Bertsolari aldizkaria - 17. zenbakia

- • • • * • .

• • • » •

,

'

»

•

.

"

«:

' • ' . . ' •

.

- . - - •

.

•

. : :

:

' •

r

.

•

' * - ' • • • ' • • " • •

.

f

..

5

-

>$•#•

^

.

. . . .

" ' • •

, '

i

ç-;

.

A

^

i

p

E

I

.

••

AURKINIDEA: Karmen Larra単aga

2.orr.

Anonina Fribar

10.orr.

Andra bertsolarien histoila

17.orr.

Kristina Mardaraz

36.orr.

Arantzazu Loidi

39.orr.

Iratxe Ibarra

42.orr.

Estitxu Arozena

45 orr.

Maddalen Lujambio

48.orr.

Ainhoa Agirreazaldegi

50.orr.

Inkesta

53.orr.

Iritziak

59.orr.

KARMEN LARRANAGA

BERTSOLARITZA FEM1NISMOAREN BEGIETATIK IKUSITA

50 bertsolari elkarrizketatu ditu Karmen LarraĂąagak bere tesirako.

Emakumezkoen partehartzea ez da berrĂ­a ahozko kulturan; XVIgarren mendean baziren 'eresiac' abesten zituzten emakumeak ezkontzetan, gaubeiletan eta hiletetan, baina mila marabediko isunaz isilarazi zituen garaiko botereak. Leonore Davidoff historigileak aipatu duenez, leku publikoetan agertzen ziren emakumeak beti ziren susmagarriak, alegia, zerbait 'ezberdina' egiten ote zutela edo.

2

BERTSOLARI

Testua: Pako Aristi Argazkiak: I. Gallego 1995-Martxoa

BERTSOLARI

3

H

istoria eta egungo bertsolaritzaren azterketa lotu ditu Karmen Larrañaga azkoitiarrak bere tesian.

Bertsolaritza asko gustatzeaz g a i n , Z o r r o a g a n ¡kasle zela feminista taldean sartu zen. Bietan interesatua darrai gaur egun ere. Inglaterran 'ahozko historia' deitzen den teknika bat ikasi zuen, liburuetatik dokumentazioa jasotzeaz aparte historia hori protagonizatu dutenen hitzak jasotzea ere garrantzitsutzat jotzen du teknika horrek. Hiru urte eman ditu lan honetan, eta oraindik beste bat beharko du amaitzeko.

H o n e k i n hatera, Plazandreoak taldean dabil, hauteskundetan aurkeztuko den plataforma bal osatuz. Bere tesiaren laburpen interesgarri bat argitaratu da duela hilabete gutxi 'Bitarte' aldizkarian, eta hor irakurritakoaren harían osatu dugu elkarrizketa hau.

Filosofikoki gizonari atxeki izan zaizkion baloreak dirá arrazoinketa, ulermena, pentsamendua, hitza, eta emakumeari aldiz sentimendua, maitasuna...

Norma gizonak jartzen du, eta sinestarazten zaigu emakumeak gizonekiko definitzen garela, eta guk geure izakera normaltzeko haiek egiten duten guztia egin behar dugula.

Nik usté dut horrek ez duela hórrela izan behar. Bata bestearekiko gaude definituta.

Girzartean baloratzen diren gauzak, ontzat ematen direnak, gizakionak direla esaten da, baina berez gizonek sortu dituzte. Emakumeak, bertsolaritzan sartzen denean ere, gizon itxura hartu behar du. Arantzazu Loidik esaten zuen komentzituta zegoela bere ahotsagatik, kantatzeko moduagatik, puntu pila bat galtzen zituela, eta bere bertsoak Sebastian Lizasoren ahotsean entzungo balira ziur hiru puntu gahiago ¡asoko lituzketela.

Gertatzen dena da bertsolaritzako estetika maskulinoa déla, eta hori esklusio modu bat da. Gizonak egiten dituen gauzak humanoak dirá, emakumeak egiten dituenak berriz 'emakumeen gauzak'.

- Duela mende batzuk emekumeei isunak jartzen zizkieten euren ahotsa ¡silarazteko, gaur egun zer nolako bideak jarraitu ditu bazterketa honek?

-Ikertzaile batzuek diote ahozko kulturak

4

BERTSOLARI

'homeostatikoak' direla, hau da, gizarteak, komeni ez zaiona, baztertu egiten duela oreka mantentzeagatik. Norma astintzen duen zerbait zortzen bada, isilclu egiten da.

Bertsolaritzaren oroimena zein izan da?

Gizarteari komeni izan zaiona, eta jarriko dizut adibide bat. Ezagunak dirá Xenpelarren 'andra txarraren bentajak' ¡zeneko bertsoak. Xenpelarren ¡loba zen loxepa Antoni Aranbarrik idatzi zituen bertso batzuek, aurrez beste bertsolari batek neska zaharren aurka idatzi zituenei erantzunez, neska zaharren alde. Bera neska zaharra zen. Xenpelarren bertsoak ezagutzen ditugu, eta oso politak dirá gainera, baina ¡loba honenak ez dirá ezagutzen. Nik topo egin dut honekin, gutxienez jasota daudelako, baina inoiz ez dirá entzun, ez ditu inork grabatu.

-Beraz, debekuak debeku, izan da emakume bertsolarirk...

-Bai, baina gertatzen da )oxe Lizasok esa-

1995-Martxoa

ten zidana, 'emakumeak? ñola nahi dezu ba, hainbeste kongregazio eta... 'Pentsa, kontatzen zuen bere garaian bazela herrian eskomulgatu zuten emakume bat, Zumaiatik Azpeitira bi mutilekin bizikletan joateagatik, bat anaia zelarik. Horren aurrean, ñola aterako ziren bada plazara kantatzera? "Mujer pública' hitzak ere zer oihartzun dauka?

Putarena ezta? Plazagizona hitza hor daukazu, existitzen da, baina Joan zaitez hiztegira 'plazandrea' bilatzera eta ez duzu aurkituko.

Hala ere azpimarratu nahi dut errua ez déla gizonezkoena, ezta gutxiagorik ere.

Kasu askotan emakumeok interiorizatua daukagu hori guztia.

-Orduan ñola integra daiteke emakumea bertsolaritzan?

-Nik ez nuke esango emakumea, baizik eta feminitatea. Nik diot bertsolaritza maskulinitatearen bizilekua déla. Emakume bat maskulinizatzen bada, ¡zango du lekua.

1995-Martxoa

Begira estetikari, jazkerari. Nolakoak dira bertsolaritzan dabiltzan emakumeak? Nik ez nuke esango feminitatearen estereotipoa inolaz ere daukatenik. Feminitatearen estereotipoa da liraintasuna, apala izatea, ez nabarmentzea. Orduan, ausarta izatea, desafioetan aritzea, sendoak, lodiak izatea, ez dira feminitatearen ezaugarriak.

-Zulaikak dionez, euskaldunak inguruarekin eta ingurukoekin harremanak bi eratara lantzen ditu, jokoaren bidez eta jolasaren bidez, baina bertsolaritza jokoa déla dio, hau da, helduen gauza, jolasa haurrentzako gordetzen baitu. Emakumea ñola sailkatu daikete estereotipo horietan?

-Emakumeak ez dauka sailkapenik kultura tradizionalean. Gizonak hitza dauka, hitza izan du beti. Hortik dator 'hitzeko gizona' izatea, hemen askotan esaten den bezala 'hik hau esan huen halako egunetan eta orain ezin duk ukatu'. Hitza ematerakoan

BERTSOLARI

5

• . - • -

derrigortu egiten zera gero hitz hori betetzera, hcUi (\a, hitzak esandakoa badirudi gero gauzatu egiten déla. Baina jokoaren oinarria konpetentzia, desafioa, arauak badira, jolasarena denbora pasatzea da, dibertitzea, eta emakumeari desafioa egiteko hitza ukatu baldin bazaio, jalasean bakarrik sor daiteke harremana berarekin. Helduek zein egoeratan erabiltzen dute jolasa hitza? Maitasunezko gauzetan adibidez, sexualki. Emakumeak helduak bihurtzen garenean ez dugu jokatzen, baizik eta jolasean jarraitzen dugu. Eta jokoan sartzen bagara, salbuespen bat bezala agertzen gara. Orduan zer gara, inoiz osatzera iritsi gabeko ¡zakiak, bukatu gabeak?

-Beti eremu pribatura baztertzearen ondorioa izan daiteke?

-Halako zerbait, zeren konzeptuak praktikaren ispilu baitira. Politikan gertatzen dena, adibidez, hor negoziatzen dirá gauza inpor-

6 BERTSOLARI

tanteak gizartearentzako, eta ez dago emakumerik, oso gutxi.

Zergatik? Ba emakumearen heziketa beste norabaitera zuzendua izan delako, bizitza pribatura, eta ez publikora. Politikan dauden emakumeak ere salbuespentzat hartzen dirá, eta beren lekua sendotzeko behartuta daude gizonak baino oraindik ere gizonago agertzera. Horregatik zen Thatchar 'la mujer de hierro'. Emakumearen ezaugarriak afektibitatea, suabetasuna, maitasuna badira, ñola fidatu emakume batez adibidez Malvinaseko gerraren aurrean?

-Bertsolaritzan ere emakumearen partehartze handiagoak konponduko al luke arazoa?

-Noski, kantitateak gero ekarriko du kalitatea. Gaur egun nik esaten dut bi dabiltzala, Lujanbio eta Arozena, edo hiru, Iratxe Ibarra kontatzen baclugu. Gero Agirrezalegi

1995-Martxoa

y

7 ; clago, Xenpelar saria ¡rabazi dueña, 16 urtekoa, baina oraindik ez dakigu horrek zer egingo duen. Hori da kontua. 16 urterekin gu ere mutilak adina ginen eskolan, edo gehiago, unibertsitatean ere bai, baina gero mutilak 'decano' bihurtu dirá, eta gurekin zer gertatzen da? Ama bihurtu gara, eta lanean ahal dugun denborarik gutxiena sartuz gabiltza. Bertsolaritzan oso neska gutxi ikusten dut.

denak bertsolariak izan arren, gizonezkoak abizenez edo goitizenez dirá ezagun, Lizaso, Agirre, Egaña, Euskitze, eta emakumezkoak izenaz, Estitxu, Maddalen, Iratxe. Neskari 'neskatxa' esaten zaio, duela gutxi Azpillagak hala zion Iratxeri, baina gizonezkoari ez zaio mutiltxo edo gizontxo esaten. Erridikuloa litzateke. Horiek pribatuki erabili ditzakezu, baina ez publikoki. Lazkao-Txikiri inork ez zion Lazkaotxo esaten.

Gainera, kontuan hartzen badugu belaunaldi hauek bertso eskolakoak direla, ez dutela bizi izan kultura tradizionalak duen sexu arteko bereizketarik, eskolan batera egon direla, zergatik bi besterik ez dirá nabarmendu?

-Baina bertsolariek kariñoz eginclo dute...

-Baina non dago bereizketa honen oinarria?

-Ba gizartean sexu bereizketa nabarmentzeko joera dagoelako. Bertsolaritzan bertan,

1995-Martxoa

-Bai, haiek kariñoz egingo dute, ez dut usté inork intentzio txarrez egingo duenik.

Baina bada beste datu bat agertzen dueña zein inportantea zaigun sexu identitatea markatzea. G i z o n batentzako emakume batekin konfunditua izatea iraingarria da.

Gure identitatearen lehengo ezaugarria, funtsezkoena hori da, sexua, eta bertsolaritzak ere agertzen du horren adibide garbia.

BERTSOLARI 7

-Baina bertsolaritzan bezala, euskararen erabileran ere emekumeak badu bere leku propio bat euskeraren alde lan egiteko, etxea, eta holakoak...

-Ba¡, eta horrek ez clu euskera aberastu.

Bertsolari agertu zen lehen emakumea, azken urteotan, Kristina Mardaraz izan zen, eta ongietorria egin bazitzaion izan zen, beste gauza batzuen artean, momentu hartan oso ¡nportantea zelako euskara indartzea, lantzea, eta zenbat eta jende gehiago horretan aritu hobea zelako. Cero politikoki ere zuzena bilakatu da emakumeak han eta hemen parte hartzea, nahiz eta bat baino gahiagok pentsatuko duen 'baina zer egiten du emekume horrek hor'. Esan nahi dut emakumeei leku bat egitea ez dela bihotzetik atera, baizik burutik, eta konsigna bat bezala funzionatu duela. Orain, euskeraren alorrean, nik usté zenbat eta ahots ezberdin gehiago egon, orduan eta aberastasun handiagoa ¡zango dela. Zerbaitek ¡rautea nahi b a d u g u , h i z k u n t z a k , zenbat eta h i z t u n gahiago, orduan eta ¡rauteko aukera gahiago. Gainera zenbat eta emakume gehiago, orduan eta ¡rauteko aukera gehiago. Gainera emekumeek tonu berri bat dakarte, estetika berri bat. Emakumeen artean ere ona litzateke estilo eta era ezberdinetakoak ¡zatea, etxezaleak, ikertzaileak, sinisdunak, agnostikoak, denentzako lekua dago hizkuntzan.

-Aipatzen duzu gizonezkoek beste era batera euren burua ¡kusteko arriskuari beldur diotela, aldaketak ez dituztela onartu nahi, ikara dutela, mehatxu bat bailitz edo...

-Gainera usté dut kultura minoritarioetan, geurea mantentzeko ahalegin horretan badagoela aldaketarekiko errezelo handi bat, handiagoa beste kulturetan Defentsa mekanismoak dirá. Hain jipoituta gaude, hain egoera larrian, neurri horretan euskaldunak agian itxiagoak garela, zeren aldaketarekin pentsatzen dugu gure euskalduntasuna galdu egingo dela, gu egiten gaituen nortasun berezi hori desagertu egingo dela.

-Zure tesian nolabait planteatzen duzun konponbidea da'espazioak berdefinitu' edo behar direla, eta horrek dakar hausdura emekumearen baztertzearekin. Zergatik usté duzu, azken batean, eman dela marjinazio hori?

-Neretzat asuntoa botere arazo bat besterik ez da. Orain dela lK) urte zergatik zen bert-

8

BERTSOLARI

solaritza arloteen gauza? Kultura dominante batek definitzen zuelako. Basarri konturatu zen horrekin, berak esaten zuen, 'nik horiek bezala kantatzea baino nahiago det...' esaten zuenean. Bertsolaritzan beti egon dirá estilo asko, hor zeuden Bilintx, Enbeita, Otaño, horiek ez zeukaten zer ikusirik arlotearen figurarekin. Baina kultura dominanteak Txirritaren estereotipoa jarri zuen, tipo parrancleroa, alperra, hiru egun juergan pasatzen zituena, hori sinestarazi digute.

Sagardotegiko bertsolaria, gaur egun ere ez da desagertu, baina dudarik ez dago, bertsolaritza zenbar eta leku gehiagotara zabaldu, hobeto ¡zango dela. Gaur egun egoera asko aldatu da. Euskal Herrian kultura ez dago gutxiengo horren aldetik definitua, eta onartua dago bertsolaritzak baduela garrantzi bat eta hori defendatu egin behar dela.

-Gaur egunaz ari garela, ikusten al duzu

1995-M.utxoa

nean, mutilak badira kotxean igual eginten dutela siesta pasada bat, elkarren gainean etzanda, badakizu konfidantza horrekin, baina neska bat dagoenean hor sortzen déla muga bat, eta ez déla igoala. Gizartean hala gaude hezita, gizona eta emakumeak gauza ezberdinak garela, eta hori bertsolaritzan ere ikusten da. Bertsolari gazteek ez dute usté bereizketa hori dagoenik, baina gertatzen da askotan gizarteak ezartzen duela hori, eta kanpotik begiratuta antzematen déla. Ez dut usté beti bertsolariek probokatzen dutenik bereizketa, baizik gizarteak. Gizarteak gaizki ikusten badu neska bat, gaueko ez dakit zein ordutan, mutilekin berak nahi duen eran ibiltzea, hori ez da neskaren prolema bat, gaizki ikusten duen gizarte horrena baizik.

-Honen aurrean zer egin dezakete bertsolariek?

~» -

feminitatea bertsolaritzan sartzeko ahalegin trinkorik?

-Orain déla hilabete batzuk sortu da talcletxo bat, oraindik izenik ez dueña, emakume bertsolariek eta mundu horrekin nolabait zerikusia duten beste emakume batzuek osatua. Asmoa da emelumaaren presentzia bertsolaritzan sendotzea, zuzpertzea, epai mahaietan parte hartzea eta abar. Esfuertzoak bildu nahi clitugu, hutsuneak bete. Pertsona baten iritzia garrantzitsua da, baina talde baten izenean gauzak egiteak beti beste maila bat ematen dio ekintzari.

-Bertsolari gazteengan ere ikusten al duzu kultura tradizionalak hain garbi jarri duen gizon/emakumeen arteko ezberdintasun joera?

-Nik usté clut baietza. Sorozabalek kontatzen zidan, zera, egun osarako joaten dire-

1995-Martxoa

-Beharrezkoa da gizonak ohartzea beren izakera, eta gizon izatea, ez déla berez datorkien zerbait, baizik eta konstrukzio bat déla, haiek ere besteekiko definitzen direla.

Da esatea 'ni benetan holakoa al naiz, edo holakoa izatera bultzatzen naute?'. Mutilen gauzak egitea, mutilentzat ere pentsatzen dut askotan gogorra ¡zango déla. Kementsu izan behar duzu, iniziatiba hartu, arrakasta izan, eta igual hori ez zaizu interesatzen, baina behatu egiten zaituzte, gizarteak zure definizio bat egiten duelako. Izakera, askotan kanpotik datozen inposizioetan oinarritzen da. Baina badirudi, eta ez dakit zergatik, gizonezkoek ez dutela horretaz gogoetarik egiten, ez dutela hori kritikatzen.

-Entzuleek ba al dute eraginik bertsolariarengan, edo beti hauen atzetik goaz...

-Bertsolaritza interaktiboa da, dudarik gabe, eta nik usté dute askotan entzulea bertsolariaren aurretik doala. Baina bertsolariek ere badaramate eboluzio bat, duela hogei urte onartuko ez lituzketenak onartzen dituzte, eta hori ez da berez sortzen. Gogoan dut bestalcleko bertsolari bat, altua, Unai... ez dakit ñola den, ba neskaren gaia jarri zioten, eta berak estereotiporik klasikoenaren arabera abestu zuen, betikoa, neska liraina, polita eta abar, eta jendea txistuka hasi zitzaion.

Bat-batean errektifikatu beharra izan zuen.

Bertsolariak badaki zer esan behar duen entzulegoa pozteko.

BERTSOLARI

9

ANTONINA IRIBAR

1

ENBAXADORA BAT ALEMANIAN •

Hogeita hamar urte ditu orain eta horietatik zortzi Alemanian pasatu ditu. Getariako ikastolako lehen promozioko ikaslea izan zen. Laugarren maila egin ondoren Zarauzko ikastolara pasatu zelarik, Andoni EgaĂąa ezagutu zuen, artean galtza motzetan. Geroztik oso ibilbide desberdinak egin dituzte, baina gauza batean koinziditu dute: Andonik bertsolari txapela du buruan eta Antoninak bertsolaritzari buruzko tesina bat idatzi du alemanez.

10 BERTSOLARI

1995-Martxoa

aTestua eta argazkiak: ยกoxean AGIRRE

1995-Martxoa

BERTSOLARI 11

ntonia Iribarrek mende hasierako bertso-paperetan agertu ohi diren andregai horietako baten izena d u , baina horretaz aparte ez zuen bertsolaritzarekin lotura berezirik, harik eta Alemaniako unibersitate batean bertsozaletu zen arte.

«Aitak etxean bertso ¡kasiak kantatu ohi zituen eta Lasarte, Lazkao Txiki eta abarren zintak ere erosten zituen tarteka, baina ez nuen nik bertsoarekiko zaletasun berezirik, Alemaniako katedratiko batek tesina gai horretaz egitera animatu ninduen arte. Musikaren pedagogiako karreran e t n o l o g i a n espezialdu nintzen, herrien musika aztertzen duen alorrean alegia eta hor tesina egiteko ordua iritsi zitzaidanean, bizpahiru gai proposatu nizkion kateclratikoari: txistua, euskal dantzak edo bertsolaritza. Azken gai hau aipatu nionean, j a k i m i n handiz begiratu zidan eta gainetik bederen bertsolaritza zer zen esplikatzeko eskatu zidan. Nere esplikazioak bukatu baino lehen, erabakia hartua zuen, nere tesina bertsolaritzaz egiteko agindu zidan. Hórrela, presaka eta korrika egindako lana izan da «Bertsolaritza: Improvisierte gesungene Poesie der Basken» delakoa. Euskal bertsozale batentzat ez du beste munduko baliorik. Nik hango unibersitateko ikasleak kontuan hartuz egin nuen», kontatzen du.

Cetariako flautajolea Antonina Iribar ez zen Alemaniara joan musikaren pedagogía ikastera, baina bi karrera egitea suertatu zitzaion.

"Nik flauta trabesera ikasi nuen Donostiako Kontserbatorioan eta Escudero maisuarekin armoniako ikastetak ere egin nituen hiru urtez eta flauta ¡kasketak hobetzeko asmoz joan nintzen Alemaniara eta ¡kasketak zabaldu eta piska bat mundua ezagutzeko asmoz ere bai, zergatik ez?, hemen nolabait aspertzen hasia bainengoen kontserbatoriotik etxera eta etxetik kontserbatoriora. Musikhocksc hule Koln delakoan matrikulatu nahi

12 BERTSOLARI

nuen, baina horretarako hizkuntza ikasi behar eta urtebete pasatu nuen goizetan "oper" bezala lan egin eta arratsaldetan lau orduz alemana ikasten. Baina gauzak ez ziren hain errazak izan. Oso plaza gutxi zeuden unibertsitate horretan flauta trabesera ¡kasteko eta gutxienez pare bat urte beharko nituela esan zidaten sarrera-azterketak prestatzeko. Bi urte horietan sarreraazterketak prestatzen ari nintzen bitartean,

1995-Martxoa

beste karrera bat egiten hastea erabaki nuen.

H 贸 r r e l a m a t r i k u l a t u n i n t z e n musikaren pedagogian Universit谩t zu K贸ln delakoan.

Edozein karrera egiteko ere sistema bereziak ditLizte herrialde hartan, azken finean ikasle bakotzari aukera handiak eskaintzen baitzaizkio gaiak hautatzeko orduan. Edozein modutara ere bi urte pasatu ziren eta lehen aipatu dudan goi mailako musika kontserbatorio horretara aurkeztu nintzen flauta trabe-

1995-Martxoa

sera karrerako ikasketak egiteko plaza bat lortzeko asmotan. Hogeita lau ikasle ginen eta bi plaza bakarrik zeuden. Nik atera nuen plaza horietako bat. Geroztik bi karrerrak batean egin ditut, beti ere lanik gehiena C o l o n i a k o M u s i c k h o c h s c h u l e - n eginez.

Orain bi karrerak bukatuak ditut eta flauta klaseak ematen ditut musika eskola batean eta tarteka kamarako musika taldeetan jotzen dut", esan zuen.

BERTSOLARI 13

bateko zortzigarrena da. Ama bera jaiotzean hil zen. Getariako ikastolako lehen promoziokoa izan zen andreño Maritxu, Irene eta maisu Iñakirekin. Laugarren mailatik aurrera ez zegoen herrian ikastolarik orduan eta Zarautzera aldatu ziren. Han ezagutu zuen A n d o n i Egaña, baina honek urte batzuk gehiago zituen.

Alemanian egin duen tesina hori gorabehera ez du Antoninak bertso bat bapatean botatzeko adurrik. Hala ere, prest legoke Euskal Herria etortzen denean, flautarekin kontzertu bat edo beste emateko.

"Han erakunde eta elkarteek ohitura handía dute kamara musika emanaldiak antolatzeko eta tarteka jotzeko aukera izaten dut.

Partikularrentzat ere jo oh¡ dugu. Eguberritako oporretan etxera etorri baino egun batzuk lehenago C o l o n i a k o ospital batean izan ginen hirukote bat, bi flauta trabesera eta bibolintxelo bat, erretiroa hartzera zihoan mediku batek eskaini zuen festa batean.

Horrelako emanaldiak oso ondo ordaintzen dituzte", esan zuen.

Musikazale A n t o n i n a Getariako arrantzale f a m i l i a

14 BERTSOLARI

Manolo Urbieta musikaria ere maisu izan zuen ikastola horretan, baina Antoninak ez luke esango nork edo ñola erabaki zuen bere musikarako zaletasuna. "Txikitandik afizio handia izan dut nik musika eta pinturarako. Ñire ama hil eta izeko baten etxean bizi izan nintzen lau urte bitartean. Osaba Joakinek ohitura handia zuen etxean txistua joaz ibiltzeko eta nik toaila bat hartu eta dantzan aritzen ornen n i n t z e n . H o r i da behintzat beti kontatzen didana. Zortzi urtetik 14ra bitartean Getariako dantza talde batean dantzari txikia izan nintzen. Horrek beharbada markatu zuen nere musika zaletasuna, eta pintura ere txikitandik gustatu izan zait. Oraindik ere denbora libre piska bat dudanean pintatzea asko gustatzen zait eta musikarekin berriz bizibidea egin dut.

Zazpi urte nituenean, osaba batek hamabi bajuko soinu txiki bat ekarri zidan eta hala hasi nintzen ikastolako kantuak soinuarekin jotzen. Egia da baita ere ahizpa batek txistua jotzen zuela, baina etxean ez genuan gainerantzean musikarako joera berezirik. Hamar urte nituela hasi nintzen solfeoa ikasten Zarauzko Maria Barbara izeneko emakume

1995-Martxoa

batekin eta 14 ¡zango nituen Arritxu Ulaziarekin lehenik eta orain Hondarribian bizi den Ana Hekneby-rekin eskutako soinua ¡kasten hasi nintzenean. COU bukatu baino lehen banekien flauta trebesera ikasiko nuela. Donostiako Kontserbatorioan egin nituen ¡nstrumentu horren ikasketak eta armonía ikasi nuen hiru urtez Frantzisko Escuderorekin. Flautarekin aurrera segitzekotan atzerrira irten beharra nuen eta 1986ko irailean joan nintzen Alemaniara", komentatzen du.

zaharrak aztertzeko joera eta Euskal Herrian ere ezagunak dirá Joan den mendetik hona gure hizkuntza eta izakera aztertzera dedikatu diré jakintsuak, baina musikologia egiten dutenen artean ez zegoen ezagutza zuzenik.

Hala ere, gure herriak jakimina sorstzen du ikasle eta ¡rakasleen artean eta bertsolaritzari buruzko nere lana jakimin horren ondorio bat déla esango nuke. Ez da, beraz, ikerketa lan bat, bertsolaritzari buruzako ikuspegi zabal bat baizik", segitu zuen.

Aldaketa handia izan zen. Musikologia egiteko matrikulatu zen unibertsitatean mundu guztiko jendea zegoen eta bera zen euskaraz zekien euskaldun bakarra. Adiskideek euskaraz mintzatzeko eskatzen zioten.

Antonina Iribarrek bere lana egiteko izan duen oztopo nagusia biblioteka on baten falta izan da. Colonian bertan euskal kultura edo hizkuntzari buruzko obra orokorrak bakarrik aurkitu zituen eta Euskal Herrira bidaia batzuk egin behar izan zituen mate-

"Alemanian aspaldikoa da Europako herri

1995-Martxoa

Bertsoak alemanez

BERTSOLARI 15

teknika, metrika, errima eta beste zenbait puntu jorratzen ditut, beti ere adibide gisa euskaraz, alemanezko itzulpenak ondoan dituztela, adibideak jarriz. Lan hori bukatu nuen, baina orain eskema horren barruan beste zenbait azterketa egiten ari naiz beste lan bat osatzeko. Alele batetik Amurizarekin egon naiz, bertsolari gazteei buruzko informazio ahalik gehiena bildu dut eta bertso eskolen eragaina iakusteko Zarauzko Bertso Eskolako hiru ikasleren azterketa egin dut Eguberritako oporrak aprobetxatuz. Bertsolari Elkarteak kudeatzen duen Xenpelar Dokumentazio Zentrua ere bisitatu dut eta Arana Martija euskaltzainarekin ere bildu naiz musikologiari buruzko zenbait puntu argitzeko", segitu zuen.

Lan horietaz gainera Alemaniako irrati garrantzizkoenerako ere pare bat programa egin zituen Antonina Iribarrek musikologiako beste lagun batekin. "Alemaniako irrati nazionalak, WDR delakoak, badu kate bat munduko musika folklorikoari eskainia eta euskal musikari buruzko kolaborazioak egin ditut adiskide baten laguntzarekin. Orain bertsolaritzari buruzko proposamen bat egiteko asmotan noa. Ez dakit onartuko didaten", seinalatu zuen.

ríala biltzeko.

"Cure historia, hizkuntza eta ezaugarriei buruzko sarrera batekin basten dut liburua eta bertsolaritza definitzen saiatzen naiz ondoren, bertsolariak zein diren agertuz.

Bertsolaritzaren historia apur bat egiten dut segidan, hasi Fernando Amezketarrarengandik eta gaur arteko bertsolari handiak aipatuz. Gaur gaurko bertsolarien berri ematen dut ondoren, Egaña eta Euzkitzerekin egindako elkarrizketa luze batzuen bidez, bata txapeldun eta bestea bigarren geratu baitziren Euskal Herriko txapelketan ni lana egiten ari nitzen sasoian. Eta bertsolaritzak komunikabideetan duen lekua aipatzen dut azkenik, bereziki irratietan eta ETBn izan dituen esperientziak agertuz. Azkenik, bertsolartizaren

1b BERTSOLARI

Joan den urteko maiatzean alemán batekin ezkondu zen Antonina Askizuko e l i z a n , Cetaria gainetik hurbil dagoen paraje ikusgarri batean. Hogeita hamar alemán etorri ziren gizonaren aldekoak eta txundituta itzul¡ ornen ziren.

"Eguraldiak ere halakoak tokatu ziren eta harrituta geratu ziren Euskal Herriko bazter honekin. Egun horietan antxoa ere dezente sartu zen portuan eta goizero joaten ziren ñola deskargatzen zuten ikustera", segitu zuen.

Bere senarra, Joachim Fesser, elkarrizketa egiten ari garen lekura sartzen da noizean behin. Injinari teknikoa da eta Alemanian gazteen oso sarri egiten diren festa horietako batean ezagutu zuten elkar. Euskal Herrian egin dituen hamar egnetako bere lehen opor hauek "Egunon", "Agur" eta gisako hitzak ikasteko aparobetxatu ditu.

1995-Martxoa

ANDRA BERTSOLARIEN HISTORIA

Askoren ustean plazandrerik ez da bertsolaritzan izan oraintsu arte, hamar urte ez dirĂĄ eta bete 1986ko Txapelketa Nagusian Kristina Mardaras kanporatu zenetik, orduko jardun hura hartzen baitaandrazkoen jendeaurreko lehenengo adibidetzat. UstĂŠ honen arabera, Mardarasen aurretik ez da emakumerik egon bertsolaritzan, jardun publikoetan behinik behin, bestelakoa dela badakigu eta zeharo baserri etxetan edota arlo pribatuan gertatu izan dena. Beraz, Mardarasen orduko kanporatzea historikoa dela sinesteaz gain ondoren etorri direnen bidea erraztu egin zuela esan ohi da, ordutik hona, ugaritzen ikusi ditugulako emakumezkoak bertsolaritzan, bizpahiru gainera etengabe dabiltza eta plazetan gizonezkoekin. Itxura honen azpitik, ordea, errealitatea zertxobait diferentea dela aitortu beharrean gaude, ez baita gaurkoa plazandreen kontua ahozko tradizio honetan.

Testua: Karmen LarraĂąaga 1995-Martxoa

BERTSOLARI 17

B

erts o Iaritzan andrak utzi duten arrastoa zein den jakiteko XV mendera ¡tzuli beharra dago, garai hartakoak dirá eta, batetik, plazaz plaza eta h e r r i z h e r r i i b i l t z e n ziren profazadorak; eta bestetik, gudu-kantuak eta eresiak osatzen zituzten erostagileak. Kasu batean ñola bestean andra hauek sortzen zituzten kantak bapatekoak z i r e n . Entzulegoari zuzenduak zeuden neurrian, beren jardunak biziak eta d r a m a t i z a z i o z beteak z i r e l a ustea s e n t z u z k o a dirudi. Bada, ordea, profazadora eta erostegileen arteko diferentzia nabarmenik.

Lehenengoei, profazadorei alegia, 1452ko Bizkaiko Foru Zabarrak kantatzea d e b a k u z i e n , abestu ez beste zerbait egiten zutelak o a n . H o n e l a jaso z i r e n usté haiek orduko textu hartan: Título 8, Ley I:... y sobre mujeres que son conocidas por desvergonzadas y revolvedoras de vecindades y ponen coplas y cantares a manera de libelo infamatorio (que el Fuero llama profazadas).

Foru berean aurrexeago: 35, Ley V I : ... q u a n d o quier que alguno muere en Vizcaya o fuera de ella, por mar o por tierra, persona alguna de t o d o V i z c a y a , Tierra llana, villas e ciudad

18 BERTSOLARI

no sea osado de hacer llanto mesándose los cabellos ni rasgando la cabeza, ni haga llantos cantado..., so pena de m i l maravedís a cada uno que lo contrario hiciere por cada vez.

Erostagileen egoera, berriz, diferentea da erabat.

Izan ere, kantugintzak utzi dituen arrastoak zera erakusten d u : z a l d u n e n eta jauntxoen inguru giroan sortutako bertsoak direla, batez ere. Ordukoak dirá, esaterako, Lasturko M i l i a k bere ahizpa hil eta honen omenez i d a t z i z i t u e n bertso dotoreak, edota Ozaetako Santxak bere senarraren oroitzapenez egindakoak.

XVgarren mendeko bertsogileekin j a r r a i t u z , A l o s - k o Usoarengana gatoz, berak osatutako bertso batzuk direla tarteko. Hauen etxean sasikume bat jaio ondoren galdutako ohoreaz ari diren bertsoak ditugu Aloskoarenak. onela diote:

1 Aita ¡auna neria Gaztela'n zanian ixil askorik jaio zan Alostorria'n semia.

2 Eta ala ere ixilgagorik dago bakan azitzen Zarautz aldian gure jatorriaren loitukerian 3 ¡Ai, au mindura beltza ai, nere lotsa; alabak negarra eta aitak lur otza!

4 ¿Zeiñek loitu zaitu zu Alostorria? ¡Ai, nere aita maite aita neria!

Iltzea ondo egin dezu, aita jaun maitia.

Garai berberekoak, berdin berdin, García de Oro-ren arrebak, eta Gómez González-en a l a b e n b e r t s o a k , familiaren gorabeherak zirela eta burututakoak.

Aurreko bost erreferentziak andrazkoak bertsogintzan egindakoaren apur bat baino ez d u g u ; nahiz eta apur horri esker ohartzen garen kantatzea emakumeen okupazioa zela, plazan, ñola gaubeilatan Baino debekuak, eta beste giza eta kultur aldaketak, t r a d i z i o honen desagertzea ekarri zuen, emekumezkoen esku zegoen a l d e t i k , b e h i n i k behin. Tradizio hori ez da harrez gero berreskuratu, ¡zan ere, orduan ez bezala, andreen bertsotarako leku bakarra sukaldea ¡zan da.

1995-Martxoa

ANDRA

Egia da, dena d e n , debekuak d e b e k u , XV garren mendetik honako epean salbuespenak egon direla, eta emakume bertsolariak, prohibizioen gainetik, beren bertsotarako gaitasuna azaltzeko bideak a u r k i t u izan dituztela, gutxi asko, beti. Caitasun hau, bestalde, b e r d i n eman izan da b a p a t e k o a n ñ o l a bertsopaperak idazterakoan. Bertsolaritzaren tradizioa berreskuratzen hasten denean, XVIII mendearen erdi aldean, bertso-paperen usadioa nagusitu zen garaian, a n d r a z k o e n bertsogintza tradiziok badirau. Eta XIX mendean, bapateko bertsog i n t z a z a b a l t z e n hasten denean, zenbait andra plazetan arituko dirá, geoxeago azalduko dugun legez.

Bertso-paperen hastapenak gabon kantari lotutik agertzen zaizkigu. Herriko jendeak kanta zitzan osatuak izan arren, ¡datzizkoak ziren neurrian, jende ikasiak jarritakoak ziren hasera hartan. Ikasi horien arteko bat, 1818garren urtean Bilboko Santiago Elizan kantatzeko "Gaboneco cantac vizcaitarrentzat" izenburupean idatzi zuen emakumea, Bixenta Mogel da. Zabalaren esanetan, gabon kanta gehienak izen gabeak dirá. Halere, ohizkoak dirá erlijio gaiak bertso-paperetan, atzo bezela gaur; santuen bitzitzak, misioetako bertsoak, Ama Birjinarenak, Jesusen pasiorenak, kristau fedearenak eta

1995-Martxoa

abar. Honenbestez, bertsotarako a f i z i o a duten (eta izan duten moja dexentek jarraitu du bidé hau, hauen bertsogintza gure entzunetara nekez iritsi bada ere. Bertsoek duten malgutasunari esker erlijioa plaza aproposa suertatu da garai bateko Euskal Herriko bertsogintzan; andrazkoen kasuan, batez ere, edota i s i l i k g e l d i t u beharra zeukaten. I Plazetan aritzen zirenen arteko bat, )oxepa izeneko hondarrabitarra dugu. Bertsolari bikaina zela kenduta ezer gutxi dakigu besterik andra honetaz. Bere berri Bilintxek ematen du, )oxepari z u z e n d u t a k o bertso batzuei esker. Nik dakidanez inork ez ditu musikatu gogoratzea merezi duten bertso hauek.: 1 Aspaldian, Joxepa, famatua zeunden, gu berriz ikusteko desiotan geunden; Hondarrabi aldian aditzen genduen dama bertsolari bat ñola bazegoen, zeiñak Euskalerrian parerik etzuen.

BERTSOLARIEN

HISTORIA

2 Egiak ote ziran famaren hots haiek, bixitatu zindugun zenbait jakinzalek hamar edo hamabi donostiartarrek; haiekin batían zan bizar haundi harrek, izkribatzen dizkitzu zuri bertso hauek 3. Ni bertsolaria naiz bainan det aditu ez nitzaizula zuri hala iruditu; zuk horla pentsatzia ez da zer harritu: nere jakinduririk ez nuen argitu, zergatikan ez nitzan premian arkitu.

4 Baliteke irixtia premia horretara, agindu zenidala goguan detbada, prestaturikan nere desiuetara, baldin dibertsio bat nahi banuen para, etorriko ziñala Errenteriara.

5 Egizu nahi zunian, dama, etorrera; zuregan utzitzen det egunen aukera: ipintzen badidazu horrelako era, aprobetxatu gabe ez niteke gera, alkarrekin berriro mintzatuko gera.

BERTSOLARI 79

6 Arkitzen baldin banaiz orduan umorez, proga emango dizut lehenengoko ordez, beste iñori baiño gustorago doblez, gero juzga dezagun ezaguera hobez, ¡a bertsolaria al naizen edo ez.

Bertso hauek n o i z k o a k diren zehatz mehatz jakitea ezinezkoa zaigu. Orain, )oxepa, Bilintxen garaikidea denez (1831-1876), garbi dago hondarrabitarra XlXg mendeko bertsolaria dugula.

D e s a f i o t a n ¡ b i l t z e n zen horietako. Hau da, plazandrea. B i l i n t x e n esanetan, parerik ez zuen bertsolari b i k a i n a . Z e r g a t i k ez d a , orduan, andra honen bertsorik gorde izan, bere garaikideenak gorde izan d i r e n antzera?

Hondarrabiko ]oxepa aski ez zela, beste batzurengana gatoz berehalaxe. Izan ere, 1853 ezkeroztik, Antoine d'Abbadiek lore-joko izenb u r u p e a n e k i m e n ugari antolatu zituen herri kultura bultzatu asmoz, bapateko bertso txapelketak zirela tarteko. Haseran lore-jokoak Urruñan lekutu baziren, denborarekin herri askotara zabaldu ziren, euskaldunta-

20 BERTSOLARI

suna promozionatu nahiean. Haietako okasio batean, b e r t s o l a r i t x a p a l k e t a bat antolatu zen 1895ean Ezpeletan. Inor baino saio hobeago egin zuelako, andrazko bat suertatu zen bertan txapeldun: Kanboko Marie A r g a i n . A r g a i n ez z e n , ordea, plazetan ¡biltzen zen andra bakarra. Orduko notiziaek diotena jarraitu ezkero, beste andra bertsolari bat ere nabarmenclu zen eta plazetan. Kanboko kanporatze baten ostean honela aritu ziren berriak: "... se hallan dos improvisadoras, la invencible Marie Argain, de Cambó y María Etchegaray de Hasparren. Estas dos mujeres son alternativamente espirituales e irónicas y tienen arranques felices y fáciles".

Arrasto urria déla zeharo hemen dakarkiguna, pentsatuko du zenbaitek. Baino aberatsago izateko aukera kendu egin diote emakumee¡, hauen lorpenak gutxiesten d u e n k u l t u r a batean murgildurik gaudelako. Ñola esplikatu bestela, aurreko aipamena " n o r m a l t a s u n " horretan adierazteak, garaiko egunkarietan, ez al gaitu andrazko gehiago kanporatzen zela ulertzera eramaten?

Zalantza guzti hauei erantzunik ematerik ez dagoen arren, nabarmen da hasieran geniona: andrazkoen partizipazioa bertsolaritzan, tradizioa bera bezain zaharra d é l a , XV mendean ñola o n d o r e n g o e t a n . Plazetan

ñola sukalde edota elizetan.

Baino aurrekoa asmakizun kutsa bailitzan gabiltza oraindik. Izan ere, gutxietsienen historiak ahantziari egin behar bait d i o ¡hez aldioro. Honenbestez, ezer gutxi balio digute, gaurko, izan direnen ¡zen nagusiak: Laturko M i l i a , O z a e t a k o Santxa, Alosko Usoa, Bixenta M o g e l , De la Cruz monja, loxepa Hondarribitarra, Mari A r g a i n , M a r i e Etchegaray, joxepa Antoni Aranberri, Mikaela Elizegi, Sor l u s t i n a A l d a l u r , Sor N i ñ o D i o s , Inaxi Etxabe, besteak beste, ez dugu eta andrazkoak historiarik.

Horrexegatik hutsetik hasten gara belaunaldi bakoitzean.

Beraz, ehun urte pasa beste batuek aurrea hartu bazioten ere, Mardarás hartzen da lehenengo plazandretzat.

Hará noraino garen ikustezinak. Andrazkoen bertsogintza atzera bost mende luzatzen den arren, hauen ekimena adieraztako izena asmatzen ar¡ gara oraindik

1995-Martxoa

JOSEPA ANTONI ARANBERRI PETRIARENA 'Xenpelar' joxepa Antoni Aranberri Petriarena Errenterian jaio 1865ko urtarrilaren 7an. Alaba bakarra, lau urte bete baino lehen amarik gabe umezurtz gelditu zelako Mationia zeritzan ostatuko etxekoandreak bere ardurapean jaso zuen.

Nahiz eta herriko eskolara joaten hasi zenean joxepa Antonik ikasteko gogo haundia azaldu zuen -amarengandik ornen zetorkion zaletasun hau- bere aitak, jabier Inaziok alegia, ez zion eskolako behar zuen libururik erosten. Alabak protesta eta negar eginagatik alferrikoak ziren orru guztiak aita harentzat, ikasi beharreko guztia dotrina ikastearekin hasi eta amaitzen zelako, honen ustean. Ez ordea Joxepak berdin pensatzen.

Testual

H

a m a b ¡ urterekin, I o x e p a Antoni u m e a z e I a oraindik, I ib u rua prestatzen zion lagun berberak t a k o i d u n o i n e t a k o a k uzten ornen zizkion haundiago eman zezan; arrazoi berdinagatik buruan pañueloa jartzen z u e n . Ttattarra d e i t z e n zitzaion buru zapi klase horr.i Bazen o r d u a n bertsotarako o i t u r a E r r e n t e r i a n , Joxepak etxetik ez ezik ¡ngurutik ere jaso zuena. Ingurua, aita hil o n d o r e n , etxekotzat hartu zuten Matilde eta Florentinaren j o s t u n d e g i a z a n . Etxea, berriz, Xenpelar jatorria.

Baina jostundegiaren eragina nabarmenagotzat clugu Joxeparen bertsotarako gaitasunaren i t u r r i , etxekoa b a i n o , ez bait zuen honek osaba bertsolaria ezgutzerik izan, amaren aurretik hil zen eta baztanga i z u r r i t e a k j o t a . A m a ,

1995-Martxoa

Karmen

Larrañaga

María Luisa, xenpelartarra hau ere, bertsotan p o l i k i zekiena eta anaiarekin behin eta bitein jende aurrean aritu izan zena, gaitz berdinak makaldu zuen hiltzeraino, anaia bertsolaria zaintzen z e b i l e l a gaitz berak arreba kutsatuz.

M a t i l d e eta F l o r e n t i n a r e n j o s t u n d e g i a n neska gazte asko ornen zen josten ikasten, tabernan edaten eta bertsotan aritzen ziren adina gizon ez bazan ere. Neskak, ordea, lana utzi gabe, puntadak e m a n a h a l a eta l a n g i r o a erreztekoedo, bertso eta euskal kanta ugari abesten zituzten Hauxe zuen Joxepa Antonik bertsotarako leku: jostun eta jostun ikasleen i n g u r u a , eta bertan gertatutako zenbait berri iritxi z a i z k i g u . Hará ñola aritu zan Joxepa jostunen artean egunero bazkaltzen z u e n A l t z a k o neska dependienta bat ezkontzera zihoala jakin zuenean:

Cure aldetík zorion asko, Mendarte'tarfamiliya, pozkidaz gaucle ¡kusitzeko matrimonio berriya; dantzatu dezu kafe-zartana erabilljyaz begiya, zure onduan pasatzen baitzan damatxo umill argiya eta polliki-polliki biyok egin dezute kabiya.

Beste batean, berriz, altzako Mirazun baserriko etxekoandre: ak sagardo botila oparitu ziolako, loxepa Antonik eskarrak emanez bertso hauetxek bidali zizkion: Alabak zintzo egin ziran enkargua, bertso batez eskerrak ematera nua; asko gustatzen baitzait nirí sagardúa, eskerrik asko, nere andre ondradua. loxepa Antoniren lehenengo bertsoak n o i z k o a k curen esaterik ez dago. Jasota gelditu diren aurrenekoak 1902an jarritakoak baldin badira ere, bertsotan aritzeko gaitasuna ez si eta ez no sortzen dena ez den neurrian, lehenagotik ondo menderatzen zuen abilidadea zela pentsatzea z e n tzuzkoa zaigu. Baina gorabehera hauek a l b o a n u t z i z , kontu zehatzagotara gatozen.

I z a n e r e , 1 9 0 2 a n Joxepa Antonik eztabaida gogorra izan zuen Enrike Elizetxearekin, errenderitarra hau ere eta bertsolaria. Zer izan zen Joxepa Antoniren gogoa aztindu zuena?

Urte hartan, alegia 1902an, Bilboko 'lbaizabal" izeneko aldizkariaren arduradunak, bertsogile ez ezgunak bertsotara bultzatzeagatik, sari bat eskeintzea erabaki zuten.

Aritu beharreko gaiak arduradunak adierazten zituzten;

BERTSOLARI 21

eta hauen artean, saria ¡rabaz¡ ondoren Joxepa Antoniren gogoeta eta a n i m o a a z t i n t u zuenak "neskazaharrak" zuen topikotzat. Gaur bezela orduan ere, laister nabarmen geldituko den m o d u a n , estereotipo errezetan erortzea o h i z k o a zela d i r u d i , xehetasunetan murgiltzea baino, b a l d i n eta emakumea b a z u ten g a i t z a t , b e h i n i k b e h i n .

Ikusi bestela Enrike hura zer esatera ausartu zen saria lortzeko balio izan zioten bertso haietan.

Neskazarretan badirade, bai ondo bizi direnak, baña oso gaizki oraiñ artean bizitzen dirá geienak; ¡ende guztia ikaratzendu neskazarraren izenak, eme, mutillak, ez bada ezkondu maiz izan zerbait dutenak.

Arpegi zimur, begi zorrotzak, besterenak ortz ta agiñak ezurrak gogor eta gañera ankakez daudeariñak; ¡lie txuria, naiz beltzatutzen egin naiko alegiñak, askok dituzten muñoederrak dirade bestek egiñak

Enpleatzen ez bada gazte dala neska, pasa bearkoditu makiña bat kezka, burutik zoraturik senargairikezta... orra azkenerako neskazarren festa!

Orien jabe egiten daña dago txit errukigarri, bear dan pake ordez etxean gerra ¡zango da sarri; bere erara beti utzi bear pakea nai badu jarri, bestela arrazoi txarrak oso maiz entzungu ditu ugari

Bat bakarrikan ez det bereitzen berdiñak dirade denak, nai duten ura ez egitean biurtzen dirá zitalak; ondo bizitzen ez diote uzten beren ernegazio txarrak, olakuakin ezkondu ezkero zer inpernua senarrak!

Gaizki ematen dute munduan oik bezelako loreak, usté dezute gazte ta edertuko zaituztela aireak?

Monja ezin bialdurikan dabitz neskaxa gazteak, askoz obea litzake berak baleude antxen gordeak.

Astean iru edo lau aldiz geinak dirá konfesatzen, nere artean amaika bider egoten naiz ni pensatzen zer esatera apaizagana orren maíz diraden joaten; ta bereala zait gogoratzen: mingaiña dute dantzatzen!

Neskazarraren azken bizia da oso penagarria, atetik ate askok eskean pasatzen ckite erria, iñorkezditu ikusi naita gaixooien mixeria!...

Neskatx gazteak, San Antón iori jaso lenbailen begia!.

Hauen berri jakin ondoren laister e t o r r i zan j o x e p a r e n erantzuna bertso jarrien bidez, lagun askoren oihartz u n gisa zetozela adieraziz.

Honexegatik kezkatu zen

22 BERTSOLARI

b e h a r b a d a Enrike, Joxepa A n t o n i r e n e r a n t z u n a tálele baten babesean zetorrela jakitean. Ordurako ordea, e r a s o a e g i n d a z e g o e n eta gure andra bertsolariak desafio hari aurre egiteko erabakia hartuta zeukan, eta ñola gainera.

Ulertu ezinean zegoen ordea Enrike; jabetu ezinean ¡ñola zer zela eta bertso haiek erantzun hura sortzen zuten emakume haiengan. Haien maitea zuten Enrike ñola a u s a r t z e n zer o r a i n ) o x e p a guztien aurrean hórrela nabarmentzen, ezin zion gizontxo honek bere buruari erantzun.

"Zuek, dudarik gabe, eztezute o n d o ¡rakurri bertsorik, edo bestela ofensik eztagon t o k i a n badagola i d u r i t u z a i zue"., zioen Ñola ulertuko zuten ba, i n o i z , o n d o andra hauek, Enrikek z i o n bezala neskak izatea g u t x i ez zela zaharrak izanik?. Ezin zitekeen andrazko hauek ondo uler z e z a t e n . Eta ) o x e p a k i s i l i k egoten jakin ezak gauzak areagotu besterik ez zituen egin.

Hauetxek esan zituen eta:

Ez nuben bada pensamenturik zuri bertsuak jartzeko, bañan lagunak esan dirate isillik ez egoteko; motiborikan ez degu eman zu orrela mintzatzeko, ez dirán gauzak esan dituzu, diña da minberatzeko.

Gu ernegatzen bizi gerala senargairikanen ez ta, nere lagunen artean beintzat orrelakorikan ezta; neri sinisten ez badirazu etxian asi galdezka,

1995-Martxoa

IOSEPA ANTONI ARANBERRI PETRIARENA

nik baño obeto emango dizu Bizentak errespuesta Neskazarren ¡zenak denak ditubela ¡karatzen, oriyen jabe egiñ ezkero egongo déla erretzen, zerbait dutenak izanagatik ez asteko oiek artzen... gutetzat beste disparaterik ez al zaizu gogoratzen?

Idiazabal'en sari txiki bat irabazteagatikan, gogora etorri zaizun guztiya esan dezu gugatikan; nik esan bear banu, munduban zaude gaur guregatikan, zu sendatzeko sendagarririk etzan iñungo botikan Zure amigo batek esan du neskazar onik eztela, orren ederki gure gañean egin dezute pástela; pruebarik asko berak baditu ori egiña eztela, gure moduko pertsona ez da, esangu nuke bestela.

Edadetxoko nere lagunak nai nituben anparatu, oriyei gusto emateagatik ditutordañak bueltatu; nai badituzu Ibaizabal'en oiek ere kopiatu, eta saririk ematen badu gutaz ere akordatu Ez zan baino eratzun honekin gorabehera amaitu, hirugarren batek a u z i h o n e t a r a bere b u r u a k o n b i d a t u z u e n eta. I z a n e r e , b e r t s o h a i e k idatzi zituelako Enrikek, damututa, liburuaren hitzaurrean honela adierazi zuenea n : " g a l d u det neskazar denen, edo beñepiñ geienen, a d i s k i d e t a s u n a eta b e r a k ziclaten naitasun eta estima-

1995-Xiartxoa

z i o a " , hirugarren hark (Ibaiz a b a l e n k a j i t a lana e g i t e n z u e l a b e s t e r i k ez d a k i g u ) ondorengoa erantsi z i o n : "Eztezu, jauna, gauz aundirik g a l d u " . Eta Enrikek neskazahar guztiei senargai on baña, edo aberastasunak opa ¡zan zienean, Bilboko jakistak "urteak bizkarretik kentzeko balsamo bat" añaitu zuen.

Joxepa A n t o n i ez z e g o e n i s i l i k e g o t e k o , eta e n b i d o honi ere umorez eta ironiaz erantzun z i o n , berriro. Bertso sorta luzeago batetik hauxe a u k e r a t u clugu b e r t s o l a r i honen argudioaren lekuko: Sentizen det gaur ez daukatela Emen ez degu balsamorikan ezagutzeko onorea, neskazarrak gaztetzeko, kajista ori degun ezkero bañan bai enplastera ederrak orrelako adiskidea; osasuna ekartzeko; eztaduzkagu ukatutzeko Bilbo aldean baldin badago urteakk eta umorea, kajatxoren bat saltzeko, bañan bai z e n b a i t andrek g i z o n a e r o s i z a z u ta o n d o gorde eta gizonak andrea zeori balsamatzeko

o r d u a n ez j o l a s ez j o k o r i k izango, are gutxiago bertsolaritzarik.

Beste bertso batzuk ere jarri zituen joxepak oso gai ezberdinak aukeratuz: Europako gerrari, fabrikari, Madalenako e r m i t a r i , A m a B i r j i n a r i eta abar. Aldi berean, beste asko g a l d u d i r e l a ere j a k i n a d a , hainbat bertsolarikin gertatu izan den antzera H i l b a i n o lehenagoko hilabetetan, min biziak jota ohetik altxatu gabe zegoelarik, monja zijoan bati honela esan zion eta: Adiós, Juliana, adiós betiko, Xenpelarrek etzaitu geiago ikusiko; bañan zu aztutzia ori ez du naíko, amak eskutitxo bat dizu bialiko: Xenpelar il dela ta enkomendatzeko.

Bertso hauek jarri eta gutxira, Errenterian, 78 urte zituela hil zan Joxepa A n t o n i Aranberri Petriarena, azken x e n pelartar bertsolaria. Aurrenetako andra bertso jartzaile.

Desafio honek beste jarclun aldi bat izan z u e n , B i l b o k o jakista eta Joxepa A n t o n i r e n artean, alegia, Enrikerekin pakeak egin eta harremanak baretzen zituen bitartean.

Baretu bai, baina ez esandakoaren o n d o r e n e r a n t z u n i k eman gabe. Ñola bestela bertsotan aritu, eta zertarako, alderdi batek isilik gelditu b e h a r b a d u ? . Ez l i t z a k e

BERTSOLARI 23

MIKAELA ELIZEGI 1869-1967 Mahaingurua berez Pello Errotaz, Mikelaren aitaz izan bazen ere, bai Bernardo Atxaga herritarrak eta baita Antonio Zabalak ere Mikelaz bitzegin ziguten.

Mahaginguru horretan biek esan zutena jaso dugu ale honetarako eta baita egun berean, Asteasun, Mikelaz (1869-1967) kontatu ziguten gertakari bat ere ekarri dugu.

Testua: Laxaro Bernardo Atxaga:

G

ure garaian, guk, Mikel.i Zintzarri esaten genion eta neri beti gogotatzen zait, Zizurkilgo bertso saio baten ondoren, andre hark ¡zango zitun 95 urte edo hor nonbait, nuri behintzat oso urte askotako emakumea iruditzen zitzaigun, eta ñola Pantxikaneko balkoian tronpeta txiki hoietako bat belarrian jarri eta bertsoak entzuten ñola egoten zen. Eta ñola hurrengo egunean bertan, bezperan Zizurkilen entzundakoak, gero hemen kalean, petrilean eserita, ñola kantatzen zituen.

Antonio Zabalak Pello Errotaren bizitza Mikelaren bidez kontatu zuen eta nere ustez I¡buru honek eskubide haundiak dauzka Euskal Herriko eskola guztietan egoteko. Oso hit/ gutxian esango det nere iritziz bere balioa. Gaur egun ez eta sumatu ere egiten ez dugun mundu batí buruz hitzegiten digula. Hor bada Arratibel izeneko gizon ataundar bat, orain Estibalitzen dago. Oraindik orain berarekin hitzegiten nengoela esan zidan, ñola bere ustez mundua gehiago aldatu den bere sortzetik gaur arte, 70 urte ¡zango ditu, aurreko 2.000 urtetan baino, hau da, Jesusen jaiotzatik bera jaio arte gutxiago aldatu da mundua azkenenego 70 urtetan baino. Nik usté dut hori leku batzutan egia déla. Ataunen eta Asteasun hori behar bada egia da.

Horregatik Zabala jaunak Auspoa sailean Mikela Elizegiri ¡asotako kontu hoiek, bere aitaren bizitza kontatuz, nik usté aparteko dokumentatuak direla, irakurtzeko politak izateaz gainera eta hain

24 BERTSOLARI

Azkune

gutxi kanbiatu zen mundu horri buruzko dokumentuak. Eta ez dakit zergatik ez dauden Euskal Herriko ikastola guztietan, garai horretako hain liburu gutxi daudenean. Nik eskatuko nuke, Euskal Herriko 14 urte inguruko neska eta mutil guztiak ¡rakur dezatela liburu hori.

Antonio Zabala: Orain 31 urte, Pello Errotaren bizitza eta harén bertsoak argitaratu genituen, baina ez liburu bakarrean hiru edo lautan baizik.

Urteen buruan ordea, liburu haiek agortuak baitzeuden, ostera ere argitara ateratzeko premia ikusi genuen. Baina liburu bakar batean bilduta. Denbora berean lehengo okerrak zuzenduz eta geroztik azaldutako bertsoak eta argibideak erantsiz, hala liburu haundi bat argitaratu genuen orain urtebete. Liburu hori ñola prestatu eta osatu den, beraren hitzaurrean adierazten dut. Baina ilunabar honetarako ere zerbait beharko nuela eta begitatu bat eman diot berari eta zera iruditu zait, liburuaren alderdi bat erdi ilunpean uzten dúdala. Behar adina argitu gabe alegia.

Antzinako denboretan Alejandro haundiak bere inbiria agertu ornen zuen Akiles gudari inclartsuaren irudi baten aurrean.

Honen egintzak Homero olerkari ospetsuak kontatu eta zabaldu zituelako eta berak holako suerterik ¡zango etzuelako. Hala bertsolari zaharretan b¡ bertsolari izan dirá Homero umil baina jakintsu eta eraginkor baña izan dutenak, beren bertso, ateraldi,

argibide eta gertaerak kontatu dituztenak. Txirrita eta Pello Errota. Txirritak bere ¡loba lose Ramón Erauskin Lujanbio zana eta Pello Errotak bere alaba Mikela zana, zuetako askok ezagutuko zendutena. B¡ bertsolari hauen liburuak, askoz ere pobre eta argalagoak ¡zango ziren batek ¡loba eta besteak alaba izan ez baliturte. Gaurkoa Pello Errotarena danez, gero, ikus dezagun zenbat gauza kendu beharko genituen beraren alaba berri emale izan ez bagendu.

Lehenengo Mikelak Azpeitiko Premioarengatik esaten dituenak.

Bigarren Pello Errotaren bizitza berak kontatu zuena kendu. Hirugarren bertso sail batzuk kendu.

Baita sail hoiei buruz Mikelak emandako adierazpenak ere.

Hurrena familiako gainontzeko lagunei buruz esanak ere kendu.

Hala, liburua erdira baino gehiago jaitxiko litzake, behar bada bere zatirik baliotsuenak galduta.

Hala, Pello Errotaren liburua, bere garaiko beste bertsolari askoren liburuen neurrira jatxiko zen. Adibide batzuk jartzeko, Udarregi, Altzoko Imaz, Gaztelu, Lexo, Fermín Imaz eta abarren liburuen antza ¡zango luke. Goragoko maila batera altxa zuena bere alaba Mikela izan zen.

Nik bera, Asteasun ezagutu nuen bertso biltzeari ekin eta berehala. Bilaketa horretan izan ere, ez nuen kolpe ¡txurik eman nahi izaten. Baizik eta bertsolariren bat nun jaio eta bizi ¡zana zen, nere pausoak hará zuzendu.

Liburuaren osaketa Mikela orduan 80 urtetik gora zihoan eta artean bere seme Bautistarekin bizi zen, eliz ondoko etxe batean. Oso ondo harlu ninduela gogoan dut, baita bertso paperen batzuk eman ere. Baina Pello Errotaren liburua prestatzeko asmoak harto nituenean, orduan hasi ziren benetan geren arteko hartu emanak. Bera 90etik gora zihoan eta arrazoi horrek era asko bultzatu ninduen lan horri ekiteko. Aclin haundia zela hori alegia eta mugitu beharra zegoela garaiz i b i l i nahi bagenuen.

Orduan Mikela Qonostian bizi

1995-Martxoa

MIKAELA ELIZECI 1869-1967

zen, San Bartolomé kalean, bere alabarik gazteenarekin, Joseparekin, orain bera ere zendua. Handik oso gertu bizi zen beste alaba bat ere, hil berri den Anttoni.

Lehen bisita noiz eta ñola egin nion ahaztu egin zait baina gero ñola moldatzen ginen oso gogoan daukat. Aurretik telefonoz abisatu eta arratsaldeko 4etan edo han azaltzen nintzen. Ondo hartua ¡zaten nintzen, Etxeko sukaldean eseri eta berehala hasten zen gure jarduna.

Pello Errotaren bizitza jasotzeko eta bai bertso sailen adierazpenak ere, magnetófono haundi bat eramaten nuen. Sukaldeko mahaiaren gainean utzi eta lanerako prest jartzen nuen. Nik ez dakit egia esan, Mikela gajua zenbateraino ohartzen zen, mahai gaineko tramankulu hura zertarako zen. Alabak bai. Haiek ondo zekiten baina nere alde zeunden eta aurrera. Mikelak ez zituen bere kontakizunak esan, gero bere liburuan agertu ziren bezala. Kontakizuna baino gehiago elkarrizketa bat zen hura. Alegia, gehiena berak hitzegin baina nere galderak tartean zirela eta bai alabek esaten zutena ere.

1995-Martxoa

Baina lehen pausuan, zintatik paperera hitz guzi guziak pasatzen nituen. Gero hurrengo pausua, nere eta alaben hitzak kendu eta abar, Mikelaren kontakizuna soil soilik utzi arte. Berdin egin genuen bertso sail batzugatik Mikelak eman zizkigun adierazpenekin ere. Beste lan bat bertso sail batzugatik Mikelak eman zizkigun adierazpenekin ere. Beste lan bat bertso paperekin izan genuen. Mikelak ezkondu arte an sekretariotza egin zion bere aitari, bertsoren batzuk papereratzeko aitak esan eta alabak idatzi alegia. Horrelako sail asko ordea, batez ere enkarguz jarritakoak, egilearen izenik gabe agertzen ziren, baina Mikelak, berak idatzia baldin bazen, oraindik ere gogoan zeukan. Hala, nik han eta hemen bildutako bertso paperak eramaten nituen, egilearen izenik gabekoak noski. Gero sail bakoitzetik, nik hiru edo lau bertso ¡rakurri eta Mikelak arretaz entzun.

Gehienetan ezezkoa ematen zidan baina halakoren batean, arratsaldero, baiezkoren bat ¡zaten genduen. "Bai" esaten zuen, "hori nik eskribitua da". Ondoren ni ixildu eta bertsoren bat edo beste berak esaten zituen. 70

urteren buruan oraindik ere buruan gordetzen zituenak.

Hurrena berriz bertso sail horren zertzeladak kontatzen hasten zen.

Gizon edo mutilen bat etorri zela.

Hau eta hura gertatu zitzaiola ñola kontatzen zuen. Bertsoen bila etorri eta aitak ñola esaten zion eta honelako gauzak. Adierazpen hoiek bizitasun haundia ematen diote bertso sail bakoitzari. Arratsalde erdian, Mikelaren alaba loxepak, merienda ateratzen zigun, amarentzat kafesnea gaileta batzuekin. Neretzat, lehen eta bigarren egunean edo hiru pastel eta ardo goxoa. nik honela esan nion: "Zertarako Joan behar duzu dendara pastelak erostera?

Etxean gazta eta ogia izango dituzue eta hurrengoan hoietxek atera". loxepak ez zuen eren erantzun. Hurrengo aldian, nik eskatu bezala, gazta eta ogia atera zituen, baina baita gainetik hiru pastel ere. Handik aurrera nere arrazoi guziak alperrikakoak izan ziren eta merienda jakina izaten ganuen, gazta, ogia eta pastelak. Ni izan ere, artean gaztea nintzen eta eskarmenturik gabea. Geroztik ordea ondo ikasi dut, asteasuarrekin teman hasi cía irabaziko dienik ez dagoela.

Hala p o l i k i - p o l i k i , liburua aurrera zihoan. Batzuetan ama kontu kontari ari zela, alabek hura toreatu egiten zuten. Batean gogoan dut, bere ama, Mikelearen ama, gau osoan errotaren kontu ñola gelditzen zen eta abar kontatu zuen Mikelak. Orduan alaba Anttonik, aurretik guri keinua egin eta honela esan zion amari: "Baina ama, orduan amona gajuak ez zuen aitonarekin goxatzeko denborarik izango!" Mikelaren erantzuna tximista bezala etorri zen: "Ixilik zuek!

Lotsagabeak, zikinak! Nun ikasi dezue edukazio hori? Ez nere etxean!". Izan ere mingainean erdoirik gabeko pertsonarik inoiz izan bada, hura Mikela izan zela dudarik ez da. Hortik herritarrek erantsi zioten izengoitia "Zintza-

BERTSOLAR1 25

rr¡". Beste batzuetan berriz hau denborako oroipenak nagusitzen zitzaizkien alabei. Balean, Anttoni horri berari zera oroitu z i tzaion, Ondartzatik, (beren baserria) Andazarrate aldeko barrutiren batera Belarretara ñola joaten ziren. Eta hortan jardun ginen I¡bLiruak osatu arte. Beste laguntzaile prestu-prestu bat Bautista izan nuen, Mikelaren semea.

Beste bat, Errotako Pedro izan nuen, Pello errotaren serpearen semea alegia. Hango sukaldean behin baino gehiagotan izan ginen Bautista eta biak. Ez genduen asko pentsatzen etxe hura, Pello errotaren jaiotetxea eta errata, urte asko baino lehen botako zutenik. Beste laguntzaile prestu bat, D. Hipólito erretore ¡auna izan nuen. Apaiz etxeko atean deitu eta segituan pasarazten ninduten despatxuraino, bai baizeketen zertara nentorren eta hantxe eliz liburu guziak nere mende uzten zituzten baina bost minutu baino lehen D. Hipolitoren arreba, han agertuko zan, bandeja batean kafe gozo bat zekarrela.

Liburuaren argitarapena: Hala, noizbait ere atera ziren liburuak. Ez nik eta ez Mikela gajuak nahi ordurako ordea. Hilebete batzuk aurretik, Txirritaren bizitzaren liburua agertua genduen eta oso jendearen gustokoa izan zen. Batek honela esan zidan: "Fernando Amezketarraren antzeko mito berri bat sortu dezu Euskal H e r r i a n " . D. Manuel Lekuona zenak berriz honela esan zidan:"Hemendik aurrera alperrik jardungo zera, holako personajerik ez dezu berriz inoiz aterako". Nik honelatsu erantzun nion: "Ez dakit ba. Orain Pello Errotarena hola eta hola prestatzen ari naiz eta on xamarra ¡zango dala derizkiot". Baina Pello Errotaren liburuari harrera hotzagoa egin zion, haseran behintzat, euskal jendeak. Urteen buruan gero hemen ibili da herritar bat, (Bernardo Atxagari begiratuz)

26 BERTSOLARI

liburu xar honen goralpenak nunahi egiten baina...

Dena déla b¡ lagun izan ziren liburua atera bezain laster, liburuaren alde jarri zirenak: Gabriel Aresti zenak honelastsu idatzi zuen: "Liburu hori nobela sariketa batera aurkeztuko balute eta ni epai mahaiko banintz, nik berari emango nioke saria". Bestea Donostiako Antonio Valverde zena. Honek honela idatzi zuen: "XlX.mendeko Euskal Herria hortxe dago pelikula batean bezala".

Nerekasa berriz honela esan nuen: "Txirritaren liburuarekin, usté baino txalo gehiago jaso ditut, Pello Errotarenarekin berriz usté baino gutxiago. Bataz beste berdinean gelditu naiz eta aurrera".

Baina usté ez nuena ere ¡zan nuen. Egia esan behar badut, hurrengo gertaera hau, kontatu ala ez kontatu oso zalantzan egon naiz. Azkenean hortxe doa baina eskaera batekin: inork ere ez dezaidala mesedez, gaizki hartu. Liburua atera berria zela arratsalde batean. Asteasura etorri nintzen eta Pello Errotaren etxeko atea jo eta sukalderaino sartu.

Harén bilobak ordea bere kejak azaldu z i z k i d a n : aitona, zen baino bajuago utzi nuela eta. Nik ezetz erantzun nion. Garai hartan bai hemen eta bai beste lurraldeetan ere oso pobre bizi zírela denak. Horrekin ez zela ¡ñor bajatzen. Gauzak ziren bezala esatea zela eta abar, eta abar...

Bera ordea ez zen konformatzen eta azkenean honela esan nion: "Begira, Donostian eta Tolosan ezagunen batzuk ¡zango ditugu.

Galde zaiezu ea liburu horrekin, beraren bizitza kontatuz, zure aitona bajatu dugun". Ez dakit nik esana egin zuen baina ñola edo hala Mikela enteratu zen ilobak zer esan zuen eta sutan jarri zen.

Pello Errotaren omenaldia: Lehen esan bezala, ordurako asteasuarrok hasiak zineten Pello Errotari omenaldia egin beharrez.

Mikelaren belarrietara ere iritxia zen asmo hori eta hura, bere aita zena adoratu egiten baitzuen, irrikitan zegoen. Baina halakoren batean atzerapen bat eman ziotzen jaialdi horri. Nere aurrean honela esan zion Mikelari bere alaba losepak: "Datorren udarako uztea erabaki dute, orain udazkenean eguraldiaren segurantzarik ez dagoela ta". Mikelak tximista bezain azkar honela erantzun zion: "Ez ta datorren urtean atsoarenik ere!". Han geundenak parrez baina Mikela sutan, bere aitaren omenaldia ikusiko ez ote zuen beldurrez baitzegoen. Baina ikusi zuen. jaialdi hori uztailean egin zen. Eguraldi zoragarria egiten zuela gogoan det. Orduko bertsolaririk onenak etorri ziren.

Baita jendetza haundi bat ere.

Egun betebetekoa alegia. Mikela gajuak ez zuen ordea berak usté bezain egun zoriontsua izan. Etorri eta Donostian bizi zenetik Asteasura gutxitan azaltzen baitzen, herritar guziak hasi zitzaizkion bakoitza bere agurra agiten.

Batek musu eta besteak eskua emanez. Honek hitz batzuk eta denbora berean beste batek beste hitz batzuk. Eta azkenerako, eguerdia baino lehen mareatu egin zuten gajua eta erretiratu beharra ¡zan zuen. Hurrengo egunetan goxoa zegoen: "Nik egun hori ikusi nahi eta neri horixe gertatu behar!"

Milelaren heriotza: Bukatu aurretik M i k e l a r e n heriotzaz zerbait esan nahi nizueke. Oso emakume debote zen. Joaten nintzenean askotan harrapatzen nuen etxeko sukaldean errezatzen, purgatorioko animak zirela, holako santu edo santari bederatziurrena zela, hura otoitzean b e t i . Gaxotu zenean, batean bixitatzera Joan nintzaion eta honela esan zidan: "Mingaina moteldu egin zait".

Nik orduan ixilik gelditu beharko nuen baina ezesatekoa esan nuela usté dut, honela atera bai-

1995-Martxoa

t z i t z a i d a n : " B e r e d e n b o r a n lan asko egina ¡zango da t a " . C e r o h o n e l a esan z i o n a l a b a r i : " D .

A n t o n i o k z i r i ederra bota d i t " .

Beste b a t e a n j o a n eta h o n e l a esan n i o n : "Zer m o d u a m o n a ? " Berak: " H e m e n , ezin h i l i k ! " B a i , harek h e r i o t z a r i a u r r e z aurre eta begirik ¡txi gabe begairatzen jakin zuen. H i l zenean, ni bertan n e n g o e n . la azkeneraino bere ezaguera gorde z u e n .

D o n o s t i a k o k a n p o s a n t u a n lur eman z i o t e n . Arratsalde euritsua zen. Ez glnen jende asko. Famili a r t e k o a k eta h e r r i t a r e n b a t z u k besterik ez. Lur emaleen kolpeak eta euriaren hotsa besterik entxuten ez zirela pentsamentu hauek nerabilzkien buruan: "Mikela XIX. mendean jaioa genuan eta mende hortan egin zuen bere bizitzaren zati on bat, 32 bat urte edo. Baita bere izaketa guztia orduan osatu ere. Gero XX.ean sartu zen beste 65 bat urte egiteko baina mende h o n e k ez z i o n h a r é n i z a k e r a r i ezeren kutsurik e d o aldaketarik sartu. Hark XIX. mendekoa ¡zaten jarraitu zuen. Hala, orduko Euskal Herriari, antzinako Euskal Herriari lur ematen ari ginela ¡ruditzen zitzaidan".

Honelakoxeak izan ziren Pello Errotaren alaba eta nere arteko hartu e m a n a k . H a s i e r a n esana errepikatuko dut: berari zor zaiola, a i t a r e n l i b u r u a d e n b e z e l a ¡zatea. Bera izan ez balitz askoz ere pobreagoa ¡zango zela.

Egun horretan bertan m a h a i n guruaren ondoren Asteasuko taberna batean asteasuarrek oso ezaguna duten gertakari bat jakin genuen M i k e l a Elizegina.

Ba omen ziren behin herri bazkari batean edo Asteasuko emakume talde bat. Haiek ere ongi zekiten Mikelaren berri eta hura tentatzen ari ziren nonbait. Halako batean batek esaten d i o : " A i z u , M i k e l a ! Hemen emakume artean eztabaida bat sortu da, emakumeari g i z o n a r e n g a n a k o g o g o h o r i n o i z , z e n b a t u r t e k i n j o a t e n ote zaion eta zaharrena zeu zarela eta zeuri galdetzea erabaki d e g u " . " Ba z a h a r r a g o r e n b a t e n g a n a j o beharko dezue hori jakitera, neri ez zaidan oraindik Joan eta".

M i k e l a k 9 0 urte beteak ornen zituen ordurako.

1995-Martxoa

SOR JUSTINA ALDALUR: MOJA BERTSOLARIA Justina Luisa Aldalur Iruretagoiena Aian jaio zen 1 922ko Azaroaren 22an. Baserri etxekoa, hamabiru senideren artean bera erdikoa zen, eta erlijio bidea, moja eginez, jarraitu zuen bakarra, ezkontzeko bokaziorik ez zuela laister konturatu zen eta.

Okasioak izan zituen, bizpahiru mutil lagunek maite izan zueten, bainoa proposamenak heldu abala, Justina Aldalurrek bapatean baztertzen zituen, bere bokazioak, ez atzo ez gaur, ez du eta zalantzarik ezagutu.

Testua: Karmen Larrañaga.

G

aztea zen oso komenturako bidea hartu zuenean: hamazazpi urte besterik ez. Edade maiorra heltzeko urtea falta zitzaionez nahitaezkoa zuen gurasoen baimena, eta amarengana zuzendu zen lehenengoz. Aldalurrek dionez "harek ez zuen siniesten lehen bizitik a n , baina gero esan z u e n : ba, bueno, zoaz". Aitari esaten, ordea, ez zen Justina ausartzen. Izan ere, "ñire aitak, badakizu, ez zuen siniesten bokaziorik izaten zenik; ez zuen siniesten, eta hari edozeinek esaten zion. Beraz, amari esan nion: behorrek esan aitari; nik ez diot esaten.

Eta aitari amak esan zion moja Joan behar nuela. Hurrengo egunean, deitu zidan [aitak) eta: zuk moja Joan behar duzula? Eta nik: baimena ematen al dit? Ni bildurrez. Baimena e m a t e n al dit? Eta [berak) esan zidan: hará!, hirurogei urte badauzkat, baina orain arte ez det siniestu bokaziorik izaten denik emakumieetzako. Baina orain siniesten dut zeozer badala. Eta nik bildurrez: hori ez diot nik galdetzen. Nik galdetzen diot: baimena ematen al dit? Eta, zer ba galeraz, [aungoikoaren gauzak okertzeko, gurasoak ez gera ¡ñor".

Gurasoen baimenarekin hatera, moja sartu ahal izateko orain eskatzen ez den dotea ezinbestekoa zen orduan. O f i z i o baten jabe izatea ere asko eskertzen zen, kontenplaziotik bakarrik ezin bait da b i z i .

Aldalurri ere, komentura sartzeko orduan, zer egiten zekien galdctu zioten. "Belarra garbitzen eta sega pikatzen" erantzun zuen berak. Ez ohizko lanak neskentzat, batez ere azkena; baino Justinak majo ikasi zuen, ez zitzaion eta sega amuzten zen b a k o i t z e a n anaiek z o r r o z t u zain egoten gustatzen. Eta gainera, anaien siesta orduan pikatzen zuen Aldalurrek sega, harri baten kontra

beste harri batekin labaina kolpatuz. Beraz, lan horietan adilua zela azaldu zuenean, lehenbaitlehen joateko eskatu omen zioten: "horrexen falta degu" eta. Antza denez, ordurarte gizon bat arduratzen zen baratza eta ganaduaz, baino lustina Joan ezkero gizon harén beharrik ez zuten ¡zango. Komentura heldu o r d u k o , lustinak bere gain hartu zituen hortelana eta vaquera ofizioa lanak. Hogeita hamazazpi urtez, ganoraz aritu izan da hortan Aldalur, Zarautzeko Klarisa klausura komentuan, gaitz batek harrapatu zuen arte. Gero, Orduñako etxean hobeto egongo zela eta han daramatza azkeneko hamazortzi urte.

Nahiz eta sasoiko dagoen, arinago dirá Aldalurrrek orain egiten dituen lanak, bere edadeak ere ez dio eta lehen adina laguntzen.

Bada, ordea, andra honen bizitzan, edadea gehitu edota bestelako aldaketak sufrituagstík, moteltzen ez den zerbait. Zer hori oso aspalditik datorkion bertsoak jartzeko duen afizioa da. A f i z i o h o n e k i n osatu zuen Aldalurrek komentura eraman zuen hirugarren o f i z i o a : bertsolariarena. Aurreneko beste bien antzera, hau ere etxean jasotak o a . Izan ere, g o g o r a t z e n d i g u berak: "holakoxe bertso-paper pilo bat eukitzen nuen etxean". Antza denez, juanillo deitzen zioten eskale bat ibiltzen zen baserriz baserri bertso-paperak saltzen. Eta, "jaietan, jai arratsaldero, aita eta ama poztutzearren, kantatzen ibiltzen nintzan, eta buruz ikasten nituen asko". Bezperetara joatea zen orduko igandetako usadioa. Aldalurrek ohitura hori jarraitzen zuen, zuzen asko, elizkizuna amaitu eta agudo etxera itzuliz. Han gurasoak egoten ziren eta alabaren kantak entzuteko zain. "Amak afaria preparad!, eta bitartean kantak adit-

BERTSOLARI 27

z e n . O s o g u s t o r a . Beren p o z a hauxe ¡zaten zen. jaia etorri eta bestela baserrian besterik ezer ez", adierazten du aiarrak. "Kantak ent/unda pozluta gelditzen ziran. Edoz e i n e n a k : zapateruarenak igual, eclo artzaiarenak". |ai arratsaldetako eginkizun hau Justina Aldalurrek obligazio bezela hartu zuen bere g a i n . H a i n z i t z a i o n , ordea, gusloko lana, non gurasoak asperlzen ziren arte aritzen zcn, bera nekez azpertuko bait / e n . Eskola hau berarekin eranian zuen luslinak komentura, egoitza santu hartan bere kanturako joerak irten biderik aurkituko zuen edota betirako isilduko zen aurreratu ezin /uelarik. lakina da konmentu-etxeetako isiltasunaren gomendioa, jakina den legez eliz kantetarako duten zaletasuna. Zarauzko komentura fraileak ¡oaten ziren tarteka. Mojen eta fraileen arteko harremana espirituala zelarik gehien bal, espiritualtasun hori abestien bidez adierazten zuten monjek.

Honela, klarisengana fraile batzuk hnrbildu ziren batean, hauxe izan / u t e n gonbitea, oroitzen du justinak: "alguna monja que c a n t e ! " . " I n o r k ez zuen kantatu nahi eta: si quieren, pues, unos versos de San losé" esan ornen zuen A l d a l u r r e k . " H a l a hasi n i n t z e n .

Fraile / a l i a r xamarra zan tartean eta esan z u e n : ¿quién es la que canta?... Eta jun nintzan konfesatzera, eta konfesatu ondoren, halakoxe galdera batzuek egin zi/kidan eta esan zidan: bertsoak ¡arri behar zenituzte zuk. Badakizu ñola jartzen dirán? Ez jauna, erantzun nion.

Eta n e u r r i a k eta p u n t u a k p r a i l e zahar horrexek erakutsi zizkidan.

Holaxe, egia. Baita paper batzuk ere eman zizkidan handikan ikastek o " . Fraile h o r r e n izena Kosme labarain zen. Ikaskuntza hau bult/ada lagungarria izan zela aitort/ e n digu Aldalurrek, bere ordurarteko bertsoek intuiziozko teknika baino ez zuten eta jarraitzen, bertsolari askoren antzera. Justina ikasteko prest agertzen zen ordea beti, zer esanik ez bertsoak b a z i r e n , hain baitzen bera bertsozalea.

Egia da komentutik kanpo Alalurren bersogintzak oihartzun eskasa izan duela zeharo, b i z p a h i m sari i r i b a z i d i t u e n a r r e n . Lehengoa, oraintxe berrogei urte laister, Arant-

28

BERTSOLARI

zazuko frantzizkotarrek urte jubílarra izendatu zuten 1955-56garreng o a n . G i p u z k o a k o p a t r o i a den Arantzazuko Amari eliza berri bat egin nahi zioten, herritarrengandik jasotako diruz eraikiko zena Ekintza ugari bultzatu zituzten frantzizkotarrek z o r i o n e k o urte h a r t a n .

Ama Birjinaren irudia herriz herri ibili ere bai, harekiko zuten íedeak eraginda, elizkoi zirenek diruz lagun zezaten. Ekimenen guztien artean b e r t s o - j a r r i e n txapelketa zegoen, bertan hartuko zuen parte Justinak bigarren saria eskaratuz.

Lehenengoa, berriz, Inaxia Etxabe zarauztarrak jaso z u e n . Inprenta arazo edo antzekoagatik ez ornen ziren bertso haiek garaiko aldizkarian publikatu, eta ez dirá gorde, O n d o r e n i p i n i t a k o beste batzuk argitaratu zituzten, baina sarituak suertatu zirenak sekula ez. Oraintexe hiru urte, lierriz, Loiolako San Inazioren jaiotzaren bostehun urte urrena zela eta harén bizitzari bersoak ipini zizkion Aldalurrek, aipamen bat jaso zuelarik. Bertso horiekin zer gertatu den ere ez dakigu.

billatu bidea, zurrutean badaukat abillidadea.

3/Aguardintarik etzait gustatutzen kasik, atzore ez nuan edan, koartillo bat baizik.

Ardo txuria ere dedanean pozik.

Ezin dedan denboran egoten naiz hutsik.

4/lheltzero batekin banabil lanean, jornala ematen dit astea joatean Hidraulika sakuak badauzka etxean: kamisa ere agindu dit haiek garbitzean.

5/ Horrelako kamisa gustatzen zait neri, jartzekok perezaz nago josi albeneri, puska askotakoa jostura ugari.

Hatz egingo diogu arkakosuari.

Nahiz eta bere bertsotarako gaitasunaz harro dagoen lustina zeharo, nonbait xumea ikusten du bere e g i n k i / u n a , eta ez du Aldalurrek idazten duenaren kopiarik gordetzeko joerarik. Honenbestez, berso a s k o r e n arrastoa g a l d u egi d u , Loiolako eta Arantza/ukoekin gertatu zaion antzera. l a k i n a , inork meriturik eman ez eta berak ere egiten duenari aparteko balioa ezin ikusi. Horrek ez du, ordea, Aldarruren zalatasuna o t z a n d u , aitzitik, odasioak izan ahala saiatzen bait da bersoak jartzena Baina badaki aspaldi ikasitakoak gordetzen ere 'Nikolasa Haundia' izenekoak baino ez ditugu hemen azalduko: 1/ Nikolasa haundia de nere grazia, Naparruan jaio ta Bizkaian hasia.

Oraindikan ez nago mirabe itxusia: buruko ilea daukat urdintzen hasia 2/Berrogeita sei urte deukat edadea, zazpi arrolla banaiz ezkondu gabea.

Alondeira sarritan

1995-Martxoa

1NAXIA ETXABE, OIKIAKO BERTSOLARIA Inaxia Etxabe Oikiako baserri batean jaio zen 1933garren uñe;/ Inguru hartan badira orain bizpahiru kale txiki, baino bere haurtzaroko garaian han,¡aserria besterik ez omen zen.

Berak dionez, umetan, "hauzokoekin eta jolaseanXibiltzen ginan, eta gainontzean lanean ikasi gendun asko. Eskolan ere ibiltzen ginw,/hamalau urte arte ibili nintzan ni eskolan.

Hantxe lagunekin jostatu ta oso ondo. Peliyeta horiek izaten ziren gure jolasak; soka-saltua eta aixakaponak eta horrelakoak".

Testua: Karmen Larrañaga.

E

sku pelotan trebea zela oso aitortzen digu Etxabek, ba¡ neska eta ba¡ mutilen artean. Hala esaten omen zion bertako alkateak: "raketa bat ekarri behar dinat nik hiri, raketa bat". Baino hitz horiek hortantxe gelditu ziren, Alkate jaunak ez bait zion raketarik inoiz ekarri. Ez zuen

agian bestela ere, garai batez gero, Etxabek asti gehiegirik kiroletarako ¡zango, baserriko lanetan gazte hasi zan eta. Familia haundi bateko hamaikagarrena izanik -gazteena bere esanetaneskola hamalau urterekin utzi eta baserriko lanetan hasi zen, aitar e k i n : soroan nahiz behiak gobernatzen. " N i lan guztietan

ibilia naiz. Gizonak egiten zituzten lan klase guztiak. Eta emakumianak ere b a i " , esaten digu Oikiarrak. Ura ere ekarri beharra izaten zen, baserri gutxitan egoten zen eta orduan ura. Iturria etxetik oso urruti ez zegoen arren, aldapatsua zela bidea gogoratzen clu Inaxiak, bere gain zegoela lan hau egilea ere bai.

Aurreko guzti honekin, Inaxia Etxaberen haurtzaro eta gaztaroko paisaia osatzen duen beste garrantzi haundiko zerbait, kanta-papelak dirá. "Aita zanak ekartzen zitun perira eta juten zanean. Orduan perian eta saltzen izaten zien. Eta gure etxean asko zan. Asko. Handikan hasi nintzan ni" dio Inaxiak. Etxabetarrenean bertsotarako afizioa ez zen aitarena bakarrik, izan ere: "anaiei ere asko gustatzen zitzaien bertsoak ¡rakurtzia, eta lengo bertso zaharrak kantatzea".

Baserri askotan ohi zen antzera, Inaxiarenean ere bertso liburu bat zegoen. Berak ez daki nork edo nondik ekarria zen liburu hori, nahiz eta "aitak peri matetik ekarriko zuen igual" usté duen.

Oraindik gordetaka dauka berak liburu h o r i . "Puskatuta dao baina. Harek dauzka: Jesús! Txirrita eta Bilintz, eta lesús! Asko, asko. Danak. Pedro Mari Otaño eta orduko bertsolari guztiko, danenak".

Kanta paperak ela bertso liburuak ohizko ziren orduan bertsoak ikasteko, batez ere plaza eta sagordotegietara joaterik ez zutenentzat, andrazkoak kasu. Beraz, liburu nahiz paperetan zetozenak etxetan berrestatzen ziren, behin eta berriro, buruz gelditzen ziren arte. Honenbestez, sukalde bazterrak, Euskal Herriko baserrietan, hamaika bertsoren lekuko ¡zan dirá -bertso-eskolak ¡zan direla esan genezake zalantzarik gabe. Baino nonnahi aritu zitekeen bat bertsotan. Etxaberen kasuan, esaterako: "mendian asko ibiltzen ginen behiak eta zaintzen, eta zelaian ni bertsoak irakurtzen eta bertsoak kantatzen nenbilen, hantxe". Bertsoen teknika menderatzen hasi zenean, berriz, bereak sortzeari ekin zion Inaxiak. Lehendabizi bertsoa

1995-Martxoa

BERTSOLARI 29

kantatu egiten zuen Etxabek, eta ondoren idatzi. Bertsotarako trebetasuna hemezortzi urte zituenerako azaldu zuen, eta ordutik hona ez du gaitasun honek etenik ezagulu, bere habilidadea erakusteko aukera ugariegirik ¡zan ez duen arren. Baino Inaxia Etxaberen gaztaroko urteak argiegiak ¡zan ez baziren bertsolaritzarenlzat, franquismoa zela tarteko, oraindik ¡lunagoak ¡zan zirela emakumezkoarentzat esan beharrik ez dago. Bertsolariek plaza gutxi eta kontralatuak bazituzten, andrazkoen plaza bakarra sukaldea zen, edota laister ikusiko dugunez, EMza.Urte haietan bertsogintzan nabarmendu zen andra bakarra Inaxia Etxabe dugu. |akin badakigu, ordea, beste askok ere tradizio honen berri ondo zekitela. Ez alferrik orduko bertsolari gehientsuenek andrazko bat gogoratzen dute beren etxetan bertso kantari.

Baino gizartearen antolamenduak nonbait ez zituen emakumezkoak lan hauetan ikusi nahi eta hauen ahotsak isildarazi egiten ziren plazetarako orduan.

Sentsu honetan, ekar ditzagun gogora Inozenzio Oleak behin esandako hitzak: "nik ere banun arreba bat bertsotan eitten zuna.

Garai hartako, garai hartan eitten zen bezela eitteko poliki moldatzen zen hura. Etxean moldatzen zitun. Etxetik kanpo ezta pentsatu ere. Ordun neska bat bertsotan ikusi balitz, bueno! Bueno, hura ez zen e z k o n d u k o . Akatsak erantsi nahi izaten zitzaizkion: txurruk eitten zuela eta esango ziren neska horregatikan".

Beraz, bada, Etxaberen garaiko andra bertsolarien arrastoa aurkizen saiatzen garenean, Inaxia bera kenduta, bizpahiru monja besterekin ez dugu topo egiten.

Cainontzekoak isildu egin dirá, ahantziak ¡rentsiz betirako. Egia da Inaxia Etxabek, Orio, Zarautz, Azpeitia, eta Donostiko plazetan aritu izan déla bertsotan, besteak beste. Egia ordea, berdin berdin,

30

BERTSOLARI

bere debuta nahiz urte askotako bertsogintza erlijioaren ¡nguruan borobildu déla. Honenbestez, bere reputazioa salbu dago, Luzia Coñirena ez bezala. Izan ere, "andra txarraren bentajak" ez dirá Xenpelarren garaiako zaharkeri bat, gaur arte berrestatu ¡zan den andrazkoak kontrolotzeko joera bat bazik. Honetaz, zerbait badaki Etxabe berak.

Basarrik eman zion eta Inaxiari andra-gizon, gizon-andra, gora beheraz bertsotan aritzeko aukera. Lehendabizi Basarrik jarri zituen Gipuzkoako andra gazteen faltaz zenbait bertso. Falta hauen artean nobelak irakurtzea eta zinera joatea aipatzen ziren, nork bere burua apaintzearekin batera. Nonbait, fribolitate hutsa baino ez zuen portaera hauetan errezildarrarentzat aurkitzen.

Etxabek berehala erantzun zion.

Batenak nahiz bestearen bertsoak Arantzazu aldizkarian argitaratu ziran (ez ditugu hemen jartzen, aurreko Bertsolarian azaldu ziren eta, inork ikusi nahi baditu han aurkituko ditu).

Gora-behera honek eskeini zion bertsotarako aukera baino lehenago, beste okasio batzuk ere ezagutu zituen Inaxia Etxabek. Debuta, esaterako, Zarautzen egin zuen, hirugarrendarrek bere urteroko bazkaria ospatzen zuten batean. Lagun bat aritu zitzaion bertan bertsoak bota behar zituela animatzen, eta hala egin zuen, bai, Etxaberen bertsoak egundoko arrakasta sortuz. Erlijio giro honek erabat erakartzen zuen Inaxia. "Hemen, orduan, izugarrizko billerak eta jende asko zegoen" dio berak. "Oso, oso zegoen e r l i j i o a g u z t i a n .

Behin hamalau urte ezkero, hor sartzen zen jende pilo bat". Hala egin zuen Etxabek ere, hamalaurekin baino bizpahiru urte gehiago zituenean -oraindik hirugarrendarra izaten jarraituz. Beraz, erlijio hildo horretatik abiatu zen hasera batean oikiarra. Eta inguru horixe izan du geroztik ere bert-

sotarako aukera gehiena eman, eta sariak lortzeko bidea ere zabaldu diona. Lortu zuen lehenengoa, Arantzazuko Ama Birjinari jarritako bertsoen bidez jaso zuen. Frantzizkotarren Arantzazu aldizkarian eman ziran argitara.

Aldizkari honetan, ordea, Etxaberen bertso ugari azaldu dirá geroztik, sarituak izan gabe ere.

Arantzazura egiten ziran erromesei, esaterako, urtetan eskeini zion bertso Nada. Hará hemen halako ibilaldi baten ostean idatzi takoak: 1 Agorrillaren amazazpia egun gogoangarria, neskatxa gaztez beteta zegon Oñati'ko plaza aundia, leio batetik begiratuta uraxe ikusgarria, esan ziteken antxe zegola osorik Euskalerria 2 Arantzazu'ra oñez joateko guziak prest eta gertu, an artu bear zan nekearekin etzan iñor ikaratu, beste bidé bat obeagorik ezin diteke arkitu, zerutikako grazi guziak. egiteko guganatu.

3 Amar milla ta geiago neskatx penitentzizko bidean, egiten dirán pekatu dañen zorrak ordaindu naiean, Euskalerriak gazte trebeak • baditu zorionean, jarrai dezagun oitura onak gurekin gorde naiean.

4Eguzkiaren berotasunak gogor ginduan kiskaltzen, eztarri daña legortu eta oñetatikan nekatzen, ori guzia izanagatik ez giñan asko bildurtzen, Arantzazuko Ama maitea an bai-genduan laguntzen.

5 Iru orduko bidé luzean egi sakonak ausnartzen, izlariaren jardunaldiak ongi ziguten laguntzen, otoitza eta abesti goxoz guziok giñan alkartzen, era artako edertasunik ez da nunaitan arkitzen.

1995-Martxoa

INAXIA ETXABE

6Arantzazko Ama maitea, artu nere azken itzak, arrisku asko ¡artzen dizkigu lurgain ontako bizitzak, ¡ñor ez gaitzan betiko galdu pekatuaren ekaitzak, zure eskutan gorde itzazu gu bakoitzaren biotzak.

Cauza jakina da orduan Arantzurako ¡bilaldietara neskak eta mutilek egun diferentetan joaten zirela, segregazioa zen eta garai hartako ohitura edo giza legea.

Ordutik hona gauzak asko aldatu direla sinisten dutenak badira.

Baino segregazio hartarako lekurik egote ezaren aitormena ez da segregazioa baztertu egin denaren behar adina froga. Izan ere, azken hamabost urtetan, beste hainbat bertsolariek, bertsoak osatu dituzte Arantzazura doazen erromesentzat. Epe horretan, antolatzaileei ez zaie emakume bertsolari bat kantatzera konbidatzea bururatu. Agian bururatu bai, baino konbidatu behintzat ez. Maila ez dutela ematen, edo andrazkoen bertso estetika ez déla gustagarri, izango dirá arrazoiak, seguruenik. Honenbestez, segregazio ezaren garaian, protagonismoa gizonen esku lehen baino gehiago dago. Inaxia Etxabek bazuen eta orduan bertsotarako okasio. Orain, aldiz, élite maskulino batek baino ez du aukera h o r i . Sinesduna izan beharrik ere ez dago, gainera.

Bertsolari puntakoa izateak hartu dio eta fedeadi aurrea. Monjak, Santa Ana Klausuran, bertsolariek zer esango entzuten hori zilegi da, bai. Eta oinezko erromes andrak gizonen alboan nahi adina joatea ere bai.

Beraz, Etxabe andreari plazak gutxitu egin zaizkio urteak Joan hala. Entrenatu ezak, gainera, badakigu noraino moteltzen duen bertsolari baten trebetasuna. Inaxi saiatzen da bere kasa etxeko lanetan eta ari denean.

Hala dio behintzat berak: "bertsue etortzen zait beti neri burura.

1995-Martxoa

Ni nabilen lekutan ¡a beti bertsotan ibiltzen naiz". Bertsolaritza barru barruan sartuta daraman gauza bat ornen du eta. Baino jende aurrean edo ñor bere buruari jardutea ez da gauza bera. Halare, Etxabek bere bertsoak kanporatzeko bidea familia zelebrazioetan aurkitzen d u .

Senide arteko ospakizunetan: ezkontzak direla, edota jaun harteak, bataioak eta antzekoak.

Baita hirugarrendarrek biltzen direnean. Asko ez déla, Elizan kantatu zuen San Franzisko eguna zen batean. Meza berezi bat egin behar zutela eta ea joango al zen eskatu zioten. Orain, berriz, irrati batean, aurretik emandako puntu baten inguruan, bertsoak jartzeko aukera izaten da. Etxabek ez du aukera hori galdu nahi izaten eta ahal duen gehienetan osatzen ditu bertsoak.

Bertsolari humila eta andra bikaina den Inaxia Etxabek lora eta alabantza ugari ezagutu zituen gazteago zenean, bere bertsogintzari esker. Mireslerik ere falta gabe. Bat, esateko, Checoslovaquiarra. Euskara ikasten ari zen gizasemea, antza denez.

Urtetan Etxaberekin karteatu zen, euskera atsegin zitzaionez, ikasi eta erabili nahi zuelako checoak.

Korrespondentzia honi harén heriotzak jarri zion amaiera, orain déla urte asko ez. Etxaberen esanetan, inguruko guztiak poztu ornen dirá bere bertsotarako joeraz. Eta ez du oroitzen inork kantatzeko debekurik ¡arri zionik. Baina bertsolari artean, bera zenean andra bakarra kantatzen, "zerbait ematen z u n " aitortzen du. Gainera ezkondu zenean, alaba bakarra jaio ondoren, plazetatik baztertu beharra izan zuen. Etxabe andrea, bertsolari izateaz gain, etxekoandrea bait zen. Eta urte haietan, azken honek egitenn zuen bat andra, ez beste ezerk. Pentsa bestela ñola hartu izan dan xelebretat Luzia Coñi, besterik gabe ohizko ez diren gauzak burutzeagalik.

Badu Inaxiak moral bikoitz honen kontzientzia apur bat, hau esatera daramana: "leño gauza guztietan emakumia behian egoten zen. Etxeko lanak egin eta esklaba pixkat". Orain, aldiz, emakumia gora doala usté du oikiarrak. "Eta zergatik ez?" galdetzen dio bere buruari. Erantzuna ere bapatean datorkiolarik: "guk ere badugu talentua; eta gauza askotan, gizon askok baino g e h i o " . Honenbestez, Etxabe poztu egiten da zeharo, bertsolari gazteak tradizioaren lekukoa hartzen ari direla ikustean. Neska bertsolariak aurrekoen erreleboa direla ikusterakoan, historiak orain arte egin ez duen justizia belaunaldi honetan egiten hasiko ote den esperantza ere jarrita dago gazte horiengan. Historia, ordea, urte ilada luzez neurtzen den gertakizuna da.

Beraz, zer gertatuko den ikusteko dago. Bitartean, hobe isilik baino bertsotan segi, nahiz eta kantarien izenak agian denborak irentsi. Euskararengatik kantatu, baino batez ere geuregatik. Ondorengo bertsoekin amaitutzat eman zuen Inaxia Etxabek gure jarduna, beste bat arte: A z p a l d i k o kontuak horra hemen jaulki Cuzien aitormena egin degu aurki Inguratu zaidana galdetzen

badaki Nere depositua hustu du ederk¡.

BERTSOLARI 31

SEBASTIANA GESALAGA: SOR NIÑO DIOS. "ZALDUBI" AITAREN PAUSOAK BERTSOTAN Sor Justina Aldalurren etxean aita-amak, biak, bertso zaleak baziren, Sor Niño Diosenean amari bertsoak ez omen zioten aparteko grazirik egiten. Gaitza izango zen hau bertsolari trebea zegoen etxe batean, fuan Bautista Gesalaga, Sor Niño Diosen aita, bertso jartzaile amorratua zen eta.

Testua: Karmen Larrañaga mazteari ez zitzaion gustatzen senarraren jira eta Niño Diosek gogoratzen duenez: "sekula txalorik ez z u e n gizon hark etxekoengandik "jaso". Amak, santuen bizitzak irakurtzea nahiago izaten zuen, luán Baulistak ipinitako bertsoak entzutea baino. Gutxi inporta zion honen bertso asko eta asko santuen bizit/ a z nahiz besteiako e r l i j i o gaiez osatutakoak izatea. " Z a l d u b i k " , hauxe bait zen bertsolari harén gaitzizena, entzulegoa etxean ez beste nunbaiten bilatu behar izaten zuen.

Gehinetan, Niño Diosek esanetan, e l i z a a t a r í a n . I g a n d e t a k o meza a m a i t u o n d o r e n b a n a t z e n bait zituen "Zaldubik", aurretik inprima arazitako bere bertsoak: "senideei ematen zien, denei partitzen /¡en Elizaren irteeran |aitak| bere bertsoak". Itxuraz, elizkizunerako biltzen / e n jende m o r d o s k a k , atsedena harlzen zuen me/a ondoren, lagun artea e g i n e / . Atseden giro horixe izaten zen bertso-paperak banatzeko aukera apropos.i.

E

Sor N i ñ o Diosek bere aitaren bertsotarako afizioa ondo gogoratzen d u . Izan ere, mahastira aitari laguntzera ¡oaten zenean, gizonak palrikatik lapitza atera eta, bertsoak burutu abala, kuaderno txiki batean ñola idarten zituen maiz ikusi zuen alabak bere aita. "Ateratzen zituen bertsoak lanean ari zalá. Kopiatzen z i t u e n k u a d r e n o t x o a n eta gero inprentara", ondoren debalde banatzeko, aitortzen du Sor Niño D i o s e k . O r d u k o i n p r e n t a lanak bost d u r o i z a t e n o m e n z i r a n .

"Garai hartan, gu txikiak ginenean, bost d u r o i n p r e n t a n asko z a n " .

Apenas, o r d e a , " Z a l d u b i k " d i r u hura berreskuratzen zuen, berak, bertsoak, dirua egiteagatik baino aíizioaren eraginez kanporatzen zituen eta. A f i z i o honek izan du gero/tik etekinik. Antza denez, Aita Zavalak, "Zaldubik" ¡arritako bertso paper gehienak, txukun bilduta aurkitu zituen, bi kartolinen erdian josita. Bertako bertso gehienak santuen bizilzaz ñola Ama Birjinarenak ziren. O r a i n , bertsorik xamu-

32

BERTSOLARI

rrenak, Z a r a u z k o Santa Klarako k o n b e n t u itxian d a u d e n bere bi alabei jarritakoak zirela dio Zavalak. Egia esan, bi ez, hiru alaba daude komentu hortan. Hirukote hortako bat, aitaren afizioa jarraitu zuen bakarra, Sebastiana Gesalaga, Sor Niño Dios, clugu.

Sebastiana Gesalaga Zarautzen jaio zen 1924ean. Hamaika anaiarreba jaio ziren arren, haurtzaroa bederatzi besterik ez omen zuten gainditu: hiru ahizpa eta sei anaik.

Gaztaroan, berriz, beste hiru galdu zituzten. Bat soldaduzkan meningitisak hartuta; bestea pulmoniarekin, hemeretzi urte zituela; eta hirugarrena, Sebastianaren ondorengoa, hamasei urterekin. "Orduan etorri /itzaidan bokazioa niri", esaten du Sor Niño Diosek, heriotza hórrela ikusita. Nik hamazazpi urte t'erdi nituen anaia hil zanian. Orduntxe kanbiatu nintzan mundutikan. Religiosa izateko bokazio holaxe etorri z i t z a i t e n " . Baino hogei urte bete zituen arte, berehala hogeitabat egiteko, ez zen Sebastiana k o n mentura joango. Bitarte horretan, bere b i z i t z a n ez dago a p a r t e k o konturik. Eskolak amaitu eta etxeko lanetan aritzen zen; tartean baita aitaren mahastian, atxurreian; "baratza lanean gutxi" egiten zuela /ehazten duen arren. "Mahastian aita jarduten z a n " . Beraz, hogei urte zituen Sor Niño Diosek Santa Klara komentura zuzendu zenean.

Ahizpa zaharrena berarekin zihoan. Handik zazpi urtetara gazteenak a u r r e k o e n pauso b e r b e r a k jarraituko zituen.

K o m e n t u a n sartu aurretik Sor N i ñ o Diosek bertsoak osatzeko saiakera batzuk egin zituen. " N i k , egia esan, txikitatikan erderazko poesiak f e l i z i t a t z e k o eta egiten nituen". Euskaraz, komentura Joan orduko hasi zen, aitari bidaltzeko osatzen zituenak, hain zuzen.

"Lehendabiziko urtean hasiko nintzen. Abenduan zuen kunpleañua eta" gogoratzen du Sor Niño Diosek. Itxurar, aitari urte eguna bertsoen bidez zoriontzea gauza egokia Sebastianari. Hain izanik gizona bertso z a l e a , h a l a k o d e t a l l e batek aita asko poztuko zuelakoan zegoen alaba. Bai hala gertatu ere.

"Zein poza hartu duen aitak!" esan zion eta anaiak bisita egun batean.

Okerrena zera zen, ordea, buruz ikasitako teknika jarraituz egiten zituela Sor Niño Diosek bertsoak, besteiako eskolarik ez zuen eta.

Horixe, aitari entzunez edota etxean zeuden bertso-paper eta liburuengandik eskuratutakoa ez besterik. Baino ez zitzaion eskola hori nahiko iruditzen, eta Zaldubitarra Sor Justina Aldalurrengana hurbildu zen. Izan ere, moja bertsolari hau Sebastianaren komentu kidea zen.

Aldalur Gesalaga baino adituago zenez bertsotan, laguntza eske Joan zitzaion. Hark erakutsi zion ñola rimarazten diren bertsoak neurri eta doinu diferentetan. Ingurukoei entzunez ikasita zeukan teknikari forma zehatzago ematen hasi zen, orduz gero Sor Niño Dios Aldalurren laguntzari esker.

Komentukideak izan arren, monja bertsolari hauek ez dirá inoiz bata bestearekin bertsotan aritu. Nahiko lan izan dute beste I a ere beren sormenak paperetan ipintzen. Baina, jakina, mojak handikeri horietan ibiltzea ez zen k o m e n i . Banidade susmo izpirik egon ez zedin Sor N i ño Diosek bere bertsoak izenpetu gabe azal z i l e z e n e r a b a k i z u e n .

"Nei zer inporta zait ba. Nik komuniadearen ¡zenean egingo det egin behar dena eta akabo. Gainera, bakoitzak badaki beria den edo ez, ikutuan eta detailean eta" esaten du Sor N i ñ o D i o s e k . D i s k r e z i o hau izango da, agian, Gesalagak bertsoak jartzeko debeku sufritu ezaren arrazoi, Sor Justina Aldalurren ka-

1995-Martxoa

SEBASTIANA GESALAGA

suan ez bezafa. Agian, beste arrazoia Zaldubiren ahizpa zaharrena abadesa izanik urletan, aitaren afizioa aitzaki, ez zuen Sor Niñorena gaizki ikusiko. Izan ere, "euskaldun ezagunari íelizitatu behar zanian eta: egin zazu bertso bat edo beste" eskatzen zion abadesak bere ahizpa bertsolariari. "Besteei poza emateagatik egiten n i t u e n " adierazten du Sor N i ñ o Diosek. Eta gero: " ñ o l a gauza d i f e r e n t a dan bertsoa, ba, poz haundia hartzen due. Bertsoak die alegratzeko kantak. Gauza ona da eta sanoa; gauza garbiye d a " , borobiltzen du Zaldubitarrak.

Bertsolaritzaren garbitasunarekiko zalantza gutxi du Sebastiana Gesalagak, ez bait dio inoiz okerrik antzeman t r a d i z i o h o n i . Ezta sikira tabernetan burutzen zenari. Hau déla eta, aspaldiako kontuak dakartza gogora, hauxe esanez: "bidean joaten nintzanean, taberna batean bi bertsolari zeuden bertsotan; nahiz eta zuzen zuenak ez bota denak, igerri egiten zitzaien borondate ona, poza emateko ari zirela. C u k ere bertsotan ekiten genion gero, pixkat disparateak eta parre egin ta, gauza ona". Beraz, hain gauza sanoa zela ziurtatuz gero, zergatik ez bera ere bertsotan saiatu, lehenago ere poesian saitu zen bezala? G a i n e r a , berezko joera bazuen eta ondokoak pozluko baziren, kalterik ez zegoen inon. Honenbestez, eta konbentuko isiltasuna erakargarria duen Sor Niño Diosek, komunikazioari erabat uko egiterik ez dagoeneaz, hainbat kontu modu atsegin honetaz luzatzea izan da bere aukera okasioetan.

Plaza babestua da halare konbentua, ezkutukoa déla ez esatearren, eta Niño Diosen bertsoak ez dute oihartzunik izan, apenas. Egia da berak ere ez duela inoiz nabarmendu nahi izan.

Sebastiana Gesalagan bertsoak bere bizitzak bezain intimoak eta ikustezinak suertatu dirá. Konbentuko komunitate espiritual horrentzako zuzenduak, batetik; eta bestetik, gertu gertuko dituzten senideentzat.

H o n e t a r a m u r r i z t e n da m o n j a honen unibertsoa. H o r t i k kanpo gaztaroko oroitzapenak besterik ez.

H o r i e t a n , aitak betetzen du leku berezi bat. Hain berezia, non eta hura hil da gero, " Z a l d u b i " zaharrak, bizi izan ezkero, ehun urte kunplituko zituen egunean, bertso

1995-Martxoa

hauek osatu zituen Sor Niño Diosek: 1 Aurten diluía e^un urteak gure aita-zanak betetzen, eta leialki alkartu gera ez ui/i gabe astutzen.

Bere bizitzan "illun-argiak" ez zioten beñe usten baiña bertsuak pozik abesluz ola zulen ber.i pozten.

2Bizítza latza eraman zuan, beti i.irdunaz lanlan bere poz daña bertsotan zeukan asmatuaz afrurrian.

Ida/te zuan dezk,intz.i!uaz Iramuarenn azkenian eta aiailsu jarraitzen zuan bere bertsuen pozian 1 Bertso zalia, bertsolaria, gaztetatik zan azallzen, ¡rere bertsuak sarri abestuz bere blotza zan pozten. / a r a u / t a r r a zan, a n l / i n a l i k a n " Z a l d u b i " zioten deitzen, bere sendia, oso ufaría ezaguna da Zarautzen.

4 Santu askori beren b t / i l z a jarri zizkien bertsotan berak ejenplu na¡ zigun jarri guri oroiluz askotan.

Mixioak ere bosl urtetikan zeuzkan oso gogotan idazten zitun ezarri naiaz gu danonen biotzetan.

5 Or goi ortatik esan zaiguzu emen gauden gu danori ez dezagula beñere astu gero degun zeru orí.

Bertsuak onak ¡zango dirá ez dago or dudarlk baiña obea gure fedea jarraítuz beti latinan, íi Eskerrik asko bioEz-biotzez emen zaudeten danari zuen timena eman nairikan pozik " Z a l d u b i " zanari.

Zeru goítíkan berak digula iritxi grazi ugari egun batían gure egoteko zeruan alkar pozgarri.

"Zaldubi" aitaren urte egunak Sor Niño Diosi bertsotarako eman dion okasioa kenduta, konbentuko bizitzari lotuta daude idazten dituen gainontzekoak: Santa Klararen urte urrena déla, edota Gabonak, Pazko eguna, Jesusen piztuera, Kristo Errege eguna, profesiozkoak, eta antzekoak osatzen dute Sebastiana Gesalagaren gaurko bertso errepertorioa.

Hauetako batzuk kantatu izan dirá.

Urtero kantatzen dituztenak ordea Santa Zezilia egunekoak dirá. Orain hogeita hamar urte hartutako usadio bat jarraituz, Santa Klara abets batza etortzen da egun horretan konbentura abestera. Aita Karmelo Iturriak, mesa esaten duen frantzizkotarrak, bertso pare bat botatzen ornen d u , eta Sor N i ñ o D i o s e k beste birekin erantzun.

Sebastiana Gesalagaren bertsogintza urteen poderioz asko motel-

du den arren aita Joan zen ezkeroztik estimuloa ez da berbera- rito hauei eutsen dio oraindik. Aurten ere osatu ditu sortza bat edo beste, hortakoxe dirá eta, Justina Aldalurrek esango lukeen bezala, laungoikoak ematen dituen dohaiak. Neurriko entzulegoa aurkitu e z k e r o : "itxuen erreinuan betokerra errege" adierazten d u Zarauztarrak. Sor Niño Diosek ez du bere trebatasunaz h a r r o k e r i h a u n d i r i k . O r a i n , k o n b e n t u k o beste m o n j a k bera baino gutxiago direnez ez bakarrik akatsiz ez dituzte aurkítzen Gesalagaren bertsoetan, baizik eta poztu egiten dirá kantak entzuteko aukera bakoitzean. Izan ere, otoitz ñola santifikazio bideak ugariak dirá. Eta nork ukatuko dio bertsolaritzari ibilbide horretan bertsoak ere garrailu izan daitezkeenik. Zer esan bestela ondorengo eta antzeko bertsoetaz?

Zortzirehun urte Santa Klara jaio zela ozpatzen egindakoak: 1 Santa Klara zortzireungo i.iio zaneko urtea aurten ospatzen degu alaitsu olako urte betea.

Zarauzko monjak p o z o / beterik naink zerliail egitea: auxen aurrena egingo degu.

Bere ant/eko i/atea 2 Bera aberats izanik ere eta goi "lautxo'takoa txikitatikan [lobrearengana limosnakin badijoa.

I i r e / a t / e k o arri koxktirr.ik edo errosarioa.

Baña gorago begira dago zumatu nairik Goikoa i Santa Klarari niunrluko ametsak ezin zioten betetzen, ez goiko mallak ez da diruak e / zioten tirat/en.

Bere anima garbi ta tiñak d u geiago desialzen zeru ederra zoriontsua ez daña beñe bukaizen 4 Orrela dago gazte ederra e m e z o r t / i urteekin eta Franzizkok erakus zion ñola batu lesusekin.

Pobretasunan, alaitasunan, launaren graziarekin, bere bulea eskulukoa lesusen artu-emanekin 5 lesusi segi aspertn gabe jarraítuz m u n d u onetan, bera ikusiz ñola dagoen sarri pena ta neketan, Guk ere beti trebetasunez segi d i o g u n benetan: tíñela gure anima beti egongo da bai pozetan. fi M u n d u ederra. ezin ukatu, baña zerua obea, sinisnienakin launari jarrai baita artuaz nekea.

M u n d u k o tranpak gar.iituz p o / i k lesus berakín b.ltera: gero betiko Sania Klarakin izateko poz betea.

BERTSOLARI

33

LUZ1A GOÑI: PLAZANDRE BIKA1NA Luzia Goñi bertsotan entzuteko aukera ez dugu maizegi izan, nahiz eta berehala prestatzen den bera plazetarako.

Aizarozko andra mardul honi ez zaio beste zenbaiti ohi zaiona gertatzen, alegia ¡ende aurrerako beldurra, edota plazan agertzearen ikara gainditu ezina. Deitu ahala urreratu izan da nafar hau bertsotara, telebistaraino ere hiru alditan edo iritxi delarik, bertan, kantatzear ain, beste habilidade batzuk ere erakutsiz: taloak egitea, esaterao. Izan ere, ofizialki jubilatu zela urte batzuk pasatu diren arren, Goñik ez dakit aisian egotea zer den. Afiziorik falta ez zaionez, bost inporta dio 67 urte kunplitzeko zorian egotea.

f

Testua: Karmen

Larrañaga

orduan. Gertutasun honen arrazoiak b¡ izen nagusi d i t u : Uztapide eta M i t x e l e n a . Bi hauek dirá G o ñ i k ongien gogoratzen dituenak, nahiz eta bertsolari gehiago Retegi tabernara hurbiltzen zirela aitortu. "Puertoan lana egiten zuten eta taberna hartara joaten ziren. Uztapidek ez zuen puertoan lana egiten, baina aurraltzak eta saltzen zittun eta hura ere hantxe egoten zen. Hantxe, ni egoten nintzen tabernan, eta beti niri bertsoak botatzen. Eta niri asko gustatzen zitzaizkiten, oso grazie egiten zian. Eta Mitxelena oso laguna nun", esaten du Aizarozkoak.

A

izarazko herrian jaio zen arren, Luzia G o ñ i ez z e n h e r r i h o n e t a n luzar bizi ¡zango; maizterrak izanik, nagusiak L u z i a r e n f a m i l i a b i z i zen etxea behar zuelako bertatik bidali egin zituen eta. Hau gertatu ondoren G a l t z a r o n hartu z u t e n G o ñ i r e n gurasoek beste etxe bat, eta hantxe hari eta bizi zen Luzia, hamalau urterekin Lekunberriko hotel hatera s u k a l d e l a n e t a n e k i n z i o n arte.

Luzia Goñi Olias Basaburuko Aizarotzko oían jaiotakoa Luzia Goñirena oso da ez ohizko adibidea bertso munduan. Izan ere, Goñiren etxean ez zen bertso-jarriak entzuteko ohiturarik, baserri etxetan gertatzen zen antzera. "Bertsolariek ba ziren gure aldean. Eta nei bertsolariak beti gustatu izan z a i z k i t " aitortzen duen arren, ez du bertso m u n d u a seaskatik dastatu bere garaikide gehientsuen modura.

Goñi ez zen bertso mundura gogotik eta gertutik heldu Errenteriako Retejí tabernara lanera etorri zen arte, hamasei urte baino ez zituan

34

BERTSOLARI

Garai hartan, ordea, Luziak bertsoak entzun besterik ez zituen egiten, gerora etorri zitzaion eta jartzeko z i r r a r a , bertsoak i d a z t e k o desioia. Momentu hori, berak dioenez, senarra hil eta batera gertatu zen. "Gizona hiltzalaik, orduntxe hasi nintzan eskribitzen. Handik urte batera edo". Berrogeita haniar urte bete gabe zeuzkan Goñik alarg u n d u zenean. O r d u t i k aurrera, poliki, poliki, hainbat bertso sorta osatzen joan da, ez bait da bera bapateko bertsolaria izan ¡noiz. lende aurrean kantatu arren, bereak hertso-jarriak diren neurian, aurretik idatzitakoak dirá. "Ez dut balio inprobisatzeko bertsolariekbezela", esaten du harrokeri handirik gabe.

"Etorririk ez dut nik bertsotarako | b a p a t e k o r a k o | . Nere bertsoak, poesia modukoak die".

Egia da bai, Luzia Goñiren bertsogintza oso déla ez ohizkoa (bere nortasunaren igualtsu) arau k o n b e n t z i o n a l e n arabera n e u r t z e n badugu. Estrukturaren aldetik, poesia itxura dute, nahiz eta kantatzeko egokitzen dituen sormenak bertsoen a n t z a h a u n d i a g o h a r t z e n duten. Goñiren asmoa bere kantak jendearengana iritsi daitezen da, ez literatura egitea, ondotxo daki

berea oso déla maila apala zeinbatzurenekin konparatu ezkero. Beraz, aski du Luziak noizbehinka kantatzeko okasioa eskuratzea: "ñire gustoz kantatzen dut" esaten bait du.

Honexegatik, ez da Goñi antolatzaileak deituko zain egongo. Jaialdietan portunatzen denean, bera h u r b i l t z e n zaie a n t o l a t z a i l e e i , dituen bertsoak kantatzeko prest dagoela adieraziz, hain da plazandrea eta Luzia Goñi.

Hitz honek bereganatzen dituen esanahi nahasi edota aldakaitzaz ere badaki zerbait Aizarozkoak. "Ni b e t i , b e t i i z a n d u naiz n o t i z i a " , aitortzen digu G o ñ i k . Ezer gutxi falta izaten zen orduan ez ohizko portaerak andrazko batengan gertatuz gero haiek nabarmen geldi zitezen. Xelebretzat ¡o ez ezik, behar ez bezalakoak bilakatzen zituen nabarmentzeak. Gaurko parametroen arabera, xelebrekeri hura diíerentea izatetik zetorkien, Luziari behinik behin. Zeren, bere hitzak erabiliz: "ni naiz pertsona bat oso independientea". " N i nago akostunbratuta nere aldetara ibiltzera, beti formalidadeakin baino ez dakit ñola esango dizuten". Askatasun grina hori ez zen arrunta bere garaikideengan, ondorioz: "nerekin ateratzeko lagunik eta hola, nere modukorik ez det bilatzen". Beraz, Luzia, "beti bakarrik. Ni nere kotxearekin beti".

Ekimen haundiko andra honen berezitasuna anekdota batzuk laburtzen dute. Esaterako, 1 l )62 garren urtean gidatzeko karneta eskuratu zuen ezkeroztik ez zaio Goñiri kotxerik falta izan, hogeita bi kotxe izan dituelarik guztira gauraino. Berak dioen modura: "ez dut usté beste andrarik egongo denik Euskal Herri guztin". Orain, ordea, "furgoneta bat daukat, zeatik artesau ferietara joateko... ", zehazten du. Komeni da ¡akitea Luzia Goñiren lehenengo o f i z i o a sukaldari izan zela. Lanbide honi esker jan dute bere familiak urte askotan, beti egin izan du eta andra honek lan etxetik kanpo. Baita negozioak zabalduz senarrarekin batera, bidé horretan suerte handirik inoiz izan ez zuten arren.

Kasu bat esaterako, Elgoibarren ireki zuten tabernarena da, urak eman zuena, 1953ean gertatutako uholdeak zirela tarteko. Hau gertatu zenean, Plazentzira joatea erabaki zuten beste lanbideak urratzer a . Senarra p a n a d e r o e g i n z e n bezela, Luzia tornilleri batean hasi zen. " N i k berak adine indar b a n u n " , d i o ; eta pentsatzekoa da etxean g e l d i t z e a , u m e r i k ez eta oraindik, denbora galtzea irudituko

1995-Martxoa

LUZIA GONI

zitzaiola Aizarozko geldirik egoten ez dakien andra sendo honi. Handik gutxira, berriro, elektrogailu denda zabuldu zuten. Ez zen denbora asko pasa denda utzi beharrarekin topo egin ziren rte. Izan ere, gizona bihotzekoak jota gaizki jarri zen. Gertakizun honek etxeratzeko nahia piztu zuen Luziarengan eta negozioa istea erabaki ere. " N i k nire txokora etorri nahi nun. Naparrora etorri nahi nun", esaten digu.

Gauza da, baino, senarra Gipuzkoarra zela eta ez zuela emazteak zuen nahi berbera. Ez adoztasun hau konpondu zen arte, andrea Iruñan zegoen bi a l a b e k i n , gizona bere jaioterrian denda txiki baten ¡abe egin zen bitartean.

Ez z i r e n , o r d e a , sei h i l a b e t e baino pasako senarra emaztearenga hurbildu zenerako. Ordurako: "nik hemen erosita neukan p i x u bat, permisoak eta dena atera nituneta".

Bertan, berrogei bat lagunentzako jatetxe bat egokitu zuen Luziak: "estudioak egiten zuten m u t i l a k n e u z k a n , gehienak euskaldunak gainera", gogoratzen digu berak.

Senarrak, b e s t a l d e , laister e g i n zituen lagunak eta gustora zeuden biak, baino ez luzerako. Bihotzekoa s e n d a t z e n ez d e n g a i t z a i z a k i Luziaren gizonari atakea eman zion berriro. Honegatik, jatetxea istea erabaki zuen Goñik "ez gendukan eta g o g o r i k e z e r t a r a k o " . Beraz, egoitzari berriro paretak erantsi zizk i o t e n , gizona z a i n d u z , hantxe, elkarrekin bizitzeko. Gero, ordea, lana eskeini zioten G o ñ i r i , entrepresa m u l t i n a z i o n a l batean bere lehenengo ofizioan aritzeko: sukaldari. Luziak onartu egin zuen lan hau, entrepresa horretan hamabost urtez aritu zelarik, jubilazio ordua iritxi zitzaion arte.

Derrigorrean egin beharreko lana a m a i t u z i t z a i o n e z k e r o z t i k l i b r e dago Luzia G o ñ i g o g o z k o lanak burutzeko: bertsoak kantatzeko, batetik, eta artisau ferietan taloak egiteko, bestetik. Biak betetzen dute egun A i z a r o z k o a r e n nahia.

Baino, nahi honen iturria ez bakarrik " n i r e guztoz kantatzen d u t " horretan eusten da, aurrerago aitortu digun legez, baizik ondorengoan ere: "bihotzetik ateratzen direnak die nire bertsoak. Nire bertsoak die bihotzekoak" gartsuki aitortzen du.

H o n e l a sentitu arren Luzia bere

1995-Martxoa

bertsoekiko, eta plazetan kantatzea hain zaiolarik atsegin, ez du andra honek bere burua bertsolari ikusten, esatekorik duela sinesten badu ere. Zer duen esateko? "Nire bertso gehienak protesta modukoak die", luzatzen digu. "Nei gaizki iruditzen zaizkiten gauzak, haixek kritikatzen d i t u t " , gaineratuz o n d o r e n .

Aldiz, gaurko bertsolaritza epeltzen ikusten du bertso-eskolak direla tarteko. "Danak katezismoa ikastera bezela, Aitagurie esatera bezela, danak berdin, beti tema bat" ikusten dio maizegi gaurko bertsolaritzari. Eta Goñik ez du usté bertsoak hori izan behar duenik.

du Goñiren ustean andraren plazaratze eza. Horrekin batera, beste honek ere eragina izango zuela aitortzen du Luzia: "baserrian gizonak baino lan gehiago egiten zuten hango andreak, eta badakizu, denborarik ez". Arrazoiak ugaldu egiten dirá garai bateko andrazkoen inbisibilitatea esplikateko orduan.

G a u z a , dena d e n , beren burua harro kaleratzen zutenek, Luzia kasu, ez zirela beti ongi ikusiak izaten. Izan ere, "lehen bildurragatik gauza asko ez ziren egiten". Beldurraren gainetik ez ohizko gauzak egitera ausartzen zirenei, berriz, estigma batez seinalatzen zituzten.

Bertsolaritza ofizio bihurtu dutenentzako, Luziak usté du bihotza jarraitzea baino entzulegoa poztea dutela helburu gaurko bertsolariek.

Bera, m o r r o i t z a h o r r e t a t i k l i b r e dagoelakoan, berriz, barru barrutik datozkion gaietaz ari déla azpimarkatzen du. Bihotza ikutzen dioten k o n t u e n a r t e a n , besteak beste, ondorengoak aurkitu daitezke: droga arazoak, diru apustuak, euskararen zapalkuntza, lantegian ikusitako arazoak eta abar.

Bere berdintasuna ezagatik Luzia Goñi kritikatua izan zen, baino ez du horrek ikaratu. "Badakizu, ordun kritikatu egiten zan errex. Ezerregatik kritikatzen zen, baino nik usté dut, ta beti pentsatu det, kritikatzen den jendea zeozertako balio duela.

Ixil ixilik dagoenak eta ezer egin ez, horiek die pertsona batzuk neretzako ezertarako ez dienak". Ez dauk a horren antzik Aizkarozkoaren bizítzak, ez bait da Luzia orain artean gelditu sekula. Lekuz nahiz okupazioz geldi unerik ezagutu ez duen andra honek eman du gaur arte zer esana. Esana horiek, agian, justiziarik egin ez badiote ere beti, ez du Goñiren ekimena ez eta bizi poza m o t e l d u . Badu eta G o ñ i k barru barrutik datorkion indar positibo bat, atzera baino aurrera bultzatzen dueña. Ekintzetara eta ez makaltasunera, zuzentzen dueña. Azken b o l a d a n , bere aurreneko o f i z i o a jarraituz, eta beheko bertsoak azaltzen duten moduan taloak egiten dabil Goñi feriaz feri.

Osterantean, Goñiren errepertorioak baditu kritikari ihez egin eta nostalgiatik datozen bertso sortak.

Jaioterrian', osabei, urrutiratu diren lagunei eta jarritako bertsoak aurkitu daitezke Luzian agendan, ñola Nafarroako mutil zaharrei eskeinitakoak ere. Guztiak, denbora pasa idatzitakoak dirá, intuizioak adierazten dion arabera, bera ez bait da pertsona eskolatua. Ikasitako guztia, bere kabuz baino ez du ikasi.

Neurri honetan, Coniren bertsotarako ahalegina zeharo da autodidakta. Berarena, kontribuzioa antologikoa ez den arren, pozik dago Luzia bere apur horrekin, ez du eta inoiz bertsolarien nominan urrezko h i z k i z bere izena ¡datzia izan zezan asmoa eduki.

Asko erreztu d i o naturaltasun honek bizitzaren bidea. Izan ere, ¡nguruakoak Goñiren jarrerak xelebretzan jotzen zituzten bitartean, "ni eroturik nengoela" eta esanez, a u r r e r a e g i t e n z u e n b e t i andra honek. "Orain dena kanbiatu die gauza guztik. Orain libértate handiagoa dago. Lehengo jendea, badakizu, ez zan oraingoa bezain, ez d a k i t ñ o l a esan. Dena Eliza zen..." Libértate ezak esplikatzen

Udan taloa egiten nabil ferietan.

Eskutangintza dabil cr.ikusketeltin.

Sjnto Tornasolan hantxen b.n ejíin nuen taloa benetíin.

loan etorri hauetarako aproposa zaio furgoneta Luziari, bere hogeita bigarren kotxea. Bere pareko lagunik ez, eta kotxea du laguntzat, askatasunaren s i n b o l o . G a i n e r a , taloak behar bezala e g o k i t z e k o , nonahi déla Joan behar den tokia, tresneri ugaria eman behar izaten da. Furgonetari esker traste guztiak bertan sartu eta dabil Luzia Goñi oraintsu arte bezala,nahiz eta plaza berriak urratzen: independiente eta bere kasa.

BERTSOLARI

35

MARDARAZ, Al IMTZIN DARÍA Izena: Kristina Mardaras Zedrun. Nongoa: lurretarra. Jaioteguna: 1948.eko apirilak 13 Lanbidez: Irakaslea eta etxekoandrea. Zortzi-bederatzi urterekin hasi zen katekesian bertso zabarrak ikasten.39 urterekin ekin zion plazan kantatzeari. Bera izan da ondorengoei bidea ireki diena.

Testua: Izaskun ELLAKURIAGA Argazkiak: I. GALLEGO

N

oiz hasi zinen bertsotan?

Bertsoak ¡kasten 30 bat urterekin hasi nintzen, 90ko hamarkada hasieran. K o a d r i l a n hasi ginen. Durangoko Ikastolan Durangaldeko jendea batzen hasi ginen eta irakasle moduan, pixkat gidari, Kapela defuntua, Lopategi, Areitio bera ere izaten genituen. *Eta noiz izan zen bertsotan entzun zenuen lehen aldia?

Zortzi edo bederatzi urte ¡zango nituen, eskolan. Katekesisean bertso zaharrak buruz ikasten genituen, Arresebeitiarenak, Enbeitarenak ... Oso zorte handia izan dut nik.

Katekesisean niregan eragin handia izan zuten bi abaderekin topo egin bainuen. Bai kultur ezagupenen arloan zein ñire bizitza pertsonalean eragin handia izan zuten. Pentsa, txikitatik itzulpenak egiten hasi nintzen.

Horrekin batera, Euskaltzaindiak Bizkaiko aurrezki kutxarekin batera antolatzen zuen txapelketa batzutan parte hartzen ere hasi nintzen. Eta bertan bertso bat ere bota egin behar izaten zen. Guk buruz ikasita eramaten genituen. *Beraz txapelketa horretan plaza baten kantatu zenuen lehen aldia izan zen.

Bueno, ez, plaza baten ez, baina jendearen aurrean bai ze kantatu egin behar izaten genuen. *Eta plazan kantatzea ezagutzen duguna noiz? ib BERTSOLARI

Oromiñoko (lurreta) jaietan San Markon izan zela usté dut. Nahiko arin izan zen, 83an ¡zango zen. Eta urte horretan bertan Bilboko Plaza barrían B i z k a i k o beste bertso eskola b a t z u e k i n batera kantatu genuen. *Bertso eskolan zu zinen emakumezko bakarra?

Ez, bertso eskolan bazeuden beste batzuk ere. Baina plazara ateratzerako orduan, neu bakarrik joaten nintzen. *Gaur egun plazatan kantatzen duzu?

Urtean lau aldiz kantatzea tokatzen zait.

Bertso eskoladoekin auzoren batetara saioa egiten joaten garenean laguntza moduan parte hartzen dugu heurek nahi izan ezkero.

Baiza ofizioka eta plaza batetan Hondarribin duela 2 urte kantatu nuen azken aldiz. Plazatarako ez nintzela erabaki nuen. *Zergaitik?

Alde batetik, ñire bertso kalidadea ez da sekula ona izan eta horretaz jabetzen nintzen. Gainera, ñire asmoa beste batzuei bideak zabaltzea zen. Horrez gain, ez naiz sekula horretan buru-belarri saiatu, bertsoak egin behar izateak ez bainau guztiz betetzen. Sarritan jendeari barrua erakustea eskatzen d u e l a k o eta bestalde p e r s o n a l i t a t e dobleak lantzen direlako, eta hori ez da ñire gustokoa. Bertsolaritzan sartu banaiz, ñire ustez, emakumearentzat galerazita egon den terrenoa izan delako izan da. Eta jendeari demostratu nahi izan diot bertsolaritza ez déla sexu kontua. Horretan nabilela atzetik

1995-Martxoa

beste batzuk etorri dira, beraz nire funtzioa beteta dagoela uste dut. *Bertsolaritzak emakumearentzako guztiz zabaldu ditu ateak?

Ez, oraindik ez. Hori guk egin beharko dugun gauza ÂĄzango da, ez dut uste gauzak berez datozenik. Astiro-astiro bidea egiteko gai garela erakutsiko d u g u , bertsolaritza desarroiletako. Momentuan herriak eginda dituen eskemetan eta gizonezkoen eskemetan mugitzen gara. Eta ugarituz gero, beharbada, gure eskema propioa egin genezake.

Emakumearentzako egoera normalizatuko dĂŠla itxaroten dut, bertsolaritza gure egoerara egokituko dugula, hain zuzen. *Plazatan kantatzen zenuen emakume bakarra izanik, zer oztopo izan dituzu?

Alde batetik oztopoak, baina beste alde batetik pribilegioak ere izan ditut. Ni bertso-

1995-Martxoa

laritzara jaio banaiz, bertso eskolekin batera izan da. Eta bertso eskolen artean topaketak, afariak, antolatzen genituen. Beraz, hor babestuta sentitzen nintzen. Gero, andra bakarra izateagatik bertso eskasak gehiago onartzen zizkidaten, emakunekoa nintzelako eta nobedade bat nitzelako. O z t o p o nagusia gizonezkoen gizarte batetan kantatzea zen. Nik zalantza handiak izaten nituen, esaten nuenak haien kulturaren eragina izango zuelako. Gero, gizonezkoen ondoan kantatzerakoan, gizonek nirekin muga batzuk izaten z i t u z t e n . Lehen emakumeari buruz freskotasun batzuk esaten bazituzten, nik kantatzen nuenean, mugatu egiten zuten esan beharrekoa. Oztopoa familia bat izatea eta bertsotan egiteko familia utzi beharra ere izaten zen. *Sarritan esan duzu emakume bertsolari

BERTSOLARI 37

bakarra zeu izan zarela, gaur egun daudenak ez direla emakumeak.

Bai, nahiz eta hemendik aurrera beren emetasunarekin konziente izaten hasi, orain arte neskatila batzuk izan dirá eta taldean babestuta sentitu dirá. Baina emakumeen arazoak familia konpromisoak sortzen hasten direnean etortzen dirá. Horregaitik esaten dut neu izan naizela emakume bertsolari bakarra. *Ezaugarri bereziak izan behar ditu emakume batek bertsolari izateko?

Ez derrigorrez. T e k n i k o k i neskak zein mutilak ikasi dezakeen gauza da bertsolaritza, gero hizkuntza oso ondo menperatu behar du. Bertsolariak gatza ere eskatzen du batzutan, memoria ona ere behar da. Baina nik ez dut usté bertsotan egiteko ezaugarri berezirik behar denik, beste gauza bat da elitekoa izatea edo ez. *Nola ikusten duzu emakumearen etorkizuna bertsolaritzan? Seme-alabak izan eta plazarik-plaza bertsotan arituko diren bertsolariak izango al dirá?

Ni baiezkotan nago. Hala ere, horrek sakrifizio handia eskatzen du. Eta ez gaitezela horretara heldu emakumezkoa izateagaitik. Komentzimendu osoz jarraitu behar du, aurrera egiten duenak. Nik usté du baietz, ze ugaritasunean posibilidade gehiago dago.

"Zer iritzi duzu martxoaren 8a inguruan egiten diren emakume hutsezko saioak? Ñire ustez aukera guztiak onak dirá eta aprobetxatu egin behar dirá. Eta ñire ustez, martxoak 8 inguruan egiten direnak, urte guztian zehar normaltasun guztiarekin egin beharko lirateke. )ende asko saio hoien kontra dago. Baina nik galdera bat egiten dut: gizoznekoekin bakarrik osatzen diren saioak direla eta inork zerbait galdetzen al du? *Bertsolaritzan emakumezkoen artean erreferentzia zaitugu.

Nik adibidez sekula ez dut erreferentziarik izan. Ni emakumeen bertsolaritza astiro-astiro aztertzen ibili naiz eta beti sinistu izan dut emakume bertsolariak egon izan direla, ze inor izan bada bertsolari, kantari eta bertso transmisorea emakumea izan da. Eta badirudi orain hori argituz doala Karmen larrañagak egiten diharduen lanari esker.

Baina ni bertsotan hasi eta bertsotan nenbilenean ez nuen ezer ez, ¡nolako erreferentziarik. Eta ni besteentzat erreferentzi izan banaiz, asko pozten naiz. Behintzat usté dut ate batzuk zabaldu ditudala eta lehengoan euskal entziklopedia baten Kristina Mardaras, bertsolariaren definizioa irakurri nuenean asko gustatu zitzaidan. *Zer zioen?

Ez nintzela bertsolari brilantea, baina ale batzuk zabaldu ditudala.

ÍS BERTSOLARI

1995-Martxoa

ARANTZAZU LOIDI, BERTSO ESKOLAKO LEHEN EMAITZA Izena: Arantzazu Loidi Caritano. Nongoa: Aretxabaletarra. Jaioteguna: 1967eko otsailak 17 Lanbidea: Kazetaria. Hamabi urterekin hasi zen ikastolan bertsotan ikasten eta Eskolarteko Txapelketan ordoren. Urtebete baino gehiago da kantatzeari utzi ziola.

Testua: Izaskun ELLAKURIAGA Argazkiak: I. GALLEGO

G

ogoan duzu lehenengoz bertsoa entzun zenueneko

aldia?

Oso txikitan izango zen eta seguruenik ¡rratiz.

*Nola hasi zinen bertsotan?

1 2 edo 1 3 urtekin hasi nintzen ikastolan, eskolaorduetatik kanpo egiten zen ekintza batetan partehartuz. Eta horren ondorioz txapelketetan zein herriko saioetan kantatzen hasi nintzen. *Momentuan ez duzu plazatan kantatzen.

Noiz utzi zenion plazatan kantatzeari?

Ez daukat egun konkreturik esaterik. Dena gauza ezberdin askorengatik gertatu da, baina gutxi gora behera urtebete baino gehiago izango da. *Eta zergaitik utzi duzu?

Arrazoi asko izan dirá tartean. Alele batetik beste lan batetan oso sartuta egonik, ez dut eduki bertsolaritzari ñire ustez dedikatu behar nion beste denbora eskeintzeko astirik eta horrez gain bizitzako beste hainbat gauzek ere denbora kentzen didatelako. Bestalde, bertsozaletasuna beste era batera bizi dut orain. Beharbada zaletu bezala gehiago bizi dut orain, beste ezer baino. *Berriro itzultzeko asmorik?

Plazatara ez dut usté. Hala ere, lagun arrean edo bertso eskolen giroan jarraitzea nahiko nuke. Eta bertso giroari eustea nahi nioke, eta batez ere ñire aportazioak beste arlo batetan eginez; Elkartean egin daitezkeen hainbat lanetan lagunduz, ... Baina plaza

1995-Martxoa

batetan berriro kantatzen ez dut ñire burua ikusten. *Bertsotan egiten zenuenean emakume izateagaitik arazorik izan al duzu inoiz?

Gaurko ¡kuspuntutik ikusita eragozpenak izan ditudala ikusten dut. Hala ere, momentu hartan, inguruan nuen g i r o a r e n g a t i k eta bakarrik ez nintzelako sentitzen, lagun talde baten laguntza nuelako, bertsozaletasuna beste modu batera bizi n u e l a k o , ez nintzen horretaz o h a r t z e n .

Baina, bai, orain konturatzen naiz eduki ditudala oztopoak. Batez ere, gizonezkoen mundua izan den arloan aurpegia ematea ez delako erreza izan. Gizon batí buruz gauzak esan badira, "ez duela ahots ona, ..." emakumearengaitik gauza bat gehiago esaten da: "emakumea da". Beraz, gizonezkoek gainditu behar ez duten horma bat déla esanahi du emakumearentzat. Gaur egun gutxiago, baina plazatan emakumezko gutxi ginenean arazoa handiagoa zen. Bertsolariekiko harremana, gaiak, ... tesis bat egiteko beste. *Bertsolaritzak gizonezkoan mundua izaten jarraitzen du?

Gutxiago, baina oraindik bai. *Era berezian tratatu al zaituzte inoiz emakumezkoa izateagaitik?

Bakoitzak irudi bat du eta irucli horrek besteengan harrera bat sortarazten du. Beharbada, ez dakit neska naizeleko, ... baina halako paternalismo bat bai sentitu dut askoren aldetik, eta beste askoren aldetik adiskidetasun handi bat. Eta hori ere tratu berezi bat da, eta gainera eskertzekoa. Eta ez dut usté

BERTSOLARI 39

emakumea ¡zateagaitik izan denik. Guzti hori hasieratik izan dut, nirekin hasi zirenak lagunak ¡zan baititut beti eta giro horretan oso babestuta sentitu naiz, baina beste edozein mutil sentitu zitekeenaren antzera. *Zuk kantatzen zenuen garaian eta orain emakumearen egoerak bertsolaritzan ezaugarri berdinak al ditu?

Nik uste dut hobetuz doala, oztopo batzuk gainditu direla usté dut. Lehen irten behar izaten genuen emakumezkook belo baten a n t z e r a k o z e r b a i t pasatu behar izaten genuen. O r a i n gauzak gardenago egiten dira. Ez dago inolako hormarik apurtu beharrik plazatan kantatzeko. Horretan aurreratu da. Baina gauza batzuk, oso sutilak, halaxe ¡zango bailiran iraun egiten dute eta beste gauza batzuetan okerrerantz egiteko arriskua ere badagoela ikusten dut nik. Esaterako, emakume bakarra dabilenean gauza anekdotiko gisa jotzen da. Baina ugaritzen hasten diren momentuan, arrisku bat ekar lezake: modalidade bat sortzeko arriskua. Esaterako, emakumeekin bakarrik gauzak egiten hasteko tentazioa batzuren aldetik. Eta horri ere oso artifiziala deritzot. *Martxoaren 8aren bueltan egiten diren bertso saioetan nabaritzen da. Modalidade bat sortzeko arriskua zuek askotan kritikatu duzuena.

Bai eta gauza bera, kasu honetan, ez dakit k o i n z i d e n t z i a den edo ez e m a k u m e a r i buruzko ale monografiko hau. Nik beti salatu ¡zan dut, martxoaren 8a déla eta emakumeez bakarrik osatutako bertso saioak egitea. Hori postizo hutsa da eta arrisku asko ekar lezake. Kiroletan gertatzen dena, adibidez. Oraindik bertsolaritza bakarrik dago, ez da futbolean gertatzen den antzera, gizonezkoena eta emakumezkoena sailkatzen dira.

Eta bertsolaritzan ez dadila horrelakorik gertatu! Beharbada zerbait hipotetikoa ¡zango da eta ez da gertatuko, baina neurriak hartzea ez dator gaizki. * Bertso eskoletan dabilen beste neska ikusita, zergaitik uste duzu plazan ez déla berdin gertatzen?

Mutilekin ere gertatzen da, bertso eskoletan dabiltzan guztiak ez daude plazatan kantari. Gertatu behar den gauza bat da. Ez dago pentsatzerik denek plazatan kantatu behar clutenik, nahikoa da bertsozale egitea-

40 BERTSOLARl

rekin. Paper hori da bertso eskola batek jokatu behar dueña eta horrek bertso saioetan entzuleen artean emakumezkoak gero eta gehiagó izatea ere eragin du. Baina horrez gain, beste mila arrazoi egon daitezke bai neska batek, zein mutil batek adin konkretu batetan mundu hori utzi dezan. Arrazoi asko aukera pertsonalak ¡zaten dira eta arlo hori oraindik aztertzeko dagoela uste dut.

'I (lo/cin emakume izan daiteke plazako bertsolari edo ezaugarri bereziak izan behar ditu?

Horrek z e r i k u s i zuzena du bertsolari bakoitzak antolatzen duen bere estereotipo edo bertsolari karetarekin. Egitea eta jendearen gustoko izatea, azken linean. Hori egin dute Maddalenek, Estitxuk, Peñak, Andonik, ... eta guztiek. G i z o n e z k o e n artean ere

1995-Martxoa

badaude ¡zakera ezberdinetakoak. Baina, argi dago, oraindik denak dutela norbere ¡zakera ezkutatu beharra. Eta emakumezkoetan oraindik gehiago. Eta bestela, galdetu Maddaleni, askotan agertu behar duen agresibidade hori benetan hórrela den edo planta bat den. Eta hori ñire ustez oso tristea da orokorrean bertsolaritzan. Norbere ¡zakera hor egoteko forzatu beharra, neretzako pertsonalki galera handia da eta beharbada horrek neregan eragina izan du. *Bertsolaritzan nolakoa ¡zango da emakumearen etorkizuna? Beti hitzegingo dugu gazteei buruz, edo ezkondu eta ama diren bertsolariak ere ¡zango dirá?

Hori seguruenik gauzak asko normalizatu eta gero gertatuko da. Inork gutxik imajinatzen du, Kristina Mardaraz kasu, ezkonduta,

1995-Martxoa

seme-alabekin eta plazarik-plaza bertsotan.

Horrek norberaren bizitza pertsonalean sakrifizio handia eskatzen duen neurrian nahiko zaila ikusten dut nik. Baina karakter hori bereganatuko duten emakumeak egongo dirá, gizonezkoek berenganatu duten antzera. Usté dut oso debate polita déla, ezin da etorkizunean zer gertatuko den esan, baina nagoen tokitik oso gustora ikusten dut mundu hori eta plazan aportatzea ahaztuta daukadan antzera, erreflexio modura gustatu litzaidake ¡Ido horretatik jarraitzea. Baina horretarako bertsolaritzan gauza asko aldatu behar dirá. Eta gauzak aldatzen diren neurrian, emakumeak izan ditzakeen arazoak ere aldatzen joango dirá. Oso prozesu konplexua da guztia.

BERTSOLARI 41

IRATXE I BARRA, BIZKAIKO FINALISTA Izena: Iratxe ibarra foruria. Nongoa: Markinarra. Jaioteguna: 1974eko abenduak 10 Lanbidea: Euskal Filologiako ikaslea. Etxetik datorkio bertsozaletasuna eta eskolan aritu zen bertsotan ikasten Luis Barraiazarrarekin. Bizkaiko azken txapelketan finalera iritxi zen.

Testua: Izaskun ELLAKURIAGA

G

ogoratzen duzu noiz e n t z un zenuelehen aldiz

bertsorik?

Ez dakit, oso zaila da galdera horri erantzutea. Beharbada. Markinan Kontzesiño egunez egiten den saio batetan e n t z u n g o nuen lehen aldiz bertsoren bat, edo bestela, posible da irratitik ere izatea, etxean beti izan baitira oso bertsozaleak. *Nondik datorkizu bertsotarako zaletasuna? Ñire etxean beti izan dirá oso bertsozaleak, hemen inguruko saio gehienetara eta txapelketa askotara joaten ziren. Baina ni txikia nintzen eta ez nintzen ohartzen. Nik usté dut zaletasuna eskolan piztu zitzaidala. Aita Luisekin (Luis Baraizarra) eskola denboran bertsolaritza lantzen genuen. O . H . O k o 5 mailatik S.mailara bitartean astean behin

42 BERTSOLARI

bertsoak lantzen genituen eta batez ere, bertso z a h a r r a k ikasten genituen. Eta norbaiten urtebetetzeak zirenean, aita Luisek bertsoa egiten zuen eta besteok buruz ikasi eta kantatu egiten genion elkarri.

Gero, 5.mailan idatziz hasi ginen. Gero, aurrerago )on Lopategi etorri zen eta berarekin bapatean saiatzen ere hasi ginen. *Gogoratzen duzu noiz kantatu zenuen plazan lehen aldiz?

Markinan izan zen, aita Luisek lagunduta.

Bertsoak buruz ikasi eta plazan kantatzen hasi ginen. Eta gero bapatean, eskolarteko txapelketan hasi nintzen. *Zu bertsotan hasi zinen garaian, neska gehiago ere hasi ziren bertsotan?

Bai eta asko ginen gainera. Gu 6.ma¡lan bertsolaritzan apuntatuta 18 lagun ginen eta gainera, gehiago ziren neskak mutilak baino.

1995-Martxoa

1995-Martxoa

BERTSOLARI 43

Hurrengo urteetan, ordea, 5 neska baino ez ginen geratu eta aurrerago Elisabete eta biok bakarrik geratu ginen. *Eta zergaitik uste duzu hori gertatu zela?

Idatziz guztiok saiatzen ginen, baina bapateko txapelketetara aurkeztu behar ¡zaten zenean neskek ez zuten nahi ¡zaten. Elisabetek eta biok joan behar izaten genuen, mutil guztiekin. *lnoiz izan al duzu arazo berezirik neska izateagaitik?

Ez, ez naiz ohartu. Bet¡ normaltzat jo dut hori, txikitatik ibili naiz hórrela, hasieran neskekin gero mutilekin ... Gero beste herri batzuetan ere baziren ñire antzera ¡bilitakoak, Ainhoa Munitxa, Larraitz Zarrabeitia, Izaskun Ellakuriaga, Xiomara Gezuraga, Mirari Azula, Izaskun Tellitu eta beste hainbat eta orduan gauza normaltzat ikusten nuen. *lnoiz neska izateagaitik zerbait esan gabe geratual zara?

Ez, zerbait esan gabe geratu banaiz, bestela ere esan gabe geratuko nintzatekeelako izan da, ez dut horretan ere arazorik izan emakumea naizen aldetik. *Uste duzu emakume bet gehiago eskatzen zaiola?

Ez eta bai. Batzutan "neska bat bertsotan" esan eta uste dute bertsoa amaitzearekin nahikoa duzula eta ez zaituzte beste batzuk bezain beste kritikatzen. Hala ere, beste batzutan, uste dute bertsotan ez dakigula eta orduan zu gizonak beste bazarela demostratu behar diezu eta kasu horretan, lan bikoitza egiten ari zara. Baina apurka-apurka guzti hori gaindituz doala uste dut. *Beste bertsolariek tratu berezia eskeintzen dizute emakume izateagaitik?

Ez dut uste emakume izateagatik tratu berezia eskeini didatenik, beharbada gaztea izateagaitik bai, baina neska izateagaitik ... ez dut uste. *Gaietan uste duzu emakumea izan edo ez kontutan hartzen déla?

Batzuetan bai. Esaterako, niri gertatu zait saio baten hasieran arrebaren papera, gero amarena eta gero andrarena egitea, denak

44

BERTSOLARI

emakumeen paperetan. Baina alderantzizkoa ere gertatu zait. Behin gaijartzaileak gaia eman zuen ñor den ñor zehaztu b a r i k .

Madonna eta kazetaria zeuden eta nik uste nuen niri jarriko zidala Madonnaren papera eta azkenean kazetari lez jarri ninduen. *Duela bi urteko Bizkaiko txapelketan mutilen gairik ere tokatu zitzaizun, ezta?

Bai, Markinan kartzelako gai batekin izan zen. Gaiak fotografía zaharren artean begira nenbilela soldaduzkako bat ikusi nuela esaten zuen. Eta hor, puf!! zuri baino zuriago geratu nintzen. Camera gogoratzen naiz txapelketa aurreko batzar batean gaiak jartzerako orduan gazte jendea asko dagoela eta emakumeak ere tartean zirela kontutan hartuko zutela esan zutela. Eta saioan gaia entzun nuenean, zer esan ez nekiela geratu nintzen. *Saio gehiago edo gutxiago egiten da neska izateagaitik?

Beharbada gehiago. Askok neskak kuriositate moduan edo neska bat sartu beharragatik deitzen gaituzte eta posible da alde horretatik neska ¡zateak plaza gehiago ere eskeintzea. Eta gero, martxoan emakumearen eguna déla eta larregi ¡zaten da, mundu guztiak neskekin bakarrik egindako saioak antolatzen dituelako eta ñire ustez bidé horretatik ez da jo behar. *Beti bertsolaritza matxistatzat jo izan da, eta orain?

Nik uste du gauzak aldatzen doazela.

Lehen oso arraro ¡zaten zen neskak eskenatoki gainean bertsotan ikustea, baina orain hori normalagotzat jotzen da. *Etorkizunera begira, uste duzu oraingo martxan jarraituko duzula?

Ez dakit, oso zaila hori orain esatea. *Hala ere, ezkonduta, umeekin eta bertsotan imajinatzen duzu zure burua?

Ez dakit, oso zaila da. Adibidez, momentuan ez dut jóse Lizasoren adineko andrazkorik bertsotan hoiek dabiltzan trotean ikusten. Orain gabiltzanak denak gazteak gara.

Beharbada, adin horretaraino denok jarraitu ezkero, orduan ere nórmala ¡zango da.

1995-Martxoa

ESTITXU AROZENA, NONAHI AURPEGIA EMATEKO PREST. Eztitxuren fraka moreetan hizki zuriz idatziriko esaldi hau irakur daiteke: Kaña sexismoari.

Martxoaren 8ko afariren batean bertsotan egitea tokatu bazaio ere, ez du inoiz kartelik pegatu duenik gogoratzen. Feminismoa berdintasunaren aldeko borroka bezala ulertzen du eta militantzia mailan ez bada ere, borroka hortan dagokion partea jartzen saiatzen da.

Testua: Antxoka AGIRRE Argazkiak: I. GALLEGO

L

esakarra. Urte askotan Nafarroako txapelclun izan den Manolo Arozenaren alab eta azken txapelketan Nafarroako txap e l d u n . O r a i n d i k aitaren bertsokerak meritu handiagoak izan baditzake ere, Nafarroatik kanpo behintzat eta gazteon artean batipat, ezagunagoa zaigu alabaren irudia. Beraz plazarik plaza onenen mailan aritzeaz gain izan behar du Eztitxuk beste meriturik ere.

Feminismoa ez da Eztitxuren borroka bakarra. Azkenengo hauteskundeetan Nafarroatik Herri Batasunaren zerrendetan hautagai, aspaldion Gazteginen kolaboratzaile; abertzaleen, gazteen borrokan ere murgildurik dago.

Liburu artean, Donostiako Psikologiako f a k u l t a t e a n , inguratzen duenaz zerbait gehiago ulertzen ere saiatzen da.

Sinisten duenaren alde nonahi aurpegia emateko prest azaltzen da Eztitxu, eta ondo egiten du gainera: goxo eta ozen, kokildu gabe baina apaltasunez.

Duela gutxi telebistan ikusi nuen. Ez zen bertsolaritzari buruzko programa bat, euskal pertsonaia publikoen parodia egiten duen ETB-ko "Txoko-latex" baizik. Mañukorta eta Garaikoetxea, gomazko txotxongiloek elkarrizketa bat egin zioten. Txotxongilo baten

1995-Martxoa

begietara begira izan arren, u m o r e eta p a z i e n t z i a z erantzun zituen egin zizkioten galderak, kantuan ohi duen bezala, goxo eta o z e n . Eclerki egin z i e n aurre Garaikoetxearen jardunari eta Mañuren o k u rrentziekin ez zuen desentonatu.

Oraingoan berriz, neure galderei erantzutea tokatu zaio. ]akin dezagun bada zer kontatzen digun.

Lesaka, hiriburu Bi aita izan ohi dituzte bertsolariek. Hizketan irakatsi diena bata eta bertsotan izan duten lenengo irakaslea bestea. Estitxuren kasuan Manolo Arozenak urtetan Nafarroako txapeldun izan den bertsolariak, irakatsi dio bietan. Bera izan da bertsozale eta bertsolari bezala hasi eta hezi duena. "Nire aita, Manolo Arozena ez, baizik beste norbait izan balitz, seguraski gaur ez nintzateke bertsotan ibiliko" aitortzen du alabak aitari dion zorra.

Estitxuk dituen haurtzaroko oroitzapen goiztiarrenen artean bertsoei buruzkoak dirá bat baino gehiago. Horien artean hiru urterekin Amurizaren bertso batzu buruz abesten zituenekoa kontatzen d i g u : " N i r e kantua grabatu, kaseta irratian jarri eta begira, begira, ¡rratian atera zaituzte- kristoren festa izaten zuten nire moskeoaren kontura".

BERTSOLARI 45

Edonora aita-amen eskutik joan behar izaten den adin horretan ere inguruetan antolatzen ziren bertso saio guztietara eramaten zuten gurasoek. "Txikiena naizenez, garai baten anaiak lagunekin herrian geratzen ziren bitartean, ni gurasoekin saio batetik bestera ÂĄbilĂ­ ohi nintzen" gogoratzen du.

Eztitxuren lenengo bapateko bertsoak ere aitarekin buruz buru eta familiako afariren batean izan ziren.

Estilxuren bertsoen nondik norakoa zehazterakoan, aitaren eraginaz gain, Lesakako bertso eskola ere aipatu beharrekoa da. Ma-

46 BERTSOLARI

nolo Arozenaren ideia bat izatetik beste eskolentzako erreferentzia izatera pasa den bertso eskola honen eaginak, Lesakako herria, Nafar bertsolaritzaren Meka, bihurtu du.Lesaka, bertsolaritzaren Nafarroako hiriburu.

Eskutik ibiltzearena ere bukatu zen, eta Eztitxu, bertso eskolan ezaguturiko lagun kuadrilla batekin mugitzen hasi. "Bertso eskolaren mobidak kriston ilusioa sortu zuen bertan hasi ginenon artean, eta gehienak kuadrillakoak izaten bukatu genuen" kontatzen du. Eztitxuk horrelako historiak bertso

1995-Martxoj

eskola gehiagotan ere ematen direla dio, baina zaila liteke parranda bat dagoeneko itxirik dagoen taberna baten barman bertso boteaz errematatzeko, Eztitxu Fernandez, Amaia eta Aitor Telletxea, Silveira, Ion Abril eta berak osoturikoa baina kuadrilla politagorik topatzerik.

Egungo kontuak Goizean psikologiako fakultatean ibili ohi da hara eta hona. Bigarren maila ari da egiten eta gustora antzean ornen dabil. "Lenengo m a i l a n d e z e n t e k o d e z e p z i o a hartu nuen.baina kurtsoak aurrera doazen eran, karrera nuen irudira egokitzen joango denaren esperantza daukat" dio.

Bileraren bat edo beste ere izan ohi du egunean zehar. Azkenengo hauteskundeetan Nafarroatik Herri Batasunaren zerrendan hautagai atera ¡zanaz "betidanik egondu naiz sartuta, baina ez dut edozein gaztek egiten dueña baino lan gehiago egin" dio Lesakarrak. "Ez zait iruditzen bertsolari gazteok inoren exenplu izan gaitezkeenik, baina honekin jokatu dute piska bat. Zerrendetan azaltzea interesgarria ¡zango zela esan zidaten eta ni beti egongo naiz laguntzeko prest" esplikatzen du.

Bere independentzia, bertso saioekin eta Donostiako bertso eskolan erakusteagatik ematen dioten diruaz ordaintzen du. Bertso munduan guztiz sartua dago beraz.

Bertsolariek ETBrekin duten borrokaz galdetzen diogu. "Guztiona izan beharko lukeen medio honek partidu batekiko duen morrontza eta herriaren zenbait adierazpenekiko ezartzen duen zentsura lotsagarriak dirá. Zentzu hontan gure bertsoetan eskua sartu nahi izan dute eta azkenik Bertsolari Elkarteak jarrera gogor bat hartu behar izan d u . Orain bertsolarien artean dezenteko elkartasuna ikusten da gai honen inguruan, baina tema delikatua da, eta denborarekin tendentzia eta eritzi desberdinak sor daitezke" erantzuten du.

Egun guztia lanean pasatzen duenak lasai asko egin ohi du lo gauean eta Eztitxuk ez du problema handirik izaten. Baina loaren aurretik irakurtzearen bizioa sartua du barruraino. "Goizeko seietan bada ere liburuarekin sartu ohi naiz ohera. Honela izara zurien artean deskubritu ornen zituen Montoyaren ' N o n dago Stalin?' edo Tom Sharperen 'Wilt', oraindaino irakurri dituenen artean gogokoen dituen bi liburuak".

1995-Martxoa

Kaña sexismoari Eztitxuk, bertsolaritzan emakumeek bizi duten egoera, orokorrean gizartean bizi dutenaren antzekoa déla usté du. "Berdintasuna oraindik amets bat da, baina ari gara gauzak lortzen", dio lesakarrak. Plazarik plaza hasi zirenean bertsolariek erakusten zuten paternalismoaren kontua ateratzen du: "Hasi ginenean 'alabatxo nirea', 'udaberriko larrosa' eta estilo hontako ñoñokeria mordo bat jasan behar izaten genuen. Guzti horri kaña asko eman behar izan diogu baina egun gaindituta dagoela iruditzen zait".

Hasierako jarrera hori aldatuz badoa ere, makina bat zabarkeria entzun behar izaten dute oraindik. Bertso jakin bat gogoratzeko batere memoriarik ez duela dioen arren, ondo gogoratzen ditu Maddalenen 'barrabil e i ' b u r u z k o bertsoak. "Saio hura oso komentatua izan zen neskon artean. Ez bakarrik Maddaleni esanikoak gordinak edo gusto txarrekoak zirelako, baizik eta bertsotan tajuz egiteko barrabilduna izan behar déla ziotelako gutxi gora behera". 'Errudunaren' izena eskatzean barre egiten du, eta nahiago du 'no coment' batekin auzia bere horretan utzi, famatuek egiten duten bezala, polemikarik ez sortzeko edo. "Ez dut esandakoa salaketa modura uztea nahi. Bertso bat botatzerakoan, pentsatzeko denbora gutxi egoten da eta zenbaitetan ikusten dugun lehen ihespidetik jo behar izaten dugu. Hala ere kontuz ¡bilí behar da esaten dugunarekin" azpimarratzen du.

Neska talde batek eman du berdintasunerako lehen urratsa, emakumeek taulatu gainetara eman beharrekoka alegia. Eztitxuk dioenez, bertsolariek ondo asimilatu dute emakumeen presentzia hori, izatekotan ere, arazoak bertsozaleengan ikusten ditu lesakarrak. "'Zeinen polita den neska bat bertsotan ikustea' eta antzeko esaldiak maíz eta intentzio onenarekin esaten dirá, baina azken finean egoera ez dagoela normalizatua adierazten dute. Beste adibide bat jarriz, 'hilerokoa' bezain hitz arrunt bat entzun eta jendea eskandalizatzea ez da nórmala" kexatzen da. Plazak eginaz jarrera itxiagoekin ere topatu da: "Tipo batí, emakumeak kantuan entzutea inoiz ez zitzaiola gustatuko aditu nion".

Eztitxuk esan bezala berdintasunaren borroka guztion borroka da, eta gogoan izan bere fraka moratuek diotena: Kaña sexismoari.

BERTSOLARI 47

MADDALEN LUJANBIO, AJEDREZEKO ERREGINA Konparaketekin jolasean hasiz gero, egungo bertsolaritzan, ajedrezean bezalaxe, pieza gebienak maskulinoak izan arren, erreginaren salbuespena aipatu daiteke.

Egaña, Peña, Sebastian, Sarasua eta abarren artean zein den errege, zein alfil edo zaldi erabakitzea lan nekeza bada ere, errez asko asma dezakegu bertsolarien erregina norden.

Baddalen, ajedrezeko bere figura homonimoa bezain mugikor eta indartsu azaltzen zaigu oholtza gainean eta maiz errege ustekoak ere jakean jartzen ditu bere arrazoien bidez.

Testua: Antxoka

B

orbondarrei zaien aprezio eskasarekin, herri honetan ez dago tronurako bokazio handiegirik eta Maddalen noski, ez da konparaketa aldrebes h o n e k i n batere ados egongo.

Berak esango lukeen bezala, ez da eliteko bertsolarien artean d a b i l e n neska b a k a r r a , bertso m u n d u a n leku baten bila dabilen neska talde baten partaide baizik, baina egia da baita ere askoren ustez, bera cíela oholtza gaineko kolpeak ondoen aguantatu eta kontrarioari mulurrean ematen ere ondoen asmatzen dueña.

Erreflejuak ditu, badaki arrazoiak ateratzen, bertsoa tolestatzen eta batipat bertsolari batengan beharrezkoa den gauza du Maddalenek, jendaurrean egoten daki.

Nolakoa da, ordea, Maddalen oholtza gainetik jeisten denean?.

Zentsuratua izan zen programa famatu hartan " o r t o d o x o e g i " deitu zion Bernardo Atxagaren "Obabakoak" hiru aldiz irakurria duen arren, irakurketarena ez da bere afiziorik azpimarragarrienetakoa. "Liburu baten irakurketan baina gauza baliagarriagoetan aprobetxa daiteke denbora" dio Hernaniarrak. Honela libururen bat paren jartzen zaionean, minutura irakurketari utzi eta marrazkiak egiteari ekiten dio.

Marrazkietarako afizio hori déla medio, aurten Hernanitik Bilbora alclatu da, Arte Ederren ikasketak burutzera. Duela pare bat hilabete, Hezkuntz kontseilari berriak, Inaxio Oliverik, zer egingo zuen zain, ikasleek klaseetara itzultzea erabaki zuten, baina urtarrila arte fakultatea guztiz geldituta egon da mobilizazioak zirela eta.

Kaserik eman ez dutenez, oraindik ezin diezaguke Tapies-ek egungo gusto estetikoetan izan duen eraginaz edo arte plastikoetan gorantza doazen balore berriei buruz ezer haundirik kontatu, baina fakultatean mugitzen den benetako artista jendea ezagutzeko aukera izan du.

48

BERTSOtARI

AGIRRE

M a r r a z k i g i n t z a k o a baina bokazio goiztiarragoa du, ordea, bertsoekikoa. Ikastolako l a u g a r r e n m a i l a n , haur gehienak o r a i n d i k indio eta bakeroetara ibili ohi diren adin e a n , M a d d a l e n eta bere lagun batzuk bertsolarietara egiten zuten j o l a s . "Etxetik prestatuta eramaten genituen bertso batzuk ikastolara, han ¡rakurri eta berriro ere etxean denbora bat hartzen genuen biharamunerako erantzunak prestatzeko" oroitzen da.

Irakasleak konturatu ziren, nonbait, beren zaletasunaz eta bertso eskolarekin lan egiteari ekin zioten.

Gazteen debuta Ikastolan lagunekin bertsotara jolastetik Lizaso, Egaña, eta k o n p a i n i a r e k i n plazarik plaza eta buruz buru dabilen bertsolari izatera dagoen bidea, edo nahiago bada amildegia, azkar, sei bat urtean, eta itxuraz bedeen erraz ¡garó du Maddalenek.

Honi buruz galdegin diogu: "Duela urte batzu, plazarik plaza zebiltzan bertsolarien eta eskolarteko mailaren artean izugarrizko saltoa zegoen. Bertso eskolek ez zuten ordurarte fruiturik eman eta jendeak bertsolari gazteen beharra sentitu zuen. Ion Maia bezalako bertsolari gazteak aurpegia ematen hasi ziren eta jendeak asko eskertu zuen nari." erantzuten du.

Bertsozaleek eta bertsolariek berak asko lagundu ziotela errekonozitzen du. Batipat bigarrengoek, nolabaiteko aitatasun batez akatsak barkatu eta bertsotan errazago egiteko truko eta tranpak erakutsiz. Puntakoekin dabilenetik besteengandiik eta esperientzia prepioetatik, oholtzaren gainean egoten, publikoaren erreakzioak ezagutu eta hauekin jokatzen ikasi ornen du. "Orain datoztenek zailagoa dute, gu iritsi ginen momentuan zegoen behar hori, neurri batean behintzat, kubriturik gelditu da eta.".

1995-Martxoa

Bestalde, ditxosezko hutsune horrek ez die Maddalen eta bere adinekoei meritu guztiak kentzen. "Gazteok dexenteko morroa jarri behar izan diogu asuntoari, konplejuak aparkatu ela lotsagabe izan. Lizaso baten ondoan presentzia mantentzen ez badakizu jai daukazu" komentatzen du.

Gainera bertsolari gazteen ekarria handia izan da. Aurpegi berriekin batean, jarrera, ikuspegi eta ideia berriak ekarri dituzte, eta bertsolaritzaren zuhaitz aintzinakoa berdatu. Bertsolaritzak egungo gizartean sustraiak bota ahal izan baditu, gazteen presentzia honi esker izan da neurri batean.

Bertsolari baten en ezaugarrietaz galdetzean, Maddaleni ez zaio imditzen estereotipo bat jartzerik dagoenik. "Bertsolari bakoitzak bare kualitateak ditu eta hauen arabera funtzionatzen du.

Batek arrazoietan izan dezake bere fuertea eta beste batek xelebre bat izan ...". Halere umorea, erreflejuak izatea, eta nerbioak kontrolatzen jakitea beharrezkotzat jotzen ditu.

Matxo iberikoaren klabija Orain déla gutxi arte bertsolaritzaren munduabapatekoa behinik behin-gizonen barruti esklusiboa zen. Bertsolaritzaren mundua gizonek eraikia denez, bere ikuspegi eta umorearen aztarnak soma daitezke nonahi. Sexuaz hitzegiteko erabiltzen den terminologia adibidez, -lehioa itxirik baduzu, antena ezin sartu, esaterako-guztiz matxista da. "Bertsolaritzan zenbait gairen tratamendua guztiz fosilizaturik dago" kexatzen da.

Barruti honetan emakumeak, berriak, kasik arrotzak direnez, Maddalenek joku hoietatik irten eta zerbait berria egin ahal izateko, oinarri baten falta sentitzen du. "Curetzat ere entzundakoa botatzea da errezena, askotan erortzen gara joku hoietan. Detaile hoiek zaindu beharra dugu".

Maddalenen esanetan, adineko bertsolariak dirá kontu hauetan gehien fallatzen dutenak,

1995-Martxoa

baina orokorrean nahikoa ondo portatzen ornen dirá. Ez du ¡ñor alde edo kontra nabarmendu nahí. Emakumeen artean sentsible fama duen Murua aipatzen diot, "besteak baino bajuxeago kantatzeak ez du esan nahi sentsibleagoa denik" ateratzen zaio.

Emakumea oholtzara igo izanak, bertsolarien artean nolabaiteko autozentsura bat eragin duen arren, matxismoaren presentzia nabaria egiten zaio.

"Behin, gai honi buruzko bilera batean geundela, 'Bapatean' liburua hartu eta adibideren bat biltzea okurritu zitzaidan -kontatzen du Maddalenek-. Hasiera batean gainbegiratu soil batekin ezer ez nuela topatuko pentsatzen banuen ere, liburu erdira iritsi baino lehen orrialde bat betezeko adina adibide aurkituak nituen".

"Bapatean" liburura jo gabe ere, berari gertatutakoekin bakarrik bete zezakeen Maddalenek adibideen orrialde hori.

"Bertsolariek matxo iberikoaren klabija dute jarria" haserretzen da. Entzun behar izan dituen hainbat pitokeriaz ondo akordatzen da. Esate baterako, bertsolari bat Hernaniko neskaren barrrabiletaz hasi eta bigarren batek honela erantzun z i o n e k o a : " B a r r a b i l i k d u e n i k ez nuke esan nahi/barrabildun batentzat leku polita ba¡".

Beste kexu bat luzatzeko ere aprobetxatzen du okasíoa: "Caijartzaileak emakumeen presentziaz baliatzen dirá emakume paperei errealismo handiagoa emateko, eta beti emazte, ama, alaba, moja edo holako paperak, hau da, emakume paperak egtea tokatzen zaigu. Esan nahi dut, gizonezkoek bezain ondo bete ditzakegula txakur, zerri eta Atutxaren paperak, esate baterako".

Ez dakit Maddalen zein paperetan moldatzen den erosoen, baina garbi dago bere paperean behintzat, bertsolari baten paperean, geroz eta lasaiago eta hobeto moldatzen déla.

BERTSOLARI 49

AINHOA AGIRREAZALDEGI, AMETSAK EGI BIHURTZEN DITUEN NESKA.

Betiko lagunekin poteatzera irten eta etxean dagoenean irratia etengabe piztuta izateaz gain, bertsolaritza da bere biziorik handiena. Segituan nabari zaio Ainhoari neska jator askoa dela.

Magnetofoiak ez dio ¡nolako trabarik egiten, irrifartsu eta konfidantza osoz hitzegiten du ustezko kazetari honekin ere. Autoaren gida baimena ateratzeko adinik ez duen arren, tajuz gidatzen ditu bere hitzak galdera bakoitzaren ostean, heldutasuna erakusten du arrazoietan, zorrostasuna eritzietan. Bergararra, alaba bakarra, mediku izan nahi luke lanbidez eta bertsolari afizioz, dagoeneko, bertsolaritzak, gauza on asko eman baitizkio.

Testua: Antxoka AGIRRE. Argazkiak: ¡.GALLEGO

N

orbaitekin elka

A

rrizketa bal eg¡ m tea itsumustuko m zita bat bezala ^^^_ izan o h ¡ da zenbaitetan. Halako egunean, halako ordutan, h a l a k o l e k u a n . Eskegi o n d o r e n batck i m a g i n a dezake telefonoaren bes J | m\ taldekoa nolakoa den, baina asmatu sekula ere ¡^™ 9^t\ ez.

Ainhoaren bertsokeraren famak entzunak nituen, baina ez nuen inoiz bertsotan ikusterik izan. Ez nuen ezagutzen.

Bizitzak, ordea, ezustekoak pairatzen dizkigu, eta Donostiako Hondarretan, Teniseko tabernan eseri orduko, bera izan da konturatzen lenena. "Ez al dugu elkar ezagutzen?".

Haserako ezustekoa eta aintzinako gaupasa batetako oroitzapenak argitu ondoren, aspaldiko lagunen gisa jarraitu diogu elkarrizketar¡.

Ainhoaren ametsa Esan bezala, betiko lagunekin poteatzera irten eta etxean dagoenean irratia etengabe piztuta izateaz gain ("gorrotoa diot telebistari" aitortzen du), bertsolaritza da bere biziorik handiena. "Bertsolaritzaren aldaketa 50 BERTSOLAR1

^ ^ B

eskertzekoa i z a t e n da bizitzaren errutinan. Niri behintzat oso aberasgarria suertatu zait mobida guzti r V0^ hau, asko ikasi dut bertsolaritzari esker" dio bergarar gazte honek.

Oholtzaren gainean momentu txarrak ere izaXX ten diren arren, oholtzaz -^j barne eta kanpoko momentu on guztiek eta bertsotan dabilela ezagutu duen jendeak nahikoa eta gehiago konpentsatzen ornen dizkiote sufrimendu guztiak. Gainera bestela isildu beharreko zenbait gauza bertsoen bidez errazago esan rlaitezkeela iruditzen zaio. Esaldi bakar batean laburbiltzen da guzti hau: "Bertsozale amorratua naiz".

Halere, hasi zenean gauzak ez zituen honen garbi, ibiliarekin sortu zaio zaletasuna. " Ñ i r e gurasoak bertsozaleak dirá eta haiek bultzata edo, zer egiten nuen ongiegi jakin gabe sartu nintzen bertso eskolan. Bertan sortu zitzaidan afizioa".

Gogoan du hamabiren bat urterekin jendaurrean eginiko lenengo bertsoa ere. "Hiru poto egin nituen bertso berean. Hiru puntutan 'onena' erabili nuen eta orijinala izatea-

1995-Martxoa

gatik edo bertsoa 'bikainena'rekin bukatu nuen." komentatzen du parrez-parrez. Gaia: Zein da zure ustez m u n d u k o k i r o l a r i r i k "onena". Arkonada aipatu zuen berak.

Geroztik, ordea, asko ¡kasi du: Eszena gainean egoten, nerbioak nolabait kontrolatzen eta, garrantzitsuagoa dena, jendaurrean bertsotan eginaz disfrutatzen. Azken alderdi hontaz guztiz ohartu zen egun bat du gogoan, "lagun batek eta biok nagusiagoekin egin genuen lehen saioa". Saio honetan, Eskolarteko txapelketan izan ohi den ardurarik gabe, epaimahaira begira ez egoteak ematen duen lasaitasunarekin eta arerio handien aurka zereginik ez duenaren arintasunaz primeran pasa ornen zuten, "kriston farrak egin genituen" esaten du. Ordudanik beste soltura batekin egiten omen du bertsotan.

Bertsotan eginaz disfrutatzeko gai den arren, urtean saio gutxi batzu eginagatik eta bertsozale hutsa izateagatik ez zaio ¡ruditzen bere buruari bertsolari dei dakiokeenik.

Mendigoizale batek tontor mitiko batez hitzegiterakoan erakusten duen errespetu eta maitasun bera naban' zaio Ainhoari bertsolaritzaz ari denean. "Bertsolari izatea haseratik amets bat izan da eta orain bide horretan aurreratu badut ere amets bat ¡zaten jarraitzen du niretzat". Lenizko bertso eskolara Joan eta saio bakoitzaren aurretik amarekin ofizioka prestatzen bada ere, bere buruarein askozaz ere lan gehiago egin behar omen du bertsolarien gremiokoa izateko.

Mutilak baino neska gehiago Bertsolarien gremioko ez sentitzeak ez dio bertsolaritzaz duen ikuspegia lausotzen eta emakume den aldetik bertsoen bidez emakumeak barrenean daramatzan kezkak agertu eta bertsolaritzan emakumearen presentzia normalizatzea lirateke bere helburuak.

Ainhoren ustez egun, bertsolariek, beren artean emakumeen presentzia gauzatzen ari déla ikusi eta onartu egin dute "gazteen eta helduen generazioei behintzat, bere mentalitateak honenbesteraino ematen bait clie".

Ez du gogoretzen bere emakume sentsibilitatea mindu duen gai edo bertso konkreturik.

"Alderantzizkoak gehiago izaten dirá eta asko faltsuak", esaten d u . Hunkitu duten bertsorik aipatzekotan Sorozabal eta Euzkitzek Euskal Herriko tinalean, lehenak alabaren paperean eta bigarrena aitarenean, egin zutena du gogoan. Gurasoak banandurik zeuden eta aitak etxean zegoen amaren argazki bakarra izkutatu nahi zuen. "Ama

1995-Martxoa

BERTSOLARI 51

eta alabaren arteko lotura oso onclo adierazi zuten", esaten du. Bertsolarien artean emakumearekiko sensibleenak Aitor Sarasua eta Iñaki Murua direla ¡ruditzen zaio. "Gozada bat da hauekin aritzea ", seinalatzen du, eta eredu bezela erabiltzen duen bertsolariren bat aipatzeko eskatzen diodanean, Maddalen aipatzen du, "gustatuko litzaidake bere freskotasuna ¡zatea".

Eskolarteko mailan neska gehiagok hartzen du parte mutilek baino. Helduen artean, ordea, banaka batzuk bakarrik jarraitzen dute, Honen arrazoiaz galdetzean, honela erantzuten du: " Ñ i r e ustez, neskok ez dugu zailtasun berezirik Eskolarteko mailatik gora ere segitzeko. Nagusien arteko emakume gabezia hori ez da ematen neskok jauzi hori eman ezinik geratzen garelako. Oraindainokoan Eskolarteko mailan ere ez da neska askorik izan eta horregatik nagusien artera ere ez dirá gutxi batzu besterik iritsi. Orain proport-

52 BERTSOLARI

zioak aldatu egin dirá eta ekolarteko belaunaldi berri bat badator, mutil baino neska gehiago dituena. Belaunaldi honek saltoa ematen duenean, berdintasuna lortuko ote den esperantzak ditut.

Errukirik ez, mesedez Bestalde neskekiko nolabaiteko erruki bat somatzen du bertsozaleengan. "Caizki egiten dugunean gure gaztetasunaren aitzakiak balio dezake, baina neskak garelako eta arrazoi konkretu horregatik zenbaitetan ematen zaizkigun errukizko animorik ez dugu be har" dio bergararrak. Egia, objetibotasuna eskatzen ditu Ahinoak, neska eta mutil bertsozaleentzat berdinak izan ditezela.Berak hala badio, egongo da Ainhoa bertsotan ikusita erruki sentimenduak barnean piztuko zitzaizkion bertsozalerik baina erakusten duen heldutasunak, solturak eta naturalidadeak errukia ez beste sentimendu guztiak piz ditzake.

1995-Martxoa

H I R U GALDERA BERTSOLARIEI 1.-Arantzazu Loidik eta Sebastianek bertso bera botako balute ere, berdin puntuatuko al luke epaimahaiak edo publikoak-1 Ez al daude emakumeen kaltetan estetika maskulino bat, tradizio, etereotipo maskulino batzuk bertsolaritzan?

2.-Emakumearen presentziak (tablatu gainean eta publikoan) zer aldatu du: -Autozentsura egiten al rduzue? Eskufrenua jartzen al diozue zuen buruari emakume batekin edo emakumeen aurean bertsotan ari zaretenean?

-Inoiz laprast egin al duzue alor honetan?.Kontatu pasadizu bat.

3.-Sexuaren tratamenduak oztopo berezirik ba aldu bertsotan?

1995-Martxoa

BERTSOLARI 53

1NAKI MURUA

lana, gaurko gazteek eta e r o t i s m o a k - h i z k u n t z a m a i l a n - guk

garenik, ez behintzat arrazoiaren proporzioan. Adibidez, eguraldiari buruz bertso onak kantatzea askoren esku dago baina, zer e g u r a l d i e g i n g o duen asmatzea ...

I

.-Kantaerak eta k a n t a e rak d a u d e .

Neska izatea g a t i k beste g a b e ez d u t uste puntu gutxiago jasoko d u e n i k i n o r k , beharbada jende baten iritzirako punlu gehiago jasoko lituzke. Esaidazu zuk orain ea berdina den Maialen Lujanbiok kantatu ala Arantzazu Loidik, edo Angel M.' 1 P e ñ a g a r i k a n o k ala Sorozabalek, puntuatzeko garaian, 2 . - P u b l i k o a n zerbait esan edo kantatzen d u z u n e a n , beti neurtzen duzu gauz a k a h a l i k eta e g o kiena adierazi ahal ¡zateko, hala ere, arrazoinaren mamirik ez dut sekula zentsuratu. N i k esan d u d a ría, beti, hala pentsatzen dudalako da.

Dena den, gai honi buruz arrazoi onak k a n t a t z e a k ez rlu esan nahi eguneroko ¡okaeran horrelakoak

54 BERTSOLARI

Eta e s t u t a s u n a k , noski pasa d i t u d a l a , askotan gainera. Beti ¡zan dira zerbalt esat e k o eran g o r d i n e g i edo nere ustez behar ez b e z a l a a r i t u n a i zelako, harritzekoa al da? Z e n b a t e t a n h i t z e g i t e n d u g u gai honi buruz eguneroko b i z i t z a n ? Ez bert s o t a n , e? G a l h a u g a u r e r e " t a b ú " da eta n a t u r a l t a s u n e z erabiltzen ¡kasi arte, ez d u g u b e r t s o t a n ere hórrela egiten asmatuko, gainera gauza bat da, gure erabilera eta bestea i z a n daiteke entzuleak ñola hartzen duen.

3 .-Pentsamolde oso d e s b e r d i n e t a k o jendea hurbiltzen da saioetara eta zenbaitentzat berdekeriak d i r e n a k , beste batzuentzat saioko bertsorik o n e n a k d i ra. B a k o i t z a k l i b r e du nahi duen bezala erreakzionatzea. Baina nere ustez, t o p i koz betetako saioak e g i t e n d i t u g u gai h a u e t a n eta g a z t e a goek bete beharko dute sexua eta erotismoa bertso lirikoetan edo elkarrizketa arrunt nahiz interesanteetan e z a r t z e k o

baino elkarbizitza sanoagoa bait d a r a mate.

dira zer alda dezaketen ¡kusteko. A s k o k , uste d u t e m a k u m e bertsolariak bitxekeria bezala ikusten d i tuztela orandik.

I

.-Emakumeak k a l t e t u a k d i r e l a uste dut.

Gaur egun indarrik gehien duen bertsogintza motak eta gaiek aukera gutxi uzten dute emakumearen izaerarekin bat d a t o r r e n e s t i l o p r o p i o bat landu dez a t e n . Estereotipoei l o t u a ikusten d u d a n bertsogintza honek ez clie e m a k u m e e i bakarrik kalte egiten.

2.-Egoera aldatuko d u e n e d o ez ez d a kit. Goizegi da oraindik gauzak noraino iritsi daitezken antzemateko. Bertsotan dabiltzan e m a k u m e ak oso gazteak d i r a .

Bertsolari asko dago h o r i e n a d i n e a n oso o n d o hasi eta g e r o bertsogintzari utzi diotenak. Oraindik urte b a t z u k b e h a r k o

Autozentsuraren p u n t u a r i b u r u z esan behar dut ez déla z u ria e d o b e l t z a , bat bertsoan non ari den, aurrean z e n b a i t j e n de d u e n e d o t r a t a t zen d u g u n gaiak ere autozentsura bat ezartzen d i g u . A u t o zentsura mota desberdinak daude horren arabera bertsolagunarekiko ere, bertso-lagun horrekin d u z u n z k o n p l i z i tate m a i l a k z e r i k u s i handia baitu horretan. Nik neuk autozentsura gutxiago erabailiko dut gaurko neska bertsolari g e h i e n e k i e n , beste zenbait bertsolarirerin baino, horretan a d i n a k , pentsakerak eta m e n t a l i t a t e a k zerkusi gehiago b a i tute maiz sexuak berak b a i n o . Bertsotan e l k a r r e k i n akso e d o gutxi ibiltze garen ere garrantzizkoa da.

H a l a ere, o r o har, o n a r t u a g o a dago g i z o n e z k o bati edozer gauza esatea, defektuak azalaraztea, emakume bati baino.

O h a r t z e n n a i z era berean emakume ba-

1995-Martxoa

tek beste bati bertsotan e r r a z a g o esaten d i z k i o l a nahi d i t u e nak g i z o n e z k o batek emakume bati baino.

Anekdota bat aipatz e k o t a n ¡azko u d a n gertatua aipatuko dut.

L a r r a u l e n Irazu g a i jartzaile zela, atzean eserita n i t u e n bostbertsolariei begira jarri eta abere bihurtzeko a g i n d u z i d a n .

M e n d i z a b a l zezena, beste bat z a l d i a eta b a n a t u n i t u e n nere animalia horiek ikuil u a n eta E z t i t x u eta Macldalen ere animalia b e z a l a j a r r i n i t u e n , o r a n ez n a i z g o g o r a t z e n zer a n i m a l i a eta ez n u e n inolako arazorik izan, saioa oso t o n u lasaikoa zen eta bi neskak parrez ikusten nituen, b a i n a ez n u e n h a l a ere nere barruko kezka uxatzerik lortzen, oso erraza baita oka-

sio h o r i e t a n h a n k a sartzea. Hankasartzeak baino gehiago horrelako kezkak izaten ditut.

3.-Mota honetako gaiak oso gutxi agertzen dirá eta p u b l i k o egindakoak diren baino gordinagoak enlaten dute. Badaezpada frenoa jarri behar izaten d u g u . Publikoa ere ez da beti berdina i z a t e n , baina g e h i e n e t a n h a u r r a k eta helduak nahasian izaten direlako.

O r o h a r nik esango nuke emakumearen etorrera oso positiboa izan déla, bertsolaritzan o r a i n d a i n o k o a n emakumearen rolak ere gizonezkoak egin baititu. Duda bakarra zera da, gaur bertsotan ari d i r e n e m a k u meak noraino iritsiko diren eta zenbat segituko duten.

kete Sebastianentzat b a l i o k o z e n b a i t kasutan behintzat, baina neri esaten d i z k i datenek ere ez lukete Euzkitzeri esanda g r a z i a bera i z a n g o , nahiz eta ñire antzera h u r a e r e m e h e a eta argala izan. Estereotipoen alde onak eta t x a r r a k d i r á h o riek guztiak.

2 . - E g i a da g a r a i b a t e a n gauza z a k a r eta m a t x i m o u k i t u k o asko esaten genituela eta, ez guk bakarrik, g i z a r t e a n o r o har baizik. Orain déla z e n b a i t u r t e esaten genituen zenbait g a u z a ez g e n i t u z k e orain esango, ez nik behintzat. Baina, hau ez da b e r t s o t a n b a karrik gertatzen, begiratu bestela h o m o sexualekiko jarrera ñola doan aldatuz gizartean.

Hankasartzerik inoiz egin dudan gai

I

.-Noski dagoela aldea, baita Sebastianek bota edo nik bota ere. Sebastian g i z e na da, handia, zabala, ahots o z e n e k o a ... eta n i a l d e r a n t z i z argala, k o l o r e t x u r i koa. Txirritak botatako betso p o l i t haiek ez l u k e t e L a z k a o Txixkirentzat baliorik izango. Nik botatakoek b e r d i n , ez l u -

1995-Martxoa

horien inguruan?

1982ko txapelketan abortoarekin lotutako gai bat j a r r i z i g u t e n Carmendia eta b i o r i .

G a r a i h a r t a n hasita geunden abortoari buruz zerbait hitzegiten eta p o l e m i k a b i zia zegoen. Nere ustez g o i z e g i z e n guk gai horretaz iritzi arg i e g i r i k i z a t e k o eta banekien, esaten nuela esaten nuela hanka sartuko nuela.

3.-Sexuaren tratam e n d u a n oso i r o n i koki edo d i s i m u l o a n gauzak esaten ez badira, ez du graziarik.

Horra horren adibidea: Aingeru horrik izan behar du iturri asko nastua eta tragorik gozoen hura non edan zuen aztua.

H ó r r e l a ez e s a t e kotan esango ez bagenu hobe.

1

-Estetika maskulinoaren au zi a hori baino gehiago pertsonatik pertsona dagoen tartea a i p a t u k o nuke nik, Sebastianek kantatu edo inork ezagutzen ez d u e n m u t i l gazte batek k a n t a t u ere s e k u l a k o aldea baitago. Karisma kontua da hori eta ez dut usté epaimahaiak M add a Ie n L u j a n b i o bati puntuazioa jeitsiko clionik.

BERTSOLARI 55

Nik usté dut emakumeek bertsotan badituztela bentajak ere: gazteak dirá eta arreta berezi bat jartzen da kantatzen dutenean.

e m a t e n clu o n d o a n dagoen bertsolaria emakumea denean, puntu horretan senttikortasun gehiagoa du-

2 . - N a h i eta ezkoa da puntu batean autozentsura egitea, nolabait emakumea umore gaien o b j e t u d e l a k o .

N i neu neska edo emakume batekin bertsotan ari naizenean, oso libre sentitzen naiz, terreno berrian aurkitzen n a i z e l a k o , gaiak beste modu hatera ikusi behar direlako. Zentsura baino gehiago, bertsotarako posibilítate berriak irekitzen dizkidala usté dut horrek.

3.-Sexuaren tratam e n d u r i k gabe e z i n da saiorik egin bertsotan. Esan nahi dut, ingrediente hori gabe ez dakigula umorerik egiten eta ni aspertu samartua nago kontu horrekin, umore hori ez b a i t z a i t a s k o r i k gustatzen eta zakarkeria besterik ez baita esaten askotan. Umore hori gehienetan tokiz kanpokoa izaten da. Horregatik betiko topiko horiek gainditu eta umorea beste era batera egiten denean edo sexua bera beste era batera erabiltzen dugunea, poztu egiten naiz.

Hanka-sartzerik, berriz, ez naiz gogoratzen. Hori bai, gauza bat g a i z k i a t e r a t z e n denean m i n gehiago

telako.

soa belarritik sartzen d e n g a u z a da eta emakumetik gizonezkora dagoen tarte bera edo gehiago egon daiteke gizonezkotik gizonezkora.

1

-Berdin kantatuz gero, usté dut epaimahaiak berd i n puntuatu b e h a r k o l u k e e l a eta ez lukeela berezitasunik egin behar. Bert-

56 BERTSOLARI

2 , - E s k u f r e n o a ez da emakume batekin bertsotan ari zarenean b a k a r r i k j a r t z e n .

Norbere egoerak ere asko a g i n t z e n d u : j a i a l d i b a t e n hasieran askoz ere f r e n u gehiagorekin egoten gara bukaeran b a i n o eta z e r p u b l i k o a u rrean dagoen, bertsotan zenekin ari zaren eta b e s t e z e n b a i t zertzeladak ere zerikusi handia du.

Han kasartzeri k egin dudan? Estuasunak pasatzen d i r á .

Emakumearen gaia oso konplexua da eta ez d u g u beti asmatz e n , b a i n a ez d u t inoiz hankasartze bat d é l a eta e r a n t z u n txarrik jaso.

3.-Ez d u g u i k a s i sexua b e h a r b e z a l a tratatzen eta entzuleak ere gaizki ohituak d a u d e . S e x u a eta erotismoa guk beti katxondeoan erabili dugu eta hortik datoz gure arazoak.

nahi zuena esaten asm a t u . Bertsotan ari den emakumea lotsagabe samarra eta garbosa b a d a , ez d a g o gutxiago p u n t u a t u k o diotela pentsatzeko motiborik.

1

-Aipatzen d ¡ ren bi a d i b i deak nabarmen kamarrak dirá. Xab i e r E u z k i t z e eta Maddalen Lujanbio bertso bera kantatzen j a r r i k o b a g e n i t u , ez d u t usté h o r r e I a k o tarterik egongo litzatekeenik. Tarte horiek, dena d e n , gizon e z k o e n a r t e a n ere egoten dirá. Punta/puntako bertsolari batek d u d a - m u d a k o p u n t u bat b o t a eta inork ulertzen ez dionean, zerbait sakona esan n a h i k o z u e l a pentsatzen du jendeak eta bertsolari gazte ezezagun batek gauza bera esaten d u e nean, ez d u e l a esan

2.-Bertsolariak beti k o n t u a n hartu behar d u n o r e k i n eta n o rentzat kantatzen ari d e n eta ez e m a k u mearekin edo emak u m e e n a u r r e a n ari denean bakarrik.

Hala ere, nahita edo nahi gabe, hori ez d a k i t seguru n i k , emakumeekin kantatzeak baldintzatu egiten d u .

N i , esate baterako, txikintandik neskekin ibili naiz ikastolan eta o r a i n ere lanean emakume gehiago dut ¡nguruan gizonezkoak baino. Emakumeekin tratuan ohitua nago, baina hala ere oso desberdina déla iruditzen zait e m a k u m e paper e a n k a n t a t z e n ari den g i z o n e z k o batek i n b e r t s o t a n egitea edo e m a k u m e batekin kantatzea. Gu ohitua gaude emaku-

1995-Martxoa

me p a p e r e a n ari d ¡ ren g i z o n e z k o e k i n , baina desberdina da paper hori emakumeak hartzen duenean.

Emakumearekin aritu beharrak neurtu arazten d u . Edozein m o dutara ere, aldeak daude. Nik ezagutzen ditut emakume batekin tratu nórmala izateko ere gauza ez diren bertsolariak.

Guk ez dugu horrela-

ko arazorik, baina tablatu gainean emakume batekin bertsotan egiteale egoera berri bat suposatzen du.

dio. Zorinez, b e r t s o l a r i a eta e n t z u l e r i a gero s e n t i b e r a g o a da honetan.

bai bai eta gai

3.-Sexua umorea egiteko erabili da eta grazia egiteko, j e n dea piska bat pizteko erabiltzen dugu. Tratamendu normalizat u a g o bat b e h a r k o l u k e eta h o r i p o l i k i poliki badatorrela usté dut.

3.- Ez dut nik oztopo b e r e z i r i k somatzen. Lehen txantxagai z i r e n a k ere, h o mosexualak, esaterako, begirune handia-

" b e t i " ez d é l a b e raiek gogoan dutena soilik e r a n o t z u n behar z a i e . E s t e r a k o , gai honi g a g o z k i o l a , ez dirá hain a s p a d i koak Pello Errota, Txirrita eta Loidi Saletxerena hots mehe eta " e m e " haiek.

1

- Usodioak pisu handia d u . N a h i gabe ere o h i z koa obestera jotzen dugu edozein a l o r r e t a n . Eta bersotan gauza bera: belarri-asetzen gaituen ahotsa, gizonenzkoarena d a . A t z e r a koientzat hala behar lukeelako aurrera koiontzat ez garelako aurreiritziak subkonszientetik uxaetzeko bezain aurrerakoi.

H a l e r e , " b e t i hola izan d a " a r g u d i o t z a erebiltzen dutenei

1995-Martxoa

Emakume bersolariak d i s k r i m i n a z i o konbinaketarik txarrena jasaten d u t e : positiboa deituak d i ren garaian eta negatiboa epaitzen ditugunean.

2.- Baietz usté dut.

Bertsoa nagusiki z u z e n - z u z e n a k o komunikazioa déla esaten d u g u . A u t o z e n t surak k o m u n i k a z i o h o r i e t e n ez d a d i n laguntzen d u . Autoz e n t s u r a t z e n ez d e nak ez du komunikatu n a h i e d o z o k o r mazo ikaragarria da.

Ohotza gaineko edo oholtzatik p u b l i korainoko transmis i o a e z i n da h a u t s i p a r e r a ez d a t o r r e n g o r d i n k e r i a bat m e -

1

- N i z ez d a kit e s t e t i k a maskulinoa eta f e m e n i noa b e r e i z t e n , eta b a l d i n b a daude espero dut bietatik ¡zango dudala piska bat. Iruditzen zait bersoen estetika sujetoari lotuta doala eta sujeto - b e r t s o l a riari lotuta f u n t z i o natzen edo e z - funtzionatzen duela (Adibidez f u n t z i o n a t z e n d u S e b a s t i a n e k Enbeitari inpotente deitzeak, baina alderantziz ez hainbeste). A l de honetatik e m a k u meak zenbait m e z u ren s u j e t o m o d u a n onortuta - i d e n t i f i k a tuta ez badaude (Acli-

goz dirá tratatuak.

Geu ere konturatzen ari gara, u m o r e a ¡ndartsuen lepo egin b e h a r d é l a eta ez ahulen kontura.

Bertsotan, s e x u dontuan bezalaxe, dena da z i l e g i i n o r i ¡nolako minik sortzen ez zaion bitartean.

bidez, norbaiti impotente deitzea), bersoak ez du funtzionatuko e m a k u m e b a t e n ahotan. Baina honek badu beste alde bat: emakumeak ere bertsolari moduan onartz e n - identifikatzen hasten direnean, d o ble m o r b o jasotzen d u . Honela Maddalenek edo Iratxek norbaiti i n p o t e n t e deitzeak ¡ n p a r k t o a u t o matikoa d u . Hori beraientzat abantada da, beren estereotipoa ¡ndartsu b i h u r t z e n d u e l a k o neska izateak. Baina abantaila hori luzera, nere i r i t z i z , desabantaila bihur liteke: arrakasta lortzeko modu horrek, e s t e r e o t i p o i n dartsu horrek, hain z u z e n ere hori g a i n d i t z e k o eta beste b i dé b a t z u t a n s a k o n tzeko joera moztu dezakeelako.

Galdetu didaten estetika m a s k u l i n o femeninoa bereizketa egiaa apur bat b a l e go, b e l d u r naiz nesken bersotan arrakasta gehien dutenak ez ote diren estetika

BERTSOLARI 57

maskulinoarj dagozk i o n a l esta h o r r e x e gatik efekto gehiago egiten clutenak.

2.- Autozentsura ez zait hain ¡nportantea iruditzen. Neri gertatu i z a n z a i t , b a i n a beharbada emakumeen izaera gutxiako ezagutzen d u d a l a k o d a , laguna m i n t z e a ren-ez mintzearen arteko muga atzematen z a i l a g o z a i d a l a ko. Gertatu izan zait / i r i baten erantzun logikoa irenstea. Baina, usté dut nere zalantza kontua dela eta piskana aldatuko dela hori.

5.- S e x u a r e n eta e r o l i s m o a r e n gaiak

zer problema planteatzen d i t u e n , k o n p l i kaUigo iruditzen zait.

Iduri du bertsotan ari garenean b a l o r e batzuk direla nagusi, alegia, funtzionatzen clutela: besteak baino arrozoi sendaoago izateak, e r r i d i k u l o a n uzteak, kontrastea l o r t z e a k . . . Beste gai a s k o t a n b e z a l a , sexuan ere, tratamentu hori motz geratzen da. Eta beste tonu bat e a n gai h o r i a t e r a tzea z a i l e g i t e n z a i g u . Eta gertatu i z a n d u zait neri, gustoko t o n u a b i l a t u ez eta betikoan jardun nahi ezean, ez bata eta ez bestea geratzea.

mal xamarra i r u d i tzen zait tabladu gainean ildo maskulinoak nagusitzea.

1

- O r a i n dela gutxi a rte bertsolari denak gizonezkoak izanik eta berso giroa gehienbat gizonezkoen munduan kokatu dela ¡ a k i n i k , nor-

5« BERTSOLARI

Bertsolarien ahotsa, ahots tuertea, gozoa, garbosoa behar zuen orain arte. Bertsolariaren planta, sencloa eta s e g u r u a i z a n da i a z b e t i m ¡ kroaren aurreran.

Etxetik kanpora i b i l tzeko o r d u luzeetan eta ibilera gogorretan a z a l g o g o r r e k o eta bista argiko pertsona izan behar du bertsolariak, bestela nola moldatu zurrunbilo horretan?

Gaiak jarritako orduan ere " e n k a j a d o re" onan izan belrak d u , edozein gairi aurre egingo d i o n a eta

e d o z e i n trantzetatik ataratzen asmatuko duena.

Baldintza hauek guztiak betzeko aukerak eta proportzioak g i z o n e n z k o e n esku zeuden orain arte.

Emakume bertsolariak azaldu diren honetan o r a i n d a i n o k o estetika eta irudiekin txokeak sortu dira eta s o m a t z e n d i r a kontraesanak.

Bertso g i r o berri bat, edo diferentea behintzat, hurbiltzen ari da gure artera eta belarriak zein begiak garbiago eta argiago jarri beharko ditugu.

2.-Entzulegoa bere belarria ahots berrietara m o l d a t z e n hasi da t a b l a d u g a i n e a n beste jarrera eta konportamendu batzuk i k u s t e n hasi da eta zenbait gaien aurreran (ratamendu ezohizkoak entzuten ere b a i . E n t z u l e g o m o t a b e r r i bat e r e nabari da jaialdietan: ¡kasleen p r e s e n t z i a eta neska g e h i a g o , batez ere. Bersolarien artean zenbait ererparo nabari ditut gizonezkoenganeska bertsolariekin ari garenean. Esaterako, ohizko lagun bati (gizonezkoa) zenbait gauza esatek oeta daitzeko ez daukagu erreparorik (mozkorra, gizarajoa, itsusia, e s k a s a . . . ) eta h i t z horiek berak e m a k u me b e r t s o l a r i bati esateko atrebentziarik ez daukagu. Beste erregistro bat e r a b l tzen dugu orduan.

Iruditzen zait naturaltasun falta piska bat b a d a g o e l a h o r eta sentsibilítate berezi hori g i z o n e z k o ak bakarrik ari garenean ere izan behar genukeela gure fintasuna eta i r u d i m e n a lantzeko.

G a i j a r t z a i l e e k ere ez d u t e k o l p e k o a l daketarik egin behar saioak antolazerakoan. Esaterako, solclad u s k a r i b u r u z k o gai bat jartzea nahiz eta emakume bat tartean egon.

3.- Sexua eta a n t z e k o gaien aurreran b i d e r i k z a i l e n a hartzen dugula iruditzen zait. Irrealismo batetik e n f o k a t z e n d u g u g a i a eta t r a t a t u ere b e n e t a k o a ez d e n m o l d e batean t r a t a zen da.

Ez al g e n u k e arraz a g o eta b i d e z k o a goa sexua eta erotismoa agertzen den gai bat e z a g u t z e n dugun bezala erabiltzea?

G r a z i a egin behar horrekin zergatik jotzen dugu kasurik gehienetan r i d i k u l i zatzera gure i n g u r u koa eta gai bera?

Ez al d u g r a z i a r i k izango elrriketa goxo, t x u k u n eta n a t u ral b a t e k h o r r e l a k o gaietan^

1995-Martxoa

R I T Z I AK Mikel MENDIZABAL G.I.E.ko Bertsolaritza Koordinatzailea

EMAKUME BERTSOLARIAK

G

mendu diren datuak kontutan hartuz ondorio hauetara ยกritxi garela esan dezakegu:

Azken 14 urte hauetan gertu xamarretik bizi ยกzan dugu bertsolaritzaren loraberritze honetan nesken jarrera eta portaera.

1- Giro honen hurbilpenean eta lehen pausoak ematerakoan, bereziki bertso idatzietan, neskak mutilak bezain ausartak dira eta gehiengoa gainera. Neskak askoz ere txukunagoak eta arretatsuagoak dira orokoarrean adin horretan (letra hobea eta formak gehiago zaintzen dituzte). Behin eta berriz, adin berdineko neska-mutilen arteko ezberdintasunak agerian jartzen dira neskek dara-

aur egun bertsolaritzaz hitzegitean nesken presentzia eta emakumeen ai'pamenak ezinbestekoak dirรก. Lehenago ere ยกzaten ziren aipamen horiek, baina, ez prezisamente hemen jorratu nahi dugun zentzuarekin.

Irakaskuntzaren barruan jaso ditugun bitxikeriak eta Eskolarteko lehiaketetan nabar-

1995-Martxoa

BERTSOLARI 59

maten aurrerapena azpimarratuz.

2- Bapatekotasunaren arloari erreparatzen badiogu b¡ etapa nagusi bereziko ditugu hemen: a)- 14 urte arteko neska-mutiletan partehartzeari dagokionez ez da diferentzia hand i r i k ikusten eta neskak mutilak bezain ausartak dira.

Etapa honetan, ¡ñongo konplexurik gabe murgiltzen dira neskak giro horretan eta ez dute muga berezirik sentizen. Gainera, gehienetan lagun taldeak aurkezten dira lehiaketetara eta lagun arteko babesean jolas giroa da nagusi, jendaurreko urduritasunak eta satisfazioak denon artean banatuz. b)- 1 5 urtetik gora nabaria da nesken desanimoa eta partehartze urriagoa. Ondurarte aritutako askok ezetza ematen dute. Hori bai, aurrera jarraitzen duten gutxi horiek konbentzimendu osoz eta bene-benetan hartuko dute lan hori.

Portaera honen arrazoiak aurkitzerakoan gauza txiki askorekin topo egiten d u g u .

Lehenik eta behin, denbora ezaren arrazoia kanporatzen dute; ¡kasketak geroz eta sakonagoak, etxeko lanak, betarik eza ...e.a.

Hori guztia egia izanik ere, ordurarte ezagutu ez dituzten sentsazioak barneratzen zaizkiela gauza jakina da. Batetik, norgehiagokaren maila igotzen eta zailtzen dihoakie.

Neskek badakite mutilek baino posibilítate gutxiago dauzkatela borroka horretan. Hemen aipatuko nituzke ahotsaren ezberdintasunak, bertso giroko entzulegoaren sensibilitatea, bertso saioetako ohiturak...e.a.

Bestetik, ¡nguruko lagun taldea eta koadrila desegiten hasiko da kasorik gehienetan eta babesik ezaren sentsazioa areagotu egingo zaie 16-17-18 urteko neskei. Adin honetan eta gaur gaurkoz mutilek bentaja gehiago dute. Hórrela, oso neska gutxik ikusten dute beren burua bertsolari bezala eta honen ondorioz dator hainbat neska bertsolarien ¡silgunea eta desagertzea.

Hogei urtetik gorako emakume bertsolarien kasua ere aipatu beharko da nahizta oraindik datu gehiegi ez izan azterketa on bat egiteko. Nere ustez, kalitateak eta estereotipoak agintzen du sasoi horretan, eta zorionez, badaude eta ¡zango dira maila horretako emakume bertsolariak.

Oso garrantzizkoa jotzen dut egungo zirkuitoan eta garain garaiko elitean beraien presentzia eta partehartzea merituzkoa eta kalitatezkoa izatea. Hórrela ¡zango bait dira ikasleen eredu, entzulegoaren sensibilitatearen akuilu eta saioetako zenbait ohituren eraberritzaile.

Gure arteko bertsolari batek dion bezala, bertsolari ona izateko egoskorra ere izan behar ornen da, eta nik usté neska bertsolariei tokatzen zaiela, beste dohai batzuekin batera, egoskorrak izatea aurrera joateko.

Linda WHITE Renoko Euskal Mintegia. University of Nevada, Reno

EMAKUMEAK ETA BERTSOLARITZA

O

rain déla berrogei urte, bi hitz horiek ez ziren esaldi berean esaten, baina gaur, zorionez, egoera ezberdina da. Gizonek

60 BERTSOLARI

menperatzen duten mundu honetan badaude emakumeak, eta Hitzetik hortzera telebistako programan esker eta gisako irratiko pro-

1995-Martxoa

gramak medio, euskaldunek haien izenak dakizkite: Ainhoa Agirreazaldegi, Leire Bilbao, Ekine Etxepeteleku, Nagore Fernandez, Iratxe Ibarra, Arantzazu Loidi, Maddalen Lujanbio, Kristina Mardaraz, Esti Muniozguren, Ainhoa M u n i t x a , Oihane Perea, eta beste.

Baina badira emakume eta neska gehiago ere, oso gazte, bertsolaritza eskoletan eta herri ezberdinetan; haien aldi jendaurrekoa ez da oraindik heldu. Ez dakigu haien izenik gaur, baina datorren urtean edo hurrengoan, beharbada ...

Ni-re tesiaren arloa-hogeigarren mendeko emakumezko euskal idazleak-nahiko arraroa da, bereziki Estatu Batuetan. Baina Euskal Herrian ezagutu nituen, euskaraz hitz egiten dutenen artean ere, emakume-idazlesi buruz ezer ez zekiten emakumeak. Ikastolan irakasten du batek, baina tesiaren arloa adieraz¡ nionean, euskal gazteriari irakasten ari den pertsona horrek galdetu zidan, "Benetan, badira euskaraz idazten duten emakumeak?".

Bere g a l d e r a k e r a k u t s i z i d a n Euskal Herrian ere ñire arloa arraro samarra déla.

Hala ere, arloaren bakantasuna aparte, beste zerbait erakusten digu horrek: nahiz eta emakumeek idatzi, haien ¡rakurlegoa guztiz mugatuta dagoela. Zoritxarrez, nahiz emakume nahiz gizon, euskaraz idazten dutenen arazorik handiena da hori. Irakurlegoa txikia da. Horregatik ulertzen dut zergatik galdetu zidan galdetu zidana ¡kastolako irakasleak.

Baina beste aspektu bat behatu behar dugu egoera honetan. Idaztea ekintza pribatua da.

Aldiz, bertsolaritza ez da gauza pribatua.

Izan ere, bertsolaritzak ezin du iraun entzulertik gabe. Plazetan, antzokietan, irratian, eta telebistako programetan agertzen dirá bertsolariak eta haien artea praktikatzen dute, gero eta handiago den entzulegoaren aurrean. Eta gero eta gehiago, emakumeek sormenezko ekintza honetan parte hartzen dute. Eta haien aurpegiak ikusten ditugunean, eta ahotsak entzuten ditugunean, gogo-

1995-Martxoa

ratu behar dugu haiek ere euskal literaturaren partaide direla.

Esaten ornen dute bertsolariak herriko ahotsa direla, eta jendearen sentimenduak adierazten d i t u z t e l a . Gaur, inoiz baino gehiago, esaldi hori egia da, emakumeek ere jendearen ¡kuspuntua abesten dutelako. Batzuetan emakumearen ahotsa ez da gizonena bezain ¡ndatsua, baina ñola izan daiteke, ez badu izan kantatzeko hainbeste oportunitate? Behin, gizon batek esan zion Arantzazu Loidiri, inoiz ez zela ohituko bertsoak abesten dituen emakumearen ahotsa entzuten.

Espero dezagun horrelako pertsonak ohitzen hastea. Ezin dut sinetsi, entzuleei ez zaiela gustatzen Maddalen Lujanbioren ahots indar eta atsegingarria. Batzuetan Lujanbiok gizonen tonu berean kantatzen du aldaketarik gabe.

Aldi berean, soinu goragoak ere erabil ditzake. Cainera, bere ahotsak, oihturaritik zerbait dauka, eta kalitate horrek entzulearen arreta harrapatzen du.

Beste zerbait ezberdina da, noski, emakume eta gizonen artean, eta hori itxura da.

Emakumeen ahotsera ohitu behar dugu, eta haien ¡txurara ere bai. Emakume bertsolari gehienak gazte samarrak dirá, eta horregatik haien janzkera ere gaztea da, pixka bat lasaia, pixka bat ezformala. Baina zergatik ez? Artistak dirá, ez da? Ez gara kexatzen, pintoreen janzkeragatik edo idazleenarengatik. Izan ere, bertsolariak gizonak badira, ez dugu ezer esaten haien janzkerari buruz.

Hobeto ezer ez esatea emakumeenari buruz eta arreta handiago jartzea haien bertsoetan.

Inoiz ez dugu ahaztu behar euskal literaturak biko izaera daukala, ahozkoa eta idatzia.

Orduan, beharbada, pertsona batzuk, Urretabizkaiaren lanak edo A. Lasarenak edo L. Mintegiarenak, edo M. Landarenak, edo A. Iturberenak, edo I. Bordarenak, ez dituzte irakurri, baina emakumeak euskaraz "idazten" duten gaidetu baino lehen, pentsa dezagun emakume bertsolariei buruz, eta izan ditzagun gogoan euskal literaturari aportazioak egin dizkiotenak.

BERTSOLARI 61

Mari Asun OTEIZA Gaijartzailea

EMAKUME GAIJARTZAILEAk

B

ertsolaritzaren barruan emakume gaijartzailearen ¡kuspuntutik zerbait ¡dazteko eskatu zait eta horixe da hain zuzen ere artikulu labur honetan egingo dudana. Baina hasi aurretik aitortu dezadan ñire esperientzia apaletik ari naizela, ez bait dut lan gehiegirik egiten arlo honetan.

Gai honi buruz bereizketa bat egingo nuke: 1) Gaiemaileak.-Hau da, bertso saio batean oholtza gainean aurkezle gisa dihardugunean.

2)Ga¡jartza¡leak.-Taldean edo bakarka, saioetarako gaiak sortu, bildu, landu eta egokitzerakoan.

Lehenengoari d a g o k i o n e z , gaur egun bakan batzuk ha gaude lan honetan noizbehinka aritzen garenak. Hasera batean sorpresa handia izan bazen aurkezlea emakumezkoa zela ¡kustea, orain jenclea ohituz doa eta ez da inortxo ere harritzen hala gertatzen denean -ez bertsolari, ezta entzuleak ere-. Baliteke batzutan gure lana behar bezain txukun eta egoki ez betetzea, baina hori, nere ustez, eginkizun honetan hasiberriak garelako edota urtean zehar saio gutxi izaten ditugulako da eta, jakina, beste edozein lanetan bezelaxe, honetan ere esperientzia eta segurtasuna, ibiliaren ibiliaz lortzen CÍA. Zenbait kasutan -gutxitan egia esan, eurak ere ale bakan batzuk direlako- gaia ematerakoan beste emakume bat izaten dugu parean bertsotarako gertu. Horrelakoetan ahalegintzen gara, gizonezkoei bezelaxe edozein gai klase ipintzen; hau da, bertsolari bezela tratatu (horixe dirá eta), sexua alde batera lagata. Horrek ez du esan nahi zenbait kasutan, hala komeni denean, emakumearekiko lotura zuzena duten gaiak jartzen ez dizkiegunik.

Bigarren puntúan clagokionean, txapelketa garaian osatzen dvn gaijartzaile taldeko par-

62 BERTSOLARI

taide nauzue. Hemen ere minorian gaude: bi emakume, beste guztiak gizonezkoak.

Behin eta berriz gizartean gertatzen dena errepikatzen da, eta egoera hau normaitzat jotzera iritsi gara. Adibide moduan esango dizuet nik lan egiten dudan bulegoan, emakume bakarra naizela; beraz horrelakoetara majo ohitutakoa.

1995-Martxoa

Saiatzen gara gaijartzaile talde honi, ahal dugun neurrian gure aportazioa eskeintzen.

Adibidez, gaiak prestatzerakoan emakumeok bizi ditugun injustizia edo kezkatzen gaituen arazo konkretu batzuk azalduz, edo zenbait gairi gure ÂĄkuspuntutik ikuturen bat emanez.

Dena den, argi utzi nahi dut gure proposamenetan, laguntza osoa izaten dugula taldeko lagun jatorren aldetik, eurak ere gaur egungo edozein arazoetaz arduratzen diren hoietakoak bait ditugu.

Bukatu aurretik zera gehituko nuke: gizarteko beste edozein arlotan, esate baterako unibertsitatean, politikan, kiroletan, kultura mailan, etab. emakumearen presentzia handiagotzen doan heinean -oraindik behar adinakoa ez den arren- bertsolaritzan ere ugaltzen hasi da. Horrek erakusten du orain

1995-Martxoa

arte gehienbat gizonezkoen zirkuitotzat hartua izan den bertso munduan ere, zenbait emakume honetaz interesatzen garela.

Begiratzea besterik ez dago emakume bertsolariei, entzule, ikertzaile, hitzaldi eta saioen antolatzaile, elkarteko batzordetako partaide, bertso-eskoletako irakasle, gaijartzaileei...

Hala ta guztiz egoena eta ohitura aldaketak ez datoz egun batetik bestera, baizik eta prozesu luze baten ondorio ÂĄzaten dirĂĄ, eta bertsolaritzan, pixkanaka-pixkanaka ba da ere, bidean jarrai gara.

Gizarteak guztion beharra dauka: gizonezko zein emakumezkoena. Tankera eta pertsonen nahasketa eta konbinaketak ideien aberastasuna dakar, bertsozale garenok, bertsolaritzaren mesederako nahiko genukeena.

BERTSOLARI 63

Maria JesĂşs BERROTARAN Bertso saioen antolatzailea

BERTSOZALEA AL ZARA? bertsoak entzunez poliki poliki zaletzen.

Cero, kasualidadez Teodoro Hernandorena ezagutu nuen, berari esker plazaz, plaza ibiliz bertsolaritza maitatzen ikasiz. Deda den, ez naiz teknikoa, plazarik plaza dabilen publikkoan erdietako bat baizik.

Erdietako baita.

bat diot,

%50

emakumezkoa

Zer esanik ez berriz etxeetan irratiz entzuten daudenak.

Gero bertsolaritza ornen da!

gizonezkoen

mundua

Taula gainean beharko, parean ez beintzat.

Hemen ere, aldakuntza bait datorrela ustĂŠ dut, saia gaitezen elkarrekin aurrera jarraitzeko bidea lortzen.

O c i / hala naiz, eta ez gaurkoa, beste hainDbal eta hainbat emakume diren bezala.

Gutxiago berriz, Martxoak 8 ingurukoa, urte osokoa baizik. Noizko ote, inguruak utzi eta gure pertsonaren balioa goratuz berdintasunaren onartzea urte guziz!

Entzule eta antolatzeileok lortu behar dugu jaialdietako partaideak gizon emakumez erdibituak izan daiteren.

Garaia dugu bada, hasieran aipatzen nuen bezala harridurarik gabe aukera berdina eskeintzeko.

Agur t'erdi

Aita nuen sasi-bertsolari. Hala ere, amona eta amaren inguruan hasi nintzen irratiz

64

BERTSOLARI

1995-Martxoa

EMAKUMEARI BURUZKO BERTSO AUKERATUAK Aukeraketa: Zabuldi

LESBIANA BATEN MAITASUN GUTUNA: 1/ Ñire gutun honen bidez zerbait nahi dizut kontatu zerbatik zoazkit ihes egia ez ezkutatu ez al zenidan zeuk esan neu ninduzula maitatu zu zaitut ñire babesa zu zaitut ñire ostatu txakur artean bi katu maite, hau ez da pekatu kalean jende aurrean nahi zinduzket muxukatu bizitzari nik besterik ezin baitiot eskatu gizarte lohi honen erruz enazazula ukatu.

2/ llunpean murgildurik egunaren argipean onartu gabe ¡zanez gaur egungo gizartean sexu berekoa dena maiatzeko suertean zergatik saltzen gaituzte horren prezia merkean negarra senitartean ¡sekaren kontratsean harro naiz neskak desio ditudala esatean ezin gaitezke gu bizi behar genukeen bakean maitasunean legeak jartzen dituzten artean.

4/ Bihotzera zuzenean sartu zenidanez bala sendatu gabe dut bertan sortutako arrakala baina apurtuago dut neronen bihotz zabala ñire mina jendearen ulertu ezina dala askoren barre zitala baina non dago morala neskak neska maitatzea zergatik ezta nórmala azalkerietan maite ez daigun galdu ahala barrua ezkutatzeko baino ez baita azala.

3/ Izokinak uren aurka joaten diren bezela badakizu zuregatik berdin egingo nuela ez dago zertan jarraitu bidearen erregela norberak zuzendu beza bizitzaren manibela nik nahiago dut kartzela edo norbere eskela helburu gabe bizitza ez da bizitza bestela hau adierazi besterik ez dut maite nahi honela sinisten denarengatik borrokatu behar déla.

1995-Martxoa

BERTSOLARI 65

5/ Elkarren arerioak azeria ta bildotsa elkarrengandik urrunduz beroa eta ¡zotza niri hórrela ez egin ni ez natzaizu arrotza zu zaitut nire teilatu eta zu nire oholtza hau da beoaren hotza nire deiadar mingotsa betiko entzun nahi nuke albean zure ahotsa ez gaitezen ezkutatu ez izan elkarren lotsa maitasuna gordetzeko txiklegia da bihotza.

6/ Negarrez esnatzen naizen hainbat gau eta goizalde albora begiratzen dut eta zu urruti zaude nire buruari egin ohi diot askotan galde denbora alferrik galtzen ari ote naiz debalde bihotzetik naiz herabe gaur horren ausart bestalde gauzak hasi eta ezin dirá utzi buka gabe egin zazu ahalegina ni ulertzearen alde buruaz pentsa nahi arren bihotzaren menpe gaude.

8/ Kalean entzun liteke jendean esames txarrik horregatik ez daukazu zer arduratu beharrik ezta atzera egingo ñauen kontu ta marmarrik ¡ende aurrean sekula ez da egiten negarrik paradisuko sagarrik urre edota zilarrik ez da zu baino nahiago dudan zeruko izarrik baina alferrik sekula ez dut galduko indarrik beste bat maite baduzu isilduko naiz bakarrik.

7/ Zorionak behar zuen lekuan mila hutsarte baina ezin dirá bete zuk eman ezean parte denborak zulo guztia estaltzen duen hitarte hutsik geratuko dirá sakoneko zenbait tarte zu lortzea ez da merke beharko da nahiko suerte maitasun guztiek bere samintasuna dakarte beti maitatuko zaitut edoizengandik aparte nire bihotzeko sua inoiz hauts bihurtu arte.

66 BERTSOLARI

1995-Martxoa

BILBO 1995-2-26 IRATXE I BARRA Gaia: Zurekin gazte gazterik dabilen laguna, atzo bertan mozorroturik egon zineten hor ...

Zure lagun neskekoak gauaren momentu batean bonako hau esan zizun: "Ea berarekin enroilatu nahi zenuen".

Norabidea aurkitu ezinik jarri didazu brĂşjula, ez nuen ustĂŠ era hortakoa zenik zure matrikula, ezetza eman beharko dizut ez dizut egin nahi burla, nik ustĂŠ nuen hori baino askoz hobe ezagutzen ninduzula. (BIS)

1995-Martxoa

Pausoa behintzat emana dezu aurrerantza trebe-trebe, eta ni, berriz, estu ta larri jarri nauzu nahiko grabe, egia esan ez dut egin nahi zure bihotzaren jabe, baina lagun lez jarraitu nahi dut horri ezetz esanda ere. (BIS)

BERTSOLARI 67

MUTRIKU 1995-2-3 AINHOA AGIRREAZALDEGI-LEIRE BILBAO Gaia: Lagun banarekin paseora joan eta bikotez aldatuta etorri Ugartetxea.

Aitor Sarriegi eta Arkaitz

l Ainhoa: Haruntzakoan nahiz izan naizen Aitor lagunaren jabe, bueltarakoan nik bikotea aldatua dut halare, pasatakoa hala ta guztiz ez dut usté denik grabe, Ugarte deitzen hasi natzaio ia konturatu gabe.

Antoni ...

Leire: Sanmikoiatik pasiatzen, be, ibilia naiz ni zuzen, ta hots batzuk ñire atzetik entzunak ditut hain ozen, ñola mutilaz joan naizen ta ez zaidan asko gustatzen, bakarrekin aspertu ohi naiz ta laurok Joan gaitezen!

Antoni ...

Leire: Mutriku aldera juanak ginen hantxe sanmikoian zehar, bi neska gazte eta alboan beste mutil gazte edar, eta gu hórrela ibili gara parejan edo-ta bakar, lehenengoa gustatu ez da bigarrena proba behar...

Antoni ...

Ainhoa: Mutil kontuan hará ta hona eta biok biok ari ta ari, azkenerako probatu ditut bat, bi edo-ta ugari, alturaz behintzat txikiegia da neretzat Sarriegi, ni menperatzen nauten mutilak gustatzen bait zaizkit neri.

Antoni ...

Ainhoa: Ugarterekin amets egin dut herenegun edo-ta bart, eta gaurkoan neure buruai esan: Aukera gaur daukat, hori déla ta berarengana hurbildu natzaio zirt-zart, Sarriegikin azkenerako aspertu egiten baita bat.

Antoni ...

Leire: Menperatzaile diren mutilak dirá Ainhoaren babes, baina gaur gauzak irtenak dirá niretzako hain aldrebes, konklusio bat aterea dut azaldu nahi nukeerrez, hauek bertsotan zeozer baina beste kontutan batere ez.

Antoni ...

68 BERTSOLARI

1995-Martxoa

ARRÁSATE 1994-12-22 MADDALEN LUJANBIO Gaia: Atzean dauzkazu lau pretendiente. Zer eskatuko diezu zurekin ezkontzekotan?

1 / Cure Lizaso saiatutzen da bere onian onian, holako neska ederrarekin bat ¡zateko planian, nik goxotasun piska-piska bat eskatzen det aurrenian, ta harramazkarik ez egitea (BIS) muxu ematen dunian.

3/ Egañak dauzka beste guzien posiblidade ber-berak, baina Andonlkin joan nahi luke nere bihotz sentiberak, eskuin eskuan eraztuntxo bat ordia badauka berak, nik Andoniri eskatu behar (BIS) dibortzioko paperak.

2/ Peñak nahi luke neekín ezkondu edo-ta nerekin irten, baina halare hasi behar det sekretuei eragiten, nere balkoira harri tiraka gauero ari da kirten, Peña, badakit zein aritzen dan (BIS) katuarena egiten.

4/ Jon Sarasuai begiratuta jarri naiza oso urduri, nik proposamen oso errez bat egin behar dizut zuri, kendu ezazu kuadro urdindun alkandora itxusi hori, nobiuan antza eduki ordez (BIS) nere semia dirudi.

BARINAGA 1995-1-15 PEÑAGARIKANO-M. LUJANBIO Caia: Peñagarikano mozkortuta joan omen zen etxera eta andrearen ohera joan beharrean txarrikortan sartu omen zan eta txarriaren ondoan eseri eta galdetu omen zion: Zer moduz Paula? Konturatu zenean txarrriaren ondoan zegoela, eta handik andrearen kuartura joan zenean zer elkarrizketa izan zuten jakin nahi nuke.

1/ M. Lujanbio: Lotan lesai nengoen banuen patxara, eta derrepentean ondoan zartada, hau da usaia eta hau kiratsa, hará!

Txerria kortatikan eskapatu al da? (BIS)

3/ M. Lujanbio: Buruan badaukazu majina bat haize, eta zutik ez zera gaur mantentzen aise, atzia omen daukat harek bezelaxe, almuada laztantzen ari zera, Joxe! (BIS)

2/ Peñagarikano: Ene Paula maitea ari da kritikan, mozkortuta nago ta ez zait inportikan, lehenago txerrikortan hura igurtzirikan, atzean ez zeneukan diferentzirikan. (BIS)

4/ Peñagarikano: Nik nedukan gosea ezin zeiken hase, eta gertatu zaigu mila arazo klase, Paula, Anjel Mari naiz ta ni ez naiz Joxe, bera ere mozkortu gaur ni bezelaxe. (BIS)

1995-Martxoa

BERTSOLARI 69

5/ M. Lujanbio: Ez pentsa ni mozkorra dadukatenikan, holakorikan ez zait pasatu sarritan, nere tranpa asmatu egin du praktikan, )oxe atera zaite armariotikan. (BIS)

6/ PeĂąagarikano: Logelara sartu naiz eta ozta-ozta, lehen laztandu ditut ileak mordoxka, hasarretu naiz eta kabuen dioska, harek " u - u " eiten zun eta Paulak kozka. (BIS)

7/ M. Lujanbio: Batenbat laztantzeko banuen antsia, mamiak ta gurinak badu garrantzia, lehen |oxeÂĄ egin cliot nahiko igurtxia, zu hezur hutsa zera zediferentzia! (BIS)

8/ PeĂąagarikano: Nun da logalea ta nun da sukaldea?

Nik danak bilatzeko abilidadea, ta zalantza haundi bat badaukat ordea, zein dan txerria eta zein dan basurdea. (BIS)

70 BERTSOLARI

1995-Martxoa

MARKINA 1994-12-11 IRATXE IBARRA-MADDALEN LUJANBIO Gala: Zuk, Iratxe, hauen detalle femlnlstak alpatuko dltuzu, eta zuk, Maddalen, detalle matxlstak.

1 I. Ibarra: Aspaldidanik egina nago Mañun detaileen jabe, horrexegatik ez naiz egongo hemen zuei esan gabe, tablau gainean portatzen daki ondo eta trebe-trebe.

"Ondo egin duzu" esaten bait dit txarto kantatuta ere. (BIS)

M. Lujanbio: Mañukorta hau nesken atzetik hor dabil zalapartaka, baten' tira iletikan da bateri ¡purdin zarta.

"Hauen detaile matxistak esan" Gabixola hau da marka!

Mañu matxista izan liteke baina detaileik ez dauka. (BIS)

4 M. Lujanbio: Gaur egun dagon matxismo latza ez da behintzat berriketa, Peñak bere ustez ipintzen dio detaileari arreta, baina Egañan gauza matxista ber-berak dauzka gordeta, egiten duna dena Egañai kopiatzen dio eta. (BIS)

I. Ibarra: Peñak detaile batzuk badauzka bere barruan gordeta, baldin Egañak ipintzen banau umore txarrez beteta, nigana etorri ta esaten dit jasoaz ñire arreta.

"Zu lasai egon Egaña honek taktorik ez dauka eta. (BIS)

1995-Martxoa

BERTSOLARI 71

I. Ibarra: Orain Egañan alde ein behar kantatuaz ozen-ozen, hoiek ez dira biak berdinak Maddalen ez zabiltz zuzen, egia esan detaile onik honi ez diot zurkitzen, erre behar duen orduan ere baimenik ez du eskatzen. (BIS)

M. Lujanbio: "Zu tía buena, bollo maziza" beti ¡biltzen da hórrela, ahal dun guztia ikutzea da Andoniren erregela, nahi herri mailan esan izan dan hau dala play boi ¡tzela, zientifikoki esaten degu akoso sexuala déla. (BIS)

8 M. Lujanbio: Sebastianek estu heltzen du neska baten gerri buelta, ta muxu ere ematen dio baldarka eta kolpeka, matxismoakin problema latza dauka Lizasok gordeta, goxo egin nahi lukenak ere mina ematen du eta. (BIS)

I. Ibarra: Nahiz Sebastianek egiz ez daukan gordeta giza itxura, jasoa dauka gurasoengandik edukazio ta kultura, ohartua naiz ñola igo den Sebastian tabladura, gaurkoan ere beti bezala gure atzetik sartu da. (BIS)

72 BERTSOLARI

1995-Martxoa

ORERETA 1994-123-8 AINHOA AGIRREAZALDEGIALFONTSO JIMÉNEZ Caía: Zu, Ainhoa, emazteak bi ohe jarrai nahi dituzu logelan; zuk, Alfontso, senarrak ohe berdinean jarraitu nahi dezu, ohe bakarrean alegia.

A. Agirreazaldegi: Nik ¡ritzia eman ondoren jarri zaigu zuri-zuri, kontatutako gauza horrekin harritu xamar dirudi, alken aldian gauzak hain gaizki dijoazkigunez gurí, logelak ere izan behar du egoeraren ¡rudi. (BIS)

A. Jiménez: Zure ustetan guk badaukagu piskat aldendu beharra, parejetan hoi pasatzen ornen da daukagu ¡stori zaharra, distantziakin ezin konpondu degun egoera txarra, nik gozatzeko nahikoa ez da begiradaren indarra. (BIS)

A. Agirreazaldegi: Nere begitan orain ez dago lehen ainako su edo gar, amodioa gure artean geratu da nahiko zahar, aizu ohean bateratzeko nikez daukat hainbat indar, beste batekin amets eiteko ez nauzu alboan behar. (BIS)

1995-Martxoa

BERTSOLARI 73

A. JimĂŠnez: Zure esanak orain sortu dit nere zain berotan mina, hori hĂłrrela ez degu eta ez zera aritu fina, aizu mesedez entzun zaidazu eta hau izan jakina, nik bakarrikan zu maite zaitut ene neska pospolina. (BIS)

A. Agirreazaldegi: Egia esan zure hitz hoiek gaur mina egin didate, hitz asko dira baina bihotzak ez dizu esaten bate, egunen baten sentiez gero aizu nigandik aparte, toki txiki bat eginto dizut ta orduan etorri zaite. (BIS)

A. JimĂŠnez: Momentu hori egon leikenez oraindik ere urruna, urreak ere ez du beteko sortu didazun hutsuna, zu ikustean zer sentitzen det jakin ezazu kuttuna, goizero lehen eguzki izpiek dakarten goxotasuna. (BIS)

74 BERTSOLARI

1995-Martxoa

ORERETA 1994-12-8 A. Agirreazaldegi Gaia: Zure sei urteko alabatxoari gurasoak apartatzera zoaztela esplikatu behar diozu.

Carai batean elkartu arren kabi berean b¡ txori, azken aldian gaizki konpontzen direla hain da nabari, zu lagunekin haserretuta egondu ohi zera sarri, horrelakotan urrundutzea hobe déla deitzat neri, gauza berdina gertatu zaie zure aita ta amari. (BIS)

1995-Martxoa

Nahiz hasieran lojikarik ez izan guk egin dugunak, eskubidea badugu eta guk badauzkagu hutsunak, diskusioak izaten dirá sarri askotan astunak, horrelakotan zuretzat ere ez dirá onak egunak, baina bizirik jarraituko du zuganako maitasunak. (BIS)

BERTSOLARI 75

OIARTZUN 1994-11-12 MADDALEN LUJANBIO-SEBASTIAN LIZASO Gaia: Maddalen, neska gazte abenturazale bat izango dugu, eta Sebastian berriz edadean aurrera doan mutilzahar bat. Sebastianek hor irakurri du anuntzio batean "gaztea baldin bazara, ยกatorra, itxurazkoa, dotorea ... Madalensoron zai izango nauzu gaueko hamaiketan atzekaldeko sarreran, eta hemen daude, ba, biak, ea zer gertatzen den!

1 M. Lujanbio: Mutil jator batetaz nahi nuen jabetu, guapoa ta ederra ahal balitza gehitu, egunkari horretan nahiz zuk leitu, egia esan ez zendun askorik ulertu. (BIS)

M. Lujanbio: la aitona zaharra jorikan errenak, erdi ustelak ditu tripako barrenak, honek telenobela penagarrienak, dirรก bere abentura eszitanteenak. (BIS)

S. Lizaso: Anuntzioa jarri eta hor zeunden zai, konponduko gera ta egon zaite lasai, orain hainbat aitzaki neri bilatu nahi, polita ez naiz ni baina ederra behintzat bai. (BIS)

S. Lizaso: Egunkaritik hasi lagLinaren eske, elkar ezagutu ta hainbeste kontraste, baina mudantzak ere etorri daitezke, orain mutilzahar nago, aurki gizon gazte. (BIS)

7b BERTSOLARI

1995-Martxoa

M. Lujanbio: Lurrean lo eginez ibiltzen naiz sarri, bizikletakin joanda salto eta korri, ni mutilzahar honekin nago penagarri, aitonakin joan eta kajakin etorri. (BIS)

7 M. Lujanbio: Berriro're jarri naiz aitonai begira, zuri parra egiten utzidazu, tira! ez naiz zurekin joango Europa erdira, baina nere amona bakarrik bizi da. (BIS)

8 S. Lizaso: Zergatik pasa zera neska atakera?

Lehenbizi txirrinduan ta gero lurrera, etzateko jar zazu biontzat aukera, lurrean'e berdin zait azpian bazera. (BIS)

1995-Martxoa

S. Lizaso: Inoiz ez nuen entzun haima holako, gogotsu etorri ta desafio franko, kezkati da amona bakarrik delako, anuntzioa jarri baina biontzako. (BIS)

BERTSOLARI 77

DONOSTIA 1994-10-15 JON SARASUA-ESTITXU AROZENA Gaia: Estitxu, alaba bakarra, mimatu bezain mimosoa, nahi dituen kapritxoa guztiak izan eta halere beti builaka eta negar batean protestak. Baina halako batean, ordea, gurasoak erabaki dute Ruandatik edo honako beltz txiki hau ekartzea ... Sesioak sortzen hasi dira etxe horretan ...

I I- Sarasua: Orain bi urte Ruandan jaio eta umerzurtz ÂĄzanik, etorkizuna benetan beltza orain arte izan dut nik, Euskal Herria leku aberatsa zela guztiek esanik, ez nuen ustĂŠ neska zuriak horren txatxalak zirenik. (BIS)

Hortan ez daukat erabakirik aitari esan zaiozu, orain artean oso ederki manejatu ohi dituzu, hazkure piskat izanez gero mina dala esaten duzu, eta jateko kapritxoari gosea deitzen diozu. (BIS)

E. Arezena: Gurasoekiko erabaki hau ez dut ulertzen zergatik, orain artean etxe guztia ongi kontrolatzen nun nik, etorri zaigu etxera eta orain fuerteak kolpetik, neregatikan joan zaitezke etorri zaren bidetik. (BIS)

E. Arozena: Gosea edo ez den gosea galdetu duzu kolpetik, erantzuteko urduri ere jarria nago iadanik, aitzakiata baldintza pila orain jarriko ditut nik, eta zuk ez duzu sekula jan nere platera gorritik. (BIS)

78

BERTSOLARI

J. Sarasua:

1995-Martxoa

). Sarasua: Ezagutzen dut platera erdoil bai eta kubo eskasik, hona ez nintzake ni etorriko beharrak bultzatu ezik, egunen baten nere herrera ยกtzuliko naiz ni pozik, hona ez nator zuri kentzera behar dudalako baizik. (BIS)

|. Sarasua: Neskatxa honek konpartitzea baino kentzea nahiago, denborarekin ezgutu det hobeto eta gehiago, gure munduok konparatzeko dagoneko gertu nago, gure mundua gose da baina zuena gaisorik dago. (BIS)

E. Arozena: Orain artean nere etxean txit gustora bakarrikan, neretxoiloa bukatu dela ohartu naiz iadanikan, azken baldintzageratu ohi da une hontan oraindikan, nere gelara sartuko zera garbitzera bakarrikan. (BIS)

E. Arozena: Dirudienez zuek daukazute hainbat ta hainbat bertute, soziologia klaseak ere laister eman dizkigute, baina zuk zerbait nahiko bazendu zure ezinaren truke, negar piska bat egin ezazu eta emango dizute. (BIS)

1995-Martxoa

BERTSOLARI 79

BILBO 1994-12-18 KEPA INTXAUSTI-IRATXE IBARRA Gaia: Andrazko bi zarie. Bikote bat osatzen duzuen andrazko bi. Zuk Kepa etxean ume bat behar dala dinozu. Zu, Iratxe, zalantzan zagoz.

K. Intxausti: Argi ta garbi bota nahi neuke orain neure oihartzuna, txiki-txikia izan ordutik neure amari entzuna, zuk entzutekio aukera dozu ta entzun eizu laguna, ume bategaz lortzen da poza ta etxeko batasuna. (BIS)

I. Ibarra: Nik arrazoirik ez dut emango ta ez duzu hori usteko, lehengo bidetik jarraitu nahi dut lasai eta peto-peto, gogo haundirik ez daukat behintzat aprobarik egiteko, bizitza nahiko gogorra dugu saltsa hoietan sartzeko. (BIS)

I. Ibarra: Lagun maitea gauza rarorik niri ez zaidazu opa, gu zoriontsu gara lehendik ta beti gabiltza saltoka, etxe honetan ume txikirik oraingoz ez dut nahi topa, ez dut nahi joan gizartearen naturalezaren kontra. (BIS)

K, Intxausti: Ume txiki bat ekarri behar oraingoz Ăąire helburu, nahizta hortarako pasatu behar mila min eta apuru, sakrifikatu egin behar naiz hori badaukat seguru, hemendik hiru-lau urte barru alkar hitzegingo dugu. (BIS)

K. Intxausti: Naturaleza zuk aipatzea orain ez nuen espero, kontuak utzi ez dirĂĄ behar hemen hainbeste endredo, senarra hartu eta ahalegin ekarri ume bat edo, nik arrazoia dĂşdala esan proba egin eta gero. (BIS)

I. Ibarra: Ni aurkitzen naiz zuri ezetza orain eman beharrean, eta badakit zu ez zarela ipiniko indarrean, ez dut umerik edukitzerik gura nik geure etxean, gero lotsatan egon daitezen beste umeen aurrean. (BIS)

80 BERTSOLARI

1995-Martxoa

X

Kullura eta Turismo Sailak d i r u / lagundutako aldizkaria

Gipuzkoako Forn Aldundia

Argitarapen honen edizioko laguntzaile: En la e d i c i 贸 n de esta p u b l i c a c i 贸 n c o l a b o r a :

kutxa fundazioa fundaci贸n kutxa

6auea

errer)f多)

$ /

7 modalitateen artean, aukeratu zure beharretara ongien egokitzen dena.

Interes-tasa f i n k o eta aldakorrak. Goza ezazu o n d o r e n g o jaitsierez eta, modalitate baten bidez, m u g a t u igoerak.

Eta onura zaitez hipotekaz aldatzeak eragiten d i t u e n murrizketaz.

Zatoz Euskadiko Kutxara eta kontuak atera. Denbora aurrera doan neurrian dirua galtzen ari zara.

Informazio gehiago 900 555 900 zenbakian.