatutuan EAEko funtzionarioen eta EAEko tokiadministrazioaren estatutua arautzeko eskumena bere gain hartu ahal izan du, EKren aipatu 149.1.18 artikuluan ezarritakoari kalterik egin gabe (EAEko 204

Konstituzio zuzenbidearen.indd 204

21/11/07 08:40:31

Autonomia Estatutuaren 10.4 art.). Modu horretan, estatuaren oinarrizko legegintza arlo horretan funtzio publikoa eraldatzeko neurriei buruzko abuztuaren 2ko 30/1984 Estatu Legean aurki dezakegu; izan ere, lege horren artikulu batzuk (1. artikuluan zerrendatuak) funtzionario publikoen estatutu-araubidearen oinarriak dira, EKren 149.1.18 artikuluan ezarritakoaren arabera. Bestalde, Euskal Autonomia Erkidegoak, Autonomia Estatutuan bereganatutako eskumena egikarituz, funtzionarioen estatutu-araubidea arautu du, Euskal Funtzio Publikoari buruzko uztailaren 6ko 6/1989 Parlamentu Legearen bidez, hain zuzen ere, Euskal Funtzio Publikoari buruzkoa, betiere, estatuaren oinarrizko legegintza errespetatuz.

Era berean, nahasmena sortzen da estatu zentralak nazioaren lurralde osorako printzipio orokorrak ezartzeko asmoz autonomia-erkidego guztietarako arauketa erkidea emateko erabiltzen dituen arau motei erreparatzen diegunean. Izan ere, «oinarrizko lege» esapidea erabili arren (oinarriak, oinarrizko arauak, oinarrizko legegintza, etab. esapideen parekoa), ez da esan nahi estatuaren oinarrizko legegintza lege formalaren bidez edo lege-lerruneko arauen bidez ezarri behar denik kasu guztietan; salbuespen moduan, «oinarrizko legegintza» horren barruan erregelamenduak onartzen dira, horien edukiak ere «oinarrizkoak» izanez gero. Hori dela eta, oinarrizko legegintzaren alderdi garrantzitsua ez da lege-lerruneko arauen bidez ematen dela, baizik eta autonomia-erkidego guztietarako «oinarrizkoa» dena arautzen duela, eta gero autonomia-erkidego horiek garatu ahal dutela. Hau da, irizpide materiala aplikatzen da (edukiak oinarrizkoa izan behar du), eta ez formala (nahitaez ez da lege bat izan behar).

Behin hona iritsita, ñabardura bat egin behar da: erregela orokorraren arabera, oinarrizko gaien inguruko zehaztapena Gorte Nagusien lege formalaren bidez egin behar da, baina salbuespen moduan, gobernu zentralaren erregelamendu batek oinarrizko lege horrek ezarritakoa garatu dezake; hori ere oinarrizko lege moduan hartuko dugu, lege-lerruneko araua izan ez arren. Bestalde, autonomia-erkidego batek autonomia estatutuan oinarri horiek garatzeko eskumena bere gain hartu badu, oinarri horiei lotuta egikaritu beharko du eskumena, baina parlamentuko lege baten bidez edo erregelamenduaren bidez garatu ahal izango ditu. Alegia, ikusi berri dugunez, irizpide materiala formalaren gainetik dago: estatuak oinarrizko gaiak arautuko ditu (normalean lege baten bidez, segurtasun juridiko handiagoa lortzeko, baina salbuespen moduan erregelamenduen bidez ere egin dezake), eta autonomia-erkidegoek oinarri horiek garatu ahal izango dituzte (legearen edo erregelamenduen bidez). Behin nahaste terminologikoa azalduta, esan beharrekoa da benetako gatazkak sor daitezkeela estatu zentralak autonomia-erkidegoen eskumenak murrizteko gogoa izan dezakeelako, «oinarrizko» esapidea behar baino harago eramanda. Ondorenez, Konstituzio Auzitegiak askotan esku hartu behar izan du estatuaren oinarriak edo 205

Konstituzio zuzenbidearen.indd 205

20/11/07 16:49:12

oinarrizko legegintza hain xeheak eta zabalak ez izateko, bestela, autonomia-erkidegoek horiek garatzeko dituzten eskumenak praktikan deuseztatu egiten baitira.

Amaitzeko, oker ugari eragiten dituen beste izendapen-arazo bat dago, eta hori ere argitu beharra dago: antzeko izendapenak izan arren, EKren 149.1 artikuluko oinarriak, oinarrizko legegintza eta oinarrizko legea ez dira nahasi behar EKren 82. artikuluko oinarri-legeekin. Oinarriak, oinarrizko legegintza eta oinarrizko legea esapideek, EKren 149.1 artikulukoek, estatu zentralaren (gai baten inguruko oinarrizkoa arautzen du, normalean lege bidez, eta salbuespen moduan, erregelamenduen bidez) eta autonomia-estatutuetan garapen eskumena euren gain hartu duten autonomia-erkidegoen (oinarrizkoa garatzen dute legeen, erregelamenduen, eta abarren bidez) arteko eskumen-banaketari aipamen egiten diote. aitzitik, aurrerago ikusiko dugunez, Konstituzioaren 82. artikuluko oinarri-legeari buruz hitz egiten dugunean, estatu zentraleko erakundeen artean egiten den legegintzarako eskuordetzari buruz ari gara: Gorte Nagusiek gobernu zentralari eskuordetzen diote gai jakin batzuen inguruan lege-lerruneko arauak emateko ahalmena. Hori legegintzarako eskuordetzaren kasua da: testu artikuluduna eman behar denean, Gorteek gobernuari ahalmena oinarri-lege baten bidez eskuordetuko diote, eta horretan gobernuak testu hori idazteko erabili behar dituen gidalerroak ezarriko dira. Beraz, eskuordetza horren emaitza testu artikuluduna da, eta gobernuak legegintzako errege dekretu baten bidez onetsiko du. Arau hori, lege formala izan ez arren, lege-lerruneko araua da, lege formalarekin parekatzen dena.

Beste adibide pare bat ikusiko dugu bi kasuen arteko bereizketa argi gera dadin: EKren 149.1 artikuluaren oinarrizko legegintzaren kasua aipatu abuztuaren 2ko 30/1984 Estatu Legea da, Funtzio Publikoa Eraldatzeko Neurriei buruzkoa. Artikulu batzuk (1. artikuluan zerrendatutakoak) funtzionario publikoen estatutu-araubidearen oinarriak dira, EKren 149.1.18 artikuluan ezarritakoaren arabera. Autonomia-erkidegoak legeen bidez oinarri horiek garatuz joan dira eta, esaterako, Euskal Autonomia Erkidegoan, oinarri horien garapena Parlamentuaren uztailaren 6ko 6/1989 Legean, Euskal Funtzio Publikoari buruzkoan, jasota dago. Aitzitik, EKren 82. artikuluko oinarri-legearen kasu bat uztailaren 25eko 18/1989 Legea da, Trafiko, Motordun Ibilgailu eta Bide Segurtasuneko Oinarriei buruzkoa. Oinarri lege horrek egindako legegintzarako eskuordetzaren emaitza martxoaren 2ko 339/1990 Legegintzako Errege Dekretua da, Trafiko, Motordun Ibilgailu eta Bide Segurtasunari buruzko Legearen testu artikuluduna onetsi duena.

Autonomia-prozesuari buruzko gainerako arauak zerrendatzen amaitzeko, EKren 150. artikulura bildutakoak aztertu behar dira. Artikulu horretan, prozesuari lotutako legeen hiru kasu jaso dira, sistema autonomikoaren 206

Konstituzio zuzenbidearen.indd 206

12/11/07 11:49:35

garapenak eskatzen dituen beharrizanetara egokitzeko. Hurrengo hauek dira: a) Esparru-legeak: EKren 150.1 artikuluan ezarritakoaren arabera, estatuaren eskumeneko gaietan, Gorte Nagusiek autonomia-erkidego guztiei edo horietatik batzuei ahalmena eman ahal izango diete beren buruentzat legegintza-arauak emateko, betiere estatuaren legeak finkatutako printzipio, oinarri eta gida-lerroen esparruan. Auzitegien eskumenari kalterik egin gabe, esparru-lege bakoitzak ezarriko du Gorte Nagusiek nola kontrolatuko dituzten autonomia-erkidegoetako legegintza-arau horiek (printzipioz, Kongresuaren kontrola EKren 82. artikuluko legegintzarako eskuordetzaren kasuetan bezala egiten da, eta Senatuan nahitaezkoa da lege hauen inguruan ganbera horretan dagoen Autonomia Erkidegoen Batzorde Nagusiak egin beharreko txostena). Lege horiek eta EKren 149.1 art.ko oinarrizko legegintza bereizteko, bi xehetasun hartu behar dira kontuan: lehenengo eta behin, estatuaren eskumeneko arloetan ematen direla, ez autonomia-erkidegoekin elkarbanatutako gaietan; eta, bigarren, esparrua (hau da, printzipioak, oinarriak, gida-lerroak, etab.) Gorteek onetsitako lege batean ezarri behar dela (eta ez erregelamenduen bidez), eta autonomia-erkidegoek egin beharreko garapena ere legegintza-arauen bidez egin behar dela. b) Eskuordetza eta transferentziako lege organikoak: EKren 150.2 artikuluan lege organikoaren kasu berezi bat ezarri da: lege organikoaren bidez, estatuak autonomia-erkidegoei transferitu edo eskuordetu ahal izango dizkie estatuaren titulartasuneko gaiari dagozkion ahalmenak, baldin eta ahalmenok, beren izaera dela eta, transferitu edo eskuordetzeko modukoak badira. Eskumenaren titulartasuna estatuarena da, eta ez da eskumen osoaren egikaritza eskualdatzen, ahalmen zehatzak baino ez. Legeak kasuan-kasuan zehaztuko du finantza-bitartekoen transferentzia egokia, bai eta estatuak bere buruarentzat erreserbatzen dituen kontrolbideak ere.

Lege horien izapidetza egiteko, Senatuan dagoen Autonomia Erkidegoen Batzorde Nagusiaren txostena behar da, baita Estatu Kontseiluko Batzorde Iraunkorrari egindako derrigorrezko kontsulta ere, EKLOren 22. art.an ezarritakoaren arabera. Kontrolari dagokionez, egile batzuek eskuordetu daitezkeen eginkizunak (gobernuak kontrolatu ditzake) eta transferitu daitezkeenak (ezin daitezke kontrolatu) bereizi dituzte; eskumena berreskuratzeko ahalmenari dagokionez, egile batzuen iritziz eskuordetza berreskuratzeko modukoa da, eta transferentzia ez; beste batzuen ustez, ordea, kasu batean zein bestean berreskuratzea egin liteke, nahiz eta orain arte horrelakorik ez egin, eta, beraz, eskuordetzaren eta transferentziaren ondoreen arteko bereizketa ez da orain arte ikusi. Esparru-legeetatik bereizteko, ez da printzipio edo esparrurik finkatu; horren ordez, gai baten inguruko 207

Konstituzio zuzenbidearen.indd 207

12/11/07 11:49:35

ahalmen batzuk (legegintzakoak zein betearazleak) erabat transferitu dira, transferitu edo eskuordetzeko modukoak direnak. Edonola ere, transferentzia edo eskuordetza lege organikoaren bidez egin behar da.

Bide hori autonomia-erkidegoen eskumenak estatutuetan ezarritakoa baino harago zabaltzeko erabili da. Kanariar uharteen eskumenak handitzeko (abuztuaren 10eko 11/1982 LO) eta Valentziako Erkidegoko eskumenak handitzeko (abuztuaren 10eko 12/1982 LO) erabili zen, eta horri esker, gehiengo autonomia erdietsi zuten, hasieran ezarritako betekizunak bete gabe eta horretarako derrigorrezko bost urteei itxaron gabe. Gai jakin baten eskuordetza zehatzak autonomia-erkidego bati (abenduaren 15eko 6/1997 LO, Kataluniari Trafikoaren arloko Betearazpen Eskumenak Transferitzeari buruzkoa) edo zenbaiti (uztailaren 30eko 5/1987 LO, Garraioen arlokoa) eskuordetzeko ere erabili da, baita autonomia bide geldotik eskuratu zuten autonomia-erkidegoei eskuordetzeko ere (EKren 143. art.). Printzipioz, autonomia-erkidego horiek EKren 148. artikuluko gaien inguruan soilik zuten eskumena, edo bestela, autonomia bide azkarretik (EKren 151. art.) erdietsi zutenek EKren 149.1 art.ko gaien inguruan. Horixe egin zen, hain zuzen ere, autonomia-erkidego batzuen kasuan, beren autonomia-estatutuak aldatzen ibili gabe, 1992ko itun autonomikoak direla bide (abenduaren 2ko 9/1992 LOren bidez). Azkenean, eskumen horiek autonomia-erkidego horiek berezko moduan hartu dituzte, eta horrela EKren 151. art.ko autonomia-erkidegoekin parekatu dira, beren autonomia-estatutuak eraldatuta. Eraldaketa horiek, EKren 148.2 artikuluan ezarritakoaren arabera, martxoaren 24ko 1-11/1994 LOen eta hurrengoen bidez egin ziren. c) Azkenik, Konstituzioaren 150.3 artikuluan estatuaren esku dagoen aparteko eskumena ezarri da: interes orokorrak hala behar duenean, estatuak legeak eman ahal izango ditu, behar besteko printzipioak ezartzen dituztenak, autonomia-erkidegoetako xedapen arau-emaileak harmonizatzeko, baita autonomia-erkidegoen eskumeneko gaietan ere. Gorte Nagusiei dagokie, ganbera bakoitzeko erabateko gehiengoarekin, beharrizan hori atzematea (azken kasu horretan, Autonomia Erkidegoen Batzorde Nagusiak aurretiaz txostena emanda). Hau da, Konstituzioan ezarri da estatuko lege bat autonomia-erkidego baten eskumenekoak (eskumen banatua edo esklusiboa) diren gaien inguruan aritu daitekeela. Hori Konstituzioan ezarritako eskumen-banaketari buruzko araubidearen salbuespena da, eta, beraz, modu murriztailean interpretatu behar da. Bide horietara jo behar da soil-soilik egoera bide ez hain traumatikoen laguntzaz bideratu ezin denean. Horrenbestez, legegintza autonomikoaren desadostasuna eragingo luketen kasu oso larriak izan beharko lirateke, ohiko trafiko juridikoa arrisku larrian jarriko luketenak, hainbat printzipio arriskuan ipinita, besteak 208

Konstituzio zuzenbidearen.indd 208

12/11/07 11:49:35

beste: estatuaren batasuna, joan-etorri askea, segurtasun juridikoa, merkatu-batasuna, etab. Edonola ere, Gorte Nagusiek beharrizan hori erabateko gehiengoz onetsi arren, Konstituzio Auzitegiak balorazio hori eta hartutako neurriak harmonizazio lege baten bidez berrikusi ditzake beti.

Baina inoiz ere ezin da harmonizazio legearen bidea aprobetxatu estatuaren eta autonomia-erkidegoen arteko eskumen-banaketaren sistema aldatzeko, ezta lege horretan gai baten inguruko arauketa zehatzak ezarri ere; aitzitik, irizpideak soilik ezar daitezke. Eta, edonola ere, gogoan izan behar da harmonizazio legeek ez dutela lege organikoen lerrunik, Konstituzioan ez baitira aipatu kalifikazio hori behar duten legeen zerrenda itxiaren barruan. Hori dela eta, estatu zentrala orain arte egin den harmonizazio legearen ahalegin bakarra aurrera ateratzen ahalegindu zenean, alegia, Prozesu Autonomikoa Harmonizatzeko Lege Organikoaren proiektua (PAHLO entzutetsua), testua ez zen inoiz indarrean jarri, EAEko eta Kataluniako gobernuek eta parlamentuek konstituzio-aurkakotasun errekurtsoa aurkeztu baitzuten. Konstituzio Auzitegiak, errekurtso hori ebaztean, proiektuari ÂŤkolpeÂť handia eman zion, abuztuaren 5eko 76/1983 epai sonatua dela bide, artikulu gehienak deuseztatu eta argi utzi baitzuen ezin zela lege organikoa ez harmonizazio legea izan; hori dela eta, LOAPA, azkenean, gaur egungo PAL bihurtu zen (urriaren 14ko 12/1983 Legea, Prozesu Autonomikoari buruzkoa). Ordutik gaur egun arte, EKren 150.3 artikuluaren bidea berriro erabiltzeko ahaleginik ez da egin.

3.4. Aurrekontuen legeak Egile batzuek aurrekontuaren legezko izaera ukatu dute eta Gorte Nagusien egintza gisa kalifikatu, EKren 66.2 artikulua oinarri hartuta; izan ere, badirudi artikulu horrek legegintza-ahala eta aurrekontuen onespena bereizi egiten dituela. Horrez gain, Konstituzio Auzitegiak aurrekontu-eginkizuna legegintza-ahal orokorraren eginkizun zehatz gisa kalifikatu du (uztailaren 20ko 27/1981 KAE eta maiatzaren 14ko 76/1992 KAE), baina argi utzi du aurrekontu osoa lege dela (maiatzaren 21eko 23/1986 KAE). Nolanahi den ere, Estatuaren Aurrekontu Orokorrak legegintza-prozedura berezia izan behar duen Legera bildu dira: lege arruntek Gobernuaren (lege-proiektua), Kongresuaren, Senatuaren (lege-proposamena), autonomia-erkidegoetako biltzarren (gobernuari lege-proiektu bat hartzeko eskatuz edo Kongresuko Mahaira lege-proposamen bat igorriz) edo herriaren (legegintzarako herriekimena) ekimenean izan dezakete jatorria, baina Aurrekontuen Legea Gobernuak aurkeztutako kasuan kasuko lege-proiektutik soilik etor daiteke, Gobernuak baitu aurrekontuak egiteko monopolioa (EKren 134.1 art). Horretarako, ALOren 48-58. artikuluetan ezarritakoa bete behar da. Parlamen209

Konstituzio zuzenbidearen.indd 209

12/11/07 11:49:35

tuan onesteari dagokionez, onespen-prozedura zehatza KOAren 133-135. artikuluetan eta SAren 148-151. artikuluetan araututa dago.

Gobernuak arlo horretan duen buruzagitza ez da ekimen arlokoa soilik, harago doa; izan ere, behin aurrekontuak onetsita, Gobernuak soilik aurkez ditzake aurrekontu-ekitaldi bereko gastuen igoerari edo sarreren murrizketari buruzko lege-proiektuak. Horrez gain, Parlamentuaren ekimenak (kredituen igoera edo aurrekontu-sarreren beherakada dakarren proposamen edo zuzenketen bidez) Gobernuaren adostasuna eskatzen du horren inguruko izapideak egin ahal izateko. Gorte Nagusiei aurrekontuak aztertu, zuzendu eta onestea edo baztertzea dagokie. Aurrekontuak onetsi, baztertu (Gobernuari itzuli) edo zuzendu ditzakete, baina Parlamentuko araudiek zuzentzeko ahalmen horiek murriztu egin dituzte; izan ere, zuzenketek kredituen gorakada badakarte kontzepturen bati dagokionez, horien inguruko izapideak onartuko dira soil-soilik atal berean kopuru bereko beherakada proposatzen badute; sarrerak gutxitzea dakartenek Gobernuaren adostasuna beharko dute izapideak egiteko.

Aurrekontuen Legea indarraldi mugatuko legea da (printzipioz urtebeterako da, luzapen automatikoaren kasuan izan ezik), eta horren proiektua Gobernuak aurkeztu behar du indarreko aurrekontuaren indarraldia agortu baino hiru hil lehenago (aurreko ekitaldiko aurrekontuak modu automatikoan luzatzen dira ekitaldi berrikoak onetsi arte, azken horiek urtarrilaren 1a baino lehen onetsi ez badira). Hori guztia aurrekontuaren urterokotasunprintzipio ezagunaren eskakizuna da, unibertsaltasun- eta batasun-printzipioei lotuta dagoena (aurrekontuak estatuko sektore publikoaren gastu eta sarrera guztiak eta estatuko tributuak ukitzen dituzten onura fiskalen zenbatekoa jaso behar ditu eta, gainera, osorik onetsi behar da, hau da, ezin dira aurrekontu partzialak onetsi, zenbateko batzuekin bakarrik).

Edukiari dagokionez, Konstituzio Auzitegiak Aurrekontuen Legearen gutxieneko edukia ezarri du (urteko gastuen gaikuntza eta diru-sarreren aurreikuspena), baita balizko edukia ere (legera bildu daitezke sarrera eta gastu horiei edo politika ekonomikoaren irizpideei lotutako xedapenak, baina inola ere ezin dira tributuak sortu —baina horiek aldarazi bai lege substantibo batek hala ezartzen duenean, EKren 134.7 artikuluak ezarritakoari jarraituz—). Konstituzio Auzitegiak azken tartekadura hori malgutasunez interpretatu duen arren, ez du gehiegikeriarik onartu (esaterako, 1988ko Aurrekontuen Legea konstituzioaren aurkakoa zela adierazi zuen, Tributuen Lege Orokorra aldarazten zuen eta), eta argi utzi du Aurrekontuen Legera ezin direla bildu aurrekontuen edukia desitxuratzen duten elkarri lotutako hainbeste gai, eta ezin horien arauketa urtero-urtero errepikatu.

Ideia hurrengo hau da: Gorteen ekimen- eta zuzenketa-ahalmenak aurrekontuen legeetan murriztuta daudenez gero, Gobernuak ezin du egoera hori baliatu eta Aurrekontuen Legea mota guztietako arauketak biltzen dituen 210

Konstituzio zuzenbidearen.indd 210

12/11/07 11:49:36

lege bihurtu, omnibus lege antzeko bat (KAE hauek: maiatzaren 21eko 63/1986, maiatzaren 21eko 65/1987, uztailaren 21eko 134/1987, apirilaren 5eko 65/1990, maiatzaren 14ko 76/1992, abenduaren 15eko 2237/1992, ekainaren 16ko 178/1994, ekainaren 28ko 195/1994, eta martxoaren 21eko 67/2002).

Hala ere, muga horiek gainditzeko, urtero-urtero, Aurrekontuen Legearekin batera, beste lege bat onetsi ohi da, Zerga, Administrazio, Gizarte Segurantza eta Laneko Neurriena (Aurrekontu-legearekin batera doan Lege deitu ohi dena), eta horretan Aurrekontuen Legean sartu ezin diren arau-aldaketak jasotzen dira. Baina izapidetza presako prozeduraren bidez egiten denez eta Lege bakarrean lege arrunten, dekretuen, eta abarren artikulu ugari eraldatzen direnez, Laguntza Lege hauek, praktikan, aurrekontuen legeei ezarritako irizpide eta mugak desitxuratzen ari dira: izapidetza presako prozeduraren bidez egiten da, eta hori legegintza-prozeduretan salbuespena da eta ez erregela orokorra (modu horretan, zuzentzeko, eztabaidatzeko... epeak murriztu egiten dira), eta onespen-prozedura bera eta horren bizkortasuna aprobetxatuz, mota guztietako arauak jasotzen dituzte, hots, antolamendu juridikoaren adar guztietakoak. Modu horretan, ÂŤatzeko atetikÂť legegintza-aldarazpen ugari eta garrantzitsuak sartzen dira, eta ondorioz, omnibus lege berriak bihurtzen ari dira, lege-iruzurraren ertzertzean. Nire ustez, askotan, segurtasun juridikoaren printzipioa urratzen dute, baina Konstituzio Auzitegiak esanbidez ez du ezer esan ÂŤgehiegikeriaÂť horien inguruan.

Amaitzeko, ez da ahaztu behar Estatuaren Aurrekontuen Legeak (Gorte Nagusiek onetsiak) eta autonomia-erkidegoetako Aurrekontuen Legeak (horietako legebiltzarrek onetsiak) daudela. Autonomia-erkidegoetako Aurrekontuen Legeen araubide juridikoari dagokionez, izapideak egiteko, kasuan kasuko autonomia estatutuetan eta horien garapen-legeetan ezarritakoari jarraitzen zaio, eta Parlamentuko izapideak egiteko, autonomiaerkidegoetako legebiltzarren araudietan ezarritakoa. Hala ere, Konstituzio Auzitegiak horien muga materialak ere azpimarratu ditu (apirilaren 18ko 116/1984, uztailaren 23ko 174/1998 eta uztailaren 1eko 130/1999 KAE), eta argi utzi du Estatuaren Aurrekontu Orokorrei buruzko konstituzio-printzipioak autonomia-erkidegoen aurrekontuetan ere aplikatzeko modukoak direla (urtarrilaren 16ko 3/2003 KAE).

3.5. Nazioarteko tratatuak Nazioarteko tratatuak estatuen eta nazioarteko beste subjektu batzuen (esaterako, nazioarteko erakundeak) artean idatziz egindako hitzarmenak dira. Tratau horiek Nazioarteko Zuzenbideak arautzen ditu. Tratatu baten 211

Konstituzio zuzenbidearen.indd 211

5/12/07 11:43:59

aurrean gauden jakiteko gauzarik erabakigarriena ez da forma (tresna bakarra edo elkarri lotutako zenbait tresna izan ditzake eta), ezta izendapena ere (tratatua, akordioa, hitzarmena, konbentzioa, estatutua, agiria, etab. izan daiteke), baizik eta Nazioarteko Zuzenbideko subjektu gisa aritzen direnen (eta ez erakunde pribatu moduan) arteko borondateen akordioa egotea.

Akordioa loteslea da sinatzaileentzat eta Nazioarteko Zuzenbide Publikoak arautzen du. Espainiako antolamendu juridikoan, nazioarteko tratatuak egiteko eskumena botere zentralarena da (EKren 149.3 art.), kanpoko politika Estatuko Gobernuak gidatzen baitu (EKren 97 art.), eta Gobernuari baitagokio kanpoko politika negoziatzeko ekimena, negoziazioa bera eta itundutako testuak kautotzea, baina, modu formalean, Erregeak, estatuburu den heinean, adierazi behar du Estatuaren adostasuna nazioartean tratatuak sinatzeko (EKren 63.2 art.). Edonola ere, tratatu garrantzitsuenek Parlamentu Zentralaren baimena izan behar dute (hau da, Gorte Nagusiena), eta Gobernuak garrantzi txikiagoko beste nazioarteko tratatu batzuk egitearen berri ere eman behar die. Tratatuaren edukiaren eta garrantziaren arabera, Parlamentuaren baimena edo, hala denean, Parlamentuaren kontrola, prozedura hauei jarraituz egingo da: a) Tratatuen bidez nazioarteko erakunde baten esku uzten bada Konstituzioak eratorritako eskumenak egikaritzea, tratatu horiek egiteko baimena Lege Organikoaren bidez eman behar da, EKren 93. artikuluan ezarritakoaren arabera: horixe da Europar Batasunari buruzko tratatu guztiak baimentzeko erabilitako bidea, besteak beste, hurrengo hauei buruzkoak: Espainia Europako Erkidegoetara atxikitzea, Europako Agiri Bakuna, Europar Batasuneko Tratatua —Maastrichteko Tratatu izenekoa—, Amsterdamgo Tratatua, Nizako Tratatua eta Europarako Konstituzioa ezartzen duen Tratatua; hala ere, beste kasu batzuetan ere erabili da, esaterako Espainiak Nazioarteko Zigor Auzitegiaren Estatutua berresteko. Sistema hau erabiltzen da: lehenengo, Tratatua berresteko baimena ematen duen Lege Organikoa onesten da, eta gero, Erregeak, Estatuaren izenean, Tratatua berresteko tresna ematen du (adibidez, Gorteen baimena Espainiak Nazioarteko Zigor Auzitegiko Estatutua, Erroman 1998ko uztailaren 17an egindakoa, berresteko, urriaren 4ko 6/2000 Lege Organikoa erabili zen. Erregeak kasuan kasuko berrespen-tresna 2000ko urriaren 19an eman zuen, eta 2002ko maiatzaren 27ko BOEn argitaratu zen). b) EKren 94.1 artikuluaren arabera, estatuak adostasuna eman behar du, tratatu edo hitzarmenen bidez betebeharrak hartzeko; horretarako, Gorte Nagusiek aldez aurretiko baimena eman behar dute hurrengo kasuak tartean direnean: izaera politikoa duten tratatuak; izaera militarra duten tratatu edo hitzarmenak; estatuaren lurralde-osotasuna ukitzen duten tratatu edo hitzarmenak, edo I. tituluak ezarri oinarrizko eskubide eta eginbeha212

Konstituzio zuzenbidearen.indd 212

20/11/07 16:49:13

rrei buruzkoak; Herri Ogasunarentzat finantza-betebeharrak dakartzaten tratatu edo hitzarmenak; legeren bat aldaraztea edo indargabetzea dakarten tratatu edo hitzarmenak, eta betearazpenerako legegintza-neurriak behar dituztenak. Kasu horietan, KOAren 155-160. artikuluetan eta SAren 144-147. artikuluetan ezarritako prozedurari jarraituko zaio, alegia: Gobernuak Gorteei baimen hori emateko eskatzen die, eta horretarako, Gobernuaren adostasunarekin batera, Tratatuaren edo Hitzarmenaren testua igortzen du Gorteetara. Kongresuak baimena emateari buruzko iritzia ematen du, baita Gobernuak proposatutako erreserba eta interpretazio-adierazpenak formulatzeari buruz ere. Behin Kongresuak kasuan kasuko baimena emanda, gaia Senatura igortzen da, horrek ere baimena eman dezan.

Senatuak baimena ematen badu, orduan Erregeak berrespen-tresna egokia emango du. Aitzitik, Senatuaren akordioa eta Kongresuarena bat ez badatoz, Kongresua-Senatua batzorde mistoa eratu eta horrek testu bat aurkeztuko du, eta bi ganberek horren inguruko botoa eman beharko dute. Bi ganberek testu hori onetsiko ez balute, Kongresuak erabateko gehiengoz erabakiko du. Ikus dezagun adibide bat: Espainiako Gobernuak erabaki zuen Espainiak Aberrigabeen Estatutuari buruzko konbentzioan parte hartu behar zuela, New Yorken 1954ko irailaren 28an egin zen horretan. Espainiako Konstituzioaren I. tituluko oinarrizko eskubideak ukitzen dituen gaia denez, EKren 94.1 artikuluan ezarritako prozedura aplikatu zen. Kongresuaren osoko bilkurak Espainia konbentzio horri atxikitzea baimendu zuen 1996ko azaroaren 26an. Senatuaren osoko bilkurak beste horrenbeste egin zuen 1997ko otsailaren 25ean, Kongresuak onetsitako testuan aldaketarik sartu gabe. Amaitzeko, Erregeak, Espainiako estatuaren izenean, Espainia konbentzio horri atxikitzeko tresna sinatu zuen 1997ko apirilaren 24an, eta 1997ko uztailaren 4an argitaratu zen Estatuko Aldizkari Ofizialean. c) Bestelako tratatu edo hitzarmenak egitean, EKren 94.2 artikuluak ez du Gorteen baimenik behar. Horren ordez, Gobernuak, horiek egitean, Gorteei berehalako informazioa emango die. Horretarako, Gobernuak Kongresuaren eta Senatuaren Atzerri Arazoetako Batzordeei komunikazioa bidaliko die, eta horiek, hala denean, ganberaren osoko bilkurari jakinarazi ahal izango diote. Adibide bat: Espainiako Erresumaren eta Bosnia-Herzegovinaren arteko oinarrizko lankidetza-hitzarmena, Sarajevon 2003ko ekainaren 11n egin, eta BOEn 2005eko ekainaren 13an argitaratu zena.

Nazioarteko tratatuen konstituziotasun-kontrola Konstituzio Auzitegiari dagokio modu esklusiboan. Nazioarteko tratatuei dagokienez, konstituziotasun-kontrolerako bi mota daude: lehenengo eta behin, EKren 95. artikuluan ezarritakoa, hots, Espainiako Konstituzioan ezarritako aurretiazko konstituziotasun-kontrolaren kasu bakarra; kontrol hori araua indarrean sartu aurretik egiten da. Hain zuzen ere, Konstituzioaren aurkako hizpake213

Konstituzio zuzenbidearen.indd 213

20/11/07 16:49:13

tak dituen nazioarteko tratatua egiteko, aldez aurretik Konstituzioa eraldatu beharko da. Eta tratatuaren konstituzio-zuzentasuna bermatzeko, EKren 95.2 artikuluan ezarritakoaren arabera, gobernuak edo ganberetatik edozeinek Konstituzio Auzitegiari eska diezaioke kontraesan hori dagoen ala ez adieraztea. Aurretiazko kontrolaren kasuan, Konstituzio Auzitegiak hartutako erabakiari Adierazpen esaten zaio, ez Epai (gainerako kasuetan ez bezala). Dakigunez, prozedura hori orain arte birritan ipini da abian, eta beti Gobernuaren ekimenez: batetik, Europar Batasuneko Tratatua (Maastrichteko Tratatua) dela bide, Konstituzio Auzitegiak 1992ko uztailaren 1ean emandako adierazpenaren arabera, Konstituzioarekin kontraesana zegoen eta, beraz, Konstituzioaren 13.2 artikulua eraldatu behar izan zen. Bestetik, bigarren kasua oraintsukoa da: Europako Konstituzioa ezarri zuen Tratatua dela bide, Konstituzio Auzitegiak ez zuen ikusi tratatu horren eta Espainiako Konstituzioaren artean inolako kontraesanik zegoenik, eta halaxe adierazi zuen 2004ko abenduaren 13ko adierazpenean. Aurretiazko konstituziotasun-kontrol berezi horrez gain, nazioarteko tratatuen aurka, lege lerruneko gainerako arauen kontra bezala, konstituzio-aurkakotasun errekurtsoa edo arazoa aurkez daiteke, horiek indarrean jartzen direnean.

EKren 96. artikulua (eta Kzren 1.5 artikulua) nazioarteko tratatuen indarraldiaz arduratzen da. Tratatu horiek Espainian indarrean egoteko, hau da, Espainiako antolamendu juridikoaren atal izateko, Espainian modu ofizialean argitaratu behar dira (osorik eta jarraian argitaratu behar dira; erreserbak, protokolo gehigarriak, oharren trukeak, atxikimenduak, etab. ere argitaratu behar dira). Tratatuak indargabetu, aldarazi edo eten ahal izateko, Konstituzioan ezarri da tratatuetan edo nazioarteko zuzenbideko (bereziki Tratatuen Zuzenbideari buruzko Vienako Konbentzioa, 1969ko maiatzaren 23koa) arau orokorretan ezarritako prozedura aplikatu behar dela. Tratatu horiek salatzeari dagokionez, tratatuok onesteko erabilitako prozedura bera aplikatu behar da. Hori dela eta, 96. artikuluko hitzez hitzekotasunari lotuta, tratatuek nazioartean (ad extra) zein estatuaren barruan (ad intra) sortzen dituzten ondoreen inguruko eztabaida planteatu da.

Nazioartean, tratatuak kasuan kasuko estatuen barne araudien gainetik gailentzen dira (atzerriko estatu baten aurrez aurre ezin da Espainiako barne legeria jarri Espainiak berretsitako nazioarteko tratatu bat bete ez dela justifikatzeko). Estatuen barruan, tratatuak Konstituzioaren mende daude.

Horregatik, EKren 95.1 artikuluaren arabera, Konstituzioaren aurkako hizpaketak dituen tratatua egiteko, aldez aurretik Konstituzioa berrikusi behar da. Hau da, kasu horretan, aldez aurretik Konstituzioa eraldatzen ez bada, ezin da tratatua egin. Konstituzioaren gailentasuna bermatzeko, tratatuen aurka, lege-lerruneko gainerako arauen aurka bezala, konstituzio-aurkakotasun errekurtsoa edo arazoa plantea daiteke; izan ere, logikoa denez, horiek ere Konstituzioaren mende daude (otsailaren 14ko 28/1991 KAE).

214

Konstituzio zuzenbidearen.indd 214

20/11/07 16:49:13

Baina nabarmena da Konstituzio Auzitegiak tratatua konstituzioaren aurkakoa dela jotzen badu, adierazpen horrek Espainian ondoreak izango dituela, baina ez nazioartean, Espainiako Konstituzio Auzitegiak ez baitu nazioarteko jurisdikziorik. Kasu horretan, tratatua baliozkoa izango litzateke nazioartean (ad extra) Espainiak salaketa aurkeztu arte, eta Espainiak nazioarteko erantzukizunak bere gain hartu beharko lituzke tratatu hori bete ezean, nahiz eta Espainiak alegatu Konstituzio Auzitegiaren arabera tratatua estatu barruko antolamendu juridikoarekin ez dela bateragarria.

Nazioarteko tratatuak Konstituzioaren mendekoak direla eta horien lege-lerruna egiaztatu ondoren (guztiek lerrun bera dute, horiek onesteko EKren 93, 94.1 zein 94.2 artikuluen bidea erabili), barne zuzenbideko gainerako arauekin duten harremanaren inguruan nolabaiteko polemika planteatu da. EKren 96. artikuluan ezarri da tratatuetako xedapenak indargabetu, aldarazi edo eten ahal izango direla, soilik, tratatuetan euretan ezarritakoaren arabera edo nazioarteko zuzenbideko arau orokorrekin bat etorriz; baina doktrinaren atal batek defendatu du ÂŤindar pasibo bereziaÂť dutela. Horrek ez du esan nahi nazioarteko tratatua/barne legea loturan hierarkia ezarri eta tratatuaren alde egin behar denik; eskumen-lotura moduan interpretatu behar da. Hau da, nazioarteko tratatuak araututako gaiak tratatu horren erreserbapekoak dira eta, beraz, barne legeen esparrutik kanpo geratzen da tratatua aldarazi, eten edo indargabetzea. Eta, horren arabera, gatazkarik egongo balitz, nazioarteko tratatua aplikatu behar da lehentasunez.

Amaitzeko, ez da ahaztu behar, kasuak kasu, hurrengo hauek betetzearen bermea Gorte Nagusiei edo Gobernuari dagokiela: Lege Organikoaren bidez (EKren 93. artikuluan ezarritako bidea) egindako lagapenaren titulartasuna duten nazioarteko edo nazioz gaindiko erakundeen tratatu eta ebazpenak. Nazioarteko eta Europako Erkidegoko Zuzenbideko tratatu, hitzarmen edo akordioak gauzatzeko, betetzeko edo garatzeko arau juridikoak eman behar direnean, Estatu Kontseiluari kontsulta egin behar zaio (EKLOren 21. art. eta h.).

3.6. Parlamentuko araudiak Parlamentuek dituzten onurabideen barruan, euren funtzionamendua arautzea azpimarratu behar da, kasuan kasuko araudien bidez. Modu horretan, ganberen independentzia osoa bermatzen da, ganberek euren onurabideak eta kideenak eta barne funtzionamendua definitzen baitituzte. Espainiako Konstituzioak, sistema demokratikoetako tradizioari jarraituz, ganberen araudi-ahala bermatzen du eta araudiak kasuan kasuko ganberak testu osoaren inguruan egindako botazioan erabateko gehiengoa lortuz gero 215

Konstituzio zuzenbidearen.indd 215

12/11/07 11:49:36

soilik onetsi edo eraldatuko direla ezarri du (EKren 72.1 art.). Horri esker, araudien inguruan nolabaiteko adostasuna bermatzen da, eta nola edo hala gutxiengoak babestu egiten dira, gehiengoaren nahikeriazko nagusitasuna saihesteko. Parlamentuko araudiak Konstituzioak eratorri ditu zuzenean, Konstituzioaren mendekoak baino ez dira, eta horien bidez soilik arautu daiteke ganberen antolamendua eta funtzionamendua. Esan berri dudanez, araudien edukira hurrengo hauek biltzen dira: ganberen antolaketa eta funtzionamendua, kideen estatutua, legegintza-prozedura, Gobernuaren kontrola, etab. Legegintza-prozedurari buruzko arauak konstituziotasun-bloke izenekoaren atalak dira (martxoaren 1eko 36/1990 KAE).

Ikuspegi juridikotik, Parlamentuko araudiak arau bereziak dira: botere legegileak ematen ditu, eta legeak ez bezala (bi ganberetan egiten dira izapideak), ganbera bakoitzeko araudia ganbera horrek soilik onesten du eta ez da bestetik igarotzen (Kongresuak bere araudia onesten du, eta Senatuak berea); prozedura berezia erabiltzen dute, erregeak ez ditu sendesten, eta Gorte Nagusietako Aldizkari Ofizialean (eta ez Estatuko Aldizkari Ofizialean) argitaratzean indarrean sartzen dira. Edonola ere, Konstituziotik zuzenean eratorri dira, eta Konstituzioan zuzenean sartuta daude (azaroaren 18ko 101/1983 KAE), eta, beraz, lege-lerruneko gainerako arauen maila bera dute eta arau horiekin parekatuta daude. Horrez gain, legezko izaerari homologatzeko moduko izaera dute, eta hori argi ikusten da KALOren 27.2 d) artikuluan, hain zuzen ere, arauon konstituzio-kontrola Konstituzio Auzitegiari dagokiola ezarri duen horretan.

Une honetan, Diputatuen Kongresuko Araudia, 1982ko otsailaren 10ekoa, eta Senatuaren Araudia, 1994ko maiatzaren 3koa, indarrean daude. Hirugarren araudi bat egon beharko litzateke, Gorte Nagusiena, EKren 72.2 artikuluak aipatzen duena, bi ganberen baterako batzarraldiak eta Kongresuko eta Senatuko organo mistoak arautzeko. Araudi hori bi ganberen erabateko gehiengoaren bidez onetsi beharko da, eta beharko diot, araudi hori ez baita oraindik onetsi. Amaitzeko, Parlamentuko araudiak osatzen dituzte ganbera bakoitzeko lehendakaritzak emandako ebazpenek zalantzakasuetan edo ez-egite kasuetan berak dituen interpretazio-ahalmenak direla bide (KOAren 32.2 art. eta SAren 37.7 eta 8 art.). Ebazpen horiek izaera orokorra izateko, ganberako mahaiak eta Bozeramaileen Batzordeak onetsi behar dituzte, eta Parlamentu Zuzenbideko iturria diren arren, horien aurka ezin da konstituzio-aurkakotasun errekurtsorik jarri, babes-errekurtsoa baino, betiere, oinarrizko eskubideak urratzen baldin badira (ekainaren 21eko 119/1990 eta otsailaren 13ko 44/1995 KAE).

Era berean, autonomia-erkidegoen esparruan, kasuan kasuko legebiltzarrek euren araudiak onesten dituzte. Araudi horiek deskribatu berri ditugun ezaugarriak dituzte, eta lege-lerruneko arauak dira; beraz, horien konstituziotasun-kontrola Konstituzio Auzitegiari dagokio, EKren 153 a) 216

Konstituzio zuzenbidearen.indd 216

12/11/07 11:49:37

artikuluan ezarritakoaren arabera eta, zehatz esanda, KALOren 27.2.f) artikuluan ezarritakoaren arabera.

Amaitzeko, zehaztapen terminologiko bat egin behar dugu: izen bera izan arren, ez dira nahasi behar Parlamentuko araudia (legegintza-ganbera bakoitzaren funtzionamendua arautzen duen lege-lerruneko araua, ganberak soilik onesten duena; horri jarritako errekurtsoa Konstituzio Auzitegian soilik aurkez daiteke), Erregelamenduak (Estatuko edo autonomia-erkidegoetako organo betearazleek emandako arauak, lege-lerruneko arauak baino beherago kokatzen direnak eta, beraz, azken horien mendekoak; horiei jarritako errekurtsoak auzitegi arruntetan aurkez daitezke), eta Europako Erregelamendua (Europako Erkidegoko Zuzenbidearen iturri eratorri bat, Europako Parlamentuak eta Europako Kontseiluak, Europako Kontseiluak edo Europako Batzordeak emandakoa, irismen orokorrekoa, osagai guztiei begira bete beharrekoa, estatu kide bakoitzean zuzenean aplikatu daitekeena; horri begira jarritako errekurtsoak Europako Erkidegoetako Auzitegian aurkez daitezke).

3.7. Legegintzako Dekretuak Espainiako Konstituzioan legegintzarako eskuordetzari dagokion guztia arautu da, 82. artikulutik 85.era. Parlamentuak Gobernuari egiten dio legegintzarako eskuordetza, eta horren ondorioz, legegintzako dekretuak agertzen dira. Ez dira legeak (Gobernuak ematen dituelako), baina legelerruna duten arauak dira, Gorte Nagusiek Gobernuari emandako legegintzarako eskuordetzaren emaitzak direlako. Modu horretan, EKren 82. artikuluaren arabera, Gorte Nagusiek Gobernuari eskuordetu ahal izango diote (zehatzago esanda, Ministroen Kontseiluari, GLren 5.1.c artikuluan ezarritakoaren arabera) lege-lerruneko arauak emateko ahala, EKren 85. artikuluan legegintzako dekretu deitzen direnak (izen osoa Legegintzako Errege Dekretu da), Lege Organikoaren erreserbak ukitzen ez dituen gai zehatzen inguruan. Legegintzarako eskuordetzaren oinarri nagusia da legegintza-ahalari dagokionez Gobernuaren laguntza izatea erabilgarria dela luzera edo konplexutasun handiko legeen kasuan; oro har, esparru material oso bati buruzko gorputz legegileak edo konplexutasun tekniko edo juridiko handiko legeak egiteko eta lege-testuak bat egiteko erabili da. Hori dela bide, Gobernuak lankidetzan jardun dezake, hain justu ere, legegileari ahalegin edo denbora gehiegi eskatzen dioten zereginetan, eta orobat, zama astunetatik arintzeko aukera ematen diote.

Legegintzarako eskuordetza Gobernuari esanbidez ematen zaio, gai zehatz baterako, hau da, Gobernua ezin da aldendu organo eskuordetzaemaileak ezarritakotik, eta ezin ditu azken horrek finkatutako mugak gain217

Konstituzio zuzenbidearen.indd 217

12/11/07 11:49:37

ditu (ekainaren 17ko 205/1993 KAE). Era berean, eskuordetzak epea finkatuta du, eta beraz ezin da modu inplizituan edo denbora mugagaberako eman. Behin epe hori igarota, eskuordetza iraungi egiten dela ulertu behar da, baina Konstituzio Auzitegiak onartu du geroko lege batek (esaterako 1992rako Aurrekontuen Legeak) bigarren epe bat gaitzea iraungitako lehenengoaren ordez (martxoaren 20ko 61/1997 KAE, Lurzoruaren Legeak ezarritako legegintzarako eskuordetza Aurrekontuen Legearen bidez luzatzeari buruzkoa). Amaitzeko, hauteskunde orokorrak egin ondoren Gobernua jardunean dagoen denbora osoan eskuordetza eten egiten dela adierazi behar da, GLren 21.6 artikuluak ezarritakoaren arabera.

Eskuordetza Gobernuak horren erabilera egin ostean agortzen da, kasuan kasuko legegintzako dekretua argitaratuta (legegintzako dekretua onetsi aurretik, Estatu Kontseiluari kontsulta egin behar zaio osoko bilkuran), eta Gobernuaz bestelako agintariei ezin zaie eskuordetzarik egin. Gobernuaren aldeko legegintzarako eskuordetza indarrean dagoenean, Parlamentuan eskuordetza horren aurkako lege-proposamenen bat edo zuzenketaren bat aurkezten bada, Gobernuak horren izapideak egiteari uko egin diezaioke. Eskuordetza horren aurka egin nahi duenari geratzen zaion aukera bakarra Ordezkaritza Legea erabat edo zati batean indargabetzeko legeproposamena aurkeztea da (EKren 84. art.).

Legegintzarako eskuordetzari dagokionez, Konstituzioan kasu bi ezarri dira: 1) legegintzarako eskuordetzaren xedea testu artikuludunak sortzea denean, legegintza-baimena Gobernuari oinarri-legearen bidez emango zaio, eta hori Gorte Nagusiek onetsiko dute. Oinarri-legeak eskuordetzaren xedea eta irismena zehatz mugatuko ditu, baita hori gauzatzeko aplikatu behar diren printzipioak eta irizpideak ere (uztailaren 24ko 83/1984 KAE: eskuordetzaren zehaztapenari buruz hitz egiten du), eskuordetza ÂŤzuriakÂť egitea saihesteko. Oinarri-legeak inola ere ezin du oinarri-legea bera aldaraztea baimendu, eta Gobernuari ere ezin dio ahalmenik eman atzera-eragineko arauak emateko. Gobernuak oinarri-legera bildutako legegintzarako eskuordetza burutzen duenean, Legegintzako Errege Dekretua onesten du, eta hori, nola ez, oinarri-legean ezarritakoari lotu behar zaio. Adibide bat: EKren 82. artikuluko oinarri-legearen kasu bat uztailaren 25eko 18/1989 Legea da, Trafikoari, Ibilgailu Motordunen Zirkulazioari eta Bide-segurtasunari buruzkoa. Oinarri-lege horrek egindako legegintzarako eskuordetzaren emaitza martxoaren 2ko 339/1990 Legegintzako Errege Dekretua da, Trafikoari, Ibilgailu Motordunen zirkulazioari eta Bide-segurtasunari buruzko testu artikuluduna onesten duena.

2) legegintzarako eskuordetzaren xedea zenbait lege-testu bat egitea denean, Gobernuari egindako legegintzarako eskuordetza Gorte Nagusien 218

Konstituzio zuzenbidearen.indd 218

12/11/07 11:49:37

lege arrunt baten bidez egin behar da. Lege-testuak bateratzeko baimen horrek eskuordetzaren edukiak xede duen arau-esparrua zehaztuko du: testu bakarra formulatuko den edo bateratu beharreko lege-testuak arautu, argitu eta harmonizatuko diren zehaztu behar da. Eskuordetza horren emaitza ere Legegintzako Errege Dekretua izango da. Ikus dezagun adibide bat: lege arrunt batek, esaterako abenduaren 30eko 42/1994 Legeak, Zerga, Administrazio, Gizarte Segurantza eta Laneko neurriei buruzkoak (hau da, Estatuko 1995eko Aurrekontu Orokorrei buruzko Legearen Laguntza Lege izenekoak), seigarren azken xedapenean, Gobernuari baimena eman zion Lan Prozedurari buruzko Legearen testu bategina egiteko. Bada, eskuordetza horren emaitza apirilaren 7ko 2/1995 Legegintzako Errege Dekretua izan zen, Lan Prozedurari buruzko Legearen testu bategina onetsi zuena.

Eskuordetzaren kontrolari dagokionez, 82.6 artikuluaren interpretazioa apur bat polemikoa izan da. Artikulu horren arabera, auzitegien dagokien eskumenari kalterik egin gabe, eskuordetza-legeek kasuan-kasuan ezarri ahal izango dituzte kontrolerako formula gehigarriak. Kontrolerako formula gehigarriei dagokienez, ez dira arazo gehiegi planteatzen: adibidez, Eskuordetza Legeak Kongresuak eskuordetutako legegintzaren gaineko kontrol gehigarria ezarri dezake (KOAren 153. art.). Baina benetako zalantza auzitegiek eskuordetutako legegintzaren kontrolari dagokionez planteatzen da: doktrinaren atal batek, GARCÍA DE ENTERRÍA buru dela, horren gainean kontrol bikoitza egin daitekeela ulertu du: Konstituzio Auzitegian, lege-lerruneko araua delako, eta auzitegi arruntetan (kasu honetan, administrazioarekiko auzietako auzitegian), Legegintzako Errege Dekretuak Gorteek egindako eskuordetzari dagokionez gainditu duen guztiari begira (ultra vires akats izenekoa da). Azalpena erraza da: Legegintzako Dekretuak, legegintzarako eskuordetza gainditu duen guztiari begira, ez du lege-indarrik, erregelamendu-izaera baino ez —Gobernuak egindako arau juridiko baten moduan, eskuordetza-legeak emandako legezko estalduratik kanpo—, eta, beraz, administrazioarekiko auzietako auzitegi arruntek kontrolatzeko modukoa izango litzateke. Bestalde, Konstituzio Auzitegiak, batzuetan, GARCÍA DE ENTERRÍAren tesia onartu zuen (uztailaren 19ko 51/1982 KAE, apirilaren 4ko 47/1984 KAE eta 1983ko otsailaren 17ko KAA).

Zernahi gisaz, doktrinaren gehiengoak ulertu du, Legegintzako Dekretuak, lege-lerruneko arauak direnez, Konstituzio Auzitegiak soilik kontrolatu ditzakeela, KOAren 161. artikuluan eta KALOren 27.2.b artikuluan ezarritakoaren arabera. Kasu honetan ere, argudioak argiak dira: lege-lerruneko araua da, eta lege-lerruneko arauen gaineko eskumen esklusiboa Konstituzio Auzitegiari dagokio. Legegintzako Dekretua eskuordetzalegeak baimendutakoa baino harago joan daiteke, eta hori dela eta, konstituzioaren aurkakoa dela adierazi daiteke, baina ezin da bihurtu lege-izae219

Konstituzio zuzenbidearen.indd 219

12/11/07 11:49:37

rakoa ez den beste arau bat (kasu honetan, erregelamendu bat), auzitegi arruntek kontrolatzeko modukoa. Edonola ere, auzitegi arruntek konstituzio-aurkakotasun arazoa aurkez dezakete Legegintzako Dekretu baten aurka, lege-lerruneko beste edozein arauren kontra bezala, baina inola ere ezin dute ez ezagutu, aplikatzeari utzi, deuseztatu edo erregelamendulerrunekotzat jo.

Gai polemiko hau amaitu aurretik, esan behar da indarreko legeriaren arabera, administrazioarekiko auzietako auzitegi arruntek Legegintzako Dekretuak kontrolatzeko eskumena dutela horiek eskuordetzaren mugak gainditzen dituztenean (AAJLren 1.1 art., BJLOren 9.4 artikuluari lotuta).

Horrez gain, Konstituzio Auzitegiak Legegintzako Dekretuak kasu guztietan konstituzioaren aurkakoak direla adieraz dezake, bai horien edukia Konstituzioarekin bateraezina denean, bai eskuordetzaren mugak gainditzen dituztenean (apirilaren 13ko 51/2004 KAE).

Autonomia-erkidegoei dagokienez, ohikoa da autonomia-estatutuetan edo horien garapen-legeetan autonomia-erkidegoetako gobernuek Legegintzako Dekretuak onesteko aukera gehitzea, aldez aurretik kasuan kasuko legebiltzarrek onetsitako legegintzarako eskuordetza dela bide.

Autonomia-erkidegoetako gobernuek onetsitakoei Legegintzako Dekretu esaten zaie —Legegintzako Foru Dekretu Nafarroako Foru Erkidegoan—, eta Legegintzako Errege Dekretu esaten zaie Gobernu Zentraletik sortzen direnei. Edonola ere, kasuan kasuko autonomia estatutuetan eta legeria berezkoan ezarritakoaz gain, autonomia-erkidegoetako Legegintzako Dekretuei EKren 82-85. artikuluetan ezarritako arauak aplikatu ahal zaizkie beti.

3.8. Lege-dekretuak Parlamentutik barik Gobernutik atera eta Diputatuen Kongresuaren geroko kontrola duten lege-lerruneko beste arau batzuk lege-dekretuak dira, EKren 86. artikuluan arautuak. Legegintzako dekretuekin gertatzen den bezala (EKn horrela izendatu dira, nahiz eta izen osoa legegintzako errege dekretu izan Gobernu Zentralak eman baditu), lege-dekretuak horrela izendatuta agertzen dira (ÂŤLege-dekretuakÂť) EKren 86. artikuluan, nahiz eta izen osoa errege lege-dekretu izan. Lege-dekretu horiek lege-indarreko arauak dira, eta Gobernuak ematen ditu presako kasuetan; legegintzako dekretuekin alderatuz, desberdintasun hauek dituzte: a) lehenengo eta behin, legegintzako dekretuetan Gorteek Gobernuari baimena ematen diote legegintzarako esanbidezko eskuordetza eginda (Oinarri Legearen edo lege arruntaren bidez, testu artikuludunak edo testu bateginak egin nahi badira); lege-dekretuetan, aldiz, Konstituzioak berak ematen dio baimena 220

Konstituzio zuzenbidearen.indd 220

12/11/07 11:49:37

Gobernuari horiek zuzenean emateko, baina aldi baterako indarraldia baino ez dute izaten, geroko kontrola ezartzen baitzaie, izan ere, Diputatuen Kongresuak baliozkotu behar ditu (Diputatuen Kongresuak, eta ez Senatuak; izan ere, baliozkotzean, Konstituzioak Senatuari ez dio eginkizunik ematen); b) bigarren, legegintzako dekretuek muga material bat dute, hain zuzen ere, ezin baitira sartu Lege Organikoa behar duten arloetan; lege-dekretuek, ordea, jardute-eremua askoz mugatuago dute: aurrerago ikusiko dugunez, horien arauketatik kanpo legegintzako dekretuetatik kanpo baino askoz arlo gehiago geratzen dira.

Doktrinak «egitate gai-emailea» izendatzen duena, hots, Gobernuari eta Gobernuari bakarrik (ahalmen hori ezin zaie beste organo batzuei eskuordetu) behin-behineko arau horiek, lege-dekretuak (konstituzio-testuak hitzez hitz dioenez, legegintzako behin-behineko xedapenak), ematea baimentzeko arrazoia, aldez aurretik botere legegileak esku hartu gabe, hurrengo hau da: aparteko eta presazko beharrizana egotea. Dena den, «aparteko eta presazko beharrizan» hori interpretatu behar da ez salbuespen-egoera moduan, agintari eskudunek dituzten ohiko botereen bidez normaltasunari eustea ezinezkoa denean: gogoan izan, adibidez, osasun-krisi larriak, erkidegorako oinarrizko zerbitzuak geldiaraztea, premiazko produktuak ez hornitzea («alarma-egoera» aldarrikatzea dakartenak), ordena publikoa modu oso larrian asaldatzea («salbuespen-egoera» aldarrikatzea dakartenak), edo gerra, inbasioa, altxamenduak, etab. («setio-egoera» aldarrikatzea dakartenak).

Ez, Konstituzioan ez zaie kasu horiei aipamen egiten aparteko eta presazko beharrizanari buruz hitz egiten denean.

EKren 86. artikuluan aipatu aparteko eta presazko beharrizana, Gobernuari lege-dekretuak emateko gaikuntza ematen diona, beste zerbaiti buruz ari da: ustekabeko egoerei buruz ari da, larriak eta ez hain larriak, presazko jardun arau-emailea behar dutenak eta Parlamentuaren esku-hartzeari itxaron ezin diotenak; izan ere, horren eraginez presazko eta beharrezko arauaren onespena gehiegi atzeratuko litzateke, eta hain zuzen ere, araua ahalik arinena aplikatu behar da. Errege dekretu-legeak mota honetako egoerek eragindako kalteei aurre egiteko erabili ohi dira: adibidez, uholdeak (maiatzaren 27ko 8/2005 Errege Dekretu Legea), lehorteak (ekainaren 20ko 10/2005 Errege Dekretu Legea), basoko suak (uztailaren 22ko 11/2005 Errege Dekretu Legea), isurketa guztiz kutsagarriak (uztailaren 2ko 4/2004 Errege Dekretu Legea). Horrez gain, arauak berehala ematea eskatzen duten beste mota bateko gabeziak presaz konpontzeko ere ematen dira errege dekretu-legeak; gogoan izan, adibidez, osasun-finantzaketari lotutako arazoak, herritarrei emandako osasun-laguntzari begira kalteak sortzen badituzte (irailaren 16ko 12/2005 Errege Dekretu Legea), etab. Edonola ere, Gobernuak «presa» eta «beharrizan» hori beti justifikatu behar ditu, eta Konstituzio Auzitegiak bata zein bestea baloratu ditzake 221

Konstituzio zuzenbidearen.indd 221

12/11/07 11:49:37

aurkaratutako lege-dekretu baten konstituziotasuna baloratzerakoan (maiatzaren 20ko 60/1986 KAE, urtarrilaren 21eko 23/1993 KAE, uztailaren 3ko 137/2003 KAE eta martxoaren 28ko 68/2007 KAE).

Aurrean esan dudanez, lege-dekretuak ezin du EKren 86. artikuluan esanbidez aipatutako arlo-sorta bat arautu. Konstituziogileak erabilitako adierazpenaren arabera, lege-dekretuek ezin izango dituzte ukitu hurrengoak: a) Estatuaren oinarrizko erakundeei buruzko antolamendua. Hau da, lege-dekretuari debekatutako esparrua Estatuko oinarrizko erakundeen osagai estruktural, funtsezko edo orokorrak zehazteari dagokiona da, erakundeon antolaketa eta funtzionamenduari dagokionez (maiatzaren 20ko 60/1986 KAE); b) Konstituzioaren I. tituluak arautzen dituen herritarren eskubide, eginbehar, eta askatasunak. Ildo horretatik, hasieran, Konstituzio Auzitegiak pentsatu zuen muga horren barruan lehenengo tituluaren bigarren kapituluko lehenengo ataleko eskubide eta askatasunez gain, hau da, lege organikoaren erreserbapeko eskubide eta askatasunez gain, beste batzuk ere sartzen zirela, hots, lege arrunta eskatzen zutenak, hain zuzen ere, bigarren atalekoak. Baina RUMASAren desjabetzapen polemikoa eragin zuen otsailaren 23ko 2/1983 Errege Lege Dekretuaren aurkako errekurtsoa jarri zenean (lege-dekretuaren konstituziotasuna oso eztabaidatua izan zen, EKren 33. artikuluko jabetza-eskubidea ukitzen zuelako —hain zuzen ere, 2. atalekoa da— ), Konstituzio Auzitegiak jarrera aldatu eta botazio estuan (lehendakariaren kalitate-botoak erabaki zuen), lege-dekretu haren konstituziotasuna onartu zen epai polemiko baten bidez. Auzitegiko kideen erdiek boto partikularra eman zuten, gehiengoaren erabakiarekin bat ez zetorrena (abenduaren 2ko 111/1983 KAE), eta lege-dekretutik kanpo utzitako arloak modu hedakorrean ez zirela interpretatu behar argudiatu zuen, lege-dekretua bera arau-tresna erabilgaitza ez bihurtzeko; ukitu terminoa ezin zen erabat hedatu, izan ere, orduan zaila izango litzateke lege-dekreturen batek eskubideren bat ez ukitzea. Hori zela eta, ez zen ulertu behar EKren 86.1 artikuluko murrizketek lege-dekretuaren aukerak ezerezera murrizten zituztenik, ezta eskubide eta askatasunen araubide orokorra arautzen zutenik ere. Horrenbestez, kasuan-kasuan ukitutako eskubidearen konstituzio-eraketa eta kasuan kasuko arauketa zehatzaren irismena aztertu behar dira, kasuan kasuko eskubidea ukitzen duten edo ez jakiteko.

Azken buruan, debekatzen dena da lege-dekretu bidez oinarrizko eskubideen araubide orokorra arautzea edo eskubideon funtsezko osagaiei aurre egitea. Argudio hori Auzitegiak erabili du geroko jurisprudentzian (maiatzaren 20ko 60/1986 KAE, urtarrilaren 21eko 3/1988 KAE, urriaren 18ko 182/1997 KAE eta uztailaren 3ko 137/2003 KAE); 222

Konstituzio zuzenbidearen.indd 222

5/12/07 11:44:00

c) autonomia-erkidegoen araubidea (ez da Autonomia Estatutua soilik, irizpide zabalagoarekin interpretatu behar da, hots, KALOren 28.1 artikuluak aipatu arauak barne hartuta; izan ere, debekua Konstituzioan, Autonomia Estatutuetan eta eskumen-legeetan autonomia-erkidegoei buruz jasotako arauketara ere hedatzen da); edonola ere, debekatu egiten da legedekretu bidez eskumenak zuzenean eta modu positiboan mugatu ahal izatea (otsailaren 20ko 29/1986 KAE eta urtarrilaren 21eko 23/1993 KAE); d) hauteskundeei buruzko zuzenbide orokorra (hau da, estatua ordezkatzen duten erakunde guztietarako eta EKren 137. artikuluaren arabera estatuaren barne antolaketako lurralde-erakundeetarako baliozkoak diren hauteskunde-arau guztiak). Izatez, hauteskunde-zuzenbide orokorraren arauketa, praktikan, EKren 81. artikuluan ezarritako lege organikoaren erreserbarekin identifikatzen da (maiatzaren 16ko 38/1983 KAE).

Indarraldiari dagokionez, lege-dekretuak berehala sartzen dira indarrean, aldarrikatu eta Aldizkari Ofizialean argitaratu ondoren (normalean, BOEn argitaratu eta hurrengo egunean sartzen dira indarrean, eta kasu batzuetan, argitaratzen diren egun berean). Baina horien indarraldia behinbehinekoa da, ondoren Diputatuen Kongresuaren kontrolpean jarri behar dira eta. Kontrol horrek argi uzten du Parlamentuaren nagusitasuna eta argi azaltzen du lege-dekretuak, Gobernuak aldarrikatu arren, lege-lerruna izatea; izan ere, Behe Ganberak baliozkotuko du. Parlamentuaren kontrola honela egiten da: lege-dekretuak berehalakoan eztabaidatu beharko dira Diputatuen Kongresuan, eta haien testu osoari buruzko botazioa egin beharko da, lege-dekretua noiz aldarrikatu eta hurrengo hogeita hamar egunetan; ondore horietarako deialdia egingo da, Kongresua bildurik ez badago (EKren 86.2 art.). Ganbera disolbatuta badago edo agintaldia bukatuta badu, kontrol-eginkizun hori Kongresuko Diputazio Iraunkorrak egingo du (78.2 art.).

Epe horretan, Kongresuak lege-dekretua baliozkotu edo indargabetu behar du, eta horretarako prozedura berezi eta sumarioa erabili behar da (KOAren 151. artikuluan ezarritakoa). Testua baliozkotuz gero, arauak lege-dekretu moduan indarrean jarraitzen du (hau da, indarraldiak behin-behineko izateari uzten dio), baina ez da izaera juridikoa aldatzen, hau da, ez da lege bihurtzen; lege-dekretu izaten jarraitzen du, ondorio eta muga guztiekin (maiatzaren 31ko 29/1982 KAE, otsailaren 4ko 6/1983 KAE, eta abenduaren 2ko 111/1983 KAE). Testua indargabetuz gero, lege-dekretua behin-behinean indarrean egon zen bitartean sortutako ondore juridikoekin arazo bat planteatzen da: indargabetze-egintzak berak esanbidez ezar dezake zer ondore dituen. Egintzak indargabetzearen ondoreak ezartzen ez baditu, segurtasun juridikoaren eta egintzen iraupenaren printzipioak aplikatuz, eta partikularren eskubideei kalterik ez egiteko, arra223

Konstituzio zuzenbidearen.indd 223

12/11/07 11:49:38

zoizkoa dirudi indarraldi horretan sortutako ondoreak, printzipioz, baliozkoak izatea.

Amaitzeko, Konstituzioan ezarri da hogeita hamar eguneko epean Gorteek lege-dekretuen izapideak egin ahal izango dituztela lege-proiektuak balira bezala, presako prozedura erabiliz. Prozesua honakoa da: lehenengo eta behin, lege-dekretua Kongresuan baliozkotzen da, eta behin baliozkotuta, Kongresuko lehendakariak galdetzen du ea parlamentuko talderen batek nahi duen izapideak lege-proiektua balitz bezala egitea. Hori horrela balitz, ganberak horren inguruko erabakia hartuko du. Ganbera alde agertzen bada, izapideak lege-proiektua balitz bezala egiten dira, presazko prozedura erabiliz (KOAren 151. art.). Orduan bai, legegintza-prozedura aplikatuko da (presakoa izan arren), bai Kongresuan bai Senatuan, eta bi ganberetan onetsiz gero, orduan ez da errege lege-dekretua, lege arrunta baino; hau da, izaera juridikoa aldatzen du eta ÂŤberritzeÂť juridikoa gertatzen da. Edonola ere, eskatzen dena da hogeita hamar eguneko epean izapideak presako lege-proiektu gisa egingo diren erabakitzea, eta ez hogeita hamar eguneko epe horren barruan lege gisa onestea, epe luzaezin horretan ez baitago horrelakorik egiteko astirik.

Lege-dekretuen kontrolari dagokionez, bi kontrol mota bereizi behar dira: batetik, Kongresuko parlamentu-kontrola, arazo juridikoei zein aukera hutseko arazoei buruzkoa izan daitekeena, eta bestetik, lege-dekretuen jurisdikzio-kontrola, esanbidez Konstituzio Auzitegiari dagokiona, legelerruneko araua baita. Konstituzio Auzitegiaren kontrola arazo juridikoen ingurukoa baino ez da (gaitzen duen egitatea —hau da, beharrizan berezi eta presakoa— gertatu bazen, prozeduraren erregulartasuna, arauketaren konstituziotasuna, etab.), eta, nabarmena denez, ezin da hedatu aukera politikoen inguruko arazoetara. Terminologiari dagokionez, aurrean ere esan dudanez, EKren 86. artikuluan lege-dekretuei buruz hitz egiten den arren, erabilitako izendapen ofiziala errege lege-dekretua da, eta guztiak Estatuko Gobernuak emandakoak dira.

Planteatu den zalantza da ea posible den autonomia-erkidegoetako Gobernuek lege-dekretuak onestea. Doktrinaren gehiengoak ezetz uste du, aukera hori ez baita bildu gaur egun indarrean dauden Autonomia Estatutuetara (horietako batzuetan hasieran ezarrita egon zen, baina onetsi aurreko parlamentu-eztabaidetan kendu egin zen). Euskal Autonomia Erkidegoaren kasuan salbuespen bat dago, eta salbuespen-egoera bat dela bide: autonomia-erkidegoak 1983ko abuztuan jasandako uholde ikaragarriak.

Horren eraginez, euskal agintariek berehala erreakzionatu behar izan zuten. Euskal Autonomia Erkidegoko 1979ko Autonomia Estatutuan ez zen ezarri Eusko Jaurlaritzak lege-dekretuak emateko aukera zuenik, baina egoera oso berezia zenez, Eusko Legebiltzarrak 17/1983 Legea onetsi zuen irailaren 8an. Lege horren bidez, Euskal Gobernuari aipatu uholdeak di224

Konstituzio zuzenbidearen.indd 224

12/11/07 11:49:38

rela bide lege-dekretuak emateko ahalmena eman zitzaion, salbuespenez eta modu berezian, lau hilabeteko epean. Lege hori Eusko Legebiltzarreko Osoko Bilkuraren akordio bidez berretsi zen, 1983ko urriaren 6an eta 7an bildu ondoren. Lege hori oinarri hartuta, Eusko Jaurlaritzak 1-3/1983 Lege Dekretuak eman zituen irailaren 12an, eta horiek Eusko Legebiltzarrak baliozkotu zituen urriaren 6ko 10-20/1983 Legeen bidez. Bestalde, irailaren 20ko 4/1983 Lege Dekretua urriaren 6ko 21/1983 Legeak baliozkotu zuen, eta urriaren 3ko 5/1983 Lege Dekretua urriaren 27ko 26/1983 Legeak baliozkotu zuen.

Lege-dekretu horien eta horiek gaitzen dituen legearen konstituziotasuna aztertzean, doktrinaren gehiengoak konstituzioaren aurkakoak direla adierazi du; izan ere, batzuen iritziz, Autonomia Estatutuak soilik —eta ez autonomia-erkidegoko lege batek— sar dezake lege-dekretua autonomia-erkidegoko iturrien sisteman. Hala ere, garai hartako inguruabar dramatikoak eta guztientzat ulergarria zen neurriaren xedea aintzat hartuta, inork ez zuen Konstituzio Auzitegian errekurtsorik jarri. Zernahi gisaz, 2006tik aurrera egin diren autonomia-estatutuen eraldaketetan lege-dekretuak esanbidez sartu dira, eta beraz, eraldaketa horiek onesten direnean, ez dago inolako oztoporik lege-dekretu autonomikoak egoteko.

4. Erregelamenduak Espainiako antolamendu juridikoaren iturri-sistemako hierarkian, hurrengo maila erregelamenduek osatzen dute. EKren 97. artikuluan Gobernuari eratxiki zaio eginkizun betearazlea eta erregelamenduak emateko ahala, Konstituzioarekin eta legeekin bat etorriz. Hau da, oso ondo bereizten dira Gobernuaren eginkizun betearazlea eta erregelamenduak emateko ahala. Azken horren arabera, Gobernuak irismen orokorreko eta legeak baino lerrun txikiagoko arau juridikoak egin ditzake, legeen mendekoak (otsailaren 19ko 26/1986 KAE, uztailaren 26ko 108/1986 KAE, eta ekainaren 11ko 93/1992 KAE). Gobernuak egindako arau juridikoen kategoria horri erregelamendu esaten zaio (ez dira Parlamentuko araudiekin nahasi behar, azken hauek lege-lerruna baitute, ezta Europako Erkidegoko Zuzenbideko erregelamenduekin ere). Erregelamenduak gero eta garrantzitsuagoak dira. Horren eraginez, erregelamenduak egiteko ahala Gobernuak eta Parlamentuak arauen arloan lankidetzan aritzeko teknika bihurtu da apurka-apurka; horren arabera, Parlamentuak legean arlo zehatz bat arautzeko ildo nagusiak zehazten ditu, eta erregelamenduaren esku uzten du ildo horiek garatzea. Gainera, kontuan hartu behar dugu legeak errealitatearen aldaketa azkarretara egokitzeko beharrizan handiari, batez ere, erregelamenduen bidez egiten zaiola aurre.

225

Konstituzio zuzenbidearen.indd 225

12/11/07 11:49:38

Erregelamenduak mota askotakoak izan daitezke, erabilitako sailkapen-irizpidearen arabera: a) Jatorriari dagokionez, estatuko, autonomiaerkidegoko edo tokiko erregelamenduei buruz hitz egin dezakegu, horiek ematen dituen organoaren arabera, hots, estatuko gobernua, autonomia-erkidegoetako gobernuak edo probintzietako, udalerrietako, eta abarretako betearazpen-organoak diren kontuan hartuta; b) ondoreei dagokienez, hurrengo hauei buruz hitz egin ohi da: erregelamendu juridikoak edo arauemaileak (gai zehatz baten arauketa jasotzen dutenak) eta erregelamendu administratibo edo antolaketakoak (erregelamenduak diren aldetik juridikoak dira eta arau juridikoak dituzte, baina administrazio baten barne antolaketa ezartzera bideratuta daude gehiago); c) Amaitzeko, hirugarren irizpide bat dago, klasikoa, erregelamenduak legearekin duen lotura oinarri hartzen duena. Hori dela bide, erregelamenduak betearazleak, independenteak edo beharrizanekoak izan daitezke. Betearazpen-erregelamenduak lege bati, lege baten artikulu bati edo batzuei edo lege multzo bati zuzenean eta modu zehatzean lotuta daude.

Modu horretan, lege hori erregelamenduak osatu, garatu, xehatu, aplikatu eta betearazten du. Estatu Kontseiluaren arabera, erregelamendu horien eginkizuna ÂŤaurretik dagoen legea garatzea edo lege bat garatu, aplikatu eta betearazteko arauak ezartzeaÂť da (maiatzaren 4ko 8/1982 KAE), eta Estatu Kontseiluko Batzorde Iraunkorrari kontsulta egitea eskatzen dute (EKLOren 22.3 art.). Adibide bat: 2393/2004 Errege Dekretua, abenduaren 30ekoa, urtarrilaren 11ko 4/2000 Lege Organikoaren Erregelamendua, Atzerritarrek Espainian dituzten Eskubide eta Askatasunei buruzkoa, eta Atzerritar horiek Gizarteratzeari buruzkoa, onesten duena.

Erregelamendu mota horien ondoan, doktrinaren eta jurisprudentziaren arabera, beste batzuk ere badaude, erregelamendu independente izenekoak.

Horiek ez dira betearazpen hutsekoak eta ez dira eratorri lege zehatz batetik zuzenean, eta ez dira lege bat garatzeko ematen, baizik eta ÂŤ...antolaketa-arauak ezartzen dituzte Administrazioaren barne esparruanÂť (1996ko uztailaren 15eko AGE). Adibide bat: 1998ko azaroaren 19ko Agindua, Sustapen Ministerioarena, lurreko garraiorako lur azpiko obrak eraiki eta ustiatzeko proiekturako Instrukzioa onartzen duena (2005eko urtarrilaren 20ko AGE).

Amaitzeko, beharrizan-erregelamenduak beharrizan- edo larrialdiegoeran ematen direnak dira. Behin-behineko indarraldia dute, hau da, salbuespen-egoera horrek irauten duen bitartean (pentsa dezagun alkate batek erregelamendu bat ematen duela TAOLen 21-1.m artikuluaren babesean, eta hori dela bide, berak, bere erantzukizunpean, hondamendiak edo zoritxar publikoak daudenean edo horiek gertatzeko arrisku handia dagoenean, neurri beharrezko eta egokiak har ditzakeela, osoko bilkurari berehala jakinaraziz).

226

Konstituzio zuzenbidearen.indd 226

12/11/07 11:49:38

Erregelamenduak emateko titulartasuna Gobernu zentralak du bere eskumen-esparruan. Gobernuak osoko bilkuraren bidez (Ministroen Kontseilua) edo beste organo batzuen bidez (Gobernuko lehendakaria, lehendakariodeak, ministroak) jardun dezake. GLren 5.1.h) artikuluak Ministroen Kontseiluari eratxikitzen dio, Gobernuko kide anitzeko organoa den aldetik, erregelamenduak emateko eskumena legeak garatu eta betearazteko, aldez aurretik Estatu Kontseiluak irizpena emanda. Eskumen hori Errege Dekretuak aldarrikatuta egikaritzen du. Erregelamenduak emateko ahala ministroek egikaritzen badute euren Sailetakoak diren gaiei dagokienez, Ministro Aginduen bidez egingo dute (GLren 4.1.b art.). Hau da, erregelamenduak emateko ahala Ministroen Kontseiluak egikaritzen du Errege Dekretu bidez, lege-arauak arau-erregelamenduen edo betearazpen-erregelamenduen bidez garatzen direnean (adibidez, lehen aipatu 2393/2004 Errege Dekretua, abenduaren 30ekoa, urtarrilaren 11ko 4/2001 Lege Organikoaren Erregelamendua, atzerritarren eskubide eta askatasunei eta horiek gizarteratzeari buruzkoa, onesten duena), edo Ministerioko sail baten mugez harago doazen gaiak arautu behar direnean. Ministroen Kontseiluaz gain, Gobernuko lehendakariak berak ere modu esklusiboan eman ditzake Errege Dekretuak Ministerioko sailak eta Estatu-idazkaritzak sortu, aldarazi eta ezabatzeko, edo Gobernuko presidentziaren egitura arautzeko (GLren 2.2 art.), adibidez: 553/2004 Errege Dekretua, apirilaren 17koa, Ministerioko sailen egitura ezartzen duena. Ikusi berri dugunez, erregelamendua ministro batek ematen duenean, Ministro Agindu esaten zaio (adibidez: Justizia Ministerioaren 3244/2005 Agindua, urriaren 18koa, organo judizialak zuzenean babesteko prozesuko unitateen oinarrizko hornikuntza zehazten duena).

Horiek Espainiako antolamendu juridikoan duten hierarkiari dagokionez, legezkotasunaren eta arau-hierarkiaren printzipioek ezarri dute erregelamenduak legearen mendekoak izan behar direla beti. Hau da, erregelamendu independenteak edo antolaketa-erregelamenduak izan arren (eta, noski, arau-emaileak badira), legearen mende daude beti, eta zer esanik ez, baita Konstituzioaren mende ere, eta ezin dituzte lege-erreserbapeko gaiak arautu, EKren 97. artikuluak eta GLren 23. artikuluak ezarritakoari jarraituz. Modu horretan, erregelamendua inoiz ezin da legearen aurkakoa izan, baina geroko legeak beti aldarazi edo indargabetu dezake erregelamendu bat. Erregelamenduek hierarkia- eta eskumen-arau hauek bete behar dituzte: lehenengo eta behin, Gobernuko lehendakariak edo Ministroen Kontseiluak Errege Dekretu bidez onetsitako xedapenak; bigarren, Ministro Aginduen bidez onetsitako xedapenak. Erregelamendu batek ere ezin izango ditu urratu hierarkian gorago dagoen beste erregelamendu baten manuak, eta erregelamendu batean ezarritakoa urratzen duten administrazio-ebazpenak deusezak dira, erregelamendua eman duen organoaren hie227

Konstituzio zuzenbidearen.indd 227

12/11/07 11:49:38

rarkia bera edo goragokoa duten organoek eman arren (erregelamenduen banakako indargabezintasunaren printzipioa). Erregelamenduen kontrol judizialari dagokionez, auzitegi arrunten eskumena da (EKren 106.1 art.), zehatz esanda, administrazioarekiko auzietako auzitegiena (AAJLren 1.1 art.).

Gobernu Zentralaz gain, erregelamenduak emateko ahalmena dute baita ere —euren eskumen-esparruaren barruan— autonomia-erkidegoetako gobernuek (EKren 152.1 art.). Autonomia-erkidego horietako estatutuei eta horien garapen-legeei erreparatu behar zaie, baina oro har, orain arte esandakoa aplikatzeko modukoa da. Autonomia-erkidego horietako erregelamenduak Konstituzioaren, Autonomia Estatutuaren eta bertako Parlamentuek emandako legeen mendekoak dira. Bestalde, autonomia-erkidegoko erregelamendua / estatuko erregelamendua loturan ez du hierarkia-printzipioak agintzen, eskumen-printzipioak baino. Motei dagokienez, Dekretu esaten zaie kasuan kasuko autonomia-erkidegoko Gobernu Kontseiluak onetsi baditu eta Agindu esaten zaie Gobernu autonomoko sail baten kontseilari arduradunak onetsi baditu (Nafarroako Foru Erkidegoan Foru Dekretu eta Foru Agindu esaten zaie hurrenez hurren). Horien gaineko kontrolari dagokionez, auzitegi arruntek kontrolatzen dituzte, hain zuzen ere, administrazioarekiko auzietako auzitegiek.

Ez da ahaztu behar toki erakundeek ere (udalerri, probintzia eta uharteetakoek) erregelamenduak emateko ahala dutela (TAOLen 4.1.a art.).

Lege horretan, hurrengo hauek ezarri dira: alkateen bandoak 21.1 artikuluan, udalaren osoko bilkurak erregelamenduak egiteko dituen eskumenak 22.2 artikuluan (erregelamendu organikoa, ordenantzak, etab.), eta diputazioaren osoko bilkurek edo Kanarietako (uharte-kabildoak) eta Balearretako (uharte-kontseiluak) pareko organoek erregelamenduak egiteko dituzten eskumenak 33.2 artikuluan (ordenantzak onetsi, etab.). Horrez gain, TATBren 55. artikuluan ezarri zen toki-erakundeek, euren eskumen-esparruaren barruan, ordenantzak eta erregelamenduak onetsi ahal izango dituztela, eta alkateek bandoak eman, baina horiek inondik ere ezin izango dutela jaso legeen aurkako manurik eta administrazioarekiko auzietako auzitegi arruntek berrikusi ahal izango dituztela.

Euskal Autonomia Erkidegoko lurralde historikoei erreparatuz, EKren 1. xedapen gehigarrian, 1979ko Autonomia Estatutuan eta TAOLen aitortutako foru-berezitasuna dela bide, lurralde historiko bakoitzean (hau da, Bizkaian, Gipuzkoan eta Araban), organo berezia dago, izaera ia legegilea duena, herritarrek udalekin batera zuzenean hautatzen dutena. Organo horri Batzar Nagusi esaten zaio, eta bere eskumen-esparruaren barruan, Foru Arau izeneko arau juridikoak ematen ditu. Horiek modu formalean erregelamenduak diren arren, kasu batzuetan legearen berezko edukiak arautzen dituzte (batez ere tributu eta finantza arloan, lurraldeotan indarrean dagoen 228

Konstituzio zuzenbidearen.indd 228

12/11/07 11:49:38

Ekonomia Itunaren sistema berezia dela bide). Foru Arau horiek bereziak dira, legeetatik independenteak direlako, baina administrazioarekiko auzietako auzitegi arruntek kontrolatu ditzakete, ez baitute lege-lerrun formalik. Bestalde, lurralde historikoetako organo betearazleek, Foru Aldundiek, erregelamenduak ematen dituzte, bai Foru Dekretuak (organoak osorik ematen baditu) bai Foru Aginduak (Foru Aldundiko Sailen baten gaineko ardura duen foru-diputaturen batek eman baditu). Horiek guztiak administrazioarekiko auzietako auzitegi arruntek kontrolatu ditzakete.

Amaitzeko, Gobernukoak edo Herri Administraziokoak ez diren konstituzio-organo batzuek emandako erregelamenduak ere badaude, esaterako Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiak emandakoak, BJLOren 110. artikuluan ezarritakoaren arabera (Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiaren osoko bilkuraren akordioak, Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiaren Antolaketa eta Funtzionamendurako 1986ko apirilaren 22ko Erregelamendua onesten dutenak, ekainaren 7ko 1/1995 Erregelamendua, Karrera Judizialari buruzkoa, eta horren aldarazpenak, uztailaren 26ko 1/2000 Erregelamendua, Auzitegietako Aginte Organoei buruzkoa, etab.), eta Konstituzio Auzitegiak emandakoak, KALOren 2.2 artikuluan ezarritakoaren arabera (eta izaera hori dute hain zuzen ere Konstituzio Auzitegiko osoko bilkuraren akordioek, indarreko Antolaketaren eta Langileen 1990eko uztailaren 5eko Erregelamendua eta horren geroko aldarazpenak onetsi zituztenek 1994an, 1999an, 2001ean, 2002an eta 2003an). Erregelamendu horiek Legearen mende baino ez daude (BJLO edo KALO), eta gainerako legeekin duten lotura eskumen-printzipioak zehazten du, eta ez hierarkia-printzipioak; izan ere, organo horien erregelamendu-ahala ez da Gobernuak duen ahal bera, EKren 97. artikulua dela bide (108/1986 KAE, uztailaren 29koa).

5. Europar Batasuneko zuzenbidearen iturriak Europar Batasuneko zuzenbidea edo Europako Erkidegoko zuzenbidea bi arau multzok osatzen dute funtsean: batetik, estatu kideek sinatutako tratatuen multzoak, sorrerako zuzenbide izenekoak, eta bestetik, Europako Erkidegoko erakundeek emandako arau juridikoek, zuzenbide eratorri izenekoak.

Sorrerako zuzenbidea osatzen dute Europar Batasuna eratzeko tratatuek eta eratze-tratatu horiek aldarazteko tratatu eta hitzarmenek. Sorrerako zuzenbide hori zuzenbide eratorriaren gainetik dago, eta azken hori aurrekoari lotu behar zaio. Hona hemen trataturik aipagarrienak: Ikatzaren eta Altzairuaren Europako Erkidegoaren Tratatua (IAEE Tratatua), Parisen 1951n sinatu zena, Europako Ekonomia Erkidegoaren Tratatua (EEE 229

Konstituzio zuzenbidearen.indd 229

12/11/07 11:49:39

tratatua) eta Atomo Energiaren Europako Erkidegoaren Tratatua (AEEE tratatua edo EURATOM), Erroman 1957an sinatu zirenak. Tratatu horiek aldarazpenak izan dituzte geroko tratatu eta akordioak direla bide, besteak beste, Europar Batasuna zabaltzeko tratatuak, Europako Erkidegoetako erakunde batzuei buruzko hitzarmena (1957), Kontseilu eta Batzorde bakarrak eratzeko tratatua (1965), Kontseiluak Europako Parlamentuko kideak zuzeneko sufragio orokorraren bidez hautatzeko hartu zuen erabakia (1976), Europako Agiri Bakuna (1986), Europar Batasuneko Tratatua, Maastrichteko Tratatu izenekoa (1992), Amsterdamgo Tratatua (1997), Nizako Tratatua (2001), etab. Amaitzeko, ez dira ahaztu behar Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Agiria (2000) —hala ere, eratze-tratatuen barruan sartzen ez denez, ez du arau-baliorik— eta Europarentzat Konstituzioa eratzen duen Tratatua, Erroman 2004an sinatu zena. Azken hori oraindik ez dago indarrean, Europar Batasuneko estatu kide askok berretsi duten arren (besteak beste Espainiak. EKren 93. artikuluan ezarritakoaren arabera, maiatzaren 20ko 1/2005 Lege Organikoaren bidez egin du, testu horren aldeko kontsulta-erreferenduma egin ondoren), indarrean jartzeko estatu kide guztiek berretsi behar baitute; hori zaila da, Frantziak eta Holandak ez baitute berretsiko, herrialde horietan egindako erreferendumetan aurka bozkatu baita eta beste herrialde batzuetan berrespen hori «sine die» atzeratu baita.

Sorrerako zuzenbidearen ondoan, zuzenbide eratorria Europako Erkidegoko erakundeek emandako arauek osatzen dute. Horren iturriak Europako Erkidegoa eratzeko Tratatuaren 249. artikuluan (lehengo 189. art.) jaso dira. Artikulu horren arabera, «Beren eginbeharrak betetzeko, Europako Parlamentuak eta Kontseiluak, biok batera, eta Kontseiluak eta Batzordeak, erregelamenduak eta zuzentarauak onartu, erabakiak hartu, eta gomendioak egin edo irizpenak emango dituzte, itun honetan aurreikusitako baldintzetan». a) Erregelamendua (ez da nahasi behar aztertu berri ditugun Espainiako zuzenbideko erregelamenduekin, ezta Parlamentuko araudiekin ere).

«Irispide orokorra edukiko du. Erregelamenduaren osagarri guztiak dira betebeharrekoak, eta Erkidegoko estatu bakoitzean zuzenean aplikatzekoa da». Hartzaileak estatu kideak zein partikularrak dira; b) Zuzentaraua ere arau orokorra da, «zuzentaraua jasotzen duen Erkidegoko estatuari zuzentarauarekin ezartzen zaion betebeharra emaitza jakin bat lortzea da, baina estatuko agintarien aukeran uzten dira modua eta baliabideak». Hau da, nazioko agintari eskudunek dute zuzentaraua osatzeko ardura, eta zuzentarau horrek nahi duen emaitza lortzeko antolamendu juridikoan xedapen egokiak aldarrikatzen ditu (horretarako, kasuan kasuko zuzentarauaren «transposizioa» egin behar da nazioko zuzenbide230

Konstituzio zuzenbidearen.indd 230

12/11/07 11:49:39

ra, herrialde bakoitzeko antolamenduan ezarritako arau juridikoaren motaren bidez eta garatu beharreko arloan herrialde bakoitzeko Konstituzioko eskumen-banaketaren arabera eskuduna den agintariaren eskutik; hala ere, estatuak dira eskumen horiek betetzearen azken arduradunak Europar Batasunean. Espainiaren kasuan, eta Konstituzio Auzitegiak abenduaren 20ko 252/1988 KAEn ezarritako moduan, estatuaren eta autonomia-erkidegoen barne lankidetza eska dezake horrek. Ezarritako epea igaro ondoren zuzentaraua horretarako betebeharra duen estatu kideak garatu ez badu edo modu osatugabe edo akastunean egin badu, Luxenburgoko Auzitegiko jurisprudentziak ezarri du, argia eta xehatua bada, zuzenean aplikatu daitekeela (EEANE hauek: 1982ko ekainaren 19koa —Becher kasua—, 1986ko otsailaren 26koa —Marshall kasua—, eta 1989ko ekainaren 22koa —Fratelli Costanzo versus Milango Udala—); c) Erabakia. Izaera bereziko eta ez orokorreko arau juridikoa da, hartzaile zehatz bat du eta «betebeharrekoak dira puntu guztietan eta hartzaile guztientzat». d) Amaitzeko, 249. artikuluan, batetik, Gomendioak aipatzen dira. Horiek direla bide, erakundeek euren iritzia adierazi eta jokabide-ildo bat proposatu dezakete, hartzaileentzat (estatu kideak, beste erakunde batzuk eta, kasu jakin batzuetan, baita Europar Batasuneko herritarrak ere) betebehar juridikorik ezarri gabe; eta bestetik, Irizpenak; horiek direla bide, erakundeek adierazpenak egin ditzakete inolako betebeharrik gabe, hau da, hartzaileei betebehar juridikorik ezarri gabe, erakunde batek gai zehatz bati buruz duen ikuspuntua ezarriz. «Gomendioak eta irizpenak ez dira lotesleak».

Horrez gain, ez da ahaztu behar Europako Erkidegoetako Auzitegi Nagusiaren jurisprudentzia oso garrantzitsua dela; modu formalean Europako Erkidegoko zuzenbidearen iturria izan ez arren, zuzenbide hori garatzeko garrantzi handia du. Jurisprudentzia horri esker ezarri dira Europako Erkidegoko zuzenbidean oinarrizko printzipio batzuk, besteak beste, bi hauek: Europako Erkidegoko zuzenbidearen zuzeneko eraginaren printzipioa (horren arabera, estatu kide bakoitzean zuzenean aplikatu daiteke, nazioko agintariek horiek hartzeko araurik edo prozesurik egin gabe; izan ere, Europako Erkidegoko zuzenbidearen erregelek euren ondoreak modu uniformean hedatu behar dituzte estatu kide guztietan, indarrean sartzen direnetik eta baliozkoak diren bitartean, Luxenburgoko Auzitegiak bere jurisprudentzian ezarritakoaren arabera, 1963ko otsailaren 5eko EEANE —Van Gend & Loos kasua—, 1978ko martxoaren 9ko EEANE —Simmenthal kasua—, etab.); eta Europako Erkidegoko zuzenbidearen lehentasun printzipioa (hori dela bide, Europako Erkidegoko zuzenbideak lehentasuna du estatu kidee231

Konstituzio zuzenbidearen.indd 231

12/11/07 11:49:39

tako antolamendu juridikoen gainean gatazkaren kasuan, eta Europako Erkidegoko araua lehentasunez aplikatu behar da beti, EEANek epairik entzutetsuenetan ezarritakoaren arabera, besteak beste: 1964ko uztailaren 15ekoa —Costa versus ENEL kasua—, 1971ko abenduaren 14koa —Politi kasua—, 1972ko uztailaren 13koa —Batzordea Italiaren aurka—, 1978ko martxoaren 9koa —Simmenthal kasua—, etab.). Espainiako Konstituzio Auzitegiak printzipio horiek beren beregi aitortu ditu KAE hauetan: otsailaren 14ko 28/1991, martxoaren 22ko 64/1991, irailaren 11ko 130/1995, ekainaren 15eko 120/1998, eta apirilaren 19ko 58/2004.

Europako Erkidegoko zuzenbidearen eta estatu barruko zuzenbidearen arteko loturei dagokienez, ikusi berri dugunez, Europako Erkidegoko zuzenbideak lehentasuna duela esan ohi da. Ikuspuntu horretatik, esaterako Europako Erkidegoko zuzenbidearen arau bat eta Espainiako lege bat bateraezinak badira, lehenengoa nagusituko da. Baina zer gertatzen da Europako Erkidegoko arau bat eta Espainiako Konstituzioa aurrez aurre badaude? Espainiako Konstituzio Auzitegiak Europako Erkidegoko zuzenbidearen lehentasunari buruz hitz egiten du, ez nagusitasunari buruz. Bi hitzen arteko bereizketa zorrotza Auzitegiak ezarri du abenduaren 13ko 1/2004 Adierazpenean. Adierazpen horretan, Europako Erkidegoko lehentasun-printzipioa —Europarentzat Konstituzioa eratzen duen Tratatuaren I-6 artikuluan ezarria— eta Espainiako Konstituzioaren nagusitasuna (EKren 9.1 eta 95.1 artikuluetan agertzen dena, Konstituzio Auzitegiak berak 1992ko uztailaren 1eko Adierazpenean adierazi zuen bezala) bateratu nahi dira. 2004ko Adierazpenaren arabera, Europako Erkidegoko zuzenbideak Espainiako barne zuzenbidearen aurrean lehentasuna du, eta ez nagusitasuna; hau da, Tratatuaren I-6 artikuluak Europar Batasuneko zuzenbidearen lehentasuna aldarrikatzea ez dago (Espainiako) Konstituzioaren nagusitasunaren aurrez aurre. Ildo horretatik, Auzitegiak esan duenez, «(...) nagusitasunak arau baten gorengo hierarkia-izaera du oinarri eta, horregatik, azpitik dituenentzat baliozkotasun-iturria da; horren ondorioz, azken horiek baliogabeak izango dira goragokoan xedatutakoaren aurkakoak badira. Lehentasunak, aldiz, oinarri moduan ez du hierarkia nahitaez, printzipioz baliozkoak diren arauen aplikazio-esparru desberdinak baino; horietako batek edo batzuek beste batzuk baztertzeko gaitasuna dute hainbat arrazoi direla bide lehentasunez edo lehenespenez aplikatzen direlako (...).Horrenbestez, Konstituzioaren nagusitasuna bateragarria da nazioko antolamenduaz bestelakoa aplikatzeari lehentasuna ematen dioten aplikazio-araubideekin, betiere, Konstituzioak hala xedatu badu; hain zuzen ere, horixe gertatzen da 93. artikuluko xedapenarekin (...). Laburbilduz, Konstituzioak berak, 93. artikulua dela bide, Europar Batasuneko zuzenbidearen nagusitasuna onartu du zuzenbide horri dagokion esparruan...».

232

Konstituzio zuzenbidearen.indd 232

12/11/07 11:49:39

Europako Erkidegoko zuzenbidea «egikaritzeko» erabili behar diren barruko tresnei dagokienez, printzipio nagusia erakunde-autonomia da.

Hau da: Europar Batasuneko kide izateak ezarritako betekizunak betetzeko modua (hau da, nork bete behar dituen eta zein bitarteko erabiliz), estatu bakoitzeko barne antolamenduak zehaztu behar du. Printzipio hori Luxenburgoko Auzitegiak aitortu du, eta Espainiako Konstituzio Auzitegiak ere aplikatu du (252/1988 KAE, abenduaren 20koa). Europar Batasunak ezarritako betebeharrak bete behar dituen agintari zehatzari dagokionez, estatukoa, autonomia-estatuetakoa, etab. izan daiteke, horietako bakoitzaren eskumenen arabera, baina estatuaren erantzukizuna bakarra da, eta azken buruan berari dagokio betebeharrak betetzen direla bermatzea, EKren 93. artikuluan xedatutakoari jarraituz. Europako Erkidegoko eskakizunak praktikan ipintzeko erabili behar diren barne arauen motari dagokienez, iturrien sistema arautzen duten barne arauak aplikatu behar dira, lege-lerruneko arauaren, erregelamenduaren, eta abarren bidez egin behar den zehazteko.

Amaitzeko, eta Europarentzat Konstituzioa ezartzen duen Tratatuko iturrien sistemari dagokionez, 33. artikuluan eta hurrengoetan ondokoak jaso dira: a) Europar legea: «irispide orokorra duen lege-egintza da. Lege hori osagai guztiei dagokienez bete beharrekoa da eta estatu kide bakoitzean zuzenean aplikatzekoa izango da». Europako Parlamentuak eta Kontseiluak eman dezakete, Batzordeak proposatuta; b) Europar esparru-legea: «lege-egintza da; horren bidez, kasuan kasuko estatu kideari betebeharra ezartzen zaio, emaitza jakin bat lortze aldera; dena den, estatu kideetako agintarien esku uzten da hori lortzeko modua eta baliabideak aukeratzeko eskumena». Legea Parlamentuak eta Kontseiluak ematen dute, Batzordeak proposatuta; c) Europar erregelamendua (betearazlea): «irispide orokorra duen legez besteko egintza da; lege-egintzak eta Konstituzioaren xedapen jakin batzuk betearaztea da bere xedea. Zenbaitetan, erregelamendua osagai guztietan bete beharrekoa eta estatu kide bakoitzean zuzenean aplikatzekoa izan ahal izango da, eta, beste batzuetan, kasuan kasuko estatu kideari emaitza jakin bat lortzeko betebeharra ezarri ahal izango zaio, baina hori lortzeko modua eta baliabideak aukeratzeko eskumena estatu kideetako agintarien esku utzita». Kontseiluak, Batzordeak eta Europako Banku Zentralak eman dezakete. Beste erregelamendu mota bat ere ezarri da, Eskuordetzan emandako europar erregelamendu izenekoa. Horren arabera, «Europar lege eta esparru-legeek eskuordetzan eman ahal izango dizkiote Batzordeari europar erregelamenduak onartzeko ahalak, legean edo esparru-legean funtsezkoak ez diren osagai jakin batzuk osa edo al233

Konstituzio zuzenbidearen.indd 233

12/11/07 11:49:39

daraz ditzan. Europar lege eta esparru-legeek berariaz mugatuko dituzte eskuordetzan emandako ahalen xedeak, edukiak, irispidea eta iraupena.

Europar lege edo esparru-lege batek arautu behar ditu beti eremu bateko funtsezko elementuak, eta, horrenbestez, zeregin hori betetzeko ahalak ezin izango dira eskuordetzan eman». d) Europar erabakia: «legez besteko egintza da, eta bere osagai guztiei dagokienez bete beharrekoa. Erabakia betetzeko hartzaile jakin bat izendatzen denean, horrentzat bakarrik izango da bete beharrekoa». Kontseiluak, Batzordeak edo Europako Banku Zentralak ematen dute. e) Gomendioak eta irizpenak: «ez dute lotura-ondoriorik izango».

Kontseiluak, Batzordeak edo Europako Banku Zentralak eman ditzakete.

Hala ere, Europar Batasunaren gaur egungo egoera dela-eta, badirudi argi dagoela Konstituzio Tratatua ez dela indarrean jarriko. Hori dela eta, iturrien sistemaren inguruko guztiak Konstituzio Tratatu hutseginaren aurretik zegoen moduan jarraitzen du. Gauzak nola garatzen diren ikusi beharko da, ea Tratatu berririk dagoen eta zein den horren edukia.

6. Konstituzio-ohiturak eta -konbentzioak Espainiako antolamendu juridikoaren iturrien artean, ohitura bigarren mailan dago, idatzizko araurik ez badago bakarrik aplikatzen da eta. Kzren 1.3 artikuluaren arabera, «Ohiturak lege aplikagarririk izan ezean bakarrik eraenduko du, betiere moralaren nahiz ordena publikoaren aurkakoa izan ez eta ohitura hori frogatuz gero». Auzitegi Gorenaren esanetan, ohitura da «asmo juridikoarekin egindako egintzen errepikapenaren bidez gizartekontzientziak egindako arau juridikoa» (1951ko apirilaren 18ko AGE).

Hori dela eta, ohiturei buruz benetan hitz egin ahal izateko, bi betekizun behar dira: bata betekizun faktiko hutsa, egintzen edo jokabideen errepikapena, eta bestea, batzuek psikologiko deitzen dutena, hau da, ildo bereko egintzak errepikatzearen arrazoia horiek bete beharrekoak direla pentsatzea da (opinio iuris). Horregatik, ez da nahiko egintza bat behin eta berriro errepikatzea; horren ordez, errepikatzeko arrazoia egintza hori bete beharrekoa dela pentsatzea izan behar da.

Konstituzio zuzenbidearen eremuan, eta gure konstituzio-sistemaren antzekoa duten lekuetan (eta ez sistema britainiarrean esaterako, bertan Konstituzioa ohiturazkoa baita), ohiturak ez du garrantzi praktiko handirik. Horrez gain, desberdintasun nabarmenak daude zuzenbide pribatuaren eta zuzenbide publikoaren artean. Zuzenbide publikoan, eta zehatzago esanda, konstituzio zuzenbidean, ohituraren jatorria ez da berezko gizar234

Konstituzio zuzenbidearen.indd 234

12/11/07 11:49:39

te-jokabidea, botere publikoen jokabidea baino. Eta, hain zuzen ere, idatzizko Konstituzioa eta konstituzio-araubidea botere publiko horien zuhurtziarakotasuna mugatzeko sortu ziren. Botere publiko horiei Konstituziotik eta hortik eratorri zuzenbide idatzitik aparte arau juridikoak sortzea baimenduko balitzaie, konstituzio-araubidearen oinarriaren aurka jokatuko genuke. Horrek azaltzen du gure sisteman konstituzio-ohitura errezelo handiz onartzea, eta beti bigarren mailako iturri moduan; gainera, inola ere ezin du Konstituzioaren aurka egin, asko jota, hutsuneak bete eta manuak egoera berrietara egokitu ditzake, eta beti Konstituzioaren eta legearen mende dago. Ohituraren garrantzi urriaren erakusgarri, konstituzio-ohitura bat urratuz gero ezin da Konstituzio Auzitegira jo eta, beraz, Espainian, konstituzio-ohitura bat urratzea aurkaratu ezin den egintza da.

Konstituzio-ohiturarekin batera, konstituzio-konbentzio izeneko terminoa agertzen zaigu, bata eta bestea bereiztea oso zaila den arren. Konstituziokonbentzioa definitzean, konstituzio-organoen arteko esanbidezko edo isilbidezko akordioa dela esan ohi da, organo horien ahalmenak eta harremanak arautu nahi dituena kasu horietan arau idatzirik ez dagoenean, edo idatzizko arauak horiek modu irekian antolatzen dituenean, organoei nolabaiteko zuhurtziarakotasuna utzita. Konstituzio-ohituratik bereizten da, konbentzioa betetzeko beharra ohiturari dagokiona baino ahulagoa delako, hau da, ez da ohituran bezain absolutua; organo horiek askatasunez bereganatuko lukete (organoak horiek betetzeko ados dauden bitartean beteko litzateke), eta, edonola ere, ezin da epaileen aurrean exijitu (ezin da Konstituzio Auzitegira jo horiek betetzea eskatzeko). Teorian konstituzio-ohituraren eta —konbentzioaren arteko muga gutxi gorabehera non dagoen esan daitekeen arren, praktikan ez da batere erraza horiek bereiztea.

Gure esparruan, ohikoagoa da konstituzio-konbentzioei buruz hitz egitea konstituzio-ohiturei buruz baino. Praktika batzuen bidez arazoak konpondu eta konstituzio zuzenbide idatziaren hutsuneak bete daitezke, baina berriro diot, konbentzio horiek betetzen ez badira, ez dago inolako zehapen juridikorik eta ezin da inongo auzitegitara jo horiek betetzea eskatzeko. Ikus ditzagun adibide batzuk: EKren 115. artikuluak Gobernuko lehendakariaren esku uzten du Kongresua, Senatua eta Gorte Nagusiak (hau da, bi ganberak) desegiteko eskaera erregeari egitea. Bada, orain arte, bi ganberak aldi berean desegin dira, inoiz ez da horietako bakarra desegin; beste konstituzio-konbentzio bat da erregeak legegintzaldiak modu ospetsuan ireki behar izatea kasuan kasuko hauteskundeak egin ondoren, gai horri buruz Konstituzioan ezer ezarri ez arren. Parlamentuan bestelako jardunak ere sendotu dira, besteak beste, Diputatuen Kongresuan urtero nazioaren egoerari buruzko eztabaida egitea, edo Senatuan autonomiaerkidegoen egoerari buruzko eztabaida egitea, eta, agian, gaur egungo Gobernuak abiatutako jarduna, hots, ÂŤlehendakarien hitzaldiÂť izenekoa, Se235

Konstituzio zuzenbidearen.indd 235

12/11/07 11:49:39

natuan Gobernu Zentraleko eta autonomia-erkidegoetako lehendakariak biltzen dituena; horien guztien kasuan, konstituzio-konbentzioei buruz hitz egin dezakegu. Baina, berriro diot, jardun horiek aldatu edo bete gabe utz daitezke (adibidez, ganbera bakarra desegin daiteke eta ez biak batera, edo Gobernuko lehendakariak erabaki dezake urte jakin batean ez duela nazioaren egoerari buruzko eztabaidarik egingo, etab.). Modu horretan, erraz uler daiteke konstituzio-ohitura eta —konbentzioek gure antolamendu juridikoan duten irismen mugatua.

Amaitzeko, azken kategoria bati buruz hitz egin behar dugu, konstituzioko zuzentasun-arau izenekoei buruz. Botere publikoek euren arteko harremanetan dituzten jokabide-arauak dira, kortesia, diskrezio, zuhurtzia, begiramen, errespetu edo, besterik gabe, heziera arrazoiengatik. Ez dira konstituzio-ohitura eta —konbentzioekin nahasi behar, ez baitira arau juridikoak, kortesia-arauak baino, erakunde publikoen artean elkarbizitza errespetuzko, egoki eta arrazoizkoa ahalbidetzen duten jardunak eta jokabideak. Adibidez: Gobernuak ez du iritzirik ematen erregearen egintzei buruz.

7. Konstituzio zuzenbideko printzipio nagusiak Kzren 1.4 artikuluaren arabera, «Zuzenbidearen printzipio orokorrak legerik edo ohiturarik izan ezean aplikatuko dira, printzipio horiek antolamendu juridikoa eratzeko duten izaerari kalterik egin gabe». Zernahi gisaz, konstituzio-esparruan, konstituzio-zuzenbideko (eta ez zuzenbide orokorrekoak soilik) printzipio orokorrek garrantzi handia dute, antolamendu juridikoa osatzen dutelako, antolamenduaren hutsuneak betetzen dituztelako eta zuzenean aplikatzeko moduko benetako arau juridikoak direlako. Konstituzioaren manu zehatzetan modu esplizituan jasota daude edo modu inplizituan jaso dira, eta izaera arau-emailea hartzen dute horiek biltzen dituzten edo horiek aipatzen dituzten konstituzio-manutik edo —manuetatik. Hau da, konstituzio zuzenbidean ez dira hirugarren mailako iturri subsidiarioa, Zuzenbide Zibilean gertatzen den bezala, berehala aplikatzeko moduko benetako konstituzio-arauak baino. Horiek urratzea nahikoa da Konstituzio Auzitegian konstituzio-aurkakotasun errekurtso bat planteatzeko.

Konstituzio zuzenbideko printzipio zehatzen azterketa hurrengo ikasgaian egingo da. Hori dela eta, printzipio horiei buruz atal horretan emango ditudan azalpenetara jotzen dut. Baina atal hau amaitzeko, komeni da esatea konstituzio zuzenbidean Kode Zibilaren atariko tituluan aipatzen diren zuzenbideko hiru iturri klasikoei dagokienez ezarritako hurrenkera zuzenbide zibilaren ulerkera klasikotik urruntzen dela, azken horrek zuzenbide ida236

Konstituzio zuzenbidearen.indd 236

12/11/07 11:49:40

tziari garrantzi handia ematen dio eta (Legea esangura zabalean); ondoren, ohitura aplikatzen du Legerik ez dagoenean (edo, hobeto esanda, zuzenbide idatzirik ez dagoenean) eta zuzenbideko printzipio orokorrak, aplikatzeko moduko ohiturarik ere ez badago. Eta konstituzio zuzenbidearen esparruan, zuzenbide idatzia funtsezko iturria da (Konstituzioa bera ere idatzia da), ohiturek (eta, hala denean, konstituzio-konbentzioak) garrantzi txikia dute, eta zuzenbideko printzipio orokorrek ohiturak berak baino garrantzi handiagoa dute.

8. Jurisprudentzia Jurisprudentzia definitu nahi izanez gero, Auzitegiek, jurisdikzioahala egikarituz, antolamendu juridikoaren arauak interpretatu eta aplikatzean emandako ebazpenen multzoa dela esan daiteke. Horren garrantzia gero eta handiagoa da, baina Kzren 1.1 artikuluak zuzenbideko iturriaren izaera ukatu zion, izaera hori legeari, ohiturari eta zuzenbideko printzipio orokorrei bakarrik aitortu baitzien. Izatez, Kzren 1.6 artikuluaren arabera, jurisprudentziak antolamendu juridikoa osatuko du, Auzitegi Gorenak legea, ohitura eta zuzenbidearen printzipio orokorrak interpretatu nahiz aplikatzean, behin eta berriz ezartzen duen doktrinaren bidez. Jurisprudentziaren garrantzi praktikoaren eta Kzren 1.6 artikuluak ematen dion bigarren mailaren arteko kontraesana azaltzeko, kontuan izan behar da Kode Zibilaren atariko titulua 1974an aldarrikatu zela, Konstituziorik ez zegoenean. Carta Magna indarrean sartu ondoren, gauzak asko aldatu dira, eta gaur egun, Kzren 1.6 artikuluak batez ere Auzitegi Gorenaren jurisprudentziari aipamen egiten diola ulertu behar dugu, eta ez Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentziari, azken horrek esanahi, irismen eta eragingarritasun oso desberdinak baititu eta, nola ez, konstituzio-zuzenbidearen iturri oso garrantzitsua baita.

Hain zuzen ere, Konstituzioa antolamendu juridikoaren gorengo araua denez, auzitegiek horren inguruan egiten duten interpretazioa funtsezkoa da. Auzitegi arruntek ere (gorengo organoa Auzitegi Gorena da) Konstituzioa interpretatzen dute, baina Konstituzio Auzitegia da testuaren interprete gorena (KALOren 1.1 art.). Hori dela eta, Konstituzio Auzitegiak Konstituzioa interpretatzean behin eta berriro ezartzen duen doktrina ez da konstituzio zuzenbidearen beste iturri bat bakarrik, Carta Magna interpretatu eta aplikatzeko funtsezko iturria da. EKren 164.1 artikuluaren arabera, Konstituzio Auzitegiaren epaiek legeren baten edo lege-indarreko arauren baten konstituzio-aurkakotasuna adierazten badute, edo eskubideren baten balioespen subjektibora mugatzen ez badira, erabateko ondoreak dituzte denen aurka. Botere Judizialaren Lege Organikoak, epaile eta auzitegi 237

Konstituzio zuzenbidearen.indd 237

12/11/07 11:49:40

arruntei buruz hitz egiten duenak, konstituzio-jurisprudentziaren garrantzia beren beregi aitortu du. Izan ere, 5.1 artikuluan hurrengoa ezarri du: «Konstituzioa antolamendu juridikoaren gorengo araua da, eta loteslea da epaile eta auzitegi guztientzat; horiek legeak eta erregelamenduak Konstituzioko manu eta printzipioen arabera interpretatu eta aplikatuko dituzte, Konstituzio Auzitegiak mota guztietako prozesuetan emandako ebazpenetatik ateratzen den interpretazioaren arabera». Manu horrek gorengo eragingarritasuna ematen dio Konstituzio Auzitegiko jurisprudentziari, auzitegi arruntetako jurisprudentziaren gainetik. Hori KALOren 40.2 artikuluak berretsi du zalantzarik egon ez dadin, hurrengoa ezarri baitu: «edonola ere, Konstituzio Auzitegiak epaitutako lege, xedapen edo egintzen inguruan Justizia Auzitegiek emandako jurisprudentzia zuzenduko du konstituzioaurkakotasun errekurtso eta arazoak ebazten dituzten epai eta autoek eratorri doktrinak».

Izatez, Konstituzio Auzitegiak konstituzio-aurkakotasun prozesu edo arazoetan emandako epaiek gauza epaituaren balioa dute, botere publiko guztientzat lotesleak dira eta ondore orokorrak sortzen dituzte denen aurka Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratzen direnetik (KALOren 38.1 art.). Baina Konstituzio Auzitegiak ez du jurisprudentzia sortzen konstituzio-aurkakotasun errekurtsoak edo arazoak ebazten dituenean bakarrik, baita Konstituzioan jasotako oinarrizko eskubideen eta askatasun publikoen ingurukoa interpretatzean (babes-errekurtsoaren bidez) edo estatuko, autonomia-erkidegoko edo toki erakundeetako organoen eskumenak zein diren ezartzean (legeria arau-emailean ezarritako gatazka moten bidez).

Modu horretan, Konstituzio Auzitegia ez da Kelsenen terminologian «legegile negatibo» esaten zaiona, hau da, Konstituzioarekin bateragarriak ez diren arauak araztu eta antolamendu juridikotik baztertzen dituen organoa; askotan, harago jotzen du, esaterako: lege baten edo lege-lerruneko arau baten konstituziotasuna onartzen du modu baldintzatuan, betiere, esangura jakin batean interpretatzen bada, hau da, lege-arauaren interpretazioetatik Konstituzioarekin bateragarriak zein diren eta zein ez zehaztuz.

Mota horretako epaiei interpretazio-epai esaten zaie: adibidez, 1981eko apirilaren 8ko KAE, greba-eskubidearen eta eskubide hori martxoaren 4ko 17/1977 Errege Lege Dekretu bidez arautzearen ingurukoa.

Kasuren batean, Konstituzio Auzitegiak askoz harago jo du. Interpretazio-epaiak soilik eman beharrean, doktrinak «epai sortzaile» deitu dituenak eman ditu, eta horietan benetako «legegilekide» edo «legegile positibo» bihurtu da. Halaxe gertatu zen apirilaren 11ko 53/1985 epai polemikoarekin. Hain zuzen ere, epai horrek ebatzi egin zuen Zigor Kodearen 417 bis artikulua —abortuaren kasu batzuei zigorra kentzen ziena— aldatzen zuen Lege Organikoaren Proiektuaren aurkako konstituzio-aurkako238

Konstituzio zuzenbidearen.indd 238

12/11/07 11:49:40

tasun errekurtsoa. Auzitegiaren arabera, Lege Organikoaren Proiektua konstituzioaren aurkakoa zen, ez zigorrik gabe utzitako kasuak konstituzioaren aurkakoak zirelako, baizik eta lege-testuak EKren 15. artikuluko konstituzio-betekizunak betetzen ez zituelako, eta, beraz, legegileari manuetan sartu behar zituen bermeak adierazi zizkion; hori zela-eta, Auzitegiaren erdia ez zen ados egon epaitzarekin. Horren eraginez, legegileak uztailaren 5eko 9/1985 LO onetsi behar izan zuen, Zigor Kodearen 417 bis artikulua eraldatzekoa, eta horretan berme horiek guztiak sartu ziren (hori osatzeko, egiaztatuko osasun-zentroei eta haurdunaldia borondatez etetea legez burutzeko aginduzko irizpenei buruzko administrazio-arauketa egin zen). Artikulua indarrean dago oraindik, indarreko Zigor Kodearen xedapen indargabetzaile bakarra, 1 a), dela bide, azaroaren 23ko 10/1995 LOren bidez onetsi zena.

Horrenbestez, aurreko guztia ikusita, ez dago zalantzarik Konstituzio Auzitegiko jurisprudentzia ez dela zuzenbideko iturria bakarrik, gure antolamendu juridikoaren zuzenbideko iturri garrantzitsua baino. A. GARCÍA MARTÍNEZek esan duenez, Konstituzio Auzitegia egoteak botere-banaketaren ohiko printzipioa aldatzen duen bezala, Auzitegi horrek zuzenbidea sortzeko duen eginkizunak iturrien ohiko sistema aldatzen du.

9. Bibliografia Iturrien sistema oro har ALZAGA VILLAAMIL, O. et al. Derecho Político según la Constitución de 1978.

Constitución y fuentes del Derecho. 2. argit. Madril: Centro de Estudios Ramón Areces, 1997, I. lib.

BALAGUER CALLEJÓN, F. Constitución y fuentes del derecho. 4. argit. Madril: Tecnos, 1999.

GORDILLO CAÑAS, A. Ley, principios generales y Constitución: apuntes para una relectura desde la Constitución, de la teoría de las fuentes del Derecho. Madril: Centro de Estudios Ramón Areces, 1990.

PÉREZ ROYO, J. Las fuentes del Derecho. 4. argit. Madril: Tecnos, 1988.

OTTO y PARDO, I. de. Derecho constitucional y sistema de fuentes. 2. argit. Bartzelona: Ariel, 1995.

ZZ.AA. La Constitución española y las fuentes del Derecho. Madril: Instituto de Estudios Fiscales, 1979.

Konstituzioa antolamendu juridikoaren gorengo arau gisa GARCÍA DE ENTERRIA, E. La Constitución como norma y el Tribunal Constitucional. 3. argit. Madril: 1985.

239

Konstituzio zuzenbidearen.indd 239

2/1/08 11:45:49

Konstituzio-aldaketa CABO MARTÍN, C. La reforma constitucional en la perspectiva de las fuentes del Dercho. Madril: Trotta, 2003.

JIMÉNEZ CAMPO, J. «Algunos problemas de interpretación en torno al Título X de la Constitución». Revista de Derecho Político. 1980, 7. zk.

PÉREZ ROYO, J. La reforma de la Constitución. Madril: Diputatuen Kongresua, 1987.

VEGA, P. de. La reforma constitucional y la problemática del poder constituyente.

Madril: Tecnos, 1985.

ZZ.AA. «La reforma de la Constitución». Revista de Derecho Político. 1992. 36. eta 37. zenbakiak (monografikoak).

Autonomia Estatutuak AGUADO RENEDO, C. El Estatuto de autonomía y su posición en el ordenamiento jurídico. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1996.

LEGUINA VILLA, J. Escritos sobre autonomías territoriales. 2. argit. Madril: Tecnos, 1995.

TORRES MURO, I. Los Estatutos de Autonomía. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 1999.

Lege Organikoak eta lege arruntak BARCELÓ I SERRAMALERA, M. La Ley orgánica. Ámbito material y posición en el sistema de fuentes. Bartzelona: Atelier, 2004.

CABO MARTÍN, C. Sobre el concepto de ley. Madril: Trotta, 2000.

CHOFRE SIRVENT, J. Significado y función de las leyes orgánicas. Madril: Tecnos, 1994.

GARRORENA MORALES, A. El lugar de la Ley en la Constitución española. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1980.

LINDE PANIAGUA, E. Leyes orgánicas (Un estudio de legislación y jurisprudencia).

Madril: Linde Editores, 1990.

PERMÁN GAVÍN, J., «Las leyes orgánicas: concepto y posición en el sistema de fuentes del Derecho», Estudios sobre la Constitución Española. Homenaje al Profesor García de Enterría. Madril: Civitas, 1991, I. lib.

VILLACORTA MANCEBO, L. Reserva de Ley y Constitución. Madril: Dykinson, 1994.

Autonomia-araubidearen inguruko legeak AJA, E. eta CARRERAS, F. «Carácter de las leyes de armonización». Revista de Derecho Político. 1983, 18-19. zk.

240

Konstituzio zuzenbidearen.indd 240

20/11/07 16:49:17

JIMÉNEZ ASENSIO, R. La Ley autonómica en el sistema constitucional de fuentes del Derecho. Madril: Marcial Pons, 2001.

LASAGABASTER HERRARTE, I. La potestad legislativa de las Comunidades Autónomas. Oñati: Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea, 1982.

MONTILLA MARTOS, J. A. Las Leyes orgánicas de transferencia y delegación: configuración constitucional y práctica política. Madril: Tecnos, 1998.

MORILLO-VELARDE PÉREZ, J. I. Comentario al artículo 150 de la Constitución Española de 1978. Madril: Instituto Nacional de Administración Pública, 2003.

MUÑOZ MACHADO, S. Derecho Público de las Comunidades Autónomas. Madril: Civitas, 1982.

OTTO PARDO, I. de. Estudios sobre Derecho estatal y autonómico. Madril: Civitas, 1986.

Aurrekontu-legeak CAZORLA PRIETO, L. M. «Algunos problemas en el tratamiento parlamentario de los proyectos de Presupuestos Generales del Estado». Revista de la Facultad de Derecho de la Universidad Complutense de Madrid. 1986-1987, 72. zk.

MARTÍNEZ LAGO, M. A. «Las limitaciones de las Cortes Generales en la iniciativa y aprobación de los Presupuestos». Revista de las Cortes Generales. 1990, 21. zk.

MARTÍNEZ LAGO, M. A. Ley de presupuestos y Constitución: sobre las singularidades de la reserva de ley en materia presupuestaria. Madril: Trotta, 1998.

MENÉNEDEZ MORENO, A. La configuración constitucional de las leyes de presupuestos generales del Estado. Valladolid: Lex Nova, 1988.

Nazioarteko tratatuak Nazioarteko zuzenbide publikoaren edozein eskuliburutara jo daiteke, eta bereziki: REMIRO BROTONS, A. Derecho Internacional Público. Madril: Tecnos, 1987, II. lib.

(Derecho de los Tratados).

SÁNCHEZ RODRÍGUEZ, L. I. La celebración de Tratados Internacionales por España: problemas actuales. Madril: Atzerri Arazoetako Ministerioa, 1990.

Parlamentuko araudiak ALONSO DE ANTONIO, J. A. eta ALONSO DE ANTONIO, A. L. Derecho Parlamentario.

Bartzelona: Bosch, 2000.

MARCO MARCO, J. El Reglamento Parlamentario en el sistema español de fuentes de Derecho. Valentzia: Valentziako Gorteak, 2000.

SANTAOLALLA, F. Derecho Parlamentario español. Madril: Editora Nacional, 1984.

241

Konstituzio zuzenbidearen.indd 241

12/11/07 11:49:40

Legegintzako Dekretuak QUADRA SALCEDO, T. «La delegación legislativa en la Constitución». Estudios sobre la Constitución Española. Homenaje al Profesor García de Enterría. Madril: Civitas, 1991.

GUTIÉRREZ GUTIÉRREZ, I. Los controles de la legislación delegada. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1995.

JIMÉNEZ CAMPO, J. «El control jurisdiccional y parlamentario de los decretos legislativos». Revista de Derecho Político. 1981, 10. zk.

VILLACORTA MANCEBO, L. Centralidad parlamentaria, delegación legislativa y posibilidades de control. Madril: Dykinson, 1999.

VÍRGALA FORURIA, E. La delegación legislativa en la Constitución y los decretos legislativos como normas de rango incondicionado. Madril: Diputatuen Kongresuko argitalpenak, 1991.

DE LA

Lege-dekretuak CARMONA CONTRERAS, A. M. La configuración constitucional del Decreto-Ley. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1998.

CARMONA CONTRERAS, A. M. «La incorporación de la potestad gubernamental de urgencia a los nuevos Estatutos de Autonomía: consideraciones críticas». Revista Vasca de Administración Pública. 2006, n.º 76.

SALAS, J. «Los decretos-leyes en la teoría y en la práctica constitucional», in Estudios sobre la Constitución Española. Homenaje al profesor García de Enterría. Madril: Civitas,1991.

SANTOLAYA MACHETTI, P. El régimen constitucional de los decretos-leyes. Madril: Tecnos, 1988.

TUR ALSINA, R. eta GARRIDO MAYOL, V. El control parlamentario de los decretosleyes. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2002.

VEGA GARCÍA, A. S. ¿En qué casos puede el Gobierno dictar decretos-leyes? Madril: Tecnos, 1991.

Erregelamenduak BAÑO LEÓN, J. M. Los límites constitucionales de la potestad reglamentaria. Madril: Civitas, 1991.

CARRO FERNÁNDEZ-VALMAYOR, J. L. eta GÓMEZ FERRER MORANT, R. «La potestad reglamentaria del Gobierno y la Constitución». Documentación Administrativa. 1980, 188. zk.

Europar Batasuneko zuzenbideko iturriak eta horiek estatu kideetako zuzenbidearekin duten lotura CLOSA MONTERO, C. eta FERNÁNDEZ SOLA, N. (koord.). La Constitución de la Unión Europea. Madril: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2005.

242

Konstituzio zuzenbidearen.indd 242

5/12/07 11:44:03

JOVER GÓMEZ–FERRER, J. M. Constitución y Derecho comunitario. Madril: Universidad Carlos III / Estatuko Aldizkari Ofiziala, 2004.

LÓPEZ CASTILLO, A. Constitución e integración. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1996.

LÓPEZ CASTILLO, A. et al. Constitución española y Constitución europea. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 2005.

MANGAS MARTÍN, A. eta LIÑÁN NOGUERAS, D. Instituciones y Derecho de la Unión Europea. 5. argit. Madril: Tecnos, 2005.

MANGAS MARTÍN, A. La Constitución Europea. Madril: Iustel, 2005.

MOLINA DEL POZO, C. F. Manual de Derecho de la Comunidad Europea. 4. argit. berrikusita eta eguneratuta. Madril: DIJUSA, 2002.

VIDAL PRADO, C. eta GONZÁLEZ-TREVIJANO SÁNCHEZ, P. J. El impacto del nuevo Derecho europeo en los Tribunales Constitucionales. Madril: Colex, 2004.

Ohitura konstituzio zuzenbideko iturri gisa GONZÁLEZ-TREVIJANO SÁNCHEZ, P. La costumbre en Derecho Constitucional. Madril: Diputatuen Kongresuko argitalpenak, 1989.

Zuzenbideko eta Konstituzioko printzipio orokorrak ARCE Y FLORES-VALDÉS, J. Los principios generales del Derecho y su formulación constitucional. Madril: Civitas, 1990.

GARCÍA DE ENTERRÍA, E., Reflexiones sobre la Ley y los principios generales del Derecho. Madril: Civitas, 1986.

Konstituzio-jurisprudentzia ASOCIACIÓN DE LETRADOS DEL TRIBUNAL CONSTITUCIONAL. La Sentencia de amparo constitucional. Actas de las I Jornadas de la Asociación de Letrados del Tribunal Constitucional. Madril: Centro de Estudios Constitucionales, 1996.

ASOCIACIÓN DE LETRADOS DEL TRIBUNAL CONSTITUCIONAL. La Sentencia sobre la constitucionalidad de la ley. Actas de las II Jornadas de la Asociación de Letrados del Tribunal Constitucional. Madril: Konstituzio Auzitegia / Centro de Estudios Constitucionales, 1997.

ASOCIACIÓN DE LETRADOS DEL TRIBUNAL CONSTITUCIONAL. La Sentencia en los conflictos constitucionales de competencia. Actas de las III Jornadas de la Asociación de Letrados del Tribunal Constitucional. Madril: Konstituzio Auzitegia / Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 1998.

BLASCO SOTO, M. C. La Sentencia en la cuestión de inconstitucionalidad. Bartzelona: Bosch, 1995.

PIBERNAT, X. «La Sentencia constitucional como fuente de Derecho». Revista de Derecho Político. 1987, 24. zk.

243

Konstituzio zuzenbidearen.indd 243

20/11/07 16:49:18

Konstituzio zuzenbidearen.indd 244

12/11/07 11:49:41