Verrekijkerbieb 4e leerjaar - Kijker 4 - N1 – De kip is hip

ucatieve uitgaven

BIEB

De kip is hip!

Aag Vernelen

Kijker educatieve uitgaven

Verrekijker 4

4

De kip is hip!

Heb je al ooit gehoord over Gallus gallus domesticus? Het lijkt de naam van een of andere Romeinse keizer die eeuwenlang geleden leefde, maar het is gewoon een andere, meer geleerde1 naam voor de kip.

Domesticus betekent ‘gedomesticeerd’ en dat is dan weer een geleerd woord voor een dier dat eraan gewend is geraakt om dicht bij de mens te leven. Voor de kip is dat al meer dan 8000 jaar het geval.

De kip behoort tot de familie van de fazantachtigen die op hun beurt deel uitmaken van de orde van de hoendervogels.

De kip stamt af van het bankivahoen, dat voorkomt in Azië.

1

Zeg niet zomaar kip tegen een kip Als iemand ‘kip’ zegt, weet je eigenlijk niet helemaal precies welk dier hij bedoelt. Er bestaan namelijk ontzettend veel kippenrassen. Wist je dat er over de hele wereld voor elke mens wel 7 kippen zijn? Kippen in allerlei kleuren, maten en soorten.

Zo heb je de barnevelder, een kip die zowel voor het vlees als voor de eieren wordt gehouden en die vooral bijzonder is omdat ze heel donkerbruine eieren legt.

De Belgische kriel is een sierras, wat wil zeggen dat ze niet voor het vlees of de eieren worden gehouden, maar gewoon omdat deze kleine kippetjes zo mooi zijn. Ze bestaan in allerlei kleuren.

Een heel aparte kippensoort is het zijdehoen. De meeste kippen hebben veren, maar de zijdehoen heeft een vacht die meer op haar lijkt en die heel zacht is, als zijde. De huid, het vlees, de botten en het bloed van deze bijzondere kippen zijn volledig zwart! Zijdehoenders zijn bijzonder rustig en je kunt ze gemakkelijk dragen en knuffelen. Ze zijn daarom heel leuk om zelf te houden. In tegenstelling tot andere kippen kunnen zijdehoenders van zichzelf niet vliegen doordat ze geen veren hebben.

2

Mannetje, vrouwtje, kindje Een vrouwtjeskip wordt een hen genoemd, een mannetjeskip een haan en hun jongen zijn kuikens.

In de natuur leven kippen in kleine groepen die bestaan uit één haan, een paar hennen en kuikens.

Kuikens De kuikens groeien niet in de buik van de moeder zoals bij zoogdieren2 , maar worden geboren uit eieren die de moederkip legt. De moederkip wordt ook wel de moederkloek genoemd.

Aan een kuikentje kun je nog niet goed zien of het een hennetje zal worden of een haantje.

3

Wanneer de kuikens pas uit het ei komen, is hun lichaam bedekt met dons, maar al na een paar dagen verschijnen de eerste veertjes.

De kuikens kunnen als ze uit het ei komen meteen lopen, eten en piepen. Toch blijven ze de eerste dagen vooral in het nest, in het zachte, warme dons van de moederkip.

Daarna gaan ze samen met de moeder op stap. De moederkip probeert haar kuikens te beschermen, en dat is nodig ook! Kuikens zijn een gemakkelijke prooi voor katten en ze kunnen bijvoorbeeld verdrinken in een waterbakje.

Als de moederkloek vindt dat haar kuikens te ver van haar weggaan, roept ze hen terug door te ‘klokken’. Dan maakt ze een speciaal geluid dat de kuikens herkennen (ze kennen het immers al van toen ze nog in het ei zaten) en waar ze op afkomen.

Omdat een moederkloek zo’n beschermende moeder is, wordt een bezorgde en beschermende mensen-mama ook wel eens een moederkloek genoemd.

4

De haan Het verschil tussen een haan en een hen zie je al vrij vroeg.

De haan is meestal iets groter en zwaarder dan de hen. Hij heeft andere en mooiere kleuren dan de hen.

En als ze toch dezelfde kleuren hebben, zijn de veren van de haan vaak glanzender dan die van de hen.

De haan heeft sierveren: lange halssierveren, sikkelvormige staartveren en zadelsierveren op zijn rug.

De kam, oorlellen en kinlellen van de haan zijn groter en feller van kleur dan die van de hen.

Ook het gedrag van een haan is heel anders dan dat van een hen.

Aan de achterkant van zijn poten heeft de haan sporen, holle hoornachtige uitsteeksels die vlijmscherp zijn. Deze sporen gebruikt de haan om zijn territorium3 , zichzelf en zijn hennen te verdedigen. Je moet dus altijd goed oppassen voor een haan en hem niet bang maken, anders kan hij uitslaan met zijn sporen en diepe wonden veroorzaken!

5

De natuurlijke drang van hanen om hun terrein te verdedigen, wordt soms uitgespeeld in hanengevechten.

Een hanengevecht is een gevecht op leven of dood tussen twee hanen die hiervoor speciaal gekweekt worden. Soms worden er zelfs scheermesjes aan de poten van deze hanen vastgemaakt, zodat ze elkaar sneller kunnen doden. Deze hanengevechten zijn in veel landen, onder andere in België en Nederland, verboden.

Heel wat minder gevaarlijk en wel toegelaten in België en Nederland zijn de hanenkraaiwedstrijden. Bij deze wedstrijden wint de haan die de langste kraai heeft of die het vaakst kan kraaien binnen een vastgelegde tijd.

Hanen kraaien meestal vroeg in de ochtend en doen dit om hun territorium af te bakenen. ‘Kukeleku!’ wil dus eigenlijk zeggen: ‘Dit land en deze kippetjes zijn van mij!’

Een haan die onvruchtbaar is gemaakt en geen kuikentjes meer kan maken, wordt een kapoen genoemd.

6

De hen Hmm, een lekker zachtgekookt eitje in de ochtend, of een stevige omelet als middagmaal … Dat kan allemaal dankzij de hen.

Wanneer de hen een ei gaat leggen, wat kan vanaf 5 à 6 maanden, maakt ze gekke geluiden. Het lijkt wel of ze wat in zichzelf zit te mompelen.

Hoeveel eieren een hen legt, hangt af van het aantal uren licht per dag. Een hen legt pas eieren als ze minimaal 12 uren licht heeft gehad. In de winter zal ze minder eieren leggen, omdat de dagen dan veel korter zijn dan in de zomer. De kippenboeren zullen daarom in de winter het licht aansteken in de kippenstal, zodat de kippen toch voldoende eieren zullen leggen.

Een hen kan iedere 25 uur een ei leggen, dus iets minder als één ei per dag. Toch legt niet elke hen elke dag een eitje, want het aantal eieren hangt ook af van haar leeftijd, het ras, de gezondheid en wat ze te eten krijgt. Het eerste anderhalf jaar legt de hen veel eieren, en daarna wordt het almaar minder.

7

Als een hen in de rui is, zal ze ook geen of minder eieren leggen. Elk jaar vernieuwt het verenkleed van de kip: de oude veren vallen uit en er komen nieuwe voor in de plaats. Dit wordt de rui genoemd. De kippenren ligt dan vol met veren.

De rui duurt ongeveer vier tot acht werken. Voor de opbouw van het nieuwe verenkleed is veel energie nodig en daarom zal de kip in deze periode weinig tot geen eieren leggen. De rui begint meestal na de zomer, zodat de kip weer genoeg veren heeft om zich warm te houden als de winter daar is.

Niet uit elk ei dat gelegd wordt, komt een kuikentje tevoorschijn! Alleen in bevruchte eieren kan een kuikentje groeien. En deze bevruchte eieren moeten dan ook nog uitgebroed worden door een broedse hen.

Een broedse kip is een kip die alleen maar wil broeden.

Broeden wil zeggen op de eieren zitten en ze warm houden tot er kuikentjes uitkomen. Het lichaam van de moederkip is dan helemaal op het broeden ingesteld: ze heeft het warmer, is minder hongerig en heeft geen zin om te bewegen.

Als een kip broeds is, legt ze ook geen nieuwe eieren meer.

Ze gaat heel zelden van de eieren af om te eten, te drinken of een stofbad te nemen.

8

21 dagen lang zit de kip op haar eieren en houdt ze zo op een constante temperatuur van ongeveer 38 °C. Elke vijf minuten draait ze de eieren om, zodat de groeiende kuikens vanbinnen niet aan de eischaal blijven kleven. Niet alle kippen worden broeds, maar als het gebeurt, gebeurt het meestal in de lente.

Wat eet een kip?

Kippen eten speciaal kippenvoer dat je kunt kopen in de dierenspeciaalzaak, en daarnaast ook wormen, graan, bessen, groenten, kruiden en fruit.

De kip kan goed hard voedsel eten, zoals maiskorrels. Dat kan omdat de kip een krop heeft. De krop is een holte in de keel waarin het voedsel een tijdje kan weken. Door het weken wordt het zacht.

9

Na het weken gaat het voedsel door twee magen: de kliermaag en de spiermaag.

De kliermaag voegt sappen toe die het voedsel helpen verteren.

De spiermaag kneedt het voedsel en maalt het fijn.

Dat doet de spiermaag aan de hand van kleine steentjes die de kip zelf oppikt.

Daarna gaat het voedsel verder naar de dunne darm. Wat overblijft van het voedsel, wat de kip niet kan gebruiken, gaat terug naar buiten langs de endeldarm en de cloaca.

De cloaca is een opening in het lichaam van de kip waarlangs zowel de ontlasting en de urine als de eieren worden afgegeven. Anders gezegd: de kip poept en plast door de cloaca en ze gebruikt de cloaca ook om eieren mee te leggen.

Een bijzonder beestje De kip heeft een aantal heel bijzondere eigenschappen.

Ken je een kompas, een instrument dat het noorden aangeeft en waarmee je je richting kunt bepalen? Wel, de kip heeft een soort kompas in haar kop zitten. Daarmee kan ze zich oriënteren4 en weet ze dus helemaal vanzelf waar het noorden is!

10

De kip heeft veertien halswervels (de mens heeft er maar zeven), daardoor kan ze haar kop heel ver in alle richtingen draaien. Een beetje zoals een uil.

De meeste kippenrassen hebben drie voortenen en een achterteen. Ze hebben ook nagels, daarmee kunnen ze graven en scharrelen5.

Net zoals reptielen hebben kippen schubben op de huid van hun poten.

Een kip heeft geen oorschelpen, maar wel oorlellen. Wist je dat je de kleur van de eieren die een kip legt kunt afleiden uit de kleur van haar oorlellen? Meestal legt een kip met witte oorlellen witte eieren, en een kip met roze oorlellen bruine.

Een kip ziet de kleuren anders dan wij. Voor haar is roodgeel de helderste kleur, en daarna geel.

Verder pikken kippen automatisch naar rode dingen. Dat kan een knap vervelende eigenschap zijn. Hun kam en lellen zijn namelijk rood en in gevangenschap kan het gebeuren dat kippen elkaar doodpikken.

11

Wie is de baas?

Een grote groep kippen wordt een toom genoemd. Een kip die tot een toom behoort, kan wel meer dan 100 andere kippen herkennen en onthouden welke plaats (of met moeilijkere woorden: sociale status) elk dier in de groep heeft.

Kippen hebben een duidelijke hiërarchie.

Dat wil zeggen dat iedere kip een vaste plaats heeft in de groep. Er is een duidelijke volgorde van welke kip de baas is over welke kip.

Die volgorde wordt ook wel de pikorde genoemd. De pikorde bepaalt bijvoorbeeld wie het eerst mag eten en wie de beste plek op de stok krijgt.

De haan is de grote baas, maar door de pikorde weten de hennen onderling ook wie de baas is.

Hoe slim is de kip?

Er zijn bewijzen dat een kip een goed geheugen heeft.

Wanneer ze bijvoorbeeld een interessant voorwerp uit het oog verliest, dan gaat ze ernaar op zoek. Dus ook al is het voorwerp weg, de kip weet nog dat het er is geweest. Dat heet met een lang woord ‘objectpermanentie’.

12

Tok tok tok?

Een kip heeft geen stembanden om te praten, zoals de mens, maar een syrinx, waar ze geluiden mee kan maken.

De syrinx is een orgaan dat onderaan de luchtpijp zit en bestaat uit spieren en membranen6. Door te ademen kan de kip met de syrinx geluiden produceren, tot 40 verschillende, die allemaal verschillende betekenissen hebben.

Een kip kan dus ‘praten’, zelfs wanneer ze nog in het ei zit.

De moederkip (moederkloek) praat tegen haar ongeboren kuikens door de eierschaal heen, en de kuikens piepen terug.

Kippen kunnen elkaar waarschuwen voor dreigend gevaar.

Zo maken ze een soort piepend en krakend geluid als er een roofvogel door de lucht zweeft, en bij gevaar op de grond maakt de kip een paniekerig, kakelend geluid.

De haan kraait vooral om zijn territorium af te bakenen. Hij kraait met andere woorden dus niet omdat de zon opkomt, maar om de andere hanen te laten weten wie de baas is.

13

De kip in onze taal Er bestaan een heleboel uitdrukkingen in onze taal die met de kip te maken hebben. Zo betekent ‘met de kippen op stok gaan’ heel vroeg gaan slapen en ‘zich kiplekker voelen’ wil zeggen dat je je erg goed voelt. ‘Praten als een kip zonder kop’ is veel praten, maar met weinig betekenis en ‘er als de kippen bij zijn’ wil zeggen: er snel bij zijn om ergens een voordeel uit te halen.

Heb jij soms ‘kippenvel’? Dat wil zeggen dat de haartjes op je huid door de kou gaan overeind staan, zodat je huid eruitziet als die van een pas gepluimde kip.

Ook de haan speelt vaak een rol in uitdrukkingen. ‘Daar kraait geen haan naar’ betekent dat niemand er iets om zal geven en een ‘haantje-de-voorste’ is iemand die altijd op het voorplan staat, of anders gezegd, iemand die altijd alle aandacht wil, die vaak vooraan staat.

14

Hoe oud kan een kip worden?

Hoe oud een kip kan worden, hangt af van het ras waartoe ze behoort. Sommige rassen kunnen wel 20 jaar oud worden, maar de meeste rassen worden niet ouder dan 10 jaar.

Kippen uit legbedrijven7, die de meeste eieren leggen die je in de winkel kunt kopen, worden vaak geslacht voor ze drie jaar oud zijn, omdat ze rond die leeftijd niet meer genoeg eieren leggen.

Waarom houdt de mens kippen?

Kippen worden gehouden voor hun vlees en hun eieren, maar ook als sierkippen op tentoonstellingen.

Wist je dat we in België gemiddeld 72 eieren per persoon per jaar kopen? En dan zitten er ook nog heel wat eieren in producten als brood, koeken of mayonaise.

Veel kippen in de vee-industrie hebben geen prettig leven.

Ze hebben te weinig ruimte en leven in donkere stallen.

Kippen die in grote bedrijven worden gekweekt voor hun vlees, worden vleeskuikens genoemd. Ze worden geslacht als ze nog heel jong zijn, amper zes weken, vandaar de naam vleeskuikens.

15

Stichting Wakker Dier begon in 2012 een actie tegen het vroeg slachten van deze vleeskuikens. Ze verzon het woord ‘plofkip’ voor deze dieren die in enorm korte tijd worden vetgemest om op te eten.

Ook legkippen, kippen die gehouden worden voor hun eieren, hebben het niet altijd makkelijk.

Vroeger werden deze kippen gekweekt in redelijk kleine bedrijven. Maar deze bedrijven zijn almaar groter en groter geworden, met steeds meer kippen op een kleinere oppervlakte. Zo zijn onder andere de legbatterijen ontstaan.

Een legbatterij is een plaats waarin heel veel kippen tegelijk worden gehouden met 3 tot 5 dieren in een hele kleine kooi.

16

Als je een ei koopt in de supermarkt, staat er een stempel op met een code waaraan je kunt zien in welke omstandigheden de kip leeft die dit ei heeft gelegd. Het eerste cijfer van deze code kan 0, 1, 2 of 3 zijn.

Code 3 staat voor een ei uit een legbatterij. Daar zitten meer dan 12 kippen per vierkante meter staloppervlakte. Een vierkante meter is één meter op één meter, een erg klein plekje dus! De kippen zitten in kooien van gaas met een schuine bodem, waardoor de eieren uit de kooi rollen. Er is geen strooisel8 , geen legnest9 of zitstok.

De snavelpunt van de kippen wordt verwijderd door hem met een gloeiend heet mes af te kappen bij de nog jonge dieren.

Kippen hebben de neiging om naar elkaar te pikken en omdat ze op zulke kleine oppervlakte niet van elkaar kunnen weglopen, gebeurde het soms dat er in legbatterijen kippen dood gepikt werden.

Daarom worden de snavelpunten van kippen in legbatterijen verwijderd, ook al is de snavelpunt rijk aan zenuwen en doet het dus pijn om hem te verwijderen.

In België en Nederland zijn kooi-eieren niet meer los in de supermarkt te krijgen. Ze worden nog wel verwerkt in producten als cake, koek of mayonaise.

17

Code 2 staat voor scharreleieren, gelegd door kippen die maximaal met zijn negenen per vierkante meter stal zitten. Ze hebben strooisel, een legnest en een zitstok. Ze kunnen niet naar buiten.

De scharrelkippen van code 3 mogen wel de hele dag naar buiten en hebben daar minimaal vier vierkante meter per dier.

Ook bij de kippen van code 2 en 3 wordt de snavelpunt afgekapt.

Code 0 staat voor biologische eieren. Dat wil zeggen dat er in de stal maximaal zes kippen per vierkante meter oppervlakte zitten. De kippen hebben strooisel, een legnest en een zitstok.

Verder kunnen ze de hele dag naar buiten op een groene wei waar ze minstens vier vierkante meter per dier hebben. Bij deze kippen is het verwijderen van de snavelpunt verboden.

Als jij een kip zou zijn, tot welke code zou je dan het liefst behoren?

18

Zelf kippen houden Kippen die je in je eigen tuin houdt, kun je zo goed verzorgen en zoveel verwennen als je zelf wilt. Misschien heb je door dit boek te lezen wel zin gekregen om er een paar te houden.

Dan moet je je eerst een aantal dingen afvragen, die je best ook even met je ouders overlegt.

Ben je bereid elke dag tijd voor je kippen vrij te maken?

Kippen hebben elke dag verzorging nodig, ook op dagen dat je er even geen zin in hebt.

Is er in je woonplaats een vergunning10 nodig om een kippenhok te maken?

En wil je een haan bij je kippen?

Een haan kan flink kraaien, dus niet zo’n goed idee als je in een omgeving woont waar veel andere mensen wonen. Het kraaien van een haan kan soms wel van 2 kilometer ver te horen zijn!

Je vraagt dus ook best even bij de gemeente en je buren na of je kippen mag houden.

Hoeveel kippen wil je en van welk ras?

Een kip houdt er niet van om alleen te zitten. Graag heeft ze wat vriendinnen voor de gezelligheid, een haan erbij mag ook, maar moet niet.

19

Wil je grote of kleine kippen?

Wil je je kippen houden in een hok waarin ze altijd binnen zitten of heb je ruimte om ze ook buiten te laten lopen, in een ren?

Wanneer je kippen een hok hebben waarin ze alleen binnen kunnen zitten, hebben ze minstens drie vierkante meter per kip nodig.

Maar kippen zijn het gelukkigst als ze ook buiten kunnen lopen, in een buitenren11.

Dan kunnen ze lekker scharrelen op zoek naar eten en af en toe een zandbadje nemen. Dat vinden ze heerlijk.

Sluit het kippenhok ’s avonds wel goed af. Roofdieren zoals vossen zijn ’s avonds en ’s nachts actief en daar kun je je kippen best tegen beschermen.

Als het hok ook een buitenren heeft, hoeft het nachthok niet zo groot te zijn. Dan is een vierkante meter per drie kippen voldoende.

De vloer van het hok mag in steen zijn, want dat is makkelijk om schoon te maken. Dan moet je er wel voor zorgen dat de kippen een plek met zand hebben, waarin ze een zandbad kunnen nemen.

20

Een zandbad of een stofbad is belangrijk voor kippen omdat ze zich zo van ongewenste beestjes in hun pluimen ontdoen en hun verenkleed schoonhouden. De vloer kan ook van aarde zijn.

Wilde kippen slapen ’s nachts in bomen, en de meeste kippen slapen graag op een stok. Een nachthok heeft dus best stokken. De dikte en de lengte van de zitstok en de ruimte tussen de stok en de achterwand moet aangepast zijn aan de grootte van de soort. Daarnaast heeft de kip ook een legnest nodig, waarin ze haar eieren kan leggen.

21

Een keer per maand moet je de binnenkant van je kippenhok schoonmaken en vers stro in de legnesten leggen. Zo voorkom je dat je kippen ziek worden en dat er vervelende luchtjes in je kippenhok gaan hangen.

Twee keer per jaar moet je het kippenhok grondig schoonmaken. Dat wil zeggen dat je de nestkasten en voedselbakken schoonmaakt met water en een beetje zeep.

Kippen hebben vers drinkwater nodig. Water dat niet vers is, vinden ze niet lekker en zullen ze niet drinken, en een kip die niet genoeg drinkt, wordt vlug ziek.

Zorg dat je kip niet wegvliegt! Een kip is een vogel en kan dus (met uitzondering van het zijdehoen) vliegen.

Om dit te vermijden moet je de kip kortwieken, dat wil zeggen dat je de punt van de slagpennen afknipt. Ongeveer vier centimeter is genoeg, en dit aan één vleugel. De kip geraakt dan uit evenwicht en kan niet meer vliegen.

Kortwieken doet geen pijn, want alleen de veren worden geknipt en qua gevoel is dat te vergelijken met het knippen van nagels of haren.

Kortwieken is een tijdelijke oplossing, want na de rui krijgt de kip weer nieuwe slagpennen. Na elke rui moet je dus je kip opnieuw kortwieken.

22

Soorten veren De kip heeft net als de meeste vogels vier soorten veren: dons (bescherming tegen koude/warmte/ water), dekveren (vasthouden van warmte), staartpennen (zorgen ervoor dat de kip stabiel staat, ze kan ermee sturen en remmen bij het vliegen) en slagpennen (geven stuwkracht zodat de vogel kan vliegen).

Het zijn die laatste die bij het kortwieken ingekort worden.

Als je je kippen goed verzorgt, zullen ze je belonen met heerlijk verse eitjes. Raap de eieren zo snel mogelijk nadat ze gelegd zijn en bewaar ze dan in de koelkast. En als je ze meteen gaat opeten: smakelijk!

23

Woorduitleg 1 2

geleerd = iemand die geleerd is, is iemand die veel weet zoogdieren = dieren die hun jongen voeden met moedermelk (zoals de mens) 3 territorium = het grondgebied van een dier 4 zich oriënteren = weten waar je bent 5 scharrelen = rondlopen op zoek naar eten 6 membraan = een dunne huid of een vlies 7 een legbedrijf = een bedrijf waar kippen worden gehouden voor hun eieren 8 strooisel = bedekking van de bodem zoals houtsnippers of stro 9 legnest = nest waarin de kip haar eieren legt 10 vergunning = toelating 11 buitenren = een stukje grond dat omheind is

24

De kip een saai dier? Dat dacht je maar!

Welk ander dier legt elke dag een heerlijk ei, of heeft een heus kompas in zijn hoofd?

Je leest er alles over in dit boek. Maar pas op, na het lezen heb je misschien zin om meteen een paar kippen in je tuin te houden …

Dit boekje maakt deel uit van de Verrekijkerbieb 4.

ISBN 978 90 486 2283 2 Bestelnummer 60 1021 397 KB D/2015/0147/339 NUR 191 Foto’s: Shutterstock Verantwoordelijke uitgever die Keure Kleine Pathoekeweg 3, 8000 Brugge RPR 0405 108 325 © Copyright die Keure, Brugge

9 789048 622832

Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

No part of this book may be reproduced in any form by print, microfilm or any other means without written permission from the publisher.