Verrekijkerbieb - 5e leerjaar - Kijker 8 - Thema 5 - N2 - Wat de sterren vertellen

ucatieve uitgaven

BIEB

Wat de sterren vertellen Jorinde Berben

Kijker educatieve uitgaven

Verrekijker 5

8

Wat de sterren vertellen

1

Geen tv? Naar wat kijk je dan?

3000 jaar geleden was er nog geen tv. Er was geen stroom.

Niemand had een tablet.

Wat deden de mensen dan als het nacht werd en ze niet moe waren? Waar keken de Grieken, Chinezen, Arabieren en Egyptenaren naar?

Ze keken naar boven. En wat zagen ze? Soms alleen wolken, maar soms ook een zwarte hemel vol stralende sterren. En in die sterren zagen ze figuren van dieren en goden. Over die figuren vertelden ze lange verhalen.

Die sterren staan er nog altijd. Wij kunnen dezelfde figuren zien als de mensen van toen. De sterren en planeten bekijken is best spannend. En het is een goede reden om ’s avonds langer op te blijven!

Wil je ook weleens een verhaal zien tussen de sterren?

Of heel ver in de tijd kijken? Wil je ook wel weten welke sterren bij elkaar horen?

Dan helpt dit boekje jou op weg.

2

Tips voor je vertrekt! t bekijken, lees Als je in het donker sterren gaa de volgende tips:

dan eerst even

1. Niet veilig? Niet leuk! kent. In het donker kun je Kies altijd een plek die je goed jd goed op! Vertel ook snel vallen of botsen. Let dus alti dat je op tijd terug bent! waar je naartoe gaat, en zorg 2. Kleed je warm ! koud worden ’s nachts, Zelfs in de zomer kan het best zeker als je stilstaat! de schoenen. In de winter Doe een jas aan, muts, en goe is een skipak ideaal!

3

3. Enkel rood licht Je ogen hebben zeker een hal f uur nodig om te wennen aan het donker. Dan worden je pupillen groter, en kun je veel meer sterren zien.

Als je dan wit licht ziet, is het om zeep! Maar een zaklamp is wel handig om dit boe kje te lezen en je weg te vinden. Plak een rood stukje plastic over de lamp, en het probleem is van de baan!

Van rood licht worden je pupillen niet groter.

4. Iets om je tanden in te zet ten Van sterrenkijken kun je wel hon ger krijgen. Neem wat nootjes of een boterham mee.

Met een thermosfles1 thee of chocomelk blijf je ook lekker warm.

4

Wat kun je zien in welke maand?

Met wat geluk kun je overdag de zon zien. Dat is de dichtste ster. Kijk nooit direct naar de zon, en zeker niet met een verrekijker of telescoop. Dan kun je blind worden. Ook de maan kun je vaak zien, en is leuk om te bekijken door een kijker.

In de tabel hieronder kun je zien welke sterrenbeelden je in welke maand goed kunt vinden en op welk uur.

In het begin zoek je gewoon een aantal sterren die fel stralen (heldere sterren). Dan kun je zien wat er rond staat, en zo een figuur zoeken.

Januari – februari (22u)

Grote Beer, Orion

Maart – april (22u)

Grote Beer, Kleine Beer

Mei – juni (23u)

Hercules, Corona Borealis

Juli – augustus (23u)

Melkweg, Hercules, Sirius

September – oktober (23u)

Cassiopeia, Andromeda

November – december (22u)

Cepheus, Perseus

5

In december vind je heel wat extra sterren boven op de kerstbomen! Zou je met die sterren ook een sterrenbeeld kunnen vormen? Zeker het proberen waard!

Ook met de echte sterren kun je je eigen figuren maken.

Zo kun je ze nog beter vinden de volgende keer.

6

Grote Beer (Ursa Major) Hoe vind je hem?

De Grote Beer is een heel bekend sterrenbeeld. Wat je het best kunt zien, zijn de zeven sterren die samen een steelpan vormen.

Die groep noemen ze ook wel de Wagen of Ploeg. De oude Britten zagen er de wagen van koning Arthur in.

Trek tussen de twee sterren vooraan de wagen een lijn, en je komt uit op Polaris. Dat is de Poolster die bijna perfect in het noorden staat. Zo weet je altijd welke kant het noorden is.

7

De jagers en de beer – Cherokee-indianen Het is winter. Diep in het bos zwerven drie jagers. Ze hebben al dagen niet gegeten, en ze hebben honger.

Dan horen ze gekraak. Tussen de bomen zien ze een grote vorm bewegen. Het is een enorme beer!

Met aarde maken ze strepen op hun wangen, en ze rennen naar de beer met hun boog klaar.

Tussen de sterren rennen ze verder. De drie jagers zijn de steel van de pan. De beer is de rest van het sterrenbeeld. Elke nacht zijn ze een klein beetje verder aan de hemel.

8

9

Kleine Beer (Ursa Minor) Hoe vind je hem?

De Kleine Beer kun je vinden als je de Poolster te pakken hebt.

Dat is het staartje van de beer.

Net zoals de Grote Beer lijkt de Kleine Beer op een steelpan.

Het handvat is wel wat omgebogen.

Callisto en Arcas – Oude Grieken De god Zeus werd verliefd op de mooie Callisto. Maar hij had al een vrouw: Hera.

Hij kreeg toch een zoon met Callisto, die Arcas heette. Hera was zo kwaad dat ze Callisto in een beer veranderde.

16 jaar later ging de jonge Arcas op jacht. Hij zag een prachtige beer, maar wist niet dat het zijn moeder was.

Net toen hij wou schieten, hield Zeus de pijl tegen.

Zeus zette Callisto en Arcas beide als sterrenbeelden aan de hemel. Callisto, de moeder, is Grote Beer, en Arcas is de Kleine Beer.

10

De maan Callisto Wist je dat de Romeinen dezelfde verhalen vertelden als de Grieken? Ze hebben de goden gewoon een Romeinse naam gegeven.

Zeus kreeg de naam Jupiter. Dat is ook de naam van een planeet die rond onze zon draait.

Rond Jupiter draaien vier manen, en één daarvan is Callisto.

11

Cassiopeia en Cepheus Hoe vind je ze?

Cassiopeia is een sterrenbeeld van vijf sterren. Als de Grote Beer aan de ene kant van Polaris staat, staat Cassiopeia aan de andere kant. Soms lijkt het sterrenbeeld op de letter W, en soms op de M. Dat hangt af van waar je staat, en wanneer je kijkt.

Naast Cassiopeia staat Cepheus, haar man. Hij heeft een beetje de vorm van een huis met een puntdak.

Op pagina 14-15 kun je ze naast elkaar zien staan.

12

Wie is de mooiste? – Oude Grieken Cassiopeia was de koningin van het oude Ethiopië. Ze was nogal ijdel. Zo zei ze vaak dat ze de mooiste vrouw was in het land. Daarna stoefte ze dat ze de mooiste ter wereld was. En even later vond ze dat ze mooier was dan de dochter van de zeegod.

Daar kon de zeegod niet goed tegen. Cassiopeia moest zich excuseren, maar dat wou ze niet. De zeegod stuurde daarom een groot zeemonster om het land van de koning te verwoesten.

Wat konden de koning en koningin hieraan doen?

Het orakel2 zei dat ze hun dochter, Andromeda, moesten offeren aan het monster. Dus bonden ze haar vast aan een rots bij de zee met zware kettingen. (vervolg op pagina 16)

13

14

15

Andromeda was heel bang van het grote zeemonster.

Maar ze had geluk! De knappe prins Perseus doodde het monster en redde de prinses.

De goden waren heel boos op Cassiopeia omdat ze haar dochter wou offeren. Als straf gooiden ze haar tussen de sterren.

Daar moet ze nu blijven zitten op haar troon. Zes maanden hangt ze ook nog eens omgekeerd. Ze moet haar troon vasthouden om er niet af te vallen.

De koning Cepheus liet zijn vrouw maar doen, dus moest hij naast haar staan. Nu kan hij voor altijd naar zijn mooie koningin kijken.

16

Perseus en Andromeda Hoe vind je ze?

Perseus is een sterrenbeeld dat dwars over de Melkweg staat.

Je kunt hem zien van juli tot maart op ons halfrond. Cassiopeia staat tussen Cepheus en Perseus.

Om Andromeda te vinden, kun je tussen de twee lange benen van de W van Cassiopeia een lijn trekken naar onder. Dan kom je uit op het Andromeda-sterrenstelsel. Dat ziet eruit als een heel grote, heldere ster. Het sterrenbeeld bestaat uit de sterren die eromheen staan.

17

Hercules Hoe vind je hem?

Op de sterrenkaart op pagina 20-21 kun je Hercules zien in de buurt van de Kleine Beer.

Draco, het sterrenbeeld van de draak, kruipt tussen de Kleine en Grote Beer door, en bij zijn kop zie je de eerste sterren van Hercules.

Terug in de tijd kijken Hercules, of Herakles, was een grote held bij de Grieken. In het sterrenbeeld is vooral de groep sterren met de naam M13 heel bekend. Als je daarnaar kijkt, kijk je 23.000 jaar terug in de tijd!

De sterren staan op 26.000 lichtjaren van de aarde.

18

Herakles en de Hydra – Oude Grieken Over Herakles bestaan heel veel verhalen, en nog steeds worden er films gemaakt over zijn daden.

Hij was de zoon van Zeus en daarom een halfgod. Herakles moest 12 werken uitvoeren. Eén daarvan was het doden van de slang Hydra, een reusachtig monster met 9 koppen!

Samen met zijn neef ging Herakles op weg. Hij kon de slang vinden en lokte hem uit zijn hol. Maar toen hij de eerste kop eraf hakte, kwamen op die plek plots twee nieuwe koppen.

Hoe kon hij ooit winnen?

Zijn neef hielp hem door elke keer de wonde van de afgehakte kop met een fakkel dicht te branden. Zo konden ze alle koppen eraf hakken

19

20

21

Noorderkroon (Corona Borealis) Hoe vind je hem?

Corona Borealis is een klein sterrenbeeld. Als je je hand openhoudt en naar boven strekt, is het maar een halve hand breed. De Noorderkroon kun je het beste zien in mei, juni en juli.

Hij staat naast Hercules.

22

Dionysos en Ariadne – Oude Grieken Ariadne was de dochter van koning Minos van Kreta. Dionysos was verliefd op haar, en hij vroeg haar om te trouwen. Maar Ariadne wist niet dat hij een god was.

Ze zei ‘nee’, omdat ze nooit meer met een mens wilde trouwen. Ze had haar grote liefde Theseus verloren, en was nog erg kwaad.

Om te tonen dat hij toch een god was, gooide Dionysos zijn kroon in de lucht en maakte zo Corona Borealis.

Nu Ariadne zeker wist dat hij een god was, wou ze wel met hem trouwen. Zo werd ze zelf ook een godin.

23

Orion Hoe vind je hem?

Orion is een van de oudste bekende sterrenbeelden. Je kunt goed de drie heldere sterren van zijn riem zien, en de vier sterren eromheen.

Orion is ook bekend om zijn zwaard. Het zwaard van Orion noemt men de Grote Nevel. Het is een prachtig zicht met een kijker of telescoop.

Je kunt Orion zien van december tot april als je naar het zuiden kijkt.

In Syrië zagen de mensen een reus in Orion, die Al-Jabbar heette. Ook voor de Grieken was Orion een reus en een groot jager. In Egypte was hij de ziel van Osiris, Sahu.

24

25

Tammuz – Mesopotamië Tammuz was de god van de herders en schapen. Toen de mens meer in dorpen ging leven, werd hij de god van de landbouw.

Tammuz ging in die tijd onder aan de hemel rond 21 juni. Toen rouwden de mensen omdat de dagen weer korter werden.

Het was ook het begin van de hete en droge zomer.

Ze vierden daarom elk jaar opnieuw de begrafenis van Tammuz. Dan offerden ze eten, en zongen klaagzangen.

Het feest duurde zes dagen lang. Elke dag stelde één maand voor dat Tammuz in de wereld van de doden moet blijven.

Na zes maanden komt Tammuz, of Orion, terug boven aan de sterrenhemel.

26

Grote Hond (Canis Major) Hoe vind je hem?

De grote hond staat schuin onder de linkervoet van Orion. Hij heeft één heel grote ster: Sirius. Dat is de helderste ster aan onze hemel. Hij staat maar 8,4 lichtjaar ver, maar schijnt 40 keer feller dan onze zon.

Sirius en de Grote Hond kun je in de zomer aan de hemel zien staan.

De hond zou ooit een race gewonnen hebben van de vos, het snelste dier op aarde. Als beloning zette Zeus hem aan de hemel. Hij jaagt er op Lepus, de grote haas, die net onder Orion zijn voeten loopt.

27

Het feest van Sopdet – Egypte In het oude Egypte was Sirius een heel belangrijke ster. De dag dat je hem voor het eerst kon zien, stroomde de Nijl over.

Zonder het water van de Nijl konden de boeren in Egypte niets laten groeien. Het zat vol slib3 dat de planten nieuw leven gaf.

Die dag was daarom erg belangrijk.

Sirius was de ster van de godin Sopdet. Op die dag vierden de mensen in Egypte het feest van Sopdet. Het was meteen het begin van het nieuwe jaar. Nieuwjaar in Egypte dus.

Bij ons zei men dat de hitte van Sirius, samen met de zon zorgde voor heel warm weer. Die dagen noemden ze de hondsdagen.

28

Haas (Lepus) Hoe vind je hem?

De sterren van Lepus zijn niet zo helder, maar hij staat net ten zuiden van Orion. Het lijkt wel of de haas wegloopt van de Grote Hond.

Heel vroeger werd hij gezien als de zetel van Orion. Maar de Grieken en Romeinen gaven hem de naam Lepus. Hij stelt een haas voor, en staat onder Orion omdat die zo graag op hazen joeg.

29

De Melkweg Hoe vind je hem?

Je kunt de Melkweg het beste zien wanneer het erg donker is.

Kies dus een plek zonder lampen, zoals een open veld of de top van een heuvel. Je ziet ook meer als het nieuwe maan is (dan kun je de maan niet zien!)

De Melkweg staat altijd aan de hemel, maar niet op dezelfde plek. Vanaf augustus tot december kun je hem ’s avonds het beste zien. De andere maanden is hij ’s ochtends (heel) vroeg beter te vinden.

Hij loopt langs de knots van Orion en Cassiopeia. Ook Perseus en de onderkant van Cepheus kruisen de Melkweg.

Toptip!

Reis je deze zomer naar het Zuiden? Of ga je kamperen?

Zoek dan eens op wanneer het nieuwe maan is. Zo weet je al wanneer je de sterren het best kunt bekijken.

30

31

Woorduitleg 1 thermosfles = fles met een dubbele wand om vloeistoffen op dezelfde temperatuur te houden 2 orakel = boodschapper van de goden 3 slib = modderige grond

32

Wil je ook weleens een verhaal zien tussen de sterren? Of heel ver in de tijd kijken?

Wil je ook wel weten welke sterren bij elkaar horen? Dan helpt dit boekje jou op weg.

Dit boekje maakt deel uit van de Verrekijkerbieb 5.

ISBN 978 90 486 2536 9 Bestelnummer 60 1021 497 KB D/2016/0147/105 NUR 191 Foto’s: Shutterstock Verantwoordelijke uitgever die Keure Kleine Pathoekeweg 3, 8000 Brugge RPR 0405 108 325 © Copyright die Keure, Brugge

9 789048 625369

Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

No part of this book may be reproduced in any form by print, microfilm or any other means without written permission from the publisher.