Bertsolari - 98. zenbakia

98. ZENBAKIA | 2015 UDA | 10 EURO

SENDO BEZAIN HAUSKOR (

ONINTZA ENBEITA, ODEI BARROSO, AMAIA AGIRRE ETA IGOR ELORTZA / )

BERTS LARI BERTSOLARI…

EDITATZAILEA:

ERREDAKZIO

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN TEL.: 943 300 621 / 629 460 978 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: antxokarentzat@bertsolari.net publizitatea@bertsolari.net administrazioa@bertsolari.net zamalloarentzat@bertsolari.net ZUZENDARIAK: Beñat Zamalloa Akizu eta Antxoka Agirre BATZORDEA: Jon Martin, Nerea Ibarzabal, Malen Amenabar, Amagoia Mujika, Esti Esteibar, Xabi Paya, Beñat Zamalloa, Rikardo Idiakez, Antxoka Agirre eta Alain Ulazia ADMINISTRAZIO BATZORDEA: Xanti Jaka, Joxean Agirre, Ekaitz Filarmendi eta Antxoka Agirre ARGAZKIAK: Conny Beireuther, Galder Izagirre eta Andoni Lubaki MARRAZKIAK: Adur Larrea eta Mikel Begoña, Patxi Gallego eta Agate Krispin eta Patxi Huarte ‘Zaldi Eroa’ DISEINUA, MAKETAZIOA ETA MARRAZKIAK: Txema Garzia Urbina EUSKARA ZUZENTZAILEAK: Txiliku Aranguren, Beatriz Zabalondo eta Beñat Zamalloa Akizu SARE SOZIALAK: Jon Martin INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

Euskara Zuzendaritza Nagusia Dirección General de Euskera

005> ERRIMA SUELTOA

114> BLOGING IN THE WIND

•

006> •

012> •

016> MANEX AGIRRE ETA JULIO SOTO TXAPELEKIN ETA TXAPELIK GABE, NORBERAREN ITZALETIK Testua: Beñat Zamalloa Akizu / Argazkiak: Andoni Lubaki •

038> XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA, ONDAREAREKIN ETENGABEKO INURRI LANEAN Testua: Beñat Zamalloa Akizu / Argazkiak: Ekaitz Filarmendi

•

120> NEWTON EPAIMAHAIBURU Testua: Pello Esnal •

122> ( 123> LASSEN NATIONAL VOLCANIC PARK. Gidoia: Mikel Begoña / Marrazkiak: Adur Larrea // 127> HAMAR BERTSOLARITXO. Gidoia: Agate Krispin / Marrazkiak: Patxi Gallego )

•

076> SENTITZEN DUTE; BERAZ, BADIRA Testua: Beñat Zamalloa Akizu / Argazkiak: Conny Beireuther •

GANBARAZ ETA ARRAZOIEZ BAINO GUTXIAGO IDATZI DA BERTSOGINTZAN EMOZIOEZ? ZEIN DA BERTSOGINTZAN EMOZIOEK DUTEN LEKUA? NOLA ERAGITEN DIZKIETE EMOZIOEK BERTSOLARIEI? Bertsogintzaren emozioak azalera dakartza 98. ale honek. Onintza Enbeita, Odei Barroso, Amaia Agirre eta Igor Elortza bertsolariak eta Amaia Vazquez psikologoa elkarrizketatu ditu Beñat Zamalloa Akizuk, eta emozioak bertsogintzatik harago ere azaltzen dituen erreportaje sakon eta mardulean landu ditu euren esanak.

Xenpelar Dokumentazio Zentroak 25 urte beteko ditu datorren urtean, eta horren harira Ane Arruti Lopetegik erreportajea idatzi du 98. ale honetarako. Mugimendu bizia da bertsolaritzaren mugimendua, eta izaera berekoa da

U D A

98 2 0 1 5

. Guztiei irekitako zentroa ia” tok ha be n are itz lar so egungo “bert a lehen jardundako hamaik ino ba in ora eta in ora , an dene la, Xenpelar erreportajean Arrutik. Ha u dit o jas k za hit ten nis protago aren eta mende laurdeneko ibilbide ak.

Dokumentazio Zentroaren rri irakurriko ditu irakurle be en ko ga eta n oe m as etorkizuneko to ri txapelduna eta Julio So ola rts be o ak ab Ar e irr Ag Manex Altsasun izketatu ditu Zamalloak. arr elk in ek arr elk a ko roa Nafar daude datozen emandakoak luze jasota k ea luz eta izk arr elk o ak izand ten bi spegi garatua erakutsi zu orriotan. Bertsolaritzaz iku tzeko an litekeenez. Biak elkar m tze an n eta izk arr elk k, bertsolarie olaritzaz txapeletik harago eta berts , tik ga na iza la pe txa oia arraz arri zituzten eta begirada zorrotzez ek harago ere jardun ziren, erantzun guztiak.

e rr im a

ZALDI EROAREN SUELTOA

Hizkuntzak herri egiten gaitu

5

HEMEROTEKA http://www.argia.eus/blogak/ estitxu-eizagirre/2015/04/22/ bertsolaritza-guneakeuskalduntzeko-erreminta/ Estitxu Izagirrek ARGIAko bere blogean idatzitakoa:

Bertsolaritza guneak euskalduntzeko erreminta Bertsoa ez da tresna makala euskara ikasten ari direnen motibaziorako eta erdalguneetan arnas guneak sortzeko. Hala adierazi dute Egoitz Zelaia, Manex Agirre, Miren Artetxe eta Ruben Sanchezek Bertsoa.com webgunean (bertan dituzue bideoak ikusgai).

Bertsoa euskalduntze prozesuan denarentzat Euskaltegietan bertsoa landu duenetan zer gertatu den, horrela azaldu du Egoitz Zelaia hendaiarrak: “Euskara hutsean sortutako adierazpide artistiko edo komunikatiboa izaki, lilura hori sortzen du ikasleengan, desmitifikatzeko balio du eta esateko ‘kontxo, bada ni ere gai naiz!’”. Ruben

6

Sanchez gasteiztarrak motibazioan jarri du indarra: “Jakin mina denei pizten zaie.

Eta hori amu hona da ondoren euskararekin gehiago pikatzeko, pentsatzeko ‘gehiago ikasten badut, behar bada egunen batean joango naiz bertsoak entzutera’”.

Bere bizipenarekin ere lotu du: “Ni bertsotan hasi nintzen euskara maila on bat lortutakoan. Euskara ikasten ari den batentzat bertsolaritza ez da existitzen hemengo erdal komunitatean, eta da gauza bat oso harrigarria.

Bigarren utopia da, lehena da euskara ikastea eta bigarrena bertsolariak ongi ulertzea beti, jarraitzea, eta amesten duzu ea egunen batean zuk ere bertso bat botako zenukeen afari batean”.

Gune erdaldunetan bertsolari izatearen berezitasunak Zelaiak azaldu du bera kontzienteki egin zela

bertsolari: “Gune euskaldun deituetan behar bada naturalki sortzen dira bertsolariak, hitzaren jolasaren liluraz. Gune erdaldunetan ez, hemen kontzienteki sortu behar zara”.

Manex Agirre aramaioarrak bertsoa bizitzeko modua aztertu du: “Hemengo gazteak ez daude sartuta Gipuzkoan edo Bizkaian sartuta egon ahal diren bertso zirkuitu batzuetan eta bertsolaritza ulertzeko modu batean.

Iruditzen zait hori onura izan daitekeela, harreman natural bat eta tentsiorik gabekoa eraikitzeko aukera ematen du. (…)

Bertsolaritza arnasgune Sanchezen euskararen maparen distortsioa salatu du: “‘Inguru ez hain euskalduna’ diogu lurraldearen hiru heren euskalduna eta heren bat erdalduna balitz bezala, baina bai zera! Inguru ez hain euskalduna da Euskal Herri osoan!” Miren Artetxe hendaiarrak azaldu du bertsolaritzak oxigeno burbuilak sortzeko duen gaitasuna: “Bertsoaren inguruan bada giro bat euskaratik eta euskaraz egiten dena. Leku eta denbora bat ematen du euskaraz bizitzeko

normala balitz bezala, hemen ez baita oso ohikoa halako guneak izatea”. Agirrek bide beretik adierazi du: “Bertso eskola, nahiz eta horretarako lan zehatza ez egin, bada gune bat euskararekiko harremana lantzeko. Bertsoa lantzen da modu dibertigarrian, eta horrek berekin dakar hizkuntza horrekiko harremana aldatzea.

Bertso eskolan dabilen gazte jende askok esaten du ‘bertso eskolan ongi pasatzen dut, nik ez dut inor ezagutzen bertso munduan dagoena bezalakoa…’ Galdera da: jende hori kontziente da zer esan nahi duen horrek bere eremu soziolinguistikoan?

Kontziente da euskarazko adierazpide batean sentitzen dela oso eroso?” (…).

T http://www.bertsomovieda. com/?cat=21

bira bat eman zieten antolatzaileek duela lau urte, eta bertso-bideo lehiaketa hau geroz eta ezagunagoa da egun. Arrazoi on bat dela eta, “penatan” daudela adierazi dute: “gero eta lan hobeak uzten ditugu saritu gabe”.

Honela geratu dira sariak azkenean:

T

1. Saria (1000 euro): “Txakile”

Bertan behera gelditu da Xabier Silveirak Nafarroako Bertsolari txapeldunari egindako desafioa. Hori jakin aurretik, Garan elkarrizketa egin diote Silveirari

2. Saria (300 euro): “Etzinen zu” Gazteen mailan 1. Saria (300 euro): “Tantak” 2. Saria (150 euro): “Garoña” Mailaz kanpoko sariak Publikoaren saria (500): “Txakile” Bertsorik onenen saria (250): “Aita heriotza”

http://www.naiz.eus/eu/hemer oteca/gaur8/editions/ 2015-0411/hemeroteca_ articles/hainbestetan-egin-dutbertsotan-deseroso-nengoentokietan-azkenerakobertsolari-txarra-sentitunaizela

«Hainbestetan egin dut bertsotan deseroso nengoen tokietan, azkenerako bertsolari txarra sentitu naizela» Amagoia Mujika

4. Bertsomoviedak baditu irabazleak!

Amaitu da aurtengo Bertsomoviedaren edizioa.

Ohiko bertso-paper lehiaketei

(…) Desafio edo lagun arteko saioa izan, badirudi Xabier Silveira berriz bueltatuko dela oholtzara bere estilo propioarekin. Ez baitaki bestela egiten. Zuzen, estropezu egiten, erortzen eta berriz altxatzen. Eta, batez ere, beti sinisten duen pausajeaz. (…)

7

HEMEROTEKA Zergatik ez zara txapelketara aurkeztu?

Euskal Herriko txapelketa bukatuta, saioak hartzeari utzi nion. Urtebete erabat isilik pasatu dut, bertsoetatik aparte, oso gogaituta nengoelako. Bertsoa besterik ez nuen egiten, baina bertso saioa nuen eguna iristen zenean, estutu egiten nintzen.

Ez nuen egun hori iristea nahi, ez nuen saioetara joan nahi, eta behin hara iristean okerrago zen. Nire begiz ikusten nuen bertsotara joan nintzen toki hartara ez nintzakeela sekula joango nire bizitzan ez banintz bertsolaria.

Are gehiago, hara joateko enkargua egin zidatenek bertze edozein diziplinatan ibiliko banintz, ulertuko zuten hura ez zela nire lekua.

Bertsolaritza entsalada bat denez, dena nahasten denez, niri askoz gehiagotan gertatu zait deseroso sentitzea eroso sentitzea baino.

8

Esan daiteke lekuz kanpo sentitu zarela bertsolaritzaren zirkuitu nagusian.

Baina zerbait aldatu da, berriz gerturatu zarelako bertso mundura.

Bertsolaritzaren zirkuitu egonkortu horretan. Azken hiruzpalau urtean saio gehiago egin ditut Lanku bidez eta gutxiago gaztetxetan, tabernetan eta bestelako kutur esparru horietan. Hainbeste aldiz egin dut bertsotan deseroso sentitu naizen tokietan, nire maila emango ez dudala dakidan tokietan –eta, gainera, gero ez dut maila eman–, azkenerako bertsolari txarra sentitu naizela. Eta nire buruari galdetu diot: zertarako abestuko dut? (…)

Nire gogoa aldatu da. Gogo txar horretara zenbait baldintza errepikokarrek eraman baninduten, topatu dut modu bat aski sinplea gauzak modu xumean eta autokudeaketaren bidez egitekoa, inoren zain egon beharrik gabe. Eta erabaki dut desafioa botatzea Nafarroako txapeldunari.

Bertsoetatik aparte egon zaren urtebetean, zertan aritu zara?

Kalamuzale elkarte bat sortu eta hori kudeatzen aritu naiz, lanean. Inoizko urterik lanpetuena izan dut. 250 bazkideko elkartea sortu genuen, baina dagoeneko utzi dut lan hori. Eta egia da bertso saioetara deseroso joaten hasi nintzela hortik aparte gauza mordoa nuelako egiteko. Dagoeneko bertsolaritza ez zen lehentasunekoa, lan bat nuelako eta ekonomikoki beste bide bat nuelako. Eta egia da urtebete horretan erabat deskonektatu dudala, erabat apartatu naizela bertso mundutik. Pentsa, urtebetean Jokin Uranga behin baino ez dut ikusi, Haritz Etxeberria Ministro ez dut ikusi ere egin eta Fredi Paya telebistaz.

Nahikoa esan dizut horrekin.

Noiz berotu zaizu burua?

Aspaldi, egoera honetan egon nintzen lehen aldian. Orduan pokerrean aritzeaz eta bertso saio batzuk egiteaz bizi nintzen. Baina une batean saio batera joatea putakeria bat bihurtu zen, pokerra ere izugarri gustatzen zitzaidalako.

Astean zehar on line aritzen nintzen pokerrean, baina asteburuak ziren jendearen kontra aurrez aurre aritzeko aukera, eta normalean asteburuetan bertso saioak ere izaten nituen.

Eta sasoi hartan dena utzi eta Kubara joan nintzen denboraldi batez. 2009. urtea zen eta Julio Sotok lehen txapela jantzi zuen.

Akordatzen naiz finala Lesakan izan zela. Zati handi

bat amaren etxeko leihotik entzun nuen eta bukaeran gerturatu nintzen pilotalekura.

Eta jada urte hartan desafio antzekoa egin genuen Juliok eta biok, Txantrean. Baina, horretatik aparte, Kuban eman nuen denboraldian bertso desafio bat diseinatu nuen Elizondoko Lur aretoan jokatzeko. Julio ere ados zegoen. Dena hitz egina zegoen eta antolatuta, baina azken unean hasi zitzaizkidan ez dakit zenbat baldintza bete behar zirela esanez. Tartean, esaterako, anbulantzia bat behar zela kanpoan badaezpada. Horrelako tontakeriak tarteko haserretu egin nintzen eta azkenean ez genuen egin.

Dagoeneko ez zara pokerrean aritzen?

Ez, utzi egin nuen. Irabazteari utzi nion, denboraldia neraman horrela, galera bihurtu zen eta utzi egin nuen. Aitzakia bakarra neukan pokerrean aritzeko: Soldata ematen zidan. Eta aitzakia hori desagertu zenean, ez nuen ezer irabazten eta denbora asko kentzen zidan.

Hiruzpalau urtez pokerraz bizi izan nintzen, ez telebistako pelikula horietan bezala sekulakoa dirutza irabaziz, soldata xume batekin baizik.

Baina hori bukatu zenean, utzi egin nuen.

Bertsoak ere utzi dituzu behin baino gehiagotan, eta betiko gainera.

Bai, bertsoak hirutan utzi ditut betiko, eta beti bueltatu egin naiz. Eta, zer? Niretzat

gauzak sekulakoak dira, izugarriak, irauten duten bitartean. Eta une batean onak izateari uzten diote.

Hirutan bertsoak utzi eta hirutan bueltatu naiz. Gauza oso larria egiten ari naizela irudituko balitzaidake, akaso ez nukeen egingo. Baina ez zait hainbesterako iruditzen, ezta? (…)

T http://www.argia.eus/argiaastekaria/2458/sorterrikogalderak Mikel Artolaren bertsoak ARGIAn

“Sorterriko galderak” Olatuak aparretan naufragoen mesedetan zeren egarri ote gabiltza botilako mezuetan?

Iraganari begira etena ala segida goian, behean ala ertzean euskalduna non bizi da?

Buruan eskuez hazka azkenean harramazka nor da galtzaile, nor irabazle bukatu al da gatazka?

Hitz hutsak telebistetan zaurituak albistetan noren ahotik, noren lepotik aritzen gara hizketan?

Bizirik gaude halare eskola-ume herabe altxa eskua, nork izan nahi du bere buruaren jabe?

Ganbelako behi antzua iraganaren zantzua ukuiluetan aurkitu ote liteke honen zentzua?

Aitonaren gazta ona irratietako sona zein da moderno zein zaharkitu Kalakan ala Madonna Orduz ordu, unez une jolasean hiru ume kantuak bihur ote lezake konplikatu zena xume?

Ahots hutsarekin deman euskaldun zaharron teman altabozak noiz jarri zituzten historiaren tabernan?

Aire zaharrak iparretik ekaitz berriak hegotik zorabiorik gabe irtengo al gara zurrunbilotik?

Zenbat gara bat, zazpi, hiru? hizkuntza bat da testigu gureaz asko hitz egiten da besteenaz zer dakigu?

Guztiok gara nomada Senegal, Peru, Sahara nola ekarri behar ditugu gu hurbiltzen ez bagara?

Argizaiola opari zergatik ez eman hari euskañolaren zubia eraiki zuen arkitektoari?

Konplexuekin akabo maitasunari lau trago sufritzen jada aspertu gara goza al daiteke gehiago?•

9

UDABERRIKO PUNTUTAN

Uztaila eta abuztuan, Puntutan dendan, "Operazion Biniki" Bi aukeratu eta bakarra erosi WWW.PUNTUTAN.COM 2015eko udan atera berri ditugun diseinuetan ere, "Operazion biniki" 10

WWW.PUNTUTAN.COM

11

ELKARRIZKETA

Arabako bertsolari txapelduna da bata, Nafarroakoa bestea: Manex Agirre da lehena, Julio Soto bigarrena. Aramaio eta Iru単ea artean, Altsasun elkartzea adostu zuten. Maiatzaren erdialdea, Udaberriaren hasieran txapela jantzi zutenetik, udaberriak aurrera egina zuen. Foruen plazan, arratsalde eguzkitsu batean elkartu izanaren arrazoia txapelpea izanagatik, abiapuntu eta elkartzeko arrazoi izan ziren txapelok. Abiapuntu eta arrazoi euren ibilbideak, egoerak, beharrak eta ikuspegiak partekatzeko ikuspegi pertsonal garatutik.

Manex Agirre: “Nire anbizioa da ahalik eta harreman emozional erregularrena edukitzea bertsolaritzarekin, ondo pasatzea txapelketatan eta nire buruarekin gustura geratzea”.

14

EMORIARI TIRAKA OROITU DUTE BERTSO UDALEKU BATZUE TAN EZAGUTU ZUTELA ELKAR MANEX AGIRREK ARAMAIO, 1982 ETA JULIO SOTOK GORRITI, 1987. ELKARREN ARTEAN EKARRI DUTE AKORDURA, OROITZAPEN LAUSOTIK. Agirre kantuan joan omen zen, eta udalekuetako haurra zen Soto. Ez du gogoan norekin joan zen kantuan. Ixiar eta Estitxu Eizagirre begirale zirela bai, eta Agirreren anaia ere udalekuetan zela ere bai. Soto bertsotan hasiberria zen. Hala izanik, hamabost urte izango zituela orduan Sotok, eta 20-21 urte Agirrek, beraz. Harrezkero egin izan dute topo bertso saioetan. Soto Gasteizera joan izan denetan, gehienbat. Azken oroitzapena Zerainen duela bi urte elkarrekin kantatu zutenekoa dute. Ordutik, ez dira ziur berriz elkarrekin kantatu ote duten. “Nik uste dut Julioren eta nire zirkuituak nahiko desberdinak direla. Batez ere, Julioren azken urteetako ibilbidea ikusita.

Ni Arabatik oso gutxitan irteten naiz. Horregatik esaten nizun Gasteizera etorri zarenetan egin dugula bat gehiago”, ebatzi du Agirrek. Erantzun lausoena horixe izan dute elkarrizketan, lausotasun gutxiko erantzunak dituzte egunera etorrita, azken bolada hausnarketa bolada izan baitute biek.

Hausnarketen ondoren, non kokatzen duzue bertsolaritza zuen bizitzetan?

Harreman esporadiko samarra daukat bertsolaritzarekin. Memento honetan, gainera, harreman pertsonala dela eta, are eta esporadikoagoa. Nire inguruak eta nik bertsolaritza oso aldizkako maiztasunez bizi dugu: batzuetan, oso intentsiboa; beste batzuetan, oso erlaxatua. Gorabeheratsu samarra da, eta erregulartasuna lortu gurako nuke, nahiz une honetan ezin dudan egoera pertsonalarengatik. Atzera begiratuta, eduki dut erregulartasun hori garai batzuetan, eta beste batzuetan eten totala ere bai.

MANEX AGIRRE:

Bertsoa oso garrantzitsua da nire bizitzan. Hasi nintzenez geroztik —hamabost urte nituenetik hona—, asko-asko erakarri nauen zerbait da, sorgindu nauen zerbait. Pasio handiz bizi dut bertsoa, eta, azkenaldian esan izan dudan bezala, pasio eta eromen horrek itsumenera eraman nau azkeneko bizpahiru urteetan. Hori dela eta, bertsoarekin asko sufritzea egokitu zait, nik ez dudalako behar zuen lekua ematen jakin. Saiatzen ari naizena da oso-oso toki garrantzitsuan kokatzen bertsoa, beti izango delako garrantzitsua bertsoa niretzat, baita uzten dudan egunean ere, baiJULIO SOTO:

15

na ez nioke azken urteetan eman diodan zentraltasun hori eman nahi.

Beste gauza batzuen azpitik utzi nahi nuke nire bizitzan: familia, lagun eta beste maitasun batzuen azpitik ahal dela.

Borroka horretan ari naiz: batzuetan borrokak berak irabaziko dit, beste batzuetan nik. Iruditzen zait hemendik aurrera ere jarraitu beharko dudala borrokatzen.

dian egiten ditudan beste ekimen batzuetara—, gauza gutxi daude bertsoarekin lortzen dudan hori lortzen dudanik. Oso gauza gutxirekin sentitu dut bertsoarekin sentitu dudan asmatzen duzuneko betetasun hori. Sentipen hori da lotura hori mantentzeko arrazoi nagusia. Sufrimendurako tartea ere ematen du, beti ez duzulako asmatzen. Orduan, autosuperaziorako erronka izaten da. Beste alde batetik, plano kolektiboa dago. Araban, Aramaiotik kanpora, egoera linguistikoa dela eta, erantzukizun sozial moduko bat uste dut sentitzen dugula bertsolariok. Bagara erreferente bat, nahiz oso lokala izan.

Txapelpera itzuli zinetenetik denboratxo bat igaro da. Ezertan nabaritu duzue aldaketarik zuengan?

Motibazio handiena dut bertsotan egitea asko gustatzen zaidala, eta bertsoak ematen dizkidan emozio eta memento asko bertsogintzatik aparte ez ditudala lortzen. Horrek ere, azkenean, engantxatzen zaitu: bertsotan egin nahi duzu lortuko duzulako jendearen enpatia, lortuko duzulako kontzentrazio mota desberdin bat… Bertsoak eskaintzen dizkigu emozio berezi batzuk, eta nik uste horiengatik egiten dela bertsotan. Horretaz gain, artistikoki ni motibatzen nauena da gero eta bertso hobeak botatzen saiatzea. Borroka horretan ibiltzea: bertsoak nola hobetu, nondik hobetu, zer hobetu… Arlo guztietan gertatzen den bezala: pintore batek hobeki pintatu nahi du, ez, agian, artelan hobeak egiten, baina bai berak sentitzen duena hobeki espresatzen.

J.S.:

Nire anbizioa da ahalik eta harreman emozional erregularrena edukitzea bertsolaritzarekin, ondo pasatzea txapelketetan eta nire buruarekin gustura geratzea. Eguneroko bizitzan egiten dudanean —lanetik hasita, aisialM.A.:

Julio Soto: “Zuregatik kantatzen duzu, baina baita herri bategatik eta hizkuntza bategatik ere”.

Kokaleku horretatik zein dituzue motibazioak eta anbizioak bertsogintzarako?

16

Nik ez dut inongo aldaketarik sumatu txapelarekin. Egia da txapelak beti ematen dizula plaza batzuk egiteko aukera, baldin eta txapel hori ongi kantatuta lortzen duzunean. Hori da finaletako edo txapelketetako baliorik handiena: bertsotan ongi egiteak erakartzen du publikoa. Txapelak, gustura gelditzen zarenean, gustura gelditu izanak ematen dizu pozik handiena. Oholtzan bizi izanJ.S.:

18 19

Julio Soto: “Motibazio handiena dut bertsotan egitea asko gustatzen zaidala, eta bertsoak ematen dizkidan emozio eta momentu asko bertsogintzatik aparte ez ditudala lortzen�.

dako emozio, kontzentrazio maila eta asebetetasun horrekin gelditzen naiz aurten.

M . A . : Nik ez daukat hainbesteko asebetetasunik, eta horrekin ez nintzateke geratuko bereziki.

Aldaketa handirik ere ez dut nabaritu. Agian, orain dela lau urte lehen txapela jantzi nuenean ez nuen bertsolaritzari buruz hainbeste hausnartu. Horretan medioek eduki duzue zerikusirik. Batzuetan elkarrizketa landuak egiten dituzue, eta buruari buelta asko ematen dizkiozu. Ezin duzu edozer gauza erantzun, saiatzen zara ahalik eta ondoen erantzuten eta zer pentsatzen duzun azaltzen. Horretarako, hausnarketa bat egiten duzu, eta elkarrizketa bukatzean buruak bueltaka jarraitzen du.

Intentsitate handiagoz bizi izan dut bertsolaritza txapela eta gero, eta hilabete edo iraun du.

horrekin geratzen naiz: denon artean egindako hausnarketa batek ondorio on bat eman izana.

Zuen herrialdeetan bertsogintzak zenbat du kolektibotik eta zenbat du pertsonaletik?

Bertsolariak hasieran gehiago du pertsonaletik kolektibotik baino. Zerbaitetan hasten zarenean ez zara besteengatik hasten, zeuregatik hasten zara. Bertsotan gustatzen zaizulako eta zuk ere egin nahi duzulako hasten zara. Mundu horretan sartzen zarenean, ohartzen zara bide pertsonalaren paraleloan badoala beste bide bat. Euskalduna zarenez eta zuk egiten duzuna euskaraz egiten duzunez, ikusten duzu badagoela borrokatzeko behar bat. BertsoJ.S.:

Biok itzuli zarete txapelpera. Txapelari pisu handia kentzen zaion garaiotan, zer garrantzi du txapelpera itzultzeak?

J . S . : Nire kasuan, txapelpera itzultzea baino, izan da lasaitasun batera itzultzea. Azkeneko Nafarroako finalean eta Txapelketa Nagusian sufritu egin nuen, eta, lehen aipatutako itsumenetik, urduritasunak gain hartu zidan. Bertsotan oso gaizki egiteaz gain, oso gaizki pasatu nuen. Berriz oholtza gainean txapelketa batean barruko bake horrekin kantatzea, bertsoa bere tokian jarrita kantatzea, egindakoarekin gustura geratzea‌ Niri pisu hori eman dit finalak. Gero txapela etorri zen, eta beti da pozteko zerbait, ez dut ukatuko, baina gehiago da emozio hori bueltan etorri zaidala. Bertsotan egiteko modu hori nire barruarekin. Ez dakit inoiz itzuliko den, ahaleginduko naiz.

Oso sentipen desberdinak eduki nituen lehenengo txapelarekin eta bigarrenarekin. Lehena izan zen erabat euforikoa, bigarrena lasaiagoa, eta ez nuke nabarmenduko sentipenik itzulerarekin lotuta. Ez, ez da hori. Aurten txapelketarekin hausnarketa egin dugu Arabako Bertsozale Elkartean. Zehaztu genuen helburua frogatutzat jotzen dut aurtengo txapelketak motibatu nauelako, eta M.A.:

20

21

Egoera den bezalakoa da. Egun, euskarak Nafarroan edo Araban bizi duen egoerari plano indibidualetik ezin zaio bueltarik eman, argi dago borroka kolektibo bat izan behar duela. Arabako Elkartean eta gure artean betiko gaia da, eta hala izan behar du, M.A.:

22

Manex Agirre: “Gezurra badirudi ere, bertsolaritzak herrialdeka funtzionatzen du argi eta garbi. Elkarteak mugatuta daude euren eragin esparrura”.

ak alderdi artistiko horretatik aparte badu euskara ere, eta euskarak —Nafarroan, Araban, Lapurdin, Nafarroa Beherean eta Zuberoan, bereziki— badu talde izaera horretatik zati handi bat. Bertso saio askotan garrantzitsuena ez da bertsolaria edo bertsoa, garrantzitsuena euskara entzutea da, garrantzitsuena euskararekin jolas egitea da. Esango nuke horrek lotzen gaituela asko Arabako, Nafarroako eta Iparraldeko bertsolariak. Zuregatik kantatzen duzu, baina baita herri batengatik eta hizkuntza batengatik ere.

ezin dugulako ahaztu zer erakusten gabiltzan oholtzara igotzen garen bakoitzean. Plano indibidualean eta koletiboan aldi berean gabiltza. Geure buruan sinesten dugulako ere bagabiltza, konfiantza bat daukagu geure buruarengan, kantatzeko eta irteteko. Araban badauzkagu gazteak euren bertsolaritzarekiko harremana nagusiki kolektiboa izan dena, hala bizi dutelako eta ez dutelako izan guk izan dugun nabarmentzeko anbizio hori. Agian, Araban plano pertsonala lantzeko garaia ere izan liteke. Saiatu izan gara kuadrilla artekoari eta txapelketari helburu bana jartzen, baina ohartu gara oso zaila dela bi planoak bereiztea.

Arabako kasuan ez da Euskal Herrira begira bereziki nabarmendu den bertsolaririk…

Hor oso zaila da esatea apustu kontziente bat izan den ala berez etorri den kontu bat izan den. Hemen fabrikarik ez dago.

Hau borondatezko kontua da, eta bakoitzak ahal duena egiten du, eta ahal duen lekura iristen da. Araban bertso mugimendua hasi zenean, ereduak imitatzen saiatu ginen. Ereduak Gipuzkoa eta Bizkaia ziren. Ahalegin horretan urte pila bat igaro ziren. Duintasun minimo bat lortu genuenean, ohartu ginen ordua zela geure buruari begiratzeko. Imitazioak jarraitzeko horretan, pauso hori falta izan da. Ez dago logika nazional batean funtzionatzen duen norbait Arabako bertsogintzan. Pertsonalki nabari dut hutsune hori, eta jendeak ere aipatzen du ea noizko arabar bat BECen… Zuek ere entzungo duzue hori, ezta?

M.A.:

J.S.:

Entzungo dugu. [Barreak]

Har hori beti dago, baina zein erantzun eman behar diogu horri? Nik, adibidez, ez daukat anbizio hori. Poztuko nintzateke Arabako gazteren batek anbizio eta gogo hori balu, baina plano kolektiboan edo elkartetik zerbait egin behar dugu? Bada, nik uste dut une honetan ezetz. Duda handia dut hori nola egin litekeen ere.

M.A.:

Hori ezin da elkartetik bideratu. Norberak izan behar du anbizio pertsonal bat pauso batzuk emateko. Behar duzu gogo handi bat, kolektiboaz gain, borroka handi bat behar duzu zeure buruarekin aurrera egiteko, edozer gauzatan bezala. Hori ezin da elkartetik bideratu. Pertsona batzuek badute edo itzultzen zaie. Nahiko gauza pertsonala da hori eta norberaren izaerarekin lotua.

J.S.:

23

Arabako zein Nafarroako kasuan, finala taldean bizi izan zenutela azpimarratu zenuten. Zerk eragiten du hori?

Gure kasuan, gertutasun handia sumatzen genuen guztion artean. Beti daukazu harreman estuagoa beste batzuekin baino, hori naturala eta normala da. Talde giro bat badago txapelketako saioetan, nik uste hori dela lehenbiziko pausoa saio hori ona izateko. Azkenean, ofiziotan egin behar duzu, eta, kantatzen duzun lagunarekin gertutasun bat baldin baduzu, asko errazten da ofiziotako lana: elkarlana sanoagoa eta askoz zintzoagoa da. Guk sumatzen genuen talde giro hori, eta harreman oso-oso ona genuen denek elkarrekin. Hori nik uste igarri egiten dela. Nafarroan oso giro ona dugu elkarren artean: gai-jartzaileekin, epaileekin, irakasleekin… Orokorrean, oso giro ona daukagu, gure gorabeherekin eta desadostasunekin, noski. Esango nuke azken urteetan asmatu dugula giro oso on bat sortzen. Talde sentipen handia daukagu.

Giro txar oso gutxi dago Nafarroako bertsolari munduan. Finalaren aurretik ere denok elkarrekin afaldu genuen…

J.S.:

Julio Soto: “Uste dut proiektu nazionalaren sinesmen handiagoa behar dugula edo elkarri eskua estuago eman beharko geniokeela”.

Askotan ikusi izan da jarrera hori erreparo batekin ere, baina hori modu sano batean ere ikus liteke.

M.A.:

Arabako finalistok ere gauza bera egin zenuten, ezta?

Bai, eta ez dago gauza hoberik. Nik uste horrek, gero, eragina duela finalean. Afariarenaz aparte, finaleko kideekiko nire harremanaz: birekin entrenatu dut astero eta beste hirurak bertsotan hasi nintzenetik ezagutzen ditut.

Oso harreman estua edukitzeaz gainera, bertsolaritza bizitzeko oso era antzekoa ere badugu, bakoitza bere berezitasunekin. Harreman bero hori eta estu hori zabalduko nuke aurten txapelketan parte hartu dugunon artera. Egun, Arabako bertsogintzan modu aktiboan parte hartzen dugun denok badaukagu sare kontzientzia: sarri egoten gara elkarrekin, aitzakiak aurkitzen ditugu elkarrekin egoteko… Hori adierazle ona da.

M.A.:

Parekotasun handia dute Arabako eta Nafarroako bertsogintzak?

J . S . : Nik esango nuke ezaugarri komun asko ditugula Arabak eta Nafarroak. Esango nuke Euskal Herri guztiko ezaugarri komunak ditugula. Batzuetan min ere ematen dit niri hitz egin beharra izatea Nafarroako, Arabako, Iparraldeko… Batzuetan sentipena daukat talde orokorraren nolabaiteko kontzepzio hori falta dela: bagara

DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango-udala.net www.durango-euskaraz.net

24 25

26

27

Arabarekin alderatzerakoan, gure herrialdeetan euskararen egoera nahiko gordina da, eta elkartzen gaitu gure ibilbidea nahiko berria izan daitekeela. Bertsotan aspaldi-aspalditik egiten da, ez da Gipuzkoan baino beranduago egiten bertsotan, baina txapelketa bideak berriagoak direla iruditzen zait. Beste martxa batean goaz nolabait. Berriagoak gara honetan. Ez bertsoak kantatzen, baina bai bidera egokitzen. Oso gertuko sentitzen ditugu.

M . A . : Arabako bertso-eskoletako gazteak datozkit. Araba barruan harremanak oso estuak dira, denok ezagutzen dugu elkar, baina, gero, muga‌ Muga hitza atera zait, baina ematen du muga dagoela, ezta?

J.S.:

28

Bai, bai.

Manex Agirre: “Egun, euskarak Nafarroan edo Araban bizi duen egoerari plano indibidualetik ezin zaio bueltarik eman, argi dago borroka kolektibo bat izan behar duela�.

elkarte orokor bat, Euskal Herriko elkarte bat gara, nazio mailako elkarte bat, baina batzuetan sentitzen dut bazter batean gaudela, eta bazterrean ez daudenek ez dutela behar adina egiten gu bazterretik ateratzeko. Agian, oso egoista da esaten ari naizena, baina batzuetan bada sentipen bat errazegi onartzen dela Iparraldea, Araba eta Nafarroa hor daudela. Uste dut proiektu nazionalaren sinesmen handiagoa behar dugula edo elkarri eskua estuago eman beharko geniokeela.

Muga igaro eta gazteen arteko harremanetan gazteek ez dute elkar ezagutzen askotan, ez badute elkar ezagutu bertso udalekuetan edo horrelako konturen batean. Nik uste dut hor badagoela gainditu gabeko ikasgai bat, eta esango nuke joan-etorriko lana ere badela. Euskal Herriko Elkartetik egin beharko litzatekeela, eta gugandik ere atera beharko litzatekeela apur bat. Gezurra badirudi ere, bertsolaritzak herrialdeka funtzionatzen du, argi eta garbi.

Elkarteak mugatuta daude euren eragin esparrura.

M.A.:

Horregatik nioen nioena lehen. Nazio sentipen hori bertsolaritzaren barruan ez dut sentitzen sentitu beharko nukeen adina.

Oso eskualdeetako borroka bat ematen du: bakoitzak berea, bere mapako muga barruan, eta, ondokoari laguntzeko modua baldin badut, bai, baina lehendabizi ni‌ Niri horrek pena ematen dit J.S.:

Bi herrialdeetan izan dituzue arazo larri samarrak diru laguntzekin‌ Oso tristea da beste antzekotasun bat hori izatea. Inkoherentea ematen du, baina bertsolaritzak hizkuntzaren alde lan handiena egin lezakeen lekuetan jasotzen du onarpen instituzional txikiena. Hor badago, arazo estruktural bat: edo jendeak ez du ikusten egiten dugun ekarpena, edo ez zaie ondo iruditzen egiten ari garena. Ez dira konturatzen estrategikoa dela. Kultur erakunde bat gara, eta diru laguntzak ezinbestekoak dira irauteko.

M.A.:

Kuadrilla arteko txapelketa ere izan liteke duzuen antzekotasunetako bat?

Guk Arabakoari begira egin genuen gurea, eta iruditu zitzaigun sekulako asmakuntza egin zutela, egin genezakeela horrelako J.S.:

Julio Soto: “Linguistikoki egoera oso gordina da, eta sozialki ere Nafarroako egoera izugarria da. Aldaketa behar izugarria dago�.

badugulako elkarte nazional bat. Euskal Herriko Elkarteak ere ezin du horren gainean egon beti, baina uste dut hausnarketa bat egiteko gaia badagoela hemen.

zeozer. Oso pozik gaude bi urtez behingo tarte horretan bertsoaren inguruko sare hori izugarri sendotzen da. Egin den gauzarik onenetakoa izan da gure elkartearen barruan ate hori irekitzea.

Nik uste erraztasuna daukagula bazterrekook. Ez daukagula konplexurik, ez garela kontserbadoreak, gauza berriak probatzeko beldur txikiagoa eduki dezakegula. Araban abiadura handian hartzen dira gauzak aldatzeko erabakiak. Ez diot abiadura handiegian.

Uste dut unean uneko egoerari egokitzeko gaitasuna erakutsi dugula eta asmatu dugula neurri batean. Beldur gutxi dago horretarako eta jarrera hori eskertzen dut elkarte batengan; askotan joera izaten delako zeozerk funtzionatzen baldin badu, beste nekerik ez hartzekoa.

M.A.:

Gauza berriak probatzeko abantaila hori dugu, zoritxarrez gutxi garelako. Horri ere egotziko nioke. Asko gara, baina Bizkaian edo Gipuzkoan dabiltzanekin alderatuta oso gutxi gara. Taldekako txapelketa bat probatzea askoz errazagoa da gurean. Gipuzkoan taldekakoa egiten baldin baduzu, agian, 300 bertsolarik ematen dute izena. Ia bideraezina da hori. Guk desabantaila horretan, abantaila hori dugu.

J.S.:

Aldaketa soziopolitikoa bizi duten bi herrialde dira Araba eta Nafarroa. Bertsolaritzak izan du aldaketa horretan inolako eraginik?

31

Argi dago horrela dela. Iritzi sortzaile eta bozeramaile daukagun oihartzuna gutxienekoa da. Plazara irteten garenean gure publikoa daukagu, eta listo; nahiz eta askotan, agian, politikariek baino gauza interesgarriagoak esan. Ez beti, baina askotan bai.

Jendea mugitzen duten arrazoiak kultur adierazpide batetik, adierazpide artistiko batetik edo iritzi adierazpide batetik haragoko arrazoiak dira. Gure neurria zein den ohartu behar dugu: jende askorentzat folklorea gara, beste askorentzat jaietako animatzaileak eta, zorionez, gero eta jende gehiagorentzat, kultur eragile ere bai, baina neurri batean.

M.A.:

Manex Agirre: “Gure inguruan, gutxienez, ez dira ausartzen Nafarroan besteko basakeriak egiten. Ez direlako ausartzen, ez gogorik falta dutelako�.

Eragina bai, baina txiki-txikia esango nuke nik. Nire iritziz, badago joera bertso munduari dagokiona baino garrantzi eta pisu handiagoa ematekoa. Gure eremua oso txikia da. Euskaldunak Nafarroan erdiak baino gutxiago gara, eta bertsoa iristen den euskaldunengana jotzen badugu, ehunekoa oso txikia da. Eta, gainera, eremu txiki horretan aldaketarako eragina izatea bertsoak‌ Ez dakit zero kakotx zenbatean geratuko den. Gure aletxoa jarri dugu, noski baietz, baina jarri duen bezala pertsona bakoitzak, kolektibo bakoitzak, eta eremu bakoitzean dabilen euskaldunak eta ez euskaldunak. Bertsoak ale txikia jarri du, baina iruditzen zait beste milaka aleren arteko bat dela.

J.S.:

Aldaketa ahoz aho dabilen herrialdeotan irudi lezakeena baino gordinagoa da egoera politikoa eta soziolinguistikoa?

Egoera izugarri gordina da. Egoera linguistikoari dagokionez, datuek batzuetan ez dute hori erakutsi nahi, baina inguruan begiratuta, nik tristura handiz bizi dut euskararen egoera. Ez bakarrik Nafarroan eta Araban. Orokorki uste dut Euskal Herrian nahiko kinka larrian dagoela euskara. Bereziki gureetan, kinka larriagoan. Ez da laguntzarik ez dugula: Nafarroan, oztopoak ditugu, oztopo handiak; Araban, berdin; eta, Iparraldean, zer esanik ez. Linguistikoki egoera oso gordina da, eta sozialki ere, Nafarroako egoera izugarria da. Azken urteetako agintariek egin digutena nahiko gogorra izan da. Aldaketa premia izugarria dago.

J.S.:

M . A . : Gure inguruan, gutxienez, ez dira ausartzen Nafarroan besteko basakeriak egiten. Ez direlako ausartzen, ez gogo falta dutelako.

Araban, Gipuzkoan eta Bizkaian egoteak abantailarik badu, zonifikaziorik ez dagoela da. Aldaketa badirudi badatorrela, baina hobe zuhurtziaz jokatu.

32 33

Zein harreman duzue bertsolari beteranoekin zuen herrialdeetan?

Manolo Arozena, Bittor Elizagoien, Manu Legarra-eta izan dira oso egoera zail batean bertsoari bultzada izugarria eman zioten pertsona batzuk, eta gauza asko bizi izan zituztenak, borroka asko galdu eta irabazi zituztenak. Aurrera begirako bide horretan pista asko ematen dizkigute, eta entzun beharreko pertsonak dira.

Gero, egia da gazteak datozela, eta gazteak bere bidea segi behar duela, ezin gara beti egon lehen egin zutenari eta esaten dutenari begira. Bizilegea da. Beti belarri bat jarrita eurei, eta beti eskertuta.

J.S.:

Araban bertsolaritza existitzen bada, gure beteranoengatik da. Eurek sortu zuten hau testuinguru soziopolitiko oso jakin batean, eta ez dugu inoiz jakingo eskertzen ero puntu hori. Urtetan eta urtetan erreferentzia izan dira guretzat. Egia da, hainbat arrazoirengatik, belaunaldi arteko transmisioan egon dela eten bat, eta ez dugula jakin kate hori behar moduan eramaten. Jarrera batzuk errekuperatu beharko lirateke hori berriro errekuperatzeko. Nik uste denoi on egingo ligukeen zeozer izango litzatekeela. Asko ikasi dugu eurengandik, asko ikasteko gogoa daukagu, eta uste dut mementoa iritsi dela eurek gugandik ere ikasteko.

M.A.:

Zein bide amesten diezue zeuen buruei?

Nahi nukeena da bertsoak lagun diezadala barruko gauza batzuk askatzen, eta emozio batzuk eskuratzen. Hori baino ez dut nahi bertsoarekin: barrua hustu eta barrua bete.

J.S.:

34

35

Amets partikularrik ez daukat, egia esan. Harreman gorabeheratsu horri erregulartasun apur bat topatzea da, eta gozatzen jarraitzea bai egiten eta baita lagunak entzuten ere, bertsolaritzarekin plano guztietan gozatzen jarraitzea: mundu honen parte modu aktibo eta integral batean bizitzen jarraitzea.T

M.A.:

Manex Agirre, Julio Sotoren arabera : Bertsolari oso ona da. Nik uste Arabako bertsogintzari Manexek asko eman diola kualitatiboki. Mailaz, Araban dagoen erreferente handiena izango da. Arabako bertsogintzari bultzada handia eman dio berak ere beste batzuekin batera. Azken urteetan pertsona oso garrantzitsua bertsogintzarako, eta zer esanik ez Arabako bertsogintzarako.•

Julio Soto, Manex Agirreren arabera : Azken txapelketaren ostean, asko jarraitu nituen bere elkarrizketak, eta orain prisma horretatik ikusten dut bere ibilbidea. Euskal Herrian une honetan den bertsolari onenetako bat da. Konplexuz begiratzeko beste. Hori Nafarroako finalean egin zuen saioarekin baieztatzen dut. Iruditzen zait azken urtean bertsogintzari buruz oso hausnarketa interesgarriak egin dituen pertsona dela. Bertsolaritzarekiko harremanari nik ere buelta asko ematen dizkiot, eta asko gustatu zitzaizkidan azken txapelketaren osteko Julioren hausnarketak.•

36

37

SAKONTZEN

Xenpelar Dokumentazio Zentroa 25 urte betetzera doa datorren urtean. Bertsoa bera bezala, etengabeko mugimenduan ari dira lanean, inurri-sare zabal bati esker, bertsolaritzaren ondarea bilduz, antolatuz, dokumentatuz eta, batez ere, hedatuz. Hori baita helburua: egungo bertsolaritzaren jardunaren behatokia izatea, bizia, dinamikoa.

TEAK ZABALDU ETA GUZTIONA DEN ONDAREA GUZTION ES KURA JARRI, TXUKUN ETA ANTOLATUTA. EZ DA HELBURU MAKALA XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROARENA. Ondareaz ari garenean, ordea, antzinako kontuez ari garela iruditzen zaigu askotan, baina ondareak ez du etenik, uneoro ari da sortzen eta berritzen. “Xenpelar 1991. urtean sortu zen, eta Bertsozale Elkartea sortuz geroztiko bertsolaritzaren ondarea bildu dugu. Iraganeko bilduma eta funtsak ere badauzkagu, baina gure lehentasuna egungo jarduna dokumentatzea da”, azaldu du Oihana Aranburuk, dokumentazio zentroko koordinatzaileak.

“Bertsolaritza mugimendu bizia den heinean, dokumentazio zentroak berak bizitasun handia izango du. Hori da, gure ustez, Xenpelar Dokumentazio Zentroak egun duen ezaugarri nagusienetakoa. Bizi-bizirik dagoen kultur mugimendu oso bati buruz sortzen den informazioa dokumentatzea etengabeko lana da. Eguneroko dinamiketan oinarritzen da gure jarduna, egun gertatu berri, gertatzen eta epe laburrean gertatuko diren saioei buruzko informazioa jasotzen dugu: zein bertsolari non arituko diren bertsotan, nork antolatzen duen saioa… saioetako kartel nahiz iragarkiak biltzen ditugu, bertso saio horietatik lagin bat grabatzen dugu, ahal den emanaldietan argazkiak ateratzen dira, aukeratutako bertsoen transkripzioak egiten dira, bertso doinu berrien identifikazioa egiten da, eguneroko nahiz aldizkako prentsan azaltzen den bertsolaritzari buruzko informazioa jasotzen dugu, liburuak, aldizkariak… Egungo bertsolaritzaren jardunaren behatokia izan nahiko genuke, bizia, dinamikoa”, gaineratu du Aranburuk.

Sortzen ari denari lehentasuna eman arren, bertsolaritzaren ondare historikoa ere jasotzen da Xenpelarren. Hainbat norbanako eta elkarte gerturatu izan dira bertara etxe eta egoitzetan urtetan gordetako dokumentuak eramatera. Baina helburua ez da guztia toki berean gordeta izatea, dokumentu, audio, transkripzio edo artxibo bakoitza non dagoen identifikatuta izatea baizik. “Bertsolaritzari buruz ondare historikoa duten liburutegi eta bestelako erakundeekin harremanak saretzea nahiko genuke”, dio Aranburuk. Elkarlanean katalogoak bateratzea lortuz gero, ikerlari, erabiltzaile edo herritar orori erraztu nahi diete aurkitu nahi duten horren bilaketa, eta Xenpelarren ez badago, dagoen tokira bideratu —Koldo Mitxelenara edo sortu berri den Bilketa.org-era, adibidez—. “Bertsolaritzaren inguruko informazioa erraz kontsultatzeko derrigorrezkoa da bilketa eta

40

41

42

43

Dokumentazio lan hori egiteko zentroaren antolaketa diseinua urtetan landu du Xenpelar Dokumentazio Zentroak. Izan ere, nola dokumentatzen da bertsoa? Zer dokumentu mota sortzen dira bertsolarien jardunean? Zeintzuk dira bilketarako lehentasunak?

Zeintzuk dira informazio hori antolatzeko irizpideak? Nork erabiliko du dokumentazioa? Nola finantzatu daiteke dokumentazio lana?

Lan horretan dihardute egun eta, horretarako, hasieratik izan dute garbi egokiena dokumentazio zentro bat litzatekeela eta ez liburutegi, artxibo edo bestelako formaturen bat. Galdera hori egin zioten, hain justu, Arantza Mariskal Xenpelar Dokumentazio Zentroko aurreneko arduradunari 1991ko azaroan, Xenpelar abiatzekotan zela. “Dokumentazio zentroa askoz mugikorragoa da, helburua ez da kontserbatzea, askoz dinamikoagoa da erabilera liburutegi eta artxibokoa baino. Ezaugarri nagusia dinamismoa izango litzateke”. Bertsolari aldizkariari eskainitako elkarrizketan, horrelako zentro baten beharraz mintzatu zen 2009ra bitartean Xenpelarko arduradun izango zena:

44

Aranburu: “Bertsolaritza mugimendu bizia den heinean dokumentazio zentroak berak bizitasun handia izango du”.

antolaketa lan ona egitea. Dokumentazioaren bilketa, antolaketa eta gizarteratzearen zikloaren osasuna bertsolaritzaren osasunaren adierazle da”.

“Herri baten ondarea biltzen duelako eta horrek herria identifikatu egiten duelako. Beste alde batetik, bertsolaritzan arrazoi gehiagorekin gertatzen da hori, bertsolaritzak Euskal Herrian identifikazio izugarria daukalako, historian ere zerikusi handia eta gure nortasunaren zati bat delako. Orain arte ahozkoa izan da, eta horrek badu bere garrantzia, baina hori dena gordetzeko mementoa iritsi da; bestela, belaunaldi guztien memoria galdu egiten da. Herri baten memoria gordetzea da honelako zentro bat martxan jartzeak duen helburu nagusia, ez gainera geldirik egoteko, aurrera bultzarazteko baizik”.

Guztia, guztien eskura Villabonan du egoitza Xenpelar Dokumentazio Zentroak, Euskal Herriko Bertsozale Elkartearen eraikinean bertan. Bertako dokumentazio guztia kontsultatzea irekia da, publikoa. “Guztioi irekitako zentroa gara.

Nahiko genuke bilketa ere guztiongandik jasotzea, irekia izatea, bertsozale, bertsolari, bertso-eskola, ikerlari… Guztiok elikatzea guztiontzat

46

47

erabilgarri izango dena. Guztion artean jasotako bilduma anitzagoa, osoagoa, aberatsagoa izango da, oparoagoa etorkizunean edonork kontsultatu ahal izateko, etorkizunean guztion eskura egon dadin sakabanatuta dagoen guztion altxorra”.

Bertso saioen grabazioak, berriz, era analogikoan egiten zituzten 2000. urtera arte, eta gerora hasi ziren grabazio digitalak biltzen.

“Analogikotik digitalerako jauziak nabarmen eragin du gurean. Urtetan euskarri analogiko desberdinekin egindako grabazioak formatu digitalera pasatu behar izan dira. Egun, oraindik digitalizazio proiektua martxan dugu, gure artxiboan daukagun bilduma analogikoak kontserbazioa, erabilera eta zerbitzua hobetuko duten izaera digitala izan dezan. Dokumentazioaren izaera digitalak, bestalde, kontserbazio eta mantenu aldetik ahalegin handiagoa eskatzen du, eta, horretarako, baliabide gehiago behar dira”, ohartarazi du Aranburuk.

Hedapenaren arloan ere laguntzen dute teknologia berriek. Xenpelar Dokumentazio Zentroaren lan-tresna nagusia Bertsolaritzaren Datu Basea (BDB) da gaur egun. Hori elikatu ahala, edonork kontsulta dezake azkenea jasotako informazioa Internet bidez bdb.bertsozale.eus atarian. BDBn ikus daiteke, besteak beste, bertsolaritzaren agenda, plazaz plazako bertso saioei buruzko informazioa, 3.000 bertsolari, bertso-jartzaile, gaijartzaile, epaile, ikerlari, eragile nahiz erakunderen biografiak, nahiz 12.000 bat-bateko bertsoaldi eta idatzizko sorta.

48

Aranburu: “Egungo bertsolaritzaren jardunaren behatokia izan nahiko genuke, bizia, dinamikoa”.

Teknologiaren bilakaerak izugarri baldintzatzen du dokumentazioaren bilketa, baita antolaketa eta gizarteratzea ere. “Orain gutxi arte bertso-saioak iragartzeko kartelak ziren nagusi gure herrietako kaleetan, beraz, guk paperean jaso eta artxibatzen genituen kartelak. Egun, saioen iragarpena fitxategi digitalen bidez egiten da, sare sozialetan hein handi batean, beraz, egun, bilduma digitala osatzen dugu zuzenean”.

Horretaz gain, 3.000 doinu inguru ere topa daitezke. Joanito Dorronsororen lana abiapuntu. Egun Joanito bera dabil bertso doinu berriak biltzen, aztertzen, partiturak sortzen, eta, berarekin batera, lan-talde batek datu-basea eguneratu eta datuak txukuntzen ditu.

Hemeroteka atalaren bilduma bat ere sarean ikus daiteke, jasotako egunkari, aldizkari eta herri aldizkarien hustuketa egiten da datubasean. 2012tik aurrerakoak Interneten kontsulta daitezke, eta 1991tik ordura artekoak, Xenpelarreko egoitzan bertan. 37.000 dokumentu inguru daude jasota. “Liburutegi atala ez dago sarean oraingoz, baina egun gure lehentasunezko lana bada hori datu-baseratzea.

Urrun gabe 5.000 argitalpen eta artikulu digitalak sarean kontsultagarri jarri nahi ditugu”, azaldu du Aranburuk.

Bestalde, informazio fitxak elkarren artean estekatu eta dokumentuz lotzea da Xenpelarren helburua: “Digitalizazio planei esker, Interneteko katalogo hau bat-bateko bertsoak entzun eta idatzizko bertsoak ikusi ahal izateko fitxategiz hornitu nahi dugu, eskaintzen diren katalogo/fitxa bakoitzak dagokion fitxategia izateko”.

Lehen aipatu bezala, elkarlana eta sarea dira Xenpelarren erronka nagusiak. Hori dela-eta, “datu-base hau jatorri ezberdina duten bertsoak

49

50

51

Hedapena Dokumentazio Zentro dinamikoari bide eman nahian, Euskal Herriko Bertsozale Elkartean erredakzio bateratua sortu da. Lantalde horrek kudeatzen ditu Hitzetik Hortzera telebista saioa eta Bertsoa sareko ataria. Erredakzio bateratua eta Xenpelar elkarren ondoan daude, hedapen eta bilketa helburuak koordinatzen. Astero biltzen dira grabazio plana osatzeko. “Behin erredakzio bateratuak zein saio grabatuko dituen zehazten denean, biltzaile sarearekin grabazioak ugaritzen saiatzen da Bertsozale Elkartea. Alegia, etxeko hedabideak eta borondatezko biltzaile sarea dira hedapen eta geroratze

Aranburu: “Dokumentazioaren bilketa, antolaketa eta gizarteratzearen zikloaren osasuna bertsolaritzaren osasunaren adierazlea da”.

katalogatu eta gizarteratzeko diseinatzen ari gara. Xenpelar Dokumentazio Zentroan ez dauden bertso-bildumak dituzten erakunde eta elkarteei elkarlanerako tresna bezala eskaini nahi zaie Bertsolaritzaren DatuBasea. Dagoeneko garatutako programa eta bertan bildutako datuei (biografiak, saioak, doinuak eta abar) etekina atera, eta, ahalegin txikiagoarekin, edozein lekutan eta edozein motatako bertsoak (batbatekoak edo idatziak, bertso-paper edo eskuizkribuak, audio formatutik edo idatzitik jasotakoak,…) bildu eta modu bateratuan aurkitzeko aukera emango du Bertsolaritzaren Datu-Baseak. Horrez gain, beste euskal generoek bere dokumentazio egitasmoa landu eta gauzatu nahi izanez gero, lagungarri izan daitezkeen elkarlanetarako zabalik gaude”.

asmoen bitarteko nagusiak. Saio bat grabatzen denean, borondatezko biltzaileek edo etxeko kazetariek grabatuta ere, beharrezkoa da saioaren fitxa ondo jaso eta baldintza duinetan burutzea grabazioa”.

Etxekoez gain, bestelako hedabideak ere elikatzen ditu Xenpelarrek.

Horren adibide da Euskadi Irratian Xabier Sukiak gidatzen duen Hitza jolas saioa. “Xenpelarren zerbitzua da Hitza jolas bertso irratsaioaren bizkarrezurra. Gaurkotasuna eta freskotasuna eskaintzen diote grabazio horiek irratsaioari, eta, aldi berean, entzuleei. Gaurko bertsolaritzaren eta plazetan gertatzen ari denaren berri eman dezakegu horrela”, azaldu digu Sukiak.

Euskadi Irratiak, bestalde, artxibo zabala dauka bertsolaritzaren inguruan. “Lehen, Nikolas Aldaik urte askoan mimo handiz jasotakoak eta, orain, nik egunero jasotzen ditudanak. Kontsultarako bertso eta datu interesgarriak dira”. Bilketan ere aritu izan da Sukia bera, baina, gehienean, Xenpelarretik hartzen ditu bere edukiak. “Ganbaran udan belar ondua jasotzea bezala da. Jaso baduzu, gero atera dezakezu.

Jaso gabekorik ezin duzu atera. Horri esker idatz dezakegu bertsolaritzaren historia, eta, hori, kontuan izanda, inoiz botatako bertsorik onenak

52 53

Hedapena ez dute kazetariek bakarrik egiten, herritar oro izan daiteke Xenpelar Dokumentazio Zentroko erabiltzaile. Bada norbaiti opari bat egin nahian bertso baten eske joaten denik; hezkuntza arlotik ere eskaera handia izaten dute, bai eskola liburuetan, bai argitalpenetan, bertsoak nahiz argazkiak sartzeko; herri eragileek ere, euren bertso saioak iragartzeko eskatu ohi dituzte argazkiak…

Hala ere, Xenpelarreko artxiboetan ordu gehien sartzen dituztenak ikerlariak dira, oso arlo ezberdinetako ikerketak gauzatzeko aukera ematen baitu bildutako ondareak. Garai bateko bizimoduaren kronika izan daitezke bertsoak, tokian tokiko hizkuntza aztertu daiteke… Xenpelarren bildutako datuak baliatuta, hainbat ikerketa egin dira, eta egun ere badira martxan. Batzuk aipatzekotan, hizkuntzaren berreskuratze prozesuan bertsolaritzaren transmisioaren eraginari buruzko ikerketa egiten ari da Miren Artetxe, eta Xenpelarreko datu-baseetarako sarbide zuzena du. Nerea Elustondo,

54

Mariskal (1991): “Herri baten memoria gordetzea da honelako zentro bat martxan jartzeak duen helburu nagusia, ez gainera geldirik egoteko, aurrera bultzarazteko baizik”.

grabatu gabe daudela. Behin bertsolari bati eskatu nion elkarrizketa batean berak inoiz botatako bertsorik onenak zein ote ziren irratsaioan emititzeko. Erantzun zidan ‘nik botatako bertsorik onenak grabatu gabe daude’. Horrek ere badu bere grazia”.

berriz, 1994tik 2014ra bitartean emakumeek plazetan izandako presentziaren bilakaera aztertzen ari da, bertako informazioarekin.

Begiratu historikotik, Gipuzkoan 1833tik 1936ra eman zen modernizazio prozesuan, bertsolariak iturri hartuta, identitate azterketa egiten ari da Lucia Alberro. Informatika arloan, Manex Agirrezabala, Bertol Arrieta eta Aitzol Astigarraga, dokumentazio zentroko bertsoen corpusa erabiliz, poesia sorkuntza automatikoa garatzen ari dira. Eta EHUko informatika musikaleko taldeak musikaren analisi konputazionala, sorkuntza automatikoa eta musikaren informazio bilaketak automatikoki egiteko ikerketa aplikatua du helburu, eta, horretarako, doinutegia erabiltzen ari dira.

Bilketa lana 1997ko Bapatean bildumaren hitzaurrean, honela deskribatzen zuen Josu Goikoetxeak bertso biltzailearen jarduna: “Badira bostsei urte bertso bilketan nabilela, Bizkaian, eta sarritan esaten dut kokoteraino nagoela. Eta hala da, neurri batean. Astebururo saio bat edo bi izango da, eta hor noa kotxe zaharra hartuta, grabagailua motxila berdean sartuta, gehienetan biharamunak dakarren buruko mina belarri artean iltzaturik. Eta ez dakit nik zein herritara joan behar, hango bertso eskola-euskaltegi-euskara taldek antolatu duen bertso afaria grabatzera. Eta handik goizeko ordu bietan irten —dena ondo badoa— goizeko hiruretan neure herrira itzultzeko. Hurrengo egunean, demagun

55

56

57

58 59

genuke bilketa ere guztiongandik jasotzea, irekia izatea, bertsozale, bertsolari, bertso-eskola, ikerlari... Guztiok elikatzea guztiontzat erabilgarri izango dena�.

Aranburu: “Guztioi irekitako zentroa gara. Nahiko

igandea dela, beste saio bat dago arratsaldez; lagunaren tabernan kafe petrolioduna hartu eta berriz kotxe zaharrean, —irratia ez dabil—, banoa bidean ahozko tradizio honen balio objektiboak banan bana akatzen. Bederatziak inguruan etxean izango naiz”.

Bertso biltzaile “profesionalaren” ibilerak ederki deskribatzen ditu Goikoetxeak pasarte horretan.

Baina bera eta bera bezala gaur egun ere ari direnen aitzindari bat aipatu behar bagenu, hori Antonio Zavala (Tolosa, 1928 – Iruñea, 2009) dugu, afizioz, eta pasioz, ingurukoek ondarea gordetzeari garrantzi eskasa ematen zieten garaian bertso bilketan hasi eta sekulako altxorra bildu zuena.

Aldizkari honek ere aitortu nahi izan zuen haren lana eta, 1999ko udan, 34. zenbakia osoosorik eskaini zion Aita Zavalari. Deustuko Unibertsitateak honoris causa doktore izendatu bezperetan, Xabierko gazteluaren inguruko zelaietan elkartu zen Joxean Agirre kazetariarekin, eta kontatzen ditu bere lehen pausoak, hasieran zertan ari zen kontzienteegi ere izan gabe, gustuko zituen bertso paperak biltzen nola hasi zen. “Horrelako erabakiak ez dira inoiz memento batean hartzen. Poliki-poliki sartzen zara, oharkabean askotan, eta ateratzea erabakitzen duzunerako berandu izaten da”, dio herri literatura ikertzeaz.

oral vasca [Ahozko euskal literatura] eman zuen argitara 1930ean.

Badago beste gizon bat egin zuen lana gutxik aitortzen diotena, eta Errenteriako Makazaga da, horrenbeste bertsopaper eta bertso liburu atera zituena, eta, urtebetez, Bertsolariya aldizkaria argitaratu zuena. Liburuxkak ere atera zituen: Bilintx, Xenpelar eta Txirritarenak, esate baterako”.

Aitzolen lana ere aipatzen du Zavalak, eta baita Basarrirena ere.

Bere ekinean jarraitu zuen, ordea, Aita Zavalak, eta Joxean Agirreri kontatu zion nola izan ziren hasierako bilatze, “negoziazio” eta biltze haiek. Hasieran kartaz eskatzen zituen kantapaper eta bertsoak. “Nik, iritsi ahala, makinaz kopiatzen nituen, fotokopiadorarik ez baitzen. Udan hemendik Loiolara joan eta han pasatzen nuen uda.

Handik hasi nintzen batera eta bestera bertsopaperak biltzen, Azpeitia eta Azkoitia buelta horretan”. Askotan kosta egiten zitzaien jabeei etxean gordeta zuten altxor txikia askatzea, eta Zavalak truke sistema bat pentsatu behar izan zuen. “Artxibo batean gordetzeko orijinalek askoz ere balio gehiago dute, eta esango dizut zer sistema erabiltzen dudan. Tratu bat egin ohi dut bertsopaperen jabearekin: berak niri orijinalak ematen dizkit, eta nik berari, horiek denak kopiatuta eta

“Kantapaperen ezaguera ere umetatik nuen”, gogoratzen du, bilketa lana horren ongi ikusia ez zegoen garai haietaz. “Neure kideen artean, jesuiten artean, ere izan ditut nire lanari irribarre maltzurrez begiratzen ziotenak. Kontuan izan behar da garai horretan garbizalekeriak indar handia zuela, eta bertsoak gaizki ikusiak zeudela, euskara traketsa erabiltzen zutelako —jarraitzen du—. Bertsolaritza horregatik baztertu zen, eta bazter horretatik ateratzen lan handia egindakoen artean Manuel Lekuona aipatu behar da. Literatura

60 61

62

63

Ezinezkoa litzateke bilketa lanean aritu diren guztiak aipatzea, inurri lana izan baita, kontzienteki edo ez, afizioz edo ondarea zaindu eta gordetzeak duen garrantziak bultzatuta, herriz herri magnetofoi handia, grabadora modernoagoa, bideo kamera, argazki kamera, blok txikia edo telefono mugikorra hartuta aritu direnena.

Aipa genitzake Alan Lomaxen grabazioak, Patxi Mujikak egin zituen grabazioak, Ximun Haran… Geroago, Jose Antonio Gesalaga “Zaldubi”; komunikabideetan, Joxe Mari Iriondo, Laxaro Azkune eta Nikolas Aldai, Mixel Lekuona… Eta, nola ez, Joanito Dorronsorok doinu bilketan egindako lana ezin aipatu gabe utzi.

Gaur egun lan horretan ari direnei galdetu diegu zer dela-eta hasi ziren lantegi honetan, eta euren esperientziaren inguruan. Gorka Azkarate dugu horietako bat. Zumarraga-Urretxuko bertso eskolan, 2003ko Martxoan Bertsoa zikloaren lehenengo edizioa antolatu zutenean, hasi zen “modu serioan” materiala biltzen. Ordutik, herriko ekintzetan ez ezik herritik kanpoko hainbat ekintzatan ibili da lan horretan. “Testigantza jasotzea garrantzitsua begitandu zitzaidan, eta horrek bultzatuta hasi nintzen bilketa lanetan”. Besterik gabe, gordetzeko intentzioarekin hasi zena, ondoren bertso-eskolan ere erabili izan dute, eta web orrian ere eskegi izan ditu hainbat bideo eta argazki. “Hasi nintzenean saioak audioz grabatzen genituen walkman batekin, eta argazkiak atera. Ondoren, 2006an edo, bideo kamera digital bat erosi genuen, eta argazki kamera hobexeagoa ere bai.

Gaur egun, beste bideo kamera bat daukagu. Audioa grabatzeko tramankulurik ez dugu izan, baina Xenpelarrekoa erabili izan dugu tarteka”.

Nafarroan ere sarri ikusiko dugu Julen Zelaieta oholtza azpian, grabagailua utziz. “Orain lauzpabost urte hasi nintzen saioak grabatzen.

2008an, Xorroxin Irratian lanean hasi eta, 2010ean, bertako Bertsoinka saioa gidatzeko ardura hartu nuen. Aitzakia horrekin, saioak grabatzen hasi nintzen, bai saiorako eta baita bertzela ere, grabagailua beti eskura

64

Sukia: “Jaso gabekorik ezin duzu atera. Horri esker idatz dezakegu bertsolaritzaren historia, eta hori kontuan izanda, inoiz botatako bertsorik onenak grabatu gabe daudela”.

Belaunaldi berriak

Aramendi: “Hobeto da ondo gordeko dituzten eta denon eskura egongo den leku batean edukitzea, eta han eskatzea, ezer behar izanez gero”.

beste bertso asko ematen dizkiot. Batzuek nahiago izaten zuten orijinalarekin geratzea, eta, orduan, ez nuen errespetatu beste erremediorik izaten.

Tarteka, nik enkoadernatu ere egiten nizkien bueltan itzulitako kopia horiek. Nik enkoadernatutako bertso sorta horiek hor ibiliko dira baserrietan. Tratu horrekin, haiek gustura geratzen ziren, eta ni ere bai”.

izaten dudala baliatuz”. Baina bere lana Xorroxin irratitik harago doa: “Hasierako helburua, irratsaioa hornitzeko saioak grabatzea zen.

Hala ere, gero, Xenpelarrera bidaltzen hasi nintzen, eta, orain, ia saioa dokumentatua geratzeko helburuarekin ere grabatu izan ditut saioak.

Grabatutako saio anitz Nafarroan egiten ditut —hor mugitzen garaeta—, eta gure herrialdean, urtean zehar saioak egiten direla ‘aldarrikatzeko’ modu bat ere bada. Gero, konpartitu ere egiten ditut: adibidez, saioko bertsolari, gai-jartzaile… eta bertan parte hartu dutenei ere bidaltzen diet, opari gisa”.

Josu Goikoetxeari, afizioz baino, ofizio moduan iritsi zitzaion bertso bilketa. “19 urterekin hasiko nintzen gutxi gorabehera, 1993an.

Bertso munduan banenbilen lehendik, baina ez nuen bertsotan egiten.

Gaiak jartzen nituen han-hemen, baina artean oso gutxi. Bizkaiko Bertsozale Elkartetik deitu zidaten, ea lan hura egingo nuen herrialdean.

Hala ibili nintzen lauzpabost urtean. Ordaintzen zidatelako hasi nintzen, egia esan. Xenpelar dokumentazio zentroa hornitzen hasita zegoen eta Bizkaiko plazako saioak neuk egiten nituen. Gero, egia da oso gustuko lana zela gehienetan. Bertsozalea nintzen eta aukera eman zidan ber-

65

66

67

68

69

tsolaritza barrutik ezagutzeko, filtrorik gabe, eta bertso on asko entzun nituen, eta txarrak ere mordoa”.

Garai bertsuan, duela hogei bat urte hasi zen Martin Aramendi ere bertso bilketan. “Nire orduko lankide eta lagun handi bat —Jontxu Markos— eta Xenpelarren dokumentalista lanetan zebilen Edurne Oiarbide pisu berean bizi ginen. Hark bazekien oso bertsozaleak ginela, eta berak proposatu zigun grabatzaile lanetan hastea, jendea behar baitzuten. Berehala eman genion baiezkoa”, gogoratu du abiapuntua.

Aramendik grabazio guztiak Xenpelarrera eraman izan ditu beti.

“Inoiz ez dut etxean gordetzeko saiorik grabatu, ez naiz-eta batere gauzak gordezalea. Ez du zentzurik, ez behintzat niretzat, norbere etxean grabazioak jasotzeak eta pilatzeak. Hobe da ondo gordeko dituzten eta denon eskura egongo diren leku batean edukitzea, eta han eskatzea, ezer behar izanez gero. Hartara, azterlan edo ikerlanen bat egin nahi duenak badaki nora jo behar duen. Etxean gordetzen dudan gauza bakarra koadernoak dira. Izan naizen saioetan jarri dituzten gaiak eta saioan zehar hartutako oharrak daude koaderno horietan. Baina horiek ere Xenpelarrera eramatea izango dut onena, ezertarako balio badute behintzat”.

70

Aranburu: “Urrun gabe 5.000 argitapenen berri eta artikulu digitalak sarean kontsultagarri jarri nahi ditugu”.

Aramendik berak egiaztatu ahal izan du 20 urte hauetan teknologiak nolako aldaketa egin duen. “Hasieran 60 minutuko zinta analogikoak erabiltzen nituen, eta oso kontuz ibili behar izaten zen buelta ematean, bertsorik edo punturik gal ez zedin”. Azkenengoan, soinu teknikariak ordenagailuz grabatu, “pendrive” batean pasatzeko eskatu eta “we transfer” bidez bidali du Xenpelarrera.

Amaia Agirrek ere, etxean gorde baino, nahiago izan du grabatutakoa Xenpelarren esku utzi. “Tamalez, nahi baino bilketa eskasagoa egin dut, jakin badakidalako horrek garrantzi handia duela. Elkartean zuzendaritzan sartu nintzenean ohartu nintzen horren balioaz, duela 18 urte inguru, eta ahal dudanetan materiala eramaten saiatzen naiz, gure etxe eta karpetetan baino hobeto gordetzen, artxibatzen eta katalogatzen dituztelako, besteak beste. Eta badakidalako bilketa lana garrantzitsua dela, eta, egunen batean nik zerbait beharko banu, badakidalako non egongo den, baita beste inork beharko balu ere”.

Bakoitzak du bere altxorra, bere harribitxia. Azkarate, Martxoan Bertsoako hasierako edizioetako bideoekin gelditzen da. Agirrek duela gutxi aurkitu berri du: “Duela hilabete ama hil zaigu, eta, nire harridurarako, nire inguruan ikusi dituen argazki, artikulu, zutabe eta elkarrizketa denak gordeta eta txukun artxibatuta topatu dizkiot; eta hori dena eramateko asmoa daukat Xenpelarrera”. Goikoetxeak zalantza dauka: “Uste dut inoiz Amalloko Goizaldeko Txapelketaren bat grabatu nuela. Saio magikoa zen hura, ordu txikietan egiten zelako, leku zoragarri

71

72

73

Bertso bikainenak, plazan “Saioren batean gertatu izan zait, saioa bukatu delakoan stop-ari eman eta saio ofiziala bukatu ondoko azken saiotxoa ez grabatu izana”, aitortu du Zelaietak. Aramendiri Bilbon pasatu zitzaion iazko udan: “Bilboko Aste Nagusian izaten diren saioetako bat entzutera joan nintzen, Santiago plazara. Onintza Enbeita, Jon Maia, Aitor Sarriegi eta Aitor

74

Goikoetxea: “Bertsozalea nintzen eta aukera eman zidan bertsolaritza barrutik ezagutzeko, filtrorik gabe, eta bertso on asko entzun nituen, eta txarrak ere mordoa”.

batean”. Aramendiri zail egiten zaio bat aukeratzea, baina “mahai bueltako eta otordu osteko saioek asebete naute gehien”, dio. “Jaialdi batean 12-16 bertsoren bueltan ibiltzen dira normalean, eta mahai bueltako saioetan igual kantatzen ditu bakoitzak 60-70 bertso. Ederra da gero bi bertsolari librean bidea egiten eta tarteka gailurra jotzen ikustea”. Zelaietak, berriz, iazko azaroko saio bat du gogoan. “Sustrai Colina eta Jon Maia ekarri genituen Bortzirietako bertso eskolatik Lesakara, eta, Gaztain Jatearen ondotik, bertso saioaren akaberan, puntuka, 25 minutuko saioa eskaini ziguten. Ez dut puntukako hain saio luzerik eta era berean ederrik aditu inoiz! Eta hori grabatzeko zortea izan nuen”.

Mendiluze ziren kantuan. Saio polita egin zuten, eta Sarriegiren eta Mendiluzeren bakarkakoak oso onak izan ziren. Saioa aurrera joan ahala, inor grabatzen ari ote zen begira ibili nintzen, eta saioa amaitzean, audio teknikariari ere galdetu nion, baina ez dut uste inork grabatu zuenik, norbaitek mugikorrean-edo grabatu ez bazuen behintzat”.

Agirrek pena du bere hasierako edo sari banaketa batzuetako irudi edo bideorik ez gorde izana.

Goikoetxeak, argi utzi zuen 1997ko Bapatean bildumaren hitzaurrean: “Liburu honetan dituzue iazko bertsorik onenak. Onenak, bikainenak galdu egin baitira, bertso-bilketak horixe baitu, derrigorrez galdu direla bertso bikainenak airean, arrazoi honengatik edo harengatik grabatu ez ziren saioetan. Bat-batekotasunaren miseria edo gailurra, batek daki.

Mementoz goza ezazue bertsorik onenekin. Bikainenak entzun nahi izanez gero, hurbil zaitezte plazara”.T

Informazio praktikoa XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA Subijana etxea, Kale Nagusia 70, Villabona 943 69 30 41 xenpelar @bertsozale.eus // bdb.bertsozale.eus Ordutegia: astelehenetik ostiralera, 9.00 – 13.30.

75

ERR. NAGUSIA

Erantzitako maskarak, borroka psikologikoak, emozioen kudeaketa, tristurarako joera, emozioak eta generoa‌ Egungo bertsogintzan emozioek zein leku duten eta bertsolariei nola eragiten dieten aztertu du BERTSOLARI aldizkariak Onintza Enbeita, Odei Barroso, Amaia Agirre eta Igor Elortza bertsolarien eta Amaia Vazquez psikologoaren bidez.

ESCARTESEK

Bertsolariaren arabera du ganbaratik hainbeste eta sototik horrenbeste bertsoak. Hotzean eta matematikoki burutik hainbeste eta emozioetatik horrenbeste dutela esatea gaitza zaie bertsolariei, gaitza denez. Muxikan (Bizkaia) eginiko elkarrizketan, unearen araberakoa ere badela zehaztu zuen Onintza Enbeita bertsolariak, “norbera ere ez da beti berdin egoten”. Enbeitarentzat ia ezinezkoa da burua eta emozioak bereiztea: “Edo guztiz bereizten dut, edo, bestela, badakit tripetatik kantatuko dudala”. Gai batzuen aurrean “zeharo” ekidin ohi du errealitatea, badakielako errealitateak eramango duela nahi ez duen leku batera. “Gainontzean, normalean, oso tripetatik kantatzen dut”. Oholtzan negar egitea du saihestu nahi duen leku hori.

“Emozioak atera baino lehen burutik pasatzen dira nolazpait, eta buruak ere bidaltzen dizkio gorputzari bere seinaleak”, Odei Barrosoren irudikoz. Hala, alde emozionala “oharkabean” ateratzen zaion alde bat du bertsotan ari delarik, eta bien “beharra” du: “Bien beharra dut zerbait sortzeko, nirea dena eta nire barnetik sortzen den zerbait izan dadin”. Buruak “zentsuratzaile edo balazta” lana ere egiten dio, emozioen inpultsuak frenatzeko. “Heltzen zaizkigun emozioak ez dira beti errealak, beti ez dira koherenteak mementoarekin, eta hori kudeatzeko eskerrak burua dugun pixka bat”, zioen Azkainen (Lapurdi) lotutako hitzorduan.

Adinarekin eta ofizioarekin lotu zuen Igor Elortzak bere bertsogintzan parte emozionalak gero eta tarte handiagoa izatea. “Bertsoa egitea bera ariketa mental bat da. Hasieran, gura zein ez, ahalegin handia eskatzen dizu horrek; beraz, leku handia hartzen du. Alde razionala gailentzen edo inposatzen da, alde horretatik. Hori menperatu ahala, beste arlo batzuei atentzio handiago eskaini ahal zaie”, ebatzi

78

79

80

81

Elortzaren bertsokera denborarekin emozionalagoa den bezala da Amaia Agirreren bertsokera ere emozionalagoa. Hala ere, aldaketarako zergatia oso bestelakoa du Agirrek: “Bertsotan ez diot gorputzari eta bihotzari filtroa pasatzen. Urteak aurrera joan diren heinean, uste

82

ez ziguten erakutsi galbahe horretatik aritzen”.

Agirre: “Bertsotan ez diot gorputzari eta bihotzari filtroa pasatzen. Urteak aurrera joan diren heinean, uste dut baietz, baina gaztetan

zuen Durangon (Bizkaia). Nonbaiten entzuna zuen adin batera arte —hogeita hamar bat urtera arte zela oroitzen zuen— gaien bila ibiltzen dela, eta adin horretatik aurrera gaiak segika izaten direla.

Adinaren eta ofizioaren talaiatik iritsi zen ondoriora: “Bizipenak ugaritzen joan ahala, gaien gaineko emozioak ere ugarituz doaz, eta ofizioarekin bertsoa bihurtzen da tresna bat, zure adierazpide bat, zure munduaren interpretazioa ateratzeko”.

dut baietz, baina gaztetan ez ziguten erakutsi galbahe horretatik aritzen: aurrera egin behar zen, eta beldurrak-eta ezkutatu egin behar ziren.

Orduan, kontu emozionala erabat ezkutuan eraman dudala uste dut”.

Produkzioan bertsokera arrazionalagoa izan du, emozionalagoa baino, baina bertsolaritza bizitzeko era, aldiz, kontrakoa: “Oholtzara igo aurreko dena bihotza eta gorputza da, uste dut burutik ahul samarra naizela zentzu horretan”. Azkeneko urteetan emozionalagoa izan dela uste du, izan dituen bizipenen ondorioz pertsona bezala aldatu

Izan ere, Agirrek oholtza gainean maskara jantzi izan du “urte askoan”.

Maskara baino “autore eta pixka bat aktore” bihurtzea da Agirrerentzat: “Sentimendua ala beste buelta bat eskatzen duenean gaiak, istorio bat asmatzea”. Enbeitaren iritziz, maskararik gabe ezingo lukete publikoaren aurrean jardun. Iazko bizipen pertsonalari heldu zion maskararen beharra argitzeko: “Iazko abuztuan nik izugarri maite nuen pertsona bat hil zen. Bertsolari gehienon moduan, abuztuan saio pila bat eduki nituen, eta niretzat ez zen hilabete erraza izan, baina ezin dut herri denetan tristeziatik eta penatik kantatzen ibili. Niretzat ere ez litzateke ona, zerbait arrastatuko nukeelako handiegia bihurtuko litzatekeena arrastatu ahal izateko”. Bizitza pertsonaleko emozio denak norberarekin eroanda, eta horiei saioak sortzen dizkien egonezin guztiak batuta, maskara jartzea da “errazena” Enbeitarentzat.

Jarreran ere izan dute maskara. Adinarekin eta rol maskulinoekin egin zuten horren lotura: adinarekin, Enbeitak; adinarekin eta rol maskulinoekin, Agirrek. “Gu hasi ginenean oso-oso rol maskulinoak betetzen genituen, eta estereotipo maskulinotik abiatu zen lehenengo nesken loraldi hori. Atzera sekula geratzen ez zena, beti ausarta eta beti lotsagabea”, lotu zuen Agirrek. Adinarekin lotutako jarrera —18 urtetatik 22 urtera artekoa, gutxi gorabehera— antzera deskribatu zuen Enbeitak mundua irentsi nahiarekin, haustezintasunarekin eta sendotasunarekin.

Agirrek maskara horrekin estereotipo bat sortu zuen, hausten kosta egin zaiona, eta ez zitzaion “asko gustatzen” jendeak nola ikusten zuen. “Azkenean, jendeak zuk egiten duzun hori ikusten du”, arrazoitu zuen. “Pertsona bezala banaiz horrelakoa —lotsagabe samarra izan naiz, ausarta baino—, baina oholtzan harantzago eraman dut hori.

Atera egiten zitzaidan hori: behin oholtza gainean nengoenean, Agirre bihurtzen nintzen eta Amaia itzalean geratzen zen”, Agirreren arabera.

Enbeitaren ustetan bada une bat bertsolaria maskara horrekin “betiko” haserretzen dena eta erabakitzen duena beti ezin duela horrela kantatu: “Zure hauskortasun horiek guztiak zergatik ezin

84

Vazquez: “Zuk emozioaz kantatu dezakezu ezer sentitu gabe, eta hori bertsolaritzan ikusi dugu: lehen burutik kantatzen zen”.

delako. “Gehiago hausnartzen dut edo saiatzen naiz hasieran janzten nuen maskara hori pixka bat eranzten eta pixka bat gehixeago niretik kantatzen”, agertu zuen Villabonan (Gipuzkoa).

85

Ofizioak eta “zirkulu batzuetan” horretaz hizketan hasteak ohartarazi zuen Agirre maskararen pisuaz. “Berradiskidetuta” dago maskararekin Enbeita. Maskara eta berari buruzko estereotipoak erabilgarri ditu egun, eta modu kontzientean erabiltzen ditu: “Azkenean, publikoak egiten du zuri buruzko irudi bat, eta zure esku dago ondo datorkizunean irudi hori elikatzea edo apurtzea. Zuk era kontzientean elikatzen duzunean irudi hori ondo datorkizulako, ez dauka zertan txarra izan. Publikoa mota batekoa delako, maskara erabiltzen dudanean pentsatzen dudana esan beharrean, haserretzen naiz, baina bakearen alde egiten dut”.

Maskara albora uztea eta biluzteari balio handia ematen dio Vazquezek: “Ausardia da, eta hori behar dugu”. Lehenagoko bertsolaritza “itxia” eta “korazaduna” bezala analizatu zuen. “[Andoni] Egañaren belaunaldiak emozioarekin gehiago jolasten zuten burutik. Zuk emozioaz kantatu dezakezu ezer sentitu gabe, eta hori bertsolaritzan ikusi dugu: burutik kantatzen zen”, osatu zuen. Orain ere burutik kantatzen den arren, emoziotik kantatzen hasita sumatu ditu bertsolariak. “Psikologikoki funtzionamendu egokia burua eta emozioa uztartuz joatea da. Beste batek esango luke: ‘Zein ahulak diren!’. Garai bateko ikuspegi batetik litzateke hori. Psikologikoki oso ongi balioztatzen dut”, balioztatu zuen.

Bertsolaritza bezala, edozein adierazpide artistikok laguntzen du emozioa kanporatzen eta emozioa formatu batean kokatzen. Hori “asko” arintzen duen “energia mugimendua” da Vazquezen esanetan.

“Psikologook beti esaten dugu garrantzitsua dela emozioa identifikatzea, izena ipintzea eta emozio hori kudeatzea. Kudeatzeko orduan kanporatu egin behar dugu emozio hori”, argitu zuen. Oinarrizko emozioak oroitarazi zituen: tristura edo melankolia, beldurra, angustia, haserrea eta poza edo plazera. Emozioa berez kontrolatu ezin den energia biologikoa da, bat-bateko erantzuna eskatzen duena eta gorputzean

86

Enbeita: “Zure hauskortasun horiek guztiak zergatik ezin dituzu agertu? Denok gara sendoak besteko hauskorrak. Zergatik ez

dituzu agertu? Denok gara sendoak besteko hauskorrak. Zergatik ez bertsotan horrela azaldu eta zu horrela sentitzen zarenean hori erakutsi jendeari?”. Horretarako, kontrako fasea igarotzea beharrezkoa omen da: saio denetan maskara izatetik, inon ez janzterakoa. “Hori ere ez da ona, beti zoazelako bistan, eta, azkenean, publikoaren aurrean jartzen zara, eta beti ezin duzu hain zaurgarri izan gauza guztiekiko”, esan zuen Enbeitak.

87

88

89

Barroso eta bertsozale asko hunkitzen dituen irudi hori, borroka psikologiko handitzat du Enbeitak: “Niretzat egun tortura bat da pentsatzea negar egin ahal dudala”. Borroka psikologikoez galdetuta, lehena izan zuen aipatzen. “Igaro nintzen publikoaren aurrean negar egiteari fobia edukitzetik, nire bizitzako leku denetan negar egitera”, kontatu zuen. Ezin du gai askotan lasai kantatu. Hargatik, gai horiei tiraka kantatu ala ez kantatu erabaki borrokan aritzen da, eta gai batzuk ekidin egiten ditu, jakin dakielako kostatu egingo zaiola eta negarrari ezingo diola eutsi. “Jende batentzako oso ondo dago hori, egin behar da, baina beti ez naiz ni izango negar egingo

90

aski sentibera naizela eta, utziko banie, nahasmen bat izanen litzatekeela”.

Emozioak plazaratzeak gatazkak sortzen dizkie bertsolariei. “Nik uste dut bertsolariak beti ari direla borrokan euren buruekin. Ez da batere erraza eremu publikoan protagonista izatea. Horrek lanketa izugarria eskatzen du”, iritzi dio Vazquezek. Barrosok uste du leku egin behar zaiela emozioei, baina plazaratu behar direla, “atera behar direnean. Mementoak hautatzen zailak dira, baina jakin behar da hautatzen noiz den egokia emozio bat, noiz egiten dizun on emozio horrek”, azaldu zuen. Emozio batetik gehiegi denean, norbera ez da “errealitate batean” Barrosorentzat. Bere burua ez du prest ikusten emozio guztiak kaleratzeko. “Nire borroka psikologiko batzuk ez ditut kaleratzen; nahiz eta horiei lotutako emozio batzuk bizi, beste zerbait kaleratzen saiatzen naiz batzuetan. Delikatua da, norberarentzat ere oso gogorra izan daiteke”, bizi du Barrosok. Enbeita mikrofonoaren aurrean negarrez ikusten anitz hunkitzen bada ere, ez luke bere burua hala ikusi nahi: “Nik ez nuke nahi bertso bat negarrez kantatu, ahal banu. Ni naiz zentsuratzen duena nire burua gatazka psikologiko batzuei bide ez emateko bertsotan. Hori autozentsura da, eta nik egiten dut. Uste dut emozionalki aski sentibera naizela eta, utziko banie, nahasmen bat izanen litzatekeela”.

Barroso: “Ni naiz zentsuratzen duena nire burua gatazka psikologiko batzuei bide ez emateko bertsotan. Hori autozentsura da, eta nik egiten dut. Uste dut emozionalki

ere bere erantzuna daukana. “Oso somatikoa” da. “Jaiotzen garenetik gure disko gogorrean beti dago plazeraren emozioa, berez osasuntsuena dena. Beste emozioak ere beharrezkoak dira egokitzapenaren prozesuan laguntzen digutelako”, erantsi zuen. Azkenik, bertsogintzara ekarri zituen emozioak: “Helduok memento batean emozio hori identifikatzen dugu, konektatzen dugu, eta badauzkagu baliabide batzuk hori kanporatzeko. Bertsolaritzaren kasuan, gai baten aurrean emozio hori identifikatzen dutenean, emozio hori hitz bihurtzen dute, eta une batean kanporatu egiten dute”.

duena: batzuetan, pentsatzen dut ni horrelakoa naizela, erraz egiten dudala negar, eta nik ez daukadala errurik beste bertsolari denak harrizkoak badira; beste batzuetan, aldiz, beste batzuek egin dezatela negar pentsatzen dut”.

Bertsotan gehienetan egin ohi duen bezala, tripetatik jardun zuen gatazka psikologikoez Enbeitak. Emakumezkoa izatea eta bikotekiderik ez edukitzea ere “borroka psikologiko ideologikoa” du. “Maitasunaren inguruan edo sexuaren inguruan, kantatzen dugunean, borroka handi bat daukat nire barruan. Kantatuko banu, triste bizi naizela eta niretzat pena handi bat dela bakarrik lo egitea, jendeak pentsatuko luke neskazahar samindu bat naizela. Popatik joan daitezela munduko mutil guztiak eta batek ere ez duela merezi kantatuko banu ere, ez dakit zer pentsatuko luketen. Orduan, borroka horretan askotan ez dut esan nahiko nukeena esaten”.

Enbeitak “borroka psikologiko garrantzitsuak” dauzka, eta beste bat fisikoari lotutakoa du. “Konplexu asko” ditu fisikoari loturik. “Ni ez naiz geratu inoiz etxean egin nahi dudan zerbait egin gabe lodi egon

91

92

93

Enbeita: “Nahiz eta guk publikoa asko maite, gu beti gaude publikoarekin aurrez aurre, eta beti gaude defentsarako eta ofentsarako arma denekin”.

naizelako. Niri eskolan burla egin didate, baztertuta sentitu naiz nerabezaroan fisikoagatik eta karga hori nigan eroan dut. Publikoaren aurrean hori horrela kantatzeko, adibidez, niretzat oso gogorra da.

Barrera psikologiko batzuk oraindik kostatzen zaizkit gainditzea”, argitu zuen. Fisikoaren gainean barre egiteko edo zein neska ederra den kantatzeko hautua egiten du gehienetan. Nahiz eta “errealitatea” besterik den: “Nik urteko 365 egunetatik oso gutxitan sentitzen dut zein neska ederra naizen, goizean ispiluaren aurrean jartzen naizenean.

Niri bezala, gizarteko emakumeen %80ri pasatzen zaie zoritxarrez.

Zergatik ez naiz irtengo eta kantatuko: ‘Hemen zaudeten %70ek ikusten duzue neska lodi bat, %20k neska bat eta %10ek neska erakargarri bat?’ Zuk hori benetan pentsatzen duzu, baina pentsamendu horiek ekidin egiten dituzu”.

Bere burua Onintza Enbeita bertsolariarengandik “800 kilometrora” askotan ikusten duen arren: “Beti ez, baina askotan sentitzen naiz mundua jateko kapaz. Bertsotan aukeratu behar baldin badut, beti aukeratuko dut mundua jateko kapaz den hori”. Izan ere, publikoaren aurrean jartzea ariketa psikologiko bat da, eta ez da “ariketa psikologiko erraza”. Psikologo batengandik jasoa ekarri du azalpenera.

Ba omen dagoelako psikologo bat esaten duena bikoteak ez direla aurrez aurre jarri behar mahaiaren bueltan, alboan eseri behar direla, aurrez aurrekoa beti borrokarako jarrera dela. “Nahi eta nahi ez defentsa eta ofentsiba daude aurrez aurre, eta alboan gaudenean ez dago hori”, osatu zuen. “Nahiz eta guk publikoa asko maite, gu beti gaude publikoarekin aurrez aurre, eta beti gaude defentsarako eta ofentsarako arma denekin. Gainera, ez dakigu zein erabiliko ditugun ez dakigulako zer gertatuko den saio horretan. Dena da inprobisazioa. Ariketa psikologiko potoloa da berez, nahiz eta batzuetan ez garen jabetzen zenbateraino”. Jolas horretan “bataila hori” nola amaitzen den beti da “oso desberdin. Guk ez dugu bizi bataila moduan, baina beti gaude aurrez aurre, eta beti gaude armatuta. Zure buruarekin daukazun desafio bat da, ondo irten behar delako. Publikoaren aurrean jartzeak gauza askotan eragiten du, zure etxeko bakardadean eragingo ez lizuketenetan”, bukatu zituen borroka psikologikoei dagozkienak.

Maskara inoiz baino erantziago duen honetan, Agirrek ez du lehen zuen zuzena izan beharraren beldurrik. “Ahultasuna ez dut azaldu izan, baina ez azaldu nahi ez nuelako, beharbada, ez zitzaidalako ateratzen edo oholtza gaineko Agirre hori ez zelako biluzten zentzu

95

Jarrera bera izango luke orain antzeko gertaera eta bizipenekin.

“Ukitu” egingo lituzke, ukitu ezean haserre itzuliko litzatekeelako saiotik. “Orain banaiz gehiago askatu eta hustuzalea. Agian, premia

96

normalean —eta, batez ere, ibili nahi baduzu— zure barruan topatu behar dituzu”.

Agirrek azken Bertsolari Txapelketa Nagusian, “barrua hustu beharra” bi bertsoalditan erakutsi zuen nabarmen. “Sekulako agurrak” eskaintzekoa ez izanagatik, umea jaioberritan gurasoei eskaini zien agurreko bertsoa: “Zenbat buelta eman nizkion… Esaten nuen: ‘Jendeari zer inporta zaio?’ Baina aldi berean esaten nuen: ‘Baina ez daukazu besterik buruan…’ Batzuetan, bizipenei ezin diezu ihes egin. Ez dakizu gerora zenbat aldiz ametsetan egiten nuen zergatik aipatu nuen hainbestetan eta jendeari zer inporta izango zitzaion… Baina une horretan ezin izan nion ihes egin”. Ariketa beretsua egin zuen Hendaian zailtasunez zailtasun jaiotzear zen haurraren inguruan kantatu zuenean.

“Kantatzeko premia neukan, eta banekien gaiak zirrikitu minimo bat ematen baldin bazidan, kantatu egingo nuela, atera egingo nuela gaia.

Ez neukan besterik, ezin izan nion ihes egin”, jardun zuen orduko hartan eduki zuen kantatzeko premiaz. Bere bikotea emakumezkoa zela azaltzeko pausoa eman behar izan zuen lehenengo, eta horretatik kantatu lehenbizi. “Hori egiteko ere aske ibili behar duzu. Zentzu horretan izan ditut nire dudak eta nire penak”. Agirrek sumatzen du beharra bertsolariek gaia modu naturalean plazaratzekoa, aldarrikapenez harago.

Elortza beheraldiez: “Beti ez bada, ia beti, norberaren barruan daude erantzunak. Denei irteten zaigu norberaren kanpotik topatzea arrazoiak, baina

horretan. Ibilbidean atzera begiratuta ikusten dituzu horrelakoa izan gabe muturrera eraman ditudan jarrerak. Orain alde horretatik lasaiago joaten naiz: barrua hustu behar baldin badut edozein zentzutan, hustu egiten dut, eta, autokritikoa izan behar badut beste gai bati buruz, agian, erreparo gutxiagorekin egin izan dut”, adierazi zuen Agirrek.

Norbera den bezalakoa azaltzeko konplexurik ez duela izan behar aldarrikatzen du: “Nik uste dut ez dugula konplexurik izan behar garen hori azaltzeko, gogoa baldin badaukagu. Premiarik eta gogorik ez baldin badaukagu, hori beste kontu bat da”. Alde horretatik, Enbeitak ezartzen dizkio “frenuak” bere buruari, eta ematen duen irudiari bidea egiten uzten dio. “Ez nuke gura jendeak nire bizitza intimoaren transparentzia oso-osoa edukitzerik. Gardentasun osoa ematen badut, gero jada ez dago ezer. Puntu batetik aurrera iruditzen zait oso sentipen eta emozio intimoak direla, eta jendearen aurrean pasatuko nukeela muga bat ez dudana pasatu gura, nahiz eta ez negarrik egin. Hori esanda, egia da nahiko pertsona gardena naizela beti”, aritu zen gardentasunaz Enbeita.

daukadalako da, eta, agian, konplexu asko ere gainditu ditudalako. Zuk katea baduzu jarrita, hori ez zaizu aterako, baina askatzen duzunean hartzen duzun lasaituarekin, gero horri buruz kantatzeko gogoa edukitzen duzu”, probatua zuen. Aldaketak ahotsean eragin diola ere aipatu izan diote: “Nik ahots oso lodia daukat, eta goxoagotik eta finetik ari nintzela esan zidaten. Ezta nahita egin dudan zerbait, ezta gutxiagorik ere. Zerbaiten ondorioa da seguru. Gauzak ez dira kasualitatez ateratzen, oholtza gainean behintzat”.

Lekuan lekuko eta egunean eguneko publikoaren eta funtzioaren aurrean kokatu nahia izaten du borroka, egun, Elortzak. Funtzio sozial eta funtzio emozionalean kokatu nahia adibideekin erakutsi zuen: “Oso desberdina da joatea Itureneko ganbarara inauterien bueltako ospakuntza horretara edo joatea antzoki baten barruan egiten den ostiral bateko saio batera, jendea asteguneko lanak bukatuta doanean zu eta beste batzuk entzutera. Kasu bakoitzak bere funtzioa dauka, eta nire burua horretarako kokatzea izaten da neure ahalegina”. Bestela esanda: “Lekuan lekuko eta garaian garaiko, zuk esateko daukazun horretatik identifikatzea zer den leku horretan eta memento horretan han dagoen jende horri interesatu ahal zaiona, eta hori ondo adierazteko moduan esatea”.

97

Vazquez: “Emozio bat bakarrik surfeatu egin liteke: emozioen lagun egiten bagara, emozioekin batera goaz, eta horrek berak uzten digu emozioa buruarekin batera kontrolatzen”.

25 urteko ibilbidean, Elortzak eduki ditu beheraldiak: “Zeure buruaz bertsolari izate horrekin konbentzituta ez zabiltzan boladak izaten dira.

Galdetzen diozu zure buruari: ‘Zergatik ez nabli ondo? Zergatik ez naiz gustura sentitzen?’. Agian, saio mota batzuetan ez zara gustura sentitzen, eta gogoeta horiek egiten dituzu. Beti ez bada, ia beti, norberaren barruan daude erantzunak. Denei irteten zaigu norberaren kanpotik topatzea arrazoiak, baina normalean —eta, batez ere, ibili nahi baduzu— zure barruan topatu behar dituzu”.

Lau bertsolariak ados dira bertsolariek emozioak landu beharraz.

“Anitz lantzen da alde intelektuala bertsotarako orduan, eta nik uste dut landu behar dugula inteligentzia emozionala anitz. Iruditzen zait gure txoko horretan inteligentzia emozionalari orri batzuk utzi behar zaizkiola, eta, justuki, ez dira boligrafoarekin betetzen diren orriak; beharbada, zuri geratzen diren orriak dira, buruan ibili behar diren kontuak”, hausnartu zuen horretaz Barrosok. Era bertsuan mintzo zen gaiaz Agirre ere: “Uste dut zure gorputzaren kontrola eta zure gorputzaren barrutik doazen zirkuitulabur horiek denak kontrolatzea ezinbestekoa duela bertsolari batek. Berak izan behar du bere gorputzaren eta bere buruaren jabe”. Emozioen mesedetan oholtza gaineko jarrera fisikoaz ere jardun zuen: “Hain gara korrektoak mikrofonoaren aurrean, hain gara zurrunak, hain gara estatikoak… nork hausten du arau hori?”.

Elkarrizketatutako lau bertsolarien artean, Enbeita zen lanketa handiena egina zuena. Psikologoak, kinesiologoak, mentalistak, transzendentalista eta beste hainbatekin egin izan du lanketa. “Nik uste dut denok egin beharko genukeela, oso inportantea delako ezagutzea zein diren zure gardentasun horretan dituzun ahulguneak eta indarguneak, jendearen aurrean garden agertuko bazara”, ebatzia du. Maskara jantzi eta atzean zer dagoen ez jakiteko arriskua bada Enbeitaren iritziz: “Uste dut inportantea dela zuk zure emozioak ezagutzea eta kudeatzea.

Azkenean, arinago ez bada, beranduago, barruan daukazun horrek irten egiten du. Agian, batzuei ez —‘zorionak!’—, baina nik uste dut zure bizitzako uneren batean barreak, negarrak, maitasunak, gorrotoak, haserreak, penak… irten egin behar dutela. Bestela, zer nabil bertsotan… robotekin? Uste dut akats handi bat dela bertsolaritza gorputzetik eta emozioetatik urruntzea”.

99

Lanketa psikologikoa zertan datzan erakutsi zuen Vazquezek: “Lehenengo norberaren emozioak identifikatzen eta onartzen dituzte, eta baita emozio horiek euren gorputzean dituzten erantzunak ere. Ondoren, emozio horiek logikoki kokatzen dituzte euren bizitzetan”. Psikologoak “euren hipopotamoa” ikusten laguntzen die, eta jabearazten die nondik somatizatzen duten. Behin jabetuta, euren bizitzan kokatzen dute, euren biografian, eta emozio horiek guztiak nondik datozkien identifikatzen dute, emozio horien lagun egin arte. “Pozaren kontra inor ez da borrokatzen. Beldurraren kontra, haserrearen kontra eta tristuraren kontra bai, ordea, eta pentsatzen dugu gainditu egingo ditugula horrela.

Emozio bat bakarrik surfeatu egin liteke: emozioen lagun egiten bagara, emozioekin batera goaz, eta horrek berak uzten digu emozioa buruarekin batera kontrolatzen”, erakutsi zuen Vazquezek.

Emozioak berez ez dauka generorik. “Zerbait biologiko psikofisiologikoa da.

Generoa gero jarri diogu.

Emozio batzuk atxiki zaizkie emakumezkoei eta beste batzuk gizonezkoei: gizonei, oldarkortasuna eta poza; eta emakumeei, tristura eta beldurra. Hori da gizarteak ezarri dien balioa”, ekarri zuen Vazquezek.

“Badakigu historian ema-

100

Agirre: “Gorputzaren kontrola eta gorputzaren barrutik doazen zirkuitulabur denak kontrolatzea ezinbestekoa du bertsolari batek”.

Terapiek lagundu diote, besteak beste, ulertzen emozio denak direla bizitzaren parte. Horiekin guztiekin bizi behar dela, eta horiekin guztiekin bizitzen jakin behar dela: “Egun batean oso haserre edo triste bazaude, egun hori pasatuko da, eta hurrengo egunean egongo zara pozik. Denak dira zure bizitzaren parte, eta bertsoa ere zure bizitzaren parte da”.

Vazquez: “Zerbait biologiko psikofisiologikoa da.

Generoa gero jarri diogu. Emozio batzuk atxiki zaizkie emakumezkoei eta beste batzuk gizonezkoei”.

102

kumeei gehiago baimendu zaigula emozioak bizitzea. Baimendu, baina baimen horretan juzku bat egon da, eta botere soziala kendu digu horrek.

Gizonezkoek uste izan dute jakin dutela emozio bat une jakin batean ez adierazten. Badirudi historiaurreaz hitz egiten ari naizela, baina, gaur egun, hori oraindik gertatzen da”, segitu zuen. Bertsolaritzak ere balio du aurrez azaldutakoa argitzeko: “Emakumeak hasieran oso juzgatuak ziren, hori ez zegokiolako bertsolaritzari, eta gero baimentzen zitzaien, baina emakumeak ziren. Bertsolaritzan gertatu dena gizartearen isla izan da”.

Emakume bertsolariek egindako ekarpena azpimarragarria zaie Vazquezi eta Agirreri. “Uste dut sekulako hobekuntza ekarri diola emakumearen presentziak bertsolaritzari zentzu horretan”, esango zuen Agirrek. “Gizonezkoetan nik dudarik ez daukat azkeneko 20 urteetan sekulako aldaketa eman dela zentzu horretan. Uste dut asko landu dutela batzuek. Nire ustez horiek askotan biluzten dira. Nik askotan ikusi egiten ditut. Uste dut oso-oso erabaki kontzientea egin dutela”, jarraituko zuen. “Uste dut bertsolari batzuk liberatu egin direla eurek sentitzen dutena adierazi dezaketela ikusi dutenean”, biribilduko zuen Vazquezek. Emakumezkoetan, berriz, alderantzizko joera ikusi du Agirrek: “Gure ezintasun eta ahultasunak ezkutatzen gehiago ibili garela ikusi dut, eta gizonezkoak alderantziz. Irudipena daukat neskak ibili direla gehiago hori estaltzen, eta mutil batzuk kontzienteki kontrakoan”.

Enbeitaren irakurketa Agirrerenaren eta Vazquezenaren aurkakoa da: “Niri ekarri hona bost bertsolari gizonezko benetan euren emozioak erakutsi dituztenak hamar plazatan. Ez daude. Nik hartzen ditut nik miresten ditudan gizonezko bertsolari horiek, eta oso-oso gutxitan ikusi ditut benetan tripetatik kantatzen. Eta ez nabil hasierako eta azken agurrari buruz. Nire inpresioa da gizonezkoek oraindik —batez ere, emozio batzuk— ez dituztela erakusten, eta oso gutxi direla publikoaren aurrean arma barik geratzera ausartzen direnak, garden eta hauskortasun minimo batera iristen direnak”. Irudia bestelakoa da Enbeitaren ustez: “Sentimental dabiltzanean eta maitasunez ari direnean, badaukat irudipena badirela beti lau gauza betikoak eta topikoak; bestela, puntu batean beti dagoela freno bat. Orain arte uste dut ausartagoak izan garela emakumezkoak gizonezkoak baino”.T

103

ONDORIO?

Aldaketa prozesuan sumatu arren, Euskal Herria “herri tristea” dela babesten du Amaia Vazquez psikologoak. Bertsogintzan — bakarkakoetan, bereziki— dagoen tristurarako joera izan dute hizpide lau bertsolariek eta psikologoak.

“Urte asko daramatzat lanbide honetan, eta jakin badakit tristura dela euskaldunok asko identifikatzen gaituen emozioa; tristurarenarekin batera, sufrimenduarena”, da Amaia Vazquez psikologoaren irakurketa ausarta euskal gizarteaz. Bertsolariek —gehienbat, bakarkakoetan— duten ilunetik kantatzeko joeraz galdetutakoan egin zuen inkontziente kolektiboaren irakurketa hori. “Badakit gure herriak baduela motibo anitz sufrimendua oso barruan eramateko. Gure herriaren historia ez da erraza izan. Nahi gabe hori itsatsita daramagu, eta hori kanporatu egiten dugu: kantuetan, antzerki motetan, bertsolaritzan…”, azaldu zuen.

Adierazitakoak eztabaida eragin dezakeela jakitun egiten du aurreko irakurketa. Euskal Herria alaitzen ikusten du, baina “prozesu bezala”

104

Elortza: “Ez nuke esango psikologikoki herri tristea garenik. Nik barre pila bat egiten dut egunero, eta bertsotan ere bai”.

HERRI TRISTE BATEN

Vazquez: “Urte asko daramatzat lanbide honetan, eta jakin badakit tristura dela euskaldunok asko identifikatzen gaituen emozioa; tristurarenarekin batera, sufrimenduarena”.

TRISTURARAKO JOERA,

sumatzen du hori.

“Sumatu dut herri hau tristea izan dela.

Gainera, herri honek asko balioztatzen du helburuak lortzerakoan sufrimendua, masokismoa ere bihur litekeena kasuren batean. Ghettifikatu egin gara askotan politikoki zein sozialki. Zama bat balitz bezala hartu da aurrera jo beharrez, baina horrekin memento askotan bandera ere egin da: ‘Euskaldunok badakigu sufritzen helburu bat lortzeko’”, eutsi zion. Ez omen ziguten aitzindariek hitzez era horretan transmititu, “gizarte balioa” izan dela iruditzen zaio. Adibideen bidez segitu zuen: “Adibidez, oso gaizki ikusi izan da, pertsona bati nola dagoen galdetuta, ‘oso ondo’ dagoela erantzutea. Inoiz ezin izan dugu aldarrikatu pozik dagoela bat, gustura dagoela. Larderiatzailetzat jo izan da, apaltasun horren barruan. Apaltasuna iluntasuna da nire ustez: argia ez transmititzea da”. Maiz hartu zituen hizpide haurrak emozioak azaltzerakoan, eta haurrak ez direla horrelakoak erakutsi zuen, ilusioa, bizitza eta mundua zirela deskribatuta. “Gizartean kulturak eta hezkuntzak eramaten gaituzte errepresiora: emozioekin, alaitasunarekin eta plazerarekin tentuz jokatzera. Nik pentsatzen dut gure kulturan plazerari beldur handia diogula”, egin zuen haurrengandik helduenganako ibilbidea. Psikologoak horretaz “asko” jabetzen dira: “Bezeroekin lan egiten dugunean hurbiltzen direnean lasaitasunera edo ezintasuna kudeatzera, bat-batean ongi sentitzen dira, eta arrazoi bat bilatzen dute gaizki egoteko”.

Gatazka politikoarekin lotu zuen Onintza Enbeita bertsolariak psikologoak tristuraz eta sufrimenduaz azaldutakoa. “Kuriosoa da jendea pozik egotea negar egiten duzulako”, ekin zion erantzuteari ironiaz.

Ondoren, heldu zion gatazka politikoarekin lotzearekin: “Euskal Herrian jaio nintzen, onartzen dut Euskal Herrian oraindik gatazka bat dagoela, eta nik gatazka horren parte bat bizi izan dut. Nik bizi izan dudan horretatik atera izan dudan ondorioa da era honetako espresioak erabili

105

Min horren zati bat Hendaian askatu zuen 2009ko Bertsolari Txapelketa Nagusiko saioan: “Ikusten duzunean pertsona bat min hori ateratzen bi mila lagunen aurrean, erori egiten da. Jende horrek negar egiten du zurekin, identifikatuta sentitzen da, badauka barruan atera ezin duen min hori, onartzen ez zaion min hori. Beste batetik esaten dute ordua izan dela baten batek onartzeko triste dagoela, min daukala eta aurrera egiteko negar egin behar duela”. Euskal gizarteari ikusten dio “eutsitako mina” Enbeitak, eta baita Vazquezek ere: “Euskaldunok ere negar egin behar dugu. Tristura sentitzen dugu, baina asko eusten diogu emozioari.

Orduan, bada halako kutsatze bat”. Bere negar egiteko eskubidea, bertsozalearen eskubide egiten du Enbeitak: “Zuk zure buruari negar egiteko eskubidea onartzen diozunean, zure aurrean dauden 600 pertsonei ere onartzen diezu. Nik uste dut hori inportantea dela”.

Igor Elortzak ere uste du Euskal Herrian izan direla tristurarako motiboak, baina ez luke esango herri tristea denik: “Ez nuke esango psikologikoki herri tristea garenik. Nik barre pila bat egiten dut egunero, eta bertsotan ere bai”.

Bertsolariek umorearekin nola jokatu jakin dakitenean, Vazquezi bitxia egiten zaio kartzelako gehienak —azkenaldian umorezkoak zeozer ugaritu dira— alde ilunetik edo dramatik bideratzea. Badu susmo bat horrekiko: “Nire susmoa da eurek badakitela entzulearengan horrek guztiak badaukala eragin inportante bat, emozioa ateratzen dutela, eta sortzen dutela horrelako psikodrama kolektibo bat lagunduko diena memento batean arreta deitzen”.

Igor Elortzak ez du uste “txalo erraza” lortzeko denik. 2001eko txapelketaren osteko Argia astekariak antolatutako mahai inguru batean bertsolariei “emozio trafikanteak” zirela ezbaian aritu zirela gogoan du:

106

Enbeita: “Zuk zure buruari negar egiteko eskubidea onartzen diozunean, zure aurrean dauden 600 pertsonei ere onartzen diezu. Nik uste dut hori inportantea dela”.

izan ditugula beti: ‘hemen aurrera egin behar da’, ‘gogor egin behar da’, ‘aurrera bolie’…”. Vazquezek egindako irakurketaren antzekoa egin zuen Enbeitak alde horri dagokionez. “Bizi izan ditugu —eta nik bizi izan ditut— oso-oso egoera gogorrak, eta ez dut eduki negar egiteko eskubiderik. Bizi duzu tentsio hori guztia, eta badago zeozer kolektiboa ukatu dizuna negar egitea, erortzea edo abandonatzea. Jendeak badauka min bat atera ez duena. Eutsi behar izan dut, eta aurrera egin behar izan dut. Imajinatzen dut nik moduan beste jende askok ere hala egin behar izan duela. Hori guztia karga emozional handi bat da”, ondorioztatu zuen bertsolariak.

Vazquezek irizten dio seguruago senti litezkeela une batean umorean, eta hori transmititzen dutela. “Alde ilun hori ateratzen dutenean, horrek segurtasuna txikitzen die logikoki. Abiatzen dira, ez dakite zein portutara iritsiko diren, eta zenbat biluztuko diren. Horren beldur ere badira. Ahultzat kontsideratu ohi diren emozio horien artean biluztea gogorragoa da, arrisku handiagoa du. Pentsatzen dut euren barrutik segurtasun eza edukiko dutela”, aztertu zuen Vazquezek. “Eskizofrenikoa” izatera ere irits liteke: “‘Alde batetik entzulea erakarri nahi dut, baina, aldi berean, noraino biluztuko naiz, eta horrek zer-nolako eragina izango du… Ahul bihur nazake horrek… ’. Barruan sentitu lezaketen lurrikara hortik joan liteke”.

Barrosoren hitzetan gertatzen da iluntasunez margotu nahia hain ilunki ez datorren zerbait: “Hor gerta liteke artifiziala edo aurrez egina bezala: zu ari zara kantuz, baina beharbada ez da hainbeste zure bihotza ari, baizik eta buruak lehenagotik prest daukan zerbait”.

Agirre ere ados da halakoetan buruak egiten duela lana, barruak baino. Beste aldagai bat ere bada Barrosok zioenez: emozioak plazaratzen jakin beharra.

“Emozioak zailak dira plazaratzen.

Ematen du jendea hunkitzera jotzen dugula. Ni ez naiz jendea hunkitu zale hunkitu nahi dudalako. Nik neure burua hunkitua dagoelako hunkitzen badut jendea, ongi, baina baldin banabil

“Ez genuen ondo hartu, baina arrazoi pixka bat bazuen. Egia da batzuetan ailegatzen garela pornografia emozional apur bat egitera.

Denok ailegatu izan gara”. Beste behin, adinarekin eta bizipenekin lotu zuen. “Adina hartu ahala gaia beste modu batean lantzeko nahia badaukazu, baina horretarako bizipenak eduki egin behar dituzu”, egin zuen lotura. Bizipenek juzku potoloetatik xehetasunetara eraman dezakete bertsolaria Elortzaren iritziz: “Bizipen batzuk behar dituzu gai berbera ere benetakotasunetik lantzeko. Azkenean, benetakosuna ez du zertan izan zuri gertatzen zaizun gauza zehatz bat. Bizitzaren eskarmentuak ematen dizu gauzak esaldi potolo batek esanda barik, bi xehetasunekin benetan sakonago esateko modua”. Adinari bizipenei maila gehitu zion Amaia Agirrek: “Hiru bertso sortzeko ezintasunetik hasten gara sekulako bidaia egiten, eta asmatzen ditugu gauza batzuk gure egunerokotasunarekin ez daukatenak zerikusirik”.

108

109

horretara jotzeko. Nire burua hunkitua denean transmititzeko zalea naiz”, gaineratu zuen.

Batzuetan iluntasunarekin publikoa nekatu ere egiten den ustekoa da Agirre. Gakoen bila, sinesgarritasunean aurkitu du bat.

Sinesgarritasunaren borroka “potoloa” da bertsolaritzan Enbeitaren irudiko. Sinesgarritasunari dagokionean, gakotzat tripetatik kantatzea du: “Kantatu izan dudanean oso tripetatik inork ez du zalantzan jarri esan dudan berba bakar bat ere. Niretzat sinesgarriena da sentimenduetara gehien hurbiltzen dena. Sentimenduetatik ari zarenean oso zureak dira bertso horiek, beste inork ezin du kantatu, eta gainera nork jarriko du zalantzan kantatu duzun hori?”. Iritzi berekoa da Agirre: “Nik uste norbait egiatan ari denean barrutik hunkituta eta ukituta, uste dut antzeman egiten dela. Bertsoaren kalitatea izango da bat edo beste, baina beti dela sinesgarriagoa, eta satisfakzioa askoz beteagoa da”.

Gaiak horretarako aukera eman behar duela ere uste du. Egunaren arabera eta norberaren barruan bila aritu beharra arriskutsutzat jotzen du Enbeitak. “Beti ezin dituzu emozio, sentimendu eta korapilo denak publikoaren aurrean askatu”.

Agirrek beste bi gako ere erantsi zituen publikoari begira. Kezka orokorra den ala ez, eta euskal gizartearen beste premia bat: “Nik uste euskaldunok badaukagula elkartzeko eta gu sentitzeko premia.

Kolektibo horrek daukan kezka azaleratzen denean, uste dut erantzukizun handia daukala bertsolariak; erantzukizuna baino karga”.

Gutasun hori lortzea “zoragarria eta jeniala” Barrosorentzat: “Publikoa identifikatzen denean gu bat sortzen duzu, eta gu horrek indar bat ematen dio zure bertsoari. Publikoak nahi du ikusi bere zerbait zugan, eta zure zerbait ere bai noski. Ematen badiozu jadanik dakien guztia, ez duzu harrituko, baina emozioetan ari garenean egia da gu baten beharra badela, eta denek jotzen dugu gu-ra nira baino gehiago”.

Gutasun horretara lerratzea ontzat joagatik, niak ere gu-ari zerbait esan

azaleratzen denean, uste dut erantzukizun handia daukala bertsolariak; erantzukizuna baino karga”.

hunkituko dudanik jendea edo, behintzat, ez dut zerbait eginen

Agirre: “Nik uste euskaldunok badaukagula elkartzeko eta gu sentitzeko premia. Kolektibo horrek daukan kezka

beste eremu batean, ez dudana batere emoziotik bizi, ez dut uste inoiz

behar diola eta horrekin tentuz ibili beharra ere azpimarratu zuen Barrosok. Elortzaren iritzitz umorea ere bada gu hori sortzeko bide bat.

“Uste dut euskaldunok ere eskertzen dugula gure buruari buruzko umorea, baina ez, noski, kanpotik egiten digutena. Guk egiten dugun umorea euskaldunok asko eskertzen dugu, eta barre pila bat egiten dugu. Horrek ere sortzen du gutasuna”, zioen Elortzak.•

110

111

Barroso: “Haurrak ere 20 dituzu, hogei mundu dituzu, hogei emozio memento berean… Kudeatzen aski zaila egiten zait, baina indar handia egiten dut nik emozioak lantzen”.

112

BERTSOESKOLETARAKO, Odei Barroso eta Amaia Agirre bertsolariak gaztetxoekin jarduten dira bertso irakasle. “Hor ikusten dut zein garrantzitsua den inteligentzia emozionalaren lanketa adin horretan, gerora beste tresna batzuk izan ditzaten”, ikusia du Barrosok. Agirre saiatzen da lantzen, baina ez du lan erraza. Barroso ere bai, baina Barrosorentzat ere oso eremu delikatua da: “Haurrak ere 20 dituzu, hogei mundu dituzu, hogei emozio memento berean… Kudeatzen aski zaila egiten zait, baina indar handia egiten dut nik emozioak lantzen”. Agirrek kasu batzuetan bere “kopiak” egin dituela igarri du: “Nik ditudan gabezia berak atera direla batzuetan”. Landu beharra badela argi du, haatik.

Bertso-eskoletan emozioak modu zehatz batean landu behar direla erakusten hastearekin, kontuz ibili behar da Igor Elortzaren iritziz, “patroi modukoetan” ez erortzeko. “Seguru hor badela egin bako bidea, baina kontu eduki behar da seguru ez dagoelako mundu guztiarentzat balio duen patroirik. Kontu teknikoekin ez da interesantea, eta kontu emozionalekin desastre samarra izan liteke.

Konplexua da: bertsogintzan ez dago irizpide eztabaidaezinik; iritziak daude, joera pertsonalak, gustu pertsonalak, iritzi pertsonalak, emozio pertsonalak…”. Egin beharrekoa ebatzia du Elortzak: “Lanketa horiek egiten ari zarenean, bakoitzarengandik datorren horri bidea eman eta hori lantzea da egin behar dena”.

“Bertso-eskoletan ikasi behar dugu emozio denak normaltzat onartzen”, Onintza Enbeitaren ustez. “Gu bertsotan hasi ginenean jarrera bat zen jarrera nagusia —bai kantatzeko posturari zegokionez, baita kantaerari zegokionez ere—, hori zen normala, eta beste guztia arraroa. Nik uste dut bertso-eskoletan erakutsi behar duguna dela dena dela normala: batek ozenago kantatzea, besteak apalago; batek umore absurdoa edukitzea, besteak naturalagoa; batek kantatzea oso bertso sakonak eta egitea negar, besteak barre… Dena da bertsolaritza”, iritzi zion.•

113

PAPEREZKO

BLOGA

AMAIA ITURRIOTZ MALEN AMENABAR NEREA IBARZABAL KOLDO GEZURAGA ARATZ IGARZABAL JON GURRUTXAGA

HARRA Hitzetik Hortzera saioak, Joxerra Garzia aurkezle zen garaietakoak, VHSan

beti bertsoaldi bera ikusten nuela umetan. Ez dakit zergatik deitzen zidan atentzioa. Jon Sarasua eta Anjel Mari Peñagarikano agertzen ziren koplatan, trikitiaren tonua hartzen ez zutela-eta, elkarri adarra jotzen. Batbatean eta kamera bizkarrean hartuta, telebista alemaniar edo ez dakit nongo kazetari bi igotzen ziren taulara (susmoa dut hori zela grazia egiten zidana) eta haiei buruz kantatzen zuten bertsolariek. Botoia sakatu eta atzeratu berriz. Berriz. Bideo bera behin eta berriz. Orduko umeak bertsoa.com deskubritu izan balu, denbora gelditu egingo zen.

R elated •

amaiaiturriotz / Probintzia bateko herri bateko auzo bateko jaietako herri-bazkariko bertsobazkarian kantatzerik… Bai. Aldizkariko bertso-paperen atala osatzeko larri gabiltza hilabete honetan, posible zenuke… Bai. Hauteskunde garaiotan ekitaldi bat egingo dugu plazan eta bukaeran bertso pare bat ondo geratuko liratekeela… Bai. Bertsoa beste diziplina batzuekin elkartzea otu zaigunez; bertso-pilota, bertso-kabareta, bertso-pinopuentea, bertso-trikipintxo-potea… Bai. Bai! Baietz!

Jarrera baikortzat jo liteke harrari kasu egitea, baina errezeloa dut har hori ez ote den ezetz esaten ez jakitea. erantzun edit

116

•

grabatzen ziren gure etxean. Telebistaren gaineko pareta osatzen zuten adreiluak iruditzen zitzaizkidan. Badakit beti zinta bera, beti saio bera eta

•

nerea.izango.zen /

ALDiZ kAR iA

t oLari.ne s T r e b . www

aratzigartzabal /

TXAPELKETAREN JIRAN.

baduk ere, horrek ere ibili behar izan zian orain gutxira arte puntuen gorabehera zoroan.

Lehenengo aldi hartatik ere pasatu da denbora pixka bat, baina oraingoan ere azkeneko momentuan zalapartaka hasi naiz ordenagailuaren aurrean zuei

Burua lehertu beharrean diat. Gaurkoz nahiko tentsio pasa diat. Iruditzen zaidak

zein gezur sinetsaraziko. Alferrik da gurekin…

Bizkaian beste era batera hartzen direla gauzak. Oroitzen nauk final zortziren batzuk ikustera joan Mallabira eta jendeak ze berotasun eskeini zien bertsolariei. Badiagu

Txapelketaren atarian gaude Gipuzkoan. Honetan ere antzeko zerbait pasa ote

zer ikasi beraz bizkaitarrengandik.

zaigun susmoa daukat,azkeneko momentuan,zalapartaka…

Hori, ordea, hobeto kontatuko diguk hik ez da, Gernikeko morroskue? Nola bizi duk Gaztetatik ezagutu ditugu txapelketak, eskolartekoak direla-eta. Beti ibili izan

hire inguruan txapelketen kontu hau?

gara lehiaren inguruan, beti nor baino nor gehiago izateko borroka horretan gabiltza, marka da gero… Aurten, Gipuzkoan, 88 partehartzaile izango gara txapelketan, bada zerbait! Nire bertso kide bati galdetu nionean ea txapelketan izena eman zuen, hauxe erantzun zidan: “Garbi esango diat, Aratz! Publikoan ere bakarren batek egon beharko duela pentsatuta ez apuntatzen erabaki diat!”.

Udaberriko sailkapen faseetan, ordea, ez da udazkeneko saioetako lautatik bat ere biltzen. Publikoaz ari naiz, noski. Gure lagunartean-eta askotan aritu izan gara horri buruz hizketan, sailkapen faseko publikoa koadrilako jendea izaten dela, ez du benetako errealitaterik erakusten sailkapen faseak.

Baina bestela ederki, eguraldi ederra eta…

Eta hik, Gurru, ze pentsatzen dek? Maiatzeko eguzki honek gehiegi berotzen gaituela?

erantzun •

koldogezu96 / Egun on, gazteok!

Gernikeko morroskoa lasai dago, Gurru, hori bai, beste era bateko txapelketa batean murgildurik, Azterketen Txapelketa Nagusian, hain zuzen, hemen pertsona berdinak egiten du gai jartzaile eta epaile lana, eta, egia esan, nahiago dut jakintzen bertsoa ondo josi, bestela “plazan alkartuko gara” lelo famatua “Ekainean alkartuko gara” bihurtuko da.

Aizue bikote, zuen lerroetan estres zantzu nabarmenak ageri dira, txapelketak aztoratu

erantzun

egin zaituzte nonbait. Haurtzaroko mito handi bilakatu zaizkidan Asterix eta Obelixen

•

aztertzean: “Erotuta daude erromatar hauek!”. Bai, hala da, gipuzkoarrek eromenaren

esaldi famatu bat etorri zait burura “G Puntua”-ren aurtengo nondik norakoak

jongurrutxagaurbieta /

muga ukitu duzuela dirudi: 88 parte hartzaile (Horien artean Julio Jon Zesar Maia), astebururo goizez zein arratsaldez saioak, saio batzuk ordu berean, bertsolari

Aupa, Aratz!

bakoitzak bi kanporaketa, saio batzuetan beste batzuetan baino bertsolari gehiago,…

Maiatza duk, eta berotan ito nauk gaur ia. Idiazabalen izan diagu Gipuzkoako

Agian nire gehiegizko Bizkaitar nazionalismoaren errua izango da edo, Gipuzkoa,

kanporaketa faseko lehen saioa, eta saio beroa izan duk , zentzu batean

bertsozentrismoaren oinarri den lurraldea izaki, horretarako kriterioa lortu duzue

behintzat. Ideia freskoegirik ez izatea ere tenperaturari leporatu beharko zioat.

apika, baina iruditzen zait gauzak errazago egin daitezkeela, batez ere, hainbeste

Ez nauk brillu haundiz jardun, baina erori ere ez nauk egin eta zaharrek esaten ditek txapelketan hori funtsezkoa dela. Hurrengorako, borrokarako posizio egokian geratu nauk (hasi nauk hiztegi belikoarekin).

bertsolari egonik; ez dakit, eskualdekako saioak eginaz, adibidez. Hala ere, ezin dut esan esan gu askoz hobeak garenik, hori bai, presio aldetik lasaiago egoten garelakoan nago, gehiegizko erromatar zirkurik montatzen ez dugulako eta bertsoa ikusteko modu ezberdina dugulako.

Besterik gabe, animo G puntuaren bilaketa horretan, bikote! Nik hemen jarraituko

Lagun batekin ari ninduan lehengoan txapelketaz eta gure erakusleiho bakarra

dut paper artean, apunteekin koplaka, Garunari puntuak jarriz, neuronek

hau zela azpimarratu behar… Egun, alperrik dela Lazkano izatea eta urtean

erantzungo didaten esperantzan.

100 saio egitea txapelketan puntan ibili gabe. Txapi (Iker Zubeldia) bakarra

Hurrengora arte!

119

Newton epaimahaiburu

Saioa bukatu zenean, espioiek zintzo-zintzo eman omen zieten nagusiei ikusitakoaren berri. Baietz, egia zela zurrumurrua: epaile xelebre hark ez zuela zenbaki izpirik ere idatzi paperean.

Are okerrago: zenbakiak idazten ez baina, marrazkiak egiten eman zuela bertso-saio osoa.

Berehala zabaldu zen berri gaiztoa herrian.

Eta berandu baino lehen deitu ziguten herribilera batera.

Bozeramaile batek hartu zuen hitza, sua zeriola. Ea onargarria zen epaile xelebre haren jokaera. Ezin zitekeela horrelako epailerik onartu, non eta zientifikoz

120

gainezka dagoen herri honetan. Objektiboa izatea dagokiola epaile bati, eta ez dagoela matematikak eta zenbakiak baino gauza objektiboagorik. Eta hori onartzen ez duenik baldin bada oraindik, ez duela epaile izenik ere merezi eta ez duela inongo epaimahaitan parte hartu behar. Aise berotu zuen giroa. Eta, azkenean, norbaitek —beti izaten baita norbait, berotu ez ezik, kiskali ere egiten dena– sasiepaile hura urkamendira eramatea proposatu zuen. Bat etorri ginen ia denok aho batez eta aho betez.

Eskerrak beti zentzudunen-edo bat

azaldu ohi den horrelakoetan, eta giroa zerbait hoztea lortu zuen. Ez zuela merezi horrela jartzea.

Azken batean, artista bat zela epaile hura, eta artistei beti zor behar zaiela halako begirune bat. Ea, artista jaio badira mundu honetara, zer erru duten haiek. Eta abar eta abar.

Zentzudun hari esker salbatu omen zuen artistak bizia. Hori bai: inoiz gehiago ez omen zioten deitu berriro inongo epaimahaitara, nahiz eta urtetako eskarmentua zuen artista gizajoak.

• • •

Ipuinak ipuin eta kontuak kontu, aspaldi samar hasi nintzen bertsolaritxapelketetako epailanaz interesatzen.

Baita kezkatzen ere.

Eta, epaimahaiko ere izan naizenez behin baino gehiagotan, are interesgarriagoa egiten zait gaia. Eta are kezkagarriagoa.

Nola baloratu bertsolarien jarduna?

Galdera nagusi hau abiapuntu hartuta, zientziara jo dugu erantzun bila. Izan gaitezen ahalik hotzen eta objektiboenak. Izan gaitezen zientifiko.

Har dezagun Newton eredu. Joka dezagun zientzia modernoaren aitak bezala. Baldin eta hark, zientzia egin ahal izateko –ahalik eta ziurtasunik handiena lortu ahal izateko–, errealitateari alderdi subjektibo guztia kendu bazion –sentimendua, sentsazioa, emozioa…–, egin dezagun geuk ere beste horrenbeste bertsolariaren jardunarekin.

Hala joan gara, bertsolariaren jarduna ahalik eta objektiboen baloratzeko, jardunari alderdi subjektibo guztia alboratuz. Eta, alboratzearekin batera, murriztuz. Hizketa matematikoa erabiliz, bi urrats nagusitan

laburbil dezakegu murrizketa: 1) bertsolariaren jarduna = bertsoa, 2) bertsoa = testua.

Baina testuak berak ere, labaina izaki, irrist egin digu. Eta, azkenean, bertsolarien jarduna baloratzeko orduan, bertsoaren alderdirik objektiboenak hartu du pisurik handiena: potoak. Alderdirik nabarmenenari eman diogu protagonismo nagusia.

Denok dakigu zer den potoa. Denok gaude ados horretan. Hori baino gauza objektiboagorik!

Akabo zalantzak eta eztabaidak, susmoak eta esamesak, oihuak eta txistuak.

Eta, inork ez entzuteko moduan bada ere, aitor dezagun zenbat eskertu ohi dugun epaimahaikook bertsolari baten potoa!

Helduleku hoberik!

Zertan ibili zalantzan eta izerdi patsetan testu baten ñabardurak eta xehetasunak, lilura eta xarma kantitate bihurtu ezinik, noiz eta gainera ahalik eta azkarren ipini behar dugunean zenbakia? Lau puntu eta kito. Edo zero, eta kitoago.

Igualeko! Lasaitasun ederra!

Zientziaren abantailak.

Zientziak ez baitu inoiz potorik egiten.

Gora Newton eta newtondarrak!

• • • Eta, egun batean, robotak ipiniko ditugu epaimahaiko bertsolaritxapelketetan. Horiek bai izango direla hotzak eta objektiboak.

Eta azkarrak. Eta, azkartasun horri esker eta gaurko teknologiaren eskutik, robot bakoitzak puntuazioa ipini ahala azalduko dira zenbakiak pantaila erraldoi batean, diz-diz eta ñir-ñir. Eta denok, entzule nahiz bertsolari, ikusi ahal izango dugu nola doan puntuazioa unean-unean.

Eta entzuleetako inork ez du txisturik joko.

Izan ere, zeinek eztabaida lezake roboten lana?

Eta, apurka-apurka, robotek hartuko dute bertsolarien lekua ere.

Robotak aurkeztuko dira bertsolaritxapelketetara, eta zenbaki bana agerian dutela igoko dira oholtzara edo dena delakora, ez urduritasun eta ez irribarre, ez zirkin eta ez imintzio.

Eta bertso perfektuak kantatuko dituzte, doinu perfektuan. Ez: haiek ez dute potorik egingo.

Eta, azkenean, robotok soilik joango gara entzule bertsolaritxapelketetara.•

121

122

124

125

126

127

128

10 lan-ildo gure etorkizunerako 10 lĂ­neas de trabajo para nuestro futuro 1) Sozioekonomia 2) Ongizatea 3) Ingurumena 4) Bizikidetza 5) Hirigintza 6) Kultura 7) Kirola 8) Turismoa 9) Mugikortasuna 10) Herritaren arreta

ehuntzen.info