Verrekijkerbieb - 5e leerjaar - Kijker 8 - Thema 8 - N3 - Weg

ucatieve uitgaven

BIEB

Weg Lies Gallez

Kijker educatieve uitgaven

Verrekijker 5

8

Weg

1

Met haar vinger tikt ze op de tafel. Het is haar vierde brief. Drie heeft Olivia er al geschreven. Telkens liep er iets fout. Als drie sneeuwballen liggen haar propjes papier op de vloer. Eerst was er een veeg op haar blad, omdat ze met haar nieuwe vulpen wilde schrijven. In de tweede brief schreef ze een woord fout: ‘samali’ in plaats van ‘salami’. Dan vergat ze een woord in het midden van haar zin.

De radio speelt een liedje dat Olivia niet kent. Even twijfelt ze om die uit te duwen en zo de stilte te vangen. Dat heeft ze nodig om haar brief te schrijven. De kop warme melk met honing die voor haar staat, is al lang koud. Op de tafel ligt een blad, maar ze kan de woorden van mama niet goed lezen.

- brood voor de vogels - oma bellen - boek lezen - huiswerk maken Ze schuift de brief opzij. Eerst moet ze haar huiswerk maken.

Morgen heeft ze een toets breuken, maar cijfers vindt Olivia niet zo fijn. Zelfs al legt juf Tinka het tien keer traag uit, dan nog vindt ze het moeilijk. Dan nog dansen de cijfers soms op haar blad.

Ze haalt haar schrift boven. Op de kaft hangen stickers die ze van mama gekregen heeft. Twee ervan heeft ze van Sophia gekregen toen ze vorig jaar tien werd. Mama vond dat een belangrijke leeftijd. De eerste tiener was in huis.

Drie breuken verder dwaalt haar blik af naar haar brief.

Woorden op papier zijn zo moeilijk, denkt Olivia nog.

2

3

Brugge, 11 januari 2005 Lieve papa .

Je bent nog maar negen dagen weg. Net geen twee weken Al voelt het veel langer aan. Kan een gevoel niet kloppen met wat echt is?

Hoe gaat het daar? Heb je al een beter bed, eentje dat minder hard voor je rug is? En de anderen, zijn die een beetje leuk? Ik ben de naam vergeten van die man met de snor. jou Op de foto ziet hij er droef uit. Mist hij zijn gezin ook, zoals wij missen?

Met mij gaat alles goed. Op school haal ik hoge punten, zeker voor godsdienst en turnen. (Voor rekenen en lezen niet altijd).

Juf Tinka zegt dat ik wel mijn best blijf doen. Ik heb al vier duimpjes in mijn schrift gekregen. Vorige week waren het er zelfs twee meer.

Thuis gaat alles gewoon verder, maar dan zonder jou. Mama moet hard werken. Dubbel zoveel nu. Ze drinkt vaak koffie, zodat ze niet moe zou worden. Maar aan de lijntjes onder haar ogen zie ik het toch. Die worden steeds dieper. Pas om 22 uur zit ze op de sofa. Ze zucht ook erg veel, maar nooit zegt ze dat het lastig is zonder jou. Dat is het wel.

Ik mis je!

Liefs, Olivia

4

Libanon, 18 januari 2005 Lieve Olivia

Dank voor je brief. Wat ben ik blij iets van jou te lezen. En te horen via mama. Deze week probeer ik zeker nog eens te bellen!

Ik heb in de stad een beter bed gekocht. Nu slaap ik als een roosje. In mijn droom kom ik jou en mama en je zus tegen.

Daar zijn we samen en doen we veel leuks, zoals de vakantie in Portugal. Weet je dat nog, lieve meid? Nel en jij hebben toen veel gezwommen in de zee. Elke dag aten we een ijsje met twee bollen, soms zelfs drie. Denk daar maar af en toe aan als je sip bent. Dan zal je vanzelf weer lachen.

De man met de snor heet Marcel. Hij mist zijn gezin ook. In onze kamer hangen allemaal foto’s uit van jullie. Zo kunnen wij elke dag aan jullie denken en over jullie praten.

Wat fijn dat je het zo goed doet op school. Lees je ook genoeg? Juf Tinka zei dat het belangrijk is voor jou! Vergeet zeker niet elke avond te lezen. Thuis hebben we boeken genoeg. Zo zeggen ze dat: oefening baart kunst1. Blijf verde r je best doen.

Ik mis je ook.

Veel kusjes voor jou!

Papa

5

6

Brugge, 25 januari 2005 Dag papa Waarom bel je altijd als ik ben gaan zwemmen?

Op woensdagavond en vrijdagavond ben ik er nooit tussen 18.00 en 19.30 uur. Dat vind ik echt niet leuk. Zo kan ik je stem nooit horen en Nel wel. Dat is niet eerlijk, want dan plaagt ze me soms. Juf Tinka zegt dat dat mij ook droevig maakt. Ik denk dat ze gelijk heeft. Nu moet ik alweer een week wachten.

Ik lees genoeg! Weet je, papa? Ik vind lezen eigenlijk niet zo leuk, want het gaat te traag en de verhalen in de klas zijn saai.

Ze gaan altijd over dieren die praten. Die dieren doen geen leuke dingen. Of ze kunnen niet slapen, of ze lusten geen groente. Altijd, altijd!

Buitenspelen vind ik toffer en dat is niet saai. Als het warmer wordt, mogen we van mama een boomhut bouwen. Dat vind het ik zo spannend. Ik kan niet wachten. Maar zonder jou wordt moeilijk om dat te maken.

Gisteren moest Nel huilen. Ze wist niet waarom. En ik kon haar rt niet troosten en mama was nog aan het werken. Dat gebeu allemaal als jij weg bent. Maar ik ben al groot en ik help waar ik kan.

Ik ben bijna nooit sip, papa. Alleen af en toe voor het slapengaan, maar dan zing ik een liedje of tel ik olifanten. Want schapen vind ik ook saai!

Lieve groeten, Olivia x

7

Beirut, 1 februari 2005 Lieve Olivia Het spijt me, lieve meid. Ik zal het niet meer proberen te vergeten, maar ik moet mijn telefoontjes hier zorgvuldig plannen. Het is altijd erg druk, want elke papa of mama wil naar huis bellen. Begrijp je dat een beetje?

Die boomhut is een topplan. Wat verlang ik om die dan in het echt te zien. Stuur je me een foto? Nog iets meer dan twee maanden en dan kunnen we beginnen met aftellen.

Wat naar van Nel. Ze had vast een lastige dag. Ik hoop haar te horen aan de telefoon, dan kan ik een beetje met haar praten. Zij kan nog geen brieven schrijven. Misschien kan jij met haar eens een tekening maken en die dan ook opsturen? Ik denk dat zij dat fijn zal vinden. Dat kunnen jullie samen doen, niet? Ik hoop dat het lukt!

Hoe gaat het op school? Lukt het lezen en schrijven een beetje?

Ik denk veel aan jou! En aan je zus en mama. Geef je ze een kus van mij?

Tot snel aan de telefoon!

Kus Papa

8

Juf Tinka tikt met haar vinger op Olivia’s schouder. Zoiets doet ze altijd als ze iets wil zeggen dat de anderen niet mogen horen.

‘Olivia, hier je leestoets,’ zegt ze stil.

Ze duwt de toets onder haar neus. Er staat een grote rode vier op. De juf schreef er nog iets bij: ‘meer oefenen!!’.

Van rode woorden gaat Olivia’s buik altijd pijn doen.

‘Lees je wel genoeg?’ vraagt ze met een zachte stem. Streng zijn kan juf Tinka niet zo goed. Ze probeert wel, maar dan gaat haar ene oog altijd een beetje raar zitten. Alsof ze niet naar je kijkt, terwijl ze dat wel doet.

‘Ja, ik lees veel,’ zegt Olivia nog, ‘elke dag een beetje.’

Ze kijkt de juf nu recht in de ogen. Die lichtblauwe ogen van juf Tinka waarin je soms de zee ziet als je echt goed kijkt.

‘Is er dan iets aan de hand?’

Tussen haar wenkbrauwen kruipt een diepe frons. Daar zitten de woorden die ze niet kan zeggen. Zo gaat het altijd in de klas. Olivia schudt haar hoofd. Juf Tinka blijft nog even staan.

‘Weet dat ik er voor je ben, Olivia,’ fluistert ze nog en loopt dan naar voren.

‘Neem jullie schrift uit. Vandaag gaan we nog eens schrijven.’

Olivia’s blik blijft hangen op de bomen buiten waar de vogels zitten die fluiten. Waar de lucht blauw is op één wolk na en net die wolk lijkt op een olifant. Als papa nu ook naar de lucht kijkt, ziet hij dan ook die wolk, vraagt Olivia zich af.

9

Brugge, 6 februari 2005 Dag papa, Laatst zag ik een wolk die op een olifant leek, zoals de olifanten die ik tel als ik niet kan slapen. En ik hoopte dat als ik nog beter keek, ik jou zou kunnen zien. Maar dat was niet zo.

Ik kreeg een vier voor lezen. Juf Tinka was niet boos, maar eerder iets dat op bezorgdheid leek. Ze had een diepe frons op haar gezicht. Een lijn die je niet kunt natekenen op papie r, zelfs al doe je echt je best.

Weet je welke lijnen je ook niet kunt natekenen? Richtlijnen2 , dat woord heb ik geleerd deze week. Die lijnen zijn nodig in de klas, zegt juf Tinka. Er zijn richtlijnen voor de veiligheid, zoals het feit dat je niet met scharen mag rondlopen. En niet uit het raam mag hangen. Hebben jullie ook richtlijnen?

In de krant zag ik iets over de oorlog. Ik heb het artikel niet gelezen, maar ik heb wel foto’s gezien. Zit jij dan ook in een soort van oorlog? En wat is oorlog, papa? Waarom zijn er mensen die schieten? In de klas moeten we respect hebbe n voor elkaar. We mogen geen lelijke woorden roepen of vechten. Dat is ook een richtlijn, maar waarom kunnen mense n in de wereld dat niet?

Ik begrijp het niet goed, papa. Kunnen jij en Marcel niet voor vrede zorgen? Kan dat?

Nel geeft je een kusje. Tot gauw eens.

Olivia

10

11

Beirut, 12 februari 2005 Lieve Olivia Bij het lezen van je brief keek ik ook naar de lucht. Ik zag een meisje dat bellen aan het blazen was, zoals jij dat goed kan.

Het kan altijd eens minder zijn, dat weet iedereen. Een vier is geen ramp. Dat is een cijfer nooit, als je er iets uit leert. Ik hoop dat je genoeg blijft oefenen. Maar ik geloof in je, altijd.

Hoe gaat het met mama? Zeg haar maar dat ze meer moet rusten, mag rusten. Als iedereen helpt, dan zal er meer tijd zijn om samen iets leuks te doen!

In dit land is er geen oorlog, maar in de landen naast ons wel.

De buurlanden, dus. Het is hier wel minder veilig, maar je hoeft je geen zorgen te maken. In het kamp is alles goed. En ja, waarom, Olivia? Als alle mensen zo zouden denken, dan was er geen oorlog. Maar sommige grote mensen zijn gemeen.

Zij willen niet altijd de juiste dingen doen. En vaak weet niemand waarom. Maar lieve meid, wij kunnen van elkaar houden. En van alle andere mensen.

De wereld heeft zeker ook richtlijnen nodig. Kan jij er een paar bedenken en opschrijven? Wij kunnen elkaar elke dag graag zien. Jij, ik, mama, Nel, en alle anderen. Zullen we dat doen?

Zo samen? En nu ook een beetje apart?

Ik denk aan je.

Papa

12

Brugge, 14 februari 2005 Dag papa Ik heb geen zin om te schrijven. Ik heb geen zin om te lezen.

Ik heb zin in niets! Niets! Niets! Niets!

Vandaag is het valentijn, de dag van de liefde, en jij bent er niet. Je bent hier niet voor mama. Neen, jij zit in een ander land om mensen te helpen. En wij dan? Hoe moet mama zich nu voelen? Wie moet er nu leuke dingen voor haar doen?

Wie moet er rode rozen voor haar kopen en een lief kaartje schrijven? Straks wordt ze nog verliefd op iemand anders.

Omdat jij er niet voor haar bent. Heb je daar al eens aan gedacht?

Ik vind oorlog stom, omdat mensen pijn hebben en ervan doodgaan. Mensen en kinderen moeten vluchten met alle spullen die ze hebben. Ze moeten hun huis alleen laten.

En hun katten en honden en paarden, enzo.

En jij bent daarom nu niet bij ons. Weg. Wij moeten jou missen .

Niemand wordt er beter van. Niemand. Alleen de mensen die wapens verkopen aan de gemene mannen. Maar dan zijn het gewoon allemaal gemene mannen.

Ik wil niets meer vertellen en niets meer schrijven. Als je alles wil weten, dan moet je maar gewoon hier zijn! Hier, waar jouw huis staat.

Tot later!

Olivia

13

Beirut, 20 februari 2005 Lieve Olivia Je hoeft niets. Het is oké als je eens niet wil schrijven, of wil lezen, of wil rekenen, of … jij mag kiezen.

Ik begrijp het. Het is niet fijn en ik wilde zo graag dat het ander s was. Dat ik er wel was. Thuis bij jullie. Dat ik rode rozen kon kopen voor mama. Dat ik haar vele kussen kon geven. Dat we het huis vol kaarsjes konden zetten. Dat ik lieve woorden kon zeggen en op hartjes van papier kon schrijven. Dat we samen op de sofa konden zitten. Dat we een film konden kijken. Dat we dan samen chips konden eten. Weet dat we dat zullen doen als ik terug ben. Dat beloof ik je, Olivia. Dan gaan wel zoveel doen.

Ik kijk altijd uit naar je brieven. Ik verzamel ze, bind ze samen en bewaar ze op mijn kamer. Soms lees ik er één voor ik ga slapen.

Soms ruik ik eraan.

Het spijt me dat je boos bent. Oorlog is echt zo slecht.

Het verwoest vele levens. Maar Olivia, dit houdt ons samen.

Deze brieven, elke week weer. Jij en ik, en wij zijn ook een stukje wereld waar liefde eerst komt! Waar alleen liefde telt.

Schrijf me nog eens als je wil en kan!

Ik houd van jou, mijn lieve meid!

Papa

14

Mama vraagt het voor de derde keer, maar Olivia wil vandaag niet luisteren. Zo zijn er dagen waarop ze ook niet wil praten.

Of wil lezen. Of wil rekenen.

‘Is je brief voor papa klaar?’

Olivia schudt haar hoofd, maar kijkt mama niet aan. Ze ruimt de potloden van Nel op.

‘Morgen doe ik mijn brief en de tekening van Nel op de post.

Dan heb je deze week geen brief?’

‘Neen,’ zegt Olivia.

‘Is er iets aan de hand? Je ziet er een beetje sip uit.’

‘Neen, ik had deze week geen zin om te schrijven. Ik moet al veel schrijven en lezen op school. En ik ben niet sip, ik ben gelukkig.’

Olivia trekt er een flauw glimlachje bij. En hoopt dat mama haar gelooft.

‘Help je me dan met de boodschappen?’

Ze knikt en loopt naar de gang waar een grote zak op de grond staat. Ze gaat op de toppen van haar tenen staan om alles in de kast te zetten. Ze denkt nog aan papa en aan de brief die hij niet zal krijgen. Aan de brief die boven in de la van haar nachtkast zal blijven liggen.

15

Beirut, 28 februari 2005 Lieve Olivia Gisteren kreeg ik een tekening van Nel. Ik zag mezelf erop met jou en Nel, elk aan één hand. We waren in het park, denk ik.

Heb jij die met haar gemaakt? Het is zo mooi. Ik zal hem een plaats geven in mijn kamer.

Er was geen brief bij van jou. Klopt dat? Ben je dan nog boos op mij? Wat zou ik je graag even in mijn armen nemen.

En zeggen dat het goed komt. Het komt goed, meid.

We kunnen dit samen. Weet dat ik veel aan je denk. d, Ik ben bijna twee maanden weg. Februari is een korte maan maar 28 dagen! Dan moeten we nog één maand wachten.

Dat is niet meer zo lang en dan zien we elkaar terug. Thuis, in ons huis en onze tuin! al Hoe gaat het op school? Is het nog leuk in de klas? Weet je waar? of je dit jaar op schoolreis gaat en naar Lieve meid, ik mis je! Straks zijn we weer samen. Ik stuur je vele kussen op. Misschien zie je ze straks wel aan de hemel.

Tot snel! Ook kussen voor Nel en mama.

Liefs, Papa

PS ik zie je graag!

16

Brugge, 5 maart 2005 Dag papa Je bent nu meer dan twee maanden weg en hebt alweer veel gemist.

Gisteren moesten we in de klas een opstel schrijven over wat je droevig maakt. Iedereen schreef domme dingen over te lange schooldagen, te weinig vakantie, te veel toetsen, te vroeg opstaan, te weinig feestjes. Zelfs het feit dat ze niet veel snoep mogen eten, maakt hen sip. Weten ze dan echt niet dat het slecht is voor je tanden? Ik snap dat dus niet.

Ik denk dat ze het woord nog niet goed kennen. Dat is ook normaal. Ik denk dat hoe jonger je bent, hoe minder verdrie t je hebt. En als je groeit, dan groeit je hart en lichaam mee, denk ik. Dan kan het later meer aan. Dan kan het meer dragen.

Denk je dat ook, papa?

Nel wordt bijna vijf en ook dat zal je missen. Het feest met taart en cake, veel cola en leuke muziek. Ik weet niet of Nel je mist. Soms vraagt ze naar jou, maar ze is nog jong. Is dat dan anders? Ik denk het wel.

Ik moet al stoppen, want ik heb nog huiswerk. En ik moet mijn opstel nog afwerken.

Tot later! Ik hou van jou.

XXX Olivia

17

Beirut, 13 maart 2005 Dag lieve Olivia Hoe was het feest van Nel? Leuk? Veel cola? En was de taart lekker? Kreeg Nel veel leuke pakjes? Ik heb ook nog een pakje voor haar.

Bij Nel is missen anders. Ze is nog jong en mist me op haar manier. Jij mist mij op jouw manier. Dat is het mooie aan gemis .

Het heeft altijd een andere vorm, lengte, gevoel …

Ik tel hier af. We kunnen al denken over wat we straks gaan doen. Nog een keertje gaan zwemmen of gaan fietsen in het bos? Of samen dansen en zingen? Of lang opblijven en koekjes eten? Of in het bos spelen? En een groot kamp maken? Of naar zee gaan en in de zon liggen? Als het in april al warm is, kunnen we in de tuin de tent zetten en buiten slapen.

Heb jij nog toetsen? Hoe gaat het met rekenen en lezen?

Mama vertelde me dat je in ieder geval goed je best doet.

Ik ben zo trots op jou. Jij bent een echte doorzetter!

Ik stuur je een warme knuffel op. En veel kusjes die ik je allemaal geef als ik je terugzie.

Tot snel!

Ik hou van je.

Papa

18

De kinderen staan naast hun bank in stilte te wachten. Zo gaat het elke morgen om in rust te kunnen starten. Soms begint juf Tinka de les met een minuut stilte. Dan leest ze een gedicht voor of een mooie zin. Dan moeten ze er even over denken.

Olivia vindt de gedichten van Annie M.G. Schmidt het mooist, omdat ze ervan moet lachen.

Vandaag heeft juf Tinka een hoge dot in haar haar waar volgens Olivia een vogelnest zit. Volgens mama heeft Olivia gewoon te veel fantasie. Juf Tinka is heel jong en ruikt naar bloemen en gras. Olivia vraagt zich af of ze een lief heeft.

Iemand die ze mag kussen en waarbij ze in de armen mag liggen. Iemand die haar een mooi verhaal voorleest en daarna verzekert dat alles goed komt.

Juf Tinka deelt de opstellen uit. Ze zegt niets. Olivia durft niet te kijken. Haar hart slaat snel. Haar buik doet alweer een beetje pijn.

Met haar vinger tikt ze op haar bank.

Juf Tinka legt het blad voor Olivia. Ze knikt tevreden.

‘Dat was een goede tekst, Olivia ,’ zegt de juf.

‘Echt?’ vraagt Olivia met grote ogen.

‘Ja, je schrijft hier zoals een echte schrijfster dat zou doen.’

Op haar blad staat een tien met daarin een lachend gezicht.

Olivia’s hoeken van haar mond krullen naar boven. Ze lacht.

‘Waar heb je zo goed leren schrijven?’

Heel even denkt ze na.

‘Door de brieven aan mijn papa. Hij zit in een ander land voor zijn werk,’ antwoordt Olivia eerlijk.

‘Dat klinkt als een goede oefening. Al moet het ook niet fijn zijn om hem te missen.’

Olivia knikt en kijkt blij naar haar blad.

19

20

Brugge, 20 maart 2005 Liefste papa .

Nog 13 dagen tot het 2 april is. Dat is minder dan drie weken Mama spreekt al de hele tijd over de laatste loodjes. Ze heeft gelijk, want het is zwaar en niet zwaar. De mensen aan wie ik dat probeer uit te leggen, snappen het niet. ik Er gebeurde iets heel leuks in de klas. Voor mijn opstel kreeg tekst. de door een tien. De juf schreef erbij dat ze ontroerd was Ik kende dat woord eerst niet. Maar mama zei dat het iets was als een fijn gevoel krijgen door iets moois. Een traan, maar dan eentje uit je hart die je niet sip maakt. Ook zij vond het prachtig. Mijn opstel hangt nu op in de keuken. Aan Nel wilde ik het voorlezen, maar zij was met haar nieuwe pop aan het spelen. of Is er nu nog altijd oorlog? Weet je wanneer het zal stoppen daar en kun je dat niet weten? Hebben de mensen en kinder dan ook veel verdriet?

Ik ga blij zijn als je terug hier bent. Dan wil ik wel gaan fietsen en onderweg een ijsje eten. Het ijs dat Nel het liefst eet, wil ze de nu niet meer. Nu wil ze ‘stricciatrella’, of zoiets. Ze houdt van spikkels, omdat die lijken op de sproetjes op haar gezicht en op haar armen.

Tot bijna, bijna!

Veel kusjes terug!

Olivia

21

Olivia zit aan de tafel. Voor haar staat een warme kop melk met honing. De radio speelt een liedje dat ze niet kent. Voor haar liggen alle brieven van papa. Met een glimlach leest ze brief na brief. Mama staat wortels te schillen. Nel zit naast haar op de vloer met haar pop.

‘Zo veel brieven,’ merkt mama op.

‘Ja, elke week minstens één,’ zegt Olivia.

‘Straks ga je het nog missen als papa terug is,’ grapt mama.

‘Nog 11 dagen,’ zegt Nel. ‘Ik hoef het niet te missen,’ zegt Olivia.

‘Ah, neen?’

‘Neen, want ik wil schrijfster worden,’ zegt Olivia.

‘Schrijfster?’

‘Ja, zo kies ik elke dag het woord boven een wapen. Wat de gemene mannen van de oorlog niet doen. Of nog niet doen.’

Mama kijkt nu naar Olivia.

‘Ik denk dat je een goede schrijfster zult worden,’ ‘Maar, mama, dat ben ik toch al.’

‘Dat ben je zeker,’ knikt mama.

‘En dan zal ik boeken schrijven voor mensen. Veel boeken.

Met richtlijnen in voor vrede en liefde en respect.’

De telefoon rinkelt.

‘Het zal vast papa zijn,’ zegt mama.

‘Joepie. Ik wil hem dit zo graag zeggen,’ en met een glimlach neemt Olivia op.

‘Hallo, met Olivia.’

‘Dag, lieve meid,’ klinkt er aan de andere kant van de lijn.

‘Dag, papa, ik moet je iets zeggen.’

22

23

Woorduitleg 1 oefening baart kunst = als je veel oefent, lukt het wel 2 richtlijnen = zeggen hoe je iets moet doen of net niet moet doen.

24

Olivia’s vader zit voor drie maanden in het buitenland. Hij werkt in het leger. In het land waar hij is, is het niet altijd even veilig.

Vaak hoort Olivia nieuws over oorlog.

Ze schrijft hem elke week een brief.

Soms vindt Olivia het moeilijk om alleen via woorden op papier te ‘praten’. Ze is niet zo goed in lezen en schrijven. Maar op het einde van die drie maanden neemt ze een grote beslissing.

Dit boekje maakt deel uit van de Verrekijkerbieb 5.

ISBN 978 90 486 2536 9 Bestelnummer 60 1021 497 KB D/2016/0147/105 NUR 191 Illustraties: Vero Beauprez Verantwoordelijke uitgever die Keure Kleine Pathoekeweg 3, 8000 Brugge RPR 0405 108 325 © Copyright die Keure, Brugge

9 789048 625369

Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

No part of this book may be reproduced in any form by print, microfilm or any other means without written permission from the publisher.