Feitenreconstructie 2017-2022

Het ACVG krijgt als taak om de minister van Economische Zaken en Klimaat en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties te adviseren over:

• de wijze waarop een risicoprofiel voor een gebouw en de actualisatie daarvan wordt vastgesteld;

• de wijze waarop wordt vastgesteld of een gebouw aan de veiligheidsnorm voldoet;

• de wijze waarop wordt vastgesteld welke maatregelen nodig zijn om een gebouw aan de veiligheidsnorm te laten voldoen.

Ter voorbereiding op het uitbrengen van een advies raadpleegt het adviescollege de colleges van Burgemeesters en wethouders van de betreffende gemeenten en de inspecteur-generaal van Staatstoezicht op de Mijnen over de uitvoerbaarheid en doeltreffendheid van de adviezen in de praktijk.383

8.5 De regio en inwoners: wel aandacht en geld, geen oplossing voor problemen

In de periode na de aardbeving bij Zeerijp merken de regiobestuurders, de maatschappelijke organisaties en de bewoners van Groningen dat in enkele zaken beweging komt: de start van de TCMG, het besluit om de gaswinning te beëindigen en een Nationaal Programma Groningen (NPG) met geld voor de regio. Dit zijn signalen van het nieuwe kabinet-Rutte III om te laten zien dat de overheid verantwoordelijkheid neemt voor de keuzes rond de gaswinning en de gevolgen van de gaswinning voor de bewoners. Tegelijkertijd duren de aardbevingen voort, ontstaat er nieuwe schade en staat de versterking ter discussie.

Excuses en fakkeloptocht

Twee dagen na de aardbeving bij Zeerijp op 8 januari 2018 bezoekt minister Wiebes de omgeving. Basisschoolkinderen staan klaar met een spandoek met de tekst ‘Wingewest, huizen verpest’ 384 Op 14 januari 2018 verschijnt premier Rutte in het televisieprogramma Buitenhof. Rutte “verontschuldigt zich dat hij afgelopen jaren geen oog had voor de veiligheid van Groningers in het aardbevingsgebied” en zegt dat hij deze excuses mede maakt namens voormalig minister Kamp. Het gesprek met Rutte gaat verder over het uitblijven van een nieuw schadeprotocol. De premier heeft de schuld voor de vertraging de week ervoor bij de regionale overheden gelegd, maar moet nu erkennen: “Dat lag niet aan de lagere overheden, maar aan de kabinetsformatie”. 385 Hij geeft aan dat hij dit zichzelf ‘verwijt’ aangezien hij als ministerpresident hiervoor “de eerst aan te spreken persoon” is.386 Susan Top van het Gasberaad vindt

383 Adviescollege Veiligheid dat het niet bij excuses kan blijven: “Hij moet het laten zien. Belofte maakt schuld”. Een oproep die ook door gedeputeerde Eikenaar gesteund wordt: “We moeten snel zorgen voor een goed, rechtvaardig en ruimhartig schadeprotocol. Het kabinet moet over de brug komen en Groningen wat bieden” 387

384 Berg, van den (11 januari 2018).

385 Meulema (15 januari 2018), p. 2.

386 Zuidervaart (15 januari 2018), p. 6.

Als gevolg van de onrust in de provincie lopen op 19 februari 2018 10.000 Groningers mee in een fakkeloptocht tegen de gaswinning.

8.5.1 Positieve gevoelens verdwijnen snel

Teleurstelling over plan tijdelijk stilleggen versterking

Na de aardbeving bij Zeerijp op 8 januari 2018 zet minister Wiebes enkele concrete stappen. De start van de TCMG, waarmee de NAM geen rol meer heeft bij de schadeafhandeling en de rijksoverheid de verantwoordelijkheid overneemt, geeft de Groningers wat meer vertrouwen. De daarmee gepaard gaande belofte dat de schadeafhandeling onafhankelijk, rechtvaardig, ruimhartig en voortvarend plaats zal vinden, geeft hoop.

Het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis beschrijft dit in de discoursanalyse (zie bijlage 1 in Boek 5) als volgt; “In de beginmaanden van Wiebes’ ministerschap oordeelden Groningers overwegend positief over hem. Hij zette inhoudelijk stappen, toonde begrip en men voelde zich door hem gehoord. De minister maakte zich bewust klein: ‘Het zijn grote problemen en in het midden staat een klein mannetje. En dat ben ik.’” De discoursanalyse vervolgt dan met de constatering dat die positieve gevoelens niet alle instanties betreft: “Ondertussen brokkelde het Groningse vertrouwen in enkele instituties, zoals de NAM, wel (verder) af. In het nieuwe schadeprotocol dat Wiebes in februari aankondigde werd de NAM terzijde geschoven. Voor oude, nog niet afgehandelde schadegevallen gold echter onverminderd dat de gedupeerden en de NAM daarover samen moesten onderhandelen. Ook het vertrouwen in de Nationaal Coördinator Groningen (NCG) Hans Alders bevond zich op een laag peil vanwege het trage verloop van de versterkingsoperatie en een vermeend gebrek aan onafhankelijkheid: de NCG zou te veel aan de leiband van de NAM en het ministerie van Economische Zaken lopen.”388

Ook het besluit van minister Wiebes om de gaswinning uiterlijk in 2022 naar nul te brengen, ontvangt de regio aanvankelijk met gejuich. De positieve gevoelens over minister Wiebes verdwijnen als hij een belangrijk deel van de versterkingsoperatie tijdelijk stillegt. Er zijn verwachtingen gewekt over de versterkingsopgave, maar de minister wil terugkomen op eerder gedane toezeggingen. Een regiobestuurder constateert dat bewoners zich hierdoor onheus behandeld voelen. “Provinciale Statenlid van Groninger Belang (GB) Petra Blink wijst op het negatieve bijeffect van de [deels, red.] stilgelegde versterkingsoperatie: ‘Inwoners raken radeloos en beginnen het vertrouwen in de lokale overheid te verliezen.’”389 De regio kan zich niet vinden in de plannen van de minister.

387 Meulema (15 januari 2018), p. 2.

388 Brouwer et al (2022).

389 Brouwer et al. (2022), noot 245.

Boek 4

Feitenreconstructie 2017-2022

Ook die bestuurders en wethouders hebben natuurlijk in zaaltjes gestaan en dingen uitgelegd aan mensen. Dat moet je je ook realiseren: zij moesten het verhaal dat het toch weer anders werd, weer gaan vertellen. Dat was echt wel heftig.

Openbaar verhoor Chris Kuijpers, 30 september 2022

De regionale bestuurders trekken zich terug uit het Bestuurlijk Overleg Groningen. “De vertraging in de versterkingsoperatie wakkerde de onzekerheid aan of de veiligheid in Groningen voldoende gewaarborgd werd. Niet de veiligheid maar de leveringszekerheid zou nog altijd centraal staan, schreven gemeenten, waterschappen, provincie en de Veiligheidsregio Groningen in oktober in een alarmerende brief aan de minister. Ook GBB-lid Derwin Schorren richtte zich in het DvhN [Dagblad van het Noorden, red.] tot Wiebes en schreef dat het onveiligheidsgevoel van Groningers gelaagd was: ‘Onveiligheid wordt geschapen wanneer we, door de onverkoopbaarheid van onze huizen, gevangen zitten in ons eigen huis. En daarnaast worden onze onveiligheidsgevoelens getriggerd door een overheid die we niet op haar woord kunnen vertrouwen en die ons blijkbaar niet weet te beschermen tegen gewetenloze multinationals als de Shell. Veiligheid bestaat dus uit vele componenten en is op zich al complex en niet terug te brengen tot “levend je huis kunnen verlaten na een zware beving”.’ Het wantrouwen jegens de minister zou niet meer verdwijnen, ook niet door opeenvolgende positieve berichten over de voortvarende afbouw van de gasproductie en de ontmanteling van de eerste gaswinningslocaties”, somt de discoursanalyse op.390

Ook gezondheidsrisico’s leiden tot slachtoffers

De onderzoekers van Gronings Perspectief doen langlopend onderzoek naar de gezondheid van de inwoners van het gaswinningsgebied. De onderzoekers hebben in 2018 de omvang van deze gezondheidsklachten gecombineerd met wetenschappelijk kennis over de gevolgen op langere termijn en maken op basis daarvan de som dat er vijf mensen of meer per jaar kunnen overlijden als gevolg van de aardbevingsproblematiek.391 Dit is een (conservatieve) schatting van de mínimale sterfte. Tom Postmes, hoogleraar sociale psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) en voormalig onderzoeksleider van Gronings Perspectief, heeft op verzoek van Staatstoezicht op de Mijnen in 2019 opnieuw berekeningen uitgevoerd. Volgens Postmes is het reëel om te verwachten dat er jaarlijks, op langere termijn, circa zestien extra sterftegevallen zullen zijn in de groep mensen met schade aan hun woning (1.252,3 sterftegevallen in plaats van de te verwachten 1.236).392 Daarnaast verricht Gronings Perspectief ook een vervolgonderzoek naar de effecten voor kinderen (zie verder themahoofdstuk I Welzijn en gezondheid).

390 Brouwer et al. (2022), pp. 35-36.

391 Postmes et al. (31 januari 2018), p. 110.

392 Rijksuniversiteit Groningen. Memo Tom Postmes over de gemiddelde verwachte mortaliteit door aardbevingsschade: update van eerdere berekeningen, 21 juni 2019.

Invloed Groninger Gasberaad en Groninger Bodem Beweging op besluitvorming beperkt

De invloed van de regio op de besluitvorming blijkt beperkt. De maatschappelijke partijen hebben wel invloed op de keuzes over het schadeprotocol die de bestuurlijke tafel maakt. Bij de verdere besluitvorming zien zij hun adviserende rol verdampen. Zij zetten al in maart 2018 vraagtekens bij hun positie, omdat zij onvoldoende informatie krijgen en soms zelfs niet worden uitgenodigd voor bijeenkomsten. Dat blijkt onder andere uit een e-mail van de Groninger Bodem Beweging aan de begeleidende organisatie, de Boston Consulting Group “[…] Wat nog wel verbeterd kan worden, is de transparantie en de informatievoorziening. Om een voorbeeld te geven: van de voorstellen die morgen zullen worden besproken, kennen we noch de herkomst, noch zijn wij betrokken geweest bij de bespreking/totstandkoming hiervan. Aanvankelijk zijn we overgeslagen bij de uitnodigingen voor de vergaderingen van sommige tafels (versterking en besturing), waardoor we de eerste sessies misten. Het is vaak onduidelijk wie de stukken schrijft.

• Soms zijn er stukken voor een vergadering die wij niet krijgen.

• Soms wordt de discussie aan de tafels gestuurd door de vraagstelling/ opdracht aan de tafels.

• Correcter zou zijn dat de input voor de bestuurlijke tafel eerst wordt besproken aan de betreffende experttafel.

• Vraag: is er overleg tussen de trekkers van de tafels en BCG en/of Den Haag?

Al met al is onze rol in het proces zodanig dat wij ons op geen enkele wijze gecommitteerd achten aan de uitkomst van het proces, niettegenstaande het feit dat wij aan een aantal tafels een in onze ogen nuttige inbreng hebben.”393

Ook de invloed van de regiobestuurders op de besluitvorming blijkt beperkt, met name wanneer zij zich gezamenlijk keren tegen het stilleggen van een belangrijk deel van de versterkingsoperatie. Ondanks de kritiek van de regiobestuurders besluit minister Wiebes daar toch toe.

8.5.2 Nationaal Programma Groningen komt tot stand

In het regeerakkoord Vertrouwen in de toekomst staat een paragraaf over Groningen.394 Naast een verdere stapsgewijze verlaging van de winning en het werken aan herstel en versterking, stelt het nieuwe kabinet een fonds in het vooruitzicht voor investeringen in de leefbaarheid en economie van de regio. Vanaf 2018 moet jaarlijks een bedrag ter grootte van 2,5% van de aardgasbaten ten deel vallen aan een regiofonds voor economische versterking en leefbaarheid. Op dat moment wordt een bedrag van 50 miljoen euro per jaar genoemd. Dit fonds komt er uiteindelijk niet, maar wel krijgt het voornemen een uitwerking middels het Nationaal Programma Groningen.

Impasse in het bestuurlijk overleg leidt tot vertraging NPG

Vanaf januari 2018 overleggen de minister van EZK, provincie en gemeenten wekelijks over een vijftal onderwerpen uit het gaswinningsdossier.395 De Nationaal Coördinator Groningen, de Groninger Bodem Beweging en het Groninger Gasberaad nemen als permanent adviserende

393 GBB. Mailbericht aan de Boston Consulting Group, 4 maart 2018.

394 Rijksoverheid (10 oktober 2017).

395 Provincie Groningen. Brief aan provinciale staten over vastlopen gesprekken Bestuurlijke tafel, 25 mei 2018.

Feitenreconstructie 2017-2022

leden deel. De gesprekken gaan over de onderwerpen toekomstvisie, versterken, schadefonds, schadeprotocol en bestuur. Al tijdens bijeenkomsten op 19 en 23 april 2018 spreken de deelnemers over een Nationaal Programma Groningen, met daarin afspraken over schade en versterking en een toekomstperspectief voor de regio. Kort na afloop van de bestuurlijke tafels, op 24 april 2018, schrijft minister Wiebes in een brief aan de Tweede Kamer intensief overleg te voeren met de bestuurders uit de regio. De overleggen hebben dan al geresulteerd in een nieuw schadeprotocol. Wiebes geeft aan de verwachting te hebben dat in de komende weken definitieve afspraken kunnen worden vastgelegd in een bestuurlijk akkoord. Voor het toekomstperspectief koerst men op een “een ambitieuze meerjarige aanpak van Rijk en regio met daarbij passende investeringen”. 396

Dat heeft uiteindelijk geleid tot een startdocument: Groningen op volle kracht. Dan praten we over april 2018. Vlak daarna kondigt minister Ollongren in het genoemde bestuurlijk overleg aan dat ze daarvoor 1,15 miljard beschikbaar heeft. Ze zegt dan geloof ik 1,2 miljard. En dat is mooi. En daarna moet je gaan nadenken hoe je daar dan toekomst van Groningen van maakt. Openbaar verhoor René Paas, 7 oktober 2022

Zover komt het echter niet. Op 22 mei 2018 loopt het bestuurlijke overleg met minister Wiebes vast. Er is onenigheid over de versterkingsaanpak van 1.588 woningen in Appingedam, Delfzijl, Ten Boer en Overschild, de zogeheten ‘batch 1.588’ (zie tekstkader 8.9). De regio vindt dat de versterkingsadviezen die al klaar liggen gedeeld moeten worden met de bewoners, zodat de versterkingsaanpak kan starten. Minister Wiebes wil wachten op de meest actuele veiligheidsinzichten, omdat door het stoppen van de gaswinning in Groningen het risico op aardbevingen afneemt.397

Discussie over bijdrage NAM aan NPG Ondertussen spreken de Staat, Shell en ExxonMobil in het Akkoord op Hoofdlijnen af dat de NAM 500 miljoen euro gaat bijdragen aan de investeringen in het toekomstperspectief van Groningen. Minister Wiebes informeert de Tweede Kamer op 25 juni 2018 over het Akkoord op Hoofdlijnen.398 Een dag later bericht Het Financieele Dagblad dat de NAM slechts 135 miljoen euro gaat betalen aan het toekomstperspectief voor de regio in plaats van de afgesproken 500 miljoen euro.399

396 Kamerstuk II 2017/18, 33529, nr. 466.

397 Kamerstuk II 2017/18, 33529, nr. 468.

398 Kamerstuk II 2017/18, 33529, nr. 493.

399 Grol & Jonker (27 juni 2018), p.2.

Soms heeft die discussie bijna iets gekunstelds, omdat van elke euro die de NAM verdient, het gros naar de Staat gaat en van elke euro die de NAM uitgeeft, de belastingbetaler uiteindelijk 73 cent betaalt. Maar goed, dat betekent altijd nog één kwart niet. Die werd betaald door de oliemaatschappijen.

Openbaar verhoor Wopke Hoekstra, 10 oktober 2022

Het lid Van der Lee (GroenLinks) vraagt op 27 juni 2018 tijdens de regeling van werkzaamheden om een kabinetsreactie op het artikel in Het Financieele Dagblad.400 Minister Wiebes licht per brief van 28 juni 2018 toe dat op grond van het Akkoord op Hoofdlijnen met Shell en ExxonMobil de NAM 500 miljoen euro zal bijdragen.401 De bijdrage wordt behandeld zoals alle kosten van de NAM en is voor rekening en risico van de Maatschap. De kosten worden verrekend met de opbrengsten en leiden uiteindelijk tot een lagere winst. Minister Wiebes geeft aan dat van de misgelopen winst 73%, ofwel 365 miljoen, aan de Staat zou zijn toegekomen. Het Rijk draagt daarnaast ook 500 miljoen euro bij aan het fonds.

In de aangenomen motie-Van der Lee c.s. van 28 juni 2018 vraagt de Kamer om een integraal overzicht van de kosten voor de betrokken partijen ten aanzien van de afspraken over de afbouw van de gaswinning.402 De brief van minister Wiebes van 18 september 2018 bevat geen nieuwe informatie over de kostenverdeling voor het regiofonds.403 Wel wordt voor het eerst de naam Nationaal Programma Groningen (NPG) genoemd. Zodra Rijk en regio overeenstemming hebben bereikt, zal het kabinet de Kamer nader informeren.

Maatschappelijke organisaties aanvankelijk niet betrokken bij totstandkoming NPG Opvallend in het traject voorafgaand tot de presentatie van het NPG zijn signalen over de beperkte betrokkenheid van maatschappelijke organisaties. Zo schrijft FNV404 op 16 augustus 2018 in een brief aan de Kamer dat zij en het Groninger Gasberaad op de hoogte zijn van gesprekken over een nieuw governancemodel, maar dat de rol en positie van maatschappelijke organisaties daarin onduidelijk is.405 De gesprekken vinden buiten het blikveld van de maatschappelijke organisaties plaats. Dit terwijl al gewerkt wordt aan een nationaal programma voor Groningen. Het Groninger Gasberaad en de afzonderlijke organisaties zijn niet betrokken en missen een mogelijkheid om als gesprekspartner inbreng te kunnen geven en tenminste te kunnen reflecteren op wat gaande is: “U spreekt regelmatig over overleg, afspraken en overeenstemming met ‘de regio’, maar u moet weten dat de FNV en met ons de andere organisaties in het Gasberaad zich tot onze grote spijt niet aangesproken voelen”. Nu is er volgens hen een beleid van verdeel en heers, wat “funest [is] voor het vertrouwen van de Groningers in politiek en hun toekomst”.

400 Handelingen II 2017/18, nr. 99.

401 Kamerstuk II 2017/18, 33529, nr. 497.

402 Kamerstuk II 2017/18, 34957, nr. 36.

403 Kamerstuk II 2018/19, 33529, nr. 524.

404 FNV is in Groningen vertegenwoordigd in het Groninger Gasberaad (GGB).

405 FNV. Brief aan minister Wiebes inzake Maatschappelijke organisaties volwaardig gesprekspartner gasproblematiek Groningen, 16 augustus 2018.