Bertsolari - 91. aldizkaria

91. ZENBAKIA | 2013 UDAZKENA | 9 EURO

• BERTSOLARIEN ESTETIKA(K) • MEXIKOKO BIRAREN KRONIKA EGUNEZ EGUN • BASARRI KAZETARIA

BERTSOA ETA GATAZKA POLITIKOA

BERTSOLARI… EDITATZAILEA:

-

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN TEL.: 943 300 621 / 629 460 978 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: antxokarentzat@bertsolari.net publizitatea@bertsolari.net administrazioa@bertsolari.net rikirentzat@bertsolari.net ZUZENDARIAK: Rikardo Idiakez eta Antxoka Agirre KUDEAKETA: Xanti Jaka, Joxean Agirre eta Antxoka Agirre ARGAZKIAK: Conny Beireuther, Galder Izagirre eta Andoni Lubaki MARRAZKIAK: Adur Larrea eta Mikel Begoña, Patxi Gallego eta Agate Krispin, Patxi Huarte ‘Zaldi Eroa’ eta Aitor Larrañaga ‘Peli’ DISEINUA ETA MAKETAZIOA: Txema Garzia Urbina EUSKARAZ ZUZENTZAILEA: Txiliku Aranguren eta Beatriz Zabalondo SARE SOZIALAK: Jon Martin BIDEOEN EDIZIOA: Inge Mendiorotz INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

Kultura Saileko Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzaren dirulaguntzarekin Subvencionado por la Dirección de Política Linguística del Departamento de Cultura

004> Marrazkiak: Zaldieroa •

>>>> 006> •

012> PROFESIONALIZACIÓN Y COMPETITIVIDAD: EL BERSOLARISMO VISTO POR DOS CORRANDISTES Testua: Anaís Falcó y eta Christian Simelio •

014> OHOLTZA GAINEKO PASARELA Testua: Nerea Ibarzabal / Argazkiak: Andoni Lubaki-Bostokphoto, Xenpelar Dokumentazio Zentroa / Marrazkiak: Aitor Larrañaga ‘Peli’ •

060> MEXIKON BERTSOTAN, MEXIKOREN BESOTAN Testua: Miren Artetxe eta Esti Alberdi / Argazkiak: Iñaki Murua, Blanka Lopez, Miren Artetxe, Esti Alberdi •

114> KIROLEAN ELITEKOAK, BERTSOTAN ERE ONAK: JABOGA ARRASATE, IMANOL AGIRRETXE, JON ANSOTEGI, IRATI ANDA, MIKEL ASTARLOZA Testua: Joxean Agirre / Argazkiak: Conny Beyreuther •

142> TRADIZIOZKO MUSIKA GENERO EZBERDINETAN INPROBISATZEKO ESTILO ETA ESTROFA MOLDEAK MEXIKON Testua eta argazkiak: Ana Zarina Palafox Méndez •

166> BLOGGING IN THE WIND •

172> BASARRI KAZETARI Testua: Joxemari Iriondo

U D A Z K E N A · 2 0 1 3

91

•

186> DOOR TO HELL Gidoia: Mikel Begoña / Marrazkiak: Adur Larrea HAMAR BERTSOLARITXO Gidoia: Agate Krispin / Marrazkiak: Patxi Gallego •

AZKENEKO HAINBAT KOLORE DAKARTZA UD rtsolarien janzkerei BERTSOLARI HONEK. Batetik be ren eskutik. Geroz eta errepasoa ematen diegu hiru aditu den kontua da oholtza gehiago zaindu eta komentatzen orrialdeotara ekartzea otu gainean nahiz zaleen artean, eta a Lopez, Miren Artetxe eta zaigu. Bestetik Iñaki Murua, Blank inprobisazioaren bideei Esti Alberdik uda honetan Mexikon ko aukera ere badakarkigu, segika bizitako abenturaz gozatze

lehen pertsonan eta eguneroko moduan kontatuta. Azkenik Jagoba Arrasate, Irati Anda eta Mikel Astarloza ere elkarrizketatu ditugu, ezagun egin dituena beste abilitate bat izan arren, bertsotan ere dezenteko joa dutela deskubritzeko.

Ohiko ataletan ere badago zer leitua: URRUNDIK atalean Mexikoko bertsokeraz, esaterako; IDAZMAKINAZ atalean Joxe Mari Iriondok Basarriren kazetari ibilbideaz; edo BERTSOKOMIKean Peñagarikanori egin dioten lapurreta misteriotsua.

Zaldi Eroaren errima futurista

TX

4

_

5

Taldea

13

17

15

12 7

1

MALEN AMENABAR LARRAÑAGA BERTSOBLOGARIA Jendie harritu itea hola hitzeiten hasten naizenin.

Berbaz nabilen jentian arabera holan be eiten dotelako.

Gurasoek Azpeititik emigratu eta Larrabetzun jaio nintzen (1994)… Eta bat-batean Bertsolari aldizkarian idazten hasi naiz. Larrabetzuko eta Deustuko egongela bateko bertso eskoletan batzen naiz nire antzeko beste batzuekin. Ahizparekin etxeko sukaldean abestea

6

_

gustatzen zait, maite dut goiz esnatu eta berandu oheratzea, lagunekin xelebrekeriatan ibiltzea, pixka bat perroflauta izatea, nire amonaren patata tortilla eta gezur txikiak kontatzea.

Bueno, eta libre nagoenean Arte Ederretan pasatzen dut denbora, ikasten.

Beraz, ez larritu idazten dudana irakurtzerakoan.

Pentsatu nire arazoa dela eta lasai egin lo.

Bitartean… Bixi bizi!

2

TXILIKU ARANGUREN EUSKARA ZUZENTZAILEA Zarautz, 1961. Itzultzaileegokitzaile eta zuzentzailea ikus-entzunezkoetan (Galdakao Studio, K-2000, Irusoin, Edertrack, Mixer, Extra Producciones Audiovisuales, Pausoka…), hiztegigilea (Euskal Hiztegia, Harluxet entziklopedia, Nire lehen hiztegia, Lehen hiztegia…), zuzentzailea (Egunkaria, Berria…) eta euskara arduraduna telebistarako produkzioetan (Martin, Goenkale).

Ama hizkuntzaren sinfoniak liluratzen nau eta itzultzen, erakusten, zuzentzen… dihardut, ez dakidana badakidala pentsatu gabe, beti ikasten.

3

MIKEL BEGOÑA KOMIKI GIDOILARIA 1964ko negu beltzean jaiotako sopeloztarra.

2004. urtetik 2008. urtearen bukaera arte Ricardo Sendra marrazkilari argentinarragaz gidoi eta edizio lanetan ibili nintzen.

2007an Matxitxakoko guduan oinarritutako Berunezko

Itsasoa autoeditatu nuen.

2011n Iñaket marrazkilari arekin Norma argitaletxeak gaztelaniaz eta Cambourakisek frantsesez Tristísima Ceniza-Tristes Cendres argitaratu ziguten.

El pico de los cuervos aurkeztu berri dugu Norma argitaletxeagaz eta Angulemako Komiki Azokan frantses edizioa aurkeztera goaz Cambourakis etxeagaz ostera ere. Datozen proiektuak: Por un puñado de ámbar.

Azkenaldian, euskarazko komikiei buruzko Komikeri blogean buru-belarri sartuta nabil eta, bestalde,

Johnny Ugarte amerikanuaren orain arteko ibilerak komikietaratu ditugu Adurrek eta biok.

4

CONNY BEIREUTHER ARGAZKILARIA Berlinen jaio eta errealismo sozialista garaiko irudigintza eta istorio handi eta txikien artean hazi zen.

Argazkigintza ikasi ondoren, Euskal Herrirako bidea hartu zuen; Azpeitian ezagutu zuen lehenengoz bertsolari bat

eta harrigarria izan zen beretzat baina, era berean, adiskidetasun eder baten hasiera bertsolaritzarekin…

Bertsolarien amei eskainitako erreportajea izan zen bere lehenengoa aldizkari honetan. Gara egunkariko 7K aldizkarian egiten du lan.

5

PATXI GALLEGO PALACIOS MARRAZKILARIA Arte Ederretan lizentziatua, ilustratzailea, komikilaria eta irakaslea da, hori guztia ezertan gehiegi zentratu gabe (horrela ez da oso urrun iritsiko).

Bere lanik esanguratsuena Pololoak trilogia da, Xabinaitor super-heroi euskaldunaren balentria erotiko festiboak biltzen dituen komikia.

Hain zuzen ere, gustukoen duena poxpoliñak marraztea da, bueno, eta zaldiak ere bai, oso politak dira, formen harmonia eta hori guztia.

Bertsolariak marraztea ez du hain gogoko, baina Agate Krixtiñe bezalako gidoigile on batek bertsolariak protagonista dituen istorio bat bere eskura jartzen badio ez dauka hori marrazteko inolako eragozpenik, alderantziz, plazer handia ematen dio. Plazer intelektuala, erran nahi baita.

7

6

TXEMA GARZIA URBINA DISEINUA ETA MAKETAZIOA 87an Hemenen, Eginen euskarazko astekarian, sartu nintzen eta egunkarian bertan jarraitu nuen gero, itxi zuten arte.

Ordutik gaurdaino ilustrazioaren eta testu inprimatuaren munduan murgildurik nabil: marrazten, diseinatzen, maketatzen, argazkilari gisa… Herri aldizkarietan (Orratx, Lau haizetara, Branka…), jite guztietako aldizkari espezializatuetan (Bat, Bertsolari, Ikastola, Hezikuntza…), desagerrarazitako beste batzuetan (Ardi Beltza, Kale Gorria…), eta herri ekimenetik sorturiko kartel, programa, logo, mural eta abarren lanketan. Hogeita hamar urteko ibilbidea da jada, eta agian horregatik, zahartzen hasia nagoelako alegia, paperekoa gustatzen zait: batera eta bestera eraman, azpimarratu, zikindu, erakutsi, moztu, pegatu, berrirakurri daitekeen hori.

Nire pasioa, ordea, psikoanalisia da. Paper inprimatuan sartu aurretik Psikologia ikasketak egin nituen eta, ezinezko maitasunekin gertatu ohi den moduan, ez nau bakean utzi, eta, ai!, nik ere ez dut inoiz utziko.

7

PATXI HUARTE, ‘ZALDI EROA’ MARRAZKILARIA Ibili naiz irrati libreetan, AEKn gero, Euskalerria Irratian, kolaboratzaile bezala TMEOn, Euskaldunon Egunkarian,

8

_

Nabarra aldizkarian, Aizu! aldizkarian, Xabiroi aldizkarian, Bertsolari aldizkarian, Berria egunkarian, Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian…

Aurten De Rerun Naturaren 5. alea argitaratu dut.

Friki-geeka, euskalduna, independentista, narratzailea eta marrazkilaria naiz. http://zaldieroa.blogspot.co m.es/

8

NEREA IBARZABAL BERTSOBLOGARIA Markina-Xemeingoa da (1994), baina Kazetaritza ikasten du Bilbon eta bertan bizi da duela bi urtetik. Txikitan kotxean aritzen zen bertsotan amarekin, egun batean Markinako Bertso Eskolan hastea erabaki zuen arte; orain amari ez dio saioetara joaten uzten.

Eskolartekoetan eta hainbat gazte-sariketatan kantatu izan du eta iaz Bizkaiko Txapelketan hartu zuen parte; aurten ere ausartuko da berriro.

Lotsatia ez denean, lotsagabea da. Hitz joko eskasak eta hanburgesa begetalak maite ditu.

9

AMAIA ITURRIOTZ ETXANIZ BERTSOBLOGARIA Urretxuarra da (1993), baina hirugarren urtea du Bilbon, Medikuntza ikasketek hara eraman zutelako. Bederatzi urte izango zituen ZumarragaUrretxuko bertso-eskolan

hasi zenean eta ez da bertso-mundutik aldendu ordutik. Gazte-sariketez gain, azken Gipuzkoako Txapelketan ere hartu zuen parte eta gaur egun irakasle dihardu Deustuko Elorri bertso-eskolan eta Zumarraga-Urretxuko haurren bertso-eskolan.

Egunak 28 ordu izatea nahi luke. Denera iristen dela dirudi, baina ez da beti hala izaten.

10

GALDER IZAGIRRE SANZ ARGAZKILARIA 1974 Irun-Hondarribia.

1992az geroztik bateriajole moduan ibilia naiz hainbat euskal taldetan (Big Crunch, Dut, Kuraia eta, egun, Berri Txarrak-en).

1998an argazkigintzaren atzapar goxoetan erori nintzen, Dut taldeak Fermin Muguruzarekin batera Ameriketan egindako bira baten ondorioz. Harrezkero ez dut kamera askatu, ezta berak ni ere.

2007an Diapositivisme estudioa martxan jarri nuen, irudi(menaren) sormenerako gune bezala.

Bertan dihardut argazkigintzari lotutako era anitzetako lana zein kolaborazioak egiten.

2011tik argazkigintza eta Berri Txarrak taldean bateria jotzea tartekatzen ditut. www.diapositivisme.com www.berritxarrak.net

Taldea

11

AGATE KRIXTIÑE KOMIKI GIDOIGILEA Agate Miren Klarise Krixtin Elgoibarko San Pedro auzoan jaio zen 1948. urteko otsailaren 29an.

Deustuko Unibertsitatean Kimika ikasi ondoren ileapaindegi batean hasi zen lanean eta hor segitzen du oraindik, 65 urterekin orain ez baitago erretiroa hartzerik. Bezero iletsu eta kontakatiluen istorioak bilduta, misteriozko ipuin laburrak idazten hasi zen soldata erdira jaitsi ziotenean. Bezeroetako bat Bertsolari aldizkariko zuzendariaren ama pontekoa da eta… hortik aurrerakoak soberan daude.

11 8

5

12

ADUR LARREA MARRAZKILARIA Bilbon jaioa duela 30 bat urte. Daltonikoa izan arren Arte Ederretan lizentziatzea lortu nuen.

Egun, aldizkari, egunkari zein liburuentzako ilustrazioak eta komikiak egiten ditut, baita kartelgintzan edo ikusentzunezko proiektuetarako animazioak eta grafismoak ere. Bertsolari aldizkarian Mikel Begoñaren gidoi dotoreak irudiz janztea da nire lana.

4

6

www.adurlarrea.com

13

AITOR LARRAÑAGA ‘PELI’ MARRAZKILARIA Arte Ederretan lizentziatua, melomano konpultsibo honek milioi bat urtetik hona doktore-tesi batean

1 9

dihardu Sisiforenak egiten.

Artean, zenbait pintura erakusketa, noizbehinka koadroren bat saldu, eta bitartean, haurrentzako hainbat liburutarako, Napartheid, Euskaldunon Egunkaria, Berria, Gara, Euskal Telebista, Itziar Herria Sortzen, Alproja Antzerki Taldea eta beste askorentzat marrazkiak eta komikiak egin ditu. Pintura irakasle izan da EHUn, eta Artearen Historiarako ikastaroren bat eman du Artezaleak elkartean.

Egun, diseinu grafikoa eta ilustraziogintza ditu ogibide, bihar… Baigorrin erretiratu gura luke Izpegiko portuan belarra nola hazten den behatuz.

14

10

14

ANDONI LUBAKI ARGAZKILARIA

9

3

Taldea

Andoni Lubaki Urretxun jaio zen argazkilaria da.

Informatika ikasketak egin arren fotokazetaritza izan du ogibide. Nazioarteko gatazketan jarduten du normalean: Siria, Libia, Irak, Birmania… Azken urtean Euskal Herriko lehenengo argazki erreportaje agentzia sortu du beste argazkilari batzuekin. Gaur egun Bostok Photo agentzian

dabil buru-belarri hango eta hemengo argazkiak ateratzen. New York Times, Newsweek, Guardian eta Financial Times bezalako medioetan agertu ohi dira bere argazkiak. ‘Chirs Hondros’ nazioarteko sari prestigiotsua irabazi berri du Alepon (Siria) egindako lanagatik.

386a eta 7/6a #datxegi.

Bertsolari aldizkariaren web orrialdea berritu arte ez omen du aho-bizarrik moztuko.

www.lubaki.com www.bostokphoto.com

1973ko otsailean jaioa, izatez andoaindarra, hamar urterekin eraman ninduten Donostiara baina beti izan dut lotura herriarekin. Gaur egun Lasarte bizi gara. Santo Tomas Lizeoan BUP ikasketak nekez bukatu ondoren, eta baita bat baino gehiagoren pazientziarekin ere, Groseko diseinu eskolan egin nituen bi urte. Gero Bartzelonara joatea erabaki genuen gelako hiru lagunek. Lehen bi urteak diseinu grafikoan eman ondoren ilustraziora aldatu nintzen. Bi urte horietan zoriontsu izan nintzen gelan marraztea onartzen zelako behingoz. Lau urte Bartzelonan egin ondoren Euskal Herrira itzuli nintzen. Ilustrazioan lan egiteak paniko eszenikoa ematen zidan eta blokeatuta photoshopa eta freehanda ikasi nituen Txintxarri aldizkarian praktikak egiten nituen

15

JON MARTIN ETXEBESTE COMMUNITY MANAGERRA 1981, Oiartzun.

Publizitatea eta Harreman Publikoetan lizentziatua da eta Haur Hezkuntzako ikaslea. Gipuzkoako Bertsozale elkartean egiten du lan, Hezkuntza Arautuan bertsolaritza irakatsiz. Aurretik, komunikazioaren munduan lan egina da: Euskaldunon Egunkarian, Berrian, eta Oarsoaldeko Hitzan kazetari, Mihiluze lehiaketako gidoilari hiru denboralditan eta baita Ekoguneko komunikazio arduradun ere.

Bertsogintzan jarduten du, eta tarteka literatur eta musika lanetan ere ibili izan da.

16

INGE MENDIOROTZ BIDEOEN EDIZIOA

bitartean. Urte berdinean Irutxulotik deitu ninduten eta han urte batzuk egin nituen 2005ean Gaztezuloko maketatzaile lanetan hasi nintzen arte.

Beste zortzi urte egin ditut bertan. Aurten 40 urte bete berrien balizko depresioa alde batera utzita bizitza aldaketa egin dut. Berriz ere ikasten ari naiz, bideo edizioa eta postprodukzioa. Irudi estatikotik mugimenduan dagoen irudira!

Irudimentsua naiz, eta saltsera bezain burugogorra.

17

BEATRIZ ZABALONDO EUSKARA ZUZENTZAILEA Elgeta, 1961.

Telebistarako lanean aritu izan naiz, EITBko bikoizketaren arloan eta barne-produkzioetan ere bai. Prentsan ere urte batzuk eman genituen, Egunkaria-n eta Berria-n, Euskara Taldean. Azken urteotan, unibertsitatean dihardut, lehenengo MUn eta gero EHUn. Euskararen eta euskal hedabideen etorkizunak kezkatzen nau eta gertutik jarraitzen saiatzen naiz.

2

16

10

_

11

KaNpotik una normalización lingüística es un hecho que le da mucha presencia en todo el mundo cultural e identitario. Lo más fascinante de ver hoy, a diferencia de otras culturas, es probablemente su desvinculación —aunque no ignorancia—

PROFESIONALIZACIÓN Y COMPETITIVIDAD: EL BERSOLARISMO VISTO POR DOS CORRANDISTES

a una idea de tradicional, antiguo o folklórico. Su actualidad y vinculación con la contemporaneidad le da a esta actividad un medio atractivo donde muchas edades pueden vehicular su identidad de forma muy variable y atrayente.

Es a partir de aquí que no nos extraña la gran red asociativa, las numerosas fiestas que incluyen una actuación de bertsolaris o la gran introducción en el mundo educativo.

En segundo lugar vemos la profesionalización como una característica cultural que le da prestigio social. En engranaje de categorías y organización es algo sorprendente pero que a la vez provoca un criterio artístico al público muy desarrollado. La gente que no tiene una vinculación directa con el bertso puede llegar a conocer nombres emblemáticos y simbólicos de su práctica, y no deja de remarcar la importancia cultural que tiene. La estética llana y desnuda que ha adquirido debe haber ayudado a la aceptación profesional.

Inprobisatzaile eta Musikologoak

En tercer lugar, y aunque sabemos que no es la única forma de cantar, vemos que la competitividad es un rasgo muy presente en muchas manifestaciones culturales vascas. El bertsolarismo no solo se ha adaptado a este pósito sino que lo ha explotado desde puntos como las regulares

La atracción por el verso improvisado es grande en muchas culturas, pero

competiciones por puntos hasta el de llenar un estadio como se hace en la

cuando pensamos en un modelo de actualidad y profesional muchos pensamos

Txapelketa. Es impresionante como el bertso se ha acercado tanto a los

en la cultura vasca. Desde Catalunya sentimos cierta admiración por la

modelos de eventos culturales de masas y a la vez queda enlazado con las

espectacularidad y presencia en todo ámbito cultural que ha conseguido la

competiciones más tradicionales.

práctica del bertso. Y es que partimos de una realidad muy distinta donde la diversidad de formas de canto y funcionamiento caracteriza nuestro bagaje cultural a la hora de crear una nueva práctica de canto con texto improvisado.

Desde una situación muy diversa estos dos catalanes os transmitimos nuestra visión sobre el bertsolarismo y la expectativa de ver una Txapelketa.

12

_

Los catalanes miramos con cierta envidia algunos caminos que ha tomado el bertso y como jóvenes y ajenos nos atrae pensar que como vasco puedes llegar a dedicarte profesionalmente a este mundo tan apasionante. Aunque nos guste cantar entre amigos no dejamos de ver como posibilidades algunos de los caminos que ha tomado el bertsolarismo, siempre partiendo de que

Si algo vemos que caracteriza a esta práctica vasca es su presencia,

somos culturas distintas y con raíces y características del canto muy variadas,

profesionalización y competitividad. El uso del bertsolarismo para la lucha de

pero con una lucha cultural y lingüística muy parecida y unida.•

13

r p OHOLTZA GAINEKO PASARELA DESFILEAK, MODELO PROFESIONALAK EDO DISEINUKO SOINEKOAK AZTERTZERA OHITUTA DAUDE LAURA CHAMORRO, MAIDER BELDARRAIN ETA ARIANE RETEGI. HIRUREN BIZITZAK EZBERDINAK IZAN ARREN, DENENGAN DU MODAK TOKI BEREZIA ETA PASARELETAKO AZKEN TENDENTZIEN BERRI IZATEN LEHENAK DIRA BETI. ORAINGOAN, ORDEA, PASARELA ESTATIKOAGO BATI BEGIRATZEA EGOKITU ZAIE... HEMEN, MODELOAK DENAK BATERA IGOTZEN DIRA IBILTOKIRA, PAUSO GUTXI BATZUK EMATEN DITUZTE

LANTZEAN-LANTZEAN, ETA ESERITA ERE POSATZEN DUTE. BERTSOLARIEK ORAIN ARTE FASHION VICTIM FAMARIK IZAN EZ BADUTE ERE, NABARITU DA ESTILO ALDAKETA OHOLTZEN FOKUPEAN... BAINA NOLA DOAZ JANTZITA GAURKO BERTSOLARIAK? GUSTATZEN DEN MODARA EDO GUSTATZEN ZAIEN MODURA?

b

ANAKABANAKA joan dira iristen, bata bestearen atzetik... modeloak pasarelan bezala.

Getariako Cristobal Balentziaga museoari are glamour gehiago sumatu diot Laura Chamorro sarrerara gerturatu ahala; Teledonostiko beste langile bat dakar bere atzetik kamera bat eskuan duela, eta une batez bere atzetik doan paparazzi bat dela iruditu zait.

M AIDER BELDARRAIN IRIBAR 27 urte, Getarian jaioa, orain Orion bizi da Ikus-entzunezko komunikazioa eta Enpresa Giza-Zientziak ikasi zituen, baina betidanik sentitu izan du bere barruan modaren harra. Kilima horiek nolabait baretzeko, moda eta komunikazioa batzen zituen Masterra egin zuen Madrilgo Unibertsitate Konplutentsean. Gaur komunikazio enpresa batean egiten du lan, batik bat kanpainak, ekitaldiak eta branding-a garatuz, baina asko gustatuko litzaioke geroan komunikazioa tendentzien munduarekin elkartzen duen proiekturen batean jardutea.

16

_

Artilezko txapeltxo bat darama orrazkera perfektu eta zainduaren gainean eta oso bizkor mugitzen da, bere oinetakoen takoiaren altuera kontuan izanda, batez ere. Museoko aulki berde modernoetan jesarrita gaudela, beste takoi batzuen hotsak bete du harrera.

“Kaixo, ni Maider naiz”, esan du irribarrez, baina lotsati; janzkeraz asko hitz egitea kasu honetan zilegi denez, soineko polit-polita daramala esango dut eta bere botak zoragarriak direla. Bi neskak zeinen finak diren erreparatzen nabilen bitartean iritsi da desfilea itxiko duen modeloa, Ariane. Bere begirada argiak eta naturaltasunak konplizitatea transmititzen du segituan. Aire freskoa da. Museoaren bihotza ezagutu nahian, aurpegirik gabeko maniki zurien artetik goazela, koloretako zintaz eginiko soinekoa daraman plastikozko neskaren aurrera iritsi gara… “Hau nik egin dut”, esan du Arianek. Aire freskoa da, zinta soilez egindako soineko bat bezain freskoa.

17

26 urte, Usurbil

Urtez urte eboluzionatuz joan diren arren, Laurak ‘klasiko sport’ bezala definitzen du generazio honen hastapenetako janzkera.

L AURA CHAMORRO NAVARRO

Baina goi-mailako joskintzatik, hitzen eta doinuen joskintza xumera (bueno… edo goi-mailakora baita ere) igarotzeko ordua heldu da.

Goazen pasareletatik oholtzetaraino desfilatzera.

“Purua, txapela, koadrodun alkandora, zinturoia eta eskuak poltsikoan”. Horixe zetorkion lehenago burura Laurari bertsolarien janzkeraz hitz egiterakoan. Azken urteetan, ordea, eboluzio handia jasan dutela iruditzen zaio, bai arropetan eta baita izaerari dagokionez ere: “Lehen mundu itxiagoa zen, baserriari eta gizonezkoari lotua.

Orain freskura puntu bat hartu du eta garaietara egokituz joan da bertsolaritza, bere esentzia galdu gabe”.

Zuri-beltzeko argazkiei begira geratu da Maider. Ondo plantxatutako alkandorak, txapelak, gorbatak, amerikanak eta komando estiloko jakak daramatzaten bertsolariak ageri dira, tartean Basarri, Uztapide eta Joxe Lizaso. “Beste presentzia bat zuten eta dotorezia hori galdu egin da jada”, esan du irribarre triste batekin, “gaur egun edonor ezkontza batera joango litzateke horrela jantzita, baina ez bertsotara”.

“Garai bateko gizonen igandeetako arropa zen oholtza gainean ikusten zena, mezetara eramaten zutena”, dio Arianek, “euren itxura zaintzen zuten, baina ez bertsolari izateagatik bakarrik, gizonak izateagatik baizik”. Lazkao Txikiren eta Mattinen argazkiak begiratzen dituzte arretaz; txamarrak zabalik eta pikodun artilezko

Lehen begiratutik nabaritzen zaio tipikotasunetik aldentzen dela. Maite du moda eta honekin zerikusia duen guztia, eta beti izan du oso ikuspegi zabala janzkerari dagokionez. Duela sei urte hasi zen Teledonostin lanean eta ordutik Gipuzkoako moda ekitaldi mordoa aurkezteko eskaerak jaso ditu.

“Gipuzkoa de Moda” programaren eta blogaren arduraduna izateak hainbat desfile nahiz moda ospakizunetan egoteko eta hauek antolatzeko aukera ematen dio. Laura zoriontsu da bere lana eta pasioa uztartzea lortu duelako.

18

_

19

26 urte, Oiartzun Txikitatik pinpirina eta kuriosoa izan da Ariane. Ikus-entzunezko Komunikazioan eta Giza Zientzietan lizentziatua da. Zenbait egunkari eta marketing enpresatan jardun ostean, 2010eko urrian Bartzelonara joan zen Diseinu eta Argazkigintzaren eta Arte Zuzendaritzaren inguruko graduondokoak egitera. Baina 25 urte betetzean argi ikusi zuen: modaren munduan egin nahi zuen lan. Horrela, EHUk eskainitako Moda Diseinuko Unibertsitate-espezialistaren titulua ateratzea erabaki eta “Zintak” deituriko kolekzioa sortu zuen bertatik. Duela gutxi, Artelekuko Modatik’013 tailerrean parte hartzeko aukeratua izan da; bertan Lidia Martin ikus-sortzaile malagarrarekin eginiko A timeless lana eta erabilitako Arianeren moda sorkuntza ikusgai daude Cristobal Balentziaga museoan.

20

_

“Futbolisten edo surflarien estiloa definitzea errazagoa egiten zait gaurko bertsolariena baino” dio Maiderrek, “heterogeneoagoak dira orain”.

A RIANE RETEGI URIA

jertseak neguko frontoietako saioetan, alkandora manga motx zuriak edo koadrodunak udako festetan. Txapela, ia denek, ia beti.

“Koadroak edo txapela bezalako sinboloak desagertzen joan dira bertsolarien armairuetatik, baina nagusienek mantendu beharko lituzketen ezaugarriak dira”, esan du Laurak, “aurten koadrodun alkandorak tendentzia dira, gainera”. Amurizaren alkandora gaur HyM-n aurki dezakegu eta baita Jon Lopategiren poloa ere, zenbait prenda “atenporalak” direlako, Maiderren hitzetan.

Tendentzien gurpilak aurrerantz biratu ahala, berritasun txikiak agertuz joan ziren oholtzetan eta ordura arteko bertsolariaren irudi tipikoa lausotzen hasi zen. Egañaren, Euzkitzeren, Sarasuaren edo Lizasoren garaian, arropari kutsu informalagoa eman zioten; belaunaldi hori hazkuntzaren eta trantsizioaren belaunaldia izan zela uste du Arianek: “Zenbaitzuk klasikoko elementu garrantzitsuak mantendu zituzten arren, esaterako Lizasok (alkandorak, poloak, txalekoak…), besteek estilismo aldaketa izan zuten. Oro har, bizitza estiloa aldatu zen, baita bertsolarien formazioa ere, eta horrekin batera euren itxura. Bakoitzak berea zuela esango nuke, batzuk bohemio estiloa eta beste batzuk modernoagoa”. Artilezko jertse lodiak, bakeroak, algodoizko kamisetak eta amerikanak dira garai horretan bertso-saioetan hedatu ziren jantzi batzuk. “Modak ez

21

Erosotasuna xede Beste bira bat. Datozela ba, Unai, Maialen, Sustrai, Amets, Igor, Maia… eta beraien patillak, niki beltzak, ile luzeak, zapiak, mendiko txamarrak, zapatila berdeak, alkandorak. Urtez urte eboluzionatuz joan diren arren, Laurak “klasiko sport-ak” bezala definitzen du generazio honen hastapenetako janzkera.

Arianeren ustez, belaunaldi honek aurrekoekin hautsi nahi izan zuen: “Talka bat egon zen. Itxuraren gainetik, erosotasunaren bila joan ziren, bizitza estiloa aldatu zelako”. Euskal Herrira marka berriak iritsi ziren sasoi honetan eta arropak erostea askoz errazagoa bilakatu zen bat-batean. Kirol-jertseen moda hedatu zen plazetan eta bertsolari asko zapatiletan gerturatzen hasi ziren mikrofonora.

“Sport estiloa agertzen da, bakoitzaren izaerarekin nahastuta”, kontatu du Laurak. Bakeroak eta nikiak lehengo alkandora eta txalekoen lekua hartzen joan ziren apurka, eta, mikrofonoaz gain,

22

_

Denborari eta lotsak desagertzeari esker, bertsolari guztiak bihurtu dira gardenago, Frediago, Xabiago, Onintzago eta ziurrenik, Alaiago.

gaituela markatzen pentsatu arren, azkenean berak erabakitzen du zer erosten dugun”, azaldu du Laurak, “horregatik normala da belaunaldi bereko bertsolariek antzerako janzkera patroiari jarraitzea”.

arropa ere mezuak hedatzeko bitarteko izan zitekeela ikusi zuten askok. Kamiseta erreibindikatiboak bertsolaritzaren beste sinbolo bat bihurtu dira ordutik, Lauraren ustez: “Oholtza leku bikaina da jende askorengana iristeko, eta, artista zarenean, kanal bat zara azken finean”.

Gazteengan normala den errebeldia puntua adierazten dutela uste du Maiderrek eta sarritan bertsotarako gaiek eurek ere kutsu politikoa izan dutela iruditzen zaio, “Bertsolaritza pentsaera ezkertiarra duen jendearekin lotuta egon ohi delako”. Hala ere, mezu erreibindikatibodun kamisetak mutilengan ziren eta dira oraindik ohikoenak… honen arrazoia bi faktorek zehazten dutela esan du Arianek: “Batetik, emakumeak mimetismotik emakume bertsolari izatera igarotzean, emakume bertsolari izateak berak duen erreibindikazioa izan da protagonista; eta bestetik, neskon estetikan ez dira print askodun kamisetak nagusitzen. Beharbada horregatik izan litezke errebindikazioak urriagoak emakumeengan gizonengan baino”.

Bertsolariak ez dira izan tendentziak asko jarraitzen dituzten horietakoak Maiderren iritziz, bakoitzak bere eboluzioa izan du, bai, baina bere izaerarengan oinarritua modan baino gehiago. “Igor Elortzak, adibidez, kolore beltz edo basikoetara jotzen du gehienetan.

Janzkera diskretua duen arren, beti izan zaio leial bere estiloari”, esan du. Aitor Mendiluzeren izena ere aipatu dute, arropa informalak ere dotoreziaz eramateko gaitasuna duelako, eta arropa formalak edo alkandorak zer esanik ez. “Futbolisten edo surflarien estiloa definitzea errazagoa egiten zait gaurko bertsolariena baino”, dio Maiderrek, “heterogeneoagoak dira orain”.

“Estiloak estilo, denek daukate geure egiten dituen euskal nortasuna. Belarritako batek, mendiko botek, orrazkerak edo praka bakeroek azaleratu dezakete hori”, esan du Laurak. Adibidez, Amets Arzallus gala edo cocktail batean imajinatzea zaila egiten zaio, “baina izaera euskaldun hori galduko balute, ez lirateke bertsolariak izango”, ondorioztatu du.

Gurpilak biraka jarraitu ahala, koloreak, osagarriak eta bakoitzaren nortasuna azaleratzen

23

24 _ 25

Zer da, ba, bestela moda, munduko lentilarik finenak asmatu ostean, pastazko betaurrekoak berreskuratzea ez bada?

26

_

nagusi (begi ertzean hiru puntutxo margotzea ari da modan jartzen).

Onintza Enbeitaren estiloari erreparatuz, berriz, argi dago pertsonalitate handiko kantaera duela eta ez dela edozeinekin kikiltzen.

Denborari eta lotsak desagertzeari esker, bertsolari guztiak bihurtu dira gardenago, Frediago, Xabiago, Onintzago eta ziurrenik, Alaiago.

Ileak mototsean bilduta eraman ohi dituzte askok eta makillaje diskretuak dira

duten arropak agertu dira oholtzetan. Che Guevararen estiloko txapelak hemen. Fularrak han. Koloretako prakak bat-batean, eta lepo irekidun kamisetak. Bertsolari asko beraien estiloa azpimarratzen hasten dira hemen eta plazaz plaza errepikatzen dituzte zenbait osagarri, orrazkera edo jantzi, euren marka pertsonal bilakatu arte.

Horregatik publikoak bisera beltz bat ikusi eta Silveirarekin lotuko du agian, ezpain gorriak Alaia Martinekin beharbada, flekillo laburrak eta bekaineko pirtzinak Uxue Alberdirekin… eta lehen aipatutako Che-ren txapela Fredi Paiarekin (edo Andoni Egañarekin?).

Norbere bertsokera osatzeaz gain, irudia ere osatzen doaz: “Erakusten duten itxura eta bertsotarako estiloa eskutik joan ohi dira”, dio Arianek. Jon Martin dugu horren adibide: bere alkandoren kutsu bohemioa ikusten duenak badaki, gitarra bat emanez gero, munduko bertsorik erromantikoenak sortzeko gai izango dela…

Gazte casual-ak Tendentzien gurpilak birak ematen baditu, beharrezkoa da momenturen batean aspaldiko modetatik igarotzea berriz. Zer da, ba, bestela moda, munduko lentilarik finenak asmatu ostean, pastazko betaurrekoak berreskuratzea ez bada? Argazkian ikusita lotsarazten zintuen amaren gaztetako alkandora berdina erosi duzula ohartzea ez bada? Koadrodun alkandorak itzuli dira dagoeneko… beharbada bertsolari gazteek ere artilezko txalekoak jantziko dituzte negu honetan. Oraingoz, Arianek honela definitu du belaunaldi berrien estiloa: “Koloretsua eta informala da, urbanoagoa. Ez da janzkera finegia eta arropa bertsua eramango dute kalean zein oholtzan”.

Turbante estiloko zapiak, leggingak, gonak, mezudun kamisetak, niki basikoak, kolore guztietako prakak… anitza da neska bertsolarien janzkera eta gero eta femeninoagoa ari da bilakatzen. Ileak mototsean bilduta eraman ohi dituzte askok eta makillaje diskretuak dira nagusi (begi ertzean hiru puntutxo margotzea ari da modan jartzen).

Mutil gazteetan bi look nagusi errepikatzen dira: sport estiloa eta erreibindikatibo edo alternatiboa. Beñat Gaztelumendiren estiloko

27

28

_

dituztela eszenatokian eramango dituzten arropak”.

“Badakit nire inguruko bertsolari askok egun batzuk aurretik pentsatuta izaten

bertsolariak sailkatu dituzte hiru adituek kirolarien taldean, bertsotan ere txandalaren eta zapatilen erosotasuna maite dutenak, hain zuzen. Bakeroak ere jantzi ditzakete, baina nikien markek beti salatuko dute beraien mendira igotzeko gogoa (Ternua, Loreak MENDIAN, ONDDO ta punto…). Bigarren multzoa Peio Ormazabalen antzerako janzkera dutenekin osatu dute: ile luzedun gazteak, rastaren bat edo beste daramatenak, kamiseta nahiz praka nasaiak aukeratzen dituztenak, ia beti mezuren batekin… Beharbada honela deskribatuta ez dirudi posible denik bertsolari baten eta pilotari baten artean bereiztea, baina orain bai: zertarako egin eslogan originalik asmatu ezin duten mendi-markei, Txirritaren bertso baten azken puntua eraman dezakegunean kamisetan? edo Lazkao Txikiren izena, gure futbolari gustukoenarena daramagun moduan? Bai, orain bada modu bat janzkerarekin bertsolaria, bertsozalea edo bertsofrikia zarela adierazteko: Puntutan denda. Gero eta ezagunagoak dira beraien diseinuak… hainbeste, non Legazpin egin zen aurtengo Txapelketako kanporaketan, oholtzan zeuden zazpietatik hiruk zeramatzaten Puntutan-en kamisetak, gai-jartzaileak barne. Gazteenekin jarraituz, 2013ko Lizardi Sariketako parte hartzaileen argazkia

aztertu dute hiru neskek. Azken hamar urteetako irudia ez dela gehiegi aldatu iruditzen zaio Arianeri: “Benetako haustura neskak gonekin eta ezpain margotuekin kantuan hasi zirenean izan zen.

Orduan “HEMEN GAUDE” esan zuten. Orain antzerako estiloak jarraitzen du, momentuko tendentzietara egokituta”.

Eta bertsolarientzat… garrantzitsua ote itxura?

“Bertsolariak artistak dira, eta, nire ustez, artista zarenean zuk nahi duzun bezala jantzi behar duzu”, bota du Laurak ziurtasunez, “baina batzuei axolako die publikoaren iritziak eta polit sentitu nahiko dute jendaurrean. Beste batzuek seguru ez dietela hainbeste garrantzia ematen… zaila da ondorioak orokorrak ematea”.

Arianek gertuagotik bizi izan du: “Badakit nire inguruko bertsolari askok egun batzuk aurretik pentsatuta izaten dituztela eszenatokian eramango dituzten arropak. Azken finean, zuri buruzko kritika bat egingo da nahi eta nahi ez, eta horrek beti axola digu”. Baina prestaketa

29

30 _ 31

“Abeslari baten arropa baino askoz zehatzago aztertuko dute bertsolariarena, berea askoz lan estatikoagoa delako�.

Maiderrek ordea, bertsolaritzaren soiltasunak bertsolarien itxurarengan arreta gehiago jartzea eragiten duela uste du: “Pertsona zutik egoten da oholtza baten gainean, bera bakarrik sarri, parean mikrofono bat besterik ez duela. Isiltasun luzeak egon ohi dira eta saioen iraupena ere luzea izaten da askotan. Jende mordoa aurrean.

Nola ez diote ba jantziei erreparatuko? Abeslari baten arropa baino

32

_

top batekin agertzea izugarrizko saltoa izan zen”.

Eta publiko bertsozalea? Beste edozein publiko bezalakoa ote?

Benetan erreparatzen ote dio bertsolariaren janzkerari? Eta Txapelketan hainbeste kritikatzen duen epaileen lana ere egiten al du?

Iritzi ezberdinak dituzte Laurak eta Maiderrek. “Nik uste dut jendea bertsoak ikustera badoa, horrexetara baino ez doala. Saioetara doazenak sentimendu batek bultzatuta joaten dira eta gutxi erreparatuko diote kantuan dabilenaren arropari. Gaztea, ederra eta gainera bertsotan ona bazara, ba oso ondo, baina hori gabe ere bikaina izan zaitezke jendearentzat”, esan du Laurak.

“Aurreko Bertsolari Txapelketa Nagusiko kartelean neska gazte bat

ez omen da berdina izaten bertso-saioaren arabera… “Oholtzak ezberdinak dira eta bertako publikoaren oihartzuna ere bai. Alde handia dago Txapelketan kantatu edo herriko jai batzuetan”.

askoz zehatzago aztertuko dute bertsolariarena, berea askoz lan estatikoagoa delako”. Horregatik iruditzen zaio egunean jantzi beharrekoa arrazoiren batengatik aukeratuko dutela guztiek, berdin dio mendi puntako ermita batean kantatu behar badute ere.

Emakumeak, birritan epaituak Gizonez josita egon da bertsoaren Fashion Week(end)-a beti. Emakumeok pasarela horretan oin bat jartzea erabaki genuen unetik, desfileko begi zorrotzak are zorrotzago bilakatu ziren guri begiratzerakoan. “Bestela ikusi zenbat denbora eman genuen Maialenek txapela irabaztean zeraman alkandoraz eta Alaiaren Gipuzkoako Finaleko bota gorriez hitz egiten!”, dio Maiderrek. Baina zergatik?

Orain arte “gizonen mundua” izan den honetan, ezpain gorridun edo takoidun emakume bat kantari hasteak “txokatu” egiten duela uste dute Arianek eta Maiderrek.

“Neskok beti epaituko gaituzte gehiago. Azken batean bertsolaritzaren kasua ere gizartearen isla da”, uste du Maiderrek. “Bertsolaritza ez da zerbait modernoa, tradizio kutsu handia duen arloa da eta

33

Modari buruzko kolaborazioak egin izan ditu Euskadi Irratiko Faktorian. Blogari fina.

Umea nintzenean, bertsolariek

zeramaten soinean, eta besteek

jertseak, bero zegoenean

ez zeukaten gorputzik; irratian

traje osoa, gorbata eta guzti,

erantzita eta korapilo batekin

aitak entzuten zituen ahots

kalean ia ikusten ez zena.

lotuta sorbalda gainean. Hori

kantari batzuk baino ez ziren; ezin jakin nolako itxura zeukaten. Geroxeago ikusi genituen euren lehenengo argazkiak etxean agertutako Auspoa saileko liburuetan: gizon zaharrak ziren, txapela

Baina bat-batean argazkietako gizon horiek gure egongeletan sartu ziren, telebistako leihotik.

Ez ziren zuri-beltzezkoak, ez ziren hain zaharrak, ez zerabiltzaten arropa horiek.

Gure aiten moduan janzten

zeramatenak, jaka iluna,

ziren, batzuk gaztetxoagoak

alkandora zuria goraino lotua

baziren ere: pintzadun prakak,

gorbata gabe, baserriko tio

alkandora, eta pikodun

bai, batzuek, ez denek, udaldian, paparra zabalik eta katea erakusten agertzen zitzaizkigun, purua ahoan.

Gure adineko gaztetxoak, ordea, gu bezala janzten ziren:

Emakume bertsolariaren eboluzioa kamuflaje edo mimetismotik pertsonalizaziora joan dela iruditzen zaie.

NABARMENTZEKOAK GUTXI, MODERNOKERIAK ARE GUTXIAGO

tradizioko gauzak aldatzeko prozesua askoz motelagoa izaten da beti. Emakumeek ekar ditzaketen pintzelkada berri horiek gehiago kritikatzeko joera dago, jatorriz ez delako mundu ireki bat. Neskok neskei buruz hainbeste hitz egitea ere kezkagarria iruditzen zait”.

Baina Arianek sumatzen ditu aldaketak: “Berrikuntzak ematen ari dira, eta ez nesken itxuran bakarrik. Ikuspuntu feminista baten inguruan mugitzen eta kantatzen hasi dira bertsolari asko dagoeneko, eta gero eta emakume gehiago dira bertso mundura gerturatzen direnak… hori ere zerbaiten seinale izango da”.

Generoaren inguruko gogoetan sakondu du Maiderrek: “Nik uste dut Elkartearen aldetik ere badagoela irudi tradizionala aldatzeko nahi hori. Aurreko Bertsolari Txapelketa Nagusiko kartelean neska gazte bat top batekin agertzea izugarrizko saltoa izan zen. Irudi hori aukeratu zuten unean ikusi zen nola aldatu den bertso mundua edo nola aldatu nahi duten behintzat. Helmuga badaukate, baina bidea

bakeroak eta jertseak, neurri handikoak, halakoa baitzen orduko moda.

Hurrengo urteetan etorri ziren

Anastasio janzten zen legez

berrikuntzak janzte eta itxura

domeketan mezatara joateko.

kontuetan, bertsolari

Beste argazki batzuetan,

gazteagoek irudi berria

epaimahaikoak eta gai-

zeukaten, kalean gero eta

jartzaileak ere ageri ziren.

_

>

34

>

Hauetako batzuek sotana

35

>

>

luzea da oraindik… eta txapelduna momentuz neska izan arren, aurtengo BECeko argazkia berriro gizonena izango da ziur asko”.

sarriago ikusten zena:

koloretsu horiek buruan

diren! Batzuetan oso originalak

belarritakoak, ile luzeagoak edo

(normalean argiak)

ere izaten dira, eta asko maite

oso laburrak, patillak,

Eszenatokiari kolorea ematen

ditut. Txapelketa honetarako

kokospekoak… Elastikoak

baitiote, eta bertsolariei

erreibindikatzaileez gain,

uniforme bilakatu ziren eta

berezitasuna, eta agian,

Euskal labeldun

zapiak ere agertu ziren.

emakumeak kantuan badirela

kamiseta frikiak ( http://sustatu.com/urtzai/

Baina berrikuntzarik garrantzitsuena izan zen emakumeak agertzea oholtza gainean. Arlo guztietan, normalizazio eta parekidetasun bidean. Baita janzkeran ere!

ere nabarmentzen duelako. Oso eder ikusten ditut Miren

1377 857431) erabiltzea

Amuriza eta Maialen Lujanbio

polita litzateke, oso marrazki

zapia buruan dutenean,

eta lelo bitxiak erabiltzen

emakume afrikar horiek bezala,

dituztelako. Originalak ez ezik,

dotoretasun naturala dutenak.

gure bitxikeriak ere aireratzen dituztelako.

Tranpaldoak kolorez bete

Eta orain? Esango nuke

zituzten, beste itxura bat eman

mendizale look-a nagusitu

Estilora itzulita, oro har esango

zieten eszenatokiei, kalera

dela, edozeinek daramala

nuke bertsolariak denborekin

hurreratuz. Ez dugu esango

mendirako edo kirolerako den

doazela, janzkerari dagokionez,

bertsolariak fashion victim-ak

janzkiren bat: izerditzekoa ez

behintzat. Kalean ikusten dena

direnik, ez gizon ez emakume,

bada, forro edo jertse polarra,

janzten dute, ia beti

baina neskak lehenengoz

edo haizeaz babesteko jaka,

modernoegia izan barik, era

agertzeak bisualki ere aldaketa

goretexa ez denean. Baina

kontserbadorean (aldaketez ari

ekarri zion ikuskizunari, berez

Euskal Herrian nork ez du

naiz). Nabarmentzeko gutxi,

oso bisuala ez denari. Onerako,

horrelakorik janzten gaur egun?

eta modernokeriak are

beti onerako.

Emakumeek koloreez eta itxura desberdinez gain, buruko zapi eta bandak ekarri zituzten, eta ez preseski errekatik bueltan sasoi bateko gobadari eusteko!

Asko gustatzen zait nola geratzen zaizkien zapi

Eskerrak noizean behin ere tixert eslogandunak ikusten

gutxiago. Ikusiko ote ditugu inoiz kantuan goi mailako diseinatzaileen arropekin?

Roberto Etxeberria eibartar diseinatzailearen jakaren bat janzten ausartuko lirateke?

Hori bai izango litzatekeela nobedadea, gustura hartuko nukeena! •

Emakume bertsolariaren eboluzioa kamuflaje edo mimetismotik pertsonalizaziora joan dela iruditzen zaie adituei. Ibilbide horren ikur gisa jarri dute Maialen Lujanbio. Maiderren hitzetan, “Maialenek gizonen plazan zegoela ikustean, bat gehiago izatea eta berdin baloratzea nahi zuen… eta ez emakumea edo lehenengoa zelako modu berezi batean tratatzea”. Atzetik etorri diren neska bertsolariengan ez da hainbeste nabaritu aldaketa, baina “lehenengoa izatea beti gogorragoa” dela uste dute elkarrizketatuek eta horregatik Maialenen eboluzioa oso esanguratsua iruditzen zaie: “Bere alde femeninoa aurkitzen joan da, bera izaten ikasi du, eta emakumeongan geure buruarengan ziurtasuna izateak asko esan nahi du”.

Arropen gainetik, bertsolaria Argazki guztien analisiak bukatuta, Arianek eta Maiderrek hainbat aldiz errepikatu dute beraiek ez direla inolako moda adituak (aurretik esandako guztiaz bat-batean damutu izan balira bezala). “Bakoitzak nahi duen bezala jantzi beharko luke, gainera estetika oso landuak edo kargatuak gutxiri ematen die ondo”, horra Maiderren gomendioa.

“Hala ere, argi dago bertsolariek oholtzan janzten dituzten arropak ez dituztela zoriz aukeratzen”.

“Irudia ez da soilik janzkera; pixkanaka, bertsolariaren izaerak eta bere kantatzeko erak osatzen duten kontua da”, dio Arianek ondorio gisa. Etorkizunerako joerei dagokienez, hauxe iritzi dio: “Emakumeek, oholtzan, itxurari gero eta garrantzi handiagoa emango diote”.

Laurak ere moda asko maiteko du, baina ondorio berera iritsi da: “Bakoitzak bere esentzia mantendu behar du, moda jakin bat egon arren. Bertsolaria lotsatia edo ausarta izan, den bezalakoa agertuko da eta ezin zaio aldatzeko eskatu. Andoni Egaña Andoni Egaña da eta Maialen Lujanbio Maialen Lujanbio, arropetatik harago ere”.

Belaunaldiz belaunaldiko nahiz bakarkako moda analisiek, argazki guztiek, niki erreibindikatiboek, txapelek zein patillek hasierako ondorio berera garamatzate, beraz: janzten dugun arropak berdin dio, buruz jantziak baldin bagara •

36

_

37

BANAN BANAKO AZTERKETAK

>

>

Orokortasunetan eta belaunaldien atzean babesteari utzita, bertsolari jakin batzuen estiloa definitzeko eskatu diegu hiru adituei. Hamar bertsolariren janzkera irakurri dute, azti eta sorginek eskuko lerroak edo psikologoek pazienteen barrua irakurtzen duten moduan‌ Eta, beharbada, uste baino askoz gehiago esaten dute gutaz soinean daramatzagun oihalek.

_

>

>

38

39

•

Berezko talentua duela daki eta erakargarria dela dakien neska da. Besteengandik ezberdintzen da puntu femenino horrekin, baina pasatu gabe. Bere leopardodun kamisetak eta gona motza begiratzea nahikoa da tendentziak jarraitzen dituela jakiteko, baita orrazkeran ere, orain hain modan dauden metxa kaliforniarrak daramatzalako. Hala ere, bere nortasuna azpimarratu izan du luzaroan, “euskal flekilloa” deritzona mantenduz. Bertso munduan aldaketa bat sartu du, baina beti izan da leiala bere estiloari; eta, horregatik, Alaia ez da jendeari erraz ahazten zaion bertsolari horietakoa. M A I D E R : Alaiarentzat garrantzitsua da bere itxura eta ez dio beldurrik ematen jendearen arreta erakartzeak. Argi dago bere arroparen aukeraketa ez dela zorizkoa; irudi aktuala eman nahi du, gorputzaren formak markatzea gustatzen zaio, ondo makillatzen da, ondo orrazten da… Bere buruarengan duen ziurtasunaren erakusgarri da hori.

A R I A N E : Orrazkera berri batekin eta makillajearekin ausartu da Alaia; ondo doazkio, bere elementu fuerteak zeintzuk diren dakielako eta berez ere polita delako.

Denborarekin bertsolari eta pertsona bezala garatuz joan da eta bere irudia horrekin bat dator, batera eboluzionatu dute. Alaiak ez du emakumea dela ezkutatzen, bere feminitatea azpimarratzen du. • LAURA:

40

_

41

L A U R A : Oholtzan nahiz oholtzatik kanpo, antzerako irudiari eusten dio Andonik. Kamiseta eta kremaileradun jertsea erabiltzen ditu egoera informaletan; dotoreago agertu nahi duenetan, berriz, praken kanpotik doazen alkandorak, kazadorak, zapata beltzak edo jakak janzten ditu. Ia inoiz ez da bakeroetatik harago joan. Egoera ezberdinetara egokitzen daki, baina Andoni bere estiloari fidel zaio beti. M A I D E R : Kantatzera igo aurretik zer jantzi erabakitzen egoten dela esango nuke, Andonik estiloa duelako. Kutsu informala izan arren, dotorezia transmititzen daki eta momentuko tendentziak oso bere egiten ditu, momentu jakin batzuetan txapela, fularra edo jaka jantziz. A R I A N E : Uste dut Egaùa aurrenetarikoa izan zela amerikana nikiarekin konbinatuz tabladura igotzen; abangoardista bat da. Berezko estiloa du, pertsonala, eta osagarri zalea da. Diskretua izan arren, bere generazioan kutsu modernoa sartu du Andonik, eta beste askorenak bezala, bere janzkerak bertsokerarekin batera eboluzionatu du; kazadorekin, perilla horrekin, txapelarekin‌ etengabe desberdintasuna markatzen du. •

42

_

43

Irudiari ez dio garrantzi gehiegi ematen, baina natural eta egoki janzten da Maialen. Bakerotxo iluna, kamiseta edo alkandora zabala‌ ez du figura markatzeko interesik. Lehen ile motza eraman ohi zuen eta orain zintak erabiltzen hasi da, erosotasuna bilatzen duen seinale. Aurpegia bistaratu nahi du eta ilea atzera bota, bertsoa ez den beste ezertan ez pentsatzeko. Egia esan, Maialenek duen gaitasunarekin ez du mozorrotzeko beharrik. M A I D E R : Maialenek eboluzio izugarria eman du, nabaritzen zaio urte asko daramatzala oholtza gainean. Lehenengotariko emakume bertsolaria izateak, Euskal Herriko txapela irabazteak‌ presio handia dakar eta barne prozesu sakon bat eragin du berarengan, kanpoko irudian ere islatu dena. Hasieran ile motza eta arropa maskulinoa erabiltzen zituen, gizonez betetako bertso munduan atentziorik deitu nahiko ez balu bezala.

Baina urtez urte bere feminitatea azaleratuz joan da eta uste dut orain dela benetan Maialen, bera den bezalakoa.

2009ko Finalean zetazko alkandora hura janztea erabaki zuen momentuan ikusi zen hori. A R I A N E : Lehena izatea beti da zaila eta Maialenek ere mimetizazio egoera batetik pasatu beharra izan zuen, azkenik bere estiloa aurkitzeko.

Poliki-poliki joan da buruan zapiak jartzen, jertseak alkandorengatik aldatzen‌ gaurko Maialen, bertsolaritzaren ikonoa izateraino. Aldaketa oso gradualki eman du, eta benetan dena BECeko Finalean ikusi zen. • LAURA:

44

_

45

Estilo baldresa izan dezake batzuentzat, baina bere esentzia mantendu du Ametsek urteetan zehar.

Praka bakeroak, kirol-jertse zabalak, zapatila berdeak, betaurrekoak‌ bere marka duten prendak dira. Oso look sport-a, erosoa da Ametsena eta ez die tendentziei garrantzirik ematen. M A I D E R : Ametsen janzkera oso informala da, bertsolarien artean informalenetakoa agian.

Euskaldun askok daukaten estiloa da berea, eta ez du bilakaerarik izan denboraren joanean. Ametsi zorte ona dakarkion jantzia edo prenda fetix-a, zalantzarik gabe, bere zapatila berdeak dira. Txapelketa guztietan eraman izan ditu eta esanahi berezia izango dute berarentzat, ziur asko. Bestela, ez da armairu aurrean zer jantzi erabakitzen luzaroan egoten den horietakoa, Iparraldeko izaerak agian beste gauza batzuei garrantzi gehiago ematera bultzatuko du. A R I A N E : Bertsotan artista bat da eta hitza inork baino hobeto dominatzen du, baina bere itxurak beste zerbait transmititzen digu. Janzkera aldaketarik ez da egon duela hamabost urteko Ametsetik gaurkora: zapatila berdeak, bakeroak, kirol-jertsea‌ eroso doa. Garrantzia ematen dio bere itxurari, baina puntu batera arte soilik; ez du horrekin arreta deitu nahi. • LAURA:

46

_

47

Desigual, Skunkfunk, Zergatik‌ markak erabiltzen ditu eta orrazkeraz sarri aldatzea gustatzen zaio, eta bai baterako, bai besterako, pertsonalitate handia izan beharra dago. Bizitzan aldaketa bat nahi duenean orrazkeraz aldatuko du Onintzak, nahiz eta Euskal Herrian, orokorrean, jendeak orrazkera gutxi aldatzen duen.

Argi dago berdin diola besteek bere itxuraz zer pentsatzen duten. M A I D E R : Izan dituen orrazkerak ikustea nahikoa da oso emakume aldakorra dela jakiteko, eta baita indartsua ere. Mujer caĂąon irudia transmititzen du, hitz egiterakoan indarra duen pertsona da eta dioenaz ziur dagoena. Arropari dagokionez, ez ditu tendentziak jarraitzen baina bere estiloa mantentzen du beti. A R I A N E : Emakume ausarta da Onintza. Arreta gehiegi deitzen ez duen arropa orrazkera berriekin kontrastatzea gustatzen zaio.

Diputatu eta bertsolari izanik, jendaurrean sarritan egon beharra dauka eta itxura aldaketa horiek bere izaeraz oso seguru dagoela adierazten dute. • LAURA:

48

_

49

•

Ez da bertsolari tipikoegia, baina betiko made in Ternua-ren aztarnak mantentzen ditu Ikerrek: Kirolmarken nikiak, mendiko zapatilak, eskuak poltsikoan… hori bai, nikiak estutxo eramaten ditu eta hori da bere ezaugarri berezietako bat. M A I D E R : Kantatzeko eran kaxerote estiloa du Zubeldiak, baina gero bere janzkerari erreparatuz mezu ezberdina bidaltzen digu. Gauza asko nahasten ditu: markako kamiseta estuak, belarritakoak, ileak zertxobait gorantz jarriak… mix kurioso bat da.

A R I A N E : Garai bateko plaza gizonen estilokoa da, baserri girokoa. Ikerren estiloa bere izateko erarekin bat datorrena dela uste dut, mendi-marka asko erabiltzen dituelako… baina badu zerbait berezia, kamiseta pegatuek eta bakero zabalak erabiltzen ditu eta horrek arreta deitzen du. • LAURA:

50

_

51

•

L A U R A : Mirenen estiloak gaztetasuna transmititzen du.

Ez ditu tendentziak hainbeste jarraitzen, Alaiak bezala, eta ez du look apurtzailerik, baina begiratu ahala harrapatzen zaituen edertasuna da berea. Motots nahasia edo desegina eraman ohi du, baina seguru bere denbora behar duela efektu hori lortzeko. Edertasun xumea eta berezkoa duen neska da, apaingarririk behar ez duena.

M A I D E R : Hippy-chick deritzon estiloan sailkatuko nuke.

Artilezko jertseak gustatzen zaizkio, gonak, soinekotxoak‌ itxura goxoa du eta oso fina da. Buruan turbante eran jarritako zapiak ere bere marka pertsonala dira eta oso ondo geratzen zaizkio, edertasun naturala duelako.

A R I A N E : Mirenen janzkera oso femeninoa da, baina diskretua aldi berean. Emakume delikatuaren eta eztiaren irudia transmititzen du; ez da askorik makilatzen, beharrik ere ez duelako, baina beti doa oso fin eta itxura hau bere kantatzeko erarekin eta ahotsarekin bat dator. •

52

_

53

•

L A U R A : Bakeroak edo galtzak, zapatak, alkandorak, polarrak edo sudaderak‌ Xebastianek ez du jantzi fetitxerik, baina pertsonalitate handia arropak aukeratzerakoan.

Kolore berdeekin nahiz granateekin ausartu izan da eta txalekoak ere erabiltzen ditu. Ez doa dotoreegi baina klasiko janzten da, azken aldian sport kutsu batekin.

M A I D E R : Betiko plaza gizonaren estilokoa da Lizaso.

Azal-kolore ederra duen pertsona da eta edozein koloretako jantziak geratzen zaizkio ondo, abantaila horixe du.

Alkandora koadrodunak eta arrosak janztera ausartzen da, baita poloak eta niki manga motxak ere. A R I A N E : Niri Xebastian klasikoa iruditzen zait, lehengo bertsolariaren irudia datorkit bera ikusterakoan eta bertsokera ere halakoxea du. Alkandora, gerrikoa, bakeroak eta zapatak, bere adinean ohikoena den estiloa dauka. •

54

_

55

Kapa ugari janztea gustatzen zaio Uxueri. Estilo femeninoa du eta koloreak ondo hautatzen ditu. Gure inguruan sarri ikusten den janzkera da berea, baita orrazkera ere: flekillo euskalduna mantentzen du, ilea laburrago daraman arren. M A I D E R : Uxue ere, Miren bezala, hippy-chick estiloan sailkatuko nuke. Arropa nasaitxoak, finak, goxoak‌ janzten ditu, erosoak baina femeninoak aldi berean. Osagarri zalea ere bada, beti baitarama lepoko eta eskumuturrekoren bat. Amatasuna plazara eramaten lehenengoa izateaz gain, oso feminista da eta janzkera ere erabiltzen du hori azaleratzeko. A R I A N E : Feminitatea oholtzaratzen lehenengotarikoa izan zen Uxue eta beti eutsi izan dio fintasun horri bere janzkeran.

Eboluzinatuz eta helduz joan da ama izan zenetik, eta rol hori oso presente dauka beti. Orrazkeraz aldatu eta ile motzagoa izan duenean ere, emetasuna ez du inoiz galtzen. • LAURA:

56

_

57

L A U R A : Silveira desberdina da, apurtzailea. Nabaritzen zaio bere izaera markatu nahi duela: biserak, bizarrak, arropa ilunak, praka piratek‌ Xabierren underground estiloa definitzen dute. Pertsonalitatea du. Bakarra da lehengo bertsolariek jarraitzen zuten patroi orokorraren guztiz aurkakoa. M A I D E R : Arropa zabalak eta ilunak erabiltzen ditu beti Silveirak, raperoen estilokoak. Presentzia zakar samarra du kanpotik, beharbada bizarrak, bere begi ilun eta sakonek eta altuerak eragindako efektua da. Hala ere, janzkera ez du zoriz hautatzen: Altsasuko kanporaketan bertan, kamiseta horia eta alkandora beltza zeramatzan‌ Txapelketako kartelaren kolore berdinak, kolore korporatiboak hain zuzen. A R I A N E : Pertsona kritikoa da eta itxura aldetik ere ez ditu moda orokorrak jarraitzen. Berez ez dut uste arreta deitzeko egiten duenik, bera da horrelakoa. Bertsotan duen puntu errebeldea eta kantatzeko eera ere bat datoz bere estiloarekin. Zeresana duen mutila da. •

58

_

59

MEXIKON BERTSOTAN

HAMAZAZPI EGUNEZ IZAN DIRA MEXIKON IÑAKI MURUA, BLANKA LOPEZ, MIREN ARTETXE ETA ESTI ALBERDI. BESTE ZORTZI HERRIALDETAKO ORDEZKARITZAK BILTZEN DITUEN JARDUNALDI BATZUETAN HARTU DUTE PARTE. HAMABI HERRITAN IZAN DIRA (CIUDAD FERNANDEZ, AHUACATLAN DE GUADALUPE, JALPAN, PURISIMA DE ARISTA, PEÑAMILLER, TOLIMAN, QUERETARO, PACHUCA, PUEBLA, HUAUCHINANGO ETA COYOACANEN), MEXIKOKO BOST ESTATUTAN ZEHAR (SAN LUIS POTOSI, QUERETARO, HIDALGO, PUEBLA ETA MEXICO DF). BATETIK BESTERA IBILI DIRA, BERROGEITA HAMALAU PARTE HARTZAILE, ZORTZI ANTOLATZAILE, ETA BIDELAGUN IZAN DITUZTEN HAINBAT KAZETARI ETA BESTELAKO LAGUNEKIN BATERA. JARDUNALDIEN OINARRIA, BAT-BATEKO SAIOAK IZAN DIRA. BI ASTETAN HAMASEI SAIO. ZENBAKIEN HOZTASUNETIK HARATAGO, ORDEA, HITZEN BEROTASUNEZ EMAN DIGUTE HAN BIZITAKO ESPERIENTZIA AHAZTEZINAREN BERRI.

HERRIZ HERRI, EGUNEZ EGUN, INPROBISAZIOAREN BIDEEI SEGIKA NPROBISAZIOA DA BERTSOLARIAREN dohain nagusia oholtza gainean, baina bidaia bat prestatzeko garaian, lagun txarra da bat-batekotasuna.

Abuztua lau hegazkin-txartelekin aldaba-joka zetorrela jakinda, uztail erdialderako zabaldu genizkion ateak prestakuntzari.

Horretarako, oinarrizko kanpalekua Gabirian kokatu genuen, eta afari-mokadu goxoen aitzakian, gure beldurrak hustu genituen motxilak betetzen hasi aurretik. Ezer gutxi genekien Mexikon barrena egingo genuen ibilbideaz. Are gutxiago hango klimaz, mapa geografikoaz eta parte hartuko genuen jardunaldiei buruz ere. Hilabete osoa elkarrekin haserretu gabe pasako genuen ziurtasunik ere ez. Pentsa.

Ibiliz egiten denez bidea, Gabirian hasi zen gure bidaia. Hegaldiko txartelak erosteko eromen hark, material osoa motxiletan sartu

62

_

63

Gabiria behe-lainoarekin esnatu da. Iñakik bezperan Iban Urdangarinekin eta Andoni Egañarekin bertso afarian kantatu du, eta zarauztarrak utzitako kea pinudietan itsatsita geratu dela dirudi. Hala ez bada, behintzat. Oinarrizko kanpalekuan elkartu da Euskal Delegazioa. Abuztuaren 11.a noiz iritsiko zain hainbeste denbora pasatu ostean, bitxia da denbora geratzeko ahalmena gustura hartuko genukeela konturatzea. Bidaia bati ekin aurretiko zalantzak eta motxilan zeozer sartzea ahaztu zaizun ziurtasun madarikatu hori izango dira errudunak. Baina bagoaz.

Aireportuko joan-etorri zoroak urduriago jarri aurretik, kafetegian gosaldu dugu, lasai. Hamabi orduko bidaia dugu aurrean. Eta abiatu gara azkenean.

Ordulariko orratzen sorginkeria izango da, edo emozioaren dopajea akaso, baina egun erdiko bidaia hau uste baino laburragoa egin zaigu. Hori bai, denboran atzera egin ote dugun sentimendu arraroa ernatu zaigu Mexiko DFko aireportura iritsi orduko. “Denboraren

64

_

Elkartu gara Mexiko, Kuba, Venezuela, Panama, Puerto Rico, Txile, Argentina eta Kolonbiako kideekin. Ofizialki Euskal Herriko ordezkaritza bihurtu gara. Hasi da bidaia.

Abuztuak 11, Gabiria-Mexiko DF

Horretarako, oinarrizko kanpalekua Gabirian kokatu genuen, eta afari-mokadu goxoen aitzakian, gure beldurrak hustu genituen motxilak betetzen hasi aurretik.

behar eta kabitu ezinak, jardunaldietarako arduren banaketak… taldea ginela ohartzeko balio izan ziguten, eta lokarriak estutzeko.

Eta bien bitartean, tik-tak, tik-tak, atzera-kontaketa aurrera zihoan.

Gogoz eta ilusioz beteta zegoen Euskal Delegazioa.

orratzak plegatzen gabiltza”. Euskal Herriko 01:00ak markatzen zuten eskumuturreko ordulariak 18:00etara aldatu ditugu.

Antolatzaileekin elkartu gara eta ez-leku hartatik Mexiko DFko hotelera eraman gaituzte. Han elkartu gara Mexiko, Kuba, Venezuela, Panama, Puerto Rico, Txile, Argentina eta Kolonbiako kideekin.

Ofizialki Euskal Herriko ordezkaritza bihurtu gara. Hasi da bidaia.

Abuztuak 12, DF-Ciudad Fernandez Afari zaporea du gosari honek. “Gorputzak hegazkinez egiten du bidaia, baina buruak astoz”, esan ziguten behin. Ba kosta behar zaie gure buruei gorputzekin bat egitea… 12 orduko hegazkin bidaia egin ostean, DFtik abiatuz, beste 8 orduko bidaia egin behar baitugu Ciudad Fernandezera iritsi arte. Eta ederra bidaia, gainera!

Genetikoa izango da euskaldunok autobusera sartzeko azkenak izateko joera hori. Hoteletik ateratzeko presarik ez, eta maletategia beteta dagoelako, gure tramankulu eta poltsa guztiak gainean hartuta egin behar izan dugu 8 orduko autobus bidaia. Egon hadi lo eta jango dun mehe. Ikasiko dugu noizbait! Hori bai, tenperaturarena autobusera goiz sartuta konponduko balitz. Hau beroa!

Merezi izan du, ordea. Kanpin eder batera ekarri gaituzte, eta kolpetik ahaztu zaizkigu autobus bidaiako komeriak. Egurrezko txabolaz eta landaretza zoragarriz betetako kanpin tropikal bat da.

“El Refugio del Sol”. Bertan bazkaldu eta, arratsaldean, delegazioen arteko aurkezpen saio txiki bat egin dugu, kanpinean bertan antolatutako oholtza txiki batean. Ordezkaritza bakoitzak tarte labur bat izan du aurkezpena egiteko. Eta baliatu dute, alajaina. Gure lehen kontaktua izan da oholtzakide izango ditugunekin. Jantzi dotoreak, instrumentuak, ahots ederrak… “Eta guk zer egin behar dugu hemen?”, pentsatu dugu. Ez kantatzea ere pasatu zaigu burutik, lekuz kanpo egon gaitezkeela eta. Baina, ez. Inor ez dago lekuz kanpo, dagoen lekuan egoten jakinez gero. Bada, ikasi egin beharko dugu! Euskal ordezkaritzak ere bertsoz agurtu ditu, beraz, bi astez lagun izango dituenak. Eta harritu egin gara harrerarekin.

Esan digutena egia bada, gure lekuan gaude.

65

“Gorputzak hegazkinez egiten du bidaia, baina buruak astoz”.

MO TZ E T IK Polita joan da aurkezpen ekitaldia eta ongietorria. Baina, benetan harremanak estutzen hasteko baliatu duguna, guatekea izan da.

Ordezkaritza askoren kasuan, ez da elkartu diren lehenengo aldia, eta nabari da batzuentzat, aurtengoa, bosgarren ekitaldia dela.

Konturatzerako, elkarrizketak kantu eta esaldiak doinu bilakatu dira, nondik atera den ez dakigun gitarra bati esker. Azken tragoa azken-aurrekotik bereizten ez jakitea ez da, soilik, euskaldunon gaitza izango. Egunsentiak harrapatu baikaitu. Egun on, Mexiko!

Abuztuak 13, Ciudad Fernandez Bezperako garagardoei meriturik kendu gabe, gaur egingo da Jardunaldien irekiera ofiziala. Eguna Ciudad Fernandez hiritik mugitu gabe egin dugu, baina hemen ez dago geldiunerik. Kubako eta Argentinako ordezkaritzek hitzaldiak eman dituzte, eta kurtso hasierako ikasleak nola, halaxe egon gara gure aulkietan tente-tente.

BLANKA LOPEZ Zein izan da zuretzat bidaiako unerik ederrena? Niretzat egunik ederrena basamortuko Oasi izeneko kanpinean pasatako eguna izan zen.

Gutxienez, 35 urte izango ziren kanpin-denda batean lurraren gainean lo egiten ez genuena.

Bederatzi egun intentsoen ondoren, atsedena har genezakeen nahi genuena eginez. Igeri egin eta lasai etzanda egon, tentsiorik gabe eta presarik gabe, beste delegazioetako jendearekin hitz egin. Argentinarrek afaria prestatu ziguten, haragia parrilan erreta, eta gauean gutaz inprobisatzen hasi zirenean, laurok emozionatu ginen, benetan mimatuta eta maitatuak sentitu ginelako.

Eta latzena? Unerik okerrena, makilekin laurok Santa Agedako estrofak kantatu behar genituela jakin nuenean. Alde

66

_

batetik, ez daukadalako kantatzeko moduko ahotsik eta bestetik, batere entseatu gabe irtetea nahi zutelako. Iñaki eta Miren inprobisatzaileak dira, baina ni ez, ni oso “segurola” naiz. Eta aurreikusi zitekeen bezalaxe, erratz makilarekin bakoitza bere erritmoan aritu ginen. Hasieran behintzat, txalaparta ematen zuen (pixka bat exajeratuta, noski). Eta errepikapenak noiz egin behar ziren hitzartu gabe geneukan.

Hortik atera kontuak. Hurrengo egunean batek esan zidan: “Zuk ez daukazu eztarria oso ondo, ezta?”.

Gogoan gelditu zaizun esaldi bat: “Ekipo bat gara, ekipo earra gara”. Sarri-sarri errepikatzearen ondorioz, benetan sinistu genuen.

Ahaztuko ez duzun sentsazio bat: Jaialdi eta hitzaldi

guztietan harrotasun handia sentitzen nuen, Euskal Herriko delegazioko partaide nintzelako eta gure bertsolariek langa oso goian jartzen ari zirelako. Eta ekitaldien bukaeran beraien euforia partekatzea luxu bat izan da.

Gogoan gelditu zaizun irudi bat: Ciudad Fernandezen, gosaldu eta autobusera igo bitartean, ordubetetxo bat izan genuen lasai egoteko. Eta guk umeak bezala, topera aprobetxatu genuen jolasteko eta dibertitzeko.

Gogoan gelditu zaizun bertso/dezima/dena delako bat: Pachucan, Iñakik eta Mirenek mexikarrekin kantatu zuten ofizioka, eta, bukaeran, nola bat hala bestea gaztelaniaz ausartzen hasi ziren.

Lehenengo puntua Estik errepikatzen zuen eta euskaraz

aritu ziren bitartean zoragarri egin zuen izugarrizko indarra eta grazia daukalako, baina erdaraz ez zion sepultura hitza ulertu eta berak asmatu zuen beste hitz bat zerikusirik ez zeukana. Ez zaigu erraz ahaztuko ezin-ulertu horrek sorrarazi zion sentsazio gazi-gozoa.

Hauxe zen bertsoa:

Bazkalostean ekin zaio irekiera ofizialari, 1.500 lagunentzako tokia duen areto batean. Jaialdia hasterako Humahuakako labarreko argentinar kopleroek Pachamamari eskainitako errituala antolatu dute. Sua. Kantuak. Errezoak. Ordezkaritza guztiek hartu dugu parte, pattarrari eman beharreko trago luze eta guzti. Keak hartu du aretoa, eta hasi da saioa.

Berezia izan da lehen ekitaldi hau. Ordezkaritza bakoitzak besteak agurtzeko aukera izan du, eta baita bere inprobisazio moduaren lagin txiki bat

“No le pongas sepultura a este cabello de plata. (bis) Eres una criatura que divinamente canta.

Para saber de ternura Este suegro te hace falta”.

Ikasi duzun zerbait: Euskal Herrira bueltatu ondoren, une eder asko galdu ditudala konturatu naiz, besteak baino lehenago oheratzen nintzelako, niri pilak azkarrago bukatzen baizitzaizkidan. Berriro joango banintz saiatuko nintzateke gauean gehiago irauten.•

67

68

_

69

70

_

71

ESTI Zein izan da zuretzat bidaiako unerik ederrena? Zalantzarik gabe lehenengo eguneko gaua.

Ongietorriaren ostean egin genuen guatekea. Hori bizi izanagatik bakarrik merezi izan zuen bidaiak.

Eta latzena? Lehenengo 2-3 egunetan mutu egotea.

Zergatik? Hizkuntzak mugatzen ninduelako naizena izatera.

Egunerokotasunean gaztelania ez erabiltzeak deskonfiantza ematen zidan nola azaldu edo adierazi esan nahi nuen hori.

Gogoan gelditu zaizun esaldi bat: “Muchas tardes a todos!”.

Gelditu zaidan, eta gelditu zaigun, alegia delegazio denei gelditu zaien esaldi bat izan da.

Gai-jartzaile lanak ere tarteka egin nituen eta horrela agurtu nuen entzulegoa bi aldiz, —bai, bi aldiz!—; behin hanka sartu

72

_

eta ez nintzen konforme geratu: bigarrenean ere zapla!!

Baina oso harro nago laukoteak eta talde osoak eman dion esanahiaz.

Hori da enpatizatzea eta egoerari umorez buelta ematea!

Biba zuek!

Ahaztuko ez duzun sentsazio bat: Peña Millerreko saioa egin aurreko agurra. Oholtzan laurok, Txikiaren abestia kantatu genueneko sentsazioa da ahaztuko ez dudana. Zenbat emozio bizi izan nituen batera.

Irrintzia egin ahala ahotsak ere dardar egiten zidan: Harro hadi Kantauri Itsasoa… Begiak malkoz blai, mundiala izan zen lau haizetara Mexikotik Herrira kantatu izana.

Gogoan gelditu zaizun irudi bat: Irudi asko gelditu zaizkit buruan: batzuk argazkiak ikusiz

oroituko ditudanak, eta beste asko buruan ditudanak. Bat aipatzeko, berriro, gaueko egonaldietara egingo dut buelta, zaila da azaltzea afal ostetan sortzen zen giroa, edarrak izaten ziren egonaldiak.

Argazkian ikusten den bezala, hor gaude Panama, Kolonbia, Puerto Rico, Argentina, Txile eta Euskal Herria gure Panamako artista den “Camaño-ren” dezima zein anekdotak entzunaz tripak lehertzen.

Gogoan gelditu zaizun bertso/dezima/ dena delako bat: Mexiko DFn azken egunean, Mirenek eta Iñakik Txilerekin elkartrukea egin zuten oholtzan eta Txilekoak proposatutako ariketa bat egitera ere ausartu ziren, banquilo deitzen dena.

Publikoak gaia jarri eta elkarri puntuak jarriz inprobisatzen zuten.

Laurok erratz makila bana hartuta oholtzara igotzea erabaki dugu, “ohitura zaharra berritzeko asmoz”.

MO TZ E T IK erakusteko aukera ere. Ikuskizun hunkigarria eta ederra izan da.

Bezperakoa intimitatean egin genuen, eta gaur, publikoaren lehen erreakzioak jaso ahal izan ditugu. Eta dirudienez esker oneko jendea da, Ciudad Fernandezekoa. Herrialde bakoitzak bere musika-instrumentu kuttunenak eta jantzirik ederrenak atera ditu oholtzara.

Guk, amets bat bete dugu. Literalki.

Bezperan, Iñakik aurkezpenean Santa Agedako koplak kantatzen genituela amets egin du. Psikoanalisi sakon baterako denborarik ez, eta laurok erratz makila bana hartuta oholtzara igotzea erabaki dugu, “ohitura zaharra berritzeko asmoz”. Euskaldunak eztarriz sano dabiltzala agian ez, baina kantatzeko gogoz datozela argi geratu zaie munduko beste ordezkaritzei, alajaina! Erratz makila eta guzti gurekin atera dituzten argazkiak dira horren lekuko. Euskaldunok bertsotan esku hutsik ere egiten dugula erakusteko izango dugu astia aurrerantzean.

Gaia: Bakea. Txiletarra eta Iñaki: “Preguntando por la paz Preguntando por la paz, hoy hacerlo es un placer Hablando de la palabra dígame por qué es mujer”.

“Bakea behera ta gora gabiltza hainbeste denbora bake gehiago sortu behar du eta horregatik izango da”.

“Estamos hablando de la paz Mucho hablar has dicho que es mujer, Pues tiene que ser!

Porque cada vez hay que crear, parir más paz”.

Ikasi duzun zerbait: Asko dugula emateko eta asko ikasteko.•

73

74

_

75

IÑAKI MURUA Zein izan da zuretzat bidaiako unerik ederrena? Bat bakarra?

Bata bestearen ondoren datozkit… Lehenengo saioa amaitu eta Mirenek eta biok elkarri emandako besarkadaren unea, eta, gero, lauron artekoa.

Atseden egunean argentinarrari suertatu eta nik jaso nuen masaje mundiala!

Erdaraz ari ziren delegazioekin gurutzatu ginenetan eman genuen irudia eta egoten jakiten asmatzeak biziarazten zidan pozaldi partekatua. (…)

Eta latzena? Noski, beste delegazioetako kideak agurtzeko unea: hamabost egun bizi izan ondoren oso gogorra izan zen, baina besteren bat ere bazen, esaterako, jaialdi batera iritsi eta “Maestro tenemos un problema” hasten zenean Hugo (antolatzaile eta gure itzala, onerako beti ere): ikurrinarik

76

_

gabe geundela eta Espainiakoa jarri beharko zutela eta himnoa ere bai… Halere, beti aurkitu genuen irtenbide duinik.

Gogoan gelditu zaizun esaldi bat: “Maestro no seas boludo y no te emociones, que si no lloramos todos”.

Ahaztuko ez duzun sentsazio bat: Elkarrekin lortu eta bizitako kimika, laurok eta baita biok ere, Blankak eta nik. Dena ekipoan hitz eginda, aurrera! Lauko ekipo hau izan da egoera zailetatik, neketik eta maldan goretatik babestu gaituena. Ez dut imajinatzen gu bezala elkarrekin sekula kantatu gabe dauden bi bertsolari, han aldi berean bizitzen genuen dena irentsi eta ongi digeritzen!

Gogoan gelditu zaizun irudi bat: Guillermo Velazquezek egin zigun ongietorria. Guk ezagutu genuen Euskal Herrian, baina

hangoentzat eta mundu latinoko inprobisatzaileentzat jainkoa da, eta zer-nolako abegitasunez hartu gintuen, hitz egin zigun eta partekatu zuen gurekin eskura zeukan dena.

Gogoan gelditu zaizun bertso/dezima/dena delako bat: Mirenek lehenengo bota zuen kopla erdaraz, nik hain maite dudan tonu jokosoan: “Este escenario está hecho de buen cemento… para aguantar el peso de tanto talento!”.

Ikasi duzun zerbait: Zerbait?

Asko, eta konturatu ez naizela aldatu nauten hainbat gauza ere egongo dira.

Bereziki, hau bezalako jardunaldi jendetsu eta bi astekoa antolatzeak suposatzen duen energia xahutzea. Emozio nahasmasa. Zenbat psikologia izan behar den eta zenbat pazientzia, hain talde dibertsoa ondo

Jaialdia hasterako Humahuakako labarreko argentinar kopleroek Pachamamari eskainitako errituala antolatu dute. Sua. Kantuak. Errezoak.

MO TZ E T IK

Abuztuak 14, Ciudad FernandezJalpan-Ahuacatlan Gaur, ateak zabaltzerako, autobusera igotzeko zain geunden.

Goizean Ciudad Fernandez atzean utzi eta Jalpan de la Sierrara abiatu gara, talde osoa bi zati eginda. Bi egunez, Argentina, Mexiko, Puerto Rico eta Kolonbiako ordezkaritzak izango ditugu bide-lagun.

Arratsaldean irtsi gara Jalpan herrira. Maletak hotelean utzi, mokadua jan eta jarraian abiatu gara Ahuacatlan de Guadalupera.

Harrera beroa egin digute bertakoek. Herriko bandarekin kalejira itxurako bat egitea nahikoa ez, eta delegazio bakoitzari zegokion paperezko globo erraldoi batzuk egiteko lana ere hartu dute. Ikusi dugu argentinarrena. Ikusi dugu kolonbiarrena. Gurearen arrastorik ez. Espainiako banderaren koloreak izango ote ditu gureak? Hala bada, erabaki dugu zer egin. Eskertu, barruko kandelatxoa piztu, eta gorantz abiatzen denean, lurrera begiratuko dugu. Ez gaude eroso, ordea. Badator gure txanda, eta hara non ekarri diguten globo gorri zuri eta berdea, kola oraindik erabat lehortu gabe. Egon da azken orduko telefono deiren bat hemen. Zein keinu hunkigarria!

kudeatzeko. Ze detailista eta barru zabaleko izaeradun pertsonak behar duten, jardunaldiak, intentsitate honekin, eta hain bista bikain edo aurreikuspen gaitasun paregabe honekin, zehazteko eta burutzeko.

Gainera asko zekiten entzuten eta isiltasun aberasgarria zeukaten baina, aldi berean, zenbat irakatsi ziguten! Milesker guztiei, benetan.• 77

78 _ 79

Delegazio bakoitzari zegokion paperezko globo erraldoi batzuk egiteko lana ere hartu dute. Ikusi dugu argentinarrena. Ikusi dugu kolonbiarrena. Gurearen arrastorik ez. Espainiako banderaren koloreak izango ote ditu gureak?

MO TZ E T IK 1. Ez niri negar eginarazi!

2. Orain ulertzen dut, nor zareten zuek.

MIREN

Kostako zaigu lauroi, globo sabinianoa ertz banatatik heldu eta askatzerakoan sentitu duguna ahaztea. Baita argentinarretako bati ere: “No me hagan shorar de esta manera, boludos!”.1 Gaur bizi izan dugu lehen elkar-trukea oholtzan. Lehenik librean egin dugu saiotxo bat, eta ondoren argentinarrekin kantatu dugu.

Dezimatan eta milonga doinuan haiek. Zortziko handian guk.

Zoriona! Oholtza-lagun bihurtu gara.

Abuztuak 15, Jalpan Eguna hasi orduko programazioan aldaketa batzuk izango direla esan digute.

80

Zein izan da zuretzat bidaiako unerik ederrena? Ederrena zein izan zen zaila da esaten. Baina ederrenetako bat izan zen, niretzat, lehen dezima bota nuenekoa. Egun batzuk baneramatzan, argentinar eta puertoricarrekin elkartu eta kantuan hasten zirenean, nire buruan dezimak osatzen. Bat osatzen nuenerako, ordea, gaiaren hariak beste norabait alde egiten zidan, eta ezin bada, pentsatutako dezima kantatu. Egunak joan ahala, ordea, dezima mordoska bat entzun ondoren, naturalago bihurtu zitzaidan dezimaren egitura, eta biziago sentitzen nuen burua. Peñamillerren, afal ondorengo guatekean bota nuen lehena, argentinarren txapela jantzita. Bienvenida a la décima, hermana!

izan zelako, alderantziz, beharbada. Bi astean izan genuen hotelik dotoreenean egin genuen lo azken gauean. Bost izarreko afaria izan genuen, baina afalondoreneko guatekea falta izan zitzaigun. Espazio bat falta zen, denok elkartu eta bidaian zehar ohitura bihurtu zen gauetako inprobisazio-festa horietako baterako. Nahikoa ziren gela bat eta garagardo epel batzuk, baina, han, garagardoa fresko eta garesti!

Hegaldien garaia iritsi zen ohera joaterako. Batzuk goizeko ordu txikitan abiatu ziren, beste batzuk goizean goiz…

Azkenerako talde txikitan banatu ginen eta agurra ez zen bidaiaren neurrikoa izan.

Alderantziz gertatzea baino hobe, dena den!

Eta latzena? Oholtzatik beherako agurra. Azken iluntzea. Ez bereziki hunkigarria

Gogoan gelditu zaizun esaldi bat: “Sé que me pierdo mucho contenido por no entender

_

euskera, y me da mucha rabia.

Pero justo antes de que empecéis a cantar, en ese momento de expectación, me parece que lo entiendo todo.”

(Badakit ez ditudala edukiak bere osotasunean jasotzen, euskaraz ez dakidalako, eta amorru handia ematen dit.

Baina kantuan hasi aurreko une horietan, jendea zain daukazuenean, dena ulertzen dudala iruditzen zait).

Ahaztuko ez duzun sentsazio bat: Panamar eta argentinarrek Naborí eta Valienteren arteko kontroversiako dezimak errezitatzen zituzten bitartean sentitutako gozamena. Bata bestearen atzetik botatzen zituzten arnasarik ere hartu gabe, “Y respondió Naborí”…

“Y le dijo Valiente”… eta nik, bat bukatu bezain pronto beste bat entzun behar izaten nuen.

Behar, bai. Huraxe zen dezima

Bertsolari filma ikusi beharrean ea hitzaldi bat emateko prest gauden Batxilergoko ikastetxe batean. Berez, hitzaldia, gainerako ordezkaritzetako jendearengan pentsatuz prestatu genuen. Bertsolaritzaren garapenaz hitz egitekoa zen asmoa, elkartearen proiektuaz, etorkizunehacer versos con derroche/No gosea! Hain ziren onak! Haiek ko erronkez. Moldatu has visto volcar un coche/Y pozik eta ni zoratzen, dezima egin dugu diskurtsoa. romperle al muro un inprobisatuaren magia diferituan Ikastetxera heldu eta hueso/Quédate que todo eso/Lo baina intentsitate handiz vas a ver esta noche. bizitzen. labur-labur esan ditugu esan beharrekoak. IkasGogoan gelditu zaizun irudi bat: Ikasi duzun zerbait: Batzuetan Oholtza gainean elkar agurtzeko ezberdintasunak errazagoak leak ez bezala, arretatsu unea. Mexiko DFn izan zen. direla antzematen antzeman ditugu gure berdintasunak baino, nahiz eta Azken saioa bukatu berri oholtzakideak. Harrigenuen eta delegazio guztietako berdinetik gehiago izan ordezkariak geunden oholtza desberdinetik baino. Halaxe tuta gelditu dira gure gainean. Elkar besarkatzen hasi sentitu dut bidaia honetan ere, antolakuntza mailareginen eta ezin bukatu! eta ari naiz ikasten, begiradari kin, proiektuaren sabuelta ematen (beraz, teknikoki, Aurkezleak bukatutzat eman zuen ekitaldia eta guk han oraindik ez dut ikasi).• konera zein zabalerajarraitzen genuen. Itzali zen rekin. Blankarengana megafonia, eta gu, denok hurbildu da antolabanan-banan elkar besarkatu arte, ez ginen oholtzatik jaitsi. tzaileetako bat: “Ahora entiendo quienes sois”2, bota dio. Auskalo zer ulertu Gogoan gelditu zaizun bertso/dezima/dena delako bat: behar genukeen guk hortik.

Tu no has visto disparar/Un fusil por la culata/Ni a una catarata/A lo alto regresar/No has visto a un mudo hablar/Y

81

82

_

83

Goizean jaiki eta Jalpanetik Purisima de Aristara joan gara autobusez.

Atzo hitzaldiaren ondoren argentinarrekin egin genuen berriz ere elkar-trukea kantuan. Ohitura bihurtzen ari zaigu oholtzako kidetasuna, eta gustura gaude elkarrekin. Pena hartu dugu gaur bakarrik kantatu behar genuela eta. Abenturan segi nahi dugu.

Purisima de Aristan ere herriko bandak egin digu harrera (eta ez dakigu zergatik, baina, txaranga bakoitzean dago plastikozko botila bat jotzen ari den ume bat). Bandaren atzetik zeharkatu dugu herria kalez kale, herriko plazara iritsi arte. Eta han ikusi dugu dena.

Aspaldi ari zaizkigu topada-z hizketan. Huapango inprobisatuaren erakusle gorena. Epikotasunez hitz egiten dute topadaz. Dueloa.

Erresistentzia. Estrategia. Ez dira gure ohiko bertso-hiztegiko hitzak.

Oraindik ez dugu oso ondo ulertu zer izango den, biharko topada.

Guk lan eta lan ikusi dugu herriko jendea, topada-lekua prestatzen.

Plazaren alde banatan egurrezko bi balkoi eraiki dituzte. Plaza egurrezko oholez estali dute. Orain dena lorez apaintzen ari dira.

Gaurko saioa ederra izan da, baina, gu, biharko topadaren misterioak harrapatuta gelditu gara, eta sorginkeriak bihar gauera arte iraungo digu.

84

_

Blankarengana hurbildu da antolatzaileetako bat: “Ahora entiendo quienes sois” , bota dio.

Abuztuak 16, Purisima de Arista

Harrituta gelditu dira gure antolakuntza mailarekin, proiektuaren sakonera zein zabalerarekin.

Galdera-erantzunak amaitu bezain laster, nahi gabeko esperimentu bat burutu dugu ikasleekin. Ondorio zientifikoa: Mexikon ere ez dutela ondarruera ulertzen. Bertso pare bat botatzera gindoazen, gure hitz-aspertuari bukaera emateko. Euskarari buruz aritu gara hizketan eta ez dute oraindik euskarazko hitzik entzun. Aurrea hartu digu ondarrutarrak, nahi gabe. Gelako atetik egin dio oihu Blankari, gela atzerain: “Ez-ez-ez-desmonta-segi-grabaten-saio-txiki-bat-duzetxea”. Harridura, isiltasuna, barre algarak. Badugu bertsotarako gaia. Saiatuta ere zaila izaten da horrelako arreta eta jakin-mina sortzea! Aukera polita sortu da, euskaldunok, puertorricarrek eta argentinarrek kantatzeko. Gustura aritu gara, txirrinak jo duen arte.

Abuztuak 17, Purisima Gaurkoa da egun handia. Topada, andere-jaunak!

Goizez iritsi gara Purisima de Aristara eta indarrez hasi dugu eguna.

Lehen plater gisa, Angel Gonzalezen hitzaldia. Urtetan topadaz topada ibilitakoa da Angel, bere huapango taldearekin. Eta huapangoa ulertzen lagundu digu. Ez omen zekien, jaiki denean, hitzaldia eman behar zuenik. Hasi da, ordea, eta ordubeteko bidaia egin dugu hitzetik hitzera, soinutik soinura, keinutik keinura. Huapangoan inprobisatzen du Angel maisuak, baina, baita prosan ere.

Huapango hitza bera nahualterazko cuauhpanko hitzetik omen dator: “cuahuitl”, egurra, “ipan”, gaineko, “-ko”, lekua. Euskara garbian, oholtza. Berez, musika motari deitzen zaio huapangoa, baina, huapangoa, askoz gehiago omen da. XVII. mendean europarrek ekarri zituzten sokazko musika tresnak eurenganatu zituzten bertako biztanleek, eta beste bat gehitu zioten: zapateado-a. Huapangoan, biolina, quinta eta jaranaz gain, entzuleen oinek egurrezko lurra

85

86

_

87

Chorrean camionetas por las autopistas Con placas de Tejas, California, Utah Nevada, Wiskonsin, Illinois… y en ruta, Wagoners y coches que hablan de conquistas Lejos de los gringos y los contratistas Vuelven a su pueblo, su rancho, tal vez, Se sienten de nuevo como en agua el pez Y hallan extraviados remansos de paz, Con viejos amigos, novias, o papás…3 Llegan los norteños, masticando inglés Vuelven a la fiesta, vuelven a su tierra Se acabó la fiesta, y a seguir la guerra En busca del dólar, se van otra vez! 4 Jendea gustura, eta gu txoratzen.

Norteños que traen aretes y hablan english por lucirse los felicito en los fletes de pasar por entumirse Pero vuelvan con billetes no más pelados que al irse!5 Bi orduko kontzertuan asko esan du Guillermok, eta ordu gehiago beharko ditugu guk entzundakoak gure egiteko. Baina, orain ez

88

_

bere eremura ekartzean parekoa. Sokatira bat. Alde bat kantuan, bestea kontzentrazio betean. Eta tartean, jendea dantzan, baina, adi. Adi, baina, dantzan.

Eta hala da orain ere. Guillermo Velazquezi galdetu, bestela. Topada hasterako kontzertua eskaini digute berak eta Xichuko Lehoiek. Festa eta aldarrikapena batzen ditu oholtzan huapango arribeño-ak. Gaurkoan Mexikotik Estatu Batuetara emigratzen dutenei buruz hasi dira kantuan.

Gai zailak omen dira, bai, baina ba omen dute beren lekua festan.

Are gehiago, aldarrikapena bera festa dela, umorez eginez gero.

Hau ez da esprinter-erretorika.

Elkarren diskurtsoaren haria harrapatzean datza kontua, nork

jotzen dute. Etengabe. Musika hutsezko zatietan, gogor, eta ahotsak kantuan hasitakoan, lasaixeago. Mendetan zehar huapangoa aldarrikapenaren erritmoa izan da, herritarren identitate adierazpide.

dago denborarik. Oholtzako argiak itzali dira, eta fokoek egurrezko balkoiak argitu dituzte.

Hasi da topada.

Balkoi batean lehen inprobisatzailea eseri da, bere musika taldearekin batera. Parez pare, bigarren inprobisatzailea, bere taldea lagun duela. Tentsio aurpegiak nabari dira. Zer gertatzen ari den jakingo ez bagenu, hemen balioko zerbait dagoela jokoan esango genuke.

Eta baliteke hala izatea. Kantuan hasten direnetik isiltzen direnera zortzi ordu baino gehiago pasako dira. Zortzi orduz jarana, quinta, biolin eta zapata hotsak. Takata-takata-takata-takata. Ez txalorik, ez pausarik, egunsentira arte.

Inprobisatzaileek ez dituzte bertsoak txandakatzen. Bertso sorta bat kantatzen du batek, eta denak entzun ondoren erantzuten dio besteak. Hau ez da esprinter-erretorika. Elkarren diskurtsoaren haria harrapatzean datza kontua, nork bere eremura ekartzean parekoa. Sokatira bat. Alde bat kantuan, bestea kontzentrazio betean.

Eta tartean, jendea dantzan, baina, adi. Adi, baina, dantzan. Bi ahots lehian. Bi pentsakera. Takata-takata-takata. Gai batetik bestera lerratzen dira. Uneka norgehiagoka bihurtzen da, zaharra gaztearen aurka, progresista kontserbadorearen aurka… Takata-takata. Eta tarteka bat egiten dute, berriz elkarrengandik urruntzeko. Dantzan ari dira inprobisatzaileak ere. Takata-takata. Kantualditik kantualdira, inprobisatzaile bakoitzaren diskurtsoa garatuz doa, tonua aldatuz.

Musikariek besoak astintzen dituzte, giharrak lasaitzeko. Zoragarria da erritmoa. Plaza bete jende zapatak egur-joka. Isiltasunik eza.

Trantzea halako zerbait izango dela pentsatu dugu. Magiak harrapatu gaitu eta guk ere zapateoari ekin diogu. Egurra! Takata-takata. Izerditan blai eta zangosagarrak kalanbre batean bukatu dugu. Eta oraindik 3. Zenbat furgoneta autopistetan! Texas, California, Utah, Nevada, Winskonsin eta Illinoiseko matrikulekin. Bidean doazen wagoner eta autoak konkisten adierazle dira. Gringoengandik, nagusiengandik urrun, herrira bueltan datoz, haien etxaldera, beharbada. Berriz etxean sentitzen dira, eta galdutako bakea berreskuratzen dute, garai bateko lagun, bikote edo gurasoekin.

4. Heldu dira, norteñoak, ingelesa murtxikatuz, badatoz festara, badatoz herrira.

Festa bukatzean gerrara itzuliko dira, dolarraren bila berriro ere.

5. Belarritakoak darabiltzazuen norteñoak, handikeriaz english hitz egiten duzuenok, zoriontzen zaituztet, bidaiak hozmintzen ez zaituztetelako. Baina, itzul zaitezte aberats, eta ez joandakoan baino sos gutxiagorekin!

89

Abuztuak 18, Peñamiller Ereserki festa Gaur Peñamillerrera iritsi gara. Herriko festak dira hemen. Oholtza, zaldiko-maldikoak, hautsa. Harrera egingo digute hemen ere.

Herrialde bakoitzaren bandera proiektatuko dute oholtzaren atzealdeko pantaila handi batean, eta ordezkaritza bakoitzaren ereserkia entzungo da megafoniatik. Gurea prest omen dago. Espainiakoa.

Gurekin atzera eta aurrera dabiltzan antolatzaileek errudun-aurpegiz begiratu digute “hauek ez dakite”, esanez bezala. Elkarri begiratu diogu eta isilik gelditu gara. Nola esan ezetz borondate onenarekin prestakuntza lanetan ibili denari? Ezin dugu kontua burutik kendu, ordea, eta ideia bat izan dugu: ereserkia geuk kantatuko dugula esango diegu, eta gure kantu bat abestuko dugu. Joan gara harrera batzordearengana, eta baietz, noski, nola ez bada. Ederki. ‘Piper potoa’ atzean, baina, Monzonen Txikia entzungo da mikrofonoetatik.

Mexikoko himnoak eman dio hasiera ekitaldiari. Danborrak, uniformeak, “firmes” hotsak, eta eskuak bularrean. Harrituta gelditu gara zeremoniaren usain martzialarekin (martziala eta martzianoa, gure iritziz). Kolonbiarrak igo dira ondoren. Txapela erantziak bu-

kendu, ordea, eta ideia bat izan dugu: ereserkia geuk kantatuko dugula esango diegu, eta gure kantu bat abestuko dugu.

Goizeko hiruretan egin dugu guk pott. Baina, Purisima de Aristan zapateoa entzuten omen zen egunsentian. Eta zapata hotsek segi omen dute, herriko apaiza etorri eta festa bukatutzat eman duen arte.

Nola esan ezetz borondate onenarekin prestakuntza lanetan ibili denari? Ezin dugu kontua burutik

bost ordu falta dira kantaldia bukatzeko. Hau izugarria da.

larrean, hauek ere serio demonio, atzean kolore hori, gorri eta urdinak dituztela. “¡Oh, gloria inmarcesible! ¡Oh, júbilo inmortal!”, zailtasunak ditugu hitzak ulertzeko, zentzu guztietan. Iritsi da euskal delegazioa oholtzara igotzeko unea. Bagoaz eskaileretan gora. Eta hara non ikusten dugun ikurrina handi-handi bat pantailan.

Nondik atera ote dute hau? Oholtza azpira begiratu eta hor dugu Hugo, gure antolatzailea, irribarre-erdi konplizea ezkutatu ezinik.

Ez gara gu oso bandera zaleak, baina DUTen fan izateko nahikoa hunkitu gara; haizea indarrez dabilen seinale.

Korapiloa eztarrian “Txikia zuen guda izena” hasi gara, behean argentinarrak “bera gizon osoa izan arren” haien txandaren zain zeudela. “Mendizabal, Sasetaren hurrena” hirugarren esaldirako Cristianek, argentinarretako batek, “biak txiki, bizkor eta lerden” begiak bustita dauzka. “Saseta hil zen gudarien aurrean” eta Nazareno, beste argentinarra, “Mendizabal hil zaigu bakarrik” lurrera begira dago. “Baina biek daukate herri osoa” Estik, mikrofonotik pauso bat atzera egin eta “Aiaiaiaiaiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiihihiiiiiiiii” irrintzia bota duenean, zotin keinuak “atzo ta gaur, haien atzetik” nabaritu zaizkie gure lagun handikoteei. Guk ere ez genituen malkoak urruti, beste behin ere “harro hadi, Kantauri itsasoa”. Igo dira argentinarrak oholtzara eta zorrotz begiratu digute “berriro egin duzue” esanaz bezala. Baina ez dago txantxetarako tarterik. “¡Oíd, mortales!, el grito sagrado: ¡libertad!, ¡libertad!, ¡libertad!” hauek ere txapelak paparrean. “Oíd el ruido de rotas cadenas, ved en trono a la noble igualdad”.

Orokorrean betekada sentsazioarekin bukatu dugu harrera ekitaldia.

Ezin klik egin eta katez aldatu, Olinpiar Jokoetan bezala. Baina berehala hasiko da saioa: Zuen tokietara… prest… ja!

Itzulpenekiko estrategia aldaketa Nazarenorekin kantatzea egokitu zaigu gaur. Iñakik lehenengo, eta Mirenek gero. Eta lurrikara gertatu da. Literalki ez (hori azken egunean gertatu zen), baina, bai gure baitan.

Aurreko saioetatik, kezka sortua zitzaigun, itzulpenen kontua zela eta ez zela. Ez geneukan garbi nola egin bertsotan euskaraz ez zekien

90

_

91

92

_

93

Gainera, ohartu ginen gure esfortzuak ez zirela guk uste bezain errentagarriak. Izan ere, erdaraz errimatutako zeozer esaten genuen, bai, baina ez genuen metrika erabat kontrolatzen; alegia, errimak pentsatzen genituen, baina “esaldika”, intuitiboki, eta ez zazpisei edo hamarzortzian. Euskaraz esaldiak neurtuta ateratzen bazaizkigu ere, badirudi praktika behar dela automatismo hori hizkuntza batetik bestera pasatzeko, praktikan (gure burmuinei dagokienez behintzat). Gure ustetan errimatzen ari baginen ere, beraz, entzule gaztelaniadunaren belarriarentzat ez genuen beti errimatzen: errima ez zetorren espero zen silaban, eta, beraz, batzuetan ez zuten errimatzen genuenaren sentsaziorik. Ondorioa: “No sé si se han dado cuenta de que a veces hasta riman en castellano, cuando traducen”6, entzun genuen aurreko saioan. Houston, arazo bat daukagu.

Estrategia aldatu genuen, beraz, gozamenaren alde eginez. Euskaraz gozatzen baldin bagenuen, autentikoa izango zen behintzat, eta 6. Ez dakit ohartu zareten, baina batzuetan, gaztelaniazko itzulpenean ere errimatu egiten duzue!

94

_

“No sé si se han dado cuenta de que a veces hasta riman en castellano, cuando traducen”.

Jakinik jendeak mezua gaztelaniaz jasoko zuela, aukera bat gaztelaniaz pentsatzea zen, alegia, publikoak zuzenean jasoko zuen mezuari ematea forma, ulertuko zuten hizkuntzan, eta ondoren, ideiari bertso egitura ematea. Hala aholkatu zigun hasiera batean bertsolari handi batek, eta hala ari ginen ordura arte: gaztelaniaz pentsatzen genuen, errima eta guzti, esango genuena, eta ondoren pentsatzen genuen, hori bera nola esan bertsotan. Esfortzu mental ikaragarria eskatzen zigun, ordea, lehenik gaztelaniaz errimaturik pentsatzeak, ondoren euskarazko bertsoa egituratzeak, eta bertsoa kantatu ondoren atzera erdaraz memorizatu genuen errimatutako estrofa hura esateak. Nekatuta geunden. Denbora tarte handi samarra eskatzen zigun, gainera, bertsoa gaztelaniaz pentsatze horrek, eta mugatuta sentitzen ginen, batez ere erantzuteko orduan.

Kezka sortua zitzaigun, itzulpenen kontua zela eta ez zela. Ez geneukan garbi nola egin bertsotan euskaraz ez zekien publikoari, bertsokideei…

publikoari, bertsokideei… Argi genuen bakarra zen, onena, norberak itzultzea zela. Baditu bere desabantailak (arreta eskatzen du, burua bi gauzatara izatera behartzen zaitu…), baina, baditu bere abantailak ere (alde batetik, norberak daki ondoen zer esan duen edo esan nahi izan duen eta egia osoa esanda, irristadaren bat konpontzeko ere balio du). Kontua zen, zein estrategia erabili mezua modu eraginkorrean helarazteko.

gero itzuliko genuen ahal genuen bezala. Erabaki hori hartuta igo ginen Peñamillerreko oholtzara.

Nazarenorekin estreinakoz, euskaraz pentsatuz egin genuen bertsotan. Hura lasaitua! Eduki aldetik gora egin zuen gure mailaren sentsazioak behintzat, eta itzulpena halamoduzkoa izan bazen ere, jendeari mezua berdin-berdin heldu zitzaiola ematen zuen. Gozatu egin genuen bertsotan, eta hori, hizkuntzaz haratago transmititu egiten zela zirudien. Aupa gu! Gustura hartu genituen saio osteko Coronitak. Ederki afaldu, eta Puerto Rico, Argentina eta Euskal Herriak, herriko festetako regetoiari uko eginez, dezima-festa txiki bat antolatu zuten mahai-inguruan. Gure lehen dezimak kantatu, eta birikak puztu-puztu eginda lotaratu ginen. Mery Hostal-en zain geneukan gela-pareko Guadalupeko Ama Birjina. Irudiaren inguruan argi-girlandak ditu eta musika ere badauka, etengabe buklean. “We wish you a mery christmas” izan dugu gaur sehaska kanta.

Abuztuak 19, Toliman “And a happy new year”. Burutik kanta bat kendu ezin duzunean, alemanez “belarrian harra” duzula esaten omen da. Ba, har yankiak belarri-zuloetan ditugula sartu gara Peñamillerreko batxilergokoen gelara, hitzaldia ematera. Harra ateratzeko balio izan digu. Autobusa ikastetxe parean dugu zain, eta bagoaz Toliman aldera.

Gaur, Puerto Ricoko lagunekin kantatuko dugu. Gure lagun borikuak ezagutzeko aukera izan dugu egun hauetan, eta asko ari gara ikasten. Ikasten baino gehiago, ze gutxi dakigun ohartzen ari gara.

Hasteko, mapan kokatu dugu Puerto Rico. Uste baino txikiagoa da.

Jakin dugu ez genekiela, Puerto Ricok ere har yankia duela. Barrutik jaten duen pipi gringoa.

Puerto Rico, ofizialki, Estatu Batuetako estatu libre elkartua da. Eufemismo kirats nabarmena duten hitz horiek adierazten dute, puertorricarrak Estatu Batuetako herritarrak direla, baina, ez dutela hango hauteskundeetan botoa emateko eskubiderik; edo Puerto Ricok Estatu Batuetako Kongresuan hitz egiteko eskubidea duela, baina ez, ordea, botoa ematekoa. 1917tik dira puertorricarrak Estatu Batuetako hiritar. Bigarren Mundu Gerrarako soldaduak

95

96 _ 97

Inprobisatzeak ere ba omen du borrokatik, Puerto Ricon.

Estatu Batuen hegemonia kulturalari aurre egiteko tresna, eta batez ere, erresistentzia kulturalaren ikur omen da trova.

Mi pueblo y su corazón / se adornan con un misterio / Nunca ha podido un imperio / vencer a nuestra nación / De ese dato hago mención / Mi pueblo es de valentía / y el tuyo es de gallardía / y de propia identidad / Cantemos la libertad / de tu patria y de la mía.7 Puerto Rico ta Euskal Herria / biok konpara gintezke / pentsamentua librea degu / ta pentsatzen degu laster / Libre bezala joka dezagun / ta gure gogoa bete / Horrela soilik izango gera / burujabe eta aske.

Hoy te ha inspirado la luna / que con su luz nos destella / y suele gozar muy bella / brindándonos la fortuna / de una manera oportuna / para hacer esta canción / Con la versificación / se unen dos países chicos / País Vasco y Puerto Rico / en un solo corazón.8 Burua zutik agertu gara / publikoaren aurrera / gaur Tolimanek eman baitigu / horretarako aukera / ta nahiz fokoen argiei hartu / ilargiaren tankera / guk benetako askatasuna bila dezagun batera.

98

_

7. Nire herria eta bere bihotza / misterio batek inguratzen ditu / Inperioak ezin izan baitu inoiz / gure nazioa garaitu/ Datu hau aipatu nahi dut: / Nire herria ausarta da / Eta zurea kementsua / eta izaera berezikoa / Kanta dezagun, beraz / zure eta nire aberrien askatasuna.

8. Ilargiak eman dizu inspirazioa / bere distirarekin / hain egon ohi da eder / hark ematen digu zortea / era egokian / kantatu ahal izateko / bertsoaren bidez / bi herri txiki elkartuz / Euskal Herria eta Puerto Rico / bihotz bakarrean.

egiturari. Zortzi silabako zortzi lerro, lerro bikoitietan oinak, lehen biak errima berekoak, eta azken biak beste errima batekoak. Bi kopla, bata bestearen atzetik.

Puerto Ricok du bere gainean / inperioaren izara / ta guk bi estaturen artekoa / den muga daukagu traba / baina, eskertuz gaur Mexikoko / jendearen besarkada / Gure herriak oholtza gainean / gaurkoan nagusi gara.

Copla dobleteada deitzen diote haien inprobisaziorako

behar zituztenean hiritartasuna “eman” zitzaienetik. Thank you.

Lau milioi herritar bizi dira jatorrizko lurretan, gaur egun, eta bost milioi, dagoeneko, Estatu Batuetan. Azken kolonia ofiziala da, beraz, Puerto Rico. Eta guk Ricky Martinen bidez ezagutu genuen.

Un pasito pa’tras. Hamaika istorio kontatu dizkigu Robertok, haien herriko independentzia borrokari buruz. Inprobisatzeak ere ba omen du borrokatik, Puerto Ricon. Estatu Batuen hegemonia kulturalari aurre egiteko tresna, eta batez ere, erresistentzia kulturalaren ikur omen da trova. Identitatearen adierazpide. Berriz ere, hurbiltasuna sentitu dugu. Eta oholtzara igo garenean, hurbiltasun horixe kantuan ospatzea besterik ez dugu egin.

Abuztuak 20, Oasia Gaur desertura goaz! Egun librea dugu. Libre-librea. Ez saio eta ez ezer. Autobusak oasi bateko kanpalekuan utziko gaitu eta tripaz gora egotea da aurreikusitakoa. Eta behingoagatik, eguneko plangintza zehatz beteko dugu. Bagenuen gogoa, saioetan gurutzatutakoak, autobusean aldamenean izandakoak, bazkaritan parean tokatutakoak, testuinguru lasaiago batean ezagutzeko. Ezer egin beharrik ez den bitartean. Jarri eta egon. Halaxe egin dugu. Bainutxo bat igerilekuan, Coronitak, argentinarren asadoa, dezimak, gitarra eta jarana ikastaroak, dezima gehiago, txisteak eta enigmak, euskara klaseak, isiltasun erosoak, dantza, erdibanako zigarroak… Dena izan da elkarrizketa luze bakarra, iritsi garenetik tekilak lokarrarazi gaituen arte.

Begiak itxi aurretik izarrei begira egoteko tartetxo bat hartu dugu, eta gure lagun baten amonaren esaldia etorri zaigu burura: “Ba nahi duzuena esango duzue, baina, izar hauek gure etxekoen berdin-berdinak dira”.

Abuztuak 21, Queretaro Esnatu gara. Bero egiten du denda barruan. Biharamun usaina dario oasiko haize astunari. Oihaletxetik burua atera dugu, eta zorionez, jendearen eskuetan kafea, ogia eta fruituak ikusi ditugu.

Eutsi goiari. Hartu dugu papaia platera eta ekin diogu gosariari.

Samuel txikiak lagundu digu janaria irensten. Nola desbideratzen zaie haurtxoei atentzioa ahoa zabaldu eta orduantxe janari koilarakada eztarrian sartzeko? Ba, halaxe egin digu Samuelek. Bere film gustukoenaren gidoia oso-osorik kontatzeko irrikan hurbildu zaigu.

Eta esan ezetz, hari! Venezuelako hamar urteko mutikoak ehunka dezima dakizki buruz, eta —bere eskolako irakasleak ikasle txarra dela uste duen arren—, memoria harrigarria du mutikoak. Kontalari bikaina da, gainera, eta bukaera ondo pentsatuta hasteaz gain, xakean bezala, gutxienez bi jokaldi aurreikusita egiten ditu kontakizun-mugimenduak. Erretorika klase magistral bat eman digu ordu erdian, eta han eduki gaitu, bere jiran, begira-begira, bere mingain puntatik zintzilik.

Bukatu da zineforuma, eta borobilean, elkarri begira, triste antzean gaudela ohartu gara. Hain izan da magikoa oasiko egonaldi hau!

99

Genero kontuak Kolonbiarrekin kantatzea egokitu zaigu gaur. Eta pozik gaude. Giroa berotzen onenak direla erakutsi dute jardunaldi hauetan, eta haiek nahikoa dira saio arrakastatsu bat bermatzeko. Guri gaur jolastea dagokigu, beraz. Gora Medellin. Copla dobleteada deitzen diote haien inprobisaziorako egiturari. Zortzi silabako zortzi lerro, lerro bikoitietan oinak, lehen biak errima berekoak, eta azken biak beste errima batekoak. Bi kopla, bata bestearen atzetik. Ez dugu halako aukerarik puska batean izango, eta ausartu egingo gara. Izatekotan, kezka bakarra darabilgu buruan. Badakigu Mireni hasiko zaizkiola kantuan.

Neskekin kantatu duten aldiro gertatu da, kolonbiarrekin. Emakumea gai bihurtzen da, bere gorputza oholtzari itsatsita eta publikoaren bistan dagoen unetik. Emakumea da. Emakume-emakumea. Emakumea soilik. Ihes egin nahi diogu horri. Ea biderik topatzen dugun.

Baina, egin dezagun atzera Mexikora abiatu aurretik, bagenekien mundu latinoan pasa behar genituela bi aste eta horrek genero ikuspegitik buruhausteak eta gatazkak sortuko zizkigula. Ez gaizki ulertu; honek ez du esan nahi

100

_

honen barruan doazen asko eta asko. Eta beharbada ez ditugula berriro inoiz ikusiko. Paisaiak ikustera itzultzea errazagoa da.

Queretaro. “Harri handien eta harkaitzen herria” purepecha hizkuntzan.

Plaza de Armas delakoan zen gaurko saioa, baina euria ari du goian behean eta arkupe batzuetan egingo omen da. Aurreko edizioetan kantatu izan dutenak goibeldu egin dira. Plaza ona zen nonbait.

Horrelaxe, “buena plaza”. Inprobisatzeaz ari garenean ez dugu hain ezberdin hitz egiten.

Harrigarria da hamar egunean zenbat estutu daitezkeen harremanak. Dagoeneko badakigu faltan botako ditugula autobus

Non gauden ere ez dakigu; zein basamortutako zein oasitan. Ez dakigu hemendik herri hurbilenera oinez abiatu eta deshidratatuta hilko ote ginatekeen, edo kanpalekuaren izen exotikoa besterik ez den oasiaren kontua. Berdin zaigu. Munduko txoko berezi batean gaude, gure iruditeria propioan. Eta gaur bagoaz. Egingo genuen beste egun pare bat bertan, baina, dena ezin, no se puede chiflar y comer pinole, wuey! Sartu ditugu maletak pick-up-ean eta bagoaz autobuserantz. “Eta maleten gainean joaten bagara?”. Ez bat eta ez bi, han igo gara auto gainera. Haizeak aurpegian ematen digula, oinak airean joan gara, Queretarora iritsi arte.

etxean gauzak baitezpada hobeto daudenik. Baina, esan dezagun dena: besteren gaitza ikustea erosoagoa denez, genero betaurrekoak aiseago janzten ditugu Mexikon Amezketan baino, eta begibistakoago egiten zaizkigu makro eta mikro matxismoak kanpoan gabiltzanean, gurean baino. Kanpoko errealitatea hamabost egunez aldatzea errazagoa balitz bezala egunero bizi duguna hogeita hamar urtean baino. (Miopia klase honek ere izango ditu betaurrekoak.)

Kontuak kontu, esan dezagun jardunaldi hauetan parte hartu duten hogei inprobisatzaileetatik lau izan direla emakume gisa heziak.

Entzun ahal izan dugunez, beste herrietan ere ohikoena inprobisatzaileak gizonak izatea da. Zenbait herritan ezagunak dira emakume inprobisatzaileak aspalditxotik: Kubako Tomasita Quiala edo Argentinako Marta Suint eta Susana Repetto, esaterako (azken hau jardunaldietan kide izan dugun Emmanuel Gabotto payadorearen ama), baina, haien herrian ere kopuruz minoria dira hauek ere. Kopuruak kopuru besterik ez dira, baina, normaltasunetik ateratzeak, baditu bere ondorioak, inprobisatzeko garaian, zein bestela. Eta jardunaldi hauetan, ezaugarri “markatu” edo “ez neutro” hori izatearen prezioa, gai izatearen kontua izan da. (Bai, EHko hitz jokoek balio dute kanporako ere.)

Herrialde ezberdinetakoek batera inprobisatzen genuenean, emakumeoi ia beti gizonezkoekin batera inprobisatzea egokitzen zitzaigun, noski. Eta esan bezala, halakoetan gure presentziak gai librea nahikoa mugatzen zuen. Gu, edo hobeto esanda, gure ema-

101

102

_

103

Saioaren ondorengo tentsio jaitsierak bezperako lo falta agerian utzi digu, ordea, eta hotzikara artean sartu gara ohera.

Abuztuak 22, Pachuca Nahikoa egin dugu lo. Orale mamita! Gutxi baina nahikoa. Autobusa hartu eta bagoaz Pachuca aldera, Hidalgo estatuko hiriburura.

Nahuatl hizkuntzan urre eta zilar tokia esan nahi duela esan digute.

Eztabaida handia omen dago etimologia horren zuzentasunari buruz. Kontuak kontu, Mexikoko hiri garestienetakoa da gaur egun.

Ia egun osoa eman dugu autobusean. Ez diegu paisaiei begiratu.

Badirudi antzematen dugula denok ere badoazela jardunaldiak aurrera, eta laster iritsiko zaigula agurtzeko ordua, eta barrura begira eman 9. “Izarra”, “zerua”.

10. “Lorea”, “edertasuna”.

11. Oraintxe bertan /geroxeago/ arratsaldean/ bihar, testuinguruaren arabera.

12. Naborí-k: Izan nahi nuke, hain gutxitan/ izan ohi den zortea/ lora dadin nire bizitza/ heriotzari kantatzeko. / Bere begirada indartsua/ etengabeko zelatari; / eta marko estu batean nola/ bizitzearen gezurra/ eta hiltzearen egia/ bularrean elkartu zaizkit”.

13. Eta Valientek erantzun zion: Badoazen goizez/ eta arratsez hitz egiteko, / bizitza eta heriotza batera daude/ ahizpak balira bezala. / Gizakion kezkek/ ez dute funtsik, onartuz gero/jaiotzen garen unetik/ gehiago garela/ heriotzaren seme-alaba/ erditu gaituen emakumearenak baino”.

104

_

huapangoak eta egokitu besterik ez dela egin behar. Gure ondoan daude gazte argentinarrak eta baietz egiten dute buruarekin.

Igo gara, beraz, oholtzara, eta hasi da festa. Espero genituen lekuan geneuzkan zain. “Flor”, “belleza”10, eta propietate pribatua. Oraingoan ez diogu gaiari ihes egin. Heldu egin diogu. “Moliendo duro”. Zer pentsatua eman diegu (edo hala sentitu dugu behintzat). Beraiek egin diote ihes gaiari. Eta ez publikoa gustura ez zegoelako. “Echele mija!”.

Ardo mindua izango da, akaso, baina zapore gozo askoa utzi digu.

Behin eta berriz azpimarratzen dute huapangoa ez dela zaharren kontua, nahiz haien adinkideei hala iruditu. Gaur egun ere baduela bere funtzioa

kumetasuna (edo ez-gizontasuna) bihurtzen baitzen gai. Loreak, ezkontza kontuak, “estrella”, “firmamento”9, gizonezkoen arteko lehia (neska nork “eramango”)… Lan handia eskatzen zuen egoerari buelta emateak. Oholtzan, gai horren antzutasuna ikusaraztea eta saioa beste gai baterantz bideratzea izaten zen gure eginkizuna.

Baina, nola bideratu saioa hura ez zen beste gai batera, jakinik oholtzakoei zein publikoari joko izugarria ematen ziela? Nondik atera horren pareko pagotxarik?

dugu ia denok bidaia.

Harrigarria da hamar egunean zenbat estutu daitezkeen harremanak.

Dagoeneko badakigu faltan botako ditugula autobus honen barruan doazen asko eta asko.

Eta beharbada ez ditugula berriro inoiz ikusiko. Paisaiak ikustera itzultzea errazagoa da.

Arratsaldeko seietan bazkaldu dugu eta zortzietan afaldu. Digestioa, ahorita11. Afalondoren, Arcadio Camañoren One Man Show gogoangarria bizi izan dugu. Lehenik, ohikoa bihurtu den dezima errezitaldia egin digu. Naborí eta Valienteren arteko controversiarik ezagunena buruz daki. Bi egunez elkartu ziren Angelito eta Jesus: 1955eko ekainaren 15ean San Antonio de los Bañosen, eta abuztuaren 28an, San Miguel del Padronen, Naboriren lurretan. Bi egun horiek jai egun beharko lukete Mintzolan, gutxienez.

Ordubete pasa dezimak errezitatzen. “Dice Naborí: Ojalá tenga la suerte/ pocas veces conseguida / de que florezca mi vida / para cantarle a la muerte. / Ella es la mirada fuerte / en incontenible acecho; / y como en un marco estrecho / la mentira de vivir / y la verdad de morir / se me juntan en el pecho”12. (Segundo erdiko tartea uzten du dezima asimilatzeko) “Y responde Valiente: Para hablar de las mañanas / y las tardes que se van, / la vida y la muerte están / juntas como dos hermanas. / Las inquietudes humanas / no tienen razón de ser, / si aceptamos que nacer / es la acción que nos convierte / en más hijos de la muerte / que de la propia mujer”13. Eta gu aho zabalik, gehiagoren eske. Milaka omen dakizki. Eta ez da hiperbolea. Arnasik ere hartu gabe errezitatzen ditu dezimak, bata bestearen atzetik (hiperbolea da).

Orduak pasa ahala, dezimak txiste bihurtu dira. “The show must go on”. Lehendik Lazkao Txikiren antza hartzen genion dezimista panamar bikain honi. Orain askoz handiagoa. Kantuan umore fina darabil, baina badu sentsibilitate berezi bat ere. Gaur erakutsi digu txiste kontalari mundiala dela. Gerora jakin dugu bere izena daramaten marrazki bizidunak ekoitzi direla Panaman. Ez genbiltzan oso oker.

105

Nekatuta gaude. Esan beharra geneukan. Txiki-txiki egin gaituzte hainbeste saio, hitzaldi, elkarrizketa, gau-dezima eta autobus-aldik.

Gaur errazetik joko dugu. Bizitza bat da, eta horregatixe, lasai hartzea komeni. ¡No chingues! Estik gai-jartzaile lanak egitea erabaki dugu: ofizio bat, puntuak, hitza, lau oinak. Gero eta erosoago kantatzen dugu eta gaztelaniaz ere lasaiago gabiltza. Bai lasai ere!

Mikrofonora gerturatu eta ez dugu ba “Muchas tardes a todos”14 esan? No problem. Denek ulertu dute. Jonathanekin kantatu dugu ondoren, eta Puerto Ricoko erritmoekin ohituta-edo, dantza moduko zerbait egin dugula iruditu zaigu. Puerto Ricon horri zutik egotea esaten omen zaio, tamalez.

Afalondoan goiz joan gara lotara. Denok. Leher eginda gaude eta gaur goiz isildu dira gitarra soinuak.

Abuztuak 24, Huauchinango Horrela baliteke! Nahikoa lo eginda, indarrez jaiki gara. Muchos días, Euskal Herria! Gosaria, autobusa. Huauchinango. 1527an sartu ziren europarrak hirira, eta istiluak istilu, lehen 333 espainiarrak Santiago izendatu zuten auzoan jarri ziren bizitzen. Beste bi auzo mestizoz bete ziren. Auzo batek indioen auzoa izaten segi zuen. Segitzen du.

Heldu bezain laster herriko liburutegira goaz. Kolonbiarrek emango dute lehen hitzaldia eta guk bigarrena. Eman ditugu azalpenak eta saio txiki bat egitea erabaki dugu. Hitzaldia eman bitartean liburutegiko hormei begira egon gara. Lau hormak daude Kixoteren koadroz beteta. Hori orain dakigu. Gu Hernán Cortés zelakoan hasi gara bertsotan. Hernán Cortes gora eta Hernan Cortes behera.

Esaten genuen guk lehen lerroko huauchinangotar haien aurpegiak ez zirela normalak… Argi gelditu da, behintzat, gu 1527an ez ginela bertan izan eta eraso horien oso-oso-oso kontra gaudela. Nolako justifikazio beharra! Gu bai, kixoteak.

106

_

Saiotik hotelera bidean, gure buruek lehen aldiz pentsatu zuten Euskal Herrira itzuliko zirela. Eta oduantxe hasi ginen bueltatzen, pixkanaka.

Nekea

Iruñeko gazte bertsolariez gogoratu gara. Urruñarrez.

Abetxukokoez. Nola iristen gara denok gatazka berdinetara hain abiapuntu ezberdinetatik?

Abuztuak 23, Pachuca

Tradizioa eta modernitatea bis Mexikarren hitzaldia segidan. Gaur haiekin kantatzea egokitu zaigu eta adi-adi gaude. Hamaika, hamahiru eta hamalau urteko hiru neska jendaurrean; jarana, biolina, eta quinta huapanguera. Hirurek kantatzen dute eta hiruretako gazteenak, Tesyk, inprobisatzen du.

Hasi dira hizketan eta aho zabalik utzi gaituzte, hitz egiteko moduagatik, eta esan dutenagatik. Huapangora kasualitatez hurbildu omen ziren. Herriko arte eskolan dantza klaseetara sartzeko bidean huapango klasea ematen zuten lekutik pasatu beharra izaten zuelako batek. Biolina jotzen zekien irakasle bakarra huapango-maisua zelako besteak. Ahizpa zaharrena biolina ikasten hasi zelako, hirugarrenak. Intuizioz ikasi dute instrumentuak jotzen. Hatzak non jarri behar zituzten esan, eta “dele ahí hasta que suene bonito”15.

Halaxe ikasi omen du Tesyk inprobisatzen ere. “Pero sé que se puede aprender”16. Amuriza heldu da Mexikoraino. Pozik eta harro daude huapangoan ohikoa ez den hirukotea osatzen dutelako. Gauza berriak egiteko gogoa antzematen zaie. Behin eta berriz azpimarratzen dute huapangoa ez dela zaharren kontua, nahiz haien adinkideei hala iruditu. Gaur egun ere baduela bere funtzioa huapangoak eta egokitu besterik ez dela egin behar. Gure ondoan daude gazte argentinarrak eta baietz egiten dute buruarekin. Hamazazpi urteko argentinar gazteena rap musikatik hurbildu zen payadara, eta bere lagunartean gatazka berbera bizi du. Iruñeko gazte bertsolariez gogoratu gara. Urruñarrez. Abetxukokoez. Nola iristen gara denok gatazka berdinetara hain abiapuntu ezberdinetatik?

Gogoz gaude saiorako. Baita gure lagun huapangeroak ere. Haien doinuan kantatzera animatu gaituzte. Zergatik ez? (galdera erretorikoa da; egon, arrazoi asko daude ez doinu horretan kantatzeko, falsetto-etatik hasita.) Haien gelan egin dugu lehen entsegua eta sextilla ikastaro bat eman digute. A-B-A-B-A-B. OK. Huapangoan inprobisatzaileari beste pertsona batek egiten dizkio lehen bi puntuen errepikak. Gu ere trioan igoko gara beraz. Aupa ekipo! Hoy en esta huapangueada / decirles algo quisiera / estoy muy emocionada / de que 14. Arratsalde on beharrean, arratsalde asko.

15. Eman, soinu polita atera arte.

16. Baina, badakit ikas litekeela.

107

108

_

109

Berriz sentsazio ederrak. Adrenalina dosi egokia. Inoiz baino funanbulistago sentitu gara. Inoiz baino hari finagoan, inoiz baino distantzia luzeagoa egin dugu. Adrenalinak menpekotasuna sortzen badu, sindrome polita daukagu zain.

Abuztuak 25, Coyoacan, Mexico DF Izan ere, azken eguna da eta badakigu. Gaurkoa izango da azken saioa, gaurkoak azken besarkadak. Azken aukera. Nahiz ez jakin ondo zertarako, azkena. DFn, Coyoacanen gara kantatzekoak arratsaldean, Herri Kulturen Museoan. Dagoeneko badakigu ez dugula denborarik izango Frida Khaloren etxe urdina ikusteko. Hamabost egun daramatzagu autobus honetan, eta ikasi dugu zerbait. Asko.

Gauzak gehienetan ez direla aurreikusi bezala ateratzen, lehenengo gauza. Askotan hobe dela horrela, bigarrena.

Insurgentes etorbidean barrena sartu gara DFra. Egin dugu aurrera eta galdu da gidaria eta aurkitu dugu hotela eta aurkitu dugunean pentsatu dugu berriz galdu ginela. Bost izar. Zertarako bost izar?

Siestarako aukeran, buruko biguna, gogorra, ala tartekoa. Eta siestarako denborarik ez. Jan ditugu bost izarreko arroz eta haragiak eta bagoaz, azken pusketak eztarrian ditugula, kantatu behar dugun lekura.

Ez adios-ik Ez dira murtxikatu gabeko azken puskak eztarrian ditugun bakarrak.

Bihotzak ere hestegorrian ditugu. Betiko umorea bagenu bezala goaz Coyoacan aldera. Betiko bageunde bezala Mexikon. Baina, ez. Malen-

110

_

parekotasun handiak genituela. Antzekoak direla gure inprobisazio moduari buruzko kezka eta erronkak, itxaropenak eta aukerak.

Mexikora etorri eta guk gaztelaniaz ikasi beharrean, euskaraz irakasten bukatuko dugu. Ez zaigu asko falta. Pentsa, saioa aurrera joan ahala, euskara gustura ikasiko lukeela esan digu, eta, Mireni nebarik ba ote duen galdetu dio, hizkuntza praktikatzeko. Iñakik, semea baduela bota dio, eta ez da atzera geratu, gure Tesy; saio bukaeran bertsoz elkar agurtu dugunean, hala bota dio gure Maestrori: No queda más que decir / que lo quiero mucho, suegro!18.

Dezima eta bertso berak entzunez.

Bakoitzak bereak inprobisatuz. Ikasi genuen ezberdintasunetatik haratago

no existan fronteras / no nos dividirá nada / menos, el idioma euskera17.

Baina ez. Ika ika ika… hemen dator Iñaki. Nik daukat esan beharra / hemen makina bat mezu / ez zara izango bakarra / eta nahi baldin badezu / ez zara hain neska zaharra / ta ikasi dezakezu.

konia usainez hasi dugu saioa. Oholtzara igotzeaz bat, euria hasi du.

Nostalgia hau adieraziz bat / aldatu zaigu denbora / agur, Mexiko bihar bagoaz / eta ez gaude gustora / arraildura bat dut bihotzean / ezin ekarriz ahora / eta tiraka segi ezkero / erdibitu egingo da.

Bertso sentituak. Normalean baino besarkada luzeagoak oholtzan, eta oholtzatik behera. Baina, zer arraio! Festa behar du honek!

Festa! Que viva Mexico, pendejas!

Txiletarrekin igo behar dugu oholtzara eta banquillo esaten diotena egiteko proposatu diegu. Ikusi ditugu ariketa horretan kantuan eta ez dugu probatu gabe gelditu nahi. Payadoreetako bat banquillo imaginario batean jartzen da (fisikoki ez dago ez aulkirik eta ez bestelako ezer). Orduan, publikoari gai bat eskatzen zaio, inprobisatzaile honentzat; gai zabal bat eta ez egoera bat (futbola, bakea, askatasuna… ). Behin publikoak gaia hautatuta, beste inprobisatzaileek cuartetan (zortzi silabako lau lerrotan, lerro guztiek txandaka errimatzen dutela), galdera bana egin behar diote banquilloan dagoenari, eta honek cuartetan erantzun. Elkarri puntuak jartzearen parekoa dela iruditzen zaigu, baina, sutan jartzian probatutzen da. Galderak cuartetan egin ditugu, gaztelaniaz, baina, kantatu gabe, deklamatuta, edo. Eta erantzun, berriz, kopla doinuan. Euskaraz agurtu nahi dugu Mexiko.

Puerto-Rico igo da ondoren. Kuba. Argentina. Mexiko. Kolonbia.

Panama. Eta denok gora. Azken hitzak eta azken notak. Hartu du mikrofonoa aurkezleak. Hau bukatu dela esan du. Ofizialki. Akabo.

Animatu dira lehen malkoak ordutan egiteko gogoa zuten huraxe egitera. Eta horrek animatu ditu besteen begietakoak ere. Denak kanpora! Hasi dira besarkadak eta malkoek ere elkar agurtu dute, batzuon eta besteon masailetan topo egin dutenean. Dena da “eskerrik asko” eta dena “laster arte”. “Adios”-ik ez.

Burumakur goaz hotelera bueltan. Irribarre tristeak, begiradek topo egitean. Zotin hots zenbait. Paperezko mukizapi asko. Ez gara elkar agurtzen ari; ez elkar soilik. Bukatu dira jardunaldiak. Bukatu dira dezima zaporedun Coronita-k, torrenteak, takoak, hitzaldiak, huapangoa, “boludo” eta “mami”-ak, gitarrak eta biolinak, zigarro sozialak, 18. Dena esanda dago/ Asko maite zaitut, aitaginarreba!

17. Gaur huapangueada hontan / hauxe esan nahi nizueke / hunkituta nago / mugarik ez dagoela ikusita/ ez gaitu ezerk banatuko/ euskerak izan ezik.

111

Une honetatik aurrerakoak soberan kontatuko genituzke. Hurrengo orduetan hotelean afaldu, gaua goizera arte luzatu, lurrikara bat bizi (oraingoan bai, literalki) eta hegazkinean sartu ginen. Baina, orduantxe, saiotik hotelera bidean, gure buruek lehen aldiz pentsatu zuten Euskal Herrira itzuliko zirela. Eta oduantxe hasi ginen bueltatzen, pixkanaka.

Atzera begira Orain, atzera begira, ohartzen gara oraindik ez genekiela, gau hartan, bi astez hainbeste ikasi genuenik. Bi aste horietan ohikoa egin zitzaigunaz asko harritu gara geroztik. Eguneroko harreman horiei esker inprobisazioa bizitzeko mila modu ezagutu genituen.

Bueno, berrogei bat modu. Eta era berean batera gozatu genuen.

Dezima eta bertso berak entzunez. Bakoitzak bereak inprobisatuz.

Ohartu gara asko dugula besteei emateko. Bertsoa eta betsolaritza.

Mundu bat bere baitan. Mundu txiki zabal bat. Eta baieztatu dugu asko dugula ikasteko. Mundu osoa. Mundutxo zabal asko. Eta horietatik begiratuta geureari buruz ere asko ikas dezakegula.

Denborak aurrera egin ahala, oroitzapen konkretuak difuminatu egiten dira, trazu finak zabartu. Xehetasun batzuk burura ekartzea gero eta gehiago kostatzen da. “Non gertatu zen hura?”, “Nola zen dezima?”, “Nork esan zigun…?” etab. Eta oroimen sakonagorainoko muga zeharkatu duten kolore eta forma oinarrizkoenak azaleratzen dira. Sentsazio indartsuenak, sentimentuak, irakaspenak. Eta elkar truke hauen indarra sentitzen dugu behin eta berriz egun haietaz oroitzen garenetan.

Bizipenen intentsitateaz haratago, bizigai genuen egoera horren potentzialtasunaz.

Han geunden, inprobisazioak bizi gaituen hainbat pertsona, elkarrengandik ikasteko prest. Eta ikasi genuen ezberdintasunetatik haratago parekotasun handiak genituela. Antzekoak direla gure inprobisazio moduari buruzko kezka eta erronkak, itxaropenak eta aukerak.

Hari horri tiraka daramatzagu asteak. Ba ote liteke, herri bakoitzeko

112

_

inprobisazio moduen etorkizunak elkar lotuta egotea? Txarrerako beharbada ez. Pentsa liteke Argentinako payada desagertzeak ez lekarkeela Txileko payadaren desagerpena, zuzen-zuzenean. Baina susma liteke Argentinako payada desagertzen baldin bada, arazo batzuei aurre egin ahal izan ez dielako izango dela, eta Txileko payadak, arazo berberei edo oso antzekoei egin beharko diela aurre. Egin tira beste pixka bat. Zer distantzia dago, bertsotan, Txiletik Euskal Herrira? Eta Euskal Herritik Sardiniara? Sardiniatik Georgiara? Egin tira apurtxo bat gehiago. Badirudi arazo berberei edo antzekoei egin beharko diegula aurre datozen hamarkadetan. Globalizazioak dakarren kultur kontsumo eredura egokitu beharko dugu, edo gure gizarteei dagozkien eredu berriak sortu, edo tarteko zerbait. Hala bada, nork bere testuingurura egokituta, arazo global zein lokalei aurre egiteko batzuen tresna eta estrategiak (sustapenerako, hedapenerako, transmisiorako…) baliagarri izan litezke besteentzat ere, beharbada. Batzuen porrotak zein arrakastak, besteentzat itsu-makil. Jardunaldi hauen moduko elkar truke guneak, elkarren esperientziak ezagutzeko guneak izateaz gain, ideia berrien haztegi ere badira. Gogoetak kolektiboan egiteko gune bat. Globalizazioak eskaintzen digun aukera bat, globalizazioak berak sortutako erronkei aurre egiteko. Badugu nondik eta zeri tiraka segi.

Zer distantzia dago, bertsotan, Txiletik Euskal Herrira? Eta Euskal Herritik Sardiniara?

Sardiniatik Georgiara?

“muchas tardes” eta “muchos días”-ak, eguneko edozein unetako besarkadak, hizkuntza preindoeuroparrei buruzko azalpenak, “hermano” eta “hermana”-k. Akabo. Hain ederra ez balitz, drama bat (drama alaiek beste izen bat merezi lukete, beharbada).

Baina, has gaitezen gauza txikietatik. Gure xumean, buru-bihotzak puztu-puztuta ekarri ditugu Euskal Herrira. Bidaia laburra izan da, baina, ustez asko ikasita gatoz. Edo asko ahaztuta. Aldatuta. Benetako bidaia ez omen da bide berrien bila aritzea, begi berriz jabetzea baizik, eta hori hala bada, bidaiatu egin dugu. Bidaiek ez dute, ordea, beti distantzia inplikatzen. Modu asko daude bidaiatzen segitzeko. Ados. Egia da egunerokotasunean ez dela erraza arnasaldi bakoitzean bidaiatzen ari garela sentitzea, hala izanik ere. Baina, tarteka-tarteka, egingarria da begiak itxi, birikak hustu (arnastea airea botatzetik hasten omen da eta), eta geure buruari galdetzea norantz abiatu nahi dugun.

19. Egin kozk bizitzari, ederra dago-eta!

Eta horretarako ekarri dugu larrialdietarako kit-a. “Ahorita” esateko ohitura —bizitzarako ezin baliagarriagoa—, eta autoko irrati-kaseterako huapango KD bat.

A darle, que es mole de olla!19 •

113

KIROLEAN ELITEKOAK, BERTSOTAN ERE ONAK

BI PASIO, BI OBSESIO BIZITZA BAKAR BATEAN BATERAEZINAK DIRELA ESAN OHI DA ETA HALA DIRUDI. BERTSOTAN EGITEN DUTEN HIRU KIROLARI HANDIREKIN MINTZATU GARA: JAGOBA ARRASATE, IRATI ANDA ETA MIKEL ASTARLOZAREKIN. BERTSOTAN ZERTXOBAIT EGITEN DUTEN BESTE BI JOKALARI SARTU DITUGU ZERRENDAN, JON ANSOTEGI ETA IMANOL AGIRRETXE. ETA ONDORIO GARBI BAT ATERA DUGU: BEREN PROFESIOAN JARRI DUTEN BORONDATEA JARRI IZAN BALUTE BERTSOTAN, ETXEA TXAPELEZ BETEA ZUKETEN. JOXEAN AGIRRE CONNY BEIREUTHER / JOXEAN AGIRRE

JABOGA ARRASATE REALEKO

ENTRENATZAILEA

“2000. urtean jantzi nuen Amalloko Goizaldeko Bertsolarien txapela�

s

ANJOANETAN izaten dira Markinako Amallo auzoko jaiak.

Urtero lehen mailako rock talde bat ekarri ohi dute kontzertua ematera, eta, hura bukatzean, igotzen dira bertsolariak, edo, Jagoba Arrasatek, Realeko entrenatzaileak, esaten duen moduan, sasi-bertsolariak.

Noiz irabazi zenuen Amalloko txapela?

2000. urtea izango zen. Nik 22 urte izango nituen. Amallon urtero egiten da festetan Goizaldeko Bertsolarien Txapelketa. Oholtzara igotzen diren sasi-bertsolarien artean beti izaten da bertsolari ezagunen bat. Beste guztiak inguruko herrietako gazteak izaten dira, baina baita urruti samarretik etorritakoak ere; plazarik egiten ez duen jendea gehienak. Afalondoan berandu hasten da saioa, goizeko

116

_

117

Eibarren arituko nintzen seguru asko.

Beraz, giroa informala izaten da Amalloko txapelketa horretan.

Giroa informala eta lasaia izaten da, baina gai-jartzaile bat izaten du eta epaileak ere bai. Iñigo Gojenola, esate baterako, askotan egon da epaimahaian, eta Iratxe Ibarra ere bai.

Amalloko oholtzara igo baino lehen bertsotan jardunda egongo zinen, noski?

Lagunartean kantatzen genuen eta lagunartekoa beste era bateko jarduna izaten da. Ez dut esan nahi horrekin Amallokoa oso formala izaten denik, baina esan dudan bezala, zure lana neurtu egiten dute gutxienez. Kartzelako ariketa egiten da, bakarkako gai bat ere jartzen dute, txapelketa baten egitura osoa du.

Nolako auzoa da Amallo?

Berriatua eta Markina bitartean dagoen auzoa da. Juxtu mendi tontor baten gainean dauka ermita. Agertoki bat jartzen dute bertan, baina euria egiten duenean ermita barruan ere kantatu izan dute bertsolariek.

Zenbat aldiz hartu duzu parte txapelketa horretan?

Hiru urtetan segidan. Lehen urtean igo eta txapela irabazi nuenez, hurrengo bi urteetan derrigorrezkoa izan nuen parte hartzea. Irabazi edo ez, nik oso sentipen onak izan nituen oholtza gainean. Badakit bertsolari askok gaizki pasatzen dutela, baina Amallon nik agertoki gainean beti hobeto pasatu dut behean entzuten baino.

Bai oholtza gainean eta bai prentsaurrekoetan burua martxan eduki behar duzu eta gaiaren edo galderaren arabera erantzun bat edo bestea eman.

Non ari zinen jokatzen adin horretan?

“Badakit bertsolari askok gaizki pasatzen dutela, baina Amallon nik agertoki gainean beti hobeto pasatu dut behean entzuten baino”.

ordu batak aldean, hirurak edo laurak aldean bukatzeko. Kontuan izan, txapelketaren aurretik kontzertua egoten dela eta hura bukatzen denean igotzen direla bertsolariak oholtzara. Urte horretan animatu nintzen kantatzera eta txapela eman zidaten. Oso sentipen onak izan nituen. Oholtza gainetik kantatzea gustatu egin zitzaidan. Gogoratzen naiz kantatu genuenon artean nafar bat ere bazela eta gipuzkoar bat ere bai, baina ez naiz izenekin gogoratzen.

118

_

Bizkaikoak eskualdeka egiten zuen fase bat lehen. Eskualdetik sailkatzen zirenek bigarren fasean kantatu behar zuten, eta LeaArtibako eskualdeko saioetan hartu nuen parte.

Zure bertsolari ibilbidean badago beste bertso saio bat Elgoibarko udaletxeko balkoitik egindakoa.

Elgoibarko futbol taldea Preferentetik Hirugarren Mailara igo genuenean, bigarren entrenatzailea ere bertsotan zerbait egiten duena zen, Fernando Loiola. Eta kamioiaren gainean herriari buelta eman genionean berak esan zidan ea zergatik ez genuen bertso bana kantatzen udaletxeko balkoitik. Bertso bana kantatu genuen. Bertso bat kantatzea ia beti da ederra, eta horrelako une batean oraindik ederragoa.

Itziarren ere bertso giro ona aurkituko zenuen bizitzen jarri zinenean.

Itziarren ere pare bat aldiz hartu dut parte Kofradixetan, abuztuan, astelehenez antolatzen duten Gautxorien Bertso Txapelketan. Azken urte hauetan uste dut ez dutela antolatu. Hor bertsolari onak egoten dira tartean, Iñigo Eizagirre, esate baterako, edo Uxue Alberdi eta beste hainbat. Hor txapela irabaztea zaila ikusten dut. Itziarkoak maila altuxeagoa du, baina antzekotasun handia dute giroan. Tabernan egiten da txapelketa, eta saioaren buruan bi aukeratzen dira buruz burukoa jokatzeko. Baina gaueko txapelketa hauek formaltasuna galtzen dute eta giro berezia ematen dio horrek saioari, eta kantatzera doanari lagundu egiten dio.

Txapelketa jarraitzen duzu?

Finalera Berriatuko jendearekin egun-pasa joatea gustatzen zitzaidan. Ez dakit aurten aukerarik izango dudan.

Edozein modutan ere, ‘Hitzetik hortzera’ programaren bidez jarraituko ditut.

Zer neurritan moldatzen zara ondoen?

-

Zer entzule mota egoten da ordu horietan?

Markinako eta Berriatuko jende asko izaten da, asko, jende bertsozalea, eta oso giro polita egoten da. Ez dute asko behar izaten txaloa jotzeko.

Bizkaiko Txapelketan ere parte hartua omen zara.

Motzean seguruenik, gai sakonekin gutxitan kantatu du-

119

120 _ 121

“Elgoibarko futbol taldea Preferentetik Hirugarren mailara igo genuenean bertso bana bota genuen Udaletxeko bakoitik bigarren entrenatzailea eta biok�.

zait eta hitz egin behar bada, zerbait aportatzeko izatea nahi nuke.

Bertsotan ere epaimahaikoak, esate baterako, kokoteraino egongo direla pentsatzen dut txapelketaren inguruan, eta seguru nago zale itsu horiek ez dutela ezer aportatuko. Dena den, ulertzen ere jakin behar da eta ondo eramaten.

Pronostikoak egiten ona zara?

Egiten ona naiz, asmatzen txarra. Andoni eta gero Maialenena oso ondo egon zela uste dut, baina gustatuko litzaidake oraingoa Ametsek irabaztea. Niri Amets beti gustatu izan zait eta uste dut aurten ez bada hurrengoan jantziko duela txapela.

Alabak zer denbora du? Eta amaren izen berezia kontuan izanda, zer jarri diozue?

Beti esan ohi duzu izarrak baino gehiago estimatzen dituzula taldean lan egiten dakiten jokalariak. Bertsoak erakusten al du talde lanean?

Azken hilabete hauetan aurrean bertsozaleak eduki ordez kazetariak izaten dituzu gaiak jartzen. Oholtza probatua izateak laguntzen al du prentsaren aurrean moldatzen?

Taldeko sintoniarik lortu ezean, ezin da bertsotan egin, bertsoa ez baita bakarkako lanketa. Futbolean bezalaxe, unearen arabera inprobisatu egin behar duzu, nahiz eta aurretik prestatutako ideiak daramatzazun. Uste dut badaudela antzekotasunak.

Zure emaztea itziartarra da.

Ihart da bere izena. Andutzene baserrikoa da. Gazta egiten dute.

Aitak zeraman artaldea, baina hil egin zen eta, beste baten laguntzarekin, emazteak egiten du lan hori. Baserriaren ondoan daukate gazta egiteko lekua prestatuta eta bertan saltzen dute. Idiazabalgo izendapenarekin egiten dute lan. Publizitate pixka bat egiteko aprobetxatu beharra neukan. Familia hori ere, ni beste ez, baina bertsozalea da, Santa Eskean ibilitakoa.

Zuk futbolaz hitz egiten ordutan jardun ahal izateko fama duzu, baina forofoak gorroto dituzula esan ohi da. Bertsotan ere gerta al liteke halakorik?

Futbolari buruz jende askok hitz egiten du, baina gauza handirik aportatu gabe. Niri hemendik irtendakoan deskonektatzea gustatzen

122

_

antolatzen duten Gautxorien Bertso Txapelketan�.

Xuare. Niri izen bat baino gehiago gustatzen zitzaizkidan, baina emazteari izen hori bakarrik, eta ez zen zalantzarik egin. Bi urte oraintxe egingo ditu.

“Itziarren ere pare bat aldiz hartu dut parte Kofradixetan, abuztuan, astelehenez

dalako. Nik lagun giroan egin dut bertsotan eta giro horretan moldatzen naiz ondoen.

Bai oholtza gainean eta bai prentsaurrekoetan burua martxan eduki behar duzu eta gaiaren edo galderaren arabera erantzun bat edo bestea eman behar izaten da. Seguru nago oholtzan izan dudan esperientzia apurrak laguntzen didala.

Zure bi txapelketa gauekoak izan dira. Ez dakit bada ibili horiek kirolari batentzat oso egokiak diren.

Garrantzitsuena niretzat giroa da. Berriatuan, esate baterako, Santa Ageda bezperan egun-pasa egiten genuen etxez etxe. Egunez bada egunez eta gauez bada gauez, lagun giro hori oso atsegina egiten zait eta bertsoak hori ematen du.

Imanol Agirretxe eta Jon Ansotegirekin egon gara. Ba al da bertsozale gehiago Realean?

Lehen Aranburu eta Labaka ere oso bertsozaleak ziren. Eta oraingoen artean Eùaut eta Markel ere oso zaleak dira. Hauek Euskal Herriko finalera behin baino gehiagotan joan dira elkarrekin. Horretaz gainera, Zumaia aldeko lekuren batean elkartzen ziren iaz eta bertsotan egiten zutela esaten zuten. Amets eta Jon Maia joan ohi ziren.•

123

IMANOL AGIRRETXE “Bere buruaren aurkezpena bertsotan egin zuen”

“Jon Ansotegik hobeto erantzungo du, nik baino afari gehiago egin dituelako berarekin, baina nik ere entzun dut bertsotan eta etorri pixka bat badu. Norbait taldera sartzen denean berak dakien zerbait egin behar izaten du, kantatu edo ahal duena. Montagnierren laguntzaile izateko etorri zenean bere buruaren aurkezpena bertsotan egin zuen eta oso ondo moldatu zen”, kontatu zigun Realeko aurrelariak.

Imanol Agirretxe Udarregi ikastolan hasi zen bertsoa lantzen eta eskola orduetatik kanpo ematen zuten bertso eskolan ibili zen. “Umetatik gustatu zait bertsoa eta urte batzuetan ibili nintzen bertso eskolan. Zerbait geratzen da eta tarteka saiatzen naiz, baina kosta egiten zait bertsoa bukatzea.

Azken urte hauetan Jon Maia eta Ametsekin bildu izan gara bazkariak egiteko, baina bertsotan baino gehiago berriketan jardun izan dugu eta haiek jarri izan ditugu bertsotan, entzuten hobeak garelako egiten baino”, jarraitu zuen.•

124

_

125

JON ANSOTEGI

“Gojenolatarren ondoko baserrikoa da eta harreman estua izan dute” “Jagoba eta biok kuadrillakoak gara eta gurekin ibili izan dira Gojenolatarrak, Joseba batez ere, baina baita Iñigo ere. Puntakorik ez dago, baina bertsotan egiten dutenak asko dira gure inguruan. Gojenolatarrak Eskolartekoan oso goian ibilitakoak dira eta Bizkaiko Txapelketan askotan parte hartutakoak. Haien aitzakian ere saio askotara joaten ginen”, hasi zitzaigun Jon Ansotegi Realeko atzelaria.

Luis Baraiazarrarekin ere harremana izandakoa da Ansotegi. “Markinan ikasketak egiten ari ginela ere jarraitu genuen bertsoa lantzen. Luis Baraiazarra etortzen zitzaigun talde bati bertsoa erakustera. Gure ondorengoekin hasi zen berehala Lopategi lanean. Jagoba, berriz, Gojenolatarren ondoko baserrikoa da eta harreman oso estua izan dute elkarrekin. Gaztetatik asko gustatu izan zaio”, erantsi zuen.

Orain hamar bat urte bertsotan errazago egiten omen zuen Jon Ansotegik. “Baina orain kostatu egiten zait. Tarteka saiatu izan naiz, baina nagituta nago erabat”, gogoratu zuen.

Txapelketaren jarraipena egiteko Internetetik egiten dute. Faboritorik? “Ametsek edo Jon Maiak irabaztea gustatuko litzaidake, eurekin harremana dugulako. Partidua bukatu eta inguruan saioren bat harrapatzea gustatuko litzaidake, pixka bat gozatzeko, baina oso gaizki ibiliko gara joan ahal izateko”, esan zuen.•

•

126

_

127

128

_

129

IRATI ANDA edo borondatearen miraria

A

LDE HANDIRIK GABE, baina eskaladaren harra bertsoarena baino lehenago sartu zen Irati Andaren odolean eta boladaren batean bihotza erdibiturik izan zuela badio ere, eskalada atera zen irabazle.

Gasteizko Toki Eder ikastolakoa da, nahiz eta berehala eransten duen: “aspaldian ez da Toki Eder lehen zena. Gure garaian Euskaraz Bizi proiektua 130

_

131

Irati Andaren bizitzan badago helburuekiko atxikimendu izugarri bat, badago tema eta egoskorkeria ere, badago borondatearen agerpen etengabe bat. “Motibatu egiten nau helburu bat jarri eta iritsiko naizen edo ez jakiteak. Baina erakartzen nau baita ere eskaladak gorputzarekin daukan harremanak, lor dezakedan gorputzaren kontrolak edo gorputzarekin izan dezakedan elkarrizketak. Kirol honek nire gorputz fisikoa ulertzen laguntzen dit, ez erabat ulertzen, ezustekoak ematen baititu gorputzak eta harritu egiten gaitu. Beste kirol batzuk ere probatu ditut eta eskaladak gehiago ematen dit arlo horretan. Beharbada neu ere sentibera samarra naiz neure gorputza entzuteko orduan, edo horretan lan handia egin dut”, dio.

Finalera ala Amsterdamera Bertsoa, esan bezala, 13 urterekin iritsi zen. “Oihane Perea izan zen nire lehen irakaslea eta teknika ez ezik beste gauza asko erakutsi zizkigun, bertsoarekiko pasioa transmititu zigun eta beharbada horregatik jarraitu dut urteak joan eta urteak etorri. Bitxia da. Etxean aita oso euskaltzalea eta bertsozalea da eta gogoan dut bertso eskolan hasi aurretik nik gorroto

132

_

“Gorputza eskaldan bezalaxe.

Bertsotan burua jartzen duzu lehian”.

jarri zuten martxan eta lan izugarria egin zuten euskararen alde. Euskaraz Bizi mendi taldea sortu zuten eta ‘Pizti’ edo ‘Piztixe’ esaten genion azkoitiar batekin joaten ginen mendira, eta berarekin hasi ginen haitzean eskalatzen. Hamabost edo hogei gaztetxo baginen, baina ni izango naiz jarraitzen duen bakarra”.

nuela ‘Hitzetik hortzera’ programa, aitak derrigor ikusi behar zuelako eta niri izugarri aspergarria iruditzen zitzaidalako”.

Txusta tabernan izan zuten lehen bertso eskola. Eskolartekoan bizpahiru aldiz hartu zuen parte. “Behin finalera iritsi nintzen, baina ordurako bihotza erdibiturik nuen eskaladaren eta bertsoaren artean eta zalantza batzuen ondoren Amsterdamera joatea erabaki nuen finalaren egunean. Eskaladako Europako Kopa jokatzen zen eta asko tentatzen ninduen hara joateak. Ez zen lehiaketa bakarrik, bidaiak ere asko tiratzen zidan orduan, bidaia gutxi egina nintzelako. Manex Agirrek irabazi zuen eta agurrean eskerrak eman zizkidan agertu ez nintzelako, kontrario gogortzat ninduen nonbait”, gogoratu du.

15-16 urte zituen Iratik orduan eta hamargarren geratu zen. “Beti izan ditut bi zaletasun, baina aldatzen joan da bakoitzarekin izan dudan harremana. Garai batean biak batera eraman nituen, baina 21 urterekin erabaki nuen eguneko 24 orduak eskalatzaile izango nintzela. Zer lortu nezakeen jakin nahi nuen ordu guztiak eskaladari emanda. Eta bertsolaritza, noski, bigarren planoan geratu zen. Jarraitu nuen bertsoak idatzi eta lantzen, baina bat-batekotasuna albo batera utzita eman nituen urte batzuk. Eskalatzaile izatea erabaki banuen, ez zen izan ingurukoek burua berotu zidatelako. Neure gisara hasi nintzen entrenatzen. Orduan entrenatzea ez zegoen hain ondo ikusia. Eskalada lagun arteko jarduna zen gehiago kirol bat baino. Orain asko aldatu da”, gogoratu du.

Ea jardun horretatik bizimodua ateratzeko planteamenduarekin hasi zen galdetuta, bi plan zituela erantzun digu, “A plana bizimodua hortik ateratzea zen, baina garbi nuen eskalada ez dela ez futbola, ez tenisa eta ez golfa. B plana, berriz, ikasketak bukatu eta lan eginez eskalatzen jarraitzea zen. IVEF egiten ari nintzen. Ni goi errendimenduko kirolari moduan sartu nintzen eta arlo horretan espezializatu nintzen, gero jendea entrenatzeko. Ikasketak eginez ikasi nuen, beraz, nola entrenatu eta beste eskalatzaile batzuk, Patxi Usabiaga, Iban Larrion etab. ezagutu nituelako”.

Bere urterik onenak? Bizitzan etapak omen daude eta etapa hori gogorra baina ederra izan zela aitortzen du. “Egia esan behar bada, urte horietan obsesionatzera iritsi nintzen. Niretzat ez zegoen beste ezer eta eskalada hil edo biziko zerbait izatera iritsi zen. Nire prestaketa eta nire errendimendua bilakatu ziren helburu bakar, eta bigarren planoan geratzen ziren lagunak eta beste guztia. Ez dut esan nahi izaera

133

Markarik onenak 2007-2008an egin zituen beharbada Irati Andak bere markarik onenak. “2007an arrokan 8c bat kateatu nuen. Espainia mailan hirugarren emakumea izan nintzen, Euskal Herrian bigarrena eta mundu mailan hamaseigarrena. Munduko Kopan zortzi proba izan ziren, eta horietako batzuetan bigarren egin nuen, eta orokorrean bosgarren geratu nintzen. Une horretan eskumuturra hautsi nuen eta krisialdi batean erori nintzen. Ordurako erabat obsesionatuta nengoen, eskalatzen zergatik hasi nintzen ere ahaztua nuen, disfrutatzeari utzi nion eta gorputza abisuak ematen ari zitzaidan. 26 urte nituen eskumuturreko ebakuntza egin zidatenean”.

Oraindik ere dena posible dela uste duten horietakoa da Irati Anda.

“Proba egin gabe ez dudala geratu behar pentsatzen dut. Posible al da? galdera ez dut inoiz egiten. Probatu egiten dut oraindik ere, baina beste modu batean ikusten ditut gauzak. Krisialditik irtenda igotzen ari naiz berriro. Eskumuturra ez zait guztiz ondo geratu. Min pixka bat ematen dit, baina badakit horrekin kontatu behar dudala, eta, horrekin, dudan guztia ematen saiatzen naiz”, dio.

Orain B planarekin doa aurrera. Lana eta eskalada uztartzen ditu.

Rokodromo batean ari da lanean eta ikasitakoa transmititzen saiatzen da. “Teknifikazio zentro bat badut. Bost urteko umeekin hasi eta helduekin bukatu arte lan egiten dut. Harrigarria da bost urteko umeek horman gora igotzeko duten abilezia. Eskalatzaile perfektuak direla esan daiteke edo eskalatzaile naturalak direla esan beharko genuke. Gero egiten den lana desikastea da gehienbat. Hamabi urterekin kirola egiten hasten garenean helduen ereduak hartzen ditugu eta ume horienak hartu beharko genituzke. Horregatik hasi nahi nuen umeekin lanean, mugimenduan duten naturaltasuna baliatzeko. Haientzat dena da jolasa eta horretan saiatzen naiz”.

134

_

“Bertsoarekin ez dut eskaladarekin dudan fanatismo puntu hori”.

arrarotu zitzaidanik. Ni beti izan naiz neure kontura ibiltzekoa. Etxean ere amari eskalatzera nindoala esaten nionean, eransten nion: ‘ez dizut baimena eskatzeko esaten, informatuta egon zaitezen baizik’. Ni pozik ikusita, pozik zeuden. Ez dut uste arriskuaren kezkarik zutenik edo ez didate behintzat hori transmititu. 15 urterekin Marokora joan nintzen eskalatzera eta ez zidaten inolako arazorik jarri”.

Baltzolan 8A+ proiektu batean entrenatzetik etorri da elkarrizketara. Tarteka, nekatuta dagoela dio, baina bizitasun izugarria erakusten du hala ere hizketan.

Arabako txapelketak San Prudentzio sariketan hartu zuen parte Irati Andak eta ondoren lurralde horretako txapelketa guztietan. “Baina txapelketako gorabeherak gogoratzen hasten naizenean arazoak izaten ditut. Askoz ere gehiago gogoratzen ditut bertso eskolako bizipenak. Aitziber Txibirekin eman genuen bertso eskola eta Irati Lotinarekin ere bai ondoren. Jon Maia eta Igor Elortza ere ibili ziren guri bertso eskolak ematen. Txustan izaten ziren bertso eskola horiek. Pote bat hartu, bertso batzuk idatzi, elkarrekin saio txiki batzuk egin, pasadizoak kontatu eta barre egin… ez zegoen programazio esturik. Silveira ere etorri zen behin. Amuriza beste batean. Bertso eskolei buruz gauza asko konta ditzaket, baina txapelketen inguruan ez dut horrenbeste bizipen. Eta ez da gaizki pasatzen nuelako. Nik disfrutatu egiten dut. Badago urduritasun puntu bat zalantzarik gabe eta beharrezkoa da, baina gustatzen zait. Gorputza eskaladan bezalaxe, bertsotan burua jartzen duzu lehian”, dio.

Halabedi Irratian Manex Agirre, Ruben Sanchez eta hirurak hasi ziren Bertxoko irratsaioa egiten. “Unibertsitate garaian asko ibili ginen elkarrekin eta entrenatzeko geratzen ginen, baina gero bakoitzak bere bizimodua du eta apenas ikusten dugu elkar, eta pena da. Etxean entrena dezaket, baina bertsoarekin ez dut eskaladarekin dudan fanatismo puntu hori. Norbaitekin egiteko jarduera da niretzat bertsoa”, erantsi du. Aurtengo txapelketan, esate baterako, pare bat aldiz geratu da prestatzeko lagunekin, bi obsesio ezin baitira aldi berean landu.

“Arriskugarria izango zen”, dio.•

135

MIKEL ASTARLOZA Bizitzako bigarren etapa handiaren irteeran

E

MAZTEA HAURDUN DAGO eta ekografia egiteko Donostian geratuta daudenez, ezin errazagoa izan da ordu eta erdi lehenago berarekin hitzordua egitea.

Hogeita hamahiru urte ditu. Hogeita bi urte eman ditu bizikletaren gainean lehian, horietatik hamabi elitean, eta gogoa ere bazuen bizimodu arrunta nolakoa den jakiteko. “Ez dakit zer den asteburuak etxean lasai igarotzea eta, adibide bat jartzearren, txapelketako saio bat bertatik bertara jarraitzea. Beti Internetarekin moldatu behar izan dut�, dio.

Urtero, kuadrillakoek eta jarraitzaile gertukoenek afari bat prestatu ohi diote denboraldia bukatzean eta aurtengoa, badaki, berezia izango dena. “Denek gauza bera galdetzen didate, hutsune handi bat

136

_

137

Mikel Astarloza Pasai San Pedron jaio zen 1979an eta Pasaia-Lezo lizeoan egin zituen ikasketak batxilergoa bukatu arte. Ordurako bizikleta zuen zain. “Ikasketetan ez nintzen oso ona, futbolean txarra nintzen eta horrek markatu zuen nire bizitzako ibilbidea. Nik arraunlaria izan nahi nuen, baina aita arraunean ibilia zen eta, bizkarrezurrean arazoak izan zituenez, ez zidan arraunik hartzen utzi. Lehengusuak nituen txirrindulariak, eta bizikletan hasi nintzen”.

Hamaika urterekin eskuratu zuen errepideko lehen bizikleta. Bi pinoi bakarrik zituen. Baina berehala lortu zuen bost pinoi eta bi platerekoa. Sei urte geroago lasterketak korritzen ari zen. Urte batzuk geroago, 20rekin, hasiko zen bertso eskolan.

Bi bertso eskolatan Mikel Astarloza ez zen bereziki bertsozalea. “Pasaian ez da egon bertso mugimendu handiegirik. Ikastolan ere ez genuen aukerarik izan urte haietan. Gustatu, beti gustatu izan zait. Igande goizetan Euskadi Irratian bertsoak egoten ziren eta gogoan dut entzuten egoten ginela.

Gauza bera ‘Hitzetik hortzera’rekin. Baina gertutik ez nuen jarraitzen bertsolaritza harik eta 18 urterekin ikasketak bukatu eta handik pare bat urtera Xenpelar bertso eskolan izena eman nuen arte. Irudipena dut bertsolaritzak urte horietan bizi izan zuen boomaren eragina izan zela.

Txapelketako finala Anoetatik BECera pasatu zuten urteak ziren.

Aurrena Oreretako bertso eskolan hasi nintzen Xenpelar bertso eskolan alegia. Bailarako jendea biltzen ginen bertan, Albistur gidari genuela.

Bizpahiru urte eman nituen han eta segidan San Pedron bertan beste bertso eskola bat sortzeko aukera izan genuen eta hor ibili nintzen.

Hain zuzen ere, Pasaiako herriak dituen hiru barrutietan sortu nahi izan zuten bertso eskola bana. Gu Xamoa irakasle genuela ibili ginen San Pedron eta Kazabal ibili zen irakasle Antxoko bertso eskolan. Bai Xenpelarrera eta bai San Pedroko bertso eskolara gutxi samar joaten nintzen, ordurako bizikletan nenbilelako, baina tarteka kantatzeko

138

_

“Tarteka kantatzeko adina ikasi nuen, egia esan behar bada, afalosteko jardunean hobeto moldatzen banaiz ere”.

sentitzen ote dudan, baina oraingoz ez daukat hutsunearen beldurrik.

Badakit egunen batean nostalgiarekin gogoratuko ditudala urteotako bizipen asko eta asko, baina nekatuta nengoen. Txirrindularitza izugarri gustatzen zait, hori izan da nire mundua, baina nekatu egiten du eta gustatzen zaizkidan gauza asko zain ditudala sentitzen dut. Bizimodu arrunta nolakoa den jakiteko irrikaz nago”, erantsi du.

adina ikasi nuen, egia esan behar bada, afalosteko jardunean hobeto moldatzen banaiz ere”, gogoratu du.

Zaleak tropelean Taldean ez du bertsotan egiteko lagunik izan, baina zaleak izan ditu, lehengusuak, ez Chaurreau baizik Izagirre anaiak. “Orain dela bi urte bertso-afaria egin genuen Euskal Herriko txirrindularion artean.

Amets Arzallus eta Julio Soto etorri ziren eta Izagirretarrak ibili ziren antolatzen”, dio.

Bederatzi Tour korritu ditu eta egunero kronika bat bidali izan du Berriara. Azken eguneko kronika bertsotan egiteko ohitura izan du. “Nik ez dut beste bertsorik argitaratu, Tourra amaitzean egin izan ditudan horiek salbu. Habanerarekin egin nituen hasieran eta azken ur-

139

“‘Euskaldunon Egunkaria’n hasi zen, 2002an uste dut, profesionaletara pasatu nintzenean.

Gustura egiten dudan lana da. Zailena gaia aukeratzea da eta, gezurra badirudi ere, hori etapan zehar egiten nuen gehienetan. Etapak luzeak izaten dira, bost ordu ingurukoak eta normalean ez gabiltza bost orduak topera.

Badago tarte bat non polikiago goazen, zerbait jateko aprobetxatzen dugun, eta une horiek baliatzen nituen eguneko kronikaren nondik norakoak erabakitzeko. Gurea, gainera, nahikoa kirol bakartia da. Ordu asko dira bakarrik, zeure buruarekin hausnarrean. Behin etapa bukatzen denean apenas izaten den pentsatzeko abagunerik, ez lasaitasunik. Une oso aztoratuak izaten dira eta ez da denborarik libre izaten. Telefono deiak ez badira, zuzendaria datorkizu eguna nola joan den galdezka edo taldekideren bat edo masaje-emailea…

Hala ere, beti saiatu izan naiz kronika hori txukun egiten”, dio.

Kolaborazio gehiago ere egin izan ditu irrati eta telebistekin lehiaketatik kanpo dagoenean. “Orain bizikleta utzi dudalarik, nire asmoetako bat arlo horretan lan egitea litzateke, komunikazioaren mundua gustatu egiten zaidalako, eta mundu hori ondo ezagutzen dudalako ere bai. Tropeleko norbaitek ihesaldiren bat egiten duenean, berriemaile gehienek dortsalari begiratu behar izaten diote txirrindulariaren izena jakiteko.

Guk ez dugu dortsalari begiratu beharrik izaten, besterik gabe, itxuragatik, ibiltzeko moduagatik dakigu nor den. Lan erraza iruditzen zait, norberak dakienari buruz hitz egitea beti baita errazagoa”, jarraitu du.

Hamabi urte eman ditu elitean, baina hogei daramatza bizikletan.

“Nik beti izan ditut bi mundu: alde batetik txirrindularitzako lagunak eta mundua nuen eta, bestetik, nire betiko kuadrilla, lagunak eta familia.

Ni kuadrillakoekin nagoenean ez dut txirrindularitzaz hitz egiten. Bi mundu horietara egokitzen ikasi dut eta uste dut nahikoa erraz egokituko naizela bizimodu arruntera. 34 urte egingo ditut neguan eta bizitza erdia daukat oraindik aurretik. Urtarrilera arte Euskalteleko langilea

140

_

“Bederatzi Tour korritu ditu eta egunero kronika bat bidali izan du Berriara. Azken eguneko kronika bertsotan egiteko ohitura izan du”.

teotan segidillak idatzi ditut: segidilla luze bat Tourreko laburpena eginez”, dio.

naiz, baina urtarriletik aurrera beste zerbait egiten hasi beharko dut, komunikazioaren munduan edo kirolarekin edo txirrindularitzarekin lotutako zerbaitetan ahal bada”.

Txapelketan faboritorik ez Txapelketan ez du faboritorik. “Berdin samar zait. Niri bertsolaritza osotasunean gustatzen zait. Egia da txapelketa jarraitzen dudala, baina ez naiz honen edo haren zale itsua. Kirolean zale itsuak dauden bezala, bertsolaritzan zaletasuna sanoagoa dela iruditzen zait. Ikusten da, gainera, bigarren geratu dena ere poztu egiten dela bere kideak irabazi duenean”.

Mikel Astarloza Chaurreau da. Amaren aldetik ere baditu, beraz, txirrindulariak, Iñigo Chaurreau, esaterako, Mikelekin batean ibiltakoa. “Bost urte eman genituen elkarrekin Frantziako talde batean, Ag2r-n, eta guztiek abizena frantses erara ahoskatzen zuten. Zuberoako abizena izan behar du. ‘Etxe aurre hau’ omen da, gero abizena frantsestu bada ere. Lehengusuak saiatu ziren abizenaren jatorria aurkitzen eta ‘Etxe aurre hau’ izeneko baserri bat aurkitu zuten”.

Mikel Astarlozaren palmaresa luzea da. 2002an hasi zen profesionaletan Ag2r-n eta talde horrekin Australiako Tour Down Under irabazi zuen. 2007an hasi zen Euskaltelen eta lehen urtean, esate baterako, zazpigarren egin zuen Dauphiné Liberén, bederatzigarren Tourrean eta seigarren Donostiako Klasikoan. Hurrengo urtean, 2008an, seigarren geratu zen Euskal Herriko Itzulian eta zazpigarren Dauphiné Liberén. 2009an Tourreko hamaseigarren etapa irabazi zuen, baina itzulia hasi aurreko kontrol bateko emaitzak positibo eman zuen. Txirrundularitza zaleen eta Mikel Astarlozaren jarraitzaileen memorian geratuko da Donostiako Amara Plazan eman zuen prentsaurrekoaren irudia, jendeari aurrez aurre begiratuz zin egin baitzuen jakinaren gainean behinik behin ez zuela EPOrik hartu. Garaipena ospatzetik bi urteko zigorra jasatera pasatu zen hamar egunen buruan, baina prentsaurreko horretan bildu ziren ehunka lagunek sinestu egin zuten bere hitza.

Orain egun batzuk, Txinako Tourra korrituz, bukatu du bere txirrindulari ibilbidea eta hasi du beste bat.•

141

MEXIKO MEXIKOKO MUSIKA TRADIZIONALARI ERREPARATZEN BADIOGU, GENERO ASKOTAN, ETA BATEZ ERE MESTIZOETAN, HIRU OSAGARRI AGERTZEN DIRA ELKARREN PAREAN FESTA OSATZEKO ORDUAN: MUSIKA, DANTZA ETA BERTSOA. HERRIALDE EDO ESKUALDE BAKOITZAK, ETA KANTARI BAKOITZAK ERE BAI, ESAN GENEZAKE BERTSO MULTZO ZABALA DUELA ETA LEKUAN LEKUKO EGOERARI BEGIRATUTA AUKERATZEN DUELA ZER KANTATU, ENTZULEEI EMAN BEHARREKO MEZUAREN ARABERA OSATUKO DITUELA BERTSOAK (ERLIJIOAREN GORAZARREA, DANTZAN ARI DEN NESKARI LOSINTXAK, SALAKETA POLITIKOA ETA BESTE).

143

i

NPROBISATZEKO gaitasuna oso estimatua izan da betidanik gure artean, nahiz eta eskualde batzuetan galdu egin den erabat jarduera hori, Tierra Caliente deituriko eremu zabaletan esaterako. Beste batzuetan, Sotaventon eta La Huastecan, praktika horren transmisioa ez da eten eta, are gehiago, indartu egin dela esan daiteke, horretarako formazio eta animazio ekitaldiak antolatu behar izan badira ere.

Sierra Gordan, aldiz, inprobisatzeko ohitura modu naturalean igaro da belaunaldi berrietara: “Tradizioak eskatzen duen abiadura errespetatuz�, Guillermo Velazquezen2 hitzetan esateko. Bere etnohistoriari gagozkiolarik, Mexiko ez da herrialde bat, elkartutako herrialde multzoa baizik eta bakoitzaren kulturari eman beharreko trataerak ere ezberdina izan behar du.

1. SIERRA GORDAREN KOKAPENA.

Dezimisten eta Versadoreen3 Topaketa. Armando Herrera eta Waldo Layva dira topaketa honen bultzagile eta lehenak eskualdeko esperientzia gisa definitu izan du. Gaurdaino sei ekitaldi antolatu dituzte, azkena 2010ean. Topaketa hauetara Mexikoko beste hainbat eskualdetako nahiz beste herrialde batzuetako dezimistak etorri badira ere, inprobisazioa ez da izan oholtza gaineko ikuskizunetan nahiz mahai-inguru eta ponentzietan parte hartzeko ezinbesteko baldintza.

1.

Sierra Gordako eskualdea da konplexuena estrofa moldeen arloan nahiz musikaren trataeran. Landu dituzten estiloen dotoretasuna eta poesia landu duten bertako poeten maila izugarria kontuan hartzera, atal berezi bat eskaini beharko genioke eskualde honi.

Hori egin ezin dugunez, gertakari bat aipatuko dugu: 1997tik hona San Luis de Potosi estatuan egiten den Latinoamerikako eta Karibeko

144

_

2.

3.

145

INPROBISATZAILE ETA DEZIMISTEN SAIOA SAN LUIS POTOSÍN, RIO VERDEN, 2007AN.

146

_

147

Esperientzia hau oinarritzat hartuta, 2009an egin zen Queretanon lehen aldiz Iberoamerikako Ume eta Gazte Poeta, Trovero eta Versadoreen Eguna. Egunaren bultzagilea Junipero Cabrera izan da.

Honek ere jarraipena izan du eta dagoeneko bost ekitaldi egin dira, azkena aurtengo abuztuan. Mahai-inguru eta ponentziak egiten dira egitarauaren barruan, eta urtero lekuz aldatuz burutu da.

Eskualdez eskualde Mexikok dituen eskualde musikaletatik hiru aztertuko ditugu zehatzago: Sotavento (jarocho-a eta dezima), La Huasteca (huasteco-a eta dezima) eta Tierra Caliente (azpieskualde ezberdinak ditu). Eta son delakoaren definizio orokor bat emanez hasiko gara, hauxe baita musika tradizional mestizo gehienak izendatzeko erabiltzen den hitza: 2. SOTAVENTOREN KOKAPENA.

4

Sona pieza musikal jakin bat izan beharrean, musikaren azpigenero bat dela esan daiteke. Jazzarekin aldera genezake, oinarri erritmikoharmonikoa baita funtsean, sartzera doan instrumentuarentzako doinuaz (sonaren deklarazioa) eta laguntzen duen figura batez (itzulerakoa) osatua. Itzulerako figura hau kantatu behar den estrofa bakoitzeko errepika daitekeenez, doinu ezberdinak sortzeko aukera ere ematen du.

Merkatura atera diren grabazioetan hiruzpalau minutukoak diren arren, son baten iraupena ordubetekoa izan daiteke, dantzan ari diren bikoteek oholtza gainera igo eta dantzan txandakatzeko aukera izan dezaten, oholtzak gehienetan txikiak izaten direlako. Genero hau, gainera, zapateatuarekin bikoteak luzitzeko erabiltzen da. Ondorioz, ezin dira bikote asko batera igo oholtzara.

son soilik edo huapango. Festa osoaz hitz egiteko orduan fandango5 hitza erabil ohi da eta herri batzuetan huapango ere bai. Festak, noski, hiru osagarri izaten ditu, musika, dantza eta bertsoa, eta hirurek dute garrantzi bera.

La Huastecak eta Sotaventok partekatzen dituzte XVII. eta XVIII. mendeetan enbor berekoak izan ziren errepertorioak eta Tierra Calienten erabiltzen ez direnak.

Musika jotzeko hainbat instrumentu erabiltzen dira eta taldeak ere ez dira itxiak, nahi duten kide guztiek hartzen baitute parte jotzeko orduan. Oinarrizko instrumentua jarana (jarocha) da, gitarra ba-

Sotavento Eskualde hau Veracruz, Tabasco eta Oaxacako estatuek osatzen dute. Mexikoko Golkoaren hegoaldean dago (ikus 1 mapa). Kostaldeko lurretan eta ibaien ertzetan dago populazioa. Orokorrean hitz eginda, eskualde honetako musikari son jarocho deritzo, nahiz eta badauden leku batzuk son abaje単o esaten diotenak eta beste batzuetan

148

_

4.

5.

149

eta laugarrena bikoitzak, nahiz eta bestelako hurrenkerak ere aurki daitezkeen.

ETXALDEKO FANDANGOA SOTAVENTON.

Beste instrumentu bat requinto-a edo sonerako gitarra da, jarana-ren eite eta tamaina ber-berak dituena, eta doinuak punteatzeko erabiltzen dena. Egiteko horretarako 8-10 zentimetroko plektroaz baliatzen dira jotzaileak. Herri batzuetan oso erabiliak dira, halaber, harpa diatonikoak, 28-36 sokakoak, eta baita askotariko perkusioak ere.

Oholtza ere, dantzariek zapateatua egiteko erabiltzen dutena, perkusio tresna gisa ulertzen dute eta son guztiak dantzarakoak dira.

Gehienetan sesquialtera6 erritmoa erabiltzen da, zortziko, seiko, bosteko eta koplen neurriko estrofak alegia. 4/4 neurriko son bakan batzuk badira eta bada bat 12/8koa. Estrofa moldeari gagozkionez, badaude segidilla sinple eta konposatuak ere eta sei silabako romancillo-ak ere bai, errepiketan erabiltzen direnak.

Sotaventon, bestalde, instrumentuaren eta kantariaren arteko hiru konbinazio posible eman daitezke: badaude jo bakarrik egiten dutenak, badaude kantatu bakarrik egiten dutenak eta badaude, azkenik, jo eta kantatu batean egiten dutenak ere. Antzina instrumenturik7 jotzen ez zuen kantari asko zegoen, eta lehenik instrumentua jo eta ondoren dantza egiten zutenak ere baziren, bi egitekoak txandakatuz. Azken 25 urteotan son jarochoa berpiztu

rrokoaren oinordekoa, haren antzekoa formari dagokionez eta tamainari dagokionez era askotakoa: luzean 45 zentimetrotik hasi eta 90era bitartekoak, horrek tonuaren erregistroan ematen duen abanikoarekin. Gehienetan 8 soka izaten ditu, hurrenkera honetan jarriak: lehena eta bosgarrena sinpleak dira eta bigarrena, hirugarrena 6.

7.

150

_

151

egin da bai eskualdean eta baita mundu mailan ere eta oso ohikoa da instrumentua jotzen duenak berak kantatzea eta dantzan egitea, nahiz eta egiteko horietan ez duen maisutasunik erakutsiko.

Son gehienetan araua honako hau da: pregoilariak8 bi lerroko estrofa kantatzen du eta lerro horiek alderantzizko hurrenkeran errepikatzen ditu, eta segidan beste kantari batek errepikatzen ditu bi lerro horiek. Ondoren, pregoilariak estrofaren ondorioa kantatzen du (lau lerroak osatu arte) eta beste kantari batek errepikatzen du zati hori. Pregoilariak errepika bat kantatuko du, beste batek errepikatzeko.

Segidan musikarentzako tartea egingo da beste itzuli bati hasiera eman aurretik.

Bost lerrokoaren adibidea: Jatorrizko molde bat: Con ese lindo mirar, con esos ojos tan bellos que parecen dos destellos y no merecen llorar sino que lloren por ellos.

Pregoilariak (“3445”): que parecen dos destellos y no merecen llorar, y no merecen llorar, sino que lloren por ellos. (besteak errepikatu egingo du)

Sei lerroko son baten adibidea: Jatorrizko molde bat: Muy buenas tardes, señores, señoras y señoritas, a todas las florecitas de rostros cautivadores van las trovas más bonitas de estos pobres cantadores.

Kantua: Pregoilaria (“1221”)9: Muy buenas tardes, señores, señoras y señoritas, señoras y señoritas, muy buenas tardes, señores.

Beste batek errepikatu: Muy buenas tardes, señores, señoras y señoritas, señoras y señoritas, muy buenas tardes, señores.

Pregoilaria (“3456”): A todas las florecitas de rostros cautivadores van las trovas más bonitas de estos pobres cantadores.

Besteak errepikatzen du: A todas las florecitas de rostros cautivadores van las trovas más bonitas de estos pobres cantadores.

Kantua: Pregoilaria (“1221”): Con ese lindo mirar, con esos ojos tan bellos, con esos ojos tan bellos, con ese lindo mirar. (besteak errepikatu egingo du)

Eta kopla baten jatorrizko moldea “1234” bada, pregoilariak bi zatitan banatuko du, “1221” batetik eta “3412” bestetik, eta zati hauek ere beste kantari batek errepikatuko ditu.

Dezima ere, zortzi silabakoa kasu guztietan, son gutxi batzuetan kanta daiteke ziklo erritmikoak eta harmonikoak horretarako bidea ematen duen neurrian. Dezima jarraian kantatzen hasi eta buka, eta ez du bigarren kantariak errepikatzen. Badago kanta modu zahar bat, Justicias izenarekin ezagutzen dena, dezima salmodiaturako propio egina, elizako festetan askotan erabiltzen zena, nahiz eta gaur egun oso musikari gutxik dakiten jotzen, izan ere dezimak, askotan, buruz ikasi edo irakurri egiten baitira. Alabaina, Sotaventon estrofa molde hau ahoz landu da eta musikak laguntzen badio, hitzaren euskarri gisa bakarrik laguntzen dio. Dezimista gehienek, decimero ere deitu izan zaie, aldez aurretik prestatzen dituzte eta irakurriz interpretatzen dituzte edo buruz ere bai. Badaude dezimak inprobisatzen dituztenak ere, baina ez dira 35 baino gehiago, eta deklamatu egiten dituzte eta ez kantatu. Kantatzen duten decimero 8.

9.

152

_

153

ESKENATOKIAN ESERITA GUILLERMO VELAZQUEZ, CHABE, HAREN EMAZTEA ETA ONDOAN, ALKANDORA URDINAZ MAURO DOMÍNGUEZ MEDINA. AULKIETAN, EZKERRETIK ESKUINERA, DIEGO LÓPEZ VERGARA, ANA ZARINA PALAFOX, JULIO DOMÍNGUEZ MEDINA ETA FERNANDO GUADARRAMAREN AURPEGIAREN ZATI BAT. TUXTEPEC, OAXACA, 2004KO APIRILA.

apurrak inprobisatzeko ere gai dira edo sonak egiteko erabiltzen diren beste molde estrofikoak baliatzen dituzte.

Eskualde honetan eman den dezima mintzatuaren susperraldia Viva la Cuenca irratsaioari esker eman da. Irratsaio hori Veracruzko Cosamaloapan herritik egiten da larunbatero 1985ean hasita. Guillermo Chazaro Lagos dezima idazleak, musika lagun zuela deklamatu egiten zituen bere dezimak eta Gutierrez Castellanos inprobisatzaileak kantatu. Bultzagile nagusia Guillermo izan zen eta decidore asko irratsaiora joaten hasi ziren edo son jarochoaren inguruko topaketetara agertzen.

Tuxtepecen, Oaxacan, 2003. urteko apirilaren 5 eta 6an Bertsogile Repentisten Lehen Topaketa Nazionala egin zuten Samuel Aguilera Vázquezen ekimenez. Hamar dezimagile bildu ziren, inprobisatzaile eta rodillero10 artean. Topaketa honek, jarraipenik izan ez bazuen ere, euren artean ezagutu eta Oaxaca eta Veracruz estatuetako beste ekitaldi kultural batzuetan inprobisatzeko aukera eman zion talde honi.

Tlacotalpanen, Veracruzen, Aste Santuko larunbatean ospatu ohi den Dezimagileen Topaketak repentisten parte hartzea izan zuen lehenengoz 2004an. 2006an beti izan zen herrialde mailako topaketa egitera bueltatu ziren berriro, euren lanak idatzita eta memorizatuta ekartzen dituzten dezimagile tlacotalpandarren parte hartze soilarekin.

Han bertan, baina San Migel Aingeru Guardakoaren jaietan (irail bukaera), 2007an “Primer Encuentro Internacional de Decimistas” 10.

DEZIMISTEN SAIOA PLAYA DE SAN VICENTEKO JAIALDIAN, VERACRUZ, 2004KO UZTAILA. ESKUINEAN, KAPELA ZURIAREKIN, RODRIGO GUTIERREZ CASTELLANOS, JENDAURREAN EGINIKO BERE AZKEN AGERRALDIETAKO BATEAN.

DIEGO GUTIÉRREZ CASTELLANOS TIERRA BLANCAN, VERACRUZEN, 2005EAN.

154

_

155

156

_

157

ospatu zen, jada 2008an “II Festival Internacional de la Décima y del Verso Improbisado” izendatu zutena. 2010ean ez zen ospatu, baina 2013an bere seigarren edizioa egin da. Eskoletan demostrazioak egiten dituzte, baina ez dago eztabaida mahairik, eta mexikar dezimagileen parte hartzea oso urria da.

3. LA HUASTECAREN KOKAPENA.

2010eko otsailean, Tlacotalpaneko Kandelaria Jaietan, Sotavento oaxacarreko Loma Bonita herriko Julio eta Mauro Dominguez Medina anaien “Centro de Investigación y Difusión Latinoamericano del Repentismo: C-rima”11 delakoaren webgunea aurkeztu zuten.

Euren ikerlanen emaitzak zabaltzeko asmoaz gain, haur eta gazteentzako repentismo eskola mexikarra sortzekoa ere azaldu zuten bertan. Gaurdaino ikasle bakarra ezagutzen zaie, Evelin Acosta, eta elkartearen bloga gainbegiratuz Julio, Mauro eta Sotaventoko repentista edo bertsolari gutxi batzuen lanak baino ez dira topatzen.

Azken eguneratzea 2010eko urrikoa da.

Duela pare bat urte Diego López Vergara kontalariak haur eta gazteentzako tailer bat abiarazi zuen Tlacotalpanen. Aurten “V Jornada Iberoamericana de Niños y Jóvenes Poetas, Troveros y Versadores” delakoan parte hartu dute. Goizegi da emaitzak baloratu eta esanguratsuak izan daitezkeen esateko, baina ahalegina txalogarria da.

La Huasteca Eskualde honek Veracruz, Tamaulipas, San Luis Potosí, Querétaro, Hidalgo eta Puebla estatuetako hainbat lur hartzen ditu, Sotaventorekin gertatzen den bezala itsasotik nahiz ibaietatik gertu dauden zonalde hezeak.

Hainbat kultura musikal barnebiltzen ditu, instrumentazioari edo funtzio sozialari dagokionean elkarrengandik ezberdinak. Jainkotiarrari edo gizatiarrari eskainiriko banda musika, dantza erritualak edo musika erlijiosoa aurki ditzakegu bertan. Baina aipatuko duguna jarana huasteca, quinta huapangera (tamaina ezberdinetako eta bost sokako bi gitarra) eta biolinak osaturiko hirukoak lagundurikoa da, huapango edo son huasteco deritzona.

Hirukote huasteco-ak iraunkorrak dira, eta ohikoa da piezak aldez aurretik prestatzen dituzten taldeak izatea. Jarochoarekin gertatzen zen bezala musika edo lirikaren inprobisazioari tarte handia ematen

158

_

dioten arren huapango gehienek euren artean pregoilari papera nola txandakatuko duten aurrez buruturiko entseguetan erabaki ohi dute, eta moldaketa musikal batzuk ere aurrez hitzartuta egon ohi dira.

Hemen normalean instrumentistak berak izan ohi dira abestu ohi dutenak, arraroa da hirukoteaz gain inprobisatzen duen kideren bat gehitzea, baina gerta daiteke norbait (entzuleen edo dantzarien artetik) puntualki estrofaren bat botatzera animatzea. Hirukote gutxitan gertatu ohi da, halaber, pregoilari nagusi bat egotea; normalena estrofak hiru kideen artean txandakatuz abestea izan ohi da.

Hirukoteek letra jakinak dituzten huapangoak abesten dituzte, eta baita estrofa aldakorrak dituzten huapangoak ere (ikasiak edo inprobisatuak). Azken hauetan estrofak abestu eta erantzuteko moduak son jarochoaren oso antzekoak dira. Pregoilariak eskaintzen duen azken ondorioa ez da erantzun bat, ordea, eta gutxitan egon 11.

159

HIRUKOTE HUASTECOA OHIKO INSTRUMENTU ETA KOKAPENAREKIN. AIPATZEKOA DA NORMALEAN GIZONEZKO HELDUEK OSATZEN DITUZTELA HIRUKOTEAK ETA KASU HAU OSO BERRIA DELA.

160

_

161

ohi da estribillo bat. Huapangoaren hasieran, eta estrofa bakoitzaren amaieran, figura nagusitzat biolina duen interludio musikal bat egin ohi da, melodiak txandakatuz, baina jarana eta huapangeraren ziklo erritmiko-harmonikoak erabat errespetatuz. Beraz, irudia honela geldituko litzateke: Jatorrizko molde bat: Eres bello toronjil del jardín más divertido; si yo llego a conseguir lo que me traigo contigo, la muerte puedo sentir porque me di el gusto, vivo.

Kantua: Pregoilaria (‘1221’): Eres bello toronjil del jardín más divertido, del jardín más divertido, eres bello toronjil.

Beste batek errepikatzen du: Eres bello toronjil del jardín más divertido, del jardín más divertido, eres bello toronjil.

Pregoilaria (‘3456’): Si yo llego a conseguir lo que me traigo contigo, la muerte puedo sentir porque me di el gusto, vivo.

Son jarochoan bezala jatorrizkoaren quintilla ‘12345’ izango da, zatiak ‘1221’ eta ‘3445’ eta koplarako, zatiak ‘1221’ eta ‘3421’ izango dira, euretatik, interludio musikal berri batean sartu aurretik, beste abeslariak errepikatuko duen bakarra ‘1221’ izango delarik.

Huapangoaren historia berrienean musikariek egiten dituzten estrofen inprobisazioak ez du behera egin. Agertokietan hirukoteek aurretik entseaturikoa abesteko joera dute, eta lantzean behin baino ez dute bertso inprobisaturen bat eskaintzen; dantzaldietan bai tartekatzen dituzte bertso jakinak bertso inprobisatuekin. Inprobisazio hauek zirtolariak izan ohi dira, eta guztiek ezagutzen duten gertakariren baten edo bertaraturikoen gainekoak.

Hirukote asko juntatzen diren kasuetan, agertoki gainean ez dauden musikariek, dantzaldi nagusitik aldendurik, euren gisara jotzen ja-

162

_

rraitzen dute, eta horrelakoetan sortu ohi dira inprobisazio norgehiagoka onenak, publiko informal batek inguratuta.

Ekimen publikoak nahiz ekimen pribatuak abiaraziriko haur eta gaztetxoentzako tailerretan bertso jarriak egiteko metodoak landu dira, etengabe berritzen den gaitegia jorratuz. Tailer hauek ez dira inprobisazioan zentratzen, baina berez sortzen da hau festetan, eta gazteek gustura hartzen dute parte.

Bestalde dezima beti deklamatua, jendaurrean esana, izan da son huastecoan. Pare bat film mexikarretan ikus daitekeen bezala dezimagilea hirukotearengana gerturatu eta ‘¡Alto la música!’ oihukatzen du. Hirukotea isildu egiten da jotzen ari den ziklo harmonikoa bukatu bezain pronto, eta dezimagileak estrofa bat edo gehiago izan ditzakeen inprobisazioa burutzen du. Bukatzean dezimagile bera da ‘¡Que siga la música!’ oihukatuz hirukoteari berriro ere utzi duen lekuan jarraitzeko baimena ematen diona.

Normalena dezimagileek euren konposizioa idatzita edo memorizatuta ekartzea da, ordea, huapangoan dezima inprobisatzea oso-oso gutxitan ematen da.

La Tierra Caliente Tierra Caliente Ozeano Barearen kostaldetik gertu dago, baina ez du ukitzen ia, bi mendikateren artean jasota baitago. Hiru ibaik, Tepalcatepecek, Balsasek eta Armeriak, zeharkaturiko haranak biltzen ditu, Jalisco, Colima, Michoacán, Guerrero, Mexiko eta Morelos estatuetan barreiatzen den eskualde honek. Lur malkartsuak dira, XX. mendearen bigarren erdiraino ia erabat isolaturik egon direnak , eta legearengandik ihesi bertaratu diren hainbat talde nahiz norbanakoren babesleku izan da eta da.

Eskualde honetan musika tradizio ugari aurki daiteke. Guztiok ezagutzen dugun erreferente gisa, iparraldeko mariachia. Hegoaldera jarraituko bagenu, bereziki Michoacanen, harpa da nagusi, biolin bat edo beste eta sokadun pare bat instrumentuz lagundua. Beste aldaera batean harparen ordez tololochea erabiltzen dute, arkurik gabe jotzen den kontrabaxu moduko bat, baina ensamble calentanoaz arduratuko gara jarraian, conjunto de arrastre edo tamborita gisa ere ezagutzen dena. Hegoaldean aldaera hau da nagusi, Mexiko eta

163

4. LA TIERRA CALIENTEREN KOKAPENA.

ENSAMBLE CALENTANO TRADIZIONALA. ‘AJUCHITLÁNEKO TALDE ERREGIONALA’ J. NATIVIDAD LEANDRO.

Guerrero estatuetan, eta mintz bikoitzeko danbor bat da instrumentu zentrala.

eta are gehiago, interpreteen artean askatasun haren memoria historikoa desagertuz joan da.

Tierra Calienteren aldaera ezberdinetan, tabla edo tarimetako dantzetan, eremua mugatua eta soinuduna da, eta, txanda bakoitzeko, bikote bat onartzen du soilik. Aldaera askotan, mesedegarria da perkusio instrumentu bat muntaia musikalean, harparen azaleraren gaineko danbor jotzea, esaterako.

Gaur egun, beste erregioetan baino askoz pisu gutxiago du bertsogintzak eta inprobisazioa ia ez da existitzen, zenbait koplari zahar salbu, india, rema eta malagueñetan parte hartzen dutenak, Río Balsasen Cuenca Bajan. Tierra Calienten apenas hasten da lan hau.

Ohikoena muntaia musikal bat edo bik parte hartzea da, dagoeneko eratuak eta izenarekin. Musikari errotazioa apenas ematen da, eta ez da onartzen muntaia tradizionalek zehazten dituzten instrumentuak baino gehiago egotea.

Pieza musikalak ziklo erritmiko-harmonikotan ere ematen dira, eta sesquialtera erregular-ak dominatzen du. Son askok estrofa eta ordena aukeratzeko askatasuna izan zuten, baina abestiratzen joan dira, alegia, orain estrofa talde mugiezin batean errepikatzen dira

164

_

Ondorioak Mexikon, inprobisazioaren inguruko une historiko batean aurkitzen gara. Ez dugu topaketa edo lehiaketa nazionalik, oraindik ez dago erregio ezberdinetako inprobisatzaileen arteko komunikazio joririk, eta apenak dago tokian tokiko topaketarik. Espero dezagun, baina gogor lan eginez, hogei urte barru Lehen Hezkuntzan burutzen diren tailerrez, publiko jantziaz eta kalitate handiko inprobisatzaile profesional mordoaz hitz egin ahal izatea.•

165

paperezko

bloga

madaleni /

NAHI DUZUN DOINU ETA NEURRIAN…

amaiaiturriotz / Oholtza gainean gutxitan hasten gara barre algaraka. Gorputza ez dugu kasik mugitzen, ez gara saltoka hasten eta eskuekin ere ia ez dugu keinurik egiten (beharbada bertsoan kabitu ez

…has gaitezen beraz,

eta norbait/zerbait seinalatu nahi dugunean baino ez). Nik

AURRERA

maite dut dantza, maite dut antzerkia. Maite dut jendaurrera

Mahai gainera igo eta ikasgela begiratu dut. Eta orain, zer? Urduri sumatzen ditut begira ditugunak. Zerbait egin behar dut…

Animo Malen. Denbora aurrera doa eta oraindik ez zara ezer egiten hasi… Eseri egin naiz. Oinekin mahaiaren hankak jotzeari ekin diot eta… orain bai. Ondo… Ikaskide bat aldamenera hurbildu eta nire melodia monotonoa klaseko zakarrontzia lurrera botaz laguntzen hasi da. Baina aspertzen ari naiz… Denen aurrean eseri eta banaka euren begiradei so geratu naiz.

Berrogei begirada, poliki-poliki. Lurrean etzanda dago Xara;

ezer prestatu gabe irten eta inprobisazioaren amildegira jauzi egitea; gorputza mugitzea eta pop izarren ahotsa imitatzea abestean. Ez zait gustatzen azken puntuaren presioa sentitzea nire mingainari lotuta… baina zer du azken puntuak hainbeste indar izateko? Zergatik uzten digu halako zapore geza azken puntu “ahul” batek, aurreko puntuak inoizko onenak izan arren? Badu zerbait. “El fín justifica los medios”, agian bai.

Garuna biluztuta hasi nahi nuke kantuan eta oinei bideaz gozatzen utzi, ez amaiera ezagun batera iristera behartu… oin

Amaia zakarrontzia iraulitakoan bilatu dituen paperak berrera-

behartuek bertso behartsuak egiten dituztelako.

biliz margotzen eta Jon ikasgelako argiekin jolasean… Piztu,

Maite ditut dantza, antzerkia, zoramena… baina ez dakit gai

itzali, piztu, itzali… Ni oinez abiatu naiz, gero eta motelago, gero eta mantsoago…

izango nintzatekeen hori bertsoak bota bitartean egiteko.

Oraindik ez naiz ausartzen amaiera pentsatu gabe kantatzen

Klasekideak txaloka hasi dira.

hastera.

Bertsotan jardun dugu gaur klasean. Ariketa mugatuak alboan

•

utzi eta inprobisatzen hasi gara. Errimatu gabe. Bost minutu guretzat hartu eta NAHI genuena egin… burutik pasatzen zitzaigun lehen hariari tira eta aurrera.

amaiaiturriotz /

EMAKUMEAREN GAIA

Azken punturik pentsatu gabe.

Horrelakoak baitira beldurrak, Nerea.

Gaur konturatu naiz zein mugatuta kantatzen den bertsotan

Bertso-saioetan askotan entzuten ditut kartzelakoaren osteko

nahi dugun doinu eta neurrian.

komentarioak: “Halakok emakumearen gaiari buruz kantatu

…

du, beti kantatzen du emakumeari buruz”. Eta asperdura kei-

•

nu bat. Hasteko, emakumearen gaia al da tratu txarrena? Bortxaketa emakumearen gaia da? Usteltzeraino kutsatuta daukagu garuna gehienok.

168

_

169

Horrez gain, ez legoke gaizki hausnartzea indarkeria matxistaz kantuan jartzen direnak zergatik diren gehienetan emakumeak. Gure hogei urteko neskak askotan irakurri du egunkarietan bera bezain emakume den norbait bortxatu dutela sanferminetan. Gure berrogeita hamar urteko emakumeak maiz entzuten du irratian bera bezain emakume den norbait akabatu duela senarrak. Gai honek, aspertzeaz gain, amorrarazi egiten gaitu gu, eta subliminalki hezi: “Ez hautsi araurik, politt hori, hala bukatu nahi ez baduzu”.

Nire ustez emakumea bera ezin da gaitzat jo, gai guztiak bizi eta sentitzen dituen nire gorputza, begiak eta erraiak dira emakumea niretzat.

•

nere1994 / Oroitzen naiz nola antzeko elkarrizketa bat mantendu genuen biok gure pisuko sukaldean. Tratu txarren notizia batek, parrandan biluztu zituzten nesken argazkiek, bortxaketek… emakumeongan inpaktu handiagoa sortzen dutela esaten genuen.

Nahiko nuke pentsatu gizonengan ere eragin berbera dutela, baina “neska hori zu izan zintezkeen” dioen ahots bat bizi da gure barnean. Askok “emakumearen papera” deitzen dioten egoeran, modu ezberdinean kantatzera garamatza sentimendu horrek; guztion begiradak dira ilunagoak mikrofonora gerturatzen garen mementoan, esatera goazenaz ziur gaude eta ahalik eta ondoen uler dadin nahi dugu, munduko emakume guztiei gure barne eta kanpo ahotsak helarazi nahiko bagenizkie bezala. Batzuek asperdura aurpegiak jartzen dituzte, bai, eta “umoretik hartu du” esaten den moduan, “emakumetik hartu du” esaten hasiko dira beharbada… baina arrazoi duzu Amaia, emakumeok ez gara gai bat, eta modu horretan ikusten hasten bada… atzerapauso erraldoia izango da.

–––––– ––––––

170

_

BASARRI kazetari AURTENGO AZAROAREN 27an betetzen dira ehun urte Basarri jaio zela Errezilgo Beama auzoko Granada baserrian.

1964ko maiatzaren 17an jaioterrian omendu zutenean honela aitortu zuen: Gurasoak ni tokiz aldatu ninduten gazte nintzala, baiña nunaitan nabarmentzen da arbol zarraren itzala.

Erniopean zaude, Errezil, zeru txiki bat bezela.

Arrokeri bat badet nerekin: ortxe jaioa naizela.

Gurasoek Azpeitira bidali eta zerbait ikasten hasi zenerako, ordea, Zarautza joatea erabaki zuen Eizmendi Manterola familiak, Granada errekako zoko ospela utzita.

Errezildar-zarauztar sentitu zen geroztik beti Iñaki: — “Zer nai dezu esatea? —esan zidan behin—. Zazpi urte nituan ezkero emen bizi naiz, eta ni zarauztarra sentitu izan naiz bizi guztian”.

Bertsolari, irratiko berriketari eta herri kiroletako berriemaile bezala ezagutu genuen gure belaunaldiko

172

_

173

gehienok; baina ez hainbeste gerokoek, askotan mundua geurekin hasi eta amaitzen dela uste izaten baitugu.

Alabaina alor asko jorratu zituen bertsolari handi hark.

BERTSOLARI aldizkari hontako irakurleari kontatzen saiatuko natzaio haren kazetari ibilbidea laburbilduta, tokiak ematen duen heinean.

Basarrik argitara emandako idazlan eta herriko kronika asko (bertsotan eta prosan) biltzen ahalegin berezia egin dugu urteetan zehar, behin batean Antonio Zavalari emandako hitza bete nahirik. Eta Euzkadi (Bilbo, 19311937), El Dia (1930-1936), Argia (Donostia, 1921), Eguna (Bilbo, 1937), Tierra Vasca (1933), eta Euzko Deya (Bilbo, 1916 – Paris, 1936) azterkatu eta horietan argitara eman zuen hainbat idatzi jaso dugu, aldi bateko gure historiaren lekuko zuzenak direla-eta. Laurehun idazlan eta laurogeita bost kronika horiek denak Auspoa sailean argitara eman berri dira Basarriren idazlan asko-1931/1943 izena daraman bilduma batean.

174

_

Gaztetatik idazle Lehenengo Ertzain eta gero gudari izan zen garaian, gudako kazetaritza lanak egin zituen batez ere. Ez dago frontetik bidali zuen bere idazlan bat edo beste irakurri besterik. Edo eta Euzkadi egunkariko arduradunek esaten ziotena irakurri, adibidez, Bidani’tarren poza (Euzkadi, 1936.09.09) idazlanaren azkenean: Uarra: Zure idazki au, eta beste bat be, une onetan ekarri daustez. Emetik aurrera egunoro idazteko asmua dozula diñozu, eta, arren, artuta beriala Euzkadi-n argitaratzeko.

Alantxe egingo dogu, eta pozik egin be. Idazki au irakurri doguneko irarkolaratu dogu. Eta bigarrena, Goikua lagun, bijar argitaratuko dogu.

Bijar argitaratuko dogun ori, bertso eta guztikua da ixan be, eta idazkiñan edo idazteko makiñan idatzija. Gudari-mutillentzat ori, Basarri, lujo

175

176

_

177

aunditxuba ezta ixango? Beste batzubetan, arkatzagaz eta al ixan dozun eran idatzita bidaltzen ixan dozu, eta alantxe zure enparauko gudari-lagunak be - L (Esteban Urkiaga, Lauaxeta).

Gudako kazetari lana egin, bera bezalaxe lubaki edo “mendi-tontorretan guda-oñetan” zebiltzan mutilei indarra eta adorea emateko egin zuen, harik eta 1937ko udan Bilbo erori eta Landetara ihes egin zuen arte.

Inor gutxik ezagutu eta aitortu izan badu ere, egun gogorra franko pasatu zuen Basarrik, lehenengo etsai indartsuagoaren aurka gudan, eta gero herritik urrun zazpi urte luzez. Lau urte inguru egin zituen Landetako pinudietan basomutil, muga aldera sarri inguratuz, herriminez. Bere guraso, senide eta lagunak etxera etortzeko eskatzen ari zitzaizkion: —“Gure ama gaixoa etxera etortzeko eta etortzeko ari zitzaidan beti, gauzak konpondu zirala-ta. Ez zitzaidala ezer pasatuko esaten zidan” — kontatu zigun 1980ko apirilean Zarautzen egindako elkarrizketa luze batean. Horrela uste nunbait ama alargun gaixoak, eta horrela nahi semeak ere.

1940ko urrian arriskatu ziren, hil edo bizi, Irun-Hendaia Pausua pasatu eta herrirantz abiatzeko. Baina amaren ametsak eta semearen usteak, denak ustel gertatu ziren.

Oraintxen dala sei illabete etorri giñan Prantzi’tik, guraso maite biotz biguñak deika baigiñun etxetik.

Gure kabiak urre genitun guk Endaia’ko zubitik…

Irun’en zegon sare zabalak artu ginduzen erditik!

(Béjar-Salamanca, 1941.03-18) Hartu aurrean eta Trabajadoreetara, behartutako lanetara eraman zituzten erruki handirik gabe: Mirandatikan Madrida, eta gero Madritik Bejarra, bagoi zarretan, txerrien gisan, etzan pasio ederra!

Erri ontako gure izakera daukat agertu bearra: gose askorik ezta pasatzen, baizik beti bat bakarra.

(Béjar-Salamanca, 1941-03-13)

178

_

179

Madriletik Oiartzuna ekarri zituzten, eta handik Afrikako Seghanghara. Hura okerragoa zen, noski. Euskal Herritik urrun zegoen eta, bestetik, ez dirudi bizitoki berria aurrekoa baino askoz xamurragoa zenik, 1943ko martxoaren 4an bere lagun Tomax Uriarteri bidali zion gutunean hola baitio: Aztu eziñeko Tomax maitea: Ona emen lorik gabeko gau amaitu eziñeko baten ondoren datozkidan burutapenak. Atzo ere euri eguna genduan eta gure aterpean kanpoan bezela egiten dualarik, ez gera geiegi atsedenduak.

Joanak joan, libre utzi zuten ordea behingoz, 1943ko ekainean. Sinistu ezin bazuen ere, Iñurritzako San Pelaio festetarako bere Zarautz maitera itzuli zen, zazpi urte luzeko amets gaiztoa gaindituta. 1937an etxetik alde egin, eta 1943ko ekainaren 26an heldu zen Zarautza.

1946. urtetik aurrera, Donostiako La Voz de España egunkarian hasi zen berriro aldian behin idazten, herritar Juaristi “Pipe-kalek” eskatuta. Gero, Zeruko Argian, Goiz-Argin, Arantzazun, herri-aldizkarietan eta abar astero, eta El Diario Vasco egunkarian egunero idatzi zuen.

Basarri, Jose Artetxe, Beorlegi, Maria Dolores Agirre, Milagros Bidegain eta talde bat irratsaioak egiten astero. Hitz egin eta bertsoak kantatzen zituen Iñakik. Zazpizortzi urte iraun zuen halaxe irratsaio hark.

Eta 1957an ekin zioten berriro, Donostiako La Voz de Guipúzcoa irratian, Basarri, Maria Dolores Agirre herritarra, Manu Oñatibia eta Enrike Zurutuza albaiteroak, Jose Mari Etxebeste, eta abar, ostiral arratsetan. Ordu hortan zain eta adi egoten zen jende asko ezagutu genuen.

Berak egiten zuen Nere Bordatxotik atalean, kontakizun eta albisteak eman ohi zituen, eta azkenean, bertso bat edo bi kantatu aurrez aipatu zuen gai bakoitzari bere moralina erantsiz.

64 urteko ibilbidea

Irrati gizona Irratiko lanari dagokinez, astean ordubeteko irratsaioa euskaraz egiten hasi zirenean Joseba Zubimendi eta Ander Artzelus Luzear, 1932an, behin baino gehiagotan hots egin zioten irratira Zarauzko taldearekin batean, bertsoak kantatu edo hitzaldiren bat egin zezan, irratsaioa bete eta gozatzeko.

Gerra ondoren, 1949ko udazkenean, hasi ziren Gipuzkoako Foru Aldundiaren laguntasunez, Radio San Sebastian irratian

180

_

Bizimoduak hartaraxe bultzata, beste zenbait ofizio ere bazuen Basarrik eguneroko lanbide, Aseguru kontuak adibidez. Baina kazetari izan zen ofizioz eta afizioz.

1931ko azaroaren 11n Euzkadi egunkarian argitaratu zituen bere lehen bertsoak (Nere arrebatxubari), eta egun berean Errijetatik sailean, Zarauzko kronika idatzi zuen. Azken idazlana, berriz, 1992ko azaroaren 2koa da, El Diario Vascon Kontu Kontari izenburuaz argitaratua.

Euskal kultura, bertsolaritza, herrietako jaiak eta herri kirolak izan ziren bere gaiak, nagusienik. Eta hirurogei eta gehiago urtez hitz egin eta idatzi zuen egunero, beti ere freelancer moduan.

Basarriren azken urteetako bizimoduaren laburpena egiteko, 1962-XII-30ean, Euskaltzaindiak antolatutako Bertsolarien Txapelketa nagusikoan, A. Irigoyenek “hiru bertsotan kontatu behar dezu zure bizitza” agindu zionean esandakoa gogoan eduki behar da:

181

182

_

183

Goguan artua det, ai, zer esan duan.

Lan pixkat egiten det periodikuan, berriketaldi batzuk gero radiuan.

Familiko goxoan andrian onduan, antxen bizitzen nazu al dedan moduan.

Erriz erri bertsotan ibili biarrak, an azaltzen ditugu dauzkagun indarrak.

Gozatzen dira gazte eta berdin zarrak.

Eman dizkigulako ain doai ederrak, Jaungoiko altsua, nik biotzez eskerrak.

Irugarrena ere kantako det garaiz, tristurarikan gabe txit arpegi alaiz.

Guretzat i単un ez da biar ainbeste eiz, milla duroren jabe izan ez arren i単oiz, daukadan pixkarekin gustora bizi naiz (Auspoa, 22. 147 or.)

184

_

k

186

_

187

188

_

190

_

191

192

_

“Euskaratik eta euskaraz Zarautz ehuntzen�