Verrekijkerbieb - Leerjaar 6 - Kijker 5 - Thema 4 - N2 - Bij-zonder-lekkers

ucatieve uitgaven

BIEB

Bij-zonder-lekkers Maaike Monkerhey

Kijker educatieve uitgaven

Verrekijker 6

5

Bij-zonder-lekkers

1

BIJ-ZONDER-LEKKERS Dag lezer, Je zag het ongetwijfeld al. Dit boekje heeft een dubbele titel.

Je komt te weten dat de bij zonder lekkers zit. En, geef toe, dat is niet niks. Bedenk zelf maar eens dat je een hele dag naar eten loopt te zoeken en tegen de avond nog niks hebt gevonden! Je kunt er slechtgehumeurd of zelfs pisnijdig van worden, maar erger nog: je kunt sterven. En dat is dus wat er nu met de bij gebeurt. Bijen sterven massaal! Dat is niet alleen triest voor de bijen zelf. Dat is ook heel triest voor hun omgeving, en al wie in die omgeving leeft. Planten, dieren, en mensen. Mensen zoals jij en ik. Want de bij heeft een heel bijzondere taak in de natuur. Je zal ervan versteld staan hoe belangrijk dat beestje voor ons is! Als de bij verdwijnt, kan het leven op deze planeet weleens heel erg bedreigd worden!

Maar nu terug naar de titel. Dubbel, weet je wel. In dit boek zal je namelijk ook ontdekken wat de bij nodig heeft om in leven te blijven. En dus: wat ze lekker vindt! Een lijstje van (bijzonder) lekkers dus. Lekkers waarmee we de bij in leven kunnen houden!

Klaar voor een ontdekkingstocht in de bijenwereld?

En klaar om de wereld te redden?

Veel leesplezier!

2

Een bijzondere familie Bijen leven met tienduizenden samen. Dat kan in een holle boomstam, midden in de natuur of in een bijenkast bij een imker1. Elke bij heeft zijn eigen rol en houdt zich daar ook aan.

Op die manier loopt het leven in een bijengemeenschap of bijenkolonie2 gesmeerd. Nooit ruzie, nooit problemen. Daar kunnen wij nog iets van leren! In één nest zijn er duizenden werkbijen of werksters, honderden darren of mannetjesbijen, en één koningin. Ze wordt ook wel ‘de moer’ genoemd, maar ‘koningin’ klinkt een stuk romantischer. Zij laat zich voeden en verzorgen door de werksters. Op een dag is ze groot genoeg om uit te vliegen. Dat moment is zeer belangrijk voor de bijenfamilie. We blijven romantisch, want we spreken dan van de ‘bruidsvlucht’. De koningin wil tijdens die vlucht zoveel mogelijk darren achter zich aan. Maar enkel de snelste mannetjesbijen slagen daarin en kunnen de koningin bevruchten. Tijd om dat te vieren, krijgen de darren echter niet.

Na de bevruchting sterven ze meteen.

Terug in het nest begint de koningin eitjes te leggen. Soms wel 2000 per dag! Bevruchte eitjes worden nieuwe werksters (of misschien wel een nieuwe koningin als dat nodig is!), onbevruchte eitjes worden darren.

Naast bijen in een grote bijenkolonie, leven andere soorten bijen liever alleen, of per koppeltje. We noemen ze solitaire3 bijen.

3

Bezige bijen Elke bij in de familie heeft zijn eigen taak. Dat wist je al. Maar wat voor werk is er zoal te doen in een bijennest? En wie houdt zich daarmee bezig? De meeste taken zijn uiteraard voor de werksters. Uit honing maken ze bijenwas waarmee ze het nest en de vele honingraten bouwen. Was is een vetachtige stof die door sommige soorten bijen wordt gemaakt.

Je mag gerust zeggen dat bijen was ‘zweten’. Door veel voedsel op te nemen en dicht tegen mekaar aan te zitten zodat de temperatuur stijgt, ‘zweten’ ze was in dunne schilfertjes. Die knabbelen ze aan elkaar tot een raat. Zo’n raat bestaat uit heel veel zeshoekige hokjes of cellen. In deze wassen hokjes legt de koningin haar eitjes en groeien de larven. Bijen gebruiken de hokjes ook om stuifmeel of honing in op te slaan. Ze kunnen ze afsluiten met een wassen dekseltje.

4

Verder moeten werksters het nest bewaken en netjes houden.

Tenslotte verzorgen ze de darren en de koningin en voeden ze de larven. Later in hun leven gaan de werksters ook ‘buitenshuis’ werken. Dan speuren ze naar plaatsen waar veel nectar4 te vinden is, en halen die op om er honing mee te maken. De werksters brengen ook stuifmeel en water mee. Het stuifmeel dient als voedsel voor de larven. Water kan het nest afkoelen op warme dagen. De bijen wapperen dan met hun vleugels waardoor het water verdampt en de lucht afkoelt.

Een prima aircosysteem, dus!

5

Bijgeloof In de cultuur van de oude Egyptenaren waren bijen heel belangrijk. Op graftekeningen is te zien hoe ze aan bijenteelt deden met behulp van zelfgebouwde, aardewerken bijenkorven. Honing was heel kostbaar en werd vaak als geschenk aan de goden geofferd. De Egyptenaren geloofden dat bijen voortkwamen uit de tranen van de zonnegod Ra. De vorst of farao kreeg de titel van bijenkoning mee en de bij was ook het symbool van Neder-Egypte. Dat is het vruchtbare gebied in het noorden van het land, waar de rivier de Nijl zich vertakt vooraleer die in zee uitmondt.

De oude Grieken geloofden dat hun goden op een berg woonden en daar nectar aten om onsterfelijk te blijven. Over die goden bestaan heel wat verhalen. Een van de bekendste gaat over Zeus, de oppergod. Toen deze knapperd geboren werd, wilde zijn vader hem vermoorden.

6

Gelukkig kon de moeder haar zoontje op tijd verstoppen in een grot. Daar werd de jongen in leven gehouden door twee meisjes. De eerste heette Almathea en was een soort van ‘geitenmeisje’. Zij zorgde voor melk. Het andere meisje, Melissa, zag eruit als een bij en voedde de kleine Zeus met … honing!

Zeus groeide op en werd een van de belangrijkste Griekse goden op de Olympusberg.

De naam Melissa betekent ‘honingbij’ in het Oudgrieks.

Vandaar dat sommige planten die veel nectar geven ook het woord ‘melisse’ in hun naam dragen, bijvoorbeeld citroenmelisse.

7

Op het einde van de Romeinse periode, was het vooral de heilige Ambrosius die iets met bijen had. Volgens de legende lag hij als kleine jongen in zijn wiegje toen er een zwerm bijen op zijn gezicht en zijn mond gingen zitten. Ambrosius kreeg geen enkele bijensteek, maar werd later wel een beroemde spreker. Iedereen geloofde dat de bijen er iets mee te maken hadden.

En dan mogen we Napoleon Bonaparte niet vergeten. Hij maakte een eind aan de macht van de Bourbons in Frankrijk.

Zij hadden als symbool een kleine gouden lelie die op wapenschilden, gebouwen en zegels prijkte. Toen Napoleon keizer werd, liet hij die lelies overal weghalen en eiste dat er bijen voor in de plaats kwamen.

8

Dat idee haalde hij bij een vroegere, machtige Frankische koning. In zijn graf had men honderden gouden bijen ontdekt.

Op de dag van de kroning, droegen Napoleon en zijn vrouw chique mantels vol geborduurde bijen in gouddraad. De kersverse keizer geloofde dat dit symbool hem macht en aanzien zou geven.

9

Bijzonder belangrijk!

Geen bijen, geen leven! En dat is niet overdreven!

Honing Mmm! Een boterham met heerlijk zoete honing, of een lepeltje van het lekkers in een warme kop melk, of in yoghurt …

Honing is heel voedzaam en gezond. Zelfs wanneer je honing op een wonde gaat smeren, zal je merken dat die veel sneller geneest en niet ontsteekt. Honing heeft namelijk dezelfde eigenschappen als antibiotica5 en doodt dus bacteriën6.

Maar hoe maken onze vlijtige bijen dit wonderlijke goedje nu precies?

Bijen die nectar meebrengen uit bloemen en planten, voeren die mee in hun honingmaag. In het nest of in de kast geven ze deze zoete druppels door aan andere bijen. Die voegen er speeksel aan toe en spuwen het mengsel dan in de cellen of hokjes van de honingraat. Doordat er in de honing veel suiker zit en de bijen er alles aan doen om het water in de raat snel te laten verdampen, bederft de honing niet. In de winter dient de honing vooral als brandstof voor de bijen om warm te blijven. Maar als er voldoende voorraad is, wordt de honing dus ook door de mens uit de raten gehaald om ervan te smullen.

10

Fruit, groenten en nog veel meer!

Prei, bloemkool, wortelen, tomaten, uien, paprika, appelen, citroenen, koffie, aardbeien, zonnebloempitten …

Allemaal lekkers … voor ons! Maar het is de bij die ervoor zorgt dat we ervan kunnen smullen! Bijen zorgen voor de bestuiving.

Hoe zit dat nu precies?

Elke plant doet in zijn leven slechts twee dingen: groeien en zaden produceren om nieuwe planten te krijgen. Zaden zitten meestal in vruchten, en vruchten komen voort uit bloemen die zijn bestoven. Dat gebeurt door stuifmeel, dat van de meeldraden op de stamper van de bloem terecht komt. Op die manier bevrucht de bloem of plant zichzelf en dat is prima.

Maar nog beter is het wanneer stuifmeel van de ene bloem of plant op de stamper van een andere bloem of plant van die soort terechtkomt. Dan krijg je nieuwe, sterkere, mooiere, en beter gevormde bloemen en planten. Bijen zijn hier de ideale beestjes voor. Ze slurpen de nectar op en haperen daarbij met hun lijf en pootjes aan de meeldraden. Bijen hangen dus vaak vol stuifmeel wanneer ze naar een andere bloem of plant vliegen. En daar kunnen ze gaan bestuiven, waardoor nieuwe planten kunnen groeien. Knap bedacht, hé! Naast de bij zijn er uiteraard nog beestjes die aan bestuiving doen zoals kevers, vlinders, motten en zelfs vleermuizen en kleine vogels. Maar bijen zijn wel de kampioenen onder de bestuivers. We moeten dus wel goed voor ze zorgen, niet?

11

Bijen helpen zelfs bij de productie van melk en vlees. Huh? Koeien ga je toch niet bestuiven, hoor ik je denken. Natuurlijk niet! Maar wel wat ze eten! Klaver bijvoorbeeld. Koeien zijn er dol op en het is gezond voor ze. Dus de melk en het vlees dat van zo’n beest komt, is extra voedzaam door wat er in de weide groeit. En wie zorgt ervoor dat al dit lekkers in de weide blijft voortbestaan? Juist! De bij!

Zelfs het T-shirt dat je nu draagt, of de sokken die je straks uittrekt, zouden er niet zijn zonder de bij. Je hebt ongetwijfeld al van katoen en de katoenplant gehoord? Die zachte stof die lekker koel aanvoelt in de zomer? Wel, uit het pluizige dons op de zaden van de katoenplant worden de vezels gesponnen waarmee jouw jeans, beddenlakens en badhanddoeken worden gemaakt. Katoenplanten groeien niet bij ons, maar voelen zich beter thuis in tropische gebieden. Daar groeien ze vaak op plantages van hectaren en hectaren groot. De bijen ginder hebben er flink wat werk aan!

12

Bijna uitgestorven?

De bij is dus al eeuwenlang heel populair en wij hebben heel wat aan het beestje te danken. Maar de laatste jaren gaat het helemaal niet goed. De bij wordt bedreigd!

En wel door meerdere vijanden …

Een gemene indringer Al gehoord van het Aziatische spinnetje? De naam lijkt alvast een stuk sympathieker dan het beestje zelf. Het gaat om een mijt, de varroamijt. Die dringt het bijennest binnen en legt zijn eitjes op de larven. De jonge mijten zuigen de voedingsstoffen uit de larven waardoor die ofwel sterven, ofwel zodanig zwak geboren worden dat ze niet kunnen overleven. Niet alleen de larven, maar ook volwassen bijen zijn het slachtoffer van de varroamijt. Het spinnetje hecht zich vast aan de bij en zuigt zijn hele verdere leven sappen uit de bij waardoor die steeds zwakker wordt en sterft.

13

Veel vies vergif Landbouwers besproeien hun akkers met pesticiden. Dat zijn chemische7 stoffen die de planten moeten beschermen tegen plagen, ziektes en overwoekering door onkruid. Zo kunnen de planten zonder problemen groeien, want zij hebben geen last van het vergif.

Prima, zou je denken? Helemaal niet! De insecten die de plagen veroorzaken gaan inderdaad dood en het wilde onkruid schiet niet meer op. Maar naast die schadelijke insecten, krijgen ook heel wat andere beestjes en planten dat vergif over zich heen. En het gaat niet om één soort pesticide, neen, er bestaan tientallen soorten. Al die verschillende mengsels samen zorgen ervoor dat de natuur het hard te verduren krijgt.

Niet alleen landbouwers gebruiken gif. Denk maar eens aan de mierendoosjes, insectensprays en product tegen onkruid of mos in de tuin. Je mag er zeker van zijn: onze bij, die is er niet blij mee!

14

Weinig lekkers Bijen leven van bloemen. Liefst heel, heel veel bloemen. En struiken, en bomen, en graag heel veel verschillende soorten bij elkaar. Het kan niet wild genoeg zijn! Maar helaas past die wens niet altijd in wat mensen willen. Ze houden van strakke hagen, dus scheren ze die nog voor ze kunnen bloeien. Maar geen bloemen betekent ook geen nectar. Mensen willen ook graag een strak grasveld, zonder paardenbloemen of klaver.

En al helemaal geen onkruid! Maar daar zit het probleem nu net. Bijen hebben onkruid nodig want veel van die planten dragen bloemen die boordevol nectar zitten.

15

Bijdehand-ig?

Iemand die bijdehand is, is iemand die snel iets begrijpt. Jij lijkt wel zo’n type … en handig zie jij er ook wel uit. Ideaal dus om hier een aantal tips op een rij te zetten. Verbeter het leven van de bij, en verbeter zo het jouwe! Veel succes!

Kweek kruiden!

Kruiden zijn lekker en gezond. Ze smaken heerlijk in een zomerse salade of in een winterse soep. Kruiden kun je in potten kweken of op een klein lapje grond. Ze zijn niet veeleisend. Als er voldoende zon is en genoeg water in de buurt, heb je al snel mooie, sterke planten met lekkere bloemen voor de bij! Kies in je kruidentuin voor: -

bieslook: heel lekker in salades marjolein: fris en lekker op groenten rozemarijn: geeft smaak aan vlees en aardappelen citroenmelisse: houdt muggen uit de buurt, ook lekker om thee van te maken

En er zijn nog massa’s kruiden te ontdekken! Succes en smakelijk!

16

Open een bijenhotel!

Je kunt de bij helpen door voor extra woonruimte te zorgen.

Dat kan makkelijk met een bijenhotel. Je zal er geen bijenkolonies mee verzamelen, maar bijen die per koppeltje leven zullen er graag komen wonen! Takken, dennenappels, bamboestokken …

Elk natuurlijk materiaal dat ook maar eventjes voor wat holtes, gaatjes en spleetjes kan zorgen is geschikt om je bijenhotel mee te bouwen. Stapel en schik alles zorgvuldig op elkaar, maar maak de gaatjes ook niet te smal of te breed. Een diameter van bijna 1 cm is ideaal. Zorg ook dat scherpe randjes glad afgewerkt zijn zodat de bijen zich niet kwetsen.

Denk er zeker ook aan om niet te laat in het jaar je bijenhotel te installeren. In de lente zijn er al jonge bijen op zoek naar een nieuwe nestplaats, dus zorg ervoor dat je bijenhotel zeker in maart al staat of hangt. Of nog eerder. Dan is het hotel al een tijdje deel van de natuur en oogt het niet meer zo nieuw.

Het hoeft helemaal niet te blinken, integendeel. Hoe meer het hotel opgaat in de omgeving, hoe beter. Kies er ook voor om je hotel een zonnig plekje te geven, liefst wat afgeschermd van de regen. Het is belangrijk dat het bijenhotel veel zon krijgt.

Dat houdt schimmels en verrotting tegen en de warmte zorgt ervoor dat de larven goed ontwikkelen.

Ben je er niet zo voor te vinden om een bijenhotel zelf in mekaar te knutselen, dan kan je er eentje kopen in het tuincentrum.

Veel plezier met je nieuwe buren!

17

18

Zaai en plant bloemen!

Mensen houden van bloemen. Iemand die we graag zien, of iemand die we willen bedanken, zetten we graag in de bloemetjes! Ook als er een feest is, zoals een huwelijk, een geboorte, of een verjaardag, zal je merken dat er altijd wel bloemen in de buurt zijn. Ga op zoek naar plekjes in de tuin, langs de oprit, achter het tuinhuis, …

Zelfs tegen de muur of op het platte dak van de garage kun je bloemen laten groeien! Maar opgelet, voor je begint te planten en te zaaien of op daken begint te klimmen, verwittig thuis toch maar even een volwassene. Ze zullen je graag helpen als je vertelt dat je straks geurige en fleurige boeketten rechtstreeks uit de tuin in huis haalt! Bloemen en planten waar bijen dol op zijn: -

lavendel zonnebloemen klimop sneeuwklokjes krokussen kamperfoelie seringen citroenplant …

In het tuincentrum waar je de zaden en bollen koopt, kun je ook pakjes of doosjes met een mengsel van bloemenzaad kopen. De soorten zijn zorgvuldig uitgekozen en gemengd zodat je een veldje bloemen krijgt die allemaal tot de favorieten van de bij behoren! Makkelijk, snel en mooi!

19

Vertel het bijenverhaal!

We kunnen de bijen helpen door hun verhaal zoveel mogelijk te vertellen. Als we erin slagen om veel mensen te overtuigen dat het niet goed gaat met de bij, kunnen we die mensen ook vertellen wat we voor de bijen kunnen doen.

20

Enkele weetjes bijeen -

-

-

-

-

De manier waarop bijen hun nest uit honingraten bouwen, is heel speciaal. De zeshoekige cellen zorgen voor een stevige structuur zodat het nest niet in elkaar zakt. Ingenieurs hebben die bouwstijl van de bijen afgekeken en bouwen op dezelfde manier speelgoed, onderdelen van machines, surfplanken, …

Wetenschappers en professoren bouwen ijverig aan een robotbij die het werk van de uitstervende bijen zou kunnen overnemen. Deze robot kan natuurlijk geen honing maken, maar kan wel helpen bij de bestuiving van bloemen en planten.

Toen in de tijd van ridders en kastelen een burcht werd omsingeld, gooide men vaak vanop de muren bijenkorven naar de vijand toe. De korven braken door de val en de bijen die vrijkwamen, staken alles en iedereen die op hun weg kwam.

Bijen praten met elkaar door te dansen. Ze lopen over de raten van het nest heen en weer in verschillende patronen.

Hierbij bewegen ze hun kopje of achterlijf, pootjes of vleugels op zo’n manier dat de andere bijen begrijpen wat er verteld moet worden. Zo is er een dansje om te tonen waar er lekkere bloemen staan, om te vertellen dat er moet schoongemaakt worden, om te laten weten dat er gevaar dreigt, …

Bijen zijn heel nette beestjes. Ze doen er alles aan om hun nest niet vuil te maken.

De grote boodschap moet dus buiten gebeuren. In de winter is het echter te koud en kunnen de bijen het nest niet verlaten. Ze houden dus het hele seizoen hun behoefte op. Wanneer de eerste lentedag aanbreekt, moeten die beestjes hoognodig naar het toilet. Hoe zou je zelf zijn?

En dus zijn er die dag opvallend veel okergele vlekjes te zien op tuinmeubelen, auto’s en ramen, …

21

Een bijenvers! ’t Is hoog tijd, word allen wakker!

De bij is bedreigd, de arme stakker! ’t Beestje is van bijzonder nut, voor mensen, dieren en planten.

Maar ’t raakt volledig uitgeput, door vijanden van alle kanten!

Honger, vergif en mijten zijn de boosdoeners op een rij.

Dus … voor het jou gaat spijten: Sta op en keer ’t getij!

Lekkers zaaien en plekjes bouwen, allemaal voor de bij!

Het zal je niet berouwen, maak de bijen blij!

Begin vandaag, nu wel meteen, met het redden van de bij, en de wereld in ’t algemeen!

22

Bijkomende info Wil je nog meer weten over bijen of over hoe jij voor de bijen iets kunt doen? Surf dan zeker eens naar deze websites: Bijenteeltmuseum Kalmthout www.bijenteeltmuseum.be Informatiecentrum voor bijenteelt www.honeybee.com Koninklijke Vlaamse Imkersbond www.konvib.be Week van de Bij www.weekvandebij.be Hier kun je de gratis app ‘Hivelife’ downloaden.

Je vindt er leuke spelletjes en heel wat handige tips en weetjes!

23

Woorduitleg 1 imker = iemand die bijen kweekt 2 bijengemeenschap/bijenkolonie = een groep bijen die samenleven 3 solitair = niet samenleven met anderen 4 nectar = een suikervloeistof die door bijen uit bloemen wordt gehaald om er honing mee te maken 5 antibiotica = geneesmiddelen die bacteriën doden 6 bacteriën = cellen die je niet met het blote oog kan zien maar wel overal aanwezig zijn, ze zijn meestal niet schadelijk maar soms kunnen ze wel ziektes overdragen 7 chemisch = scheikundig, de reacties die stoffen kunnen geven als ze met elkaar in contact komen

24

In dit boekje kom je te weten dat de bij zonder lekkers zit. En, geef toe, dat is niet niks. Bijen sterven massaal! Dat is heel triest voor hun omgeving. Want de bij heeft een heel bijzondere taak in de natuur.

Je zal ervan versteld staan hoe belangrijk dat beestje voor ons is!

Dit boekje maakt deel uit van de Verrekijkerbieb 6.

ISBN 978 90 486 2537 6 Bestelnummer 60 1021 597 KB D/2016/0147/106 NUR 191 Foto’s: Shutterstock Verantwoordelijke uitgever die Keure Kleine Pathoekeweg 3, 8000 Brugge RPR 0405 108 325 © Copyright die Keure, Brugge

9 789048 625376

Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

No part of this book may be reproduced in any form by print, microfilm or any other means without written permission from the publisher.