Wouw 5 - Thema 9 - Handleiding - inkijk methode

Thema 9 Kruispunt

Themaoverzicht

WOUW-moment: maak je keuze uit het aanbod minimaal 50 minuten

Les 1 Achiel op zoek naar kruispunten

Les 2 Achiel herleeft geschiedenis

Les 3 Achiel zoekt sporen

Les 4 Achiel heeft pech

Les 5 Achiel komt toe in het veldhospitaal

Les 6 Evaluatiemoment

100 minuten 75 minuten 50 minuten 100 minuten 50 minuten 50 minuten

WOUW-actie: maak je keuze uit het aanbod minimaal 100 minuten

Inleiding

Een kruispunt is letterlijk genomen het punt waar twee of meer lijnen elkaar kruisen. We gebruiken het meestal om een punt in de ruimte aan te duiden, maar we gebruiken het ook om te verwijzen naar belangrijke momenten in de tijd en naar onderwerpen waar verschillende domeinen elkaar raken. Dat allemaal doen we in dit laatste thema van het vijfde leerjaar! We volgen Achiel, een soldaat in de Eerste Wereldoorlog, doorheen die vier belangrijk jaren in onze geschiedenis. We koppelen historische onderwerpen aan vaardigheden en kennis die de leerlingen in verschillende thema’s van het vijfde leerjaar al verworven hebben en sluiten elke les af met een uitdagende opdracht die de leerlingen naar het volgende kruispunt in het leven van Achiel voert. Een boeiend thema om het jaar af te sluiten dus!

De WOUW-momenten maken de leerlingen warm voor het thema en laten hen tegelijk kennis maken met de geografische coördinaten die ons doorheen het thema naar nieuwe kruispunten leiden. Of je nu kiest voor een geocache in de buurt van de school, hen via Strava laat fietsen, met hen in de buurt een overblijfsel uit de Eerste Wereldoorlog verkent of de Grote Oorlog laat beleven via een game of verschillende videofragmenten, de leerlingen zullen onmiddellijk actief ondergedompeld worden in het thema.

Na het WOUW-moment zijn de leerlingen helemaal klaar om kennis te maken met Achiel. De historische context van de Eerste Wereldoorlog wordt geschetst, waarbij we enkele kerndoelen van thema 3 (schaal, reliëf en atlasgebruik) herhalen. We vragen de leerlingen om het Museum W uit thema 1 uit te breiden met twee nieuwe zalen over oorlog-gerelateerde topics. Achiel belandt uiteindelijk in de loopgraven en zoekt sporen in het landschap, zoals de leerlingen ook al deden in thema 2, en onderzoekt de verschillende nationaliteiten op de begraafplaatsen voor soldaten uit de Grote Oorlog. Ook de technische kennis die de leerlingen in thema 8 opdeden komt van pas, want Achiel heeft hulp nodig om het veldhospitaal te bereiken. Wat de leerlingen in thema 7 leerden over het menselijk lichaam zal daar goed van pas komen. Ten slotte ronden we het thema af met de wederopbouw en lekkere oorlogswafels.

De focus in dit thema ligt op het domein tijd, maar ook alle andere domeinen komen in dit thema aan bod. We koppelen mens, maatschappij, wetenschappen en techniek aan een unieke historische periode en koppelen waar mogelijk naar de herinneringen eraan.

Tijdens de WOUW-actie gaan de leerlingen zelf aan de slag met hun nieuw verworven kennis. Je kunt opnieuw kiezen voor de optie die het beste bij de specifieke situatie van jouw klasgroep aansluit: een eigen geocache uitwerken, een stop-motionfilm maken over een historisch feit, een staycation uitwerken, aan de hand van kruispunten van letters de vakantie voorbereiden of uitvindingen bedenken om vakanties te redden.

Het thema biedt ook heel wat kansen om een leer- of ervaringsmoment buiten de muren van de school te houden. Elke gemeente heeft zijn eigen verhalen en getuigenissen van de Eerste Wereldoorlog. Deze verhalen maken dit thema sterker en bieden unieke kansen om het thema ook buiten de schoolmuren tot leven te laten komen.

Overzicht opties WOUW-moment 1

De lesfiches bij deze activiteiten vind je terug op Kabas, samen met alle andere nodige bestanden.

50' In dit WOUW-moment spelen de leerlingen een geocache in de schoolomgeving. Zo kunnen ze ontdekken wat het is om op zoek te gaan naar het juiste kruispunt.

1

Geocache in de buurt van de school

50' Tijdens dit WOUW-moment bezoeken de leerlingen een site van de Eerste Wereldoorlog. Zo raken ze verwonderd over wat er allemaal is gebeurd en wordt hun interesse gewekt.

Bezoek aan een Eerste Wereldoorlogsite

50' Door een sjabloon te fietsen op Strava laat je de leerlingen ervaren hoe kruispunten, coördinaten en GPS-systemen werken. Zo worden ze in dit WOUW-moment verwonderd over technologische systemen en hoe ze nuttig kunnen zijn in onze leefwereld.

50' De oorlogsvideo’s in dit WOUW-moment vertrekken vanuit het standpunt van een kind uit dezelfde leeftijdscategorie als de leerlingen. Zo ontdekken de leerlingen de impact van oorlog op het dagelijkse leven.

50' Tijdens dit WOUW-moment gaan de leerlingen zelf op missie tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zo raken de leerlingen verwonderd over hoe moeilijk het is om keuzes te maken en welke gevolgen die keuzes kunnen hebben. Ze leren dat niet alles is wat het lijkt en krijgen inzicht in het waarom.

Educatieve game 5

5

Check altijd Kabas voor het meest recente aanbod.

Les 1 Achiel op zoek naar kruispunten

Lesdoelen

1. De kinderen kunnen de Eerste Wereldoorlog situeren in de tijd.

2. De kinderen kunnen op een kaart de centralen en de geallieerden aanduiden.

3. De kinderen kunnen met eigen woorden uitleggen dat geografische coördinaten leiden tot een specifieke plaats op aarde.

4. De kinderen kunnen de windrichtingen gebruiken bij het situeren van twee plaatsen ten opzichte van elkaar.

5. De kinderen kunnen een plaats op aarde noemen waar er op dit moment oorlog wordt gevoerd.

6. De kinderen kunnen een berekening uitvoeren met behulp van een lijn- en een breukschaal.

7. De kinderen kunnen een atlas thematisch raadplegen om steden op te zoeken.

8. De kinderen kunnen een plaats in België op een blinde kaart aanduiden met behulp van een atlas.

9. De kinderen kunnen aan de hand van een landschapsfoto het reliëf benoemen.

10. De kinderen kunnen reflecteren op waardengevoelige ‘kruispuntkeuzes’.

Lesmateriaal

- werkboek p. 2 - 10 - bijlage 1: kaarten introductie coördinatenstelsel - kopieerblad 1: oproepingsbrief Antwerpen - kopieerblad 2: achtergrondinformatie coördinaten ingeven in Google Earth of Google Maps - audio 1: Achiel gaat vechten voor zijn vaderland - audio 2: Achiel is medic - video 1: het startschot van de Grote Oorlog - video 2: mobilisatie 31 juli 1914 - video 3: geografische coördinaten - powerpoint 1: kruispuntkeuzes - website van Ketnet - wereldbol - atlas - laptops of tablets met internetverbinding - rekenmachine - lat - Google Earth

Vooraf

Installeer Google Earth op je pc Voorzie een atlas, laptop of tablet met internetverbinding, rekenmachine en een lat voor elke groep van vier leerlingen of centraliseer het materiaal zodat ze het kunnen komen halen als ze het nodig hebben.

Zoals in de inleiding aangegeven komen we in dit thema heel wat kennisinhouden en vaardigheden terug die in dit en andere leerjaren al aan bod kwamen. De rode draad in dit thema, de kruispunten waar soldaat Achiel naar toe wordt gestuurd, worden aangegeven in coördinaten. We geven die coördinaten doorheen het thema op het einde van de les telkens in in Google Earth. Zo gaan we met Achiel naar zijn volgende ‘kruispunt’. Daarom introduceren we het geografisch coördinatenstelsel, maar dit is zeker geen basisleerstof. Beoordeel dus zelf naargelang de sterkte van je klas hoe diep je hierop ingaat in lesonderdeel 2.2. Dat kan heel summier of uitgebreider als je klasgroep het aankan en geïnteresseerd is. Het is zeker niet de bedoeling om dit straks te bevragen. In het zesde leerjaar komt het coördinatenstelsel terug aan bod.

Lesverloop

1 Instap

Wat weten jullie over de Eerste Wereldoorlog?

Laat de leerlingen brainstormen over de Eerste Wereldoorlog en de mindmap in het werkboek op pagina 2 aanvullen.

2 Kern

2.1 Oproepingsbrief voor Achiel

Laat de leerlingen kiezen hoe ze op zoek gaan naar het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog. Indien er veel tijd is, kunnen ze twee keuzes doorlopen. Het uiteindelijke doel is dat ze oefening 2 tot en met 5 in het werkboek op pagina 3 en 4 kunnen invullen.

Mogelijke verwerkingen zijn:

1 Educatieve Game ‘Kleine stappen in een grote oorlog’: missie 1: de moord op Franz Ferdinand. Dat kunnen de leerlingen zelfstandig spelen via de website van Ketnet

2 De leerlingen bekijken video 1

3 Je vertelt met de grote kaart van Europa erbij. Toon de landen en toon hoe de oorlog evolueerde. Als achtergrond kun je video 1 bekijken.

Overloop klassikaal het werkboek pagina 3 en 4.

Projecteer kopieerblad 1. Bespreek de brief, kijk naar de taal en wat er in staat.

Laat audio 1 horen.

Vraag na wat de leerlingen denken dat een soldaat in het leger allemaal moet kunnen. Laat hen de woorden op het bord noteren en bespreek. Geef als extra insteek dat er in het leger ook verschillende rangen zijn, bijvoorbeeld generaal, kolonel, kapitein … Vraag na of ze denken dat iedere rang dezelfde taken heeft.

Komt tot de conclusie dat een goede soldaat sterk en gezond moet zijn, niet bang is om vuil te worden en ook goed kaart moet kunnen lezen en gewonden moet kunnen verzorgen.

Vertel de leerlingen dat we Achiel gaan helpen om de best mogelijke soldaat te worden, want een vijfde leerjaar heeft natuurlijk alle skills geleerd die nodig zijn om een goede soldaat te zijn.

Bekijk video 2 om een beeld te geven van hoe de mobilisatie van het leger eruitzag op 31 juli 1914.

2.2 Introductie coördinatenstelsel

Achiel is medic geworden en zijn missies zijn heel specifiek. Hij kreeg namelijk een geheime code (denkt hij), waar hij heen moet.

Schrijf de geheime code op het bord: 51° 03’ 40’’ N 4° 27’ 43’’ O.

Vraag na of iemand weet wat dat is.

Kom tot het antwoord geografische coördinaten. Verwijs eventueel naar de coördinaten uit de lessen wiskunde.

Verwijs naar WOUW-moment 1 of 2 indien je hiermee begon, zo kun je bepaalde zaken overslaan van dit lesonderdeel.

Als je een sterke klas hebt, neem je er een wereldbol bij en richt je de nulmeridiaan naar de leerlingen. Knip de woorden uit bijlage 1 uit en zorg dat tijdens de bespreking alle woorden aan bod komen. Bij een minder sterke klas, moet je de lijnen niet op de wereldbol laten plakken, maar kun je aan de hand van de wereldbol uitleggen hoe coördinaten werken. Gebruik eventueel video 3 om het te verduidelijken.

Kom tot de conclusie dat twee lijnen een kruispunt vormen en dat coördinaten dus eigenlijk het kruispunt zijn van twee lijnen en ze je zo tot een exacte plaats brengen.

Leerlingen moeten dat niet kunnen uitleggen, maar velen zullen de achterliggende uitleg graag horen. Ze moeten enkel de plaatsen kunnen ingeven via Google Maps of Google Earth en zo naar de juiste plaatsen ‘vliegen’.

Om een plaats op de wereld exact te kunnen situeren gebruiken we een geografisch coördinatenstelsel. Daarvoor delen we de wereld bol op in twee keer twee helften. Van noord- naar zuidpool hebben we het noordelijk en zuidelijk halfrond met de evenaar als horizontale scheidingslijn ertussen. Vanaf de evenaar trekken we dan parallelle, horizontale lijnen naar omhoog (noorden) en omlaag (zuiden). Die lijnen benoemen we als noorder- en zuiderbreedte.

Van oost naar west hebben we het oostelijk en westelijk halfrond, gescheiden door de nulmeridiaan. Over de lengte van de wereld trekken we dan opnieuw parallelle lijnen die de wereldbol in de lengte verdelen. We spreken daarom van ooster- en westerlengte.

De lijnen benoemen we in graden. Bij de breedtecirkels zijn dat er 360, telkens een volle cirkel rond. Hoe dichter bij de evenaar hoe groter de cirkel, hoe groter de werkelijk afstand tussen de graden. In de lengte gaat het in ooster- en westerlengte telkens maar om de helft, 180 graden, want de cirkel is door de nulmeridiaan in twee helften verdeeld. Ooster- en westerlengte zijn immers elkaars spiegelbeeld.

Om nog nauwkeuriger een plaats te kunnen aangeven hebben we ook de graden onderverdeeld, zoals op de klok, in 60 minuten (‘) en 60 seconden (“).

Het is helemaal niet erg als je dat niet volledig begrijpt. Er zijn gelukkig programma’s die ons daarbij helpen!

Introduceer Google Earth en vlieg naar de coördinaten waar Achiel heen moet. Gebruik kopieerblad 2 als je niet weet hoe je coördinaten kunt ingeven in Google Earth. Hou er rekening mee dat je de coördinaten ingeeft met de Engelse termen. Zuid wordt S(outh) en oost wordt E(ast). Demonstreer even met de locatie van de school. Gebruik de handleiding van kopieerblad 2b om de coördinaten van een plaats op te zoeken.

Los samen oefening 6 op in het werkboek pagina 5.

De bestemming waar Achiel naartoe moet is het fort van Walem. Dat is een belangrijke plaats in de Eerste Wereldoorlog omdat het een belangrijk deel was van de slag van Antwerpen. De soldaten vochten van daaruit tegen de Duitsers. Op 28 september 1914 barst daar het gevecht los. De geallieerden houden stand tot 9 oktober 1914, wanneer de centralen de vesting Antwerpen volledig overnemen. Na dit verlies trekken de Belgische, Britse en Franse troepen naar de Westhoek.

Het fort van Walem maakte deel uit van een fortengordel rond Antwerpen. Bij het uitbreken van de oorlog waren dat er een 35-tal. De Duitsers waren ons land binnengevallen op 4 augustus in de provincie Luik. Rond Luik had het Belgische leger een eerste verdedigingsgordel opgetrokken. Toen die viel onder de Duitse overmacht trok het Belgische leger zich terug rond Antwerpen. Op 28 september werd het fort van Walem een eerste keer onder vuur genomen. Een dag later treft een Duitse bom het munitiedepot van het fort. Wat nog overbleef van het Belgische leger trok zich terug en bereikte midden oktober de Westhoek. Ze stelden zich op achter IJzer. Op het einde van die maand oktober lieten de Belgen grote vlakten aan de oevers van de IJzer onderlopen. De opmars van de Duisters werd zo in de Westhoek gestopt. De oorlog zou er vier jaar lang vanuit de loopgraven worden uitgevochten.

2.3 Achiel zoekt zijn nieuwe bestemming

Laat audio 2 horen.

Vertel dat we Achiel moeten helpen zoeken naar zijn nieuwe bestemming. Laat de leerlingen eventueel thema 3: Wegwijzers erbij nemen als ze het moeilijk hebben.

Verdeel de klas in groepen van vier leerlingen en laat ze de oefeningen in het werkboek pagina 6 tot en met 9 in groep oplossen. Laat hen de taken verdelen.

Vertel dat ze via de postcodes van drie gemeenten een nieuw kruispunt van coördinaten kunnen ontdekken. Voorzie een atlas, pc of tablet met internetverbinding, rekenmachine en een lat voor elke groep of centraliseer het materiaal zodat ze het kunnen komen halen als ze het nodig hebben.

Daag de leerlingen uit om het nieuwe kruispunt van Achiel te vinden. Benieuwd wie juist uitkomt.

3 Slot

3.1 De nieuwe coördinaten

Verbeter klassikaal de oefeningen in het werkboek pagina 6 tot en met 9. Ga na wie allemaal het juiste kruispunt gevonden heeft. Los oefening 18 op in het werkboek op pagina 10.

Vlieg nu met Google Earth naar de gevonden coördinaten. Bekijk zowel het bovenaanzicht als de streetview. Laat de leerlingen vertellen wat ze zien. Ga eventueel naar de site van het gebouw en laat hen even verkennen.

Los klassikaal oefening 19 tot en met 21 in het werkboek op pagina 10 op.

3.2 Keuzekruispunt 1

In dit thema sluiten we elke les af met een kort persoonlijk reflectiemoment. We doen dat telkens op eenzelfde manier.

Projecteer de eerste dia van de powerpoint. Laat de leerlingen de dia lezen. Verduidelijk. Vaak staan wij ook zelf voor een kruispunt. We moeten dan kiezen of we naar links, rechts of rechtdoor gaan. Dat is iets dat iedereen voor zichzelf moet uitmaken. We doen dat in dit thema ook telkens op het einde van de les. Bekijk en lees de boodschap en de keuzes. Sluit je ogen en maak een keuze.

Geef de leerlingen de tijd om hun keuze te maken. Beslis zelf of het wenselijk is dat enkele leerlingen hun keuze toelichten of niet.

Les 2 Achiel herleeft geschiedenis

Lesdoelen

1. De kinderen kunnen historische feiten in chronologische volgorde plaatsen met behulp van een tijdsband.

2. De kinderen kunnen zelfstandig informatie over vluchtelingen of wapens in oorlogen vroeger en nu verwerken.

3. De kinderen kunnen huidige oorlogssituaties vergelijken met de situatie uit de Eerste Wereldoorlog.

4. De kinderen kunnen uitvindingen en krijgers chronologisch rangschikken (eventueel met extra bronnen).

5. De kinderen kunnen reflecteren op waardengevoelige ‘kruispuntkeuzes’.

Lesmateriaal

- werkboek p. 11 - 20 - bijlage 2: kaarten verloop Eerste Wereldoorlog - WOUW-site: twee nieuwe zalen voor Museum W - audio 3: Achiel en de val van Antwerpen - video 4: In Flanders Fields Museum - in vogelvlucht - powerpoint 1: kruispuntkeuzes - Google Earth - website van In Flanders Fields Museum - kaart Europa of atlas - mannetjes van verschillende nationaliteiten (Frans, Duits, Belgisch, Russisch …) - laptops of tablets met internetverbinding

Vooraf

Knip de kaarten uit bijlage 2 uit. Voorzie genoeg laptops of tablets met internetverbinding, zodat er verschillende leerlingen tegelijk de WOUWsite kunnen raadplegen.

Het vluchtelingenthema komt in thema 2 van WOUW 6 opnieuw aan bod. We bekijken het dan vanuit de actuele situatie en lopen mee in de voetsporen van twee Syrische kinderen die hun land moeten ontvluchten. Het wordt nog zelden vernoemd, maar ruim een eeuw geleden verkeerden wij Belgen zelf in de rol van vluchteling. Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog ontvluchtten heel wat Belgen ons land. Dat kon naar het neutrale Nederland, dat niet deelnam aan de oorlog. Maar ook het Verenigd Koninkrijk over de Noordzee en Frankrijk, achter de linies, waren populaire vluchtoorden. De gelijkenissen met de huidige situatie kun je gebruiken om de wereld nu, waar de vluchtelingenproblematiek zeer actueel is, te duiden. Wat onszelf, Belgen, betreft er is wel één groot verschil: dit keer zijn niet wij op de vlucht maar wordt ons gevraagd om vluchtelingen op te vangen.

Lesverloop

1 Instap

Laat audio 3 horen.

Achiel komt toe op zijn nieuwe coördinaten. Toon eventueel nog eens de plaats via Google Earth. Bekijk samen met de leerlingen in welke provincie, gewest, geografische streek en plaats Achiel terecht is gekomen. Indien je de vorige les hiermee afsloot, kun je hier snel naar terugblikken.

Vertel dat Achiel merkt dat hij is toegekomen in een verlaten huis of toch iets dat daarop lijkt. Hij vindt dat het lijkt op Museum W, maar het lijkt wel een nieuwe zaal met allerhande oude voorwerpen en foto’s die allemaal met de oorlog te maken hebben.

Bezoek de website van het In Flanders Fields Museum en bekijk video 4 Laat de leerlingen vertellen wat ze allemaal gezien hebben. Kom zeker tot volgende antwoorden: kledij van soldaten, zeppelin …

Vertel dat we in deze les op zoek zullen gaan naar een nieuwe zaal voor Museum W.

Bekijk het werkboek op pagina 11 en los oefening 1 samen op.

2 Kern

2.1 Verloop van de Eerste Wereldoorlog

Laat de leerlingen vooraan plaatsnemen rond een grote kaart van Europa. Indien die niet beschikbaar is, neem dan een atlas. Verdeel de mannetjes met verschillende nationaliteiten en verdeel de kaarten uit bijlage 2

Laat de leerlingen de verschillende foto’s beschrijven en de teksten voorlezen. Laat de teksten in de juiste volgorde leggen en laat de foto’s bij de juiste teksten leggen.

Bouw het verloop van de oorlog op via de teksten en foto’s en teken pijlen op de kaart.

Laat de leerlingen het verloop van de Eerste Wereldoorlog navertellen. Gebruik hiervoor de kaarten uit bijlage 2 of de tijdslijn in het werkboek op pagina 12 en 13.

2.2 Twee nieuwe zalen voor Museum W

We gaan twee nieuwe zalen maken voor Museum W. De nieuwe zalen gaan over de Eerste Wereldoorlog. Eén zaal zal gaan over de wapens die er gebruikt werden en de andere zaal zal gaan over de mensen tijdens de Eerste Wereldoorlog.

Vraag na wat de leerlingen interesseert en laat hen kiezen welke zaal ze liefst zouden ontwerpen.

Geef de leerlingen toegang tot de WOUW-site en het nodige lesmateriaal dat bij hun keuze past. Zet er een timing op, eventueel met een timer op het bord. Laat hen hun zalen ontwerpen aan de hand van de oefeningen in het werkboek op pagina 14 tot en met 18.

In opdracht 7 en 8 op pagina gaat het over de onderwaterzetting of inundatie van de IJzer. Deze belangrijke actie heeft het verloop van de Eerste Wereldoorlog sterk bepaald. Zo werd het Belgische leger niet verslagen en bleef er nog een hoekje van ons grondgebied onbezet. In de IJzervlakte zijn overstromingen zeer gebruikelijk. Ook nu nog lopen grote gebieden aan de oevers van de IJzer heel vaak onder in de winter. Eind oktober besluit de Belgische legertop met koning Allbert I om deze techniek toe te passen tussen Nieuwpoort en Diksmuide. Ze laten de vlakte tussen de linkeroever van de IJzer en de spoorweg Nieuwpoort-Diksmuide onderlopen. Dit gebeurde niet in één dag. De sluizen in Nieuwpoort werden opengezet bij vloed zodat het zeewater landinwaarts kon stromen maar werden terug gesloten om het water in de vlakte te houden. Sluismeester Carl Cogge leidde deze complexe operatie.

3 Slot

3.1 De nieuwe coördinaten

Laat de leerlingen oefening 10 tot en met 13 in het werkboek op pagina 19 en 20 oplossen. Geef hen eventueel als hulpmiddel het werkboek van thema 1: Zaalwachters van Museum W. Laat hen eerst twee minuten alleen werken, dan vier minuten per twee. Daarna delen ze hun oplossing. De oplossing is een nieuw kruispunt voor Achiel.

Vlieg samen met de leerlingen naar de verschillende oplossingen in Google Earth en laat de leerlingen vertellen wat ze denken dat de juiste oplossing is. Vlieg nadien naar het juiste kruispunt en laat de leerlingen vertellen wat ze zien. Los samen oefening 14 tot en met 16 in het werkboek op.

3.2 Keuzekruispunt 2

Projecteer de tweede dia van de powerpoint. Laat de leerlingen de dia lezen. Geef de leerlingen de tijd om hun keuze te maken. Beslis zelf of het wenselijk is dat enkele leerlingen hun keuze toelichten of niet.

Les 3 Achiel zoekt sporen

Lesdoelen

1. De kinderen kunnen het leven in de loopgraven beschrijven op basis van geluids- en beeldfragmenten.

2. De kinderen kunnen op een tekening de opbouw van een loopgravensysteem uitleggen.

3. De kinderen kunnen verschillende nationaliteiten die meevochten in de Grote Oorlog opsommen.

4. De kinderen kunnen hun gevoel weergeven bij het vergelijken van twee verschillende begraafplaatsen.

5. De kinderen kunnen het nut inzien van herinneringseducatie.

6. De kinderen kunnen reflecteren op waardengevoelige ‘kruispuntkeuzes’.

Lesmateriaal

- werkboek p. 21 - 24 - bijlage 3: krantenkop: kerst tijdens de Eerste Wereldoorlog - audio 4: de loopgraven - audio 5: Achiel in Ieper - video 5: oorlog in de loopgraven (deel 1) - video 6: oorlog in de loopgraven (deel 2) - video 7: oorlog in de loopgraven (deel 3) - video 8: reclame Sainsbury - afbeelding 1: illustratie loopgraven - virtuele tour 1: sporen in de Westhoek - powerpoint 1: kruispuntkeuzes

Vooraf

Idealiter begint deze les na een speeltijd of middagpauze. Plaats de banken in de vorm van een loopgraaf. Laat de leerlingen bij het binnenkomen de loopgraven ontdekken. Zorg dat de doorgangen vrij smal zijn.

Lesverloop

1 Instap

Laat de leerlingen bij het binnenkomen in de klas de weg langs de loopgraven ontdekken. Eerst al wandelend, dan op handen en knieën.

Herkennen jullie de vorm?

Verwijs naar de nieuwe plaats van Achiel. Laat hen plaatsnemen dicht bij elkaar op de grond in de loopgraven. Maak het eventueel donker en beluister audio 4

Je moet voor audio 4 wel een login aanmaken om het geluidsfragment te kunnen beluisteren.

Stel volgende vragen:

- Waar speelt het dagboekfragment zich af? (Aan het front op de passerelle en in de loopgraven.)

- Wat heb je allemaal gehoord?

- Wat heeft de soldaat allemaal meegemaakt?

- Op welke materialen heeft hij allemaal gelopen?

Toon hen nadien video 5 en video 6

Stel volgende vragen:

- Hoe worden de loopgraven gemaakt?

- Welke talen hoor je in de video’s?

- Wat zie je nog gebeuren?

- Hoe voelt John zich?

- Welk gevoel heb je over de verschillende nationaliteiten?

- Wat heeft je het meest aangegrepen?

Projecteer afbeelding 1 en bekijk samen pagina 21 en 22 in het werkboek. Los oefening 1 en 2 op.

2 Kern

2.1 Achiel onderzoekt sporen in het landschap en van soldaten

Laat audio 5 horen en bespreek met de leerlingen.

Volg met de leerlingen de virtuele tour 1 doorheen de Westhoek. Laat hen tijdens de rondvlucht oefening 3 en 4 in het werkboek op pagina 22 en 23 invullen.

Vertel dat je hen zult meenemen op een rondvlucht door het landschap van de Eerste Wereldoorlog alsook naar alle graven van de gesneuvelde soldaten in de loopgravenoorlog.

Tijdens de rondvlucht bezoek je verschillende loopgraven, alsook andere sporen in het landschap en kerkhoven die niet in het werkboek staan. Bereid de rondvlucht eerst thuis voor, zodat je tussenvragen kunt stellen. Afhankelijk van het niveau van de klasgroep en hun interesse kun je hier dieper op ingaan.

2.2 Achiel ziet ook ander sporen

Verwijs naar thema 2: Sporen in het park en de sporen van dieren in de modder die daar besproken zijn.

Ook in de Eerste Wereldoorlog waren er sporen van dieren in de modder. Sporen van heel grote dieren, maar ook sporen van vervelende microscopisch kleine dieren in de onhygiënische gangen van de loopgraven.

Laat de leerlingen elk twee dieren bedenken die in de oorlog voorgekomen zijn. Laat ze rechtstaan. Duid enkele leerlingen aan om hun antwoord te geven en uit te leggen waarom ze denken dat die dieren aanwezig waren in de Eerste Wereldoorlog. Noteer de antwoorden op het bord. Indien de leerlingen hun twee dieren aan bod kwamen, gaan ze zitten.

Dieren waren prominent aanwezig in de Eerste Wereldoorlog. Je had door de zware omstandigheden aan het front natuurlijk de ongewilde gasten zoals luizen, vlooien en ratten maar andere dieren werden in grote getale ingezet in de strijd zelf.

Paarden waren in het begin van de 20e eeuw nog zeer veel gebruikte lastdieren. Gezien een oorlog ook veel logistiek en transport vraagt, waren paarden als last- en trekdieren van vitaal belang. Na afloop van de oorlog waren de dieren zo schaars geworden dat het Verenigd Koninkrijk ze invoerde vanuit haar kolonies. (zie ook de film War Horse uit 2011).

Postduiven werden aan het front gebruikt voor waar ze ongelooflijk goed in zijn: zelfstandig van de ene plaats naar de andere vliegen. Ze werden meegenomen tijdens de gevechten en gebruikt om geheime berichten te sturen naar de hoofdkwartieren achter de linies. Daarbij werden ze natuurlijk vaak beschoten door de vijand. Een Franse postduif, ‘Cher Amie’, bereikte zo blind en gewond toch zijn doel en werd achteraf onderscheiden met het ‘Croix de guerre’.

Dat gebeurde ook met de terriër ‘Sergeant Stubby’. Deze Amerikaanse hond verbleef 18 maanden aan het front. Honden zijn natuurlijk goed om te waken. Zo kon Stubby iets vroeger dan mensen voor een aanval waarschuwen en zijn scherpe neus voorspelde ook een gasaanval. Stubby kreeg achteraf vele onderscheidingen opgeprikt op een jasje dat speciaal daarvoor was gemaakt. Ook glimwormen speelden ook een speciale rol. Soldaten stopen ze in een glazen potje en gebruikten ze bij nacht om boodschappen en kaarten te lezen.

Laat de leerlingen nadien kijken of ze de dieren in groepen kunnen indelen door een nieuw kruispunt voor Achiel te zoeken bij oefening 5 en 6 in het werkboek op pagina 23 en 24.

Vlieg naar het kruispunt. Los oefening 7 en 8 op.

3 Slot

3.1 De kerstening

Toon video 7

De kranten stonden vol van de kerstening, toon eventueel bijlage 3 Bespreek heel nadrukkelijk de rol en het gevoel van de Duitse soldaten in de Eerste Wereldoorlog. Is hun beeld veranderd? Waarom wel of waarom niet?

Breid eventueel uit. Vertel dat het historische feit zo belangrijk was, dat het moet herinnerd worden. Toon video 8 als voorbeeld in hedendaagse reclame.

3.2 Keuzekruispunt 3

Projecteer de derde dia van de powerpoint. Laat de leerlingen de dia lezen. Geef de leerlingen de tijd om hun keuze te maken. Beslis zelf of het wenselijk is dat enkele leerlingen hun keuze toelichten of niet.

Les 4 Achiel heeft pech

Lesdoelen

1. De kinderen kunnen met behulp van een video of uitleg de stappen van het herstellen van een fietsband opsommen.

2. De kinderen kunnen een elektrische stroomkring toepassen op een praktisch probleem.

3. De kinderen kunnen een technische oplossing testen en aanpassen.

4. De kinderen kunnen een ontwerptekening maken en die met andere tekeningen vergelijken.

5. De kinderen kunnen reflecteren op waardengevoelige ‘kruispuntkeuzes’.

Lesmateriaal

- werkboek p. 25 - video 9: hoe plak je een fietsband? - powerpoint 1: kruispuntkeuzes - lekke fietsband - reparatiekit - elektrische stroomkring - tape - ijzerdraad - aluminiumfolie - touwen - rood en wit LED-lampje

Vooraf

Vraag na of er een ouder of ander familielid wil komen helpen om aan de leerlingen uit te leggen hoe je een lekke band herstelt.

Lesverloop

1 Instap

Achiel wil vertrekken naar zijn nieuwe kruispunt in De Panne, maar hij merkt dat zijn fiets een platte band heeft en dat het donker begint te worden. Hij zit dus met een probleem. Hij heeft geen licht op zijn fiets én een platte band. Hoe zouden we dat kunnen oplossen?

Houd een korte brainstorm. Verwijs eventueel naar thema 8: Prettige parken.

2 Kern

Verdeel de leerlingen in twee groepen. De ene groep leert een fietsband herstellen en de andere groep bedenkt op een frame een fietslicht dat handig aan en uit te zetten is en zowel een voor- als achterlicht heeft.

2.1 Achiel zijn band wordt hersteld

Toon video 9 of laat een handige ouder of familielid in de klas uitleggen hoe je een band herstelt. Laat de ouder of familielid deze groep begeleiden in de verschillende fases. Idealiter heb je meerdere lekke fietsbanden en reparatiekits, zodat de kinderen in kleinere groepen het gat kunnen zoeken en dichten.

2.2 Achiel krijgt licht

Herhaal de elektrische stroomkring of voorzie de pagina’s uit thema 8: Prettige parken. Stel volgende voorwaarden:

- Achiel wil een voor- en achterlicht

- Hij wil ze kunnen aanzetten terwijl hij aan het fietsen is.

- Hij wil een bescherming voor zijn lichten.

Plaats een fiets vooraan in de klas. Laat de leerlingen in groepen van drie een ontwerp bedenken en tekenen. Daarna stellen de groepen hun voorstel aan elkaar voor. Ze vergelijken de verschillende voorstellen en komen tot één ‘beste oplossing’.

Laat de schakelingen maken, testen en eventueel bijsturen.

3 Slot

3.1 Achiel kan verder fietsen

Laat de groepen hun stappen aan elkaar presenteren en het werkboek op pagina 25 aanvullen.

Dankzij jullie kan Achiel nu verder met zijn tocht naar De Panne!

3.2 Keuzekruispunt 4

Projecteer de vierde dia van de powerpoint. Laat de leerlingen de dia lezen. Geef de leerlingen de tijd om hun keuze te maken. Beslis zelf of het wenselijk is dat enkele leerlingen hun keuze toelichten of niet.

Les 5 Achiel komt toe in het veldhospitaal

Lesdoelen

1. De kinderen kunnen verwondingen en medische uitvindingen uit de Eerste Wereldoorlog koppelen aan een deel van het menselijk lichaam.

2. De kinderen kunnen herinneringsmonumenten opsommen met betrekking tot de Eerste Wereldoorlog.

3. De kinderen kunnen een recept volgen.

4. De kinderen kunnen reflecteren op waardengevoelige ‘kruispuntkeuzes’.

Lesmateriaal

- werkboek p. 26 - 32

- WOUW-site: Achiel tijdens de Eerste Wereldoorlog - audio 6: Achiel in De Panne - audio 7: Achiel en het einde van de oorlog - video 10: 1914 Rode Kruishospitaal De Panne - powerpoint 1: kruispuntkeuzes

- pc of tablets met internetverbinding - Google Earth - Kahoot!-quiz (herhaling)

Lesverloop

1 Instap

Laat audio 6 horen en bespreek klassikaal.

Herhaal de locatie en plaats van het laatste kruispunt van Achiel. Vlieg er nog eens heen met Google Earth. Kom tot de conclusie dat je gewoon in de huidige omstandigheden op de zeedijk van De Panne terechtkomt. Ga naar streetview en bekijk het gedenkteken.

Toon video 10.

Extra achtergrondinformatie kun je vinden via deze link

2 Kern

2.1 De onderdelen van een veldhospitaal

Achiel moet overal helpen waar hij kan. Ook jullie zouden jullie steentje kunnen bijdragen door alles wat je geleerd hebt in thema 7: Mijn lichaam is een fantastische machine.

Laat de leerlingen in duo’s de oefeningen in het werkboek op pagina 26 en 27 maken met behulp van de WOUW-site

Bekijk wanneer de meesten klaar zijn met het invullen van het werkboek en doorbreek luid de stilte met feeststemming en zing/schreeuw: DE OORLOG IS VOORBIJ! Zorg voor een enorm tegengestelde spanning tussen alle verwondingen en de overdreven feeststemming.

2.2 De oorlog is voorbij

Laat audio 7 horen en bespreek klassikaal.

Bespreek en vat samen in twee delen op het bord wat mensen blij en verdrietig maakt op het einde van de oorlog.

Kom tot de conclusie dat iedereen inderdaad tevreden was dat de oorlog voorbij was, maar dat dat in schril contrast stond met de grote verliezen die beide kanten, winnaars en verliezers geleden hebben.

Vertel dat in 1919 de eerste bewoners van de frontstreek terug naar huis kwamen, maar dat geen enkel huis nog overeind stond. Leg uit dat de bevolking niet bij de pakken is blijven zitten, maar de huizen en steden terug is beginnen heropbouwen. Naast huizen en steden hebben ze ook herdenkingsmonumenten en begraafplaatsen voor de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog gebouwd om zo de oorlog en de slachtoffers te blijven herdenken. Vandaag doen we dat nog altijd.

Los samen oefening 3 tot en met 5 in het werkboek pagina 28 en 29 op.

Op 11 november ondertekenen de Franse en Duitse legertop in de voege ochtend de wapenstilstand in een treinwagon in een bos in het Franse Compiègnes. Hoewel het niet gaat om een echte capitulatie van het Duitse leger, wordt het politiek toch zo gespeeld door de geallieerden. Het Duitse Rijk verliest grondgebieden en moet een enorme oorlogsschuld betalen. Zo wordt op die dag eigenlijk al de kiem gelegd voor de Tweede Wereldoorlog.

In ons land blijft de Westhoek verwoest achter. De wederopbouw kan beginnen. Wapenstilstand wordt op vele manieren herdacht door alle landen die hebben meegevochten in deze eerste ‘wereld’-oorlog. Ieper speelt daarin een centrale rol. Ieper zelf was op het einde van de oorlog volledig verwoest. De gebouwen in Ieper nu zijn toen volledig heropgebouwd en dus nu maar een eeuw oud.

In Ieper zelf speelt de Menenpoort een centrale herdenkingsrol, vooral voor de Britten. Zij bouwden de poort in 1927. Op de muren van het monument staan de namen van 54 896 vermiste soldaten zonder graf. Elke avond om 20 uur, sedert 1928 en enkel onderbroken tijdens de Tweede Wereldoorlog, blazen Ieperse klaroenblazers er de ‘the last post’, ter ere van alle gesneuvelden. Rond Ieper liggen er honderdduizenden soldaten begraven op de verschillende begraafplaatsen. De Britse begraafplaatsen springen daarbij het meest in het oog. Ze zien er allemaal eender uit omdat er overal dezelfde grafsteen wordt gebruikt. Daarbij worden ze tot in detail onderhouden door de War Graves Commission, een Britse organisatie. De streek rond Ieper wordt jaarlijks druk bezocht door Britten die hun voorouders komen eren. Daarbij zijn er ook opvallend veel tieners omdat deze leeruitstap in het Britse leerplan is opgenomen.

Even verderop naar de kust in Diksmuide staat er ook een opvallend monument, de IJzertoren. In 1930 werd op dezelfde site een eerste toren gebouwd, ter herdenking van de Vlaamse soldate die sneuvelden in de Eerste Wereldoorlog. Op de flanken van de toren stond de leuze ‘Nooit meer oorlog’ in de vier talen van de strijdende partijen. Deze toren werd echter na de Tweede Wereldoorlog gedynamiteerd om politieke redenen. In 1965 is toen de huidige, veel grotere toren ingehuldigd ter vervanging. Op de flanken nog steeds dezelfde leuze, ‘Nooit meer oorlog’. Bovenop de toren, aan de voet van de IJzer, kijk je richting Nieuwpoort naar het gebied dat toen onder water is gezet.

Het symbool van de Eerste Wereldoorlog is de ‘poppy’, de klaproos. Het symbool gaat terug tot het gedicht ‘In Flanders Fields’. De Canadese legerarts John McCrae schrijft het in 1915 bij het verlies van een vriend bij een bombardement. Hij spreekt erin over de klaprozen die groeien tussen de loopgraven. Klaprozen zijn ‘pioniersplanten’, ze hebben niet veel nodig om te kunnen groeien en bloeien. Als alles is verwoest en kapotgeschoten, is er toch nog de klaproos. Daarbij is ze dan nog zo rood als bloed, heeft ze een pikzwart hartje en de blaadjes vormen een kruisje. Zo wordt het bloempje het symbool van de eerste grote oorlog. McCrae zelf gooit het papiertje met zijn gedicht erop weg maar het worden gevonden door een andere officier die opstuurt naar Britse kranten. Zo wordt het populair. McCrae zelf overleeft de oorlog niet, hij sterft aan een longontsteking, wellicht door een van de vele gifaanvallen.

3 Slot

3.1 Oorlogswafels bakken

Na al dat vechten, verdriet en verlies kan de bevolking wel een opkikker gebruiken. Daarom hebben ze oorlogswafels gebakken. We gaan ze vandaag ook zelf bakken om dit thema op een leuke manier af te sluiten!

Gebruik hiervoor het recept op pagina 30 in het werkboek

3.2 Wat weten we nu over de Eerste Wereldoorlog

Laat de leerlingen de mindmap op pagina 31 in het werkboek aanvullen. Dat is dezelfde als op pagina 2. Hier brengen ze al hun kennis die ze opgedaan hebben tijdens dit thema samen. Ze kunnen dan vergelijken met de eerste mindmap en zien wat ze allemaal hebben bijgeleerd.

3.3 Keuzekruispunt 5

Projecteer de vijfde en zesde dia van de powerpoint. Laat de leerlingen de dia lezen. Geef de leerlingen de tijd om hun keuze te maken. Beslis zelf of het wenselijk is dat enkele leerlingen hun keuze toelichten of niet.

3.4 Herhalingsmoment

We ronden deze lessenreeks af met een herhalingsmoment. Op Kabas vind je een Kahoot!-quiz. Het is een aanleiding om het thema even opnieuw te overlopen. Je kunt de vragen klassikaal verwerken of opvatten als een kort quizmoment en de klas hierbij in groepjes laten werken.

In het werkboek vinden de leerlingen een studiewijzer op de laatste pagina. Die helpt hen om zich voor te bereiden op het toetsmoment. Bekijk de studiewijzer samen en bespreek vooral de studeertips. Leg uit dat de tips duidelijk maken of het iets is dat je moet kennen of begrijpen.

Leg ook het verschil tussen een geslotenboektoets en een openboektoets (waarbij je het werkboek als bron gebruikt) uit.

Verwijs de leerlingen ook naar het online aanbod op Kabas: - de digitale oefeningen; - de oefentoets, die ze kunnen maken wanneer ze denken klaar te zijn voor de toets.

Les 6 Evaluatiemoment

Lesdoelen Gesloten boek

1. De kinderen kunnen de grote gebeurtenissen van de Eerste Wereldoorlog in de juiste volgorde plaatsen.

2. De kinderen kunnen op een tijdslijn de periode van de Eerste Wereldoorlog aanduiden.

3. De kinderen kunnen de provincie van de loopgraven van de oorlog benoemen.

4. De kinderen kunnen foto’s van herdenkingsmonumenten van de Eerste Wereldoorlog koppelen aan de juiste naam en betekenis.

5. De kinderen kunnen op een blinde kaart van het front de termen IJzer, Duitsers, geallieerden, loopgraven, Noordzee en Frankrijk aanduiden.

6. De kinderen kunnen een voorbeeld geven van een vooruitgang van de geneeskunde en dat koppelen aan het passende deel van het lichaam.

Open boek

1. De kinderen kunnen een gelijkenis geven tussen oorlogen vandaag en de Eerste Wereldoorlog.

2. De kinderen kunnen de landen situeren op een wereldkaart met behulp van een atlas.

3. De kinderen kunnen kenmerken van uitvindingen van wapens in de Eerste Wereldoorlog benoemen.

4. De kinderen kunnen uitspraken over de Eerste Wereldoorlog aanduiden als juist of fout.

5. De kinderen kunnen beschrijven waarom de Eerste Wereldoorlog herdacht moet blijven.

6. De kinderen kunnen een plaats in België gelinkt aan de Eerste Wereldoorlog situeren en het belang ervan toelichten.

Lesmateriaal

- kopieerblad 3: geslotenboektoets

- kopieerblad 4: correctiesleutel geslotenboektoets

- kopieerblad 5: openboektoets

- kopieerblad 6: correctiesleutel openboektoets

- kopieerblad 7: selfie - powerpoint 2: selfie

Lesverloop

Deel de toetsbladen uit. De leerlingen noteren hun naam en klas. Overloop alle vragen. De leerlingen duiden met een markeerstift de belangrijkste begrippen in iedere vraag aan.

De eerste toets is een geslotenboektoets. De leerlingen mogen bij deze toets geen gebruik maken van hun werkboek of andere bronnen. Bij de openboektoets mogen ze hun werkboek wel gebruiken.

Beoordeling

Gesloten boek

Opdracht 1: 0,5 punt per correct antwoord Totaal: 3 punten Opdracht 2: 1 punt per correct antwoord Totaal: 3 punten Opdracht 3: 1 punt per correct antwoord Totaal: 1 punt Opdracht 4: 0,5 punt per correct antwoord Totaal: 3 punten Opdracht 5 0,5 punt per correct antwoord Totaal: 3 punten Opdracht 6: 1 punt per correct antwoord Totaal: 2 punten

Totaal: 15 punten

Open boek

Opdracht 1: 2 punten per correct antwoord

Totaal: 2 punten Opdracht 2: 1 punt per correct antwoord Totaal: 3 punten Opdracht 3: 1 punt per correct verband Totaal: 3 punten Opdracht 4: 1 punt per correct antwoord Totaal: 4 punten Opdracht 5: 1 punt per correct antwoord Totaal: 1 punt Opdracht 6: 1 punt voor het aanduiden, 1 punt voor de uitleg Totaal: 2 punten

Totaal: 15 punten

De selfie

Bezorg alle leerlingen de selfie (kopieerblad 7) van dit thema. Leid kort in.

We hebben het thema afgerond. We sluiten zoals steeds af met een momentje waarop we het even stil maken en een selfie maken van wat we er zelf van vinden.

Start de powerpoint met de eerste dia. Laat die voorlezen indien dat wenselijk is.

Je leest de vragen en de antwoorden. Kruis nu het antwoord aan dat het best bij jou past, volgens jou. Wanneer je klaar bent, vouw je het blad en kleef je het dicht.

De leerlingen houden het bij op de afgesproken plaats. Dat kan een eigen envelop zijn, of een ringmapje of …

Overzicht opties WOUW-actie 1

De lesfiches bij deze activiteiten vind je terug op Kabas, samen met alle andere nodige bestanden.

100' Tijdens deze WOUW-actie maken de leerlingen een eigen geocache in de schoolomgeving. Zo kunnen ze de kennis van het thema toepassen en actief gebruiken om een unieke geocache te maken.

1

Eigen geocache in de schoolbuurt

100' Deze WOUW-actie zorgt ervoor dat de leerlingen hun kennis kunnen toepassen in het maken van een video over een historisch feit. Laat de leerlingen hun creativiteit gebruiken om het historisch feit op een unieke manier te verfilmen.

100' In deze WOUW-actie werken de leerlingen hun eigen staycation uit. Zo kunnen ze hun kennis van coördinaten, provincies en afstand op een leuke manier gebruiken.

100' De vakantie komt eraan. Tijdens deze WOUW-actie spelen de leerlingen kruispuntenscrabble. Ze moeten zo veel mogelijk punten halen door kruispunten te maken met woorden over vakanties.

100' Ik zit in het gips en vertrek volgende week op vakantie! Wat nu? In deze WOUW-actie bedenken de leerlingen uitvindingen zodat je toch kan genieten van je vakantie met een gebroken been. De leerlingen zullen hiervoor al hun kennis van het vijfde leerjaar nodig hebben.

5

5

50' De Eerste Wereldoorlog vormde een rode draad doorheen dit thema, maar in deze les taalinitiatie Engels leggen we de nadruk op vrede. Door middel van spelvormen herhalen we ook enkele inhouden uit vorige thema’s.

Check altijd Kabas voor het meest recente aanbod.

Uitvinding die vakanties redt

Let’s play in peace

Begrippen- en namenlijst

Les 1

Eerste Wereldoorlog geallieerden centralen koning Albert 1 oorlogsverklaring geografische coördinaten nulmeridiaan noordelijk en zuidelijk halfrond noorder- en zuiderbreedte oostelijk en westelijk halfrond ooster- en westerlengte evenaar Westhoek breukschaal lijnschaal windrichtingen postcode reliëf ondergrond

Les 2 Eerste Wereldoorlog 1914-1918 neutraliteit gifgas wapenstilstand 11 november 1918 oorlogsvluchtelingen uitvinding gasmasker tank Dikke Bertha onderzeeër zeppelin handgranaat

Les 3 loopgravenoorlog gewervelde dieren ongewervelde dieren

Les 4 bandenlichter buitenband binnenband stroomkring

Les 5 koningin Elisabeth veldhospitaal verwondingen uitvindingen 11 november 1918 herdenkingsmonument Menenpoort IJzertoren