steentijd
prehistorie
nieuwe steentijd
100 000
klassieke oudheid middeleeuwen
10 000
moderne tijd
P 476 149217891945
vroegmoderne tijd hedendaagse tijd
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
Als je dit pictogram ziet staan, betekent dit dat je het antwoord op de vraag of opdracht moet opzoeken. Deel 1 Geschiedenis
Gestript!
a Een ‘anachronisme’ is een ‘fout tegen de tijd’. Kies een van de tekeningen op de vorige pagina en noteer wat hier fout aan is.
b Ook strips kunnen een bepaalde indruk over een tijdvak geven. Deze is niet altijd correct. Welke indruk krijg je bij tekening 5?
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
c In historische films en series komen geregeld anachronismen voor. Noteer drie voorbeelden van historische films.
d Scan de QR-code en surf naar de site Movie Mistakes. Tik een van de bovenstaande titels in en ga op zoek naar een anachronisme. Je vindt een handige knop op de openingspagina van de webstek om alles naar het Nederlands te vertalen.
e Je wilt de Eerste Wereldoorlog ( - ) verfilmen. Voordat Hollywood je kan inhuren, moet je bewijzen dat je voldoende kennis hebt over de periode. Je krijgt enkele foto’s van dingen die al dan niet bestonden tijdens de Eerste Wereldoorlog. Kruis alles aan wat in je film mag verschijnen.
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
Ontrafeld
1 VERSCHIL VERLEDEN – GESCHIEDENIS
a Beschrijf in drie zinnen je eerste schooldag op deze school.
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
b Vergelijk je antwoord bij opdracht a met enkele klasgenoten. Wat valt je op?
c Hoe zou dat komen, denk je?
d Welke klasgenoot heeft het juiste antwoord gegeven?
e ‘Verleden’ is ‘datgene wat vroeger gebeurd is’. ‘Geschiedenis’ probeert dat verleden zo goed mogelijk te reconstrueren, opnieuw samen te puzzelen, op basis van bronnen. Welk ‘probleem’ heeft geschiedenis dan?
f Bekijk onderstaande afbeeldingen. Mensen verwijzen om verschillende redenen naar het verleden. Noteer onder elke afbeelding telkens een mogelijke reden.
Mensen vieren de Belgische nationale feestdag op 21 juli.
Sem speelt graag games die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog afspelen.
Nafi kijkt naar ‘Kinderen van de kolonie’.
reden: reden: reden:
2 TIJD IS RELATIEF!
De tijdlijn die we dit jaar bestuderen, begint ongeveer 2,3 miljoen jaar geleden. Toen verscheen de eerste mensensoort. Dit lijkt zeer lang geleden, maar is dat ook wel zo? Onderstaand krantenbericht kan ons wijzer maken.
Het heelal, pasgeboren
“Voor het eerst hebben astronomen een scherpe babyfoto van het heelal in handen. Deze werd gemaakt door een speciaal daarvoor gebouwde Amerikaanse satelliet, en wetenschappers kunnen er een schat aan informatie over het ontstaan en de geschiedenis van het heelal uit afleiden. De satelliet heeft de zogenaamde achtergrondstraling waargenomen, die niets anders is dan overgebleven straling van de vuurzee die onmiddellijk na de oerknal het heelal vulde, het nagloeien van de oerknal zeg maar. Op de foto zijn heel veel kleine vlekjes te zien. Dat zijn concentraties van gas in het
pasgeboren heelal, waaruit later de sterrenstelsels ontstonden die we vandaag kennen. Een eerste analyse bevestigt alvast bijna perfect de bigbangtheorie, die zegt dat het heelal met een reusachtige explosie begonnen is. Voorts valt uit de vlekjes af te leiden dat het heelal ongeveer
13,7 miljard jaar oud is. Op de foto is het heelal te zien toen het precies 380 000 jaar oud was, het moment dat de laatste straling van de oervuurzee werd uitgezonden. De planeet aarde ontstond pas veel later. Haar ouderdom wordt op 5,5 miljard jaar geschat.”
(Bron: De Standaard)
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
a Onderstreep in bovenstaande tekst:
• in het groen de ouderdom van het heelal;
• in het blauw de ouderdom van de aarde;
• in het rood twee synoniemen voor ‘de explosie waarmee het allemaal begonnen is’;
• in het zwart een synoniem voor sterrenkundigen.
3
a Neem je Janusje-van-alles en vul onderstaande tijdlijn aan.
b Wanneer begint de tijdlijn? Wat is er dan ‘gebeurd’?
c Waarom is het jaartal 1 zo belangrijk op de tijdlijn?
d Wat is het langste tijdvak? Wat is het kortste? Duid deze aan op de tijdlijn. Hoe verklaar je dat de tijdvakken steeds korter worden?
e Het wordt stilaan tijd voor een nieuw tijdvak. Welke ‘recente’ gebeurtenis vind jij belangrijk? Hoe zou je het nieuwe tijdvak noemen?
f Tussen twee tijdvakken is er steeds sprake van een ‘scharnierpunt’. Dit is een belangrijke
Noteer bij onderstaande iconen het nummer van het passende tijdvak. Elk icoon toont iets typisch voor die periode. Kun je herkennen wat? Markeer de twee tijdvakken die we dit jaar bestuderen.
1 prehistorie
2 oude nabije oosten
3 klassieke oudheid
4 middeleeuwen
5 vroegmoderne tijd
6 moderne tijd
7 hedendaagse tijd
4 ANDERE AFSPRAKEN, ANDERE KALENDERS
a Welke gebeurtenis heeft het beginpunt van de verschillende tijdrekeningen bepaald? Zet de cijfers bij de juiste tijdrekening.
1 de vlucht van Mohammed uit Mekka naar Medina (622 n.Chr.)
2 de schepping van de wereld volgens de Thora (3761 v.Chr.)
3 de geboorte van Christus
4 de eerste Olympische Spelen (776 v.Chr.)
5 de overwinning van koning Vikram (56 v.Chr.)
6 de stichting van de stad Rome (753 v.Chr.)
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
5 REKENEN MET TIJD
a Bekijk aandachtig onderstaande eeuwenband. Deze helpt je om data in de juiste eeuw te situeren.
een decennium = jaar
een eeuw = jaar
een millennium = jaar
b Situeer onderstaande jaartallen in de juiste eeuw.
v.Chr.
c Geef een jaartal dat in deze eeuw viel.
10e eeuw
20e eeuw
2e eeuw v.Chr. de christelijke tijdrekening de islamitische tijdrekening de joodse tijdrekening de Romeinse tijdrekening de hindoeïstische tijdrekening de tijdrekening van de oude Grieken
Kern
In de lessen geschiedenis bestuderen we het doen en laten van de mens. De eerste mensensoort verscheen zo’n 2,3 miljoen jaar geleden. De aarde ontstond ongeveer 5,5 miljard jaar geleden. De mens is dus nog maar heel kort op aarde. Algemeen wordt aangenomen dat het heelal ontstaan is uit de oerknal, de ‘big bang’.
Om praktische redenen maken mensen afspraken in verband met de tijd. Die afspraken zijn niet overal ter wereld gelijk. De meest verspreide tijdrekening is de christelijke, met de geboorte van Christus als beginpunt. Een andere tijdrekening is de joodse. Deze begint in het jaar 3761 v.Chr., het jaar waarin de wereld volgens het joodse geloof geschapen werd. Moslims rekenen vanaf de vlucht van Mohammed van Mekka naar Medina in 622. Zoals je merkt, hebben afspraken in verband met tijd vaak met religie te maken.
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
Om gebeurtenissen goed in het verleden te kunnen situeren, gebruiken we een ‘tijdlijn’ of ‘tijdband’. De tijdlijn die we in Janus gebruiken, loopt vanaf het verschijnen van de eerste mensensoort zo’n 2,3 miljoen jaar geleden tot in het heden. We verdelen de tijdlijn in tijdvakken om gebeurtenissen uit het verleden makkelijker te overzien. Een ‘anachronisme’ is een fout tegen de tijd. Hierbij plaatst men bijvoorbeeld iets in een verkeerd tijdvak. Dit zijn de verschillende tijdvakken (in de christelijke/westerse tijdrekening) met hun begin- en eindpunt:
de prehistorie: van 2,3 miljoen jaar geleden tot 3300 v.Chr.
het oude nabije oosten: van 3300 v.Chr. tot 800 v.Chr.
de klassieke oudheid: van 800 v.Chr. tot 476
de middeleeuwen: van 476 tot 1492
de vroegmoderne tijd: van 1492 tot 1789
de moderne tijd: van 1789 tot 1945
de hedendaagse tijd: van 1945 tot nu
Alles wat vroeger gebeurd is, is het verleden. In geschiedenis probeert men dat verleden zo goed mogelijk te reconstrueren aan de hand van bronnen. Dit jaar bestuderen we de prehistorie en het oude nabije oosten.
Mensen gebruiken de tijdeenheden uren, dagen, jaren … bijna dagelijks. Om grotere tijdeenheden te omvatten, gebruikt men ook termen als decennium (10 jaar), eeuw (100 jaar) en millennium (1000 jaar).
Overzicht
MINDMAP
Zet de woorden uit het kader bij het juiste kernwoord in de mindmap.
decennium • islamitische tijdrekening • joodse tijdrekening • millennium • eeuw • christelijke tijdrekening • big bang • 5,5 miljard jaar • 2,3 miljoen jaar
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
tijdeenheid
aarde
mens tijdrekening
nieuwe steentijd
tijd
tijd
KENNEN EN KUNNEN
Je kent de begrippen big bang, tijdrekening, anachronisme, millennium, eeuw en decennium.
Je kunt met cijfers toelichten dat de mens nog niet zo lang bestaat in vergelijking met het heelal en de aarde zelf.
Je kunt uitleg gen wat een scharnierpunt is.
Je kent de tijdvakken uit de klassieke tijdlijn en kunt ze weergeven met hun begin- en einddatum.
Je kunt het beginpunt van de joodse en islamitische tijdrekening geven.
Je kunt fouten tegen de tijd uit een afbeelding halen.
Je kunt data bij het juiste tijdvak en in de juiste eeuw indelen.
Je kunt een tijdlijn opstellen en aanvullen.
Je kunt vraagjes beantwoorden met behulp van een recent krantenartikel.
Je kunt uitleg gen wat het verschil is tussen verleden en geschiedenis.
Je kunt verschillende redenen geven waarom mensen naar het verleden verwijzen.
Gestript!
a Lees de reclame voor de nieuwe game ‘JanuScape’ op de vorige pagina's. Plaats de nummers van de afbeeldingen bij de juiste maatschappelijke domeinen.
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
b In welke eeuw, millennium en tijdvak speelt JanuScape zich af?
eeuw:
millennium:
tijdvak:
c Noteer hieronder nog enkele games die zich in het verleden afspelen. Plaats er ook telkens het juiste tijdvak bij.
Ontrafeld
1 DE DOMEINEN IN JOUW WERELD
a Jij maakt deel uit van een moderne samenleving. Noteer bij elk domein een voorbeeld uit je eigen leven (bijvoorbeeld zakgeld bij het economische domein).
het economische domein
het politieke domein
het sociale domein
het culturele domein
2 KRANTENKOPPEN
a Lees onderstaande krantenkoppen en die op de volgende pagina. Noteer daarna de nummers van de artikels bij het juiste domein.
Red Lions wereldkampioen hockey!
Chronisch tekort aan pleegouders in Vlaanderen.
40 terroristen gedood na bomaanslag in Egypte.
Instagram verdringt Facebook meer en meer.
Aantal priesterroepingen stijgt weer.
Jonge Russische dirigent voor Vlaamse Opera.
Het DNA van de neanderthaler en mammoet volledig ontcijferd.
3 SOCIAAL? ECONOMISCH? POLITIEK? CULTUREEL?
a Het is niet altijd gemakkelijk om een gebeurtenis, persoon, krantenkop … toe te wijzen aan één bepaald maatschappelijk domein. De domeinen hangen samen, waardoor veel zaken bij meer dan één domein kunnen worden ingedeeld. Kies voor onderstaande krantenkoppen minstens twee mogelijke domeinen en motiveer telkens je keuze.
Tadej Pogačar is een van de beste wielrenners van dit moment.
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
Jongeren vinden leven belangrijker dan werken.
Trump plaatst op X dat hij buitenlandse invoer moeilijker wil maken.
motivatie
Kern
Mensen die samenleven, delen een aantal kenmerken die typisch zijn voor hun samenlevingsvorm of ‘beschaving’
Door de activiteiten van de mens in een aantal domeinen onder te brengen, kun je de kenmerken die eigen zijn aan een beschaving makkelijk ontdekken.
het economische domein
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
Mensen moeten in de eerste plaats zien te overleven. In de prehistorie was dat een dagelijkse zorg. Duizenden jaren lang leefden onze verre voorouders van de jacht en de pluk. Nu gaan de meeste mensen uit werken om in hun levensonderhoud te voorzien.
het politieke domein
Zodra een groep wat groter is, zijn afspraken nodig. De groep moet bestuurd worden. Dit kan democratisch (iedereen heeft inspraak) of ondemocratisch (de dictatuur bepaalt alles). De leiding van een stam of een land moet indien nodig ook conflicten oplossen met andere stammen of landen.
het sociale domein
In een groep of land heeft niet iedereen dezelfde rechten of dezelfde status. Vaak ontstaat discriminatie. Dit betekent dat bepaalde mensen minder rechten of een lagere status krijgen.
Binnen de groep kunnen aparte groepen ontstaan die gebaseerd zijn op leeftijd, huidskleur, afkomst, geslacht ...
het culturele domein
Mensen genieten van een film, doen aan sport, willen uit nieuwsgierigheid weten hoe iets in elkaar zit, hebben behoefte aan religie ... Deze behoeften zijn niet levensnoodzakelijk, maar toch heel belangrijk om een aangenaam en interessant leven te leiden.
De domeinen zijn niet volledig van elkaar gescheiden. Er is een samenhang tussen alle domeinen. Sommige zaken kun je bij meerdere domeinen indelen. Zo kun je de minister van Economie bijvoorbeeld bij het politieke én het economische domein indelen.
Overzicht
MINDMAP
Vul de mindmap aan met de begrippen die je in de woordzoeker vindt.
economisch
sociaal
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
politiek
domeinen
EQSKFFILMNEO
WLLKLASSEDTO
EOAGRNAIOECR
TOVCEMMQWMOL
ENERGIEBRONO
NMRIEGNEECSG
SANSRRLDLRUE
CCIIIAERIAMZ
HHJSNTVIGTPI
ATMAGIEJIITN
PTAALENFEEIJ
KUNSTHEERSER
KENNEN EN KUNNEN
Je kent de verschillende domeinen en kunt ze in je eigen woorden omschrijven.
Je kunt artikels bij de juiste domeinen plaatsen.
Je kunt zelf artikels opzoeken en bij het juiste domein plaatsen.
Je kunt zelf een begrip, gebeurtenis, gebouw … opnoemen dat tot een bepaald domein behoort.
Je kunt uitleg gen dat er een onderliggend verband en samenhang is tussen de verschillende domeinen.
Verklarende woordenlijst en historische begrippen
A
aaseters
Mensen (of dieren) die vlees van eerder gestorven dieren eten. administratie Het noteren van belangrijke gegevens voor de overheid of handel, zoals de boekhouding van een bedrijf of een overheid. anachronisme Een fout tegen de tijd, een historische onmogelijkheid in een tekst of afbeelding. archeologie De studie van de menselijke geschiedenis door middel van materiële resten uit het verleden.
australopithecus Een rechtop lopende mensachtige en een van de oudste voorlopers van de mens.
B
beschaving
Een complexe samenleving waarin mensen in steden leven en in hun voedsel voorzien door middel van landbouw. big bang oerknal waaruit het heelal ontstond bron Een overblijfsel uit het verleden waardoor men meer over het verleden te weten komt. Er zijn verschillende soorten bronnen die al dan niet bruikbaar, betrouwbaar of representatief zijn om een historische vraag te beantwoorden.
C
canon
geheel van vaste regels en verhoudingen waar kunstenaars zich aan moesten houden centraal gezag De macht in een staat wordt door één persoon of één orgaan uitgeoefend. chronologie Het rangschikken van gebeurtenissen in de tijd, de feitelijke volgorde van gebeurtenissen. continentaal betreft een continent cyclisch
Gebeurtenissen herhalen zichzelf steeds volgens een vast patroon of volgorde.
D
decennium
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
een periode van tien jaar
DNA Het erfelijk materiaal van (bijna) alle organismen. Dit kan ook na de dood teruggevonden worden. doelbewust
Wetend waar je naartoe wil. domesticatie
Eigenschappen van planten en dieren veranderen zodat ze meer aangepast zijn aan het leven met de mens en tam worden.
E
eeuw
een periode van honderd jaar evolutieleer
De leer van Darwin rond de evolutie van levende organismen, gebaseerd op natuurlijke selectie.
F farao
Floresmens
De titel van de koning(inn)en van het eengemaakte Egypte tijdens het oude nabije oosten.
Een uitgestorven mensensoort die men op het eiland Flores heeft teruggevonden. feit Een gebeurtenis of omstandigheid waarvan de echtheid objectief kan worden aangetoond.
fossiel
Versteende resten van organismen die men in de natuur kan terugvinden.
G
geologie
De wetenschap die de aarde bestudeert (de vorming en beweging van de aarde, gesteentes ...).
geschiedenis De wetenschap die zich bezighoudt met het reconstrueren van het verleden aan de hand van bronnen.
H
hiernamaals
leven na de dood hiërogliefen Egyptisch beeldschrift hominiden De verzameling van alle mensachtigen, de voorlopers van de mens. Homo erectus (rechtoplopende mens), mensensoort die leefde van 2 tot 0,14 miljoen jaar geleden Homo habilis (handige mens), mensensoort die leefde van 2,3 tot 1,5 miljoen jaar geleden Homo sapiens (verstandige mens), de moderne mens, een soort die men onderverdeeld heeft in de Homo sapiens sapiens en de uitgestorven Homo sapiens neanderthalensis
I
ijstijd
ijzertijd
irrigatie
J
jager-verzamelaar
K
kopertijd
L
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
Lange periode in het verleden waar de temperatuur van de aarde veel lager lag en er grote ijskappen gevormd werden.
Periode in de nieuwe steentijd (1200-57 v.Chr.) die gekenmerkt wordt door het gebruik van ijzer.
Kunstmatige bevloeiing van land, vaak droge gebieden met onvoldoende neerslag.
Iemand die leeft van de jacht en de pluk en niet op één plaats blijft wonen.
Periode in de nieuwe steentijd (5500-3300 v.Chr.) die gekenmerkt wordt door het gebruik van koper.
landbouwmaatschappij samenleving waarin landbouw de belangrijkste economische activiteit is levensverwachting Het gemiddelde aantal jaren dat een persoon kan verwachten te leven. Deze kan veranderen doorheen de tijd, afhankelijk van de welvaart en de evolutie van de wetenschap.
levenswijze De manier waarop mensen (over)leven. Dit kan veranderen doorheen de tijd, afhankelijk van de economische situatie en technologische vooruitgang. lokaal dichtbij, in de ruimte rondom ons
M
mastaba
Grafmonumenten met een trapeziumvorm die bestonden uit een bovengronds en ondergronds deel. mening Een opvatting die gebaseerd is op een persoonlijk idee. Dit is niet noodzakelijk juist of fout.
Mesopotamië Streek rond de Eufraat en Tigris, ook het Tweestromenland genoemd. millennium een periode van duizend jaar mondiaal (globaal) over de hele wereld, wereldwijd mummificeren Het bewerken en balsemen van een lichaam zodat het bewaard blijft. Dit kan ook natuurlijk gebeuren.
Verklarende
Nnatuurlijke selectie
Diegene die zich het best heeft aangepast aan de omgeving, maakt het meeste kans om zijn genetisch materiaal door te geven. neanderthaler Mensensoort die leefde van 180 000 tot 30 000 v.Chr. Een categorie van de Homo sapiens.
neolithische revolutie De periode omstreeks 10 000 v.Chr. waarin men op verschillende plaatsen ter wereld de landbouw uitvond en sedentair werd. nederzetting plaats waar mensen zich voor lange tijd gingen vestigen nieuwe steentijd/neolithicum De periode na de neolithische revolutie, waarbij men sedentair leefde en aan landbouw deed.
nomade
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
Iemand die geen vaste verblijfplaats heeft en van de ene plaats naar de andere trekt, bijvoorbeeld jager-verzamelaars.
O
ontwikkeling voortgang of groei
oude nabije oosten
De periode die begon met de uitvinding van het schrift (3300 v.Chr.) en eindigde met de opkomst van de Griekse beschaving (800 v.Chr.).
oude steentijd/paleolithicum De periode vanaf het ontstaan van de mens (2,3 miljoen jaar geleden) waarin men nomadisch als jager-verzamelaar leefde tot aan de neolithische revolutie (10 000 v.Chr.).
P
piramide
Driehoekig bouwwerk dat in verschillende oude culturen voorkwam. In het oude Egypte waren dit grafmonumenten. polijsten Een voorwerp vormgeven of glad maken door het bijvoorbeeld te schuren met zand.
polytheïsme
het geloof in meerdere goden prehistorie
primaire bron
R
regionaal
De periode vanaf het ontstaan van de mens (ca. 2,3 miljoen jaar geleden) tot aan de uitvinding van het schrift (3300 v.Chr.).
Een bron die rechtstreeks informatie geeft over een persoon of gebeurtenis in het verleden.
streekgebonden, binnen een regio religie
Het zoeken naar zingeving in het leven, dikwijls bij een god, hogere macht of de natuur.
revolutie grote, plotse verandering ritueel
Een reeks handelingen die een bepaalde (spirituele of religieuze) betekenis hebben.
S savanne
secundaire bron
sedentair
scharnierpunt
sociale ontwikkelingen
spijkerschrift
stadstaat
tropisch graslandschap
Een bron over een historische persoon of gebeurtenis die niet door een getuige gemaakt werd en/of later bewerkt werd.
Een levensstijl waarbij men zich permanent op een plaats vestigt in plaats van als nomade rond te trekken.
Een gebeurtenis, verandering of ontwikkeling die zo belangrijk of revolutionair was dat dit het begin van een nieuw tijdvak vormde.
Veranderingen in de samenleving, specifiek in de sociale structuur en samenstelling van de maatschappij of bevolking. Deze kunnen verschillen naargelang de periode of plaats.
Mesopotamisch beeldschrift van tekens die er spijkervormig uitzien.
Een stad die een staat of een overheid op zich vormt. stroomculturen De culturen die ontstonden aan grote rivieren, gekenmerkt door uitvindingen zoals landbouw en schrift.
Ttechnologische ontwikkelingen veranderingen/vooruitgang in de technologie, bijvoorbeeld uitvindingen of verbeteringen van processen tempeleconomie
Dit was een economisch systeem waarbij de tempel het centrale punt was voor de economie. Mensen werkten op gronden van de tempel of stonden een deel van hun opbrengsten af aan de tempel.
tijdlijn schematische voorstelling van de indeling van de tijd in het verleden V
verleden
Datgene wat vroeger gebeurd is, wat gereconstrueerd wordt door historici. voedselvoorziening Manier(en) om aan voedsel te geraken.
Vruchtbare Sikkel
vuistbijl
vuursteen
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
Streek die loopt van Mesopotamië tot aan de Middellandse Zee, waar veel aan landbouw werd gedaan.
Een prehistorisch werktuig gemaakt uit vuursteen.
Harde steensoort die gemakkelijk breekt. Men kon hier makkelijk stukken afslaan om het scherper te maken.
Inhoudstafel
INKIJKEXEMPLAARDIEKEURE
Eerste editie
ISBN 978 90 4865 152 8
KB D/2025/0147/085
Bestelnummer 90 606 5007
NUR 136
Thema YPJH – 4Z-BE-BEAA
Lay-out, opmaak en druk die Keure Foto’s Shutterstock, auteurs, fotostock die Keure
Verantwoordelijke uitgever
die Keure, Kleine Pathoekeweg 3, 8000 Brugge - RPR 0405 108 325 © die Keure, 2019
Niets uit deze uitgave mag verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Verhuur van dit boek is niet toegelaten zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. This book cannot be rented out without specific permission from the publisher.
De uitgever heeft naar best vermogen getracht de publicatierechten volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die niettemin menen nog aanspraken te kunnen doen gelden, kunnen dat aan de uitgever kenbaar maken.