Feitenreconstructie 2017-2022

Op voorhand is bekend dat als alle huishoudens een subsidie zouden aanvragen voor het maximale bedrag, er 230 miljoen euro tekort zou zijn om aan de vraag te voldoen. Over het besluit om ‘slechts’ 300 miljoen van de beschikbare 1,5 miljard euro te bestemmen voor de regeling lopen de meningen uiteen. Opvallend is dat er volgens Jelle van der Knoop van de Groninger Bodem Beweging aanvankelijk 500 miljoen euro gereserveerd was, maar dat ook de Groningse bestuurders betrokken waren bij de besluitvorming over de verdeling van het totale budget en uiteindelijk hebben besloten om niet 500 maar 300 miljoen euro uit te trekken voor deze regeling.

Er was 300 miljoen en geen cent meer. […] Je had het kunnen delen door veel meer huizen, maar dan had iedereen natuurlijk minder gekregen. […] Hier zeiden we: we willen komen met een serieus te nemen bedrag.

Openbaar verhoor René Paas, 7 oktober 2022

Men, dus de bestuurders, koos ervoor om dat geld – het was een behoorlijke pot, in het begin 500 miljoen en later werd het 300 miljoen – uit te smeren over de hele provincie zo’n beetje. Dan kreeg elk huis €10.000. Daar waren wij tegen, want daar waren ook heel veel mensen bij die nooit een probleem hebben gehad met de hele gaswinningsproblematiek.

Openbaar verhoor Jelle van der Knoop, 5 september 2022

Waarschuwingen voor tekort aan budget Zowel binnen de ministeries van Economische Zaken en Klimaat als Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties staan in interne memo’s signalen dat de subsidieregeling wel eens ontoereikend zou kunnen zijn. In een intern memo over de regeling voor ‘Blok E’ schrijft een ambtenaar van de Projectdirectie Groningen van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat: “Een ruimhartiger regeling zal ook leiden tot meer gebruik van de regeling. […] Daarmee ontstaat het risico dat [op een] gegeven moment aanvragen afgewezen moeten worden omdat het budget uitgeput is. […] Het risico dat aanvragen afgewezen gaan worden is bij vormgeving van de regeling in te perken door de regeling stringenter vorm te geven”. 500

Wij hebben met de ambtenaren gesproken die die regeling op papier zetten. Toen bleek dus dat er te weinig geld in kas was om iedereen te kunnen betalen. Daar hebben we natuurlijk tegen geprotesteerd, van: dat kan je zo niet doen.

Openbaar verhoor Jelle van der Knoop, 5 september 2022

9 Na Westerwijtwerd Veranderingen, en verbeteringen? (2019-2022)

Op 20 april 2021 staat in een nota aan de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties: “Niet iedereen zal de subsidie volledig aanvragen, maar toch is een tekort reëel. Bij het maken van de bestuurlijke afspraken waren partijen zich hiervan bewust”. 501 De keuze voor een begrensd budget is een bewuste bestuurlijke keuze van alle partijen geweest.

Wij wisten toen wel dat als echt ieder adres in dat gebied aanspraak zou doen op die subsidie, het niet genoeg zou zijn. Maar tegelijkertijd vonden we dat het wel een beetje een serieus bedrag moest zijn, waar je ook echt wat mee kunt.

Openbaar verhoor Kajsa Ollongren, 30 september 2022

Minister Blok, de nieuwe minister van Economische Zaken en Klimaat, wordt ambtelijk geïnformeerd over het mogelijke tekort, maar vraagt hier in de ministerraad geen aandacht voor. In een op 25 mei 2021 door minister Blok geaccordeerde nota ‘Vaststellen woningverbeteringssubsidie in het Groningen’ wordt gesteld: “Bij het maken van de bestuurlijke afspraken waren partijen zich bewust van het begrensde budget. Bij de vormgeving van de regeling afgelopen periode is hier opnieuw, nadrukkelijk en meermaals aandacht voor gevraagd bij de partijen. De regionale bestuurders hebben gekozen de potentiële vraag niet te begrenzen door de regeling sterker te richten op woningverbetering. Het budgettaire plafond is daarmee begrenzend voor hoeveel bewoners er gebruik van kunnen maken ipv de potentiële vraag naar de regeling het potentiële gebruik te laten begrenzen. Dat het budget begrensd is, zal ook richting bewoners worden gecommuniceerd.”502

Er was één regeling met geld tekort die onder mij viel. Daarvoor heb ik extra geld gevraagd en gekregen. Er was een andere regeling met geld tekort die niet onder mij viel. Het is niet om af te schuiven, maar dan is het heel logisch dat je op zo’n heel vol bureau zegt: die heeft even niet mijn prioriteit, want daar stuur ik niet op.

Openbaar verhoor Stef Blok, 12 oktober 2022

Het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN) communiceert inderdaad bij de eerste openstelling van de subsidieregeling op 1 juli 2021 over de begrenzing van het budget op zijn website: “Wie het eerst komt, wie het eerst maalt”.503

Commissaris van de Koning René Paas waarschuwt meerdere malen voor het tekort aan budget. Zo richt hij een waarschuwing rechtstreeks aan minister-president Rutte tijdens een werkbezoek

Boek 4

Feitenreconstructie 2017-2022

van Rutte aan Groningen. Paas mailt Rutte op 12 augustus 2021 met een boodschap gericht aan de formatietafel: “Met name voor de categorie E1 [de VVG-subsidie, red.] is het risico groot dat er met de bestuurlijke afspraken onvoldoende middelen beschikbaar zijn gesteld om alle woningen binnen deze categorie subsidie te verlenen. Dat gevoel was merkbaar toen het eerste deel van het budget met een rotvaart was volgetekend: op zichzelf goed nieuws, maar essentieel is dat het rijk garandeert dat er genoeg geld is voor iedereen”. 504

In ambtelijke contacten, […] in allerlei bestuurlijke contacten, van mijzelf bij de premier, […] in de brieven aan de informateurs, […] de formerende partijen, en in een brief van de regio aan minister Blok – op allerlei plekken hebben [we] gezegd: let op, het was heel snel de deur uit, er is te weinig, kom met extra geld.

Openbaar verhoor René Paas, 7 oktober 2022

Budget subsidie ondanks aanhoudende waarschuwingen niet verhoogd Minister Ollongren besluit op 27 september 2021 om de budgetten voor de subsidieregeling voor 2022 en 2023 samen te voegen, dit mede gebaseerd op de snelle uitputting van het eerste deel van het budget. Vijf dagen na de opening op 1 juli 2021 is het eerste deel van het budget (van 80 miljoen euro) al uitgeput. Kamerlid Aukje de Vries (VVD) vraagt naar de mogelijkheden om de budgetten samen te voegen.

De minister licht de overwegingen bij haar besluit toe: “Wel is het goed hierbij aandacht te vragen voor de volgende aspecten. Het samenvoegen betekent dat eigenaren die nu nog geen plannen hadden om iets aan hun huis te doen sneller dan zij dachten daartoe moeten besluiten. Daarnaast is een prijsopdrijvend effect niet uit te sluiten doordat de vraag naar uitvoeringscapaciteit van aannemers en installateurs minder over de jaren verspreid wordt. Gegeven het grote aantal aanvragen bij de eerste tranche, vind ik het van groter belang om aan bewoners snel duidelijkheid te bieden.” […] “Ik verwacht echter dat er, zoals hierboven aangegeven, door het samenvoegen van de budgetten van 2022 en 2023 meer rust ontstaat rond het moment waarop de aanvraag kan worden ingediend, omdat er drie keer zoveel budget beschikbaar is als in 2021.”505

De minister lijkt zich onbewust van een ander mogelijk effect, namelijk dat het voor alle potentiële aanvragers tevens meteen de laatste mogelijkheid zal zijn. Onbedoeld lijkt de samenvoeging van de budgetten voor de tweede en de derde subsidieronde bijgedragen te hebben aan de stormloop. Zonder samenvoeging had het bestaande budget uit de derde subsidieronde door het nieuwe kabinet probleemloos opgehoogd kunnen worden op basis van de ervaringen in de tweede ronde.

Alleen, wat ze dus in mijn ogen fout hebben gedaan, is dat ze hebben gezegd: nu moet je intekenen, maar weet dat er een limiet is aan het aantal mensen dat er gebruik van kan maken. Toen ging iedereen er natuurlijk heen lopen, omdat ze dachten: anders vissen we misschien achter het net.

Openbaar verhoor Jelle van der Knoop, 5 september 2022

Op 5 oktober 2021 stelt het lid Beckerman (SP) vragen over ‘het loten door SNN voor het verlenen van subsidie’. Beckerman is van mening dat loting “volstrekt onacceptabel is” en wil van de minister weten wat deze gaat doen ‘om er voor te zorgen dat iedereen die de subsidie heeft aangevraagd, deze gewoon zal ontvangen’. Het antwoord van minister Ollongren volgt op 18 oktober 2021. De minister antwoord dat ze goed begrijpt ‘dat een mogelijke loting voor aanvragers tot onzekerheid leidt’ en dat de “aanvragers van dit jaar, als zij aan de voorwaarden voldoen, het subsidiebedrag kunnen ontvangen. De aanvragers zullen uiterlijk 18 november 2021 een besluit op hun aanvraag krijgen”. Hiermee geeft de minister een oplossing voor de subsidieaanvragers van eerder dat jaar, maar benadrukt ze ook dat het bedrag voor de regeling als geheel niet zal veranderen: “het totale subsidieplafond voor de regeling is en blijft €300 mln”.506

Commissaris van de Koning Paas herhaalt zijn eerdere waarschuwing op 4 november 2021 in een brief aan de onderhandelaars van de formerende partijen die op dat moment onderhandelen in het provinciehuis van Groningen: “Als straks blijkt dat het huidige budget onvoldoende blijkt te zijn, dan is essentieel dat het rijk deze pot opnieuw vult. Een resoluut ‘Whatever it takes’ stelt gerust en voorkomt het gevoel van schaarste, waarvan mensen weer de dupe kunnen worden”. 507 De waarschuwingen leiden echter niet tot verhoging van het budget. Op 6 december 2021 wordt de gewijzigde subsidieregeling gepubliceerd in de Staatcourant en wordt duidelijk dat 300 miljoen euro het maximum blijft.

Op die brief van Paas is niet geacteerd in de zin van dat we toen hebben gezegd “we hogen dat bedrag op”, omdat er een overtuiging was dat dit voldoende was.

Openbaar verhoor Mark Rutte, 13 oktober 2022

Op 9 januari 2022, een dag voor de opstelling van de subsidie, waarschuwt SNN-directeur

Marjan Dol dat er minder budget zal zijn dan dat er aanvragen zullen komen: “Er is minder budget dan er aanvragers zijn in het gebied. Maar wij gaan niet over het budget. Dat is aan het ministerie van Binnenlandse Zaken en de politiek. We gunnen iedereen het geld, maar we zijn

506 Aanhangsel Handelingen II 2021/22, nr. 356.

Boek 4

Feitenreconstructie 2017-2022

niet verantwoordelijk voor het budget. Wij moeten zorgen dat dit op een nette manier wordt uitgevoerd. Maar we houden er rekening mee dat het budget op gaat”.

Dat de capaciteit van het ICT-systeem van SNN van ongeveer 1.200 aanvragen per uur tekort zal schieten lijkt ook dan al bekend. Immers, indien de aanvragers zich allemaal op de eerste dag zouden melden, dan zou het sowieso 18 uur kosten om het maximum van 22.000 aanvragen te verwerken en de digitale wachtrij te helpen. Directeur Dol maakt een opvallende vergelijking:

“De digitale wachtrij kun je vergelijken met een online wachtrij voor het kopen van concertkaartjes,” en: “Iedereen kan om negen uur gewoon inloggen, maar het kan wel even duren voordat je aan de beurt bent”. Achteraf blijkt deze voorspelling meer dan waargemaakt te worden.508

Daar is ook weer flink reclame voor gemaakt. Er was ook de zorg of iedereen wel die €10.000 weet te bereiken of dat het alleen de handigerds zijn die ermee vandoor gaan.

Openbaar verhoor René Paas, 7 oktober 2022

Lange wachtrijen bij uitvoering regeling

De subsidie is aan te vragen via de website van het Samenwerkingsverband Noord-Nederland, maar er zijn ook tien fysieke innamelocaties ingericht in gemeentehuizen en buurtcentra. Ook bij deze tweede ronde van de subsidieprocedure is gekozen voor het uitgangspunt ‘wie het eerst komt, het eerst maalt’, maar het budget is onvoldoende om aan alle (potentiële) aanvragers subsidie te geven. Dit leidt tot enorme wachtrijen, waarbij bewoners uiteindelijk achter het net vissen omdat hun aanvraag niet meer in behandeling wordt genomen.

De procedure veroorzaakt veel onvrede en de Groningers voelen zich in de kou gezet. De rijen worden een krachtig symbool, niet alleen van wat er mis gaat in Groningen, maar ook meer in het algemeen bij de overheid: “Kranten schreven over een loterij, waarbij Groningers in een positie waren gebracht waarin ze elkaars concurrenten waren. De regeling was bedoeld als compensatie, maar het gevoel van maatschappelijke ontwrichting werd er juist door versterkt”

509 De Nationale Ombudsman gebruikt zelfs een foto van een rij aanvragers bij het gemeentehuis in Winsum als voorkant voor zijn jaarverslag 2021 (met als sprekende titel De burger kan niet wachten).510

Ik denk dat dit een subsidieregeling was met een goede bedoeling, namelijk dat mensen extra gingen investeren in hun huis, in hun woning, maar dat de uitvoering gewoon niet goed is geweest. Want inderdaad, dat mensen letterlijk in de rij gingen staan en dan vervolgens ook nog eens achter het net visten: het kan niet anders dan dat we dus onderschat hebben hoe graag mensen hiervan gebruik wilden maken.

Openbaar verhoor Kajsa Ollongren, 30 september 2022

Uiteindelijk worden er door SNN 25.000 aanvragen ingenomen. Onbekend is hoeveel (unieke) aanvragers tevergeefs in de fysieke of digitale wachtrijen hebben gestaan. Veel inwoners hadden namelijk meerdere apparaten (devices) gelijktijdig ingezet en hadden in de fysieke wachtrij ook aanvragen voor anderen bij zich. Uiteindelijk sluit het loket om een aanvraag in te dienen om middernacht. Op dat moment zitten er op dat moment nog duizenden mensen achter hun computer die in de digitale wachtrij staan.511

Valse start nieuw kabinet en coalitieakkoord De ophef is extra pijnlijk omdat op 10 januari 2022 ook het nieuwgevormde kabinet-Rutte IV aantreedt. In het coalitieakkoord is opgenomen: “De sterke overheid die wij voor ons zien heeft oog voor de menselijke maat, is begrijpelijk, bereikbaar en aanspreekbaar door inwoners, en herstelt op die manier het vertrouwen”.512 De inkt van het akkoord is nauwelijks droog en het gewenste vertrouwen krijgt door de wachtrijen al een flinke deuk. Het kabinet en de nieuwe staatssecretaris Mijnbouw Hans Vijlbrief kennen hiermee een valse start. Zij trachten dit recht te zetten door al op 14 januari 2022 aan te kondigen dat er aanvullend 250 miljoen euro beschikbaar komt, waarmee alle rechthebbenden alsnog subsidie kunnen aanvragen.513

Het was verschrikkelijk, omdat je mensen in de rij ziet staan in Groningen. Het was ook nog op de dag dat wij op het bordes staan.

Openbaar verhoor Mark Rutte, 13 oktober 2022

De gedeputeerde die erover ging, was net minister geworden in die fase. Die stond op het bordes toen de pleuris uitbrak in Groningen.514

Openbaar verhoor René Paas, 7 oktober 2022

513 Kamerstuk II 2021/22, 33529, nr. 946.

Feitenreconstructie 2017-2022

Er was een subsidieregeling gemaakt, blijkbaar met de gedachte: de helft van de mensen komt niet of ze vragen maar de helft. Ik keek echter naar die regeling en dacht: als ik in dat postcodegebied zou wonen, zou ik die subsidie ook aanvragen. Je hoefde dus niet heel lang doorgeleerd te hebben om dat te zien.

Openbaar verhoor Hans Vijlbrief, 12 oktober 2022

In een Kamerdebat op 19 januari 2022, spreekt minister-president Rutte van een ‘blunder’ en dat dit ‘nooit zo had gemogen’. De minister-president noemt het ‘extreem pijnlijk’ dat Groningers in de rij stonden terwijl de bordesfoto werd genomen en zegt: “Ik schaam me de ogen uit de kop als ik die beelden zie” 515 Op 9 februari 2022 volgt een debat van premier Rutte en staatssecretaris Vijlbrief met de Tweede Kamer. Tijdens dit debat komen de excuses die Rutte eerder in 2019 maakte uitgebreid aan bod.516 De Kamerleden stellen daarnaast ook vragen over de Groningers die in de rij stonden om een subsidie aan te vragen. Premier Rutte reageert hierop: “Ik zei geloof ik toen letterlijk: je schaamt je de ogen uit de kop, en ik denk dat dat een gevoel is dat in het hele kabinet wordt gedeeld. De staatssecretaris zal er zo verder op ingaan wat dat betekent voor de verdere afwikkeling, met het geld dat er gelukkig bij is gekomen, en hoe we dat nu gaan doen. Maar dat ware te voorkomen geweest en het draagt natuurlijk niet bij aan het vertrouwen. Dat was gewoon een hele slechte beurt en een slechte start van het nieuwe kabinet”. 517 In soortgelijke bewoordingen legt Rutte een verklaring af tijdens zijn openbaar verhoor.

Dit is echt een blunder. Ik heb het ook aan de Kamer gezegd. […] Ik schaam me echt de ogen uit de kop over wat daar gebeurd is. Laat ik het verklaren. Het is geen excuus, maar de verklaring was: je zet een bedrag neer. De verwachting was dat niet iedereen en ook niet iedereen tegelijkertijd een aanvraag zou doen en ook niet voor het volle bedrag. Dat was een assumptie, een aanname, die totaal verkeerd blijkt uit te pakken.

Openbaar verhoor Mark Rutte, 13 oktober 2022

Evaluatie en nieuwe regeling

Op 10 mei 2022 maakt staatssecretaris Vijlbrief bekend dat bewoners uit het aardbevingsgebied die nog geen subsidie hebben kunnen aanvragen, dit vanaf 6 juli 2022 alsnog kunnen doen. Het budget van 250 miljoen euro dat hiervoor beschikbaar is moet voldoende zijn, maar om een nieuwe stormloop te voorkomen is de procedure anders ingericht. De regeling wordt stapsgewijs per gemeente opengesteld: “Uitgangspunt is dat Groningers in alle rust een subsidieaanvraag kunnen doen zodat ongewenste situaties zoals bij de ronde van januari jl. worden voorkomen”.518

515 RTV Noord (19 januari 2022).

516 NOS (9 februari 2022).

517 Handelingen II 2021/22, nr. 48, item 5, pp. 1-53.

Op dezelfde dag als de brief aan de Kamer brengt SNN de resultaten naar buiten van de SNN-evaluatie van de gebeurtenissen op 10 januari 2022. Staatssecretaris Vijlbrief stuurt het rapport door aan de Tweede Kamer en geeft hierbij aan dat ‘de ervaringen van de eerdere rondes van de subsidieregeling zijn betrokken bij de vormgeving van de nieuwe aanvraagronde’. 519

Uit de evaluatie blijkt dat zowel de randvoorwaarden in de regeling van de opdrachtgever, het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, als de uitvoering door SNN, hebben bijgedragen aan de problemen. In het evaluatierapport is geschreven: “Het enige werkbare alternatief op 10 januari was geweest om inwoners in alle rust hun aanvraag te laten indienen en daarna te loten, als onderstreping van het feit dat er meer inwoners waren die aanspraak kunnen maken dan er budget was. Maar een loting werd door de opdrachtgever uitgesloten. En de beleidsregels werden door de opdrachtgever – zonder afstemming met SNN –aangepast en publiekelijk gedeeld. Daardoor werden hoge verwachtingen gewekt bij inwoners. Achteraf moet worden vastgesteld dat te weinig vanuit het praktische perspectief van de aanvrager is geredeneerd. En dat te lang is gehoopt dat het kabinet nog in de voorbereiding op 10 januari aanvullende subsidie beschikbaar zou stellen. Mede door de lange kabinetsformatie bleek deze verwachting onterecht.”

Excuses commissaris van de Koning

Mede gevoed door uitspraken van commissaris van de Koning, tevens de voorzitter van SNN, René Paas, domineert in de media het verwijt dat de rijksoverheid schuldig zou zijn aan het debacle.520, 521 Twee dagen later, in een spoeddebat in de Groninger Provinciale Staten, neemt hij een deel van de verantwoordelijkheid wel op zich, waarbij hij de vergelijking van directeur Dol van SNN met de verkoop van concertkaartjes weerlegt: “Ik was betrokken, ik voel me verantwoordelijk. Wat er maandag is gebeurd, had voorkomen moeten worden. Dit gaat niet om kaartjes voor een popconcert, maar om onze inwoners die recht hebben op subsidie. Dan passen er excuses voor iedereen die in de kou heeft gestaan, excuses voor iedereen die urenlang thuis achter schermen heeft gezeten, en excuses voor iedereen die geld had willen aanvragen maar daar geen gelegenheid toe heeft gekregen”.522 Voordat hij tijdens zijn openbaar verhoor dieper ingaat op wat er is gebeurd, herhaalt hij nogmaals zijn excuses: “Ik wil daar niet aan beginnen zonder dat ik eerst zeg dat hier niks anders past dan excuses”. 523

518 Kamerstuk II 2021/22, 33529, nr. 1021.

519 Bijlage bij Kamerstuk II 2021/22, 33529, nr. 1019.

520 Levy (11 mei 2022).

521 Braakman & Miskovic (10 mei 2022).

522 Sitalsing (12 januari 2022).

523 Verslag openbaar verhoor van de heer Paas, 7 oktober 2022.