«Λευκή βίβλος - Η Ελλάδα το 2040»

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 2040

»

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 2040

»

»

ΜΕΛΕΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΕΛΟΣ ΟΛΟΜΕΛΕΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ «ΕΛΛΑΔΑ 2021»

ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

0

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 2040

»

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

Συντονιστής Θεματικής Ομάδας Εργασίας Παπαδημητρίου Χρίστος, Μέλος Ολομέλειας Επιτροπής «Ελλάδα 2021», The Donovan Family Professor of Computer Science, Columbia University

Συμμετέχοντες Μελέτη για την προσφορά των μεταναστών στην Ελλάδα: Απόστολος Παπαδόπουλος Συντονισμός: Λευτέρης Παπαγιαννάκης Πολυμέσα: Βασίλης Καραμητσάνης Για την Επιτροπή «Ελλάδα 2021»: Κωστής Κοντογιάννης Με θερμές ευχαριστίες στον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης, το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, το ΕΛΙΑΜΕΠ, την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες τη Μαρία Ηλιοπούλου και τον Σταύρο Ψυλλάκη

Περιεχόμενα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Οι μετανάστες στην Ελλάδα................................................................................................. 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η προσφορά των μεταναστών στην Ελλάδα: μια σύνοψη....................................................8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Οι πρόσφυγες..................................................................................................................... 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Η Ελλάδα της μετανάστευσης............................................................................................. 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Ένα χρονικό: οι Έλληνες της Αυστραλίας...........................................................................21

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

1

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 2040

»

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Οι μετανάστες στην Ελλάδα Η μετανάστευση είναι ένα φαινόμενο πανανθρώπινο και αέναο. Η μετανάστευση δημιούργησε την ανθρωπογεωγραφία του είδους μας, αυτό που σήμερα ονομάζουμε ανθρωπότητα. Και η μετανάστευση είναι συνυφασμένη με την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας τα τελευταία διακόσια χρόνια. Όταν ιδρύθηκε το ελληνικό κράτος, οι Τούρκοι και οι μωαμεθανοί Αλβανοί έφυγαν από την απελευθερωμένη Ελλάδα, ενώ Έλληνες από την Ευρώπη και από την ακόμα αλύτρωτη Ελλάδα ξεκινούσαv για τη νέα πατρίδα. Πριν από εκατό χρόνια η Μικρασιατική Καταστροφή και η ανταλλαγή των πληθυσμών ήταν μια άλλη μεγάλη μετακίνηση που καθόρισε και αυτή την Ελλάδα. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο πολλοί Έλληνες, κυρίως ανειδίκευτοι εργάτες, μετανάστευσαν προς την Αυστραλία, τη Νότια Αφρική, τις ΗΠΑ και τον Καναδά, και στη συνέχεια προς τη Γερμανία και τις άλλες αναπτυσσόμενες οικονομίες, ενώ πολλοί Έλληνες Εβραίοι έφυγαν για το Ισραήλ. Μέχρι το 1990 η χώρα δεν είχε σημαντικές εισροές αλλοδαπών, ενώ μετά το 1974 πολλοί Έλληνες μετανάστες επέστρεψαν στην Ελλάδα.

Εισροές και εκροές Ελλήνων και αλλοδαπών μεταναστών 1951-2000. Πηγή: PΙayfair

Τα πράγματα άλλαξαν γύρω στα 1990. Οι πρώτοι μετανάστες που έφθαναν τότε στην Ελλάδα προέρχονταν κυρίως από την ελληνική Διασπορά στα γειτονικά κράτη των Βαλκανίων και την Ε.Σ.Σ.Δ. Η πτώση των καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης οδήγησε σε μεγάλες πληθυσμιακές ανακατατάξεις, με σημαντικότερη τη μετανάστευση από την Αλβανία, που μέχρι σήμερα αντιπροσωπεύει πάνω από το 50% των μεταναστών στην Ελλάδα. Ακολουθούν οι Πολωνοί, Βούλγαροι και Ρουμάνοι (πριν από την είσοδό τους στην Ε.Ε.). 1 Η απασχόληση των μεταναστών κυρίως στον τομέα της γεωργίας, στις κατασκευές αλλά και στις οικιακές υπηρεσίες βοήθησε σημαντικά την ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα και την κάλυψη σημαντικών αναγκών. 2 Υπήρχε και μια μικρή παρουσία μεταναστών από την Ασία (κυρίως Φιλιππίνες και Πακιστάν) και τη Βόρεια Αφρική, που επίσης απασχολούνταν σε χαμηλής εξειδίκευσης ή και σε εποχική εργασία (π.χ. αλιεία). Μεγάλο μέρος των μεταναστών εισήλθε και παρέμεινε παράτυπα, καθώς η μετατροπή της Ελλάδας από χώρα εκροής σε χώρα εισροής τη βρήκε απροετοίμαστη να διαχειριστεί τη νέα της θέση. Συνολικά, το 2001 το 8% του συνολικού πληθυσμού της Ελλάδας ήταν μετανάστες, που αποτελούσαν το 13% του εργατικού 1 . Οι πολίτες της Ε.Ε. που ζουν στην Ελλάδα δεν περιλαμβάνονται στους μετανάστες σε αυτή την εξιστόρηση.

2 . Ακολουθεί μια πιο λεπτομερής ανάλυση της συνεισφοράς των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

2

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 2040

»

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

δυναμικού. Οι πιο πολλοί ήταν από την Αλβανία και λιγότεροι από τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία, τη Γεωργία και την Ουκρανία. Την επόμενη δεκαετία, 2001-2009, η σύνθεση του μεταναστευτικού πληθυσμού στην Ελλάδα άλλαξε με την άφιξη μεταναστών από τη νότια Ασία, τη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Τα χαρακτηριστικά των κοινοτήτων είναι διαφορετικά. Οι Αφγανοί, Μπανγκλαντεσιανοί και Πακιστανοί είναι στη συντριπτική τους πλειοψηφία άνδρες, και η Ελλάδα αποτελεί τελικό προορισμό αλλά και τόπο διέλευσης για όσους ζητούν άσυλο. Αντίθετα, η μετανάστευση από την Αλβανία, τη Γεωργία και την Ουκρανία αποτελείται κατά μεγάλο μέρος από γυναίκες που διάλεξαν την Ελλάδα ή για τη δουλειά ή για να είναι η οικογένεια μαζί. Η ποικιλία των εθνικοτήτων αρχίζει να συνθέτει ένα πολυπολιτισμικό παζλ, που προσφέρει μια ιδιαίτερη ευκαιρία για την Ελλάδα, η οποία όμως αδυνατεί να διατυπώσει μια συνεκτική στρατηγική για τη μετανάστευση και συνεχίζει να την προσεγγίζει ως προσωρινό και ανεπιθύμητο φαινόμενο. Η πλειοψηφία των μεταναστών εργάζεται αλλά λίγοι είναι ασφαλισμένοι. Η παράτυπη άφιξη ή οι δυσκολίες στην ανανέωση της άδειας παραμονής αναπόφευκτα οδηγούν πολλούς μετανάστες στην παραοικονομία και την ανειδίκευτη εργασία, που συνεπάγεται την ελλιπή καταγραφή του εργατικού δυναμικού της χώρας και έμμεσα την όξυνση του ασφαλιστικού προβλήματος. Τα στοιχεία συλλήψεων για παράτυπη είσοδο και παραμονή αυτής της περιόδου δίνουν μια εικόνα της κατάστασης εκείνης της δεκαετίας που είναι ασαφής, καθώς (α) ο ίδιος μετανάστης συχνά συλλαμβάνεται και καταγράφεται πολλές φορές, και (β) ο ζήλος των αρχών διαφέρει από χρόνο σε χρόνο. Τα στοιχεία αυτά είναι μόνο χρήσιμα για την αποτύπωση των εθνικοτήτων που εισέρχονται άτυπα στην Ελλάδα. Από τις 111 εθνικότητες που καταγράφονται στα στατιστικά στοιχεία, στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται ενδεικτικά οι οκτώ με την πιο σταθερή παρουσία στις συλλήψεις. Πίνακας 1- Συλλήψεις από Ελληνική Αστυνομία και Λιμενικό Εθνικότητες

2006

2007

2008

2009

Σύνολο

Αλβανία

57.466

66.818

72.454

63.563

260.301

Ιράκ

8.157

12.549

15.940

7.762

30.062

Αφγανιστάν

5.260

11.611

25.577

17.828

55.542

Παλαιστίνη

2.847

5.135

4.593

10.763

23.338

Σομαλία

2.618

3.656

6.713

7.710

13.758

Πακιστάν

3.350

2.834

5.512

4.854

13.535

Γεωργία

1.708

1.441

2.961

2.522

8.632

Μπανγκλαντές

1.824

721

1.655

1.443

5.643

Πηγή: Ελληνική Αστυνομία Στατιστικά Συλλήψεων, http://www.astynomia.gr/index.php?option=ozo_content&perform=view&id=2417&Itemid=429&lang=

Το 2009 είναι και η χρονιά με την οποία κλείνει μια εικοσαετία οικονομικής ανάπτυξης, που συνεπαγόταν ευκαιρίες εργασίας για τους μετανάστες, νόμιμους και παράτυπους. Η οικονομική κρίση που αρχίζει το 2009 κάνει για μια ακόμα φορά την Ελλάδα χώρα προέλευσης μεταναστών, καθώς πολλοί μετανάστες επαναπατρίστηκαν ή προωθήθηκαν αλλού, αλλά κυρίως διότι πολλοί Έλληνες, οι περισσότεροι νέοι με επαγγελματική εξειδίκευση, μετανάστευσαν. Το τελευταίο είναι μια σημαντική εξέλιξη που θα την αναπτύξουμε στη μεθεπόμενη ενότητα για τους «Έλληνες της

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

3

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

μετανάστευσης». Η ίδια οικονομική κρίση θα επιβαρύνει και τους εδώ μετανάστες αλλά και τις χώρες προέλευσής τους, επειδή μεγάλο μέρος των εισοδημάτων τους αποστελλόταν με εμβάσματα στις οικογένειες και τις κοινότητές τους. Η επόμενη δεκαετία, 2009-2019, είναι κατά πολύ η πιο σύνθετη περίοδος της νεοελληνικής ιστορίας σε ό,τι αφορά στη μετανάστευση αλλά και την πολυπλοκότητα των παραγόντων που την επηρεάζουν. Η οικονομική κρίση διατρέχει όλη την περίοδο, αλλά μαζί της οι γεωπολιτικές εξελίξεις το 2011, οι εσωτερικές εξελίξεις το 2010-2012, και η ευρωπαϊκή προσφυγική κρίση του 2015. Στην απογραφή του 2011 ο μεταναστευτικός πληθυσμός στην Ελλάδα είχε αυξηθεί κατά 150.000 σε σχέση με το 2001 και έφτασε τις 912.000. Από αυτούς περίπου 138.000 ήταν ασιατικής καταγωγής και 609.000 από τα Βαλκάνια.3 Παρ’ όλα αυτά, από το 2012 και μετά παρατηρείται σταδιακή μείωση στον μεταναστευτικό πληθυσμό. Το 2019 η διαΝΕΟσις υπολόγιζε ότι οι νόμιμοι μετανάστες στη χώρα ήταν περίπου 580.000. 4 Σε αυτούς δεν περιλαμβάνονται όσοι είχαν έλθει μετά το 2015 και είχαν πάρει καθεστώς προστασίας ως πρόσφυγες ή εκκρεμούσε το αίτημα ασύλου τους. Ξέρουμε ότι πολλοί μετανάστες επέστρεψαν στις χώρες τους λόγω της οικονομικής κρίσης ή μετακινήθηκαν σε άλλες χώρες της Ε.Ε., καθώς επλήγησαν από την ανεργία, την εργασία χωρίς ασφαλιστικές εισφορές, αλλά κυρίως την προσωρινή και ευκαιριακή εργασία εκείνων των χρόνων. Πίνακας 2- Εκτιμώμενη έξοδος Ελλήνων και αλλοδαπών 2012

Έλληνες 26.194

Αλλοδαποί 32.006

2013 2014 2015 2016 2017 2018

26.644 29.503 30.460 30.747 31.743 32.199

31.302 29.510 33.986 86.120 80.504 87.290

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ & Κοτζαμάνης 2021

Πίνακας 3- Σύνολο συλλήψεων επικράτειας 2006-2015 Έτος 2006 Σύνολο 95.239 συλλήψεων

2007 112.364

2008 146.337

2009 126.145

2010 132.524

2011 99.368

2012 76.878

2013 43.002

2014 77.163

2015 911.471

Πηγή: Ελληνική Αστυνομία http://www.astynomia.gr/index.php?option=ozo_content&perform=view&id=24727&Itemid=73&lang=

Σε ό,τι αφορά στις συλλήψεις (Πίνακας 3) για παράτυπη είσοδο και παραμονή, μετά το 2009 και μέχρι το 2014 εμφανίζεται σημαντική μείωση σε σχέση με προηγούμενες χρονιές, και λόγω των οικονομικών δυσκολιών που αναφέραμε, αλλά και διότι τα χρόνια αυτά είναι μια περίοδος σημαντικών κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών, με άνοδο της άκρας δεξιάς, της ξενοφοβικής ρητορικής και των περιστατικών ρατσιστικής βίας. Και όχι μόνο. Το ελληνικό κράτος, σε μια προσπάθεια να περιορίσει την παράτυπη μετανάστευση, επικεντρώνεται σε αυτό που η διεθνής 3 . Κοτζαμάνης, Β. (2021), «Δημογραφικές εξελίξεις και προκλήσεις». Αθήνα, ΙΜΕ ΓΣΕΒΕΕ, διαθέσιμο στο https://imegsevee.gr/wpcontent/uploads/2021/03/kotzamanis-5.pdf.

4 . Λεοντίτσης, Β.,Τσαγκρώνη, Β., Βοσινάκης, Γ., Γεροδήμος, Ρ., Δημοπούλου, Δ., Καρυώτης, Γ., Σκλεπάρης, Δ. (2021), «Συγκριτική Ανάλυση Ένταξης Μεταναστών και Προσφύγων στην Ελλάδα. Προσωπικές Εμπειρίες, Βέλτιστες Πρακτικές, Προτάσεις Πολιτικής», Αθήνα, διαΝΕΟσις.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

4

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

βιβλιογραφία ονομάζει securitisation της μετανάστευσης, δηλαδή την κοινή πρακτική πολλών σύγχρονων κρατών – που έχει πολλές φορές αποδειχθεί αναποτελεσματική– να εστιάζουν στην απειλή για τη δημόσια τάξη και ασφάλεια που υποτίθεται ότι αποτελούν οι μετανάστες. Από την άλλη μεριά, μετά το 2010 γίνονται ουσιαστικές αλλαγές στον τομέα της παροχής προστασίας (υπηρεσία ασύλου και σχετική νομοθεσία), ενώ για πρώτη φορά ανοίγει η συζήτηση για την ιθαγένεια και το μέλλον στην Ελλάδα των παιδιών δεύτερης γενιάς αλλά και των ίδιων των μεταναστών που ζουν και εργάζονται νομίμως στη χώρα για πολλά χρόνια. Αυτό είναι πολύ σημαντικό ζήτημα, καθώς καθορίζει το πώς βλέπει η Ελλάδα τον εαυτό της σε σχέση με την παρουσία των μεταναστών, δηλαδή κατά πόσο δεν αποτελεί μόνο χώρα προέλευσης αλλά και χώρα προορισμού μεταναστών, που συνεπώς οφείλει να φροντίσει για την υποδοχή και ένταξή τους. Με την Αραβική Άνοιξη του 2011 αρχίζει μια περίοδος σημαντικών γεωπολιτικών αλλαγών, που θα επηρεάσουν τη χώρα και θα οδηγήσουν στην επόμενη φάση, που έχει ως επίκεντρο τους πρόσφυγες, και γι’ αυτό θα την πραγματευθούμε στην επόμενη ενότητα. Σήμερα ένα ποσοστό περίπου 12% του πληθυσμού της Ελλάδας έχει γεννηθεί στο εξωτερικό, λίγο μεγαλύτερο από το μέσο ποσοστό των χωρών του ΟΟΣΑ (10%).5 Υπάρχει μια προφανής και σημαντική διαφορά ανάμεσα στις δύο μεγάλες κατηγορίες μεταναστών που μας ενδιαφέρουν, δηλαδή τους Έλληνες μετανάστες στο εξωτερικό αφενός, που στην πλειοψηφία τους (αν και όχι στο σύνολό τους) μετανάστευσαν νόμιμα, με άδειες εισόδου και προσκλήσεις, και στους αλλοδαπούς μετανάστες, από την άλλη μεριά, που σε μεγάλο ποσοστό έρχονται στην Ελλάδα άτυπα. 6 Και η διαφορά αυτή είναι αναμενόμενο να επηρεάζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε για αυτές τις δύο κατηγορίες μεταναστών, αφού η κοινή λογική μάς λέει ότι είναι σωστό να πας σε ένα σπίτι όπου σε περιμένουν, ενώ το να μπεις σε ένα σπίτι όπου δεν σε θέλουν είναι ηθικά επιλήψιμο. Αλλά, αν το δούμε λίγο διαφορετικά, το ηθικό πρόβλημα μετατοπίζεται: Μερικά κράτη, όπως η Αυστραλία του 1960, όταν διαπιστώσουν ότι υπάρχει έλλειψη εργατικού δυναμικού, νομοθετούν μεταναστευτικά μέτρα και προσκαλούν, υποδέχονται, αμείβουν καλά και τελικά εντάσσουν στις κοινωνίες τους τους νόμιμους μετανάστες. Άλλα κράτη, σαν την Ισπανία σήμερα,7 ανέχονται σιωπηρά την άτυπη μετανάστευση και κρατούν τους μετανάστες σε αυτό που στη διεθνή βιβλιογραφία ονομάζεται liminalization, δηλαδή σε ένα ημίφως παρανομίας που συνδυάζει μια μακρινή υπόσχεση νομιμοποίησης με την άμεση απειλή κράτησης και απέλασης, και που σαν κύριο αποτέλεσμα –και πιθανότατα στόχο– έχει την ενδυνάμωση του εργοδότη και την εκμετάλλευση του μετανάστη. Η συνοπτική μελέτη που ακολουθεί καταδεικνύει ότι οι μετανάστες προσφέρουν συγκεκριμένα και χειροπιαστά οφέλη στην ελληνική οικονομία και κοινωνία. H ορθολογική διαχείριση της μετανάστευσης στην Ελλάδα, μέσα από τη βελτίωση του νομικού πλαισίου για την αναγνώριση του δικαιώματος παραμονής στη χώρα και για την απόκτηση ιθαγένειας, δεν είναι μόνο θέμα δικαιοσύνης και ανθρωπιάς, αλλά και κοινωνικής και οικονομικής προόδου της χώρας.

5 . Πηγή: ΟΟΣΑ www.oecd.org/migration 6 . Άλλωστε οι νόμιμοι τρόποι μετανάστευσης προς την Ελλάδα είναι ελάχιστοι αν όχι ανύπαρκτοι.

7 . David Moffette, Governing Irregular Migration: Bordering Culture, Labour, and Security in Spain, UBC Press, Vancouver 2018, 236 σ.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

5

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

6

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η προσφορά των μεταναστών στην Ελλάδα: μια σύνοψη του Απόστολου Γ. Παπαδόπουλου, ΕΚΚΕ Εκκινώντας από την παρατήρηση ότι οι μεταναστευτικές ροές, ως πληθυσμιακές ροές, έχουν θετική επίδραση στο μέγεθος του πληθυσμού αλλά και, συνακόλουθα, στην αγορά εργασίας, διευρύνοντας το εργατικό δυναμικό, κατανοούμε ότι όσο μεγαλύτερες είναι αυτές οι πληθυσμιακές ροές προς συγκεκριμένες χώρες και περιοχές, τόσο μεγαλύτερη είναι η επίδρασή τους σε αυτές – με την προϋπόθεση βέβαια οι μετακινούμενοι να εγκαθίστανται, προσωρινά ή μόνιμα, στις περιοχές υποδοχής τους και όχι απλώς να διέρχονται από αυτές. Στην περίπτωση της Ελλάδας, ο αριθμός του εγκατεστημένου πληθυσμού των μεταναστών, δεν υπήρξε σταθερός κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες (από την αρχή της δεκαετίας του 1990), αλλά αυξομειώθηκε σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της πρόσφατης οικονομικής κρίσης. Πολύ σημαντικό ρόλο στην αποτίμηση της συνεισφοράς των μεταναστών παίζει το θεσμικό πλαίσιο για την αναγνώριση του δικαιώματος παραμονής και εργασίας στη χώρα, κάτι που διακρίνει ουσιωδώς τους μετανάστες σε νομίμως εγκατεστημένους και σε παράτυπους μετανάστες. Εξαιτίας λοιπόν του εξελισσόμενου θεσμικού πλαισίου στην Ελλάδα, κατά τις τρεις περασμένες δεκαετίες ο πληθυσμός των νόμιμων μεταναστών μεταβλήθηκε σημαντικά. 8 Επίσης, πρέπει να επισημανθεί η συχνή μεταβολή του καθεστώτος νομιμότητας των μεταναστών ανάλογα με τις προϋποθέσεις των νόμων που τέθηκαν σε ισχύ (π.χ. ελάχιστο όριο ημερών εργασίας για την απόκτηση κάρτας διαμονής κ.λπ.). Αξιοσημείωτο είναι ότι στην περίοδο της οικονομικής κρίσης αρκετοί μετανάστες που είχαν αποκτήσει νομιμότητα επί σειρά ετών κινδύνευσαν να τη χάσουν, ενώ άλλοι έχασαν το καθεστώς αυτό ή/και εξαναγκάστηκαν να επιστρέψουν στη χώρα προέλευσής τους (π.χ. στην Αλβανία). Όσον αφορά στον αριθμό των παράτυπων ή μη νόμιμων μεταναστών στη χώρα, επισημαίνεται ότι αυτός δεν είναι εύκολο να εκτιμηθεί, παρά τις προσπάθειες που έγιναν, 9 αλλά ποτέ οι επιστημονικές εκτιμήσεις δεν πλησίασαν τα μεγέθη που ακούγονταν συστηματικά κατά την περίοδο της κρίσης, προκειμένου να μεγεθυνθεί το μεταναστευτικό ζήτημα και να μετατραπεί σε «πρόβλημα». 10 Με βάση τους υπολογισμούς για το έτος 2012, οι παράτυποι μετανάστες εκτιμήθηκαν περίπου στα 390.000 άτομα, την ίδια στιγμή που οι νόμιμοι μετανάστες, βάσει των αδειών παραμονής, ήταν 440.000 άτομα.11 Σε αυτό το πλαίσιο, η προσφορά των μεταναστών αφορά ποικίλες διαστάσεις που είναι σημαντικές για τη διατήρηση και ενδυνάμωση της κοινωνίας και οικονομίας στην Ελλάδα. Μια αρκετά σημαντική διάσταση είναι η δημογραφική, που αποτελεί σημαντική συνθήκη για την κοινωνική αναπαραγωγή και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής όσων κατοικούν στη χώρα. Ειδικότερα, η διατήρηση του πληθυσμιακού μεγέθους της χώρας –αν όχι η αύξηση του πληθυσμού της– και παράλληλα η αντιμετώπιση της γήρανσης και η αποφυγή της μείωσης του πληθυσμού στις απομακρυσμένες, λιγότερο αναπτυγμένες και αγροτικές περιοχές συνιστούν ορισμένα από τα επίπεδα στα οποία συνεισφέρουν οι μετανάστες στην Ελλάδα. Ο συνδυασμός ποσοτικών αλλά και ποιοτικών χαρακτηριστικών επιτρέπει μια οργανωμένη συζήτηση σχετικά με τη δημογραφία και την πληθυσμιακή ευρωστία της χώρας.

8 . Βλέπε τις νομιμοποιήσεις που συντελέστηκαν κατά τα έτη 1997/1998, 2001 και 2005.

9 . https://www.uni-bremen.de/fb12/irregular-migration/countries 10 . Παπαδόπουλος, Α.Γ. (2018), «Μεταναστευτική Πολιτική και Ένταξη των Μεταναστών στην Ελλάδα της Παρατεταμένης Οικονομικής Ύφεσης», στο Κ. Δημουλάς και Γ. Κουζής (επιμ.), Κρίση και Κοινωνική Πολιτική: Αδιέξοδα και Λύσεις, Τόπος, Αθήνα.

11 . Triantafyllidou, A. (2013), «Migration in Greece: People, Policies and Practices», IRMA Report, ELIAMEP, σ. 9.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

7

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

Πρώτα απ’ όλα, πρέπει να είναι σαφές ότι οι μετανάστες συνεισφέρουν στην ενδυνάμωση του νεανικού πληθυσμού αλλά και των πληθυσμιακών ομάδων που βρίσκονται σε παραγωγική ηλικία (15-45 ετών), γεγονός που επιβεβαιώνεται από τις τελευταίες απογραφές πληθυσμού (2001 και 2011). Εν γένει, η παρουσία των νέων μεταναστών στην Ελλάδα συγκρατεί, αν και βέβαια δεν ανατρέπει, τη γήρανση του πληθυσμού της χώρας. Αυτή η παρατήρηση αφορά περισσότερο τις αστικές περιοχές, όπου έχει εγκατασταθεί το μεγαλύτερο τμήμα των μεταναστών. Παράλληλα, είναι εμφανής η θετική πληθυσμιακή επίδραση των μεταναστών και στις αγροτικές περιοχές όπου η πυκνότητα του πληθυσμού είναι μικρότερη και άρα η παρουσία μεταναστών, που είναι κατά κύριο λόγο νεαρά άτομα, επιτρέπει όχι μόνο τη διατήρηση παραγωγικών δραστηριοτήτων αλλά και την παροχή υπηρεσιών που διαφορετικά δεν θα υφίσταντο. Η δημογραφική συνεισφορά των μεταναστών στην Ελλάδα χρειάζεται να υπογραμμιστεί, καθώς ένα σημαντικό τμήμα των γεννήσεων στη χώρα γίνεται από μετανάστριες. Συγκεκριμένα, οι γεννήσεις παιδιών από μετανάστριες αντιπροσώπευαν το 2007 περίπου 18% του συνόλου των γεννήσεων, ενώ το έτος 2018 το αντίστοιχο ποσοστό μειώθηκε στο 14% (στοιχεία της Eurostat). Επίσης, οι μετανάστριες γεννούν σε μικρότερη ηλικία από ό,τι οι Ελληνίδες, ενώ παράλληλα φαίνεται να γεννούν περισσότερα παιδιά. Σε αυτό το πλαίσιο, παρατηρείται βελτίωση της γονιμότητας στη χώρα λόγω των γεννήσεων παιδιών από μετανάστριες. Υπογραμμίζεται όμως ότι ο δείκτης γονιμότητας δεν βελτιώνεται ριζικά, εξαιτίας του μικρού συγκριτικά ποσοστού των μεταναστριών στο σύνολο των γυναικών που τεκνοποιούν, αλλά δεν μπορεί να αγνοηθεί η οριακή βελτίωση του δείκτη αυτού λόγω των μεταναστριών. Πρόσφατες δημογραφικές μελέτες που εξετάζουν τη γονιμότητα των μεταναστών και επιχειρούν εκτιμήσεις για τη μακροπρόθεσμη βελτίωση του συνολικού δείκτη γονιμότητας λόγω των μεταναστών επισημαίνουν ότι δεν αναμένονται θεαματικά αποτελέσματα στο πεδίο των δημογραφικών δεικτών, λόγω της σταδιακής σύγκλισης των δεικτών γονιμότητας των μεταναστών με αυτούς των Ελλήνων (κάτι που έχει παρατηρηθεί και σε άλλες χώρες), αλλά εντούτοις δεν μπορεί να αγνοηθεί η σημασία των μεταναστών για την προσωρινή συγκράτηση των δεικτών αυτών.12 Επιπρόσθετα, είναι ευρύτερα γνωστό ότι οι μετανάστες, στη συντριπτική τους πλειοψηφία άτομα σε παραγωγική ηλικία, συνεισφέρουν στο εργατικό δυναμικό της χώρας και εκτελούν κυρίως ανειδίκευτες εργασίες που αποφεύγουν στην πλειονότητά τους οι νεότεροι σε ηλικία Έλληνες/Ελληνίδες οι οποίοι/ες, με τη σειρά τους, επιδιώκουν να σπουδάσουν και να απασχοληθούν σε πιο ειδικευμένες θέσεις εργασίας που συνοδεύονται από καλύτερες απολαβές. Ιδιαίτερα στην περίοδο πριν από την οικονομική κρίση, όπου κυριαρχούσε η αισιοδοξία ότι η οικονομία θα μεγεθύνεται αενάως, ήταν ευρέως παραδεκτό ότι οι λιγότερο ειδικευμένες, χειρωνακτικές και βαριές εργασίες δεν αφορούσαν τους νέους Έλληνες, καθώς ήταν «δουλειές για μετανάστες», οι οποίοι φαίνονταν να «προορίζονται» για αυτές τις θέσεις, ανεξαρτήτως των προσόντων που είχαν αποκτήσει στις χώρες καταγωγής τους. Άλλωστε, σε πολλές περιπτώσεις η μη επαρκής γνώση της ελληνικής γλώσσας και τα μη αναγνωρισμένα εκπαιδευτικά προσόντα λειτουργούσαν νομιμοποιητικά σχετικά με τον καταμερισμό της εργασίας μεταξύ Ελλήνων και μεταναστών. Με αυτόν τον τρόπο, οι μετανάστες προσέφεραν εργασία με χαμηλό κόστος, γεγονός που επισημαινόταν σχεδόν κυνικά από τους ίδιους τους εργοδότες, ιδίως πριν από την έλευση της οικονομικής κρίσης.

12 . Βλ. Bagavos, C., Verropoulou, G. και Tsimbos, C. (2018), «Assessing the Contribution of Foreign Women to Period Fertility in Greece, 2004-2012», Population, τ. 73, τχ. 1, σ. 115-130, και Bagavos, C. (2019), «On the multifaceted impact of migration on the fertility of receiving countries: Methodological insights and contemporary evidence for Europe, the United States, and Australia», Demographic Research, 41, σ. 1-36.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

8

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

Στην περίοδο της κρίσης, όπου φάνηκε ότι κατέρρεε το «οικονομικό θαύμα» της χώρας, πολλοί μετανάστες, και ιδιαίτερα όσοι κατάφεραν να έχουν απασχόληση, δέχθηκαν μείωση των αποδοχών τους ή υποχώρησαν στην άτυπη εργασία προκειμένου να διατηρήσουν ένα έστω και μειωμένο εισόδημα. Είναι σαφές σε όσους έχουν μελετήσει τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ελληνική κοινωνία ότι οι μετανάστες, και μάλιστα όσοι εξ αυτών είχαν καταφέρει να νομιμοποιηθούν, να ενσωματωθούν στην ελληνική κοινωνία και να βελτιώσουν την κοινωνική και οικονομική τους θέση στην περίοδο πριν από την οικονομική κρίση, πλήρωσαν πολύ υψηλότερο τίμημα συγκριτικά με τις αντίστοιχες κατηγορίες Ελλήνων. Σχετική μελέτη για την περίοδο της κρίσης έδειξε ότι το 2014 ο «δείκτης απόγνωσης» των μεταναστευτικών νοικοκυριών ήταν σημαντικά μεγαλύτερος από ό,τι στο μέσο νοικοκυριό, καθώς επίσης και ότι ο συγκεκριμένος δείκτης κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης αυξήθηκε πολύ περισσότερο στα μεταναστευτικά νοικοκυριά συγκριτικά με το μέσο νοικοκυριό. 13 Συνοπτικά, οι μετανάστες θίχτηκαν σε μεγαλύτερο βαθμό από την οικονομική κρίση σε σύγκριση με τους Έλληνες, ενώ ταυτόχρονα συνέχισαν να συνεισφέρουν στην ελληνική οικονομία λαμβάνοντας χαμηλά μεροκάματα και καταλήγοντας σε υποδεέστερη των δυνατοτήτων τους θέση στην κοινωνία. Η προσφορά των μεταναστών σε αρκετούς κλάδους της ελληνικής οικονομίας δεν μπορεί παρά να υπογραμμιστεί και να αναδειχθεί βάσει των διαθέσιμων σχετικών μελετών και αναλύσεων, ενώ παράλληλα παρατηρείται ότι σε αρκετές περιπτώσεις οι μετανάστες υφίστανται εκμετάλλευση μέσα από την καταστρατήγηση των εργασιακών τους δικαιωμάτων, σε άλλες περιπτώσεις αποτελούν θύματα εξαναγκασμού –ιδίως όταν παραμένουν σε καθεστώς μη νομιμότητας ή απασχολούνται παράτυπα–, ενώ είναι σαφές ότι σημαντικό τμήμα των μεταναστών βρίσκεται σε κατάσταση επισφάλειας που οφείλεται στις δύσκολες εργασιακές συνθήκες, το καθεστώς απασχόλησής τους, τις συνθήκες διαβίωσής τους και τις περιορισμένες εναλλακτικές ευκαιρίες για βελτίωση της ζωής τους. Στη συνέχεια αναφερόμαστε ενδεικτικά στην προσφορά των μεταναστών στον αγροτικό τομέα της οικονομίας, στις υπηρεσίες προς νοικοκυριά (που περιλαμβάνουν κυρίως οικιακές εργασίες και υπηρεσίες φροντίδας), καθώς επίσης και στις κατασκευές και τον τουρισμό, δύο σημαντικούς κλάδους που συνδέονται συχνά με τις προοπτικές μεγέθυνσης της ελληνικής οικονομίας. Η προσφορά των μεταναστών στον αγροτικό τομέα της οικονομίας και στην ύπαιθρο είναι ιδιαίτερα σημαντική αν λάβει κανείς υπόψη ότι η γεωργία και η κτηνοτροφία εγκαταλείπονται εδώ και δεκαετίες από τους νέους, που αναζητούν καλύτερα αμειβόμενα επαγγέλματα και έχουν συνδέσει την πρωτογενή παραγωγή με τον παραδοσιακό τρόπο ζωής και την έλλειψη δυναμικής. Η έλευση των μεταναστών από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 έδωσε την ευκαιρία στους αγρότες, και στον αγροτικό τομέα γενικότερα, να έχουν διαθέσιμο πολυπληθές και φθηνό εργατικό δυναμικό, γεγονός που έδωσε ώθηση στη μεγέθυνση των αγροτικών οικογενειακών επιχειρήσεων και την ίδια στιγμή αύξησε την ανταγωνιστικότητα των πιο δυναμικών από αυτές. Ταυτόχρονα αυτό διευκόλυνε την απελευθέρωση των λοιπών μελών των αγροτικών οικογενειακών επιχειρήσεων και ιδιαίτερα των γυναικών, ώστε να αναζητήσουν άλλη απασχόληση στις περιοχές της υπαίθρου. Διαδοχικές μεταναστευτικές ομάδες προσέφεραν σημαντικές υπηρεσίες σε εκείνες τις οικογενειακές επιχειρήσεις που ήταν δυναμικές, προκειμένου να μεγεθυνθούν και να είναι περισσότερο ανταγωνιστικές, ενώ παράλληλα η παρουσία διαθέσιμων εργατών γης βοήθησε στην εποχική κάλυψη της ζήτησης για εργατικό δυναμικό που χρειάζονταν οι μικρότερες σε μέγεθος οικογενειακές επιχειρήσεις, οι οποίες αποτελούν και την πλειοψηφία του τομέα, προκειμένου να συντηρηθούν και να επιβιώσουν ασκώντας παράλληλα και άλλες δραστηριότητες. Συνοπτικά, οι μετανάστες συνεισφέρουν, ακόμα και κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης, τη συντριπτική πλειοψηφία της μισθωτής εργασίας στον αγροτικό τομέα και αντιπροσωπεύουν το 20% της συνολικής

13 . Ο «δείκτης απόγνωσης» αφορά αποκλειστικά νοικοκυριά μισθωτών και αποτυπώνει τον βαθμό στον οποίο τα ενεργά μέλη του νοικοκυριού παραμένουν άνεργα και δεν λαμβάνουν επίδομα ανεργίας. Βλ. Γιαννίτσης, Τ. και Ζωγραφάκης, Σ. (2016), Ανισότητες, φτώχεια, οικονομικές ανατροπές στα χρόνια της κρίσης, Πόλις, Αθήνα, σ. 242-245.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

9

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

απασχόλησης στο σύνολο του τομέα. Οι εργάτες γης αποτελούν πλέον ένα διαρθρωτικό παράγοντα της ελληνικής γεωργίας.14 Η προσφορά των μεταναστών στον τομέα των υπηρεσιών προς νοικοκυριά είναι εξαιρετικά σημαντική εξαιτίας του ότι διευκόλυναν σημαντικά την έξοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας, αναλαμβάνοντας τις οικιακές εργασίες και τις υπηρεσίες φροντίδας ηλικιωμένων, που παραδοσιακά επιβάρυναν τα γυναικεία μέλη των νοικοκυριών. Θα λέγαμε ότι παρατηρείται μια «εξειδίκευση» των μεταναστριών στην παροχή υπηρεσιών προς νοικοκυριά, απασχολούμενων είτε ως μέλη συνεργείων είτε παρέχοντας εξατομικευμένες υπηρεσίες μέσω των κοινωνικών δικτύων που έχουν αναπτύξει. Το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης επέφερε μείωση των μισθών λόγω της μείωσης του διαθέσιμου εισοδήματος των ελληνικών νοικοκυριών, γεγονός που οδήγησε αλυσιδωτά και στη μείωση του εισοδήματος των απασχολούμενων μεταναστριών στον συγκεκριμένο τομέα. Άλλωστε οι προσωπικές επαφές με τους εργοδότες λειτουργούν εξισορροπητικά δημιουργώντας ένα πλέγμα επικοινωνίας, αλληλεπίδρασης και ρύθμισης της σχέσης εργασίας ελληνικών νοικοκυριών και μεταναστριών. Σύμφωνα με πιο πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία, πάνω από τις μισές εργαζόμενες στον τομέα των υπηρεσιών προς νοικοκυριά είναι μετανάστριες, ενώ ειδικότερα όσον αφορά τις οικιακές υπηρεσίες οκτώ στις δέκα απασχολούμενες είναι μετανάστριες. Όσον αφορά την προσφορά των μεταναστών στις κατασκευές και στον τουρισμό, επισημαίνεται ότι και στους δύο οικονομικούς κλάδους η απασχόληση των μεταναστών υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική, καθώς κάλυψε τη ζήτηση σε εργατικό δυναμικό και διεύρυνε σημαντικά τον οικονομικό ορίζοντα των επιχειρήσεων των κλάδων αυτών. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα δημόσια έργα και οι οικοδομές στην Ελλάδα, ιδιαίτερα πριν από το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, κατασκευάστηκαν λόγω της διαθεσιμότητας εργατικού δυναμικού και ειδικότερα μεταναστών. Ήταν μάλιστα ευρύτερα γνωστό ότι ο συγκεκριμένος κλάδος προσέλκυε από τους άλλους κλάδους της οικονομίας όσους μετανάστες διέθεταν νόμιμο καθεστώς παραμονής στη χώρα και αναζητούσαν καλύτερους μισθούς. Κατ’ αναλογία ο τουριστικός κλάδος ήταν και παραμένει ιδιαίτερα ελκυστικός για τους μετανάστες που διαθέτουν υψηλότερη εκπαίδευση και γνωρίζουν την ελληνική, χωρίς να ξεχνάμε ότι αρκετοί μετανάστες απασχολούνται σε ανειδίκευτες εργασίες. Και οι δύο κλάδοι κατά την τρέχουσα περίοδο προσφέρουν πλέον ευκαιρίες απασχόλησης, μισθωτής αλλά και αυτοαπασχόλησης, για αρκετούς μετανάστες που αναζητούν ευκαιρίες οικονομικής ανέλιξης και κοινωνικής ανόδου. Εν γένει, η συνεισφορά των μεταναστών στην ελληνική οικονομία ήταν και παραμένει αξιοσημείωτη, καθώς χωρίς αυτούς ολόκληροι κλάδοι θα έχαναν το ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα λόγω του ότι ο γηγενής πληθυσμός δεν προτίθεται να απασχοληθεί στο εργασιακό φάσμα που είναι διατεθειμένοι να δουλέψουν εκείνοι. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι οι ίδιοι οι μετανάστες δεν διεκδικούν καλύτερες θέσεις στην αγορά εργασίας, κάτι που προοδευτικά συμβαίνει όλο και συχνότερα, παρά τη σημαντική υπαναχώρηση που παρατηρήθηκε κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Στην πραγματικότητα, ένας σημαντικός αριθμός νόμιμων μεταναστών που βρίσκονται πολλά χρόνια στην Ελλάδα έχει καταφέρει να αποκτήσει ιδιοκτησία (π.χ. αγορά κατοικίας, δημιουργία επιχειρήσεων), αρκετοί εξ αυτών έχουν επενδύσει στη βελτίωση του εκπαιδευτικού κεφαλαίου των τέκνων τους και οραματίζονται πλέον το μέλλον τους στην Ελλάδα, αποτελώντας ταυτόχρονα πόλο έλξης για τα παιδιά τους που ανήκουν στη δεύτερη γενιά και αναζητούν νέες ευκαιρίες στην Ελλάδα ή/και το εξωτερικό. Σύμφωνα με παλαιότερη μελέτη που χρησιμοποίησε εναλλακτικές εκτιμήσεις προκύπτει ότι η άμεση συμβολή των μεταναστών στο ΑΕΠ της χώρας ανήλθε το 2004 σε ποσοστό 2,3%-2,8%, που θεωρήθηκε ως ελάχιστο ποσοστό, καθώς δεν συμπεριλαμβάνει τις έμμεσες ή δευτερογενείς επιδράσεις της παρουσίας των μεταναστών στο οικονομικό 14 . Papadopoulos, A.G., Fratsea, L.-M., Spyrellis, S.N. και Baltas, P. (2021), «Exploring the contribution of migrant labour in Greek agriculture», Italian Review of Agricultural Economics, 76 (1), σ. 33-48.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

10

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

κύκλωμα της χώρας.15 Κατοπινή μελέτη επιβεβαιώνει ότι η επίδραση της μετανάστευσης στην ελληνική αγορά εργασίας και την οικονομία είναι ισχυρή και ανεξάρτητη από τις ακολουθούμενες μεθοδολογίες των επιμέρους ποσοτικών ή/και ποιοτικών αναλύσεων.16 Σχετικά πρόσφατη μελέτη αναφέρει ότι οι εκτιμήσεις για τον ετήσιο δημοσιονομικό αντίκτυπο των μεταναστών κυμαίνονται μεταξύ 0,89% και 0,98% του ΑΕΠ της χώρας, κατά μέσο όρο, για την περίοδο 2007-2009, ενώ η ίδια μελέτη θεωρεί ότι ο αντίκτυπος αυτός συνεχίζει να παραμένει ο ίδιος και τα επόμενα έτη, καθώς η συνεισφορά των μεταναστών στην ελληνική οικονομία έχει εμπεδωθεί. 17 Παρότι δεν έχει υπάρξει αντίστοιχη μελέτη για την περίοδο της οικονομικής κρίσης, πρέπει να σημειωθεί ότι η αποτίμηση της παρουσίας των μεταναστών κατά τα τελευταία έτη εστιάζεται στις νέες «μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές» που εισέρρευσαν στη χώρα μετά το 2015 και οι οποίες προκάλεσαν δημοσιονομικά κόστη αλλά και σημαντικά οικονομικά οφέλη (σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο), που προέκυψαν από τη χρηματοδότηση που παρείχε η Ευρωπαϊκή Ένωση.18 Αξίζει να επισημανθεί εδώ ότι στην περίοδο της οικονομικής κρίσης και ταυτόχρονα της ραγδαίας κορύφωσης των μεταναστευτικών ροών ξοδεύτηκαν σημαντικοί εθνικοί και ευρωπαϊκοί οικονομικοί πόροι για την αντιμετώπιση της λεγόμενης «ανθρωπιστικής κρίσης» που συνόδευσε αυτές τις ροές. Αυτοί οι πόροι κατευθύνθηκαν προς τους ίδιους τους μετακινούμενους αλλά και προς τις τοπικές και περιφερειακές κοινωνίες που υποδέχτηκαν αυτούς τους πληθυσμούς (συγκυριακά ή σε μόνιμη βάση). Υπήρξαν αξιόλογα οικονομικά οφέλη τόσο για τους φορείς που διαχειρίστηκαν τους πόρους αυτούς (δημόσιοι φορείς, διεθνείς οργανισμοί και ΜΚΟ), όσο και για τους πολυάριθμους παρόχους υπηρεσιών προς τους μετακινούμενους πληθυσμούς, κι έτσι στηρίχθηκαν οι περιφερειακές και τοπικές οικονομίες. Επίσης, η απασχόληση αρκετών νέων επιστημόνων μέσω των ΜΚΟ για την παροχή υπηρεσιών προς τους μετακινούμενους αλλά και τα ανταποδοτικά οφέλη προς τις τοπικές αυτοδιοικήσεις που φιλοξένησαν/ φιλοξενούν δομές υποδοχής προσφύγων μπορούν να θεωρηθούν έμμεση συμβολή της μετανάστευσης σε περιφερειακό επίπεδο. Συνοψίζοντας, υποστηρίζουμε ότι η ψύχραιμη και ορθολογική προσέγγιση της μετανάστευσης και των μεταναστών στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένης της δημοσιονομικής διάστασης, καταδεικνύει ότι η μετανάστευση δεν συνιστά πανάκεια για τις χώρες υποδοχής, ούτε άλλωστε και καταστροφή, αλλά προσφέρει σημαντικές ευκαιρίες που μπορούν να αξιοποιηθούν προς όφελος των χωρών υποδοχής αλλά και των μεταναστών που αυτές υποδέχονται. Πέρα από τα όποια ποσοτικά οφέλη για τις χώρες υποδοχής, που συχνά είναι σημαντικά και αυξάνονται σε περιόδους οικονομικής μεγέθυνσης ή μειώνονται σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, οι μετανάστες εμπλουτίζουν τις κοινωνίες υποδοχής, ενώ παράλληλα αλληλεπιδρώντας με αυτές συγκροτούν νέες δυνατότητες για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής σε αυτές, γεφυρώνοντας τις υφιστάμενες διαφορές και συνθέτοντας πιο συμμετοχικούς τρόπους ζωής.

15 . Ζωγραφάκης, Σ., Κόντης, Α. και Μητράκος, Θ. (2008), «Οι επιδράσεις της απασχόλησης των μεταναστών στην Ελληνική Οικονομία», στο Τ. Καβουνίδη κ.ά. (επιμ), Μετανάστευση στην Ελλάδα, τ. Α΄, ΙΜΕΠΟ, Αθήνα, σ. 67.

16 . Μητράκος, Θ. (2013), «Η συμβολή των μεταναστών στην ελληνική οικονομία: Mετα-ανάλυση των εμπειρικών ευρημάτων», Κοινωνική Συνοχή και Ανάπτυξη, 8 (2), σ. 87-106.

17 . Γαβρόγλου, Σ. (2017), «Οι οικονομικές επιπτώσεις της μετανάστευσης», στο ΕΙΕΑΔ, Εργασία και απασχόληση στην Ελλάδα, Ετήσια Έκθεση, Αθήνα, σ. 143-170.

18 . Κασιμάτη, Ε. και Παναγιωτοπούλου, Ρ. (2018), «Μεταναστευτικό και προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα την περίοδο 2015-2017: Ζητήματα ενσωμάτωσης και κοινωνικής αποδοχής», Κείμενο Εργασίας 10, Ευρωπαϊκό Κέντρο Αριστείας Jean Monnet, ΕΚΠΑ.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

11

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Οι πρόσφυγες

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

12

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

Το 2021 γιορτάζουμε στην Ελλάδα τα διακόσια χρόνια από την έναρξη του αγώνα της ανεξαρτησίας μας. Την ίδια χρονιά η διεθνής κοινότητα θυμάται και μια άλλη επέτειο: 70 χρόνια έχουν περάσει από τη Διεθνή Σύμβαση του 1951 σχετικά με το Καθεστώς των Προσφύγων, μια νομική πράξη που αποτελεί διεθνές ορόσημο για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η Σύμβαση αυτή ήταν μια από τις πρώτες διεθνείς συνθήκες που υιοθετήθηκαν, και αποτέλεσε μεγάλο μέρος του νομικού πλαισίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται εκείνα τα χρόνια. Είχε στόχο να επισημοποιήσει ένα ελάχιστο σύνολο δικαιωμάτων για όσους διαφεύγουν τις διώξεις – πρώτα απ’ όλα, το δικαίωμα να μην επιστρέφονται σε χώρα όπου μπορεί να κινδυνεύει η ζωή ή ελευθερία τους, κάτι που είχε συμβεί, με τρομερές συνέπειες, σε Εβραίους, Ρομά και άλλες ομάδες που καταδίωκαν οι Ναζί. Η Σύμβαση, η οποία παραμένει μία από τις πιο ευρέως επικυρωμένες συνθήκες παγκοσμίως, κατοχυρώνει επίσης τη μη ποινικοποίηση της παράνομης εισόδου όταν πρόκειται για πρόσφυγες. Η Σύμβαση για τους Πρόσφυγες του 1951 είναι ουσιαστικά η σύγχρονη ενσάρκωση του πανάρχαιου θεσμού του ασύλου, και προστατεύει τα δικαιώματα των ανθρώπων που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις χώρες τους ή δεν μπορούν να επιστρέψουν σε αυτές λόγω διώξεων. Αναμφίβολα, κάθε άτομο που μετακινείται από έναν τόπο σε κάποιον άλλον δικαιούται να γίνονται σεβαστά τα ανθρώπινα δικαιώματα και η αξιοπρέπειά του. Αλλά οι πρόσφυγες είναι μια ειδικά καθορισμένη και προστατευμένη ομάδα στο διεθνές δίκαιο, επειδή η κατάσταση στη χώρα καταγωγής τους καθιστά αδύνατο να επιστρέψουν στο σπίτι τους. Οι πρόσφυγες σήμερα. Τα τελευταία 70 χρόνια πολλές χώρες σε όλο τον κόσμο έχουν αντιμετωπίσει την πραγματικότητα της μαζικής μετακίνησης ανθρώπων που φεύγουν για να γλιτώσουν από ένοπλες συρράξεις, καταπιεστικά καθεστώτα και άλλες μορφές διώξεων, βίας και παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σήμερα η ακραία φτώχεια, η κλιματική αλλαγή και η αμοιβαία σχέση τους με τους πολέμους και τη βία αλλάζουν και καθιστούν ακόμη πιο περίπλοκες τις συνθήκες της εκτόπισης. Στα τέλη του 2020 υπήρχαν περισσότεροι από 82 εκατομμύρια άνθρωποι19 παγκοσμίως –ο μεγαλύτερος αριθμός που έχει καταγραφεί ποτέ– που είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, εντός ή εκτός συνόρων. Σχεδόν στο σύνολό τους οι άνθρωποι αυτοί μένουν όσο το δυνατόν πιο κοντά στους τόπους καταγωγής τους, ελπίζοντας ότι η κατάσταση θα βελτιωθεί ώστε να επιστρέψουν στην πατρίδα τους και να συνεχίσουν τη ζωή τους. Είναι γεγονός ότι, παρά τη ρητορική και την επικρατούσα αντίληψη στο δημόσιο διάλογο, η συντριπτική πλειοψηφία των προσφύγων δεν βρίσκεται στον πλούσιο βιομηχανικό κόσμο αλλά στις αναπτυσσόμενες χώρες.20 Καθώς όμως οι συγκρούσεις και η βία σε πολλά μέρη του κόσμου προκαλούν μαζικό και παρατεταμένο εκτοπισμό, υπάρχουν πρόσφυγες που καταλήγουν να αναζητούν ασφάλεια πέρα από την άμεση περιοχή της πατρίδας τους. Επιπρόσθετα, η περιορισμένη πρόσβαση σε «ασφαλείς οδούς» δεν αφήνει πολλές επιλογές σε ανθρώπους που διώκονται ή προσπαθούν να επανενωθούν με μέλη της οικογένειάς τους στην Ευρώπη. Στις διαδρομές αυτές συχνά συνταξιδεύουν με οικονομικούς μετανάστες (κάτι που ονομάζεται «μεικτή μεταναστευτική ροή»), επιχειρώντας πολύ επικίνδυνα ταξίδια στη Μεσόγειο ή στα χερσαία σύνορα. Πολλοί έχουν χάσει τη ζωή τους στη θάλασσα ή στον ποταμό Έβρο, ή έχουν δει αγαπημένα τους πρόσωπα να πνίγονται κατά την προσπάθεια της φυγής τους. Οι πρόσφυγες στην Ελλάδα. Η χώρα δέχεται μεικτές ροές προσφύγων και μεταναστών εδώ και πολλές δεκαετίες. Από το 1991 και μετά η Ελλάδα ανέπτυξε τη νομοθεσία της σχετικά με το άσυλο και τη μετανάστευση, σύμφωνα και με το ευρωπαϊκό κεκτημένο. Σήμερα η χώρα έχει μια πλήρως λειτουργική κρατική Υπηρεσία Ασύλου, η οποία εξετάζει τα αιτήματα για διεθνή προστασία και αποφασίζει εάν ένας αιτών πληροί τα κριτήρια για να αναγνωριστεί ως 19 . Έκθεση Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, «Παγκόσμιες Τάσεις 2020». Στα 82,4 εκατομμύρια βίαια εκτοπισμένων ανθρώπων παγκοσμίως περιλαμβάνονται 26,4 εκατομμύρια πρόσφυγες, 48 εκατομμύρια εσωτερικά εκτοπισμένοι, 4,1 εκατομμύρια αιτούντες άσυλο και 3,9 εκατομμύρια Βενεζουελάνοι εκτοπισμένοι στο εξωτερικό. Πηγή: https://www.unhcr.org/gr/21583-world-leaders-must-act-to-reverse-the-trend-of-soaring-displacement.html 20 . Πηγή: www.unhcr.org/flagship-reports/globaltrends/

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

13

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

πρόσφυγας. Η χώρα έχει επίσης αναπτύξει υπηρεσίες και κέντρα για την υποδοχή και ταυτοποίηση των νέων αφίξεων στα σύνορα. Ωστόσο, οι ιδιαίτερα αυξημένες ροές προσφύγων την περίοδο 2015-16 ανέδειξαν σημαντικές προκλήσεις. Οι ρίζες της μεγάλης αυτής μετακίνησης είναι πολλές, μεταξύ των άλλων και οι πόλεμοι του Αφγανιστάν και του Ιράκ στις αρχές του 21ου αιώνα. Οι αιματηρές και μακροχρόνιες αυτές συρράξεις ανάγκασαν εκατομμύρια ανθρώπων να μετακινηθούν και προκάλεσαν έμμεσα κοινωνικές αναταραχές, όπως η Αραβική Άνοιξη του 2011. Η συντριβή της τελευταίας δημιούργησε ένα προσφυγικό κύμα που επηρέασε κυρίως την Ιταλία, αλλά ο εμφύλιος πόλεμος της Συρίας που ακολούθησε εκτόπισε μεγάλους πληθυσμούς πιο κοντά στα ελληνικά σύνορα, μια μετακίνηση που κορυφώθηκε το 2015-16. Η μεγάλη πλειοψηφία των προσφύγων που έφτασαν στην Ελλάδα αυτά τα χρόνια ήταν Σύροι διαφόρων ηλικιών (από πολύ μικρά παιδιά μέχρι ηλικιωμένοι), με αυξημένη την παρουσία γυναικών και ευάλωτων ατόμων. Η ανθρωπιστική κρίση που ακολούθησε αποτέλεσε τη μεγαλύτερη της περιόδου. Συνολικά, περίπου ένα εκατομμύριο πρόσφυγες φαίνεται ότι πέρασαν από την Ελλάδα μετά το 2014. Ένα πρόσφατο άρθρο21 δίνει την ιστορία αυτών των χρόνων μέσα από τη ρητορική που χαρακτηρίζει τη δημόσια ελληνική, αλλά και ευρωπαϊκή, αντίδραση στην κρίση. Το κύριο μήνυμα που έπρεπε να σταλεί στις χώρες προορισμού είναι ότι ο δρόμος μέσω της Ελλάδας είναι πολύ δύσκολος – αυτό ήταν μια επικοινωνιακή στρατηγική που είχε χρησιμοποιηθεί και αποτύχει παλιότερα, και μάλιστα σε συνθήκες πολύ μικρότερων ροών. Ο τοπικός πληθυσμός, κυρίως στα νησιά, καθώς και οι δημοτικές αρχές δέχτηκαν τους πρόσφυγες με ανθρωπιά και αλληλεγγύη, σε ένα κλίμα που το είχε επηρεάσει πολύ και η τραγική φωτογραφία του πνιγμένου μικρού Αϋλάν Κούρντι – οι κάτοικοι της Λέσβου προτείνονται για το Νόμπελ Ειρήνης του 2016! Αλλά το φθινόπωρο του 2015 τα σύνορα αρχίζουν να κλείνουν και το δημόσιο αφήγημα στρέφεται σιγά σιγά ακόμα μια φορά προς τη δημόσια ασφάλεια και την τρομοκρατία, ιδίως μετά τις πολύνεκρες τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι. Η Κοινή Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας την άνοιξη του 2016 επισημοποιεί το κλείσιμο των συνόρων και τον εγκλωβισμό των προσφύγων στα νησιά του Αιγαίου κάτω από άσχημες συνθήκες, και μόνο τα ευάλωτα άτομα προωθούνται στην ηπειρωτική Ελλάδα. Η κατάσταση στα νησιά επιδεινώνεται προβλέψιμα, και αυτό μοιραία στρέφει τους κατοίκους των νησιών εναντίον των προσφύγων. Ανάμεσα στα θετικά της περιόδου αυτής είναι το στεγαστικό πρόγραμμα ΕΣΤΙΑ, που υποστηρίχθηκε από την τοπική αυτοδιοίκηση, η οποία επίσης αναπτύσσει και τις μοναδικές δραστηριότητες στον τομέα της ένταξης των προσφύγων. Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ νομοθετεί μια στρατηγική ένταξης των προσφύγων, που όμως καθυστερεί και ψηφίζεται μόλις τις παραμονές των εκλογών του 2019, οι οποίες ανέτρεψαν την κυβέρνηση, και φυσικά μπαίνει στο συρτάρι. Νέα τέτοια πρόταση δεν έχει έκτοτε διατυπωθεί.

Το 2019 η νέα κυβέρνηση υπαναχωρεί σε προεκλογικές της υποσχέσεις, καταργεί το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου και μεταθέτει τις αρμοδιότητές του στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη – έτσι, η γνωστή και αποτυχημένη στρατηγική της securitisation του μεταναστευτικού/προσφυγικού που αναφέραμε παραπάνω αποτυπώνεται πλέον και στη δομή της δημόσιας διοίκησης. Με τα γεγονότα του Έβρου την άνοιξη του 2020, όπου το Τουρκικό κράτος χρησιμοποίησε με φρικτό τρόπο τους πρόσφυγες ως αγχέμαχο όπλο, το θέμα των προσφύγων ανάγεται πια στη δημόσια ρητορική και σε θέμα εθνικής ασφάλειας και ακεραιότητας των συνόρων, ενώ το δικαίωμα αίτησης ασύλου,

21 . Λ. Παπαγιαννάκη, «Πολιτική ρητορεία, πρακτικές, και πολιτικές ένταξης», http://library.fes.de/pdf-files/bueros/athen/17366.pdf, σ 4-8, Δεκέμβριος 2020.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

14

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

που το εγγυάται η διεθνής νομοθεσία, αναστέλλεται για έναν μήνα! Πιο πρόσφατα, με την πανδημία οι πρόσφυγες παρουσιάζονται συχνά και ως υγειονομική απειλή. Σήμερα είναι σαφές ότι ούτε η Ελλάδα ούτε η Ευρώπη βρίσκονται στη δίνη μιας προσφυγικής κρίσης. Οι ροές έχουν μειωθεί σημαντικά και η κατάσταση μπορεί και πρέπει να είναι διαχειρίσιμη. Κι ενώ υπάρχουν σίγουρα ακόμα πολλά που πρέπει να γίνουν –μεταξύ άλλων, για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των προσφύγων, των διοικητικών διαδικασιών που τους αφορούν, της κάλυψης των ιατρικών και ψυχοκοινωνικών τους αναγκών–, είναι επίσης σημαντικό να υπάρξει σε μακροπρόθεσμο επίπεδο μέριμνα ώστε να δοθεί προτεραιότητα σε πολιτικές ένταξης των προσφύγων, που, κάτω πια από καθεστώς διεθνούς προστασίας, καλούνται να χτίσουν στην Ελλάδα τη ζωή τους. Η ένταξη ως πρόκληση και ως στοίχημα για το μέλλον. Από το 2018 περισσότεροι από 77.000 άνθρωποι έχουν αναγνωριστεί ως πρόσφυγες στη χώρα, δηλαδή τους αναγνωρίστηκε το δικαίωμα διαμονής, καθώς διαπιστώθηκε, μετά από εξατομικευμένη κρίση, ότι στην πατρίδα τους κινδυνεύουν. Ένα βασικό σημείο εκκίνησης όταν μιλάμε για ένταξη στην Ελλάδα είναι η παραδοχή ότι η χώρα μας δεν είναι πια χώρα διέλευσης/transit αλλά ένας τόπος όπου ένας αριθμός αναγνωρισμένων προσφύγων θα παραμείνουν, με στόχο να χτίσουν εδώ τη ζωή τους με ασφάλεια και αξιοπρέπεια. Άρα είναι απαραίτητο να δημιουργηθούν εκείνες οι προϋποθέσεις και συνθήκες που θα επιτρέψουν στους ανθρώπους αυτούς να σταθούν στα πόδια τους: πρόσβαση σε υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας, μαθήματα ελληνικών και επαγγελματικής κατάρτισης, πρόσβαση στην αγορά εργασίας, στην εκπαίδευση και σε υπηρεσίες υγείας. Η κοινωνική ένταξη των προσφύγων δεν είναι απλό εγχείρημα, ιδιαίτερα μέσα σε συνθήκες λιτότητας και πανδημίας, αλλά έχει πολλαπλά οφέλη όχι μόνο για τους πρόσφυγες, αλλά και για τη χώρα και για την ευρύτερη κοινωνική συνοχή. Εκτός από την κεντρική Πολιτεία, καθοριστικό ρόλο στις προσπάθειες ένταξης παίζουν οι τοπικές κοινωνίες, οι Δήμοι και οι τοπικές αρχές, η κοινωνία των πολιτών, αλλά και ο ιδιωτικός τομέας. Και φυσικά ουσιαστική είναι και η συμβολή σε αυτή την αμφίδρομη διαδικασία των ίδιων των προσφύγων, που, εκτός από τα λιγοστά τους υπάρχοντα και τον πόνο της προσφυγιάς, φέρνουν μαζί τους και πολλές γνώσεις και δεξιότητες, 22 και τη λαχτάρα να ριζώσουν σε έναν τόπο που θα μπορέσουν να τον αγαπήσουν και να τον πουν πατρίδα. Σε όλη αυτήν την προσπάθεια, κρίσιμη είναι η στήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς τα κράτη μέλη που αντιμετωπίζουν πιέσεις ή προκλήσεις στη διαχείριση του προσφυγικού, μέσα από μηχανισμούς έμπρακτης αλληλεγγύης και ουσιαστικού επιμερισμού των ευθυνών, με την ενίσχυση των νόμιμων και ασφαλών οδών για όσους αναζητούν προστασία, με πολιτικές σύγκλισης και συναίνεσης στο πλαίσιο των ιδρυτικών αρχών και αξιών του ευρωπαϊκού οικοδομήματος.

Οι πολλαπλές κρίσεις που ζούμε –η κλιματική αλλαγή, οι πανδημίες, οι πόλεμοι και οι καταστροφικές τους επιπτώσεις, η επιταχυνόμενη καταπάτηση της φύσης και η καλπάζουσα οικονομική ανισότητα– μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με την πανανθρώπινη συνεργασία

22 . Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες υλοποίησε την άνοιξη του 2021 πιλοτική καταγραφή των προσωπικών δεδομένων που σχετίζονται με το μορφωτικό επίπεδο και τις δεξιότητες αιτούντων και δικαιούχων διεθνούς προστασίας στα νησιά του Αιγαίου. Πηγή: https://data.unhcr.org/en/documents/details/87809

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

15

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

και συνεννόηση, σύμφωνα με λίγες απλές αρχές, όπως η ειρήνη, η δικαιοσύνη, και μια ανθρωπότητα ενιαία. Τις αρχές δηλαδή που καταφέραμε για πρώτη φορά να διατυπώσουμε πριν από επτά δεκαετίες, μέσα από τις στάχτες ενός καταστροφικού παγκοσμίου πολέμου.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

16

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Η Ελλάδα της μετανάστευσης Δεν υπάρχει καθιερωμένος επιστημονικός τρόπος καταγραφής της ελληνικής Διασποράς – γιατί πώς αποφασίζεις, π.χ., αν μια κοπέλα, Ελληνίδα τρίτης γενιάς στο Σικάγο, με ελληνικό επώνυμο, που έχει μεν επισκεφθεί δυο τρεις φορές την Ελλάδα αλλά δεν μιλάει καλά ελληνικά, και που και οι δύο γιαγιάδες της ήταν « xenes», ανήκει ή όχι στη Διασπορά; Αλλά παρ’ όλα αυτά η επικρατούσα άποψη 23 είναι ότι υπάρχουν τρία εκατομμύρια Ελλήνων (και Ελληνοκυπρίων) στις ΗΠΑ, 700.000 στην Αυστραλία (παρακάτω θα ασχοληθούμε ιδιαίτερα με τον ελληνισμό της Αυστραλίας και θα δούμε ότι οι ίδιοι εκτιμούν τον αριθμό αυτόν σε 535.000), περίπου 40.000 στη Ρωσία και περίπου 1.000 στον Παναμά. Συνολικά, 44 χώρες φαίνεται να έχουν ελληνικές κοινότητες με πάνω από 1.000 μέλη, ενώ το σύνολο της Διασποράς ξεπερνάει τα τέσσερα εκατομμύρια. Αλλά είναι πέρα από κάθε αμφιβολία ότι η Διασπορά –όπως και να ορίζεται– διαδραμάτισε και συνεχίζει να παίζει κεντρικό ρόλο στον σχηματισμό της εθνικής ταυτότητας της Ελλάδας. Πότε δημιουργήθηκαν οι κοινότητες της Διασποράς; Τρεις είναι οι περίοδοι μαζικής μετανάστευσης Ελλήνων: (1) από το 1895 έως το 1920, όταν περίπου το 10% των Ελλήνων ανδρών μετανάστευσε, κυρίως προς τις ΗΠΑ, (2) το μεγάλο κύμα μετανάστευσης τη μεταπολεμική περίοδο 1950-1974, όπου περίπου το 14% των Ελλήνων και των δύο φύλων μετανάστευσε κυρίως προς τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, τις ΗΠΑ και την Αυστραλία, και (3) με τη μαζική έξοδο της οικονομικής κρίσης, από το 2009 και μετά. Αυτή η πιο πρόσφατη μετανάστευση περιλάμβανε μεν μόνο το 4-5% του πληθυσμού, αλλά ήταν η πρώτη που περιείχε ένα τεράστιο κομμάτι μιας πολύ κρίσιμης δημογραφικής κατηγορίας: νέων 30-40 ετών και των δύο φύλων με τριτοβάθμια εκπαίδευση. Το τρίτο κύμα. Το χρονικό αυτής της τρίτης μετανάστευσης είναι γνωστό. Από το 2009 η Ελλάδα εισέρχεται στη χειρότερη οικονομική κρίση της σύγχρονης ιστορίας της. Τα ποσοστά ανεργίας καταγράφουν δραματική μείωση ενεργού δυναμικού, τόσο σε γηγενείς όσο και σε αλλοδαπούς. Ένα νέο μεταναστευτικό ρεύμα Ελλήνων κατευθύνεται προς χώρες της Ευρώπης, τόσο εντός όσο και εκτός της ΕΕ (σε μεγάλο ποσοστό στη Γερμανία), αλλά και προς τις ΗΠΑ, την Αυστραλία, και τον Καναδά. Υπολογίζεται ότι συνολικά έφυγαν από τη χώρα 467.765 Έλληνες πολίτες, 24 στη συντριπτική πλειοψηφία τους από το πιο παραγωγικό κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας: νέοι επαγγελματίες – π.χ. σε αρκετά μεγάλο ποσοστό γιατροί. Δικαιολογημένα η κοινή γνώμη ανησύχησε πολύ για αυτή τη «διαρροή εγκεφάλων» (brain drain) που προκάλεσε η οικονομική κρίση. Αλλά στην πραγματικότητα αυτό το φαινόμενο φαίνεται ότι προϋπήρχε της κρίσης. Οι δομικές δυσλειτουργίες του ελληνικού παραγωγικού μοντέλου των τελευταίων δεκαετιών –η γιγάντωση και κυριαρχία του δημόσιου τομέα και η γραφειοκρατία, η χαμηλή παραγωγικότητα και η έλλειψη καινοτομίας, η αναξιοκρατία, η διαφθορά και ο νεποτισμός– φαίνεται ότι για πολλά χρόνια πριν από την κρίση οδηγούσαν πολλούς από τους πιο ταλαντούχους νέους Έλληνες στη μετανάστευση. Η τάση αυτή λοιπόν γιγαντώθηκε με την οικονομική κρίση.

23 . en.wikipedia.org/wiki/Greek_diaspora 24 . Ζωγραφάκης, Σ. και Κασίμης, Χ. (2014), «Ελληνική οικονομία και μετανάστες: Χτες... σήμερα.... αύριο», στο Μ. Μασουράκης και Χ. Γκόρτσος (επιμ.), Ανταγωνιστικότητα για ανάπτυξη: Προτάσεις πολιτικής, Ελληνική Ένωση Τραπεζών, Αθήνα, σ. 381-396.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

17

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

Έρευνες για τις απόψεις των μεταναστών αυτού του ιδιόρρυθμου κύματος, στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας, 25 δείχνουν ότι επικρατούσαν μάλλον αρνητικά συναισθήματα προς την Ελλάδα, απογοήτευση και πικρία, και ότι ήταν πολύ ξεκάθαροι οι λόγοι για τους οποίους οι ερωτώμενοι βρίσκονταν στην ξενιτιά και όχι στην Ελλάδα (η ευκαιρία να χρησιμοποιήσουν τις γνώσεις και τις ικανότητές τους, η ποιότητα της εργασίας και της ζωής, οι προοπτικές στη δουλειά, και σε πολύ μικρότερο βαθμό οι αμοιβές), ενώ εμβάσματα σπάνια στέλνονται προς την πατρίδα. Εκείνη την περίοδο στην Ελλάδα η οικονομία πήγαινε όλο και χειρότερα, τα Μνημόνια γίνονταν νόμοι, και οι «Αγανακτισμένοι» διαμαρτύρονταν κάθε εβδομάδα ενάντια στο πολιτικό σύστημα, που το θεωρούσαν υπεύθυνο για την κρίση. Μερικά χρόνια αργότερα, το 1915, η ανεργία των νέων ήταν ακόμα στα ύψη, και το 34% των νέων και το 26% των πτυχιούχων ήθελαν ακόμα να μεταναστεύσουν. Αλλά η μετανάστευση σπάνια είναι μονόδρομος. Από τα τρία μεγάλα μεταναστευτικά κύματα, πάνω από το 50% του πρώτου είχε επιστρέψει στην Ελλάδα μέχρι το 1930, ενώ μεγάλο μέρος του δεύτερου κύματος επέστρεψε στην εικοσαετία 1970-1990. Δεν γνωρίζουμε στοιχεία για τον βαθμό επανάκαμψης του τρίτου κύματος – αλλά, σε τελική ανάλυση, μπορεί αυτό να μην έχει μεγάλη σημασία. Το τρίτο κύμα της ελληνικής μετανάστευσης ήταν το πρώτο που συνέβη σε ένα περιβάλλον παγκοσμιοποίησης και διαδικτυακής επικοινωνίας, όπου η προσωπική δικτύωση και η προσπέλαση είναι πιο σημαντικές από τη γεωγραφία και τη γειτνίαση, και έννοιες όπως η αποδημία και η επιστροφή γίνονται σχετικές, ασαφείς, ποσοστιαίες και δυναμικές. Οι ίδιες έρευνες που αναφέραμε πιο πάνω μας λένε ότι οι Έλληνες μετανάστες αυτού του κύματος έβλεπαν προ δεκαετίας τη θέση τους και το μέλλον τους στον κόσμο πολύ πιο σφαιρικά και δυναμικά από ό,τι η προηγούμενη γενιά. Υπάρχει πια πολύ εκτεταμένη διεθνής εμπειρία για τους τρόπους με τους οποίους η χώρα προέλευσης μπορεί να ωφεληθεί από την επιστημονική και επιχειρηματική Διασπορά. Η Κίνα, η Ινδία και το Ισραήλ αναφέρονται συχνά ως ενδιαφέροντα και χαρακτηριστικά πρότυπα. Οι λεγεώνες Κινέζων και Ινδών μηχανικών που εργάστηκαν στη Silicon Valley της Καλιφόρνιας, από τη δεκαετία του 1980 και μετά, αποτέλεσαν τη βάση δύο πολύ διαφορετικών δομών επικοινωνίας και επαναπατρισμού –αλλά και συνέχισης του κύκλου αποδημίας και επιστροφής– στην Κίνα και την Ινδία αντίστοιχα. Στην Ινδία το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία από το 1980 και μετά πολύ επιτυχημένων εταιρειών, κυρίως software, συμπεριλαμβανομένων και πέντε μεγάλων εταιρειών software με συνολική κεφαλαιοποίηση πάνω από 300 δις δολάρια ΗΠΑ. Στην Κίνα, η Διασπορά συνέβαλε με πολλούς τρόπους στην ανάδειξη της χώρας ως «το εργοστάσιο του πλανήτη», καθώς, πέρα από τη μεταβίβαση τεχνογνωσίας, αναφέρεται ότι πάνω από τη μισή άμεση ξένη επένδυση (FDI) που χρειάστηκε η Κίνα τη δεκαετία 1990-2000 την παρέσχε η επιχειρηματική Διασπορά. Δευτερογενώς, η Κίνα ανέπτυξε και γιγαντιαίες επιχειρήσεις του Διαδικτύου, με συνολική κεφαλαιοποίηση τρισεκατομμυρίων, που εκμεταλλεύονται τη μεγάλη εσωτερική αγορά, χωρίς να περιορίζονται σε αυτή. Θυμίζουμε βέβαια ότι και οι δύο αυτές χώρες έχουν ένα πληθυσμιακό πλεονέκτημα έναντι της Ελλάδας περίπου δύο τάξεων μεγέθους… Η ιστορία του Ισραήλ είναι διαφορετική – και το μέγεθος της χώρας πιο κοντά στα μέτρα μας. Εδώ οι στενοί δεσμοί «περιστρεφόμενης πόρτας» των Ισραηλινών επιστημόνων, μηχανικών, και επιχειρηματιών με την ακαδημαϊκή και επιχειρηματική κοινότητα των ΗΠΑ, ιδιαίτερα στην Ανατολική ακτή και ήδη από τον καιρό της ίδρυσης του Ισραήλ, ανέδειξαν τη χώρα σε πολύ σημαντικό διεθνές κέντρο καινοτομίας, κυρίως στην Πληροφορική και τις εφαρμογές της στην άμυνα. Ο χρόνος –και πιθανώς η εφαρμοσμένη κοινωνιολογική έρευνα– θα δείξει κατά πόσον κάτι ανάλογο με κάποιο από τα τρία αυτά αφηγήματα εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια της τρέχουσας δεκαετίας με τους πρόσφατους Έλληνες μετανάστες.

25 . J. Cavounidis (2016), «Τhe emigration of Greeks and Diaspora engagement policies for economic development», KEPE.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

18

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

Ποιες πρωτοβουλίες του κράτους θα μπορούσαν να βοηθήσουν προς αυτή την κατεύθυνση; Τελείως ενδεικτικά αναφέρουμε: •

Κίνητρα και μέτρα γραφειοκρατικής ευελιξίας στον ιδιωτικό, τον ακαδημαϊκό και τον ερευνητικό τομέα για ευέλικτους τρόπους συμμετοχής Ελλήνων επιστημόνων του εξωτερικού σε επιχειρηματικές και ερευνητικές δραστηριότητες στην Ελλάδα.

•

Κίνητρα και μέτρα γραφειοκρατικής ευελιξίας στους ίδιους τομείς για την πρόσληψη και (επαν)εγκατάσταση στην Ελλάδα επιστημόνων του εξωτερικού.

•

Νέα ερευνητικά προγράμματα που να απαιτούν τη συμμετοχή επιστημόνων και από την Ελλάδα και από το εξωτερικό, στο πρότυπο του Δυεθνικού Επιστημονικού Ιδρύματος ΗΠΑ-Ισραήλ (Binational Science Foundation, προϋπολογισμός πάνω από 1 δις ευρώ), αλλά βέβαια ανοικτά σε επιστήμονες από κράτη πέραν των ΗΠΑ και χρηματοδοτούμενα από την Ελλάδα.

•

Συνεπής πολιτική υποστήριξης των πρωτοβουλιών που στοχεύουν στη δραστηριοποίηση του ελληνικού επιστημονικού δυναμικού του εξωτερικού.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Ένα χρονικό: οι Έλληνες της Αυστραλίας

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

19

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

«Θυμάμαι το ταξίδι σαν να ήταν σήμερα. Ήμασταν 34 ολόκληρες μέρες στο καράβι. Κάναμε το γύρο της Αφρικής για να φτάσουμε στην Αυστραλία. Μετά το στενό του Γιβραλτάρ οι περισσότεροι επιβάτες άρχιζαν να ζαλίζονται λόγω της θάλασσας. Η φιλοξενία ωστόσο στο καράβι ήταν καλή· το φαγητό και οι συνθήκες επίσης. Θυμάμαι βέβαια κάποιες γκρίνιες από Τούρκους συνταξιδιώτες μας που τους ενοχλούσε η ύπαρξη χοιρινού στο φαγητό. Υπήρχαν βέβαια επιλογές για όλους», αναφέρει ο κύριος Χρήστος Λαλίδης, ο οποίος είκοσι τεσσάρων χρόνων, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, αποφάσισε να αφήσει την Ελλάδα για να πάει να ζήσει στην Αυστραλία. Πόντιος, μέλος μιας εξαμελούς οικογένειας που ζούσε στο Κιλκίς, ο Χρήστος Λαλίδης εργαζόταν ως ηλεκτρολόγος. Η εύρεση σταθερής δουλειάς στην Ελλάδα ήταν ένα δύσκολο εγχείρημα. Ο ένας του αδελφός είχε ήδη φύγει από τη χώρα, με πρώτο σταθμό τη Σουηδία και στη συνέχεια την Αυστραλία και συγκεκριμένα την πόλη της Μελβούρνης. Η απόφαση να χτίσει τη ζωή του αλλού, μακριά από την Ελλάδα, ήταν απολύτως συνειδητή. «Από την αρχή στήριξα την απόφασή μου, δεν γίνεται αλλιώς. Την πονάμε την Ελλάδα και έχουμε κρατήσει τους δεσμούς της οικογένειας. Πάντα σκέφτεσαι το πίσω, αλλά στην Αυστραλία υπήρχε άφθονη δουλειά», λέει. Η προετοιμασία του ταξιδιού κράτησε περίπου τρεις μήνες, θυμάται. «Επισκέφτηκα το γραφείο του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης (ΔΟΜ) –τότε ΔΕΜΕ– στη Θεσσαλονίκη για να με βοηθήσει. Μαζί και με άλλους Έλληνες που είχαν λάβει την ίδια απόφαση, παρακολουθούσαμε μαθήματα Αγγλικών μία φορά την εβδομάδα. Μαθαίναμε τα βασικά, τις ώρες, τις μέρες, τα λεφτά. Βασικά εργαλεία για την επερχόμενη καθημερινότητά μας. Ο ΔΟΜ μας κάλυψε και τα έξοδα του ταξιδιού, το εισιτήριο του καραβιού», λέει ο Χρήστος Λαλίδης. «Τότε στην Αυστραλία ήταν η εποχή της ανοικοδόμησης. Ξεκινήσαμε με κτίρια 7 ορόφων για να φτάσουμε να χτίζουμε 90 και τους 100 ορόφους. Οι συνθήκες εργασίας ήταν πολύ καλές. Πρέπει να δουλέψεις για να σταθείς σε ένα καινούργιο κράτος. Χρειάζεται και τύχη, αλλά και πολλή δουλειά».

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

20

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

Η περίπτωση του Χρήστου Λαλίδη δεν είναι μοναδική. «Στη διάρκεια της μεταπολεμικής μετανάστευσης (1952-1974), 270.000 Έλληνες και Κύπριοι μετανάστευσαν στην Αυστραλία και εγκαταστάθηκαν στα αστικά κέντρα και την αχανή επαρχία της χώρας», αναφέρει ο Αναστάσιος Τάμης, Ομότιμος Καθηγητής Κοινωνικής Γλωσσολογίας και Ιστορίας της Ελληνικής Διασποράς και Διευθυντής του Αυστραλιανού Ινστιτούτου Ελληνικών Ερευνών. Στην πλειονότητά τους ήταν αγρότες, μιας παραμελημένης ελληνικής υπαίθρου, και ανειδίκευτοι εργάτες προερχόμενοι από τα αστικά κέντρα της Ελλάδας, που έβγαιναν λαβωμένα από πολύχρονους πολέμους, με περιορισμένη ή ανύπαρκτη εκπαίδευση. (Μ. Δαμανάκης, Στ. Κωνσταντινίδης, Α. Τάμης (επιμ.), Νέα μετανάστευση από και προς την Ελλάδα, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης Κ.Ε.ΜΕ., 2014).

Σύμφωνα με τον κύριο Τάμη, τρεις ήταν οι τρόποι για να πάει κανείς τότε στην Αυστραλία. Κάποιοι πήγαιναν μέσω πρόσκλησης φίλων ή άλλων μελών της οικογένειάς τους που ήδη ζούσαν εκεί, κάποιοι πήγαιναν ως πρόσφυγες (π.χ. Έλληνες στην Ιαπωνία) και κάποιοι μέσω του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης, τότε ΔΕΜΕ, τρόπος που χαρακτηριζόταν τότε και χαρακτηρίζεται και σήμερα «ρυθμισμένη και θεσμοθετημένη μετανάστευση». «[…] μετά το 2010, λόγω της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, ξεκίνησε μια μαζική μετανάστευση Ελλήνων, κυρίως ακαδημαϊκών, εργαζομένων προς τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και προς τις παραδοσιακές χώρες υποδοχής μεταναστών, όπως οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Αυστραλία» (Δαμανάκης, Κωνσταντινίδης, Τάμης (επιμ.), Νέα μετανάστευση…, ό.π.).

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

21

ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ

2040 »

ΜΕΛΕΤΗ: «ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

»

Εκτιμάται ότι το σύνολο των Ελλήνων που φτάνει στην Αυστραλία από το 2009 έως και το 2016 είναι περίπου 89.000 άνθρωποι, αριθμός μη αναμενόμενος <από> την ηγεσία των ελληνικών κοινοτήτων της Αυστραλίας, λόγω της περιόδου ευημερίας που προηγήθηκε στην Ελλάδα από το 1974 έως και το 2010. Σήμερα το σύνολο της ελληνικής κοινότητας της Αυστραλίας υπολογίζεται σε 535,000 άτομα, εκ των οποίων οι μετανάστες πρώτης γενιάς δεν ξεπερνούν τις 44.000. Το εθνογλωσσικό κέντρο παραμένει η Μελβούρνη με 235.000 Έλληνες.

Στις 25 Μαρτίου του 2021 η Όπερα του Σύδνεϋ –το πιο εμβληματικό κτίριο της Αυστραλίας– φωταγωγήθηκε στα γαλανόλευκα (από το εξώφυλλο της εφημερίδας Ο Ελληνικός Κήρυκας).

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

22