Feitenreconstructie 2017-2022

Bron: TNO, 2022. De tabel toont de verwachtingen van het aantal aardbevingen groter dan magnitude 1,5 (‘rate’) en de overschrijdingskansen voor verschillende magnitudes per gasjaar (GY), dat loopt van 1 oktober tot en met 30 september 57

Maximale magnitude ligt tussen de 4 en 6,5 In juni 2022 organiseert de NAM op verzoek van SodM opnieuw een meerdaagse workshop met 57 experts uit binnen- en buitenland over het inschatten van de maximale magnitude, oftewel de maximaal mogelijke magnitude van de zwaarste beving die fysisch in het Groningenveld mogelijk is. De bijeenkomst is een vervolg op een vergelijkbare workshop in 2016 en is door de coronacrisis twee jaar uitgesteld. “Want voor zo’n Mmax-workshop is het echt heel belangrijk dat je elkaar ziet”, benadrukt Jan van Elk van de NAM. “Dat kan je niet via Zoom of zoiets doen; dat werkt niet.”

Het inschatten van de maximaal mogelijke magnitude is nog altijd ‘heel moeilijk’, benadrukt toezichthouder SodM op 19 september 2022 in een brief naar aanleiding van de workshop aan de NAM. Omdat er veel onzekerheden zijn, komen de experts na de workshop tot een kansverdeling van mogelijke waardes van de zwaarst mogelijke aardbeving. Zij maken daarvoor gebruik van internationale richtlijnen. Dit betekent dat de experts zich moeten baseren op alle beschikbare data, methoden en modellen.

In 2016 kwamen de wetenschappers voor het Groningenveld uit op een bandbreedte tussen magnitude 4 en 7,2, waarbij een kracht van 5 het meest waarschijnlijk was als zwaarst mogelijke aardbeving. Na de workshop in juni 2022 stellen ze de bandbreedte bij naar 4 tot 6,5 op de schaal van Richter. De zwaarst mogelijke aardbeving heeft waarschijnlijk een magnitude van 4,6, aldus de experts. De kans dat een aardbeving met deze magnitude plaatsvindt, is erg klein, benadrukt SodM: “De zwaarste magnitudes worden niet erg waarschijnlijk geacht, maar niet uitgesloten”. 58

Van Elk van de NAM ziet de workshops als een afsluiting van het onderzoeksprogramma van de NAM. Hij hoopt dat de nieuwe kennis over aardbevingen tot nieuwe inzichten leidt. “Voor mij was een van de redenen dat we daar heel veel onderzoek dat was gedaan, wilden presenteren”, verklaart hij in zijn verhoor. “Voor mij was het een soort afsluiting van het programma. Maar er was ook zó veel meer kennis over aardbevingen in Groningen dat we konden veronderstellen dat het panel nu tot een andere conclusie zou komen.”59

SodM: kans op zware aardbeving is nog steeds te hoog Inspecteur-generaal Theodor Kockelkoren benadrukt op 23 juni 2022 dat de kans op dodelijke slachtoffers door een zware aardbeving nog steeds te hoog is.60 Ook na de nieuwe inschattingen van de zwaarst mogelijke aardbeving in Groningen benadrukt SodM dat het de ‘winning uit het Groningen-gasveld nog steeds een veiligheidsrisico’ vormt voor bewoners.61

“Een aardbeving van een magnitude 4,5 kan al een deel van de meest kwetsbare huizen deels doen instorten en een aardbeving van magnitude 5 zal zeker een deel van die meest kwetsbare huizen deels kunnen doen instorten”, licht Kockelkoren op verzoek van de enquêtecommissie in zijn openbaar verhoor toe. “De kans op dat soort aardbevingen zit nu in de ordegrootte van – ik ga nu even uit van 4,5 – 1 op 1.000. […] Die aardbeving van 5 is al ongeveer een factor tien naar beneden [zie tabel 9.3, red.]. Het zijn allemaal hele kleine kansen, maar ze geven wel aan dat het niet helemaal verbazend is dat uit de beoordeling van de huizen die nog beoordeeld moeten worden, nog steeds blijkt dat huizen verstevigd moeten worden.”

“De mate van veiligheid elders in Nederland is niet aanwezig in Groningen”, concludeert Kockelkoren in zijn verhoor. “Dat zit ‘m om te beginnen in het feit dat er zelfs nu nog huizen beoordeeld worden waarvan de uitkomst is dat versterking noodzakelijk is. Het aantal huizen dat versterkt moet worden, blijft dus nog groeien. Maar het zit ‘m ook in het feit dat […] er een verhoogd risico is dat de meest kwetsbare mensen in dit geval, de mensen met meerjarige stress en gezondheidsschade, overlijden. Dan heb ik het nog niet over de effecten van de gezondheidsschade zelf. Ik meen dat de onderzoeken van Gronings Perspectief laten zien dat er zo’n 10.000 mensen zijn, in die orde, die echt gezondheidsschade ondervinden. Dus ja, die veiligheid is nog helemaal niet geborgd in Groningen.”62

Opnieuw een zware aardbeving in Groningen

Elf maanden na de aardbeving in Garrelsweer, op 8 oktober 2022, volgt opnieuw een zware aardbeving. Dit keer van magnitude 3,1 bij het dorp Wirdum. Het is een van de tien zwaarste aardbevingen in Groningen sinds de start van de gaswinning.63

58 SodM (20 september 2022); NAM (9 september 2022); SodM (19 september 2022).

59 Verslag openbaar verhoor van de heer Van Elk, 7 september 2022.

60 SodM (23 juni 2022).

61 SodM (20 september 2022).

62 Verslag openbaar verhoor van de heer Kockelkoren, 14 oktober 2022.

63 KNMI (8 oktober 2022).

Boek 4

Feitenreconstructie 2017-2022

In Uithuizen, ongeveer tien kilometer van Wirdum, is in dezelfde periode sprake van een ‘zeer lokale zwerm’ van acht aardbevingen, tot magnitude 2,7. Op basis van een analyse van de NAM constateert inspecteur-generaal Kockelkoren op 4 november 2022 in een brief aan staatssecretaris Mijnbouw Vijlbrief dat er sprake is van ‘sterk verhoogde lokale bevingsactiviteit’ Dit betekent dat er in de eerste helft van 2022 meer dan 0,4 bevingen per vierkante kilometer zijn geweest, het hoogste niveau van het monitoringssysteem uit de Mijnbouwregeling om de aardbevingsrisico’s te beheersen.

De oorzaak van de bevingen is de drukvereffening in het gasveld, aldus SodM. Vooral in het noordwesten van het gasveld zijn de breuken ‘kritisch gespannen’ en geldt de hoogste dreiging. De toezichthouder benadrukt dat de cijfers nog niet statistisch afwijken van de voorspellingen uit de risicoanalyse die TNO heeft gemaakt. Net als in 2021 zijn geen aanvullende maatregelen mogelijk om de aardbevingen te beperken of voorkomen.64

NAM: seismiciteit is gevolg van historische gasproductie Het onderzoek van de NAM naar de verhoogde seismische activiteit in Groningen was bij de afronding van dit eindrapport nog niet beschikbaar. Wel heeft de NAM in november 2022 twee andere rapporten gepubliceerd die inzicht geven in de laatste ontwikkelingen.

Net als SodM benadrukt de NAM dat de huidige seismiciteit ‘vrijwel uitsluitend het gevolg [is] van historische gasproductie’ “Door gaswinning in het verleden is een drukverschil tussen verschillende delen van het veld ontstaan. Momenteel is lokale drukdaling door drukvereffening het meest zwaarwegende mechanisme waardoor bevingen ontstaan. Hierdoor is het effect op seismiciteit van verdeling van de gaswinning over verschillende locaties verwaarloosbaar. Bevingen vinden veelal plaats in het noordwestelijk deel van het gasveld, waar geen productie meer plaats vindt.”65

De eerdergenoemde zwermen van aardbevingen bij Zeerijp (oktober 2021), Uithuizen (augustus tot oktober 2022) en Wirdum en Garrelsweer (oktober 2022) zijn ontstaan in een strook van ongeveer 100 vierkante kilometer waar de reservoirdruk daalt als gevolg van de drukvereffening, aldus de NAM. Vijf van de zes aardbevingen bij Uithuizen vonden plaats bij dezelfde breuk. De twee aardbevingen bij Wirdum (3,1) en Garrelsweer (2,2) zijn ontstaan op twee parallelle breuken die ongeveer een kilometer van elkaar gescheiden zijn, zo blijkt uit het rapport van de NAM. “Na elk van deze grotere aardbevingen zijn in de daaropvolgende week respectievelijk 3 en 2 kleinere aardbevingen geregistreerd in de nabijheid van de grotere aardbeving op dezelfde breuk.”

“De trend dat aardbevingen meer in zwermen voorkomen geeft aan dat de herverdeling van mechanische spanningen na een aardbeving op de omliggend breuken belangrijk is in verhouding tot de toename in de mechanische spanning op deze breuken veroorzaakt door de daling van de reservoirdruk”, aldus de NAM. “Ook is het mogelijk dat door het lagere niveau van seismiciteit en de daardoor langere periode tussen aardbevingen het eenvoudiger is de zwermen op te merken.”

64 SodM (4 november 2022).

65 NAM (2022), p. 10.

Uit een analyse van het aantal aardbevingen per regio tussen september 2021 en oktober 2022 blijkt dat de meeste aardbevingen plaatsvinden rond het zogeheten Loppersumcluster. “Hoewel er geen gas wordt geproduceerd uit het Loppersum cluster is het aantal geregistreerde aardbevingen in dit cluster het hoogst”, constateert de NAM.

Volgens de NAM is de druk in het cluster rond Loppersum na de sluiting van de productielocaties Ten Post, Overschild, De Paauwen, ’t Zandt en Leermens in februari 2018 blijven dalen. “Deze daling van reservoirdruk in het cluster Loppersum is een gevolg van herverdeling van de reservoirdruk als gevolg van productie uit andere delen van het veld en de drukgradiënt over het veld die daardoor is ontstaan sinds het verminderen van de Loppersum productie in 2014. Deze daling van de reservoirdruk is de verklaring voor de toenemende maximale aardbevingsdichtheid in het cluster Loppersum.”66

In tegenstelling tot het Loppersumcluster kwamen in dezelfde periode in het centraal-oostelijke en zuidwestelijke cluster van het Groningenveld vrijwel geen aardbevingen voor.67 Dit komt omdat de druk in deze clusters in respectievelijk 2018 en 2019 is gestabiliseerd en zelfs weer is gaan stijgen.68

9.2.5 Gesteggel over gevolgen bodemdaling gaat door Hoewel vooral aardbevingen de publieke discussies over de gaswinning domineren, zijn er ook nog steeds problemen met bodemdaling. Vooral de vraag of de bodemdaling door gaswinning schade aan huizen kan veroorzaken, blijft terugkomen.

In 2018 concludeerde de TU Delft dat diepe bodemdaling – oftewel de bodemdaling die door de gaswinning op ongeveer drie kilometer diepte wordt veroorzaakt – ‘geen rol’ speelt ‘bij het ontstaan van schade door zettingen’ bij de panden die de universiteit onderzocht (zie ook hoofdstuk 8). “Althans niet in termen van door de bodemdaling veroorzaakte hellingen, krommingen en rekken in de bodem en in een gebouw”, aldus het rapport. “Dit geldt ook voor locaties met een zeer lokale diepe bodemdaling en zogenaamde gestapelde mijnbouwactiviteiten, zoals nabij Veendam en nabij Winschoten.”69

Er kan wel een secundair effect zijn, omdat de diepe bodemdaling heeft geleid tot aanpassingen van de grondwaterstanden. “In enkele afzonderlijke gevallen hebben aanpassingen van oppervlaktepeilen verband houdend met diepe bodemdaling door mijnbouwactiviteiten mogelijk wel een invloed gehad op de grondwaterstand. Deze oorzaak speelt alleen in zeer specifieke situaties een rol. Er kunnen dan ongelijkmatige zettingen in de ondiepe ondergrond ontstaan.”70

66 NAM (november 2022), pp. 26-31

67 Het Groningenveld is opgedeeld in zes clusters: Eemskanaal, Bierum, Loppersum (bestaande uit de productielocaties Leermens, Overschild, De Paauwen, Ten Post en ’t Zandt), Zuidoost (Zuiderpolder, De Eeker, Scheemderzwaag), Zuidwest (Zuiderveen, Spitsbergen, Tusschenklappen/Sappemeer, Kooipolder, Slochteren/Froombosch) en Centraal-Oost (Oudeweg, Schaapbulten, Amsweer, Siddeburen en Tjuchem).

68 Mailbericht SodM aan de parlementaire enquêtecommissie, 30 januari 2023. Onderwerp: Aanvullende vragen nav inzageformulieren.

69 Zetting kan refereren naar het inklinken van de grond of de gevolgen voor bouwwerken, zoals een verzakking.

70 Staalduinen, van et al. (2019).

Boek 4

Feitenreconstructie 2017-2022

De conclusie van de TU Delft is niet nieuw. Zo concludeerden Deltares en TNO in 2011: “Bodemdaling als gevolg van aardgaswinning treedt voornamelijk op als een gelijkmatige zetting [inklinken van de grond, red.] van een relatief groot gebied. Deze gelijkmatige zettingen resulteren niet in gebouwschade. Indirect kan deze bodemdaling toch resulteren in schade. Als gevolg van dergelijke bodemdaling kan het namelijk noodzakelijk worden om het waterpeil in bepaalde gebieden aan te passen (‘peilbesluit’). Dergelijke aanpassingen kunnen zorgen voor relatieve toeof afname van de drooglegging, waardoor wel lokale verschilzettingen onder een gebouw kunnen optreden, met schade tot gevolg.”71

Ook niet onbelangrijk: gaswinning en polderpeilverlagingen zijn niet de enige oorzaak van bodemdaling. Zo kan de bodem ook dalen door zoutwinning, grondwaterwinning, inklinking van klei en oxidatie van veen. Dit leidt tot een ‘complexe situatie’, aldus de Commissie Bodemdaling in 2018. Deze commissie, ingesteld in 1984, bepaalt welke maatregelen nodig zijn om de schade van bodemdaling door gaswinning te voorkomen of te compenseren (zie paragraaf 1.4.3 van hoofdstuk 1).72

Figuur 9.3 Bodemdaling in Nederland

Links: Geschatte bewegingssnelheid van miljarden meetpunten, in millimeter per jaar. Rechts: Mate van stabiliteit. Hoe paarser, hoe meer bodemdaling. De kaarten zijn gebaseerd op metingen tussen 2015 en 2020 en zijn een momentopname.73 Bron: SkyGeo, 2021.

71 Lange, de et al. (2011).

72 Commissie Bodemdaling. Schriftelijke inlichting met een tijdlijn gesignaleerde risico’s aardgaswinning en uitgevoerde onderzoeken, 9 april 2021.

73 SkyGeo (n.d. H9).

9

‘Bodemdaling door gaswinning veroorzaakt geen schade’ Peter van Bergen, sinds 2009 secretaris van de Commissie Bodemdaling, zegt op 8 april 2020 naar aanleiding van het jaarverslag over 2019 tegen het Dagblad van het Noorden dat schade door bodemdaling van gaswinning onwaarschijnlijk is. Bij geen van de negen particulieren die in 2019 bij de commissie aanklopten, vond de commissie een verband tussen de schade en bodemdaling door de gaswinning. “Ik zeg altijd tegen mensen: als uw huis 30 centimeter is gezakt, dan is het huis van de buren ook 30 centimeter gezakt, net als de rest van de straat. Bodemdaling door gaswinning is heel gelijkmatig en veroorzaakt geen schade aan huizen.”74

Wat speelt dan wel een rol, vraagt Dagblad van het Noorden. “Nederland is een drooggemalen moeras”, antwoordt Van Bergen. “Als je het grondwaterpeil verlaagt, dan klinkt vervolgens de bodem in. En als er een huis op staat, zakt de boel nog verder. Veel huizen in Groningen hebben een strokenfundering en zijn gevoelig voor verzakkingen in de veengrond.”

Willem Meiborg: Commissie Bodemdaling trekt verkeerde conclusies Naar aanleiding van de uitspraken van Van Bergen stuurt civiel ingenieur Willem Meiborg uit Woerden op 14 april 2020 een ingezonden brief naar de krant.75 Dat schades zijn veroorzaakt door slechte funderingen en een slappe grond vindt Meiborg ‘een suggestieve beeldspraak, die niet op juiste technische argumenten is gebaseerd’.

“Het wijzen op slappe grond en een slechte fundering als oorzaak, zoals de heer Peter van den Bergen nu in het genoemde artikel doet, moet terzijde worden geschoven”, aldus Meiborg. “Slappe grond en een slechte fundering kunnen nooit de andere oorzaak zijn van schades die zich pas hebben gemanifesteerd na de aardbevingen en grondbeweging van Westeremden 2006 en Huizinge 2012. Immers tot aan die tijd was er geen enkele schade zichtbaar.”

Meiborg is de kleinzoon van Willem ‘Beton’ Meiborg, die in de jaren ’60 al pleitte voor een schadefonds. Meiborg junior heeft een eigen adviesbureau en is gespecialiseerd in grondmechanica en funderingen. In opdracht van het Groninger Gasberaad onderzocht hij in 2017 samen met een advocaat meer dan 1600 schaderapporten van ingenieursbureau Witteveen+Bos. Meiborg staat als deskundige en ‘contra-expert’ ook gedupeerden bij die de NAM aansprakelijk willen stellen voor hun schade (op basis van ‘no cure no pay’).

In 2018 en 2019 maakt Meiborg onderdeel uit van een panel van deskundigen dat op verzoek van de Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade Groningen (TCMG) laat zien welke schades door mijnbouw veroorzaakt kunnen worden. Het advies moet leiden tot een snellere afhandeling van de schades.

Het panel adviseert de TCMG om als uitgangspunt te nemen “dat fysieke schade aan een gebouw of werk moet worden aangemerkt als schade die redelijkerwijs het gevolg zou kunnen zijn van beweging van de bodem als gevolg van de aanleg of de exploitatie van een mijnbouwwerk ten behoeve van het winnen van gas uit het Groningenveld of als gevolg van de gasopslag Norg. Dit is in het licht van de omstandigheden van het concrete geval slechts anders, indien evident en

74 Hofslot, van (8 april 2020).

75 Meiborg (14 april 2020).