Dimitris Danos 3ge gtp50 2013-14

3ge_gtp50_2013-14_dimitris_danos2 9/2/2014 10:38 μμ Page 1

εΛΛΗνίκο ανοίκτο πανεπίστΗΜίο σχοΛΗ εφαΡΜοσΜενών τεχνών ΓΡαφίκεσ τεχνεσ καί ποΛυΜεσα

θεΜΑτική ενότήτΑ Η τέχνη και η επικοινωνία στις Γραφικές τέχνες 3η γραπτή εργασία Γτπ50 Μελετήστε τα έργα των Marina Abramovic “The artist is present”, Bruce Nauman “Feed me Anthro/Socio: Rinde spinning” και Bas Jan Ader “Please don't leave me”. Αναλύστε σημειολογικά τα έργα, προσδιορίστε και συγκρίνετε τους κατά περίπτωση κώδικες επικοινωνίας.

Δημήτρης ντάνος

Ξενοφών Μπίτσίκασ ΜαΡία Λακκα Φεβρουάριος 2014

3ge_gtp50_2013-14_dimitris_danos2 9/2/2014 10:38 μμ Page 2

περιεχόμενα Πρόλογος εισαγωγή.............................................................................................3 Marina Abramovic | “The artist is present” ........................................................5 Bruce Nauman | “Feed me Anthro/Socio: Rinde spinning” ................................6 Bas Jan Ader | “Please don't leave me” ...............................................................7 Συμπέρασμα.........................................................................................................8 Βιβλιογραφία, Iστοσελίδες, Πηγές εικόνων.........................................................9 Παράρτημα εικόνων ..........................................................................................10

συντομογραφίες μτφρ. - μετάφραση σελ. - σελίδα εκδ. - έκδοση

3ge_gtp50_2013-14_dimitris_danos2 9/2/2014 10:38 μμ Page 3

πρόλογος - εισαγωγή Στην παρούσα εργασία θα γίνει μια σημειολογική ανάλυση των έργων, τριών καλλιτεχνών που φλερτάρουν με την εννοιολογική τέχνη, του “The artist is present” της Marina Abramovic, του “Feed me Anthro/Socio: Rinde spinning” του Bruce Nauman και του ”Please don't leave me” του Bas Jan Ader, προσδιορίζοντας και συγκρίνοντας, τους κατά περίπτωση, κώδικες επικοινωνίας. ή σημειολογία ή σημειωτική είναι σχετικά νέος θεωρητικός κλάδος με ιστορία μικρότερη των εκατό χρόνων. ή σημειολογία προσπαθεί να περιγράψει και να αναλύσει τις δομές και τους μηχανισμούς της επικοινωνίας γενικά, και ειδικότερα τις διαδικασίες μετάδοσης και πρόσληψης νοήματος οι οποίες λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας. Με άλλα λόγια, ο σημειολόγος παρατηρεί, μελετά και αναλύει καταστάσεις, εκδηλώσεις συμπεριφοράς και μηνύματα στο πλαίσιο της κοινωνικής ζωής, επιχειρώντας παράλληλα την ανασύσταση των μηχανισμών που λειτουργούν στο εσωτερικό της νόησης1. ή σημειολογία είναι η επιστήμη των σημείων2 στο πλαίσιο της επικοινωνίας3. όι σημειωτιστές μελετούν τον τρόπο της δημιουργίας νοημάτων: γιαυτό, ενδιαφέρονται όχι μόνο για την επικοινωνία, αλλά επίσης για την κατασκευή και τη συντήρηση της πραγματικότητας4. ή σημειωτική ανάλυση5 αναλύει εξονυχιστικά τα διάφορα σημεία σε μια προσπάθεια να προσδιορίσει τη δομή τους και να εντοπίσει πιθανές σημασίες. ή σημειωτική κυριαρχεί ως επί το πλείστον σε μια σειρά μελετών στην τέχνη, τη φιλολογία, την ανθρωπολογία και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αντί ν' αποτελεί έναν ανεξάρτητο ακαδημαϊκό κλάδο. Μεταξύ των ασχολουμένων με τη σημειωτική βρίσκονται γλωσσολόγοι, φιλόσοφοι, ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, ανθρωπολόγοι. Πέρα από το βασικότερο ορισμό, υπάρχει σημαντική ποικιλία μεταξύ των σημαντικότερων σημειωτιστών ως προς το περιεχόμενο της σημειωτικής. ή σημειωτική δεν ενδιαφέρεται μόνο για την (ηθελημένη) επικοινωνία αλλά και για την απονομή σημασιών σε οτιδήποτε γύρω μας. ή σημειωτική μετεβλήθη διαχρονικά, αφού οι σημειωτιστές προσπάθησαν να διορθώσουν τις αδυναμίες της στις πρώτες σημειωτικές προσεγγίσεις. Ακόμη και για τους βασικότερους όρους της σημειωτικής υπάρχουν πολλαπλοί ορισμοί6.

1 Βιθυνός Μ, κ.α: ή τέχνη και η επικοινωνία στις γραφικές τέχνες, τόμος β’, Πάτρα 2002, σελ. 61 2 Σημείο: Γενικά κάθε αντικείμενο, μορφή ή φαινόμενο πουαντιπροσωπεύει κάτι διαφορετικό από το ίδιο. το σημείο ορίζει τη σχέση μεταξύ της διανοητικής αναπαράστασης ενός υλικού ερεθίσματος, το οποίο ορίζεται ως το σημαίνον και μιας έννοιας την οποία ορίζουμε ως το συμαινόμενο.

3 κατά Σωσσύρ (Ferdinand de Saussure ), «...στο πλαίσιο της κοινωνικής ζωής», Βιθυνός Μ, κ.α: ή τέχνη και η επικοινωνία στις γραφικές τέχνες, τόμος β’, Πάτρα 2002, σελ. 82 4 Daniel Chandler - ΣήΜειΩτική-ΓιΑ-ΑΡΧΑΡιόΥΣ, σελ. 4, http://semiotics.nured.uowm.gr/wp-content/uploads/ 2013/05/ΣήΜειΩτική-ΓιΑ-ΑΡΧΑΡιόΥΣ.pdf 5 Όποιος προσπαθεί να κάνει σημειωτική ανάλυση θα ήταν φρονιμότερο να ξεκαθαρίσει ποιοί ορισμοί εφαρμόζονται και, αν υιοθετείται μια ειδική σημειωτική προσέγγιση, ποιά ήταν η πηγή της. Υπάρχουν δύο αποκλίνουσες παραδόσεις στη σημειωτική, που ορμώνται αντίστοιχα από τον Saussure και τον Peirce. ή εργασίες των Roland Barthes, Claude Levi-Strauss, Julia Kristeva και Jean Baudrillard (γεν. 1929) ακολουθούν τη σημειολογική παράδοση του Saussure, ενώ οι εργασίες των Charles W Morris, Ivor A Richards (1893-1979), Charles K Ogden (1989-1957) και Thomas Sebeok (γεν. 1920) εντάσσονται στην σημειωτική παράδοση του Peirce. ό κύριος σημειωτιστής που γεφυρώνει αυτές τις δύο παραδόσεις είναι ο Umberto Eco. τα γραπτά των σημειωτιστών έχουν τη φήμη οτι βρίθουν ειδικής ορολογίας: ο Justin Lewis σημειώνει ότι «οι υπέρμαχοί της έχουν γράψει σε ένα στύλ που κυμαίνεται από το σκο τεινό έως το ακατανόητο» (Lewis 1991, 25). Daniel Chandler - ΣήΜειΩτική-ΓιΑΑΡΧΑΡιόΥΣ, σελ. 6 6 ιδε Noth 1995 για ένα χρήσιμο κατάλογο των διαφορών σχετικά με όρους-κλειδιά όπως το σημείο, το σύμβολο, ο ενδείκτης, η εικόνα, και ο κώδικας.

3

3ge_gtp50_2013-14_dimitris_danos2 9/2/2014 10:38 μμ Page 4

Στις αρχές του 20ου αιώνα, ο ελβετός γλωσσολόγος Φερντινάν ντε Σωσσύρ οραματίστηκε τη νέα επιστήμη της σημειολογίας. ή γλωσσολογία, ως μελέτη των γλωσσικών σημείων, θα αποτελούσε έναν από τους κλάδους της. ή σημειολογία, με τη σειρά της, θα αναπτυσσόταν στο πλαίσιο της κοινωνικής ψυχολογίας. ό Σωσσύρ όρισε το «γλωσσικό σημείο» ως τη σχέση μεταξύ της ακουστικής εικόνας (image acoustique), που δημιουργεί στο νου μας μια λέξη, και της έννοιας (concept) η οποία αντιστοιχεί σε αυτή την ακουστική εικόνα. ή ακουστική εικόνα - και όχι ο ήχος- η αναπαράσταση αυτού του ήχου στον εγκέφαλο μας είναι το σημαίνον. Σημαινόμενο είναι η «ιδέα» που αντιπροσωπεύει η λέξη, η έννοια της. το σημαίνον και το σημαινόμενο αποτελούν ένα σύνολο δηλαδή το σημείο7. τα σημεία ανάλογα με το είδος των αντικειμένων στα οποία αναφέρονται κατατάσονται σε εικόνες, δείκτες και σύμβολα8. ό 20ός αιώνας όμως από τις αρχές του σηματοδότησε και μια ριζική αλλάγη στο χώρο της τέχνης. το 1916 ο ντυσάν εκθέτει το έργο του Fountain (εικ. 1), που είναι ένας ανεστραμμένος ουρητήρας που φέρει την υπογραφή "R. Mutt 1917". ό ντυσάν έθεσε υπό κρίση κατεστραμένες αντιλήψεις για την φύση ή την αξία του έργου τέχνης και τη δημιουργική ευφυϊα του καλλιτέχνη. τα ανατρεπτικά έργα τα οποία αντετίθεντο στις καθιερωμένες συμβάσεις9 της τέχνης συνεχίστηκαν με το πέρασμα στον σουρεαλισμό. το 1928-1929, ο Ρενέ Μαγκρίτ (René Magritte) ζωγράφισε τον πίνακα με τίτλο: "La Trahison des Images" (ή Προδοσία των εικόνων, εικ. 02). ό πίνακας δείχνει μια πίπα. κάτω από την πίπα, ο Μαγκρίτ ζωγράφισε το κείμενο: "Ceci n' est pas une pipe" (Αυτό δεν είναι μια πίπα). Φαίνεται οξύμωρο, όμως είναι αλήθεια. ό πίνακας δεν είναι μια πίπα, είναι η εικόνα μιας πίπας. Διασαφηνίζεται η έννοια του δείκτη. Αντικείμενο είναι αυτό που υποδηλώνεται, ενώ η λέξη είναι το φερώνυμο. Αντικείμενο και φερώνυμο συγκροτούν το δείκτη. Ίσως με αυτή την ερμηνεία να λύνεται και ο γρίφος του Μαgritte “Ceci n’est pas une pipe”. Σύμφωνα με το Φουκώ η φράση αυτή του Μαγκρίτ δίνει έμφαση στη βασική αντινομία της αναπαράστασης: στο γεγονός ότι ο πίνακας δεν περιέχει μια αληθινή πίπα, αλλά την αναπαράσταση μιας πίπας. Συνεπαρμένος από τον αυθαίρετο συσχετισμό των αντικειμένων με τις αφαιρέσεις της γλώσσας, ο Μαγκρίτ διερεύνησε την απόσταση των εικόνων και των λέξεων, υποσκάπτοντας την ιδέα ενός κοινού συστήματος επικοινωνίας και αμφισβητώντας την πρωταρχική ιδέα της ερμηνείας. ή αναθεώρηση της τέχνης που είχε ξεκινήσει έτσι, συνεχίστηκε, τόσο σε επίπεδο θεωρίας όσο και σε επίπεδο πράξης, με το ρεύμα της εννοιολογικής τέχνης, το οποίο εμφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και το οποίο με τη σειρά του έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης τέχνης. Αν υπάρχει κάποιος συνδετικός κρίκος στο πολυσχιδές έργο των εννοιολογικών καλλιτεχνών, εντοπίζεται στην απόρριψη παραδοσιακών μέσων και τεχνικών δημιουργίας10 και κυρίως στην απόρριψη κατεστημένων αντιλήψεων για τη σχέση ανάμεσα στην τέχνη και την αισθητική, καθώς στόχος είναι το έργο τέχνης να λειτουργεί πρωτίστως ως φορέας ιδεών. Σύμφωνα με τον τζόσεφ κοσούθ (Joseph Kosuth) «η αισθητική δεν συνδέεται εννοιολογικά με την τέχνη», καθώς το έργο τέχνης είναι η ίδια η ιδέα την οποία ένα έργο μεταδίδει: «Η ιδέα του έργου τέχνης και το έργο τέχνης ταυτίζονται» ενώ σύμφωνα με τον Σολ ΛεΓουίτ (Sol LeWitt), το εννοιολογικό έργο τέχνης «δημιουργείται για να επηρελασει

7 Βιθυνός Μ, κ.α: ή τέχνη και η επικοινωνία στις γραφικές τέχνες, τόμος β’, Πάτρα 2002, σελ. 64 8 όι εικόνες περιγράφουν ακριβώς το αντικείμενο που αναφέρονται, οι δείκτες δημιουργούν μια σύνδεση μεταξύ του αντικειμένου και του σήματος και τα σύμβολα δεν έχουν την παραμικρή σχέση με το αντικείμενο που περιγράφουν.

9 Συμβάσεις σχετικές με το μέσο, το περιεχόμενο, τον τρόπο δημιουργίας και το τρόπο προβολής του έργου τέχνης.

10 Με ευρεία χρήση έτοιμων αντικειμένων και ευτελών υλικών ή νέων μέσων αναπαράστασης ή τη χρήση του λόγου στον εικαστικό χώρο.

4

3ge_gtp50_2013-14_dimitris_danos2 9/2/2014 10:38 μμ Page 5

τη σκέψη του θεατή και όχι τα μάρια του ή τα αισθήματά του» θεωρώντας ότι η ιδέα είναι το ποιο σημαντικό κομμάτι του έργου»11. ή σημειολογία υποστηρίζει πως το νόημα κατασκευάζεται από τη χρήση και τον συνδυασμό των σημείων μεταξύ τους και όχι γιατί κάθε σημείο έχει από μόνο του μια φυσική σύνδεση με το πράγμα ή την έννοια. όι εικόνες των Μέσων μαζικής επικοινωνίας οι οποίες προβάλονται σε οθόνη ή είναι τυπωμένες προσφέρονται για σημειολογική ανάλυση και έχουν κοινά χαρακτηριστηκά ως προς τη μορφή και ως προς το περιεχόμενο. ή σημειολογική ανάλυση μια εικόνας προϋποθέτει τον προσδιορισμό των σημείων του εικονικού μηνύματος και καθορισμό του σημαίνοντος και του σημαινόμενου12.

Marina Abramovic | “The artist is present” ή Μαρίνα Αμπράμοβιτς (Marina Abramovic), γεννημένη το 1946 στο Βελιγράδι, είναι εικαστική καλλιτέχνης σερβικής καταγωγής. Σήμερα εργάζεται κατά κύριο λόγο στη νέα Υόρκη. Δραστηριοποιείται στην Performance Art, σε μια ακροβατική του σώματος και της ψυχής, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970. είναι γνωστή για τις παραστάσεις της οι οποίες ερευνούν την σχέση μεταξύ καλλιτέχνη και κοινού, σε μια προσπάθεια να «ελευθερωθούν» και οι δύο, μα κυρίως για την έκθεσή της χωρίς όρια σε κινδύνους χάριν της τέχνης που εκπροσωπεί. Όπως την ορίζει η ίδια, η performance art είναι η μεταφορά της αλήθειας επί σκηνής και όχι μια παράσταση θεατρικού τύπου. Στο «The Artist is Present»13 (εικ.3), τη μεγαλύτερη και πιο απαιτητική της περφόρμανς που έγινε στο Μουσείο Μοντέρνας τέχνης της νέας Υόρκης (ΜοΜΑ) από τις 14 Μαρτίου έως τις 31 Μαΐου 2010, η ιέρεια της σύχρονης τέχνης παρέμεινε για τρεις μήνες απαθής σε μια καρέκλα. Για 7.30 ώρες τη μέρα καθόταν ακίνητη, χωρίς να έχει το δικαίωμα να πιει, να φάει ή να κάνει οτιδήποτε, και οι επισκέπτες μπορούσαν να καθίσουν απέναντί της σιωπηλοί για ένα λεπτό. Άλλοι συγκινήθηκαν, άλλοι παρέμειναν απαθείς, οι περισσότεροι έβαλαν τα κλάματα αποκαλύπτοντας την ευαισθησία τους δημόσια και χωρίς ντροπή και χάθηκαν στο βλέμμα της, για να γίνει ο καθρέφτης των συναισθημάτων τους. «Είμαι πολύ δεκτική στην ενέργεια που εκπέμπουν οι άλλοι κι αυτό που με συγκλόνισε ήταν ο απέραντος πόνος που διάβασα στα μάτια των ανθρώπων» είπε η ίδια. είναι όμως έργο τέχνης; ό κριτικός George Dickie δέχτηκε ότι ένα αντικέιμενο ή μια περφόρμανς όπως εδώ, είναι έργο τέχνης εάν οι άνθρωποι της τέχνης ή ένα ίδρυμα ανακοινώσουν ότι είναι έτσι14. το ότι συνέβη στο ΜοΜΑ και μόνο, το αντιλαμβανόμαστε ως περφόρμανς επειδή οτιδήποτε μπορεί να είναι έργο σύγχρονης τέχνης σήμερα. Δεν υπάρχει ένας ειδικός τρόπος και κανένας περιορισμός για το πως πρέπει να γίνεται, να μοιάζει και να φαίνεται το σύγχρονο έργο τέχνης. Όλα επιτρέπονται. Στο «The Artist is Present» έχουμε φυσική παρουσία και όχι εικόνα της Αμπράμοβιτς με μια σχεδόν τελετουργική συνάντηση με τους θεατές με μηλεκτική επικοινωνία των προσώπων. όι κώδικες επικοινωνίας είναι οι εκφράσεις των συναισθημάτων μέσω του προσώπου. όι επισκέπτες ενθαρρύνονταν να σιωπούν απέναντι από τον

11 Joseph Kosuth, «Art after philosophy», Sol LeWitt, «Paragraphs on Conceptual Art», Βάσω κίντη, Φιλοσοφία και τέχνη, εκδόσεις όκτώ, Αθήνα 2011, σελ. 25 12 Βιθυνός Μ, κ.α: ή τέχνη και η επικοινωνία στις γραφικές τέχνες, τόμος β’, Πάτρα 2002, σελ. 98 13 Αναδρομική έκθεση των προσωπικών της περφόρμανς. Σε μια προσπάθεια να μεταδώσει την παρουσία του καλλιτέχνη και να κάνει της ιστορικές της περφόρμανς προσιτές σε ένα ευρύτερο κοινό, η έκθεση περιλαμβάνει τα πρώτα της έργα σε ζωντανές εκ νέου εκτελέσεις από ηθοποιούς που ποτέ δεν έγιναν σε ένα περιβάλλον μουσείου.

14 Intitutional theory of art, Σταύρος τσιγκόγλου, Σύγχρονη τέχνη, εκδ. καστανιώτη, Αθήνα 2014, σελ. 27 5

3ge_gtp50_2013-14_dimitris_danos2 9/2/2014 10:38 μμ Page 6

καλλιτέχνη κατά τη διάρκεια της επιλογής τους, συμμετέχοντας στο έργο τέχνης. τα συμαίνοντα είναι μόνο οπτικά καθώς η σιωπή και ο ρόλος των θεατών είναι προκαθορισμένα. τα συμαινόμενα είναι τα διαφορετικά συναισθήματα που έβγαζε ο κάθε επισκέπτης απέναντι στην Αμπράμοβιτς.

Bruce Nauman | “Feed me Anthro/Socio: Rinde spinning” O Μπρους νάουμαν (Bruce Nauman), γεννήμενος το 1941 στο Fort Wayne της ιντιάνα των ή.Π.Α., έχει αναγνωριστεί από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 ως ενας από τους πιο καινοτόμους και προκλητικους σύγχρονους καλλιτέχνες της Αμερικής. ό Nauman είναι κεντρική φυσιογνωμία της εννοιολογικής αλλά και επιτελεστικής άποψης στην τέχνη και εμπνέεται από τις δραστηριότητες, την ομιλία, και τα υλικά της καθημερινής ζωής. το «Anthro-Socio» (1992, εικ. 4), είναι μια εγκατάσταση που με τρεις προβολείς και έξι οθόνες, βλέπει κανείς το κεφάλι ενός άνδρα που εμφανίζονται από διαφορετικές οπτικές γωνίες. ενώ συνεχώς περιστρέφονται γύρω από τον άξονά του, ακούγονται σαν κραυγές «FEED ME/ EAT ME/ ANTHROPOLOGY,» «HELP ME/ HURT ME/ SOCIOLOGY,» και «FEED ME, HELP ME, EAT ME, HURT ME»15. Για να γίνει αντιληπτό το πλήρες αποτέλεσμα της εγκατάστασης «Anthro-Socio»16 θα πρέπει να εισέλθει ο επισκέπτης στο χώρο. το ακουστικό σημαίνον, οι κραυγές που ακούγονται από διαφορετικές κατευθύνσεις και το οπτικό σημαίνον, ο άνδρας που περιστρέφεται, έχουν σημαινόμενο τις πιο βασικές φυσικές ανάγκες του ανθρώπινου σώματος και θέτουν μια αμφιβολία σχετικά με αυτά. ή επανάληψη της κραυγής, και ο πολλαπλασιασμός των εικόνων του βίντεο του ανθρώπου να κλαίει να δημιουργεί ένα πιο θλιβερό συναίσθημα το οποίο περιλαμβάνει το θεατή στο έργο, και τον κινεί να εξετάσει τη σχέση μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου, τον άνθρωπο και την κοινωνία . το κομμάτι εξετάζει το ρόλο της γλώσσας ως παράγοντα στην πιο βασική ανθρώπινη φυσική εμπειρία. ή φιγούρα του ανθρώπου φαίνεται παγιδευμένη και διχασμένη ανάμεσα σε αδιαχώριστες υπαρξιακές καταστάσεις: ανθρωπολογικό ή κοινωνικό σώμα, φαινομενολογικό ή πολιτιστικό σώμα, άυλο ή υλικό σώμα. Πώς πρέπει να θεωρήσουμε το ανθρώπινο σώμα - ως ένα ουδέτερο βιολογικό φαινόμενο, μια φυσική μορφή η οποία δεν έχει αλλάξει κατά τη διάρκεια της ιστορίας, ή εναλλακτικά, ως αντικείμενο φορτωμένο με πολιτισμικές και γλωσσικές έννοιες, οι οποίες αφορούν τη φυλή, την ταυτότητα, την ευχαρίστηση, τη θρησκεία και την τελετουργία, και την αλλαγή της προσέγγισής μας στη φύση; Αυτές είναι δύο όψεις του νομίσματος στην ανταλλαγή των ρόλων που βρίσκεται στο κάτω μέρος της πολιτικής εξουσίας.

15 Μτφ. «τΑιΣε Με / ΦΑε ME / ΑνθΡΩΠόΛόΓιΑ», «ΒόήθΑ ME / ΠΛήΓΩΣε Με / κόινΩνιόΛόΓιΑ,» και «τΑΪΣε Με, ΒόήθΑ ME, ΦΑε ME, ΠΛήΓΩΣε Με».

16 ή αλληλεπίδραση των περφόρμανς και της γλυπτικής στο έργο του νάουμαν είναι επηρεασμένη από τον Βιεννέζο φιλόσοφο Ludwig Wittgenstein. ό Wittgenstein επιρρέασε τους εννοιολογικούς καλλιτέχνες που θέλησαν να εξερεύνησουν τις φιλοσοφικές συνέπειες της καθημερινής γλώσσας. Ήταν η ποικιλία των "παιχνιδιών της γλώσσας", όπως τα αποκάλούσε, τα οποία αποκάλυπταν έννοιες, που προέρχονται από τον τρόπο που οι λέξεις χρησιμοποιούνται. ό όρος "γλωσσικό παιχνίδι" (language-game), που ο Wittgenstein έγραψε στο έργο του "Φιλοσοφικές Έρευνες", έχει ως στόχο να φέρει στο προσκήνιο το γεγονός ότι η ομιλία της γλώσσας είναι μέρος μιας δραστηριότητας ή μιας μορφής ζωής. ή γλώσσα ως μια δραστηριότητα μπορεί ταυτόχρονα να είναι αποκαλυπτική και αποκρυπτική, μια πηγή που ενώνει και διαχωριζει. ή γλώσσα απασχόλήσε τον Nauman σε πολλές περφορμανς και βίντεο εγκαταστάσεις . Στο “Feed me Anthro/Socio: Rinde spinning”, ο νάουμαν συνεργάστηκε με τον καλλιτέχνη της περφόρμανς και μουσικό Rinde Eckert, εμπλέκοντας στα γλωσσικά παιχνίδια του Wittgenstein την υποκριτική με τις κραυγές "Help me, hurt me, sociology; feed me, eat me, anthropology". (μτφ. Michael Rush, νew Media in Late 20th century Art, Thames & Hudson, 1999, σελ 49) 6

3ge_gtp50_2013-14_dimitris_danos2 9/2/2014 10:38 μμ Page 7

όι κώδικες επικοινωνίας που χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης, είναι η αγγλική γλώσσα, η τηλεόραση, που είναι το κύριο όχημα μέσω του οποίου τα μέλη της κοινωνίας μας οικοδομούν την κατανόηση των λαών και των πολιτισμών στο σπίτι, και του κινηματογράφου με τις προβολές στους τοίχους. O νάουμαν αμφισβητεί την ιδέα της ανθρωπολογίας και της κοινωνίας στο έργο, απευθυνόμενος στο θεατή με την επαναλαμβανόμενη δήλωση ότι η ανθρωπολογία και η κοινωνία βοηθά αλλά και πονάει τους ανθρώπους.

Bas Jan Ader | “Please don't leave me” ό Μπας Γιαν Άντερ (Bastiaan Johan Christiaan "Bas Jan" Ader, 1942-1975) ήταν ένας όλλανδός εννοιολογικός καλλιτέχνης, περφόρμερ, φωτογράφος και κινηματογραφιστής. Έζησε στο Λος Άντζελες για τα τελευταία 10 χρόνια της ζωής του. τα έργα του Άντερ παρουσιάζονται σε πολλές περιπτώσεις ως φωτογραφίες και φιλμ των παραστάσεων του. Έκανε επίσης παραστατικές εγκαταστάσεις, συμπεριλαμβανομένων του "Please Don't Leave Me" (1969, εικ. 5). ό Μπας Γιαν Άντερ χάθηκε στη θάλασσα το 1975 μεταξύ του Cape Cod, της Μασαχουσέτης, των ήνωμένων Πολιτειών και της ιρλανδίας, όταν ο ίδιος σάλπαρε από το Cape Cod με ένα μικρό ιστιοφόρο, ως μέρος μιας προσπάθειας να διασχίσει τον Ατλαντικό Ωκεανό με μια περφόρμανς που ο ίδιος ονόμασε “In Search of the Miraculous”17. το άδειο σκάφος του, τελικά ξεβράστηκε στις ακτές της ιρλανδίας ένα χρόνο μετά, με τα ίχνη του να έχουν χαθεί18.

H γλώσσα ήταν από τις πιο σημαντικές και πιο ευρέως χρησιμοποιούμενες στρατηγικές στην εννοιολογική τέχνη στη δεκαετία του 1960 τόσο στην ευρώπη όσο και στις ήνωμένες Πολιτείες. Πολλοί καλλιτέχνες την ερμηνεύεσαν με μια ταυτολογική και αυτοαναφορική άποψη, καθιστώντας τη λέξη το θέμα/αντικείμενο των έργων τους. ό Bas Jan Ader είχε την αντίθετη οπτική αντίληψη, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα υποκειμενικά για να μεταφέρει τις προσωπικές ανησυχίες του. ή ευρέως ευρέως αναγνωρισμένη φράση του "Please don’t leave me" είναι ένα καλό παράδειγμα, το οποίο ήταν ένα σύνθημα γραμμένο σε έναν τοίχο, που στη συνέχεια φωτογραφήθηκε και τελικά έσβησε. Με βάση τις αρχές της σημειολογίας παρατηρεί κανείς πως στο συγκεκριμένο έργο υπάρχει η φράση "Please Don't Leave Me" που για να την «αποκωδικοποιήσει» κάποιος θα πρέπει να είναι γνώστης της αγγλικής γλώσσας. το σημαίνον της φράσης είναι αυτό που καταλαβαίνουμε μεταφράζοντάς το «σε παρακαλώ μην με αφήνεις». ή ιδέα που μας έρχεται στο μυαλό είναι άτομα που μας λείπουν (καταδήλωση), άνθρωποι που αγαπήσαμε και δεν είναι πια μαζί μας αλλά και άτομα που έιναι μαζί μας και δεν θέλουμε να χάσουμε από τη ζωή μας (συμπαραδηλούμενο σημαινόμενο)! Δεν παύει όμως να είναι μια ασπρόμαυρη φωτογραφία και όχι αυτό που απεικονίζει. όι κώδικες επικοινωνίας που χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης για να απευθύνει στο θεατή το μήνυμά του, είναι αναφορικά ο κώδικας της αγγλικής γλώσσας και γραφής και ο κώδικας της φωτογραφίας. ή ιδέα της απουσίας και της αποτυχίας είναι επαναλαμβανόμενα θέματα στα έργα Ader. ή κυριολεκτική απουσία του από την κορνίζα τι στιγμή της πτώσης έργα του ("Fall 1" και "Fall 2" [1970], εικ. 6 και εικ. 7), η απουσία των περασμένων εποχών, η απουσία άλλων, η ίδια η απουσία του ("All my clothes", 1970, εικ. 8) και τέλος η απουσία εξήγησης. ή σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, ερμηνεύεται από Ader μέσα από μια ρομαντική άποψη, εστιά-

17 το ταξίδι αυτό το αποκάλεσε «ένα πολύ μακρύ ιστιοπλοϊκό ταξίδι» το ταξίδι θα ήταν το μεσαίο τμήμα ενός τρίπτυχου που ονομασε «Σε αναζήτηση του θαυματουργού», μια τολμηρή προσπάθεια να διασχίσει τον Ατλαντικό με ένα ιστιοφόρο 3-4 μέτρων.

18 http://en.wikipedia.org/wiki/Bas_Jan_Ader#cite_note-1 7

3ge_gtp50_2013-14_dimitris_danos2 9/2/2014 10:38 μμ Page 8

ζοντας επίσης στην έννοια της μελαγχολίας. τέτοιο παράδειγμα είναι το συναισθηματικά φορτισμένο έργο "Please don’t leave me" και το "Ι'm too sad to tell you" ( 1970-71, εικ. 9)

συμπέρασμα τα σημαίνοντα του έργου της Αμπράμοβιτς είναι οπτικά, του νάουμαν ακουστικά ενώ του Γιαν Άντερ λεκτικά. το έργο της Αμπράμοβιτς είναι μια περφόρμανς στην οποία έχουμε φυσική παρουσία με το καταδηλούμενο νόημα να είναι η πληροφορία δύο ανθρώπων που κάθονται σιωπηλοί απέναντι ενώ ανάμεσά τους βρίσκεται ένα τραπέζι. το συμπαραδηλούμενο νόημα είναι τα συναισθήματα που νιώθουν, στο βωμό του μύθου της σύγχρονης τέχνης και απέναντι σε μια μια ιέρεια της τέχνης. το έργο του Μπρους νάουμαν είναι μια εγκατάσταση στην οποία έχουμε βίντεο και προβολές με το καταδηλούμενο νόημα ένα κεφάλι που προβάλεται να στριφογυρίζει κραυγάζοντας αδιάκοπα συγκεκριμένες λέξεις. το συμπαραδηλούμενο νόημα εδώ είναι η αμφισβήτηση της ανθρωπολογίας και της κοινωνίας στο μύθο για τον πολιτισμό, την παγκοσμιοποίηση και τα ανθρώπινα δικαιώματα σε όλο τον κόσμο19. το έργο του Γιαν Άντερ είναι μια ασπρομαυρη φωτογραφία με καταδηλουμενο νόημα μια φράση γραμμένη στον τοίχο που φωτίζεται από ένα προβολέα. εδώ το συμπαραδηλούμενο νόημα είναι τα άτομα που έφυγαν, που μας έχουν αφήσει στο γενικότερο μύθο της απουσίας.

19 http://isisrosewriter.com/2013/05/22/bruce-naumans-lived-taped-corridor-1970-and-anthrosocio-rinde-spinning-1992-a-social-critique-of-anthropology/ 8

3ge_gtp50_2013-14_dimitris_danos2 9/2/2014 10:38 μμ Page 9

Βιβλιογραφία Barthes, Roland «Elements of Semiology», publ. Hill and Wang, 1968 Chandler, Daniel «Σημειωτική για Αρχαρίους» Gombrich, E.: τέχνη και ψευδαίσθηση, εκδ. νεφέλη Αθήνα Rush, Michael , νew Media in Late 20th century Art, Thames & Hudson, 1999 Βιθυνός Μ, κ.α: «ή τέχνη και η επικοινωνία στις γραφικές τέχνες», τόμος β’, Πάτρα 2002 κίντη, Βάσω «Φιλοσοφία και τέχνη», εκδ. όκτώ, Αθήνα 2011 τσιγκόγλου, Σταύρος «Σύγχρονη τέχνη», εκδ. καστανιώτη, Αθήνα 2014 τσιγκόγλου, Σταύρος «ή τέχνη στις αρχές του 21ου αιώνα», εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2005 τσιγκόγλου, Σταύρος «ή τέχνη στο τέλος του αιώνα», τα νέα της τέχνης, Αθήνα, 2000

Iστοσελίδες www.basjanader.com www.episkopon.gr/tributes/420-marina-ampratovits-mia-asinithisti-kallitexnis www.allaboutbrucenauman.blogspot.gr/p/blog-page_22.html www.artmag.gr/art-history/art-history/item/3563-installation-20th-century www.medienkunstnetz.de/works/anthro-socio/ www.mots.org.il/eng/exhibitions/WorkItem.asp?ContentID=100 www.biennale3.thessalonikibiennale.gr/artists/Bruce_Nauman www.isisrosewriter.com/2013/05/22/bruce-naumans-lived-taped-corridor-1970-and-anthrosocio-rinde-spinning-1992-a-social-critique-of-anthropology/ www.moma.org/visit/calendar/exhibitions/965 www.moma.org/interactives/exhibitions/2010/marinaabramovic/ www.ianisdo.blogspot.gr/2013/04/marina-abramovic-ulay-moma-2010-artist.html

πηγές εικόνων www.basjanader.com www.moma.org www.writework.com www.elarteporelarte.es www.kunstkritikk.no

9

3ge_gtp50_2013-14_dimitris_danos2 9/2/2014 10:38 μμ Page 10

παράρτημα εικόνων

εικ. 1

εικ. 2

εικ. 3

εικ. 4

εικ. 5

εικ. 6

10

3ge_gtp50_2013-14_dimitris_danos2 9/2/2014 10:38 μμ Page 11

εικ. 7

εικ. 8

εικ. 9

εικ. 10

11

3ge_gtp50_2013-14_dimitris_danos2 9/2/2014 10:38 μμ Page 12

εικ. 17

εικ. 18

εικ. 19

εικ. 20

εικ. 21

12