FO R U M GESCHIEDENIS
VMB O / HAV O / VWO / GYMNASIU M
Voor een beter begrip
De lesmethoden van Boom voortgezet onderwijs ondersteunen docenten en leerlingen optimaal.
Leren met pen en papier vormt de basis van onze lesmethoden, terwijl digitale hulpmiddelen het leerproces effectief ondersteunen.
v Duurzaam Geen wegwerpboeken
Onze lesmethoden zijn niet alleen inhoudelijk van topkwaliteit, de boeken zijn ook mooi vormgegeven, worden in Nederland gedrukt en gaan meerdere jaren mee.
Wij hanteren geen LiFo-model, zodat leerlingen niet elk jaar hun lesboeken hoeven weg te gooien.
v Vrijheid Jouw school, jouw keuze
Wij geloven in keuzevrijheid: je kiest zelf of je lesgeeft met boeken, digitaal of een combinatie van beide, zonder koppelverkoop of een langjarig contract.
Onze lesmethoden zijn eerlijk geprijsd en vaak goedkoper dan die van andere uitgevers.
v Service Persoonlijk contact
Wij hechten veel waarde aan persoonlijk contact.
Onze educatief adviseurs en uitgevers denken met je mee en ze komen graag persoonlijk langs voor een gesprek.
forum geschiedenis
Uit liefde voor het vak
FORUM Geschiedenis is een leerdoelgestuurde lesmethode voor vmbo, havo, vwo en gymnasium. De inhoud, organisatie, didactiek en vormgeving zijn afgestemd op de verschillende niveaus.
v Didactische uitgangspunten
FORUM Geschiedenis maakt het vak geschiedenis voor leerlingen betekenisvol, toegankelijk en leerbaar.
v Betekenisvol omdat leerlingen leren inzien wat geschiedenis te maken heeft met hun wereld, de wereld van vandaag en de toekomst. Dat gebeurt door de manier waarop de leerstof is gekozen en geschreven.
v De lesmethode is toegankelijk door een duidelijke organisatie van de leerstof in steeds een apart leerboek en opdrachtenboek en een handige opbouw van opdrachtcategorieën.
v Door extra taalhulp en leerondersteuning maakt FORUM van geschiedenis een leerbaar vak.
v Ondersteuning docent
We bieden jou als docent praktische ondersteuning met een gratis docentlicentie. Hierin vind je onder andere: antwoorden op opdrachten, Powerpoints en uitlegvideo’s, toetsen en toetsvragensets. Voor hulp bij het implementeren van de methode staan we graag voor je klaar.
v Toetsen met ToetsPers
Met de docentlicentie heb je toegang tot het toetsplatform van ToetsPers. Hier kun je met het materiaal van FORUM Geschiedenis in een handomdraai je eigen toetsen samenstellen en digitaal of op papier afnemen.
v RTTI
De methode is RTTI-gecertificeerd en alle opdrachten zijn RTTI-gecodeerd. Elk hoofdstuk begint met een duidelijk leerdoel en eindigt met een leerdoelcheck op de cognitieve niveaus. Leerlingen weten hierdoor precies wat er van hen verwacht wordt en kunnen controleren of ze de stof beheersen.
v Scan de QR-code voor meer informatie over FORUM Geschiedenis
FO R U M
FO
R U M
GESCHIEDENIS
VMBO-T / HAVO 1
FO
R U M
GESCHIEDENIS
HAVO/VWO 1
FO
R U M
GESCHIEDENIS
VMBO-T / HAVO 2
VMBO BOVENBOUW
Zie pagina 12–15
HAVO/VWO 2
FO
R U M
GESCHIEDENIS
HAVO 3
Elk leerjaar tien tijdvakken blijkt heel afwisselend. De tekst is toegankelijk en compact geschreven met leuke opdrachten, waardoor leerlingen echt met geschiedenis bezig zijn. Ook begrijpen mijn leerlingen geschiedenis beter. Ik merk dat ze het echt gaan onthouden.
Geschiedenisdocent Gomarus, Drachten
FO
R U M
GESCHIEDENIS
GYMNASIUM / VWO + 1
FO R U M
GESCHIEDENIS
GYMNASIUM / VWO + 2 VWO / GYMNASIUM 3
FO R U
M
GESCHIEDENIS
Leerlingen werken zelfstandig, leuke opdrachten, goed te doen. De toetsen sluiten heel goed aan bij de tekst. Heel plezierig werken.
Geschiedenisdocent Augustinus, Groningen
FORUM Geschiedenis onderbouw
FORUM Geschiedenis onderbouw is een lesmethode voor vmbo-t, havo en vwo / gymnasium. Voor elk leerjaar is een leerboek, opdrachtenboek en een digitale licentie beschikbaar.
v Ontwikkelingsstadia van leerlingen
Uit onderzoek blijkt dat leerlingen van 12 jaar vooral belang hebben voor concrete informatie. Gaandeweg komt daar belangstelling bij voor intermenselijke verhoudingen en aan het eind van de onderbouw wordt een begin gemaakt met abstract-filosofisch denken. Daarom hebben we gekozen voor een sociaaleconomische invalshoek in leerjaar 1, in leerjaar 2 voor een cultureel-mentale invalshoek en in leerjaar 3 voor een politiek-abstracte geschiedenis van de tijdvakken.
v Alle tien tijdvakken in elk leerjaar
In elk leerjaar komen alle tien tijdvakken aan de orde. Door enkel een chronologische lijn aan te bieden van bijvoorbeeld de sociaaleconomische geschiedenis, begrijpen leerlingen de leerstof beter.
v Historisch-actuele thema’s
Naast de tien tijdvakken heeft elk leerjaar een aantal thema's en historische mysteries die qua thematiek passen bij de invalshoek van dat jaar.
v Functioneel taalonderwijs
Leerlingen worden in hun eigen taal aangesproken, waardoor zij zich de historische werkelijkheid goed kunnen voorstellen.
Het overzicht van ‘woorden & begrippen’ vormt de rode draad van het verhaal.
v Doorgaande leerlijn
Door de opbouw, de herhaling van het tijdvakkenkader en de aandacht voor historisch denken en redeneren vormt FORUM Geschiedenis onderbouw een goede voorbereiding op de bovenbouwmethode.
v Aanvullende leerlinglicentie
Naast de boeken kunnen leerlingen per hoofdstuk digitale opdrachten maken. Deze opdrachten sluiten aan bij de kern van het hoofdstuk en zijn handig ter voorbereiding op een proefwerk.
v Bekijk op de volgende bladzijden voorbeeldpagina’s uit de methode.
v Meer informatie? https://www.boom.nl/voortgezet-onderwijs/ forum-geschiedenis
kenmerkende aspecten ‘Verlicht absolutisme’ en ‘Democratische revoluties’ staan centraal in hoofdstuk B7 van leerjaar 3.
taal
Begrippen en kernwoorden vormen samen de rode draad van het verhaal. In het opdrachtenboek zijn opdrachten opgenomen die de taalontwikkeling ondersteunen.
leerboek
opdrachtenboek
leerdoelgestuurd
opbouw hoofdstuk Elke tijdvakhoofdstuk heeft een vaste opbouw: voorbereiden, verwerken (inclusief ‘begrippen en woorden’), historisch denken, door de tijd heen en terugblikken.
& revoluties
v Verlicht absolutisme
v Democratische revoluties
In vorige leerjaren ging het bij dit tijdvak over de trans-Atlantische slavenhandel en de afschaffing van de slavernij. Het was ook het tijdvak van de Verlichting die opkwam voor rechten van de mens en vrijheid. Dit jaar bekijken we hoe zulke ideeën werden toegepast. Op welke manieren veranderde de Verlichting de politiek?
A — Verlicht absolutisme
Frederik de Grote van Pruisen (r. 1740–1786) inspecteert de aardappeloogst. Pruisen was een koninkrijk in Noord-Duitsland. Het was nogal bijzonder dat Frederik dit soort dingen deed. Koningen zaten in hun paleizen, gingen op jacht, vierden feesten in hun grote paleistuinen, en voerden vooral veel oorlog. Maar gewoon boerenwerk, daar hielden ze zich niet mee bezig. Frederik de Grote had veel belangstelling voor wetenschap en verlichte ideeën. Zo was hij te weten gekomen dat aardappelen per akker veel meer voedingsstof opleveren dan graan. Dat was een oplossing voor het voedseltekort: als alle boeren aardappelen gingen verbouwen in plaats van graan, zou iedereen genoeg te eten hebben. In Pruisen zou niemand meer honger hoeven te lijden. Dus moesten boeren leren hoe ze aardappelen moesten verbouwen. Frederik vond dat koningen er waren voor het volk en niet andersom. Zij moesten zorgen dat het volk het goed had. Hij pakte het dus heel anders aan dan Lodewijk XIV van Frankrijk (r. 1643–1715). Lees nog maar eens de tekst die bisschop Fénelon over Lodewijk schreef ( zie pagina 66 ).
B_07_HAVO_3_Pruiken+revoluties.indd 70-71
Tijdvakken B
Hier zie je Frederik de Grote in zijn paleis. De koning zit in het midden achter de tafel. Links zie je de Franse filosoof Voltaire (1694–1778) die zich naar voren buigt. Voltaire was een verlicht denker. Hij was erg voor verdraagzaamheid godsdienstvrijheid en een betere rechtspraak met redelijke straffen. Verlichte denkers vonden ook de standenmaatschappij met voorrechten voor adel en geestelijkheid onredelijk. Misschien ging het daar aan deze tafel ook wel over. Koning Frederik vond het allemaal zéér interessant. Hij wilde zijn land op een moderne manier regeren. Over de godsdienst zei hij bijvoorbeeld: ‘In mijn land moet iedereen maar op zijn eigen manier in de hemel zien te komen!’ Hij verbeterde ook de rechtspraak en zorgde dat edelen en geestelijken zich nuttig maakten en niet alleen aan zichzelf dachten. Maar over inspraak voor het volk, of nog erger: over democratie, wilde Frederik de Grote niets horen. Hij alleen moest de macht hebben en houden. Hij was een absoluut vorst en dat moest zo blijven. Als het volk aan de macht kwam, kreeg je alleen maar ellende, zei Frederik, want: ‘De grote massa is dom en deugt niet.’
Vorsten die absoluut regeren, maar wél alles doen om welvaart in het land te krijgen, noem je ‘ verlichte absolute vorsten ’.
Vorig jaar leerde je dat verlichte denkers het rationele denken overal wilden toepassen, bijvoorbeeld in de godsdienst en de rechtspraak. Ze waren tegen standsverschillen en tegen slavernij Natuurlijk pasten ze het rationele denken ook toe in de politiek Over hun moderne ideeën werd druk gediscussieerd in cafés Veel verlichte denkers dachten anders over politiek dan een vorst als Frederik de Grote. Ze vonden het niet logisch dat één man alle macht had. Ze waren het niet eens met het goddelijk recht van koningen.
7 Pruiken & revoluties 1700 –1800
doel → Je leert over de gevolgen van de Verlichting voor de politiek en over de democratische revoluties in Amerika, Nederland en Frankrijk.
Voorbereiden
1 In deel 1 van Forum leerde je bij dit tijdvak over mensen die de slavernij wilden afschaffen. Hoe noem je die mensen? Kies het antwoord.
A abolitionisten
B calvinisten
C imperialisten D rationalisten
2 In deel 2 van Forum leerde je bij dit tijdvak over de Verlichting. Welke ideeën passen daarbij? Kies er twee.
A Bij een dief moet de hand afgehakt worden.
B Van leren word je verstandig, van spelen niet.
C Een land moet één godsdienst hebben en de andere verbieden.
D Mensen zijn gelijk geboren.
E De standensamenleving is door God bedacht en dus goed.
3 Past slavernij bij de ideeën van de Verlichting? Leg je antwoord uit.
4 Leerboek, afbeelding 1 t/m 10
In dit hoofdstuk komen politieke revoluties voor. Kies twee afbeeldingen die je daar goed bij vindt passen.
Verwerken
v A — Verlicht absolutisme Leerboek, p. 70–72
5 Leerboek, afbeelding 1 Gebruik het werkblad met de afbeelding op de pagina hiernaast. Naast Frederik de Grote staat een edelman. Bij de koets praten mensen uit het dorp met elkaar. Achter de boer staat zijn dochter. a Vul in wat deze mensen kunnen hebben gezegd of gedacht. i b Leg uit wat er ‘verlicht’ is aan wat Frederik op de afbeelding doet. t2 c Toch was Frederik ook duidelijk een vorst. Hoe laat de schilder dat zien? t1 d Leg met behulp van de tekst van bisschop Fénelon (p. 66 in het leerboek) het verschil uit tussen Lodewijk XIV en Frederik de Grote. t2
6 Leerboek, afbeelding 2 a Iedereen aan tafel kijkt naar Voltaire. Bedenk een reden waarom dat zo is. i b Welke uitspraak over Frederik de Grote is juist? Leg je antwoord uit. t1
A Frederik de Grote was verlicht in het denken over godsdienst.
B Frederik de Grote was verlicht in het denken over politiek.
tijdvakken
Alle tien tijdvakken in elk leerjaar.
Het chronologische raamwerk voor leerlingen wordt geleidelijk opgebouwd en steeds verder uitgediept. Zodoende starten leerlingen in de bovenbouw met een duidelijke basis aan oriëntatiekennis.
samenhang tekst & afbeeldingen
De leerteksten zijn korte, genummerde stukken die elk bij een afbeelding horen met hetzelfde nummer.
c In tekstblok 2 staan twee uitspraken van Frederik de Grote:
v ‘In mijn land moet iedereen maar op zijn eigen manier in de hemel zien te komen!’ v ‘De grote massa is dom en deugt niet.’
Leg voor elk van beide uitspraken uit wat Frederik ermee bedoelde. t2
7 Leerboek, afbeelding 3 a Welke zin uit tekstblok 3 past bij de afbeelding? t1 b Welke woorden passen bij rationeel denken? Kies er vier. t1 alleenheerschappij / bewijzen / bijgeloof / café / gelijkheid / verstand / volkssoevereiniteit / wonderen.
c Leg uit waarom verlichte denkers in de achttiende eeuw een democratische revolutie wilden. Gebruik twee van de vier woorden die je bij a hebt gekozen. t1
8 Leg uit waarom volkssoevereiniteit en goddelijk recht elkaars tegenovergestelde zijn. t1
v B — Democratische revoluties in Amerika en Nederland Leerboek, p. 72–73
9 Leerboek, afbeelding 4 a Leg uit wat er op de afbeelding gebeurt. t1 b De mensen die hier protesteerden, zeiden: ‘Geen belasting zonder vertegenwoordiging.’ Leg uit wat ze daarmee bedoelden. t2 c Het lijkt net of indianen de thee in het water gooien, maar dat was niet zo. De actievoerders hadden zich als indianen verkleed. Daarmee wilden ze laten zien dat zij ‘echte Amerikanen’ waren. Vul de volgende zin aan. Neem de nummers over en zet er de juiste woorden achter. t1
Zij waren de echte Amerikanen, dus moesten zij ook de ……[1]…… over het land hebben, en niet ……[2]……
rtti
Opdrachten gekoppeld aan cognitieve niveaus van RTTI.
havo/ vwo leerjaar 1
relevante thema’s in deel c Met prikkelende vragen: Hoe heeft dit zo kunnen gebeuren?
Sommige vragen zijn nog nooit echt opgelost: het zijn mysteries. Leerzaam voor het heden en de toekomst.
historisch denken
Leerlingen leren aan de hand van beschrijvende en bewijzende bronnen beargumenteren welke verklaring voor de moord het meest plausibel is.
In de onderbouw wordt een basis gelegd waarop in de bovenbouw voortgeborduurd wordt.
Onderzoeken & vergelijken C
Historisch mysterie De moord op graaf Floris V 2
In 1296 werd graaf Floris V van Holland (r. 1256–1296) door zijn edelen vermoord. Floris was heel geliefd bij zijn onderdanen. Hij was bijna net zo machtig als de koningen van Engeland en Frankrijk. Het is erg schokkend als zo iemand wordt vermoord. Waarom brachten de edelen hun vorst om het leven? Wat had Floris hun aangedaan? Wat wilden de edelen bereiken? Het zijn lastige vragen, omdat er maar weinig bronnen over de moord zijn. Toch proberen we het mysterie op te lossen.
A — De moord
‘Uw hoge sprongen zijn gedaan! ’ Op 23 juni 1296 was graaf Floris V voor zaken in de stad Utrecht. Zijn edelen Gijsbrecht van Amstel (1230–1303) en Herman van Woerden (1240–1304) hadden schulden gemaakt bij een andere edelman. Floris V leende hun vierhonderd pond waarmee zij hun schuld konden aflossen. De besprekingen werden feestelijk afgesloten met een rijke maaltijd waar zo’n twintig edelen aan deelnamen. Gijsbrecht van Amstel en Herman van Woerden zaten tevreden naast Floris aan tafel, die zich de maaltijd goed liet smaken.
Later in de middag zouden de edelen met de graaf op valkenjacht gaan even buiten de stad. Maar doordat Floris zich na het eten even terugtrok voor een middagdutje, miste hij de afgesproken tijd waarop ze zouden vertrekken. Gijsbrecht van Amstel maakte hem wakker en zei dat hij te lang had geslapen. De anderen waren al weg. Zelf ging hij nu ook alvast. De graaf zei dat hij zo snel mogelijk zou volgen. Met twee schildknapen reed Floris even later naar het valkenveld waar ze hadden afgesproken. Toen hij daar aankwam, zag hij dat niet alleen Gijsbrecht en Herman hem opwachtten, maar ook Gerard van
108
leerboek
opdrachtenboek
Velsen (?–1296) en nog een flink aantal andere edelen. Dat verbaasde Floris, want vergeleken met de andere hoge edelen was Gerard maar een onbelangrijke man. Wat deed hij hier? Zou er iets aan de hand zijn?
Plotseling reed Herman van Woerden uit het groepje op Floris af. Hij greep de teugels van het paard van de graaf en riep: ‘Uw hoge sprongen zijn gedaan! Heer meester, gij moet hier blijven, gij bent onze gevangene, of gij het nu leuk vindt of niet!’ Floris dacht dat Herman een grap maakte. Maar een andere edelman pakte zomaar de roofvogel van zijn hand af! Het was blijkbaar helemaal geen grap, het was bittere ernst ! De graaf trok zijn zwaard om zich te verdedigen. Daarop dreigde Gerard van Velsen hem de ‘schedel tot aan de tanden toe’ in te slaan als hij zich zou verzetten. Eén van de schildknapen probeerde Floris nog te bevrijden, maar de edelen sloegen op hem in en verwondden zijn paard. Toch wist hij samen met de andere schildknaap te ontkomen. In Utrecht waarschuwden ze edelen die Floris V trouw waren gebleven. Het nieuws van de gevangenneming verspreidde zich als een lopend vuurtje. Diepe wonden De ontvoerders brachten de graaf naar het Muiderslot, een kasteel dat hij nota bene zelf had laten bouwen. Boze boeren en burgers verzamelden zich bij het slot om hun graaf te bevrijden. Vissers voeren met boten heen en weer op de Zuiderzee om te voorkomen dat de graaf via het water zou worden weggevoerd. De drie ontvoerders voelden zich niet meer veilig in het slot. Ze besloten te proberen stiekem langs de boeren en burgers te ontsnappen. Om de graaf onherkenbaar te maken, deden ze hem een grijze mantel om. Ze boeiden zijn handen, bonden zijn voeten onder de buik van het paard aan elkaar vast en stopten een handschoen in zijn mond. Zo reden ze zo onopvallend mogelijk weg.
leerdoelgestuurd
rtti
De opdrachten zijn gekoppeld aan cognitieve niveaus van RTTI
Onderzoeken & vergelijken C
2 Historisch mysterie
De moord op graaf Floris V
doel → Je leert hoe je de beste verklaring kunt vinden voor een belangrijke gebeurtenis als de moord op een middeleeuwse graaf.
Voorbereiden Verwerken
Graaf Floris leefde in de tijd van steden en staten. Nieuwe steden groeiden en de handel bloeide op. Er waren ook nog steeds edelen in burchten die het liefst hun eigen gang gingen. Ze hielden de horige boeren op hun domeinen zo veel mogelijk in hun macht.
1 Wat zou jij doen als je graaf was van een land met steden, boeren en edelen: helpen met de groei van de steden en de handel, of proberen goede vrienden te blijven met je edelen? Leg uit waarom.
2 Bedenk wat misschien een probleem zou kunnen zijn van de keuze die je bij opdracht 1 gemaakt hebt. Leg het probleem uit.
v A — De moord
Leerboek, p. 116–118
3 Het verhaal van de moord wordt in het leerboek precies beschreven. Er staat bijvoorbeeld dat de graaf ‘zich de maaltijd goed liet smaken’. Hoe weten we dat eigenlijk? De belangrijkste bron over de moord is de Rijmkroniek van Holland De schrijver daarvan was Melis Stoke (1235–1305), een trouwe ambtenaar van graaf Floris die goed op de hoogte was. Hij schreef over de maaltijd: ‘Men at en dronk daar heel verblijd, de maaltijd was uitstekend bereid. De herbergier stond goed bekend, Die middag was een mooi moment.’
Vind je deze bron een goed genoeg bewijs om te kunnen zeggen dat Floris V ‘zich de maaltijd goed liet smaken’? Leg je antwoord uit. t2
4 Leerboek, afbeelding 2 a Noem de drie namen van de samenzweerders en beschrijf wat ze precies deden bij de moord op Floris V. t1 b Op de afbeelding zie je in het midden vier mannen te paard: één met een blauwe, één met een groene, één met een gele en één met een rode mantel. Bedenk wie de graaf was en wie Herman van Woerden. Leg je antwoord uit. t2
1 Het Muiderslot tegenwoordig. Op de achtergrond het IJsselmeer, dat toen nog een zee was.
2 Op deze schoolplaat uit 1975 wordt Floris door zijn edelen aangehouden. Hij draagt een roofvogel op zijn arm. Rechts een van zijn schildknapen en zijn hazewindhonden die vervaarlijk naar de samenzweerders blaffen.
Historisch mysterie De moord op graaf Floris V 2
5 a Het plan van de edelen was om Floris te ontvoeren, niet om hem te doden. Noem drie dingen waaruit dat blijkt. t2 b Toch werd Floris V vermoord. Beschrijf hoe dat zo gebeurde. t1
6 Leerboek, afbeelding 1 Leg uit waarom het Muiderslot gunstig lag als het de bedoeling was de graaf naar het buitenland te vervoeren. t1
v B — Verklaringen
Leerboek, p. 119–121
7 Werk samen in een drietal. Lees de verklaringen en bespreek welke verklaring jullie in je groepje op het eerste gezicht de beste vinden. Schrijf op waarom jullie dat vinden. i
8 Werk verder met het drietal. Met de zeven bronnen op p. 142–145 van dit opdrachtenboek moeten jullie uitzoeken welke bronnen er voor elke verklaring zijn en of het goede bronnen zijn.
v Leerling 1 leest (stil / voor zichzelf) bron 1, 2 en 3 v Leerling 2 leest (stil / voor zichzelf) bron 4 en 5 v Leerling 3 leest (stil / voor zichzelf) bron 6 en 7
Let er goed op wie een bron heeft geschreven of waar hij vandaan komt. Zoek bij elke bron een antwoord op deze drie vragen:
1 Met welke verklaring heeft de bron te maken: 1, 2 of 3?
2 Hoe betrouwbaar lijkt de bron? Hoe komt dat?
3 Levert de bron bewijs vóór of juist tégen de verklaring?
Leg aan je medeleerlingen uit wat je gevonden hebt. Luister naar hun conclusies. t2
9 Lees de tekst ‘Beschrijvende en bewijzende bronnen’ op p. 142 van dit opdrachtenboek. Neem dan het schema hieronder over en vul het samen in. t2
Bronnen die erbij horen
Beschrijvende of bewijzende bron?
verklaring 1 De graaf bevoordeelde boeren en stedelingen
verklaring 2 De koning van Engeland zat erachter
verklaring 3 De graaf had ruzie met Gerard van Velsen
Spreekt de bron de waarheid? (Is de bron betrouwbaar?)
Is de bron een goed bewijs vóór of tégen de verklaring?
duidelijke structuur
Het leerboek bestaat uit drie delen:
Deel A – Wat is geschiedenis?
Deel B – Tien tijdvakken
Deel C – Mysteries, vergelijkende thema’s & een diachronisch thema
Historisch
De edelen wilden Floris V misschien over zee naar Engeland of Brabant brengen.
FO R U M GESCHIEDENIS
FO R U M OPDRACHTEN
VMB O– KGT
VMB O– KGT 3
VMBO-KGT 3 LEERBOEK
VMBO-KGT 3 OPDRACHTEN
FO R U M GESCHIEDENIS
FO R U M OPDRACHTEN
4
VMB O– KGT
VMB O– KGT 4
VMBO-KGT 4 LEERBOEK
VMBO-KGT 4 OPDRACHTEN
FORUM Geschiedenis bovenbouw vmbo
De lesmethode F ORUM Geschiedenis vmbo bovenbouw bestaat uit vier boeken: voor elk leerjaar is een leerboek en een opdrachtenboek beschikbaar.
v Thema’s
De hoofdstukken van de boeken corresponderen met de voorgeschreven thema’s uit het school- en eindexamen. Typisch FORUM-stijl is dat de thema’s gekoppeld zijn aan relevante, problematiserende vraagstellingen die een verband leggen tussen verleden, heden en toekomst.
v Functioneel taalonderwijs
Door het vermijden van lange zinnen en onnodig ingewikkelde formuleringen zijn de teksten maximaal toegankelijk geschreven. In het opdrachtenboek zijn opdrachten opgenomen die de taalontwikkeling ondersteunen.
v Doorgaande leerlijn
Leerlingen die overstappen van vmbo-t / havo naar bovenbouw vmbo herkennen de structuur en de wijze waarop ze zelfstandig kunnen werken. Daar waar het functioneel is worden er relaties gelegd met de leerstof uit de tijdvakken in de onderbouwboeken.
v Examenvoorbereiding
Leerboek 3 biedt een apart deel met extra uitleg over de historische denkwijzen. In leerboek 4 is een apart deel opgenomen met aanwijzingen voor de examenvoorbereiding.
v Aanvullende leerlinglicentie
In het derde leerjaar kunnen leerlingen uitlegvideo’s gebruiken ter voorbereiding van elk thema.
v Bekijk op de volgende bladzijden voorbeeldpagina’s uit de methode.
v Meer informatie?
https://www.boom.nl/voortgezet-onderwijs/ forum-geschiedenis/forum-geschiedenis-vmbobovenbouw
Europeanen arriveren in Indonesië B Hoe verliep het eerste contact tussen Nederlanders en Indonesiërs?
Elke thema heeft een overzichtelijke praragraafindeling en sluit af met een aantal vaste onderdelen, bijvoorbeeld ‘ historisch denken ’.
leerboek
opdrachtenboek
De opdrachten zijn gekoppeld aan cognitieve niveaus van RTTI heldere structuur
Na 1500 kwamen Europeanen naar de Indonesische eilanden. De eersten waren de Portugezen in 1511. Zij waren begonnen met de Europese ontdekkingsreizen. Een tijdje later volgden de Nederlanders. In 1596 kwam Cornelis de Houtman (1565–1599) aan in het sultanaat Bantam in het westen van Java. De Nederlanders wilden in Indonesië handel drijven in specerijen zoals peper, kaneel, nootmuskaat en kruidnagels. Die waren in Europa heel duur. De sultan van Bantam gaf toestemming voor de handel. Toch werd de eerste reis van De Houtman geen succes, vooral omdat hij zich zo lomp en onbeleefd gedroeg. Maar de Nederlanders wisten nu hoe je naar Indonesië kon varen. Daardoor volgden er steeds meer.
rtti
In 1602 besloten de Nederlanders alle handel met Azië te voeren via de Verenigde Oost-Indische Compagnie ( VOC ). De VOC kreeg het alleenrecht op de Aziatische handel, ook wel monopolie genoemd. Zo konden de Nederlanders onderling niet met elkaar concurreren
De VOC benoemde een gouverneur-generaal als hoofd over alle handel in Azië. Een belangrijke gouverneur was Jan Pieterszoon Coen (1587–1629). Hij vond dat de VOC in Indonesië een vaste hoofdplaats moest hebben. Zonder toestemming van de plaatselijke sultan veroverde hij de stad Jayakarta 5 6 5 6
01_Leerboek_VMBO_3_Indonesië+Nederland.indd 12-13
Indonesië & Nederland 1
Europeanen arriveren in Indonesië B
Leerboek, p. 12 – 13
v Verwerking
1 Leerboek, afbeelding 5 Op deze schoolplaat uit 1925 is Cornelis de Houtman beleefd groetend afgebeeld. Klopt dat met de werkelijkheid? Leg je antwoord uit. t 1
2 De reis van De Houtman was niet zo’n succes. a Wat was daarvan een oorzaak? r b Toch had de reis belangrijke gevolgen Leg uit welke. t 1
3 a Waarom stichtte Jan Pieterszoon Coen Batavia? r b Hoe stichtte Jan Pieterszoon Coen Batavia? r
4 afbeelding 2 Leg uit hoe het handelscentrum Batavia werkte. Besteed óók aandacht aan de brede pijl onderaan. t 2
5 De VOC gedroeg zich net als de Indonesische vorsten. Welke drie zinnen passen daarbij? t 1 A De VOC had factorijen.
B De VOC voerde oorlog om haar macht uit te breiden.
C De VOC had horigen en slaven in dienst. D De VOC had een gouverneur-generaal om het handelsgebied te besturen.
E De VOC sloot handelsverdragen met vorsten.
6 Kijk goed naar de jaartallen bij Trunajaya en Amangkurat II. In welke jaren moet de oorlog dus geweest zijn? Leg je antwoord uit. t 1
7 Leerboek, afbeelding 7 a Welke personen op de afbeelding zijn duidelijk Nederlanders? Geef het aan door de personen vanaf rechts te tellen: de zoveelste en zoveelste van rechts. t 1 b Hoe is te zien dat de Nederlanders in hun oorlogen met Indonesische strijders samenwerkten? t 2
De Nederlanders hadden nu op West-Java een klein stukje land veroverd. Op andere plaatsen stichtten ze handelskantoren aan de kust: factorijen. Soms werd daar een fort bij gebouwd om aanvallen te kunnen afslaan. Zo werd de handel veilig gehouden. De VOC gedroeg zich net zoals de Indonesische vorsten. Op de kleine stukjes VOC-land liet de com-
13 en verwoestte die. Op deze plek stichtte hij in 1619 Batavia. Die stad heet tegenwoordig Jakarta: de hoofdstad van Indonesië. Jayakarta lag op de grens van de gebieden van twee sultans. Coen werkte nu eens samen met de een en dan weer met de ander. Zo kreeg hij zijn zin. Bij Batavia werd een sterk fort gebouwd. Zo kon de stad niet meer worden veroverd door Indonesische sultans. Batavia werd gebruikt als handelscentrum Alle goederen van de verschillende Indonesische eilanden werden er verzameld en ingeladen in grote vloten. Die voeren dan naar Nederland, waar de spullen met veel winst werden verkocht.
8 a Bedenk waarom het voordelig kon zijn voor de Indonesiërs als Nederlanders onderling met elkaar concurreerden. i b Bedenk of het alleenrecht van de VOC betekende dat de Nederlanders nu helemaal geen concurrenten meer hadden. Leg je antwoord uit. i
v Toepassing
9 Gebruik bron 2
a Met welke bedoeling heeft Cnoll dit schilderij waarschijnlijk laten maken? t 1
b Noem twee dingen die je uit dit schilderij kunt opmaken over de manier waarop Nederlanders omgingen met de inheemse bevolking van Indonesië. t 1 c De mannelijke bediende is Surapati. Hij was afkomstig van het eiland Bali en op jonge leeftijd door Chinezen of Arabieren in Batavia als slaaf verkocht. Omstreeks 1678 ontsnapte hij uit de slavernij. Daarna vocht hij met een leger tegen de VOC. Tussen 1690 en 1706 was
pagnie boeren voor zich werken als horigen Er werden duizenden slaven gebruikt voor allerlei werk. Dat was in Indonesië nu eenmaal gewoon. Met de vorsten werden handelsverdragen gesloten voor de levering van specerijen. Indonesische vorsten waren eraan gewend om verdragen met elkaar te sluiten. De Indonesische vorsten voerden ook vaak oorlog tegen elkaar. Soms vocht de VOC daarin mee. De Indonesiërs zagen dat de Europeanen sterke wapens hadden. Daarom vroegen ze de VOC soms om hen te helpen. Dat deed de VOC dan in ruil voor gunstige handelsverdragen. Een voorbeeld was de oorlog van prins Trunajaya (1649–1680) van Madura tegen sultan Amangkurat II (r. 1677–1703) van Mataram. De VOC hielp de sultan. In ruil wilden de Nederlanders dan de stad Semarang hebben aan de noordkust van Java. VOCsoldaten namen Trunajaya gevangen en leverden hem uit aan de sultan. Die had beloofd de prins goed te behandelen als de VOC-soldaten hem uitleverden. Maar hij stak hem toch eigenhandig dood. Op afbeelding 7 zie je dat gebeuren.
hij vorst van een vorstendom op Oost-Java. Daar had hij talloze slaven in dienst. Leg uit wat je hieruit kunt opmaken over slavernij in Indonesië. t 2 d Wat is juist? Iemand als Cnoll gedroeg zich heel anders dan / ongeveer hetzelfde als edelen en vorsten in Indonesië. Leg je keuze uit. t 2
Bron 2 afbeelding 3 Dit is een schilderij van VOC-opperkoopman Pieter Cnoll, zijn vrouw Cornelia en zijn dochters. Het schilderij is in 1655 gemaakt door Jacob Coeman. De vrouw was dochter van een Nederlandse vader en een Japanse moeder. Die moeder was iemand die voor geld seks had met Europeanen. Iemand als Cnoll kon in korte tijd schatrijk worden. Het portret laat die rijkdom zien. De kleding is verrijkt met de kostbaarste juwelen. Op de achtergrond rechts staan twee van hun vijftig slaaf-bedienden.
samenhang tekst & afbeeldingen De leerteksten zijn korte, genummerde stukken die elk bij een afbeelding horen met hetzelfde nummer.
FO R U M GESCHIEDENIS
FO R U M
OPDRACHTEN
BOVENBOUW HAVO
HAVO 4–5 LEERBOEK
HAVO VWO nieuw!
FO R U M GESCHIEDENIS
BOVENBOUW HAVO
HAVO 4–5 OPDRACHTEN
BOVENBOUW VWO
VWO 4–6 LEERBOEK
FO R U M OPDRACHTEN
BOVENBOUW VWO
VWO 4–6 OPDRACHTEN
FORUM Geschiedenis bovenbouw havo en vwo
FORUM Geschiedenis maakt het vak geschiedenis leerbaar door helder en begrijpelijk taalgebruik. In de geheel vernieuwde, tweede editie wordt extra aandacht besteed aan taal- en leeshulpen. De verbanden met oriëntatiekennis worden expliciet gemaakt.
v Doorgaande leerlijn
In de online omgeving worden oefendrills aangeboden waarmee leerlingen de examenstof kunnen oefenen: de kenmerkende aspecten en de historische contexten. Uitgebreide toetsen vind je in de online docentenomgeving.
v Alle examenonderdelen in één leerboek
Alle examenonderdelen staan in één leerboek en opdrachtenboek.
v Relevante geschiedenis
FORUM Geschiedenis vertelt hoe geschiedenis in de samenleving wordt gebruikt en legt daardoor de nadruk op de relevantie van het vak.
v Historisch-actuele thema’s
FORUM Geschiedenis gaat in op de actualiteit en toont dat geschiedenis niet alleen met het verleden te maken heeft, maar een vak is van verleden, heden en toekomst.
tweede editie
v Historisch denken en redeneren Leerlingen ontwikkelen eigen standpunten over historisch-actuele thema’s.
v Taal van de geschiedenis Leerlingen worden in de methode voorzien van de taal die zij nodig hebben om historische teksten te lezen en kritisch te analyseren. Om de leerstof beter te kunnen lezen en begrijpen biedt de lesmethode taal- en leeshulp aan.
v Bekijk op de volgende bladzijden voorbeeldpagina’s uit de methode.
v Meer informatie? https://boomvoortgezetonderwijs.nl/ forum-havovwo/
havo / vwo bovenbouw
heldere indeling
Het leerboek bestaat uit vijf delen :
Deel A – Het gebruik van geschiedenis
Deel B – Hoe geschiedenis in elkaar zit
Deel C – Oriëntatiekennis
Deel D – Historisch actuele thema’s
Deel E – Historische contexten
oriëntatiekennis
Aan het begin van elke paragraaf een vermelding van de kenmerkende aspecten die samenhangen met de leerstof. Aan het eind van het thema staat een overzicht met uitleg hoe de oriëntatiekennis in het thema functioneert.
2 Uitvindingen in Oudheid en Middeleeuwen v C4 — De Griekse stadstaat v C9 — De kerstening van Europa v C13 — Opkomst van handel en ambacht
In de klassieke Oudheid was er nogal wat kennis die niet of maar mondjesmaat werd gebruikt. Hoewel watermolens bekend waren, werden zij op minder grote schaal benut dan mogelijk zou zijn geweest. Andere ontdekkingen werden helemaal niet toegepast. Zo vond Heron van Alexandrië (ca. 10–70 n. C.) een soort stoommachine uit, waarmee hij een draaiende beweging kon laten ontstaan. Het apparaat werd alleen gebruikt om verbaasde toeschouwers te vermaken, niet om er iets mee aan te drijven. Je kun je afvragen waarom uitvinders in de Oudheid zo weinig aan toepassing gedacht hebben. Soms wordt verondersteld dat GrieksRomeinse filosofen onderwerpen als ‘werk’ en ‘productie’ niet zo belangrijk vonden. Misschien gingen ze er vanzelfsprekend van uit dat al het werk tóch wel door slaven gedaan werd. Werk was een minderwaardig onderwerp, niet iets om diep over na te denken. In de Middeleeuwen was dat anders. In het christendom werd niet zo op werk neergekeken als bij de Grieken en Romeinen. Christelijke monniken vonden dat een mens moest ‘bidden en werken’. Zo stond het letterlijk in hun eigen leefregels. Er was ook geen
GESCHIEDENIS VOOR BOVENBOUW HAVO
slavernij meer zoals in de Oudheid. Misschien is dat een reden waarom uitvindingen die het werk konden vergemakkelijken in de Middeleeuwen wél werden toegepast. Zo kwamen er veel meer
leerboek havo
opdrachtenboek havo
leeshulp
Per thema is een ‘Leeshulp’ opgenomen om de tekst goed te lezen en te begrijpen.
zelfstandig werken
In het opdrachtenboek werken leerlingen, per paragraaf, zelfstandig aan de verwerkings- en toepassingsopdrachten.
D_02_Energietransities.indd 114-115
thema s
Energietransities D 2
4 Ontwikkelingen in de Engelse textielindustrie
v Doel Je kunt uitleggen welke rol de Verlichting en koopman-ondernemers hebben gespeeld in de vernieuwingen in de Engelse textielindustrie en waarom deze vernieuwingen weerstand opriepen.
v Leeshulp
Deze paragraaf heeft negen alinea’s over uitvindingen in de Engelse textielindustrie.
Er zijn: a alinea’s waarin uitgelegd wordt waardoor nieuwe uitvindingen gestimuleerd werden; b alinea’s over uitvinders en hun uitvindingen; c alinea’s waarin lessen uit de geschiedenis worden getrokken.
opdracht a Nummer de alinea’s van 1 t/m 9. Noteer vervolgens welke alinea’s horen bij A, bij B en bij C. T 1 b Welke van deze drie soorten alinea’s is het belangrijkst (voor als je deze tekst zou moeten leren)? T 1
v Verwerken en oriënteren
1 v B 3 Welke zin beschrijft een oorzaak van het streven naar technische verbeteringen in de Engelse textielindustrie? Kies het antwoord: T 1 a Koopman-ondernemers zochten naar goedkopere manieren om textiel te maken. b Koopman-ondernemers wilden de textielproductie verplaatsen naar grote fabriekshallen.
c Koopman-ondernemers hadden wevers en spinners in dienst die duur waren.
d Koopman-ondernemers kochten wol op die nog bewerkt moest worden.
2 Neem het schema hieronder over en vul het in met de vier beschreven uitvinders. T1
3 Leerboek, afbeelding 5 Beschrijf aan de hand van de afbeelding het voordeel van een spinning jenny boven een traditioneel spinnewiel. T 1
4 Het leerboek beschrijft vier uitvindingen: schietspoel, spinning jenny, water frame en power loom a Welke van deze uitvindingen maakten de overstap naar fabrieksmatige productie mogelijk? T 1 b Leg uit waarom dit van groot belang was voor de
Filosofen in de Oudheid dachten anders over werk dan middeleeuwse monniken. 3
De stoommachine van Heron. 2
ook windmolens gebruikt. Wie deze heeft uitgevonden, weten we niet. Een andere uitvinding van onbekende middeleeuwers was een manier om een paard voor een wagen of ploeg te spannen zonder dat zijn adem werd afgesneden. Vóór deze uitvinding werden ossen gebruikt als trekdieren. Die waren langzaam en niet zo sterk. Een paard levert zo’n drie tot vier keer zo veel trekkracht als een os. Daardoor konden zwaardere ploegen worden gebruikt, met grotere landbouwopbrengsten als gevolg. Met paarden was ook sneller en zwaarder transport mogelijk. Ook in productieprocessen speelden zij een rol via het aandrijven van molens, waarbij paarden in rondjes rondliepen (rosmolens). De Oudheid wordt meestal als méér ontwikkeld beschouwd dan de Middeleeuwen. Daarom is het vreemd dat er toen juist minder technische toepassingen waren. Kennelijk gaat het niet alleen om wetenschap, maar ook om de vraag of mensen daarvan gebruik willen maken. Dat hangt af van de cultuur waarin de wetenschap wordt ontwikkeld. taal v mondjesmaat gebruiken / veronderstellen / filosofen / er vanzelfsprekend van uitgaan / minderwaardig / neerkijken op / als meer ontwikkeld beschouwen / kennelijk
3 Nederland en Engeland in de Vroegmoderne Tijd v C24 — Gouden Eeuw
In de Vroegmoderne Tijd was Nederland één van de rijkste landen van de wereld met een bloeiende handel en een groot koloniaal rijk. Aan de overkant van de Noordzee bouwde aartsrivaal Engeland ook aan zijn handelsrijk. Het energiegebruik in deze twee relatief rijke landen was opvallend groot. In Nederland ging het daarbij vooral om windmolens. Er zijn nog aardig wat molens te zien in Nederland, maar die aantallen zijn niets vergeleken met de hoeveelheden die er ooit geweest zijn. Vooral de Zaanstreek sprong eruit als een ‘industriegebied’ zoals dat in de zeventiende en achttiende eeuw verder nergens in Europa bestond. Omstreeks 1730 waren alleen al in Zaandam en omgeving zo’n 600 molens in bedrijf. Ze zorgden voor papier, olie uit zaden, gezaagd hout (voor huizenbouw en scheepsbouw), touw, verfstoffen en nog allerlei andere producten. Aan brandstof was in Nederland geen gebrek doordat er in de veengebieden turf kon worden gewonnen. Dat was niet alleen belangrijk voor verwarming, maar ook voor bedrijfstakken die werkten met warmte, zoals de aardewerkfabrieken, smelterijen van metaalertsen en bierbrouwerijen. De relatief grote hoeveelheid energie die in Nederland aanwezig was maakte het mogelijk dat er al lang
Landschap buiten de Raampoort aan de westkant
5 v B 3 Beschrijf hoe de Verlichting hooguit een indirecte oorzaak was van de reeks uitvindingen in Lancashire. T 1
6 a Leg uit welke groepen in Lancashire zich verzetten tegen de technische vernieuwingen in de textielindustrie en waarom zij dat deden. T 2 b Beschrijf de ‘les van de geschiedenis’ die hieruit kan worden afgeleid. T 1
7 v C27 De Verlichting Leg uit dat de opvattingen van verlichte denkers in sociaal opzicht goed passen bij de beroepen en de afkomst van de Engelse uitvinders uit het schema van vraag 2. T2
8 v C31 De Industriële Revolutie Gemechaniseerde productie van goederen was de kern van de Industriële Revolutie. Noem uit deze paragraaf enkele voorbeelden van ‘gemechaniseerde productie’. T 1
v Taal
9 Zoek bij elk van de volgende zinnen de uitdrukking die er het best bij past uit de rubriek ‘Taal’ in het leerboek. T 1 a De leerlingen waren niet blij met het besluit van de school om de lestijd te verlengen.
b Het nationalisme speelde een grote rol bij de Eerste Wereldoorlog.
c De taxichauffeurs protesteerden bij het stadhuis omdat iedereen een taxibedrijf kon beginnen nu de gemeente de taxivergunning had afgeschaft
d Om de wereld te laten zien dat hij tegen het fascisme was, stak de man zichzelf in brand.
e De handbalsters speelden fanatiek, niet omdat ze punten wilden pakken, maar omdat ze een goede indruk wilden maken op scouts van andere verenigingen.
f Toen uit een DNA-test bleek wie de dader was, kon de politie de zaak rond de mishandelde man eindelijk oplossen.
g De olieproducerende landen profiteerden van de stijgende olieprijs.
h De populariteit van elektrische voertuigen was niet de belangrijkste oorzaak van de dalende scooterprijs, maar zij speelde op de achtergrond wel mee.
v Toepassen
10 Noem een verschil tussen uitvinders in de textielindustrie in Lancashire en de uitvinders van de röntgenstraling en de penicilline. T 2
11 v B 3 Beschrijf bij elk van de twee uitvindingen (röntgenstraling, penicilline) de rol van toeval en onbedoelde gevolgen T 1
12 v B 3 Was bij de uitvinders in de textielindustrie in Lancashire op dezelfde manier sprake van toeval en onbedoelde gevolgen als bij de twee uitvindingen? Leg je antwoord uit. T 2
historisch-actuele thema’s
Per thema een historisch relevante vraag. In dit geval: Welke energietransities zijn er geweest en wat kunnen we daaruit leren voor de toekomst? Door de opdrachten ontwikkelen leerlingen eigen standpunten.
duidelijke opbouw
De historisch relevante vraag wordt aan de hand van een aantal paragrafen afgewikkeld.
taal
Aan het einde van de paragraaf staan lastige woorden en uitdrukkingen. Het opdrachtenboek biedt hierbij passende opdrachten.
taal
Deze opdracht hoort bij lastige woorden en uitdrukkingen in het leerboek.
FORUM Geschiedenis, alle titels — onderbouw
FORUM Geschiedenis onderbouw vmbo-theoretisch / havo
FORUM Geschiedenis leerboek vmbo-theoretisch / havo 1
isbn 978 94 9322 469 8
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek vmbo-theoretisch / havo 1 isbn 978 94 9322 470 4
FORUM Geschiedenis leerboek vmbo-theoretisch / havo 2 isbn 978 94 6442 011 1
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek vmbo-theoretisch / havo 2 isbn 978 94 6442 012 8
FORUM Geschiedenis onderbouw + bovenbouw licentie aanvullend isbn 978 94 6442 038 8
FORUM Geschiedenis onderbouw + bovenbouw volledig digitaal
FORUM Geschiedenis onderbouw havo / vwo
978 94 6442 039 5
FORUM Geschiedenis leerboek havo / vwo 1 isbn 978 94 9311 378 7
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek havo / vwo 1
FORUM Geschiedenis leerboek havo / vwo 2
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek havo / vwo 2
FORUM Geschiedenis leerboek havo 3
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek havo 3
978 94 9311 379 4
978 94 6442 013 5
978 94 6442 014 2
978 94 6442 084 5
978 94 6442 085 2
FORUM Geschiedenis onderbouw + bovenbouw licentie aanvullend isbn 978 94 6442 038 8
FORUM Geschiedenis onderbouw + bovenbouw volledig digitaal isbn 978 94 6442 039 5
FORUM Geschiedenis onderbouw gymnasium / vwo+
FORUM Geschiedenis leerboek gymnasium / vwo+ 1 isbn 978 94 9311 382 4
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek gymnasium / vwo+ 1 isbn 978 94 9311 383 1
FORUM Geschiedenis leerboek gymnasium / vwo+ 2 isbn 978 94 6442 015 9
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek gymnasium / vwo+ 2 isbn 978 94 6442 016 6
FORUM Geschiedenis leerboek vwo / gymnasium 3 isbn 978 94 6442 086 9
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek vwo / gymnasium 3 isbn 978 94 6442 087 6
FORUM Geschiedenis onderbouw + bovenbouw licentie aanvullend isbn 978 94 6442 038 8
FORUM Geschiedenis onderbouw + bovenbouw volledig digitaal isbn 978 94 6442 039 5
FORUM Geschiedenis, alle titels — bovenbouw
FORUM Geschiedenis bovenbouw vmbo
FORUM Geschiedenis leerboek vmbo-kgt 3 isbn 978 94 6442 147 7
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek vmbo-kgt 3 isbn 978 94 6442 148 4
FORUM Geschiedenis leerboek vmbo-kgt 4
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek vmbo-kgt 4
FORUM Geschiedenis onderbouw + bovenbouw licentie aanvullend
FORUM Geschiedenis onderbouw + bovenbouw volledig digitaal
FORUM Geschiedenis bovenbouw havo en vwo / tweede editie ( 2025 / 2026 )
FORUM Geschiedenis leerboek havo 4 – 5 / tweede editie
978 94 6442 149 1
978 94 6442 150 7
978 94 6442 038 8
978 94 6442 039 5
978 94 6442 243 6
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek havo 4 – 5 / tweede editie isbn 978 94 6442 244 3
FORUM Geschiedenis leerboek vwo 4 – 6 / tweede editie
978 94 6442 245 0
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek vwo 4 – 6 / tweede editie isbn 978 94 6442 246 7
FORUM Geschiedenis bovenbouw licentie aanvullend isbn 978 94 6442 247 4
FORUM Geschiedenis bovenbouw volledig digitaal
FORUM Geschiedenis bovenbouw havo en vwo / eerste editie ( 2019 )
FORUM Geschiedenis leerboek havo 4 – 5 / eerste editie ( 2019 )
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek havo 4 – 5 / eerste editie ( 2019 )
FORUM Geschiedenis leerboek vwo 4 – 6 / eerste editie ( 2019 )
978 94 6442 248 1
isbn 978 94 9286 230 3
isbn 978 94 9286 231 0
isbn 978 94 9286 236 5
FORUM Geschiedenis opdrachtenboek vwo 4 – 6 / eerste editie ( 2019 ) isbn 978 94 9286 237 2
FORUM Geschiedenis onderbouw + bovenbouw licentie aanvullend isbn 978 94 6442 038 8
FORUM Geschiedenis onderbouw + bovenbouw volledig digitaal
isbn 978 94 6442 039 5
Docenten ontvangen 50% korting op de verkoopprijs van tekstboeken, opdrachtenboeken, leerwerkboeken of leeropdrachtenboeken. Bestel jouw docentexemplaren op: https://www.boom.nl/voortgezet-onderwijs
Scan de QR-code voor beschikbaarheid en actuele prijzen.
Nog meer lesmethoden !
Tip je collega
v Bestel een docentexemplaar op boom.nl / voortgezet-onderwijs
WISKUNDE
KERN Wiskunde
KERN NEDERLANDS TAAL & CULTUUR
POLARIS
Natuur- & scheikunde
1
KERN Nederlands
EDU4ALL VMBO Beroepsgerichte vakken
Sociaal-emotionele vaardigheden voor het voortgezet onderwijs
LEEFSTIJL
KERN Engels
1
SPQR
S
• P • Q • R
TAAL & CULTUUR LATIJN
GYMNASIUM ONDERBOUW
Latijnse Taal & Cultuur
ARGO
GRIEKS
TAAL & CULTUUR
GYMNASIUM ONDERBOUW
Griekse Taal & Cultuur
Succesvol de brugklas door Mentorlessen havo/ v wo
ZÓ LEE R JE ! Mentorlessen
Bespiegeling
Kunst Algemeen havo /vwo
BESPIEGELING
Kunst algemeen
EXPO
Beeldende vakken
Contrast
CONTRAST
CKV
Beeldende vakken
bovenbouw havo /vwo
CKV havo / vwo
Persoonlijk contact
Onze educatief adviseurs komen graag langs voor een methodepresentatie. Neem contact op via info @ boomvo.nl.
boom.nl/ voortgezet-onderwijs
September 2025
Klantenservice
Voor vragen over bestellingen of licenties, neem contact op met onze klantenservice. De klantenservice is bereikbaar op werkdagen tussen 08.00 en 17.00 uur.
Telefoon 088 – 030 1000 E-mail klantenservice @ boom.nl
Boom voortgezet onderwijs
Stationsweg 66, 7941 hg Meppel
Nieuwsbrief FORUM Geschiedenis
Wil je op de hoogte blijven van FORUM Geschiedenis? Schrijf je in voor onze nieuwsflits. https://www.boom.nl/voortgezet-onderwijs/ forum-geschiedenis#nieuwsbrief-129
facebook.com / BoomVoortgezetOnderwijs
linkedin.com/company / boom-voortgezet-onderwijs
instagram.com / boomvoortgezetonderwijs
Karen van der Kolk Rudolf van Bekkum
Sandra Hakkesteegt