Τεύχος 23

M M M ff • Ξένοι περιηγητές στην Ε λ λ ά δ α • Οί έλληνικές μουσικές β ιβ λ ιο θ ή κ ε ς • Σ υμπληρώ σεις σέ βιβλιογρ αφ ίες -"^τοϋ Γ ιώ ^ ο υ Κατσίμπαλη Β ιβ λ ί^ η κ α ^ ιρ ι.,χ ω ρ ίή βιβλία • Ε κ δ ο τ ικ ά νέα άπό την ’Αγγλία • Τά best-seller τοϋ μήνα . · 'Ό λ ε ς οί νέες έκδόσεις W «Π ινακοθήκη σ υγγρ αφ έ|)ν ^ * τοϋ Μ ίνου Ά ρ γ υ ρ ά κη ϊ *

Μέ τήν αίσθητική έπιμέλεια του ζωγράφου-χαράκτη Γιώργη Βαρλάμου τήν έπιστημονική παρακολούθηση τής άρχαιολόγου Ε. Λούβρου κυκλοφόρησε ό β' τόμος τής έκδοσης ΤΟΠΟΣ καί ΕΙΚΟΝΑ

μέ σχέδια καί χαρακτικά γιά τήν Ελλάδα τού 18ου αί. ★

★

★

Στόν τόμο αύτόν περιλαμβάνονται 114 σχέδια τού ρώσου μοναχού Βασιλείου Μπάρσκυ καί 152 γκραβοΰρες των μεγαλυτέρων εύρωπαίων χαρακτών σέ σχέδια των J. Stuart, Ν. Revett, Ch. Gouffier κ.ά. ★ ★ ★ Ό β' τόμος διατίθεται σέ τρεις τύπους βιβλιοδεσίας: μέ skivertex, μέ δέρμα καί λινό καί δέρμα έξολοκλήρου. Πληροφορίες καί παραγγελίες: Εκδόσεις Ο Λ Κ Ο Σ Δημοκρίτου 12 0 3621.330 Ύπατίας 5 0 3224.131

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ Δίκαιο καί Πολιτική

Θέματα ’Αρχιτεκτονικής Πολεοδομίας

διεύθυνση: 'Αριστόβουλος Μάνεσης

διεύθυνση: Παντελής Λαζαρίδης

έπιμέλεια: Γιώργος Πάσχος

Δίκαιο καί Πολιτική

1.

Γ. Π ά σ χ ο ς

Θέματα ’Αρχιτεκτονικής Πολεοδομίας 1. Π .Γ .Λ α ζα ρ ίδ η ς

Πολιτική δημοκρατία καί κοινωνική εξουσία Δημοκρατική άρχή καί Πολιτική νομιμοποίηση

Ή έμπορευματοποίηση τής Ποιότητας

' Η κοινωνική λειτουργία τής τέχνης καί τής ’Αρχιτεκτονικής

Πρόλογος 'Αριστόβουλου Μάνεση

’Εκπαιδευτικά προβλήματα

Τά Πανεπιστήμια στη Δυτ. Ευρώπη •

Συσχετισμός μέ τήν ελληνική πραγματικότητα

ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

έ κ δ ό σ ε ις Παρατηρητής Προξένου Κορομηλδ 36. Θεσσαλονίκη τηλ. 264-958

Γ ρ α φ τ ε ίτ ε σ υ ν δ ρ ο μ η τ έ ς Ε ξω τερ ικού 'Απλή ( 6 τευχών) : 450 δρχ. » (12 τευχών) : 800 δρχ.

Σπουδαστική* ( 6 τευχών): 400 δρχ. » (12 τευχών): 700 δρχ.

’Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων (12 τευχών): 1500 δρχ.

Ε σω τερ ικού ι

'Απλή (6 τευχών): Δολ. Η.Π.Α 14 » (12 τευχών): » 26 Σπουδαστική* (6 τευχών): » 13 » (12 τευχών): » 23 Σχολών Βιβλιοθηκών (12 τευχών): » 34 Ιδρυμάτων * ΟΙ σπουδαστές μέσης, άνώτερης καί άνώτατης έκπαίδευσης γράφονται συνδρομητές μέ τήν έπίδειξη ή τήν άποστολή φωτοτυπίας τής σπουδαστι­ κής τους ταυτότητας ή τής άστυνομικής (άν είναι μαθητές).

Ευρώπη ’Αφρική ’Αμερική Αύστραλία

16 29 15 27

18 32 16 29

20 36 18 33

23 43 22 40

38

42

47

56

’ Εμβάσματα στή διε ύ θ υ ν σ η : Ζωή Τζιρ αλίδο υ π ε ρ ιο δ ικ ό «Διαβάζω» Ό μ η ρ ο υ 34 ’Α θ ήνα (135)

Σ υ μ π λ η ρ ώ σ τ ε τή σ ειρ ά Τιμή άπλών τευχών: 80 δρχ. Τιμή διπλών τευχών: 130 δρχ. Τά παλιά τεύχη τού «Διαβάζω» μπορείτε ή νά τά άγοράσετε άπό τά γραφεία τού περιοδικού ή, άν μένετε στην έπαρχία, νά ζητήσετε νά σάς τά στείλουμε μέ άντικαταβολή.

Τώ ρα καί σε τ ό μ ο υ ς Κυκλοφ ορούν ο ί τόμοι: 1/1976-77 (τεύχη 1-9): 800 δρχ.* 2/1978 (τεύχη 10-15): 600 δρχ.* 3/1979Α (τεύχη 16-21): 600 δρχ.*

"Σέ σπουδαστές έκπτωση 15%

Ζητήστε τους τόμους τού «Διαβάζω» άπό τά γραφεία τού περιοδικού ή, άν μένετε στήν έπαρχία, ζητήστε νά σάς τούς στείλουμε μέ άντικαταβολή. Μπορείτε άκόμα νά άνταλλάξετε τά τεύχη πού έχετε μέ δεμένους τόμους πληρώνοντας μόνο τή βιβλιοδεσία (140 δρχ. γιά τόν α ' τόμο, 120 δρχ. γιά τούς ύπόλοιπους).

2

Γραφεία: ’Ομήρου 34, ’Αθήνα (135), τηλ. 360-3011. Διεύθυνση: Περ. Άθανασόπουλος. Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Νίκος Λαμπρόπουλος, Παύλος Πέζαρος, Βασίλης Τσάμης, Ντορίνα Τσοτσοροΰ. Διαχείριση: ’Ηρακλής Παπαλέξης. Σελιδοποίηση: Φούλη Καρύδα. Διορθώσεις: Πέτρος Στεφανάκης. Στοιχειοθε­ σία: Φωτρόν Α.Ε., Λεωφ. Συγγροΰ 194, τηλ. 951-5078. Μοντάζ: Θ. Παπανικολάου - Μ. Κυριακίδης Ο.Ε., ’Αρκαδίας 43, τηλ. 5742-793. ’Εκτύπωση: Βαλασάκης - Άγγελής Ο.Ε., Ταύρου 21, τηλ. 346-6927. Διαχωρισμός διαφανειών: Δ.Π. Άγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 3244-325. Βιβλιοδεσία: Χρονόπουλος - Παλούμπη & Σία, Σουρή 17, τηλ. 5721-685. Διανομή: Νέον Πρακτορεΐον Τύπου.

t lf t f in

Τεύχος 23 ΑΰγουστοςΣεπτέμβριος 1979

Τιμή: Αρχ. 80

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

5

ΔΙΑΛΟΓΟΙ Γράφουν οί Θ. Νάκας, Φ. Δρακονταειδής, Ε. Μπαλτά, Δ.. Μπενάκης, Γ. Χατζόπουλος, Δ. Σέμπος καί Θ. Θεοδωράτος

Q

ΧΡΟΝΙΚΑ

’Εξώφυλλο Γιώργου Γαλάντη

ΕΚΔΟΤΙΚΑ: Οί προσεχείς έκδόσεις — Ή άγορά τοΰ βιβλίου ΓΕΓΟΝΟΤΑ: Μνήμη Βασίλη Ρώτα — ’Α πό τη συνάντηση έλλήνων καί ίσπανών διανοούμενων — Ό άγνωστος Νόαμ Τσόμσκυ —- Γεώργιος Μαριδάκης — Βαλκανικό συνέδριο συγ­ γραφέων — Σωκράτης Καραντινός — ’Αβραάμ Μπεναρόγια — Μικροταινίες πολύτιμων κειμένων — Μνήμες πολεμικού ναυ­ τικού. ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ: Βιβλιοθηκάριοι χωρίς βιβλία — Νεοελληνική κοινωνία καί πληροφόρηση — Ή δημοτική βιβλιοθήκη της Κοζάνης — ’Ανακοινώσεις ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ: ’Ανταπόκριση ά πό τό Λονδίνο, τού Παύλου Ναθαναήλ, γιά τρία βιβλία ιστορίας ΤΑ ΠΑΛΙΑ: Ό Χαράλαμπος Μπούρας γράφει γιά τήν Αρχιτε­ κτονική τής Χίου δπως παρουσιάζεται σέ ένα σπάνιο λεύκωμα ΧΙΟΥΜΟΡ: Σκίτσο τού Μίνου Ά ργυράκη

11

13 23 26 30 10

ΑΡΘΡΑ Γιώργος Παναγιώτου: Γιώργος Κατσίμπαλης

48

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κεντρική διάθεση: ΆθήΫά: «Διαβάζω» 'Ομήρου 34 Τηλ. 360-3011 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά & Σία Τσιμισκή 78 Τηλ. 279-720, 268-940 Πειραιάς: Βιβλιοπωλείο Άλέξη Μυλωνά Ά (ρεντούλη 4 Τηλ. 4511-673 Κύπρος: Πρακτορείο βιβλίου Χρ. Άνδρέου & Σία Ρηγάνης 64

Γιώργος Παναγιώτου: Συμπληρώσεις σέ βιβλιογραφίες τοΰ Γ. Κ. Κατσίμπαλη

50

ΟΔΗΓΟΙ Νήλ Ράτλιφ: Οί μουσικές βιβλιοθήκες στήν Ελλάδα Λουκία Δρούλια: Ξένοι περιηγητές στήν Ελλάδα

32 40

ΕΠΙΛΟΓΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ό Μαρίνος Καλλιγας ΜΟΥΣΙΚΗ: Γράφει ό Μάρκος Δραγούμης ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ: Γράφει ό Ή λίας Σπυρόπουλος ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ό Ευγένιος Ά ρανίτσης ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οί Νατάσα Χατζιδάκι, Θανάσης Νιάρχος καί Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος

61 62 64 67 69

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

77

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

80

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

85

3

Κάτι καινούριο στό χώρο του βιβλίου

6 μεγάλες σειρές: • • • • • •

Πρέπει νά ξέρω Μικρόκοσμος Λογοτεχνία Δοκιμές Μονογραφίες Τέχνη γιά όλους

Κάθε έκδοση καί μιά επιτυχία

προλεγόμενα Ή πτώση το ύ π ο λ ίτικ ο υ β ιβ λ ίο υ Υ π ά ρ χ ε ι — ά π ό κ α ιρ ό τώ ρ α δ ια π ισ τ ω μ έ ν η — μιά σ τ ρ ο φ ή τοϋ ε ν δ ια φ έ ρ ο ν τ ο ς τοϋ ά ν α γ ν ω σ τ ικ ο ϋ κ ο ιν ο ύ - ά π ό τό π ο λ ιτ ικ ό βιβ λ ίο , π ο ύ δ έ σ π ο ζ ε σ τ ήν έ κ δ ο τ ικ ή ζωή τοϋ τ ό π ο υ τά π ρ ώ τ α χ ρ ό ν ια μετά τή με τ α π ο λ ίτ ε υ σ η , π ρ ό ς τό λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ό κ υ ρ ίω ς βιβ λ ίο . Π έρα ά π ’ δσ α λ έ ν ε έ κ δ ο τ ε ς κ α ί β ιβ λ ιο π ώ λ ε ς κ α ί ά π ’ δσα κ α τ α δ ε ίχ ν ε ι ή ’Α γ ορ ά τοϋ Β ιβ λ ίο υ , ε ίν α ι χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ο ί κα ί ό ρ ισ μ έ ν ο ι ά ρ ιθ μ ο ί, π ο ύ φ α ν ε ρ ώ ν ο υ ν π ώ ς έ κ δ ίδ ο ν τ α ι τώ ρ α λ ιγ ό ­ τερ ο π ο λ ιτ ικ ά β ιβ λ ία . Β λ έ π ο υ μ ε λ ο ιπ ό ν στό σ ύ ν ο λ ο τώ ν έ κ δ ό σ ε ω ν τής π ε ρ α σ μ έ ν η ς χ ρ ο ν ιά ς , πώ ς : α) Τά β ιβ λ ία τώ ν κ ο ιν ω ν ικ ώ ν ε π ισ τ η μ ώ ν κ α λ ύ π τ ο υ ν τό 18,4%, ά π ό 23% π ο ύ ήτ α ν τό 1976, κ αί ε ιδ ικ ό τ ε ρ α τά β ιβ λ ία τής κ α τ η γ ο ρ ί­ ας «Π ολιτική» έ χ ο υ ν π έ σ ε ι ά π ό 10,6% σ έ 4,2%. β) Τά β ιβ λ ία τής ισ τ ο ρ ία ς έ χ ο υ ν μ ε ιω θ ε ί ά π ό 15,8% σ έ 11,7%, ένώ ε ιδ ικ ό τ ε ρ α τά β ιβ λ ία τής έ λ λ η ν ικ ή ς ισ τ ο ρ ία ς έ φ θ α σ α ν ά π ό 12,4% σέ 8%. γ) ’Α ντ ίθε τ α , τά β ιβ λ ία τής λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς ά ν έ β η κ α ν ά π ό 40,8% τοϋ σ υ ν ό λ ο υ τό 1976 σ έ 51,3% τό 1978 (βλ. κ α ί τε ύ χ ο ς 18, σ ε λ . 14). γ) ’Α ντίθετα, τά β ιβ λ ία τής λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς ά ν έ β η κ α ν ά π ό 40,8% τοϋ σ υ ν ό λ ο υ τό 1976 σέ 51,3% τό 1978 (βλ. κ α ί τε ύ χ ο ς 18, σ ελ. 14). Ν ο μ ίζ ο υ μ ε πώ ς ή σ τ ρ ο φ ή α ύ τή δ έ ν ε ίν α ι τ υχ α ία . ’ Ε κ φ ρ ά ζ ε ι μιά γ ε ν ικ ό τ ε ρ η ά τ μ ό σ φ α ιρ α . Ε ίνα ι έ ν α φ α ιν ό μ ε ν ο τής π ν ε υ μ α τ ικ ή ς ζω ή ς σ τ ή ν Ε λ λ ά δ α . ’Ί σ ω ς ε ίν α ι έ ν α σ ή μ α π ο ύ π ρ έ π ε ι νά ά π ο κ ρ υ πτογραφήσουμε.

• Π ρ ό κ ε ιτ α ι ά ρ α γε γ ιά μιά σ τ ρ ο φ ή π ε ρ ισ τ α σ ια κ ή ; Π ού ό φ ε ίλ ε τα ι σ τ ήν ά π ο υ σ ία σ ο β α ρ ώ ν π ρ ό σ φ α τ ω ν π ο λ ιτ ικ ώ ν γε γ ο ν ό τ ω ν (σάν τά έ λ λ η ν ικ ά κ α ί ξ έ ν α τοϋ 1974) κ α ί σ τ ήν έ λ λ ε ιψ η τής π ρ ο ο π τ ικ ή ς ή π ρ ο ε τ ο ιμ α σ ία ς ά ν ά λ ο γ ω ν μ ε λ λ ο ν τ ικ ώ ν ; • Κ λ ε ίν ε ι κ ά π ο ιο ς κ ύ κ λ ο ς ; Δ ια β ά σ α μ ε δ η λ α δ ή δ λ ε ς τ ίς δ ια θ έ σ ι­ μες έ ρ μ η ν ε ϊε ς κα ί δ λ ε ς τις π ιθ α ν έ ς λ ύ σ ε ις π ά ν ω στά π α λ ιά πρ ο β λ ή μ α τ α , τίς σ υ ζ η τ ή σ α μ ε κα ί τώ ρ α π ιά δ ο κ ιμ ά ζ ο ν τ α ι σ τήν πράξη; • Μ ήπ ω ς αύ τή ή σ τ ρ ο φ ή , π ρ ό ς τή λ ο γ ο τ ε χ ν ία ά λ λ ά κ α ί π ρ ό ς ά λ λ ε ς κ α τ η γ ο ρ ίε ς β ιβ λ ίο υ (π.χ. ψ υ χο λ ο γ ία ς , ά π ο κ ρ υ φ ισ μ ο ϋ ), άντα ν α κ λ ά — τ ο υ λ ά χ ισ τ ο ν γ ιά έ ν α μ έ ρ ο ς τοϋ κ ο ιν ο ϋ — τή ν ά ν ά γκ η γιά μιά ά ν τ ιμ ε τ ώ π ισ η το ϋ ά ν θ ρ ώ π ο υ λ ιγ ό τ ε ρ η ά π ρ ό σ ω π η ; Τ ή ν α ίσ θ η σ η π ώ ς ο ι π ο λ ιτ ικ έ ς λ ύ σ ε ις , ο ί μ α ζικ έ ς, ο ί έ κ τώ ν «άνω» καί έκ τώ ν «έξω», τ ε ίν ο υ ν νά ά π ο δ ε ιχ θ ο ϋ ν ά ν ε π α ρ κ ε ίς γ ιά τά μ ε γ ά λ α π ρ ο β λ ή μ α τ α τ οϋ κ ό σ μ ο υ ; Κ αί μιά ά ν α ζ ή τ η σ η γιά π ιό π ρ ο σ ω π ικ έ ς λ ύ σ εις , δ χ ι κ α τ ’ ά ν ά γ κ η ν ά τ ο μ ισ τ ικ έ ς ; • Π ρ ό κ ε ιτ α ι, τ έλος , γ ιά μιά ά π λ ή ε π ισ τ ρ ο φ ή στά π α λ ιά «φ υ σ ιο ­ λο γ ικά» έ π ίπ ε δ α , π ο ύ δ ια τ α ρ ά χ θ η κ α ν π ρ ο σ ω ρ ιν ά ά π ό τά γ ε γ ο ν ό τ α τοϋ ’74 κα ί ά π ό τ ή ν ά π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τώ ν π ο λ ιτ ικ ώ ν έ κ δ ό σ ε ω ν π ο ύ άκολούθησε; Θ έτ ο υ μ ε ο ρ ισ μ έ ν α έ ρ ω τ ή μ α τ α γιά σ υζ ή τ η σ η . (Μ π ο ρ ε ί άλλ ω σ τ ε νά ύ π ά ρ ξ ο υ ν ά π α ν τ ή σ ε ις , άν δ έ ν ύ π ά ρ ξ ο υ ν π ρ ώ τ α έρ ω τ ήμ α τ α ;) Π ε ρ ιμ έ ν ο υ μ ε λ ο ιπ ό ν τίς ά π ό ψ ε ις σας. Ο ί σ ε λ ίδ ε ς τώ ν «Δ ιαλόγω ν» ε ίν α ι ά ν ο ιχ τ έ ς γιά κ ά θ ε γν ώ μ η.

5

διάλογοι "Ολα τά γράμματα πού παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο ένδιαφέρον, δημοσιεύονται χωρίς περικοπές. (Στά ύπόλοιπα φροντίζουμε νά άπαντάμε προσωπικά). Παρακαλοΰνται όμως οί άναγνώστες, πού μάς γράφουν, νά είναι δσο πιό σύντομοι μπορούν καί νά σημειώνουν τό πλήρες όνοματεπώνυμο καί τήν άκριβή διεύθυνσή τους. Υπενθυμίζουμε δτι γιά νά δημοσιευθεϊ ένα γράμμα, πρέπει νά ’χει φτάσει στά γραφεία τού περιοδικού τουλάχιστον έξι έβδομάδες πριν άπό τήν ήμέρα κυκλοφορίας του τεύχους.

Γιά τή μετάφραση τών «Δοκιμίων» τού Μονταίν ’Αγαπητό «Διαβάζω», Περίμενα μ’ άνυπομονησία νά δώ στά τεύχος σου του Μαΐου (άρ. 20) τόν Montaigne νά βγαίνει άπό τήν άφάνεια, στήν όποια τόν έχουμε καταδικάσει έδώ στήν Ελλάδα, μέ τή μετάφραση ένός άκόμη δοκιμίου του, δίπλα στά έλάχιστα πού έχουν μεταφραστεί μέχρι σήμερα στά έλληνικά. ’Αλλά μέ έκπληξη είδα νά μεταφράζεται άπό τόν κ. Φ.Δ. Δρακονταειδή τό δοκί­ μιο I, 50 «Περί Δημοκρίτου καί Ηρακλείτου», πού μόλις πριν άπό δύο μήνες τό είχα μεταφράσει στό περιοδικό «Τομές» («Γιά τόν Δημόκριτο καί τόν 'Ηρά­ κλειτο», τεύχος 44-45, Γεν.-Φλεβ. 1979, σσ. 16-18). Όμολογώ δτι είναι ή μόνη μεταφραστική «προσπά­ θεια» τού κ. Δρακονταειδή πού μοΰ έρεσε, γιατί, δπως διαπίστωσα, υιοθέτησε πολλά άπό τά μεταφραστικά μου εύρήματα, μεταφυτεύοντάς τα σχεδόν αύτούσια άπό τή δική μου μετάφραση στή δική του (σάς στέλνω σέ φωτοτυπία τή δική μου γιά νά τό διαπιστώσετε καί σείς). Δέν θά είχα άντίρρηση νά έκμεταλλεύεται τόν κόπο μου όποιοσδήποτε άλλος μεταφραστής τού Montaigne, φτάνει βέβαια νά μνημονεύει τήν πηγή άπ’ τήν όποια δανείζεται. Άλλ’ ό κ. Φ.Δ.Δ., μολονότι ένδιαφέρεται νά ένημερώσει σωστά τό έλληνικό κοινό γύρω άπ’ τόν Montaigne καί τό έργο του, δέν τό έκανε. Βέβαια, μοϋ κάνει τήν τιμή ν’ άναφερθεϊ σ’ ένα παλαιότερο δημοσίευμά μου, δπου έκτός άπό τή μετάφραση ένός άλλου κεφαλαίου τών «Essais» (κεφ.

II, 10 «Περί τών βιβλίων») μιλώ καί γιά τό πώς είδαν μέχρι τώρα τόν Montaigne στήν 'Ελλάδα, καθώς καί γιά όρισμένα λάθη πού διέπραξαν όσοι καταπιάστη­ καν μέ τή μετάφραση τού έργου του στά έλληνικά. Γιά τίς δυσκολίες γενικότερα πού έχει ν’ άντιμετωπίσει ό μεταφραστής τών «Essais» στήν 'Ελλάδα — κάτι ήξερε καί ό Γιώργος Σεφέρης πού είχε καταπιαστεί έναν καιρό νά τά μεταφράσει στή γλώσσα μας (βλ. περιοδ. «Σπείρα», τεϋχ. 6,1977, σ. 147) — έκανα λόγο, άντλώντας κυρίως παραδείγματα άπό τή μετάφραση τού Παράσχου («’Οχτώ δοκίμια τού Montaigne», έκδ. Γαλλ. Ίνστ. 1957), καί σέ μιά παρέμβασή μου στό συνέδριο «Πρωτότυπο καί μετάφραση» (’Εθνικό "Ι­ δρυμα ’Ερευνών, 11-15/12/78). Δέ θά ήθελα νά έπαναλάβω καί έδώ τά ίδια, παίρνοντας μάλιστα παραδεί­ γματα άπό τίς μεταφράσεις τού κ. Φ.Δ.Δ., γιά νά μήν τόν στενοχωρήσω. "Οσο γιά τό άρθρο του «Γνωριμία μέ τόν Μισέλ ντέ Μονταίνι» (έπίσης στό «Διαβάζω» άρ. 20) έκείνο πού θά είχα νά πώ, είναι δτι έγώ προσωπικά δέ βρήκα έκεϊ μέσα παρά άναμασήματα πολύ γνωστών πραγμάτων

(κυρίως βιογραφικών λεπτομερειών), άπ’ δπου δέ λείπουν οί άσαφεΐς γενικότητες (π.χ. «Ωστόσο, ή μοναρχία δέν είναι τόσο Ισχυρή δσο φαίνεται, τής χρειάζεται ό Μακιαβέλλι γιά νά ξεπερνάει τίς μηχα­ νορραφίες τής άριστοκρατίας της καί τίς άπαιτήσεις τού λαού της. "Αλλο τόσο άνίσχυρη είναι ή έκκλησία, στήν άναπτυγμένη πνευματική καί πολιτική έπιλογή της, ώστε νά έχει άνάγκη τά συγχωροχάρτια καί τήν πυρά». «Ό Λούθηρος κι ή μεταρρύθμιση είναι άστικές καί λαϊκές έφοδοι ένάντια στήν έξουσία»), οί άνακρίβειες ή οί άπροσεξίες («Γρήγορα δμως έτούτη ή έπαναστατική έκπαίδευση θά σταματήσει — ό πατέ­ ρας του, πού τήν είχε άποφασίσει, φοβόταν μήπως τό παιδί του μείνει πίσω σέ σχέση μέ τή νεότητα τού καιροϋ(!) — κι ό νεαρός Μονταίνι θά πάει στό Κολέγιο τής Γουιέννης, στό Μπορντώ». «Μέσα στούς ήχους αύτοϋ τού 16ου αιώνα καί μέσα στούς άπόηχους τού προηγούμενου έζησε ό Μονταίνι (1533-1592). Νεότερός του(!) ήταν ό Ραμπλαί (1494-1553) κι ό "Ερασμος (1467-1536») καί οί άκαλαίσθητες φράσεις («Στό 16ο αίώνα, τά γαλλικά είναι άκόμα μιά γλώσσα άσυστηματοποίητη, πλακωμένη(Ι) άπό τίς τοπικές διαλέκτους καί τά λατινικά». «Ό Ramon Eyquem, προπάππους (sic) τού συγγραφέα μας, έμπορος γερός τής πό­ λης...» κ.ά.). Τέλος, γιατί έπιμένει ό κ. Φ.Δ.Δ. νά λέει τόν Montaigne «Μονταίνι»; ’Εάν θέλει, σώνει καί καλά, νά έξελληνίσει τό όνομά του, νά τό έντάξει δηλαδή στό κλιτικό σύστημα τής έλληνικής, άς τόν πεϊ «Μονταίνιο» (ό Μονταίνιος, τού Μονταίνιου κλπ.). Τό «Μον­ ταίνι», δπως έχω πεϊ καί άλλοτε, δέν είναι ούτε καλύτερο ούτε χειρότερο άπό τό «Μοντένιε» ή τό «Μοντέιν», πού χρησιμοποίησαν άλλοι πρίν άπό τόν κ. Φ.Δ.Δ. Γιά νά τελειώνω, δέν Ισχυρίζομαι, πρός θεού, πώς σ’ δ,τι άφορά τή μελέτη τού έργου Montaigne στήν Ελλάδα, διαθέτω τό μονοπώλιο ή τό άλάνθαστο. Αύτό μπορεί νά τό βεβαιώσει καλύτερα άπό κάθε άλλον ό ίδιος ό κ. Φ.Δ.Δ., τόν όποίον, δταν πρίν άπό δύο χρόνια περίπου μοϋ άνακοίνωσε άπ’ τό τηλέφωνο τήν άπόφασή του νά μεταφράσει στά έλληνικά δλον τόν Montaigne, δχι μόνον δέν τόν έμέμφθην γιά σφετερισμό ξένης έργασίας (δταν μάλιστα άσχολοϋμαι μέ τό θέμα άπό τό 1972), άλλά καί δέχτηκα πρόθυμα νά είμαι ό ένας άπό τούς δύο parrains, προκειμένου ό κ. Φ.Δ.Δ. νά γίνει δεκτός στή Soci6t0 des Amis de Montaigne. Θανάσης Νάκας Στεφ. Στρέιτ 29 - Φιλοθέη

Τό γράμμα τού κ. Θ. Νάκα θέσαμε υπόψη τού συνεργάτη μας κ. Φίλιππου Δρακονταειδή, ό όποιος μάς έστειλε τήν έξης άπάντηση:

’Αγαπητοί φίλοι, Τό τεύχος άρ. 20 τού «Διαβάζω» κυκλοφόρησε στίς 12.5.79. Τό γράμμα τού κ. Θ.Ν. είναι χρονολογημένο 10.5.79(;). Καταλαβαίνω λοιπόν πώς γράφτηκε βια­ στικά, γι’ αύτό είναι στό σύνολό του έξω άπό τά όρια τού άνεκτοϋ καί τού έπιτρεπτοΰ. ’Επειδή συμβαίνει, ατά πνευματικά ζητήματα, νά μήν έπιτρέπω στόν έαυτό μου έλλειψη ψυχραιμίας, παραβλέπω τό ύφος τού κ. Θ.Ν. καί δίνω τις παρακάτω διευκρινίσεις: 1. Θεωρώ δικαίωμά μου νά μεταφράζω δ,τι μου άρέσει, έστω κι ήδη μεταφρασμένο. Τό δικαίωμα αύτό μοϋ παρέχεται έπιπρόσθετα στήν περίπτωση τού Μ. άπό τό γεγονός ότι δέν κάνω έπιλογή τού έργου πού έχω μπροστά μου, άλλά άπό τό γεγονός ότι έχω στόχο νά μεταφράσω τά «Δοκίμια» στό σύνολό τους.

2. Ό πρώτος τόμος είναι κιόλας τελειωμένος. Τελείωσε στίς 26/1/79. Μέ γράμμα μου (άπό 21/1/79) πρός τόν πρόεδρο τής Εταιρείας τών Φίλων τού Μ. στό Παρίσι, άνακοινώνω ότι αύτό τό κεφάλαιο κλείνει καί ζητώ ειδικές πληροφορίες. ’Απάντηση λαβαίνω μέ γράμμα χρονολογημένο 25/1/79. ’Αντίγραφα θέτω στή διάθεση τού περιοδικού.

3. Ή δημοσίευση τού κ. Θ.Ν. στίς «Τομές» (Ίαν.Φεβρ. 79) είναι χρονολογικά άσχετη μ’ έμένα. ’Από αύτή τή δημοσίευση δηλώνω ότι δέν δανείστηκα τίποτα. Πρώτον: γιατί δέν μοϋ άρεσε. Δεύτερον: γιατί μ’ ένοχλοϋν τά λεγάμενα «μεταφραστικά εύρήματα». Τρίτον: γιατί, στήν περίπτωση τού Μ., πιστεύω δτι άπαιτεϊται ταυτότητα μέ τό κείμενο. Π.χ. ό Μ. γράφει: lecher. Ό κ. Θ.Ν. μεταφράζει: θίγω (ένα θέμα). ’Εγώ μεταφράζω: γλείφω (τό θέμα). Πάντως, μιά κι ό κ. Θ.Ν. δέν στηρίζει τήν κατηγορία του ούτε σ’ ένα παράδειγμα, θά χαιρόμουν νά μποϋν οί μεταφρά­ σεις τού έπίμαχου δοκίμιου δίπλα-δίπλα, όπότε τό ζήτημα ξεκαθαρίζεται μεμιάς.

4. Διάλεξα τό 50ό δοκίμιο τού πρώτου βιβλίου, έπειδή μοϋ ζητήθηκε (καί πολύ σωστά) νά στηρίξω τήν παρουσίασή μου στό «Διαβάζω» μ’ ένα κομμάτι «πού νά δίνει τή σκέψη τού συγγραφέα». Προκαλώ τόν κ. Θ.Ν. νά μοϋ πεϊ ποιό δοκίμιο, έκτός άπό τό 50ό, δίνει καλύτερα τή σκέψη τού Μονταίνι - συγγραφέα (περιο­ ρίζομαι στά δοκίμια τού πρώτου τόμου, γιατί αύτά είναι άπό τή μεριά μου στήν τελική τους μετάφραση).

5. Παραδέχομαι ότι μεταφράσεις μου άπό τό πρώ­ το βιβλίο πού μπήκαν έδώ καί καιρό (ίσως έδώ καί δύο χρόνια) σέ διάφορα περιοδικά, είχαν έλλείψεις, άτέλειες, λάθη. Είχα δμως ξεκάθαρα δηλώσει πώς ήταν «δείγμα γραφής», δπως έπίσης είχα σημειώσει πώς έγιναν χωρίς νά έχουν φτάσει στά χέρια μου βασικά βοηθήματα. Προκαλώ λοιπόν τόν κ. Θ.Ν. ν’ άνατρέξει σ’ έκεϊνες τίς μεταφράσεις καί νά μέ «στενοχωρήσει», δπως πιστεύει. Άπό τή μεριά μου, πιστεύω πώς θά μέ ώφελήσει. Δέν άποκλείεται νά έχει κάποια χρήσιμη ύπόδειξη.

6. Ό κ. Θ.Ν. μέ κατηγορεί καί γιά σωρό άλλα πράγματα. "Ας τά δούμε: α) Άναμασήματα (έρμηνεία μου: λέω πράγματα πού κάποιος άλλος είπε πριν άπό έμένα). Προκαλώ

τόν κ. Θ.Ν. νά μάς πληροφορήσει ποιός είπε στά έλλη ν ικ ά αύτά πού έγραφα στό «Διαβάζω» γιά τόν Μ., τού όποιου οί άναγνώστες ούτε «μελετητές» ύποχρεωτικά είναι, ούτε «παρέα» άποτελοϋν. β) Ασαφείς γενικότητες (έρμηνεία μου: πράγματα άφηρημένα σέ πλαίσιο άπροσδιόριστο): Προκαλώ τόν κ. Θ.Ν. νά μάς πληροφορήσει ποιά πρέπει νά είναι τά σαφή στοιχεία σέ μιά παρουσίαση πού έπιγράφεται «Γνωριμία μέ τόν Μ.». Δέν έγραψα πραγματεία, δπως ίσως φαντάζεται. "Εγραψα μέ άπόλυτη σαφήνεια τά βασικά πού φυσιολογικά κεντρίζουν τόν «έπαρκή άναγνώστη». γ) Ανακρίβειες ή άπροσεξίες (έρμηνεία μου: δέν συμβουλεύτηκα βασικά βιβλία ή δέν πρόσεξα τίς πηγές μου): Γι’ αύτές πού άναφέρει ό κ. Θ.Ν. τόν παραπέμπω στόν ίδιο τόν Μ. (δοκίμιο 26, τ.Ι), στό βιβλίο τού καθηγητή D. Frame: Montaigne — A Bio­ graphy, στήν εισαγωγή γιά τά «Δοκίμια», τ.Ι, έκδοση Follio, γραμμένη άπό τόν Ρ. Michel. Ειδικά γιά τή γαλλική γλώσσα στόν 16ο καί 17ο αίώνα, τόν παραπέμ­ πω στό σχολικό Lagarde et Michard (τ. 2. καί τ. 3.). δ) Ακαλαίσθητες φράσεις (έρμηνεία μου: δέν ξέ­ ρω νά γράφω). "Ας μοϋ ύποδείξει ό κ. Θ.Ν. πώς νά γίνουν οί φράσεις μου καλαίσθητες, έπειδή πρός τό παρόν τίς βρίσκω πολύ όμορφες.

7. "Οσον άφορά τόν «σφετερισμό ξένης έργασίας», έπειδή ό κ. Θ.Ν. κι έγώ άσχολιόμαστε μέ τό ίδιο θέμα, είλικρινά δέν καταλαβαίνω. Θυμίζω μόνο πώς δταν, έδώ καί τρία χρόνια, άνακοίνωσα τηλεφωνικά στόν κ. Θ.Ν. τήν άπόφασή μου νά μεταφράσω δλα τά «Δοκίμια», πρόσθεσα πώς δέν θά είχα άντίρρηση νά κάναμε μαζί αύτή τή δουλειά. Ό κ. Ν.Θ. μοϋ άπάντησε πώς δέν ένδιαφερόταν, είχε άλλα σχέδια (διατριβή, μελέτη ’Έλιοτ-Σεφέρη κλπ.). Παραβλέπω ειδικά έδώ τή λέξη «σφετερισμός», έλπίζοντας δτι πρόκειται γι’ άτυχές όλίσθημα, πού ώστόσο κινδυνεύει νά όδηγήσει τόν κ. Θ.Ν. σέ δυσάρεστες καταστάσεις.

8. Δέν παύω νά είμαι ύποχρεωμένος στόν κ. Θ.Ν. πού δέχτηκε νά είναι «νουνός» μου γιά νά γίνω δεκτός στήν 'Εταιρεία τών Φίλων τού Μ. (συνέβαλε κατά τό ήμισι, τό άλλο μισό καλύφθηκε άπό τήν κυρία Ζ. Σαμαρά) κι άπ’ αύτή έδώ τή θέση έκφράζω δημόσια τίς εύχαριστίες μου. Τίς ίδιες εύχαριστίες θά έκφράσω, δταν ό κ. Ν.Θ. θά κρίνει αύστηρά, δίκαια κι ούσιαστικά, τή μετάφραση τών 57 δοκιμίων τού πρώτου τόμου, δταν αύτή κυκλοφορήσει. Σέ διαμάχη δμως τέτοιου έπιπέδου, σάν αύτό δπου προσπαθεί νά μέ παρασύρει μέ τό γράμμα του, δέν πρόκειται νά λάβω μέρος, άφοϋ δέν έξυπηρετοϋνται καλύτερα τά πνευματικά μας πράγμάτα.

9. Τέλος, τολμώ νά πώ πώς θά ήταν τεράστια άνοησία, άπό τή μεριά μου, νά γράψω άπερίσκεπτα στό «Διαβάζω». ”Ας λάβει ύπόψη του ό κ. Θ.Ν. δτι «τώρα άρχίζω τ’ δνομά μου» (δπως περίπου είπε ό Βολταϊρος σέ κάποιον εύγενή), όπότε δέν μοϋ έπιτρέπεται ή πολυτέλεια τής έπιπολαιότητας καί τής ανεν­ τιμότητας. Φ.Δ. Δρακονταειδής Βενιζέλου 28 "Ανω Βούλα

Ή εύρετηρίαση τών περιοδικών Αγαπητό «Διαβάζω», ’Αναγνωρίζοντας τή σημασία πού έχει ή εύρετηρί­ αση περιοδικών γιά τόν έρευνητή, πρώτα όφείλω νά συγχαρώ τόν κ. Αδαμάντιο Στ. Άνεστίδη γιά τή «θεωρητική σύλληψη» τού προβλήματος δπως τό έκθέτει στό άρθρο του, «σχεδίασμα τών βασικών μεθοδολογικών άρχών», πού δημοσιεύτηκε στό τεύ­ χος 21. Δεύτερο πρέπει νά κάνω μιά «προσθήκη», στή βιβλιογραφία τών εύρετηρίων έλληνικών περιοδικών πού ό κ. Άνεστίδης συγκέντρωσε άπό μιά πρώτη έρευνα. Πρόκειται γιά τήν εύρετηρίαση τού περιοδι­ κού «Ξενοφάνη» πού έξέδιδε στήν 'Αθήνα ό Σύλλογος Μικρασιατών «’Ανατολή». Τό εύρετήριο έγινε άπό τόν Παναγ. Οίκονόμου καί δημοσιεύτηκε στόν 1ο τόμο τού Δελτίου Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, ’Αθή­ να 1977. Μέ έκτίμηση Εύαγγελία Μπαλτά Ναυαρίνου 14 ’Αθήνα ’Αγαπητέ κ. Διευθυντά, Στά εύρετήρια έλληνικών περιοδικών, πού παρα­ θέτει ό κ. Άνεστίδης στό πολύ χρήσιμο άρθρο του «Ή εύρετηρίαση τών περιοδικών» («Διαβάζω» 21, σελ.

32-35), πρέπει νά προστεθούν, καί νά καταχωρισθοϋν καί στό «Διαβάζω», άν δημοσιεύσετε μελλοντικά προσθήκες, τά: ’Αναλυτικά Εύρετήρια τού «’Αρχείου Φιλοσοφίας καί θεωρίας τών ’Επιστημών» Α’-ΙΑ’ (1929-1940), δη­ μοσιευμένα στήν ’Επετηρίδα «Φιλοσοφία» 1 (1971), 467-485 (Σύνταξη καί έπιμέλεια Λ.Γ.Μ. (πενάκη). Μέ φιλικούς χαιρετισμούς καί συγχαρητήρια γιά τήν πολύτιμη έκδοσή μας Λίνος Γ. Μπενάκης Διευθυντής τού Κέντρου Έρεύνης τής 'Ελληνικής Φιλοσοφίας τής ’Ακαδημίας ’Αθηνών Σίνα 58 ’Αθήνα (135)

Οί μεταφράσεις τών άρχαίων ’Αγαπητό «Διαβάζω», Στή στήλη «Διάλογοι» τού ύπ’ άριθ. 21 τεύχους, κάποιος άναγνώστης σου, ό κ. Δ.Χ. Γαλάνης, διαμαρ­ τύρεται μέ έπιστολή του γιατί ή δημοτική γλώσσα δέν έχει στήν πράξη έπεκταθεϊ σ’ δλες τίς δημόσιες ύπηρεσίες, τράπεζες, κλπ. παρά τό δτι έχει έπίσημα καθιερωθεί ώς γλώσσα τού κράτους. Εύλογη ή διαμαρτυρία καί δικαιολογημένη ή άνησυχία τού κ. Γαλάνη, γνωστών δντων τών κύκλων πού πολεμάνε τή δημοτική καί τών γενικότερων σκοπών τους. Έκεϊ δμως πού ή καλή πίστη, ή γνώση τού άντικειμένου πού θίγει καί ή καθόλου κριτική Ικανότη­ τα τού έπιστολογράφου κινδυνεύουν βάσιμα νά άμφισβητηθοϋν, είναι τό σημείο δπου άναφέρεται στήν έπανέκδοση τής σειράς Τών ’Αρχαίων Ελλήνων Συγ­ γραφέων «πού άρ χ ισ ε ένας έ κ δ ο τ ικ ό ς οίκ ο ς κλπ.». Δέν ξέρω άν (λέω άν) έννοεϊ τή σειρά «Βιβλιοθήκη ’Αρχαίων Συγγραφέων» τού έκδοτικοϋ οίκου «I. Ζαχαοόπουλος», μέ τόν όποιο συμβαίνει νά συνδέομαι καί

έπαγγελματικά, τό ύποπτεύομαι δμως, γιατί δέν θυμά­ μαι καμιά άλλη σειρά πού νά έπανεκδόθηκε πρόσφα­ τα. 'Άν λοιπόν αύτήν έννοεϊ (καί τόν ένημερώνω δτι ή έπανέκδοση δέν άρ χ ισ ε άλλά κοντεύει νά τελειώσει) θά παρακαλοϋσα τόν κ. Δ.Χ.Γ. νά μέ πληροφορήσει, καί μαζί τούς άναγνώστες σου πού διάβασαν τήν έπιστολή του, μέ ποιό ήθικό καί νομικό δικαίωμα μπορεί ένας έκδότης νά έπέμβει σέ κείμενα πού φέρουν τήν ύπογραφή ένός Βάρναλη, ένός Κορδάτου, ένός Γληνοϋ, ένός Λεκατσά καί πολλών άκόμα ισάξιων όνομάτων τής νεοελληνικής γραμματείας, γιά νά άλλοιώσει τή γλωσσική μορφή τους, πού άκόμα κι δταν είναι καθαρεύουσα (γραμμένη κατά κανόνα σέ έποχές πού ή δημοτική έστελνε κυριολεκτικά στή φυλακή μεταφραστή κι έκδότη, λ.χ. Μεταξάς, Κατοχή κλπ.) δέν παύει νά ’ναι ύπόδειγμα ύφους, ικανό νά μεταδώσει μέ άκρίβεια τή φιλοσοφική σκέψη τών άρχαίων ήμών προγόνων, σέ δσους τουλάχιστον δέν έχουν τήν κατάλληλη παιδεία γιά νά διαβάσουν άπευθείας τό άρχαίο κείμενο, καθώς δείχνει νά τήν έχει ό κ. Γαλάνης. ’Επίσης, άν δέν τό πρόσεξε ό καθ’ άλα άξιότιμος άλλά ίσως λίγο άπρόσεχτος έπιστολογράφος, χρήσιμο θά ’ταν νά τόν πληροφορήσω, δτι μόνο ένα ποσοστό 30% περίπου τού έργου είναι μεταφρασμένο στήν καθαρεύουσα κι δτι, άν φυλλομετρήσει τούς άντίστοιχους τόμους τής έπανέκδοσης, θά δεί πώς στό τέλος κάθε τέτοιου τόμου (έκτός άπό όρισμένα φιλοσοφικά έργα, πού παρουσιάζουν τεράστιες μεταφραστικές δυσκολίες) ύπάρχει καί δεύ τερ η, καινούρια μετά­ φραση στή δημοτική, πράγμα πού, δπως θά άντιλαμβάνεται καί ό κ. Δ.Χ.Γ., σημαίνει γιά τόν έκδότη πρόσθετο κόστος σέ άμοιβές συνεργατών, χαρτί κλπ. Μολαταύτα, ό έκδότης δέν τσιγκουνεύτηκε νά ύποβληθεϊ σ’ αύτές τίς δαπάνες, προκειμένου νά κρατή­ σει τήν ποιότητα καί πληρότητα τής σειράς στό ύψηλό της έπίπεδο, πού είναι καθολικά άναγνωρισμένο, περιλαμβανομένων καί τών ύπουργείων Παιδείας καί Πολιτισμού (μιά καί τά μνημονεύει ό κ. Δ.Χ.Γ.) καθώς καί τών έλληνικών καί πολλών ξένων πανεπιστημίων, πού τή χρησιμοποιούν γιά τίς σχολικές καί άλλες βιβλιοθήκες, τούς γυμνασιακούς καί πανεπιστημια­ κούς δασκάλους, τούς μαθητές καί τούς φοιτητές. ’Επιβεβαιώνεται λοιπόν άλλη μιά φορά, δτι δέ φτάνει μόνο νά ξέρουμε πώς νά γράφουμε άλλά πρέπει νά ξέρουμε καί τί γράφουμε. Δηλαδή πρώτα νά στοχαζό­ μαστε καλά, κι ύστερα νά μιλάμε καλύτερα. Καί μιά πού ό λόγος περί «άσυδοσίας τών έμπόρων τού πνεύματος», ποιός θά μάς σώσει, άλήθεια, άπό όρισμένους μή έμπόρους, πού άσύδοτα κι αύτοί κι άνεξέταστα «πωλοϋν πνεύμα», άναζητώντας άφελεϊς ή άπλά καλοπροαίρετους «άγοραστές»; Γιώργος Χατζόπουλος δικηγόρος Λυκαβηττού 12, Αθήνα

Επισήμανση λαθών Αγαπητό «Διαβάζω», Τελευταία κυκλοφορούν πολλές μεταφράσεις. Με­ ρικές είναι καλές. ’Άλλες έχουν λάθη. Παραδείγματα: «νά πάει σ’ ένα κακό μέρος» (άντί: χαμαιτυπείο = mauvais lieu), «είχαν καταδικάσει τήν πόρτα», «κατα­ δικασμένη πόρτα» άντί: σφαλίσει, σφαλισμένη = condamnee). «δέν μπορώ ν’ άπαντήσω γιά τόν X» (άντί: νά

έγγυηθώ = repondre). «δοξάζομαιπώς έφτασα» (άντί: καυχιέμαι = je me glorifie). «Έσταμινέ», άμετάφραστο (άντί: καφενείο). «καμπαρέ» (άντί: καπηλιό = cabaret, δπως φαίνεται άπό τά παρακάτω). «’,Ανακαίνι­ ση» (άντί; Παλινόρθωση = Restauration). «Τά έννοώ» (άντί τά λέω σοβαρά = I mean it). Αύτή ή άπόδοση στά έλληνικά: Τό έννοεις; Τό έννοώ, κλπ., τείνει δυστυχώς νά καθιερωθεί σάν μόδα. Ξέρω πόσο δύσκολη καί κοπιαστική δουλειά είναι ή μετάφραση καί σέβομαι τό μόχθο έκείνων πού κατα­ πιάνονται μ’ αύτήν. Γι’ αύτό τολμώ, χωρίς κακία (sans rancune), νά τούς δώσω... μιά καλή συμβουλή (un bon conseil): "Οταν «δέ βγαίνει νόημα», νά καταφεύγουν στό λεξικό. Ό Βαλερύ έλεγε, πώς τό λεξικό είναι τό βιβλίο πού δέν άποχωρίζεται ποτέ. Καί μιλούσε γιά τό λεξικό τής μητρικής του γλώσσας, πού τή γνώριζε δσο λίγοι. Μέ πολλή έκτίμηση Δημ. Σέμπος Ίπποκράτους 142 ’Αθήνα

Ε λληνικά βιβλία στή Ν. Ύόρκη ’Αγαπητό «Διαβάζω», Μία άπό τίς «Παραπομπές» τού τεύχους 20 άναφέρονταν στις προτιμήσεις τών άναγνωστών τού 'Ελλη­ νικού Τμήματος τής Δημόσιας Βιβλιοθήκης τής Νέας Ύόρκης (N.Y.C.P.L.). Πιστεύω πώς θά σάς ένδιέφερε νά μάθετε, άτι ή βιβλιοθήκη άνταποκρίθηκε στή ζήτηση τού κοινού της προσθέτοντας τά δύο τελευταία χρόνια κάπου

150 νέους τίτλους στήν άπό 2.000 περίπου βιβλία έλληνική συλλογή της. Τά περισσότερα νέα βιβλία είναι έκδόσεις τής τελευταίας πενταετίας. Πολύτιμη προσφορά πρός τή βιβλιοθήκη ήταν ή δωρεά άπό τό Μορφωτικό "Ιδρυμα τής Εθνικής Τραπέζης τής ‘Ελ­ λάδος πολλών άπό τίς έκδόσεις του. Ή συλλογή αύτή άπευθύνεται στό πλατύ κοινό καί είναι δανειστική. Ή N.Y.C.P.L. διαθέτει γιά τούς μελε­ τητές άρκετές χιλιάδες έλληνικών βιβλίων στήν άπό κάπου 5.000.000 τόμους μή δανειστική κεντρική συλ­ λογή της. Τό παιδικό τμήμα τού ίδίου παραρτήματος πού στεγάζει τήν ξενόγλωσση συλλογή τής N.Y.C.P.L. (Donnell Foreigh Language Library) διπλάσιασε τόν τελευταίο χρόνο τήν έλληνική του συλλογή άγοράζοντας κάπου 50 νέα βιβλία, τά περισσότερα έκδόσεις τής τελευταίας τριετίας. Τά βιβλία διαλέχτηκαν άπό έλληνομαθή βιβλιοθηκάριο τής Donnell Library σέ έπίσκεψή της στήν ’Αθήνα. Ή N.Y.C.P.L. έξυπηρετεϊ όλες τίς περιοχές τής Νέας ‘Υόρκης, μέ τήν έξαίρεση τής περιοχής τού Queens. ’Εκεί λειτουργεί ή Queens Borough Public Library μέ έλληνική συλλογή σχεδόν 5.000 τόμων. Καί αύτή ή βιβλιοθήκη άνανέωσε τελευταία τό έλληνικό τμήμα της δημιουργώντας έπιπλέον μία μόνιμη συλ­ λογή μερικών έκατοντάδων έλληνικών βιβλίων σέ ένα άπό τά παραρτήματα τής περιοχής Astoria, δπου ύπάρχουν πολλοί "Ελληνες. Μερικοί άπό τούς νέους έλληνικούς τίτλους τής Donnell δημοσιεύτηκαν στό περιοδικό Booklist (’Ια­ νουάριος 197Θ), έκδοση τής American Library AssociaΣκοπός τής δημοσίευσης ήταν ή ένημέρωση τών βιβλιοθηκάριων σέ μικρές βιβλιοθήκες. Τό Booklist κυκλοφορεί σέ πολλές άγγλόφωνες χώρες.

- Εύχαριστώ Θεόδωρος θεοδωράτος

Συγγραφέας τα ξιδ ιω τικώ ν έντυπώσεων (’Α π ό την «Πινακοϋήκη συγγραφέων» τον Μ ίνον Ά ργυράκη) 10

ΧΡΟΝΙΚΑ ’Επιμέλεια: Ελένη Γαλάνη

ΕΚΔΟΤΙΚΑ Τ ό κ α λ ο κ α ίρ ι β ρ ίσ κ ε τ α ι σ τήν ά κ μ ή τ ου καί, δπ ω ς ε ίν α ι φ υ σ ικ ό , ο ί π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο ι έ κ δ ό τ ε ς έ τ ο ιμ ά ζ ο ν τ α ι κα ί α υ τ ο ί γ ιά τίς δ ια κ ο π έ ς του ς . "Ο μ ω ς , π α ρ ά τ ή ν κ α θ ο λ ικ ή ... δ ιά λ υ σ η , δ λ ο κα ί κ ά π ο ιε ς κ α ιν ο ύ ρ ιε ς έ κ δ ό σ ε ις ε τ ο ιμ ά ζ ο ν τ α ι π υ ρ ε τ ω δ ώ ς . ’Ά ς τίς δ ο ύ μ ε . Στό χώρο της φιλοσοφίας πρόκειται νά κυ­ κλοφορήσει σύντομα τό έργο «Φιλοσοφία τής ιστορίας» τού μεγάλου γερμανοϋ φιλόσοφου Χέγκελ καί τό βιβλίο «Οί περιπέτειες τής διαλε­ κτικής» τού φιλόσοφου Μωρίς Μερλώ-Ποντύ, ό όποιος άνήκει στή χορεία τών κλασικών φιλό­ σοφων Χάιντεγκερ-Σάρτρ-Μαρσέλ καί κινείται στό πλαίσια τού ύπαρξισμοϋ καί τής φαινομε­ νολογίας (Νεφέλη). Στή βιβλιογραφία τής ιστορίας θά προστεθεί ένας άκόμα τίτλος. Είναι τό βιβλίο «Τό 'Ε λληνι­ κό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τόν Α' παγκόσμιο πόλεμο» τοΰ Γεωργίου Β. Λεονταρίδη (Ε ξάν­ τας), ένώ γιά τούς φίλους τής μυθολογίας

έτοιμάζεται τό έργο «Ή μυκηναϊκή προέλευση τής έλληνικής μυθολογίας» τού σουηδού καθη­ γητή Μ.Ρ. Nilsson, ό όποιος έξετάζει τίς τοπο­ θεσίες δπου ύπάρχουν έρείπια καί εύρήματα τής μυκηναϊκής έποχής καί τούς ήρωικούς μύθους πού συνδέονται μέ τίς ίδ ιες περιοχές (Δωδώνη). Γιά τούς μελετητές τής οικονομίας έτοιμάζεται τό βιβλίο «Εθνισμός καί οικονομική άνάπτυξη» του Κώστα Βεργόπουλου, τό όποιο άναφέρεται στήν οικονομική κατάσταση τής Ε λλάδας στό μεσοπόλεμο, μία συλλογική ερ­ γασία έξι ύπαλλήλων τοΰ ύπουργείου Συντονι­ σμού μέ τίτλο «ΕΟΚ: θέματα κοινοτικής πολιτι-

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Τόν ’Ιούνιο αγοράστηκαν περισσότερο τά έξης βιβλία: 1. Β α σ ίλη Β α σ ιλ ικ ο ύ : Τ ό τ ε λ ε υ τ α ίο ά ν τ ίο (Φ ιλιππ ότη ς ) 2. Μ α ρία ς Ίο ρ δ α ν ίδ ο υ : Λ ω ξά ν τ ρ α (Ε σ τ ία ) 3. Β α σ ίλη Β α σ ιλ ικ ο ύ : Ή φ λ ό γ α τής ά γ ά π η ς (Κ άκτος) 4. Δ ιδ ώ ς Σ ω τη ρ ίο υ : Μ α τ ω μ έ ν α χ ώ μ α τ α (Κ έδρ ο ς) 5. Κ άρ λα Ρ α β α γ ιό λι: Τ ό γ υ ν α ικ ε ίο ζή τ η μ α (Θ ε μ έ λ ιο ) 6 . Θ α νά σ η Β α λ τ ιν ο ϋ : Ή κ ά θ ο δ ο ς τώ ν ε ν ν έ α (Κ έδρ ο ς) 7. Μ α ρία ς Ί ο ρ δ α ν ίδ ο υ : Δ ια κ ο π έ ς σ τ όν Κ α ύ κ α σ ο (Ε σ τ ία ) 8 . Λ ιλή ς Ζ ω γ ρ ά φ ο υ : ’ Ε π ά γγε λ μ α π ό ρ ν η (’Α σ τέρ ι) 9. Σ ιμ ό ν ντέ Μ π ω β ο υ ά ρ : Τ ό δ ε ύ τ ε ρ ο φ ύ λ ο (Γλά ρο ς ) 10. "Ε λ λ η ς ’Α λ ε ξ ίο υ : Π α ρ α π ό τ α μ ο ι (Κασ τανιώ τη ς) 11. ’ Ιω ά ννας Κ α ρ α τ ζ α φ έ ρ η : Τ ό χ α μ έ ν ο κ ο υ μ π ί (Κ ασ τανιώ τη ς) 12. ’Έ ρ ιχ φ ό ν Ν τ α ίν ικ ε ν : Π ρ ο φ ή τ η ς τ ο ύ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς (Νότος) Ό πίνακας αύτός καταρτίστηκε μέ βάση τά στοιχεία πού μάς παραχώρησαν τά έξης 20 βιβλιοπωλεία άπ’ δλη τήν Ελλάδα: ’Αριστοτέλης, Πανεπιστημίου 34, ’Αθήνα 0Άστρικός, Χαρ. Τρικούπη 14, Αθήνα 0’Αχαιός, Πατρέως 27, Πάτρα 0Gutenberg, Σόλωνος 103, Αθήνα 0Θ. Δημητριάδης, Βασ. Γεωργίου216, ’Αλεξανδρού­ πολη 0Έλπήνορας, Μηλιώνη 4, ’Αθήνα 0Δ. Καραμπέτσας, Έγνατίας 27, Θεσσαλονίκη 0Μ. Κόρακα, Κούμα 34, Λάρισα 0 Μανιφέστο, Ζωοδόχου Πηγής 17, ’Αθήνα 0 Μόλχο, Τσιμισκή 10, Θεσσαλονίκη 0 ’Αφοί Μποστάνογλου, Κολοκοτρώνη 92, Πειραιάς 0Άλέξης Μυλωνάς, Άφεντούλη 4, Πειραιάς 0X. ΝικολαΤδου, Πλάτωνος 4, Θεσσαλονίκη 0Π. Πελεκανάκης, Χάληδων 98, Χανιά 0Πρωτοπορεία, Κωλέττη 21, ’Αθήνα 0Π. Ραγιάς, Τσιμισκή 41, Θεσσαλονίκη 0 Ρόμβος, Καψάλη 6, ’Αθήνα 0Συνεργατική, Σίνα 7, ’Αθήνα 0Σ. Φιλιππότης, ’Ακαδημίας 52, ’Αθήνα 0Χνάρι, Κιάφας 5, ’Αθήνα.

11

ΕΚΔΟΤΙΚΑ κής» (Εξάντας), καί τό έργο «Οικονομετρία» του πολωνού οικονομολόγου ’Ό σκαρ Λάγκε (Νεφέλη). Ιδιαίτερα χρήσιμα γιά τούς εκπαιδευτικούς, άλλα καί γιά δσους ένδιαφέρονται γιά τήν εκπαίδευση καί τή σωστή διαπαιδαγώγηση καί άνάπτυξη τών παιδιών, είναι τρία βιβλία πού έτοιμάζονται νά κυκλοφορήσουν αύτές τίς μέρες. Συγκεκριμένα πρόκειται γιά μιά άνθολόγηση κειμένων μέ τίτλο «'Η ιδεολογία τής έκπαίδευσης καί ή μάθηση τής έλευθερίας» τού Τζών Χόλτ, «Τό παιδί, τό παιχνίδι καί ή πραγματικότητα» τού Ντ. Βίννικοτ καί τό «Ή άνάπτυξη τού παιδιού: πώς νά βοηθήσετε τό παιδί σας νά άναπτυχθεϊ παίζοντας» τής Ζέν. Παίηντερ (Καστανιώτης). Γιά τούς φίλους τής λογοτεχνίας καί κυρίως γι’ αύτούς πού άγαπούν τήν κλασική πεζογρα­ φία έτοιμάζεται μιά έπιλογή άπό τά σημαντικό­ τερα διηγήματα τού Φράνσις Σκώτ Φιτζέραλντ μέ τίτλο «Διηγήματα» (Δωδώνη) καί «Ό Μακα­ ρίτης Ματίας Πασκάλ» τού Λουΐτζι Πιραντέλλο (Δωδώνη), ένώ γιά τούς πιστούς τής ποίησης θά κυκλοφορήσει ή ποιητική συλλογή «'Ύμνος στή γή πού πεθαίνει» τού Νικόλαου Τσιλιχρίστου (Δωδώνη) κι ένα βιβλίο τού γνωστού χιουμορίστα Πώλ Νόρ μέ τίτλο «Σαλαμάνδρα» (Καστανιώτης). ’Αναγγέλλεται έπίσης καί τό έργο «'Οδοιπορικό (ή Ε λλάδα τού 1820)» τού Σατωβριάνδου (Δωδώνη). 'Η βιβλιογραφία γιά τόν κινηματογράφο ση­ μειώνει τόν τελευταίο καιρό σημαντική αύξη­ ση. “ Ετσι, σύντομα θά έχουμε τήν εύκαιρία νά διαβάσουμε τό βιβλίο «Κίνο: ή ιστορία τού σοβιετικού κινηματογράφου» (Εξάντας) καί τά «Ημερολόγια 1924-1953» τού ρώσου σκηνοθέ­ τη Τζίγκα Βερτώφ, στό όποιο παρουσιάζονται οί καινοτομίες πού είσήγαγε ό Βερτώφ στόν κινηματογράφο καί ή έξέλιξη τού ρωσικού κινη­ ματογράφου μετά τήν επανάσταση τού Ί 7 , ένώ παράλληλα περιγράφεται ή τραγική μοίρα τού δημιουργού μέσα στό γραφειοκρατικό σύστη­ μα (Νεφέλη). Έπίσης, πρόκειται νά κυκλοφορή­ σει τό περίφημο «Κινηματογραφικό λεξικό» τού Ζώρζ Σαντούλ, πού περιέχει γύρω στίς 1500

ταινίες καί 200 περίπου βιογραφίες σκηνοθε­ τών, κριτικές, σημειώσεις κ.ά. (Εξάντας). Στό χώρο τού θεάτρου θά κυκλοφορήσει σύντομα τό βιβλίο «Γιά τήν έρμηνεία τών κλα­ σικών» τού Μπ. Μπρέχτ, δπου παρουσιάζονται οί άπόψεις τού μεγάλου δραματουργού γιά τά έργα τών κλασικών θεατρικών συγγραφέων (Νεφέλη), ένώ στή σειρά Θεατρική Βιβλιοθήκη πού έκδίδει ή «Δωδώνη» θά κυκλοφορήσουν ό «Άλή Πασάς» καί «Ό καραγκιόζης προξενητής» τού Ά νδρέα Χρυσοβιτσίνου, ό «Τζών Γα­ βριήλ Μπόργκμαν» τού Έ ρίκου ’Ίψεν, «Ό πα­ γοπώλης έρχεται» τού Εύγένιου Ο’Νήλ καί «Ό Ό ρφέας στόν “ Αδη» τού Τένεσση Ούίλλιαμς. Γιά τούς φίλους τής διαστημικής φαντασίας έτοιμάζονται νά κυκλοφρήσουν δύο βιβλία: «Τά χειρόγραφα τής Νεκρής Θάλασσας» τού Ί ν τ Ά μουσίν (Καστανιώτης), καί ό έκτος τόμος τής θεματικής άνθολογίας έπιστημονικής φαν­ τασίας μέ τίτλο «Τά παιδιά τό 2000 μ.Χ.» (Εξάντας). Οί μικροί άναγνώστες θά μπορούν νά πλου­ τίσουν τίς γνώσεις τους καί τή βιβλιοθήκη τους μέ άρκετά νέα παιδικά βιβλία πού έτοιμάζονται αύτό τόν καιρό, δπως «Οί έλληνες ζωγράφοι» πού άπευθύνεται σέ παιδιά (Εξάντας), «"Ενα παραμύθι» τού Jaime Robles, «Ό τενεκές τού λαδιού» τής Άθηνάς Παπαδάκη, καί μιά σειρά παιδικών βιβλίων τής Γιολάντα Πατεράκη μέ τίτλους «Ή Ά λ ίν α καί ό ήλιος» καί οί «’Ατρόμη­ τοι», πού χωρίζονται σέ έξι τόμους: «Μιά συμ­ μορία πού τό λέει ή ψυχή της», «Ποιος έξαφάνισε τά μυστηριώδη σημειώματα», «Τό μυστικό τών τεσσάρων», «Τό κομπιούτερ ντεντέκτιβ», «Συμμορία ή καλλιτέχνες τού γλυκού νερού» καί «Οί άτρόμητοι σέ καινούρια δράση» (Καστα­ νιώτης). Τέλος, άναγγέλλεται μιά εγκυκλοπαίδεια γιά τήν πόπ καί ρόκ μουσική (Νεφέλη), τό βιβλίο «Γυναικείες κουβέντες» τής Ά ν ν ί Λεκλέρ (Κα­ στανιώτης) καί μιά μελέτη μέ τίτλο «Πολιτικός λόγος καί ιδεολογία: οί έκλογές στίς μεταπο­ λιτεύσεις» τής ’Ιωάννας Καφταντζόγλου (Εξάντας).

Τό έπόμενο τεύχος θά κυκλοφορήσει τήν 1η ’Οκτωβρίου 12

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Μ νήμη Β ασίλη Ρώτα Δυό χρόνια μετά τό θάνατό του, οΐ φίλοι τοϋ Βασίλη Ρώτα όργάνωσαν τήν πρώτη έκδήλωση γιά νά τιμήσουν τή μνήμη τοϋ ποιητή καί τό έργο του. Στίς 30 Μαΐου, στό θέατρο «Μπρόντγουαίη» έγινε μιά γιορτή-μνημόσυνο καί κυ­ κλοφόρησε ένας τόμος-άφιέρωμα, μέ πολλά στοιχεία γιά τόν ποιητή καί τό έργο του. Τήν έκδήλωση όργάνωσαν ή σύντροφος τής ζωής του Βούλα Δαμιανάκου, ή φίλη της "Ελλη ’Αλεξίου καί πολλοί άλλοι, πού ή τέχνη, οί φυλακές καί οί έξορίες τούς είχαν συνδέσει μαζί του. Τό πρόγραμμα τής γιορτής περιλάμβανε ήχητικά ντοκουμέντα μέ τή φωνή τού Ρώτα, όπου άκούστηκε νά τραγουδά τό «Καλωσορί­ σατε φίλοι μου» καί νά άπαγγέλλει σκηνές άπό τόν «Καραγκιόζη» του, χαιρετισμούς άπό φί­ λους του, όμιλία τής Βούλας Δαμιανάκου γιά τό νόημα τής γιορτής καί γιά τό βιβλίοάφιέρωμα στή μνήμη του, όμιλία τοϋ Π. Παπανδρέου γιά τό έργο τοϋ Ρώτα, άπαγγελίες κειμέ­ νων καί ποιημάτων του άπό γνωστούς ήθοποιούς, τραγούδια τού Ρώτα γραμμένα άπό τόν ίδ ιο καί σκηνές άπό τό έργο του «Ελληνικά νιάτα», πού έπαιξε ό θίασος «’Ελεύθεροι Καλλι­ τέχνες». Ή γιορτή έκλεισε μέ «τήν πραγματο­ ποίηση μιας μικρής έπιθυμίας τοϋ Ρώτα»: Οί φ ίλοι του μετά τή γιορτή μαζεύτηκαν σέ ταβέρ­ να, ζωντανεύοντας έτσι τά συμπόσια τής παλι­ άς φιλολογούσας ’Αθήνας, στά όποια σχεδόν πάντα συμμετείχε καί ό Ρώτας. Ό Βασίλης Ρώτας σέ πολλούς είναι γνωστός ώς μεταφραστής τοϋ Σαίξπηρ: έχει μεταφράσει δλα τά έργα τοϋ μεγάλου άγγλου δραματουρ­ γού (36 δράματα καί κωμωδίες) καί 154 σονέτα. ’Έτσι δμως άδικεϊται, μιά καί ό ίδιος έχει ένα πλούσιο πρωτότυπο έργο: θέατρο, ποίηση, άρ­ θρα, διηγήματα. Δέν κατάφερε δμως νά δει τό έργο του τυπωμένο όλόκληρο. Καί σήμερα άκόμα τό έργο του συναντά δυσκολίες γιά νά έκδοθεϊ. Ή Βούλα Δαμιανάκου, πού έχει συν­ εργαστεί μαζί του σέ πολλές μεταφράσεις, είπε δτι πολλοί έκδοτικοί οίκοι έχουν ένδιαφερθεϊ νά έκδώσουν τά «"Απαντα» τοϋ Ρώτα, άλλά περισσότερο ένδιαφέρονται γιά τίς μεταφρά­ σεις τών σαιξπηρικών έργων, προβάλλοντας μάλιστα καί ύπερβολικές οικονομικές άξιώσεις. Πάντως, δλο τό σαιξπηρικό έργο είναι τελειωμένο καί πρόκειται νά όλοκληρωθεΐ έκδοτικά άπό τόν έκδοτικό οίκο «’Ίκαρος». "Οσο γιά τό λογοτεχνικό έργο τοϋ Βασίλη Ρώτα, ύπενθυμίζουμε δτι έχουν έκδοθεϊ σέ αύτοτελή βιβλία οί ποιητικές συλλογές: «Τό

Βασίλης Ρώτας

τραγούδι τών σκοτωμένων» (1917), «Τό τρα­ γούδι τοϋ Καμπούρη» (1920), «’Ανοιξιάτικο άγέρι» (1923), «Παιδιάτικα τραγούδια» (1943), «Τρελή πορεία» (1945), «Τραγούδια τής Κατο­ χής» (1952), «Κιθάρα καί γαρούφαλο» (1953), «Μνημόσυνο» (1961), «Αύγούλα» (1974), «Παρά προστάτας νάχωμεν» (1974), «Βραδινό τραγού­ δι» (1974), τά διηγήματα: «Παλιές Ιστορίες» (1955), «Διηγήματα» (1967), τά μελετήματα: «'Οδηγός γιά σχολικές παραστάσεις» (1931), «Τεχνολογικά» (1951), «Δραγάτες πνευματικής έλευθερίας» (1961), «Δημοκράτες παραδημοκρατικοί» (1965) καί τά θεατρικά έργα: «Νά ζεΐ τό Μεσολόγγι» (1927), «Σέ γνωρίζω άπό τήν κόψη» (1928), «’Ιησούς Δωδεκαετής έν τώ Ναώ» (1929), «Σπιτίσιο φαί» (1929), «Τά κορίτσια έπαναστατοϋν» (1930), «Ό Καρδούλας» (1930), «Ό χορός τών παιχνιδιών» (1931), «Μαξιλαριές» (1931), «Τό πιάνο» (1943), «Ό ήρωας» (1947), «Γραμματιζούμενοι» (1952), «Καραγκιόζικα» (1955), «Θέατρο» (2 τόμοι, 1963) καί «Θέατρο γιά παιδιά» (1975).

13

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Ά π ό τή συνά ντη σ η έ λ λ ή ν ω ν καί Ισπα νώ ν δ ια ν ο ο ύ μ ε ν ω ν Ή συνάντηση έλλήνων καί Ισπανών άντιστασιακών συγγραφέων πού έγινε στή Βαρκελώνη άπό τις 5 ώς τίς 9 ’Ιουνίου ήταν μιά καλή άρχή γιά τή διεύρυνση τών σχέσεων τών δύο μεσο­ γειακών χωρών. Οί Ισπανοί συγγράφεις έκφράσανε τήν άγάπη τους καί τό θαυμασμό τους γιά τήν Ε λλάδα — παλιά καί σύγχρονη— ένώ οί 'Έ λληνες πού πήραν μέρος έδωσαν μιά άντιπροσωπευτική εικόνα γιά τά νεοελληνικά πρά­ γματα. Τήν πρωτοβουλία γιά τή συνάντηση είχε τό πανεπιστήμιο τής Βαρκελώνης καί συγκεκριμέ­ να τό τμήμα Ε λληνικών Σπουδών τής Φιλολογι­ κής του Σχολής. Ή συνάντηση έγινε ύπό τήν αιγίδα τής Αύτόνομης Καταλανικής Κυβέρνη­ σης, τού Δήμου τής Βαρκελώνης καί τού 'Ιδρύ­ ματος Χουάν Μιρό. Στή συνάντηση άπό έλληνί­ κης πλευράς παραβρέθηκαν οί Άλεξ. ’Αργυρί­ ου, Θανάσης Βαλτινός, Βασίλης Βασιλικός, Μάρω Δούκα, Λευτέρης Κανέλλης, Νίκος Κάσδα­ γλης, ’Αλέξανδρος Κοτζιάς, ΤάκηςΣινόπουλος, Στρατής Τσίρκας καί Θ.Δ. Φραγκόπουλος. (Εί­ χαν κληθεί καί οί Παν. Κανελλόπουλος καί Γ. Ρίτσος, άλλά δέν μπόρεσαν τελικά νά πάρουν μέρος). ’Από τούς Ισπανούς, πήραν μέρος ό νεοελληνιστής καί μεταφραστής τού Καβάφη Ά λέξη Σολά, ό θεατρολόγος καί σκηνοθέτης Ριχάρδος Σαλβάτ, ό καθηγητής τής ισπανικής λογοτεχνίας Λουϊς Ίσκουέρντο, ό ποιητής Ένρίκε Μπαντόσα, ό καθηγητής τής γαλαϊκής λογοτεχνίας Βασ. Χοσάντα, ό συγγραφέας καί γερουσιαστής ’ Ιωσήφ Μπενέτ. Ά π ό τίς όμιλίες τών έλλήνων συγγραφέων ίσως τή μεγαλύτερη άπήχηση είχε ή εισήγηση τού Ά λέξ. Αργυρίου, ή όποια προκάλεσε άντιδράσεις καί παρεμβάσεις πολλών άπό τούς έλληνες συγγραφείς πού συμμετείχαν. «Δέν ξέρω άν σάς φανεί παράξενο ή ύπερ­ βολικό — είπε ό Ά λ . Αργυρίου— άλλά νομίζω δτι κι έμεΐς είχαμε τά τελευταία 40 χρόνια ένα σχεδόν συνεχή φασισμό πού δέν κατονομαζό­ ταν ρητά, πού δέν είχε έπώνυμο άρχηγό (ούτε τυπικά ούτε ούσιαστικά), άλλά πού, γι’ αύτό άκριβώς, δροϋσε τυφλά καί άνεξέλεγκτα». Καί συνέχισε: «Θά προσπαθήσω νά ύποστηρίξω τήν άποψή μου αύτή, φέρνοντας μερικά παραδείγματα, καί μπαίνοντας συγχρόνως στό κύριο θέμα μου: ’Ά ν είναι σωστό δτι στή λογοτεχνία ένός τόπου καθρεφτίζεται ή γενική άτμόσφαιρα πού έπικρατεΐ σ’ αύτό τόν τόπο, ή έξέταση τής

14

μεταπολεμικής λογοτεχνίας στήν Ελλάδα, μάς δείχνει αύτή τήν παρουσία τού φασισμού, άλ­ λοτε άμεσα καί συχνά έμμεσα. »'Ένα άρνητικό παράδειγμα: Οί νέοι συγ­ γραφείς στά πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, δη­ λαδή οί έφηβοι τής δικτατορίας τού 1936 ή τής γερμανικής κατοχής πού έχουν έντονες έμπειρίες άπό τήν περίοδο έκείνη (γιατί έλαβαν μέρος μέ νεανική άφιλοκέρδεια στήν άντίσταση κατά τών Γερμανών καί άνήκαν στις ένο­ πλες όμάδες τής άριστεράς, ή σέ κεντρώες ή σέ δεξιές όμάδες), οί συγγραφείς λοιπόν αύτοί, άς τούς όνομάσουμε τής πρώτης μεταπολεμι­ κής γενιάς, έμειναν, δλοι άνεξαιρέτως, γιά όλόκληρες δεκαετίες, έξω άπό τά μεγάλα κα­ νάλια τής δημοσιότητας, παρόλο πού μερικοί τουλάχιστον έδωσαν άξιόλογο συγγραφικό έργο. »Τί μπορεί νά σημαίνει τό φαινόμενο καί πώς μπορεί νά έξηγηθεϊ αύτή ή άντίφαση; 'Έ να δεξιό κράτος καί ένας δεξιός ή κεντρώος τύ­ πος νά μήν προβάλλει τούς συγγραφείς πού τού άνήκουν ιδεολογικά; Κατά τή γνώμη μου: διότι οί ιδεολογικές θέσεις τών συγγραφέων αύτών, δπως προέκυπτε άπό τό έργο τους, δχι μόνο δέν συνέπιπταν μέ τήν ιδεολογία πού περνούσε άπό τά κανάλια τής δημοσιότητας, άλλλά βρισκόταν σέ πλήρη διάσταση μαζί της. Οί δεξιοί καί οί κεντρώοι συγγραφείς τής γε­ νιάς αύτής, κρατώντας στό έργο τους μιά άνθρωπιστική καί συνεπώς φιλελεύθερη γραμ­ μή, άσφυκτιούσαν μέσα στό κλίμα πού έπικρατούσε στήν Ε λλάδα καί άρνιόντουσαν νά τό ύπηρετήσουν. Τό καθεστώς πού έπαγγελλόταν τό φιλελεύθερο δέν ήταν πραγματικά φιλελεύ­ θερο, άφοϋ τό άρνιόνταν οί φιλελεύθεροι συγ­ γραφείς του. Καί δέν είναι χωρίς σημασία δτι στή διάρκεια τής τελευταίας δικτατορίας, τών συνταγματαρχών δπως τή λένε, οί όποιοι, σάν χαμηλής ποιότητας έγκέφαλοι, χρησιμοποίη­ σαν τή συνθηματολογία πού ίσχυε δλα τά μεταπολεμικά χρόνια μέ περισσότερη έμφαση (πού έφτασε όριστικά νά τή γελοιοποιήσει καί νά τήν άχρηστεύσει), οί ίδ ιοι αύτοί συγγραφείς, δεξιοί καί κεντρώοι, κάθησαν στό ίδιο τραπέζι μέ τούς συγγραφείς τής άριστεράς, προκειμένου νά άρχίσουν δλοι μαζί μιά δημόσια έπίθεση κατά τής δικτατορίας καί τής έξωφρενικής λογοκρισίας της πού είχε έπιβάλει. »'Ένα θετικό τώρα παράδειγμα. Τό ύπαινίχθηκα μέσα στό προηγούμενο άρνητικό παρά-

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

δείγμα. Ή εικόνα τής έλληνικής πραγματικότη­ τας όπως προκύπτει άπό τό έργο τών μή άριστερών συγγραφέων εϊναι πολύ διάφορη άπό εκείνη πού ήθελε νά δείχνει τό καθεστώς. Μέ έντιμότητα οί συγγραφείς αύτοί δείχνουν τά πράγματα δπως είναι. Καί δσο άπομακρύνονται άπό τά θερμά χρόνια τού εμφυλίου πολέμου, τόσο περισσότερο διαπιστώνουν ότι τό καθε­ στώς πού ύπερασπίστηκαν δέν έχει πολλή σχέ­ ση μέ τίς άρχές τίς όποιες πίστεψαν δτι ύπηρετεϊ. »Τό ίδ ιο δέν εύδοκίμησαν στήν Ελλάδα συγγραφείς ποιότητας άπό τό χώρο τής άκρας άριστεράς, πού τό έργο τους νά ύπηρετεΐ τυφλά τήν παραδοσιακή δογματική της. Κορυ­ φαία περίπτωση δχι μόνο ποιοτικά άλλά καί στό πεδίο τής άνθρώπινης συνείδησης, στάθηκε ή "Τριλογία” τού Τσίρκα, ένα έργο πού φάνηκε γύρω στό 1960 καί πού μέ γνήσιο πάθος, άλλά

χωρίς έμπάθεια, στιγματίζει τίς μικροψυχίες στό χώρο τής άριστεράς. Κατά τή γνώμη μου ή προβληματική τής «Τριλογίας» ύπερβαίνει κατά πολύ τά πλαίσια μιας έλληνικής περίπτω­ σης καί, τό πιό σπουδαίο, προφητεύει τά προ­ βλήματα (στό χώρο τής άριστεράς) πού άπέκτησαν δημοσιότητα καί έπιφάνεια τά τελευ­ ταία χρόνια στήν Εύρώπη. Καί δέν είναι χωρίς σημασία τό δτι στό έπόμενο μυθιστόρημα τού Τσίρκα, “ Ή χαμένη άνοιξη” , παρουσιάζεται δλη ή άγωνία ένός τόπου πού όλισθαίνει πρός τή δικτατορία, καθώς ό τόπος αύτός βρίσκεται μπλεγμένος σ’ ένα δίκτυο πολιτικών χωρίς προσωπικότητα καί πρωτοβουλίες (άπέναντι στίς μεγάλες δυνάμεις), καί προσώπων πρακτοριακών πού έλέγχουν τά νήματα τής χώρας πού πρακτορεύουν, άποφασίζοντας αύτά τά πρόσ­ ωπα γιά τή μοίρα της καί γιά λογαριασμό της».

15

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Ό άγνω στο ς Ν όαμ Τ σ όμσ κυ

Νόαμ Τσόμσκι

Γιά τή γλώσσα καί τήν άνάπτυξη τής γνώσης μίλησε πρίν άπό λίγο καιρό στήν Αθ ήνα ό άμερικανός γλωσσολόγος καί φιλόσοφος Νόαμ Τσόμσκυ, σέ διάλεξη πού έδωσε στή Φιλοσοφι­ κή Σχολή τής Αθήνας. Γεννημένος τό 1928 καί καθηγητής σήμερα στό Τεχνολογικό Ινστιτούτο τής Μασσαχουσέτης, ό Νόαμ Τσόμσκυ είναι παγκοσμίως γνω­ στός ώς γλωσσολόγος, φιλόσοφος καί ριζοσπα­ στικός πολιτικός συγγραφέας. Οί θεωρίες του γιά τή γλωσσολογία, πού θεωρούνται νεοφα­ νείς καί έπαναστατικές καί άφοροϋν τή σχέση τής γλώσσας καί τού άνθρώπινου νοϋ, έπηρέασαν σημαντικά τίς ήδη ύπάρχουσες καί βρί­ σκονται στό έπίκεντρο τής φιλοσοφίας, τών μαθηματικών, τής κοινωνιολογίας καί τών άλ­ λων έπιστημών. Ό Τσόμσκυ στή χώρα μας είναι γνωστός σέ ένα πολύ περιορισμένο καί ειδικό κοινό, παρ’ όλο πού ύπήρξε άπό τά βασικότερα στελέχη τών κινημάτων κατά τής δικτατορίας στήν 'Ελ­ λάδα. Ή διάλεξή του λοιπόν στήν ’Αθήνα ήταν μιά καλή εϋκαιρία γιά νά τόν άκούσει καί νά τόν

16

μάθει ένα κάπως πλατύτερο κοινό. Πράγματι, τό άμφιθέατρο τής Φιλοσοφικής ήταν άσφυκτικά γεμάτο στή διάρκεια τής όμιλίας του. Ό Τσόμσκυ άνέλυσε τά κύρια χαρακτηριστι­ κά τής θεωρίας του, πού έρμηνεύουν τή γλωσ­ σική ικανότητα τού άνθρώπου, τήν παραγωγή καί τήν κατανόησή της. ’Επίσης άναφέρθηκε καί στόν δρο «γενετική γραμματική» καί είπε δτι οί παράμετροι τής γενετικής γραμματικής καθορίζουν τή συγκεκριμένη γραμματική μιάς γλώσσας, δταν μορφοποιηθούν μέ τά έμπειρικά δεδομένα. Κατά τή θεωρία τού Τσόμσκυ, οί γλώσσες πού προκύπτουν είναι διαφορετικές μεταξύ τους άλλά πλασμένες στό ίδ ιο καλούπι. Ό Τσόμσκυ, πού θεωρείται ό θεμελιωτής τής γενετικής - μετασχηματιστικής θεωρίας καί γραμματικής, είναι πολυγραφότατος. ’Ανάμεσα δμως στά πολλά έργα του ξεχωρίζουν τά «Συ­ στήματα συντακτικής άναλύσεως», ή «Λογική σύνταξη καί σημασιολογία», οί «Συντακτικές δομές», οί «’Απόψεις τής θεωρίας τής σύντα­ ξης», οί «Στοχασμοί γιά τή γλώσσα», τό «Γλώσ­ σα καί νοϋς» καί άλλα. Ό Τσόμσκυ, εκτός άπό επιστημονικά έργα, έχει δημοσιεύσει σειρά πολιτικών άρθρων σέ πολλά άμερικανικά περιοδικά. ’Επίλεκτο στέλε­ χος τής «Νέας ’Αριστερός», μετείχε ένεργά στό φιλειρηνικό κίνημα τής δεκαετίας τού ’60, καταδικάζοντας τήν έξωτερική πολιτική τών ΗΠΑ καί τόν πόλεμο τού Βιετνάμ. ’Αλλά περισσότερα γιά τήν προσωπικότητα καί τό έργο τού Νόαμ Τσόμσκυ μπορείτε νά διαβάσετε στό τεύχος-άφιέρωμα τού περιοδι­ κού «Έποπτεία» (άριθ. 32).

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Γεώ ρ γιος Μ α ρ ιδ ά κη ς Στις 5 Ιο υνίο υ πέθανε στήν ’Αθήνα ό όμότιμος καθηγητής πανεπιστημίου καί άκαδημα'ίκός Γεώργιος Μαριδάκης, σέ ήλικία 89 χρόνων. Ό Γ. Μαριδάκης, πού άφιέρωσε τή ζωή του στή μελέτη τής νομικής επιστήμης, άναγνωρίστηκε καί τιμήθηκε ώς μία άπό τίς πιό έξέχουσες νομικές φυσιογνωμίες τής χώρας. 'Υ πήρξε (άπό τό 1928) καθηγητής τού ’Ιδιω­ τικού Διεθνούς Δικαίου στή Νομική Σχολή τού Πανεπιστημίου τής ’Αθήνας καί μέλος τής περί­ φημης Συντακτικής ’Επιτροπής τού ’Αστικού μας Κώδικα. ’Έγραψε είκοσιένα νομικά βιβλία καί δημοσίευσε άναρίθμητες μελέτες σέ πολλά έπιστημονικά περιοδικά. Ά π ό τό πλούσιο συγγραφικό του έργο ξεχω­ ρίζουμε: «Τό άστικόν δίκαιον έν ταϊς Νεαραϊς τών βυζαντινών αύτοκρατόρων» (1922), «Τό διαζύγιον κατά τό ιδιωτικόν διεθνές δίκαιον» (1925), «Διαζύγιον άλλοδαπών έν Έλλάδι» (1933), «Σχέδιον ’Αστικού Κώδικος» (1936), «Τό διαζύγιον κατά τό έν Έ λλάδι ίσχύον δίκαιον» (1938), «Ό ’Αστικός Κώδιξ ώς διετυπώθη τελικώς ύπό τής Επιτροπής τού Νόμου 445/1945» (1945) , «'Η έκτέλεσις άλλοδαπών άποφάσεων» (1943), «Τό ζήτημα τού ’Αστικού Κώδικος» (1946) , «’Ιδιωτικόν διεθνές δίκαιον» (1950-56), «Ό Δημοσθένης θεωρητικός τού δικαίου» (1951), «Ό νόμος τού Θεμιστοκλέους περί θαλασ­ σίου έξοπλισμού» (1963), «Ή δίκη τών έν ΆργιΓεώργιος Μαριδάκης νούσαίς νικήτών» (1975) κ.ά.

Σω κρ ά τη ς Κ α ρ α ντινό ς Τήν 1η ’Ιουνίου πέθανε στόν «Εύαγγελισμό» ό σκηνοθέτης Σωκράτης Καραντινός, τού όποι­ ου τό δνομα έχει συνδεθεί μέ τήν ιστορία τού έλληνικοϋ θεάτρου τών τελευταίων 40 χρόνων. Γεννημένος στήν ’Αθήνα τό 1906, ό Σ. Καραντινός σπούδασε στή Δραματική Σχολή τού Ε λ λ η ­ νικού Ω δείου καί άργότερα στήν Αύστρία, Γερμανία καί Γαλλία. Τό 1933 ίδρυσε μαζί μέ τούς Μ. Παρασκευά, Σπ. Βασιλείου, Γ. Σιδέρη, Δ. Πικιώνη καί Ά ν. Γιαννίδη τή «Νέα Δραματική Σχολή». Ά π ό τό 1943 ώς τό 1946 καί άπό τό 1950 ώς τό 1953 ήταν σκηνοθέτης στό Ε θ νικό Θέατρο καί καθηγητής στή Σχολή τού Θεά­ τρου. ’Αργότερα έγινε διευθυντής τής Δραμα­ τικής Σχολής τού ’ Εθνικού, άπό τό 1961 άρχισε νά συνεργάζεται μέ τό Κρατικό Θέατρο Βορεί­ ου Ελλάδος πού ιδρύθηκε έκεϊνα τά χρόνια,

Σωκράτης Καραντινός

17

ΓΕΓΟΝΟΤΑ καί άργότερα έγινε καί γενικός διευθυντής του. Λίγα χρόνια πριν, τό 1952, σκηνοθέτησε άρχαία κωμωδία στήν «Κομεντί Φρανσαίζ», ένώ τήν ίδ ια χρονιά παρουσίασε γιά πρώτη φορά άπό τό ’Εθνικό Θέατρο τήν κωμωδία του ’Αρι­ στοφάνη «Νεφέλες». 'Ο Σωκράτης Καραντινός, εκτός άπό σκηνο­ θέτης, υπήρξε παράλληλα ζωγράφος καί συγ­ γραφέας. ’Έγραψε άρκετά βιβλία γύρω άπό τό θέατρο, τά όποια άξίζει νά σάς τά θυμίσουμε: «’Αγωγή τοϋ λόγου» (1935), «Στοχασμοί γύρω άπό τό θέατρο» (1941), «Τό άρχαϊο δράμα» (1944), «Ό νέος στό θέατρο» (1948), «Περί

θεάτρου» (1949), «Ή άρχαία κωμωδία καί ή έρμηνεία της» (1951), «Οί έπιδράσεις τού γαλ­ λικού θεάτρου στήν έλληνική σκηνή» (1960), «Σύστημα άγωγής τοϋ προφορικού λόγου» (1961), «SOS: μιά κραυγή άπελπισίας γιά τά θέματα τής έλληνικής γλώσσας» (1962), «‘Η έρμηνεία τού άρχαίου δράματος» (1963)* «Πρός τό άρχαϊο δράμα» (1969) καί «Σαράντα χρόνια θέατρο» /3 τόμοι (1971-76). ’Ά ς σημειωθεί δτι ό Σ. Καραντινός ήταν ό πρώτος πού είσήγαγε τή διδασκαλία τοϋ προ­ φορικού λόγου άπό έδρα τοϋ Μαρασλείου Δι­ δασκαλείου στό διάστημα 1933-1935.

Β α λκ α ν ικ ό σ υ ν έ δ ρ ιο σ υ γ γ ρ α φ έω ν Μέ πρωτοβουλία τού Συνδέσμου Τούρκων Συγγραφέων όργανώθηκε στήν Κωνσταντινού­ πολη άπό τίς 22 ως τις 24 Μαΐου Βαλκανικό Συνέδριο Συγγραφέων, στό όποιο πήραν μέρος άντιπροσωπεΐες άπό τή Βουλγαρία, Γιουγκοσ­ λαβία, Ελλάδα, Ρουμανία καί Τουρκία. Θέμα τοϋ Συνεδρίου ήταν τά κοινά χαρακτηριστικά πού ύπάρχουν στή λογοτεχνία τών βαλκανικών χωρών.

18

Ό τουρκικός τύπος σχολιάζοντας τό συνέ­ δριο άνέφερε μεταξύ άλλων, δτι δέν είχε τήν άπήχηση πού θά περίμενε κανείς καί άπέδωσε τό γεγονός στό περιορισμένο θέμα του. Πολ­ λές δμως τουρκικές έφημερίδες καί περιοδικά δημοσίευσαν τίς εισηγήσεις τών συνέδρων καί κάλυψαν εϊδησεογραφικά δλες τίς μέρες τού συνεδρίου. ΟΙ άντιπροσωπεΐες τών βαλκανικών χωρών

ΓΕΓΟΝΟΤΑ πού πήραν μέρος, στό τέλος των έργασιών τού συνεδρίου έγκρίναν ψήφισμα μέ τό όποιο ζητούν: • τή διεύρυνση τών σχέσεων άνάμεσα στίς βαλκανικές χώρες καί • τή θέσπιση έτήσιου βαλκανικού λογοτε­ χνικού συνεδρίου πού θά γίνεται κάθε φορά σέ διαφορετική χώρα. Πρότειναν δέ γιά τό σκοπό αύτό νά διατυπω­ θούν εισηγήσεις ώστε νά άποφασιστεϊ πού θά γίνει τό έπόμενο συνέδριο (τό 1980) καί ποιά μορφή θά έχει. Θά πρέπει νά σημειωθεί δτι οί συγγραφείς πού συμμετείχαν, έκαναν στό τέλος τού συνε­

δρίου μιά μικρή σφυγμομέτρηση σχετικά μέ τούς συγγραφείς πού διαβάζονται περισσότε­ ρο στήν κάθε χώρα τής Βαλκανικής. Γιά τήν Ε λλάδα οί άλλες άντιπροσωπεΐες έδωσαν τά όνόματα τών έξής συγγραφέων: Γιάννης Ρίτσος, Κωνσταντίνος Τσάτσος, Νίκος Καζαντζάκης, Γιώργος Σεφέρης, Κ. Π. Καβάφης. Τήν 'Ελλάδα έκπροσώπησαν στό συνέδριο οί λογοτέχνες Στέλιος Γεράνης, Γιάννης Φάτσης, Ήλίας Σιμόπουλος καί Έρμόλαος Άνδρεάδης (οί δύο πρώτοι έκ μέρους τής Εταιρίας Ε λ λ ή ­ νων Λογοτεχνών καί οί άλλοι δύο έκ μέρους τού Συνδέσμου Ε λλήνω ν Λογοτεχνών).

’Α β ρ α ά μ Μ π ε ν α ρ ό γ ια Μιά άπό τίς μεγαλύτερες φυσιογνωμίες τού έλλαδικοϋ σοσιαλισμού τών άρχών τού αιώνα μας, ό έβραϊος σοσιαλιστής ’Αβραάμ Μπεναρόγια, πέθανε στίς 17 Μαΐου σέ κάποιο νοσοκο­ μείο τού Τέλ Άβίβ, σέ ήλικία 97 χρονών. Ό πρωτεργάτης τής Γενικής Συνομοσπονδί­ ας ’Εργατών 'Ελλάδος καί ιδρυτικό στέλεχος τού Σοσιαλεργατικού Κόμματος (σημερινού ΚΚΕ) γεννήθηκε στό Βινίδι τής Βουλγαρίας άπό πατέρα Ε βραίο καί σιωνιστή. Ό Μπεναρόγια προσχώρησε στό σοσιαλισμό άπό τά μαθη­ τικά του χρόνια καί άνέπτυξε σημαντική συνδι­ καλιστική δράση. Μετά τό γυμνάσιο δούλεψε γιά ένα διάστημα ώς καθηγητής τής βουλγαρι­ κής γλώσσας στό Πλόβντιβ (Φιλιππούπολη) καί στή συνέχεια έγκαταστάθηκε στή Θεσσαλονίκη μέ σκοπό νά δημιουργήσει ένα πλατύ σοσιαλι­ στικό κίνημα. Ό Μπεναρόγια ιδρύει τήν όργάνωση «Φεντερασιόν», γίνεται μέλος τής Β’ Σοσιαλιστικής Διεθνούς καί πρωτοστατεί στή δημιουργία τής ΓΣΕΕ καί τού ΣΕΚΕ τό φθινό­ πωρο τού 1918. Στά πρώτα χρόνια τής δημιουργίας τού ΣΕ­ ΚΕ ύπήρξε ήγετικό στέλεχος τού κόμματος, άλλά ή άντίθεσή του στόν τριτοδιεθνιστικό χαρακτήρα τού ΣΕΚΕ γίνεται άφορμή νά τόν διαγράψουν άπό τό κόμμα. ’Αφού έγκατέλειψε τό συνδικαλισμό ό Μπεναρόγια μαζί μέ τό Ν. Δημητράτο καί άλλους «ρεφορμιστές» έκδίδει τό βραχύβιο περιοδικό «Νέα ’Εποχή», άπό τό όποιο άσκεί κριτική στήν τάση «μπολσεβικοποίησης» πού έφάρμοζε τότε ή νέα ήγεσία τού κόμματος, χωρίς όμως ποτέ, ώς τό θάνατό του, νά άμφισβητήσει τήν άξια καί τήν άποστολή τού ΚΚΕ. ’Εκτός άπό τά άρθρα του στό περιοδικό έκεϊνο, άλλά καί σέ άλλα έντυπα, ό Μπεναρόγια έγραψε καί ένα θαυμάσιο βιβλίο μέ τίτλο «Ή

’Αβραάμ Μπεναρόγια

πρώτη σταδιοδρομία τού έλληνικοϋ προλεταρι­ άτου» (1976). Τό βιβλίο αύτό, τού όποιου τό βασικό μέρος άποτελοϋν άναμνήσεις άπό τήν έποχή έκείνη τού έβραίου σοσιαλιστή, είναι μιά πλούσια πηγή πολύτιμων πληροφοριώ ν όχι μό­ νο γιά τήν προϊστορία τού έργατικού κινήματος στόν τόπο μας, άλλά καί γιά τίς συνθήκες κάτω άπό τίς όποιες γεννήθηκε καί άναπτύχθηκε. Τά τελευταία χρόνια τής ζωής του, ό Μπεναρόγια κάθησε κι έγραψε τά άπομνημονεύματά του,

19

ΓΕΓΟΝΟΤΑ πού τά έμπιστεύτηκε σχό συντάκτη τοΰ «Βήμα­ τος» κ. Μ. Δημητρίου, ένώ ένα έκτεταμένο σχέδιο αυτοβιογραφίας του δημοσίευσε στά «Νέα» ό γνωστός δημοσιογράφος κ. Κ. Σταματί-

ου. Τέλος, ή ζωή καί ή δράση τού σοσιαλιστή ήγέτη θά άποτελέσουν τό περιεχόμενο μιας ταινίας ντοκυμανταίρ, μεγάλου μήκους, πού έτοιμάζει ό σκηνοθέτης Η ρακλής Παπαδάκης.

Μ ικρ ο τα ινίες π ο λ ύ τ ιμ ω ν κε ίμ ε ν ω ν Στήν πανεπιστημιούπολη τής ’Αθήνας, στά Κέντρο Σιναϊτικών Μελετών τού Πανεπιστημί­ ου, βρίσκονται, έδώ καί δυό μήνες, στή διάθε­ ση τών ένδιαφερόμενων συλλογές μικροταινιών όλων σχεδόν τών κωδίκων πού διασώθηκαν στή βιβλιοθήκη χειρογράφων τής Ίεράς Μονής τού Σινά, καθώς καί 1742 έπίσημα άραβικά καί τουρκικά έγγραφα (φιρμάνια, όρισμοί κλπ.) πού φυλάσσονταν στή μονή αύτή. Οί κώδικες τής Σιναϊτικής Βιβλιοθήκης, πού, δπως είναι γνωστό, θεωρείται μιά άπό τίς πλου­ σιότερες τού κόσμου, φτάνουν περίπου τούς 3.500 καί χρονολογούνται άπό τόν 6ο μέχρι καί τόν 18ο αιώνα. Οί κώδικες αύτοί είναι γραμμέ­ νοι σέ δέκα γλώσσες: τήν έλληνική (2.317, δηλαδή τά 2/3 τού συνόλου), τήν άραβική (694), τή συριακή (284), τή γεωργιανή (97), τή σλαυονική (46), τήν αίθιοπική (6), τήν άρμενική

(2), τή λατινική (2) καί από ένας στήν κοπτική καί περσική. Στό Κέντρο, ύπάρχουν κατάλληλα μηχανή­ ματα άνάγνωσης τών μικροταινιών καθώς καί ειδικό μηχάνημα γιά τήν έκτύπωση φωτογραφι­ ών άπό τά θετικά καί άρνητικά μικροφίλμ. Οί μελετητές θά μπορούν στό μέλλον νά παίρνουν καί φωτογραφίες τού κειμένου γιά τό όποιο ένδιαφέρονται, ώστε νά τό μελετούν μέ τήν άνεσή τους καί έκτος τού Κέντρου. Πρός τό παρόν, έως δτου προσληφθεϊ τό κατάλληλο προσωπικό, ό κάθε μελετητής θά μπορεί νά παίρνει μέχρι καί είκοσι φωτογραφίες άπό τίς σελίδες τού κώδικα γιά τόν όποιο ένδιαφέρεται. Τό άναγνωστήριο τού Κέντρου είναι άνοικτό κάθε Δευτέρα καί Πέμπτη, άπό τίς 10 τό πρωί ώς τή 1 τό μεσημέρι.

ΑΓΓΕΛΟΣ ΒΑΛΣΑΜΙΔΗΣ

ΜΟΤΟΣΑΚΟ ΕΝ ΑΚΑΝΘΗΡΩ ΕΛΛΗΝΙ ΛΟΓΩ

Παραλλάξ Α θ ή να 1979

20

Οί βιβλιοπώλες μπορούν νά προμηθεύονται άντίτυπα τοΰ βιβλίου άπό τά γραφεία τοΰ περιοδικού «Ταχυδρόμος» (Λέκκα 23-25, ’Αθή­ να Τ.Τ. 125)

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Μ νήμες π ο λ ε μ ικ ο ύ ν α υ τικο ύ Στά πλαίσια του φετινού έορτασμού τής Ναυτι­ κής Εβδομάδας, όργανώθηκε στά Πολεμικό Μουσείο μία ιδιαίτερα ένδιαφέρουσα έκθεση μέ τίτλο «Μνήμες πολεμικού ναυτικού»., τΗταν μιά έκθεση έντελώς διαφορετική άπ’ δ,τι είχαμε συνηθίσει μέχρι σήμερα. "Οπως είναι γνωστό, σέ παρόμοιες περιπτώσεις, τά έκθέματα συγκροτούνται κυρίως άπό άντικείμενα-κειμήλια, δηλαδή δπλα, όβίδες κλπ. ’Αντί­ θετα, στίς «Μνήμες πολεμικού ναυτικού» πα­ ρουσιάστηκε μιά έκτεταμένη έπιλογή άπό άντιπροσωπευτικά δείγματα έντυπου ύλικοΰ, πού είχε σχέση μέ τήν ιστορία τού έλληνικού πολε­ μικού ναυτικού. "Ετσι, οί έπισκέπτες τής έκθεσης μπόρεσαν νά δούν σπάνια βιβλία, περιοδικά, μονόφυλλα, έγγραφα, φωτογραφίες, λαχεία, λιθογραφίες, κάρτ-ποστάλ, γραμματόσημα, λαϊκούς πίνακες κλπ. ΤΗταν ίσως ή πρώτη φορά πού προσεγγί­ στηκαν ή ιστορία καί οί έπιχειρήσεις τού πολε­ μικού ναυτικού μας μέσα άπό έντυπα τεκμήρια σέ μία συγκεντρωτική καί σφαιρικά τεκμηριω-

Μή χά σ ετε τό τεύχος 24

Κυκλοφορεί τήν 1π ’Οκτωβρίου

"Ενα λαχείο άπό τήν έκθεση «Μνήμες πολεμικού

μένη έκθεση. ” Ας σημειωθεί, δτι τό πρωτότυπο ύλικό τής έκθεσης προέρχονταν κυρίως άπό τό «Ελληνι­ κό λογοτεχνικό καί ιστορικό άρχεϊο» τού Μ. Χαριτάτου καί άπό άλλες ιδιωτικές συλλογές.

’Αφιέρωμα: βιβλίο καί παιδί • Τό έλληνόττουλο καί τό βιβλίο • Ό θεσμός των παιδικών βιβλιοθηκών • Βιβλία σεξουαλικής άγωγής • Ή μόλυνση τού περιβάλλοντος μέσα άπό παιδικά βιβλία • Τί σημαίνει νά ’σαι συγγραφέας βιβλίων γιά παιδιά • ’Έρευνα: Οί άπόψεις τών παιδιών γιά τό βιβλίο καί τό διάβασμα

21

^ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ c5ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΑΝ ΤΑΤΡ Ε ΛΑ ΠΟΥΛΙΑ

flACnOPTb

tYNTArWkiteftt Λ ιΑ Π Κ ΙΝ . '

ΠΕΤΡΟΥ ΧΑΡΗ

ΟΙ ΚΛ Ο ΥΒ ΕΣ ΤΛΝΉΝΟΣΚΛΙ

ΗΜΕΡΕΣ ΟΡΓΗΣ

Αγγέλου Βλάχου: Ξέρξης, χαρτιά προσωπικά Μαρίας ’ Ιορδανίδου: Σάν τά τρελά πουλιά Μ. Καραγάτση: Ο συνταγματάρχης Λιάπκιν Αντρέα Καραντώνη: Ελληνικοί χώροι Σωτήρη Πατατζή: Ματωμένα χρόνια Ζήση Σκάρου: Οί κλούβες Μιχ. Περάνθη: * Ο άμαρτωλός Πέτρου Χάρη: Ημέρες οργής Κώστα Δ. Χατζηαργύρη: * Η παληά αυλή

1885

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ» I. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α.Ε. Σόλωνος 60 - ’Αθήνα 135 -Τηλ. 3615077

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ Β ιβ λ ιο θ η κ ά ρ ιο ι χ ω ρ ίς β ιβ λ ία 'Η Σχολή Βιβλιοθηκονομίας πού έπί δύο χρόνια λειτουργεί στό KATE τής ’Αθήνας — ή 'μόνη έπίσημη καί άναγνωρισμένη σχολή βιβλιοθηκο­ νομίας — άντί νά δέχεται τή συμπαράσταση καί τό ένδιαφέρον τού κράτους, όδηγείται άπό τήν πλήρη άδιαφορία του σέ μαρασμό. Στό συμπέ­ ρασμα αύτό καταλήγει κανείς δταν άκούσει τίς άπόψεις τής “ Ενωσης Ε λλήνω ν Βιβλιοθηκάρι­ ων καί των σπουδαστών πού φοιτούν στή σχολή. Πρόσφατα οί σπουδαστές τής Σχολής Βιβλιο­ θηκονομίας, μέ ψήφισμα πού ένέκρινε ή Γενική Συνέλευσή τους, κατήγγειλαν δτι τό ύπουργεϊο Παιδείας άδιαφορεϊ καί έμπαίζει συστηματικά τόσο τούς αύριανούς βιβλιοθηκάριους δσο καί τή σχολή γενικότερα. Συγκεκριμένα οί σπουδαστές καταγγέλλουν: • Τήν άδιαφορία τού ύπουργείου νά καλύψει τίς άνάγκες τής σχολής σέ διδακτικό προσωπι­ κό, ώστε νά είναι δυνατόν νά διδάσκονται τουλάχιστον τά βασικότερα μαθήματα.

• Τήν άδιαφορία τού ύπουργείου νά δημιουρ­ γήσει Βιβλιοθήκη(Ι) στά KATE — άπαραίτητο έργαστήριο γιά τήν όλοκληρωμένη μόρφωση καί πνευματική καλλιέργεια τών σπουδαστών.

• Τήν παντελή έλλειψη βιβλίων καί τήν άνεπάρκεια τών σημειώσεων πού διανέμονται.

• Τήν καθυστέρηση τού ύπουργείου νά δώσει λύση στό πρόβλημα τής διεξόδου στά ΑΕΙ, άν καί είναι νομικά ύποχρεωμένο.

• Τήν άρνηση τού ύπουργείου νά κατοχυρώσει έπαγγελματικά τούς σπουδαστές καί τόν έμπαιγμό του, δτι δήθεν ύπάρχουν όργανικές θέσεις στις βιβλιοθήκες γιά τούς άποφοίτους τής σχολής.

• Τήν παράνομη ένέργεια ύποβιβασμού τής σχολής μέ τήν προσπάθεια εισαγωγής άποφοίτων μέσης ιδιωτικής σχολής (ΧΕΝ) στό 4ο ή 5ο έξάμηνο τού κλάδου, δπως παραδέχτηκε πρόσ­ φατα ό Γενικός Διευθυντής τού KATE τής ’Αθήνας.

• Τήν έλλειψη ένδιαφέροντος γιά τή ρύθμιση τών θεμάτων τής πτυχιακής έργασίας καί τής πρακτικής άσκησης τών σπουδαστών.

Ν ε ο ε λ λ η ν ικ ή κ ο ιν ω ν ία καί π λη ρ ο φ ό ρ η σ η Δυό φορές τό χρόνο, κάθε Δεκέμβριο καί Μάιο, έκδίδεται στά άγγλικά ένα διεθνές δελτίο ένημέρωσης γιά δσους άσχολοϋνται μέ τή νεότερη Ε λλάδα καί τήν Κύπρο στό χώρο τών κοινωνι­ κών έπιστημών. Πρόκειται γιά τό «Modern Gre­

ek Society: A Social Science Newsletter» (Νεο­ ελληνική Κοινωνία: "Ενα ’Ενημερωτικό Δελτίο Κοινωνικών ’ Επιστημών). ’Εκδότες του είναι οί πολιτικοί έπιστήμονες Νικηφόρος I. Διαμαντοϋρος καί Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, μέ τή βοήθεια τού άνθρωπολόγου Peter S. Allen καί μιας όμάδας άπό δεκαπέντε έλληνες καί ξέ­ νους έπιστήμονες σέ διάφορες χώρες. Τό Δελ­ τίο άποτελεί άνεξάρτητη έκδοση καί στηρίζε­ ται βασικά ατούς συνδρομητές του, πού είναι έπιστήμονες, Ιδρύματα καί βιβλιοθήκες — κυ­ ρίως στήν ’Αμερική καί Δυτική Εύρώπη καί πολύ λιγότερο στήν Ελλάδα. Στά περιεχόμενα αύτού τού χρήσιμου έντυπου ύπάρχουν πληροφορίες σχετικά μέ: α) έπιστημονικές έκδηλώσεις γύρω άπό τή νεοελληνική κοινωνία πού έγιναν ή θά γίν ο υ ν β) πρόσφατα δημοσιεύματα (βιβλία, άρθρα, έπιστημονικές άνακοινώσεις, διατριβές, βιβλιογραφίες κλπ.)γ) έπιστημονικές έρευνες πού σχεδιάζονται, γίνονται ή όλοκληρώνονται- δ) άρχεϊα, βιβλιο­ θήκες, κέντρα έρευνών καί άλλους πόρους πού ένδιαφέρουν έναν έρευνητή· ε) κατευθύνσεις συγκριτικής έρευνας, δηλαδή άνάλογες πλη­ ροφορίες γιά τίς έπιστημονικές δραστηριότη­ τες πού άναφέρονται σέ εύρύτερο πλαίσιο μέσα στό όποιο μπορεί νά ένταχθεϊ ή Ελλάδα, δπως τά Βαλκάνια καί ιδίως ή νότια ή μεσογεια­ κή Εύρώπη. ’ Ιδιαίτερο ένδιαφέρον παρουσιάζουν έπίσης οί συνολικές βιβλιογραφίες, σχολιασμένες ή δχι, πού συχνά δημοσιεύει τό Δελτίο, δπως ή βιβλι­ ογραφία διδακτορικών διατριβών μέ νεοελλη­ νικό θέμα στά πανεπιστήμια τών ΗΠΑ, τής ’Αγγλίας καί τής Γαλλίας, ή βιβλιογραφία γιά τήν Ελλάδ α καί τήν Κύπρο στό χώρο τής άνθρωπολογίας κ.ά. Έπισημαίνοντας τήν πρωτότυπη καί μεθοδική προσφορά τού Δελτίου, τό συνιστοϋμε θερμά σέ δλους τούς κοινωνικούς έπιστήμονες πού άσχολοϋνται μέ τή νεότερη (μετά τό 1700) Ε λλάδα. Καί γιά ένα άκόμη λόγο- γιά τό διεπι­ στημονικό στοιχείο πού χαρακτηρίζει τό Δελ­ τίο. Γιατί, άντλώντας τίς πληροφορίες του άπό διάφορες χώρες, τό «Modern Greek Society» έμπνέεται άπό μία εύρύτερη άντίληψη τών κοινωνικών έπιστημών, πού καλύπτει τούς χώ­ ρους τής ιστορίας, τής κοινωνικής άνθρωπολογίας, τής κοινωνιολογίας, τής οίκονομικής καί τής πολιτικής έπιστήμης, καθώς κι άλλους συγ­ γενικούς κλάδους, δπως π.χ. τή δημογραφία. ’Αλλά δσοι ένδιαφέρονται νά μάθουν περισσό­ τερες λεπτομέρειες γιά τό Δελτίο, άς άπευθυνθούν στή διεύθυνση: Modern Greek Society, Ρ.Ο. Box 9411, Providence, R.l. 02940, U.S.A. ή Νικηφόρο Διαμαντοϋρο, Κολλέγιο ’Αθηνών, Τ.Θ. 5, Ψυχικό, ’Αθήνα. Πάντως μέχρι τώρα

23

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ έχουν έκδοθεί 11 τεύχη. (Τό πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε τόν ’Οκτώβριο τού 1973).

Ή δ η μ ο τ ικ ή β ιβ λ ιο θ ή κ η τής Κ οζάνης Στή Δημοτική Βιβλιοθήκη τής Κοζάνης, πολύτι­ μα χειρόγραφα, κώδικες, φυλλάδια καί βιβλία πού πρωτοτυπώθηκαν τό 16ο αιώνα, βρίσκον­ ται άποθηκευμένα σέ ντουλάπια ή σέ σωρούς στά πατώματα.κλειστών αιθουσών! 'Η βιβλιοθή­ κη αύτή, πού θεωρείται ή πλουσιότερη τής Βόρειας Ελλάδας, ούσιαστικά έχει έγκαταλειφθεϊ άπό τό Δήμο, μέ άποτέλεσμα νά καταστρέφονται καθημερινά δλες οί σπάνιες έκδόσεις πού περιέχει. Ή Δημοτική Βιβλιοθήκη τής Κοζάνης ιδρύθηκε

Μιά γωνιά τού άναγνωστήριου τής Δημοτικής Βιβλιο­ θήκης τής Κοζάνης

τό 1688 καί άπό τότε έχει έμπλουτιστεΐ μέ πολλά κειμήλια καί χειρόγραφα έθνοτοπικού περιεχομένου. Σήμερα περιλαμβάνει 75.000 τό­ μους, 203 χειρόγραφα, 303 κώδικες, πολλά φυλλάδια, άνάτυπα καί τόμους περιοδικών. Στεγάζεται σέ κτίριο πού έγινε μέ δωρεά τών Κοβεντάρου, τό 1963. Τά χρόνια όμως τής δικτατορίας οί οικονομικές ύπηρεσίες τού δή­ μου κατέλαβαν τό έπιστημονικό άναγνωστήριο, μέ άποτέλεσμα πολύτιμες έκδόσεις καί κειμήλια νά πεταχτοϋν στις άποθήκες. ’Επιπλέ­ ον ό πολύτιμος αύτός θησαυρός είναι σήμερα γραφείο τής διοικητικής ύπηρεσίας τού δήμου κι έτσι δέν έχει αύτονομία, όπως οί περισσότε­ ροι αύτόνομοι όργανισμοί βιβλιοθηκών ή οί δημόσιες βιβλιοθήκες. Είναι εύνόητο δτι γιά νά λειτουργήσει σωστά ή Δημοτική Βιβλιοθήκη τής Κοζάνης χρειάζεται νά ληφθοϋν σύντομα θαρραλέες άποφάσεις άπό τό δήμο άλλά καί άπό τό ύπουργειο Πολιτι­ σμού. Έ πείγει ή διοικητική της άναδιάρθρωση καί ή μεταστέγασή της σέ κατάλληλο κτίριο, έπειδή ό χώρος πού στεγάζεται σήμερα είναι

24

άνεπαρκής, δεδομένου ότι ό μέσος δρος αύξη­ σης τών βιβλίων τής βιβλιοθήκης είναι χίλιοι τόμοι κάθε χρόνο. ’Επιπλέον, χρειάζεται ιδιαίτερη μέριμνα καί κατάλληλο προσωπικό τόσο γιά τήν έξυπηρέτηση τού κοινού όσο καί γιά τή σωστή διαφύλαξη τών σπάνιων βιβλίων άπό τή φθορά. 'Η αύξηση τών ειδικών ύπαλλήλων θά δώσει τή δυνατότη­ τα νά λειτουργεί περισσότερες ώρες ή βιβλιο­ θήκη — σήμερα είναι άνοικτή μόνο τίς πρωινές ώρες — ένώ ή δημιουργία μουσείου τής βιβλιο­ θήκης θά διατηρήσει καί θά προβάλει τόν πολύτιμο έκδοτικό θησαυρό.

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ Τό βραβείο πεζογραφίας στή μνήμη του Μενέλαου Λουντέμη, πού έχει άθλοθετηθεϊ άπό τόν έκδοτικό οίκο «Δωρικός», άπονεμήθηκε στό Γεράσιμο Τσάκαλο γιά τό βιβλίο του «Ό άνθρωπος καί ό χρόνος» καί στόν Α. Καστρινό γιά τό μυθιστόρημά του «’Αδελφόσκοτω­ μός». Δόθηκαν, έπίσης, έπαινοι στά διηγήματα «Κά­ προι» τού Ν. Μπούτβα καί «Ή Λυσιστράτη άπ’ τό νησί» τής Ελένης Καρατζά, καθώς καί στά μυθιστορήματα «Ό χαλασμός» τού Γιάννη Μανούσακα καί «Οί άρβύλες» τού Παν. Κατσιρέλου.

• Σύμφωνα μέ άπόφαση τού ύπουργοϋ ’Εθνικής Παιδεί­ ας, πού δημοσιεύτηκε στήν ’Εφημερίδα τής Κυβερνήσεως (ΦΕΚ 4Θ4, Β’ τεύχος, 12/5/79), προκηρύχθηκε διαγωνισμός γιά τή συγγραφή τριών διδακτικών βιβλί­ ων: α) Γραμματικής τής άρχαίας έλληνικής γλώσσας (γιά τό Λύκειο)· β) Συντακτικού τής άρχαίας έλληνικής γλώσσας (γιά τό Λύκειο) καί γ) ’Επιτομής τής Ιστορίας τής έλληνικής γλώσσας (γιά τήν Γ’ τάξη Γυμνασίου). ΟΙ συγγραφείς τών βιβλίων πρέπει νά ύποβάλουν τά έργα τους σέ έξι δακτυλογραφημένα άντίτυπα στό Υπουργείο: Διεύθυνση ’Εφαρμογής Προγραμμάτων Μ.Ε. / Τμήμα Διδακτικών Βιβλίων (Έρμοϋ 15, ’Αθήνα). Περισσότερες πληροφορίες γιά τούς δρους καί τά βραβεία τού διαγωνισμού, οί ένδιαφερόμενοι μπο­ ρούν νά βροϋν στό σχετικό ΦΕΚ.

• Μέ τό ύπ’ άριθ. 315 Προεδρικό Διάταγμα, πού δημοσι­ εύτηκε στήν ’Εφημερίδα τής Κυβερνήσεως (ΦΕΚ 98, Α’ τεύχος, 4/5/79), Ιδρύεται Κοινοτική Δανειστική Βιβλιοθήκη στήν κοινότητα Βλυχοϋ Λευκάδας.

εκδόσεις

Τό β ιβ λ ίο -σ ό κ τού Ζ ά ν-Λ ο υ ί Μ πορ ύ

Σ τό φ ω ς τής μ έρ α ς (Τό δικαίωμα νά είσαι ομοφυλόφιλος )

Δεν μπορεί νά τό ά γ ν ο ή σ ε ι κ α ν ε ί ς

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

Τρία βιβλία ιστορίας άπό τήν Α γ γ λ ία ΛΟΝΔΙΝΟ, ’Ιούλιος. Πολλά είναι βέβαια τά βι­ βλία πού κυκλοφορούν στήν Αγγλία σχεδόν κάθε μέρα. Θά περιορισθώ σ’ αύτή τήν άνταπόκριση νά μιλήσω γιά μερικά πού τυπώθηκαν πρόσφατα καί έκαναν Ιδιαίτερη έντύπωση. ’Αρχίζω μέ τόν πρώτο τόμο τής «Ιστορίας τών Βρετανικών Μυστικών Υπηρεσιώ ν στή διάρκεια τού Β ' Παγκοσμίου Πολέμου». Άκο ύγοντας τόν τίτλο, ίσως νά σχηματίσει κανείς τήν έντύπωση πώς πρόκειται γιά βιβλίο πού περιέχει άνιαρά γραφειοκρατικά κείμενα γεμά­ τα άπό λεπτομέρειες γιά σκοτεινές ύποθέσεις ή μισόλογα πού είναι διατυπωμένα μέ τέτοιο τρόπο ώστε νά μήν καταλαβαίνει ό άμύητος περί τίνος πρόκειται. Καί δμως δέν είναι καθό­ λου έτσι. Ό συγγραφέας του, καθηγητής Χίνσλεϋ, προσπαθεί βασικά νά άφηγηθεϊ «τήν έπίδραση πού είχαν οί μυστικές ύπηρεσίες στή στρατηγική καί τήν έξέλιξη τών πολεμικών έπιχειρήσεων». Κάτι άλλο πού πρέπει όπωσδήποτε νά τονισθεί είναι δτι 6 καθηγητής καί οί τρεις συνερ­ γάτες του δέν έκαναν καμιά παραχώρηση στις προτιμήσεις καί τά γούστα τού μέσου άναγνώστη. Τά θέμα είναι τέτοιο πού θά μπορούσαν πολύ εύκολα, μέ μικρά εισαγωγικά κείμενα ή μέ πικάντικα σχόλια, νά μεταβάλουν τά βιβλίο σέ ένδιαφέρον καί συναρπαστικό άνάγνωσμα χω­ ρίς νά θυσιάσουν τήν ιστορική άκρίβεια. Δέν ύποκύψανε στόν πειρασμό. ’Έτσι, γιά παράδει­ γμα, βγαίνει καθαρά άπό τά διάβασμα τού βιβλίου δτι στήν άρχή τού πολέμου ή Βρετανία βρέθηκε τόσο άπροετοίμαστη ώστε οί μυστικές της ύπηρεσίες ήταν σχεδόν άνύπαρκτες. «Πρα­ γματικό χάος έπικρατοϋσε παντού». Χαρακτη­ ριστικό παράδειγμα ή έκθεση τών μυστικών ύπηρεσιών πρός τήν κυβέρνηση στό Λονδίνο πού διαβεβαίωνε πώς ό Χίτλερ «δέν είχε καμιά πρόθεση νά εισβάλει στις Σκανδιναβικές χώ­ ρες», ένώ τήν ίδ ια κιόλας μέρα τά γερμανικά άποβατικά σκάφη είχαν ξεκινήσει γιά τή Νορ­ βηγία!... Τά βιβλίο παραδέχεται δτι άκόμη καί άν οί μυστικές ύπηρεσίες είχαν βρεθεί σέ καλύτερη κατάσταση, δέν θά άλλαζαν πολλά πράγματα στήν έκβαση τών έχθροπραξιών. Είναι κάπως δύσκολο νά κρίνει κανείς τώρα κατά πόσο ή παρατήρηση αύτή είναι όρθή, γιατί βέβαια άπό τά τέλος τού 1940 καί μετά, οί ύπηρεσίες

26

όργανώθηκαν άψογα καί δέν μπορεί κανείς νά ξέρει πόσο συνέβαλαν στήν τελική νίκη. Πάν­ τως τά Μάιο τού 1941 ό Τσώρτσιλ παραδέχθηκε δτι οί πληροφορίες πού έφθαναν μυστικά στό συμμαχικό στρατηγείο στή διάρκεια τής Μάχης τής Κρήτης άξιζαν «πολλά έκατομμύρια στερΤό δεύτερο άπό τά βιβλία πού θά άναφέρω είναι ή « ’Ιστορία τής Βρετανικής Κηπουρικής». 'Ό πως βλέπετε, άναφέρομαι σέ έκδόσεις τε­ λείως διαφορετικές, γιά νά δώσω μιά ιδέα τής ποικιλίας τών βιβλίων πού κυκλοφορούν. Ό συγγραφέας Πάτρικ Κόσγκρεϊβ είναι γνωστός δημοσιογράφος άλλά καί μανιώδης κηπουρός. Υπάρχουν άνθρωποι πού έχουν τά ταλέντο νά δημιουργούν θαυμάσιους κήπους άκόμα καί δταν διαθέτουν μόλις ένα τετραγωνικό μέτρο άπό χώμα, ένώ άλλοι είναι άνίκανοι νά παρουσι­ άσουν κάτι τό αισθητικά άποδεκτό, άκόμη καί άν διαθέτουν όλόκληρο στρέμμα. Ό Κόσγκρεϊβ άνήκει στήν πρώτη κατηγορία. Στό βιβλίο μιλά­ ει γιά τίς συμβουλές πού έδωσε σέ διάφορους γνωστούς του, μέ άποτέλεσμα νά άποκτήσουν άξιόλογους κήπους. ’Ίσως θά έκπλαγεί ό άναγνώστης αύτοϋ τού γράμματος καί νά διερωτηθεΐ γιατί διάλεξα νά άναφερθώ σέ ένα τέτοιο βιβλίο. Ή άπάντηση είναι πολύ άπλή: Τό διάλε­ ξα πρώτα γιατί είναι γραμμένο σέ γλαφυρό ύφος καί δεύτερο γιατί είναι άναμφισβήτητα ένα βιβλίο άγάπης, καί πιστεύω βαθιά κάθε τι πού γράφεται μέ άγάπη παράγει αίσθητική ποιότητα. ” Ας μοϋ έπιτραπεί νά προσθέτω καί τούτο: Σέ μιά έποχή πού γράφονται καί τυπώνονται τόσα βιβλία, είναι πολύ εύκολο νά περάσει άπαρατήρητη μιά έκδοση πού άναφέρεται σέ λουλούδια. Συνιστώ νά διαβάσουν όσοι ξέρουν άγγλικά τό βιβλίο τού Κόσγκρεϊβ καί θά κατα­ λάβουν τί έννοώ δταν έπιμένω δτι πρόκειται γιά βιβλίο άγάπης. Τά δύο βιβλία πού μάς άπασχόλησαν μέχρι τώρα ήταν καί τά δύο Ιστορικά. Τό τρίτο είναι καί αύτό ιστορικό, μέ τήν όρθόδοξη δμως έννοια τού δρου. Πρόκειται γιά τήν « Ιστορία τής σύγχρονης Ελλάδας» τού Ρίτσαρντ Κλόγκ, ύφηγητή τής νεοελληνικής ιστορίας στό Πανε­ πιστήμιο τού Λονδίνου. Ό συγγραφέας είναι γνωστός έδώ άπό άλλες έργασίες του πού έχουν σχέση μέ τήν Ελλάδα. Αύτή τή φορά

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

Ρίτσαρντ Κλόγκ

πρόκειται γιά ένα βιβλίο 250 περίπου σελίδων πού άπευθύνεται κυρίως σέ φοιτητές ξένων πανεπιστημίων πού μελετούν νεοελληνική ιστορία άλλά καί στό μέσο άναγνώστη. Είναι βέβαια κάπως δύσκολο νά περιλάβει κανείς τά γεγονότα έφτάμισι αιώνων (τό βιβλίο άρχίζει άπό τό 1204) μέσα σέ τόσο λίγες σελίδες. Θά πρέπει δμως νά πούμε δτι ό συγγραφέας ρίχνει περισσότερο βάρος στά πιό πρόσφατα γεγονό­ τα, άπό τό 1821 μέχρι σήμερα, ένώ περνάει τή Φραγκοκρατία καί τήν Τουρκοκρατία βιαστικά, δίνοντας μόνο τό γενικό περίγραμμα αύτών τών δύο περιόδων. Ό ίδιος ό Ρίτσαρντ Κλόγκ ένδιαφέρεται στίς μελέτες του γιά τήν έντελώς σύγχρονη έλληνική ιστορία καί γι’ αύτό τό βιβλίο του φτάνει κυριολεκτικά ως τό 1979. ’Ίσως μερικοί νά τό θεωρήσουν αύτό σάν άδυναμία, άλλά νομίζω δτι κάθε καλοπροαίρετος άναγνώστης θά παραδεχθεί δτι τά γεγονότα τών τελευταίων δεκαετιών παρουσιάζονται μέ θαυμαστή άντικειμενικότητα. 'Επομένως ή άδυναμία ούσιαστικά μεταβάλλεται σέ δύναμη, γιατί είναι γε­ γονός δτι ή άγγλόφωνη τουλάχιστον βιβλιο­ γραφία πάνω στή μεταπολεμική έλληνική ιστο­ ρία μπορεί νά είναι ποσοτικά πλούσια άλλά στή μεγάλη της πλειονότητα είναι γραμμένη άπό

συγγραφείς μέ προκαθορισμένη πολιτική τοπο­ θέτηση. Θά μπορούσε κανείς νά παραθέσει χαρακτη­ ριστικά άποσπάσματα πού νά στηρίζουν τήν παραπάνω άποψη, άλλά νομίζω δτι θά ήταν άδικο αύτό γιά τό συγγραφέα, γιατί τό βιβλίο τού Ρίτσαρντ Κλόγκ πρέπει νά διαβαστεί όλόκληρο πριν καταλήξει κανείς σέ όριστικά συμ­ περάσματα γιά τήν άξια του. Θά περιοριστώ έδώ νά παραθέσω μόνο τήν άρχή τού προλό­ γου τού βιβλίου: «Κάθε άπόγευμα μεταδίδεται άπό τό Ε λ λ η ­ νικό Ραδιόφωνο ένα δελτίο άγνοουμένων πού προέρχεται άπό τόν 'Ε λληνικό ’Ερυθρό Σταυ­ ρό. Συγγενείς ζητούν πληροφορίες γιά πρόσω­ πα πού χάθηκαν στή νότια Ρωσία στά ταραγμέ­ να χρόνια πού άκολούθησαν τήν ’ Επανάσταση τού 1917, στό χάος πού προκλήθηκε άπό τήν ήττα τού έλληνικοϋ στρατού στή Μικρασία τό 1922, στά σκληρά χρόνια τής Γερμανικής Κατο­ χής ή στά πικρά χρόνια τού ’Εμφύλιου Πολέμου πού συντάραξε τήν 'Ελλάδα άπό τό 1946 ώς τό 1949. Οί δραματικές αύτές έκκλήσεις δείχνουν πολύ παραστατικά τήν ιστορία τής Ελλάδας στόν εικοστό αιώνα. Λίγες χώρες τής Εύρώπης έχουν νά παρουσιάσουν μιά τόσο δραματική καί ταραγμένη πρόσφατη Ιστορία». Νομίζω δτι οί πρώτες αύτές γραμμές τού βιβλίου δείχνουν καλύτερα άπό κάθε τι άλλο μέ ποιό πνεύμα άλλά καί μέ πόση κατανόηση είναι γραμμένη ή ιστορία τού Ρίτσαρντ Κλόγκ. ΠΑΥΛΟΣ ΝΑΘΑΝΑΗΛ

Τό βιβλίο στόν κόσμο ΠΕΚΙΝΟ, ’Ιούλιος. Ό Geser, τό πασίγνωστο στήν ’Ά π ω ’Ανατολή θιβετιανό έπος, μέ περισ­ σότερους άπό ένάμισι έκατομμύριο στίχους, ξαναεκδόθηκε πρόσφατα. Τό δημοφιλέστατο αύτό ποίημα-ποταμός, πού τραγουδιέται ή άπαγγέλλεται έδώ καί 800 χρόνια, θεωρείται δτι είναι ένας θησαυρός τής παγκόσμιας λογο­ τεχνίας. ’’ Εχοντας σάν βασικό ήρωα τό βασιλιά Geser, τό ποίημα περιγράφει τή ζωή καί τόν καθημερινό μόχθο τών άρχαίων Θιβετιανών· είναι δέ ή πηγή πολλών μεταγενέστερων λαϊ­ κών μύθων τού Θιβέτ, έργων ζωγραφικής καί μουσικών συνθέσεων. Μετά τήν άπελευθέρωση τής Κίνας, τό 1949, μία όμάδα έρευνας τής λαϊκής λογοτεχνίας, στήν περιφέρεια τού Κινγκάι, συγκέντρωσε 35 παραλλαγές τού Geser καί ένα μέρος τους δημοσίευσε στά θιβετιανά καί στή διάλεκτο Han. Κατά τή διάρκεια τής περιόδου πού ό Λίν

27

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ Πιάο καί ή συμμορία τών τεσσάρων ήταν στήν έξουσία, ό Geser χαρακτηρίστηκε έργο φεουδαλικό καί πολλά πολύτιμα χειρόγραφα κατα­

στράφηκαν. Μετά τήν πτώση δμως τής συμμο­ ρίας, ή ’Επαρχιακή Κομματική ’Επιτροπή του Κινγκάι άποφάσισε δτι αυτό τό υπέροχο ποίημα έπρεπε νά διαβαστεί καί πάλι. ’Έτσι, συστήθηκε μιά ειδική όμάδα έρευνας, πού συγκέντρω­ σε τό σχετικό ύλικό καί ή θριαμβευτική έπανέκδοση τού Geser στά θιβετιανά καί στή διάλεκτο Han είναι πιά γεγονός.

• ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ, ’Ιούλιος. Κυκλοφόρησε πρόσφα­ τα, σέ τέταρτη καί άνανεωμένη έκδοση (γιά πρώτη φορά κυκλοφόρησε τό 1935), ένας τό­ μος πού περιλαμβάνει δλα τά βιβλία πού άπαγορεύτηκαν κατά καιρούς σέ διάφορες χώρες. Νά μερικά: «Βίβλος»: Τό 1525 ή εκκλησιαστική ιεραρχία τής ’Αγγλίας έκαψε 6.000 άντίτυπα τής μετά­ φρασης τής Καινής Διαθήκης πού είχε κάνει ό Ούΐλλιαμ Τυνταίηλ. «Ό βασιλιάς Αήρ» τού Σαίξπηρ: ’Απαγορεύτηκε τό άνέβασμά του στίς θεατρικές σκηνές τής ’Αγγλίας άπό τό 1788 ως τό 1820, πιθανότατα σάν ένδειξη σεβασμού πρός τό βασιλιά Γεώργιο Β', πού ήταν τρελός. «Ό τροπικός τού καρκίνου» τού Χένρυ Μίλλερ: ’Απαγορεύτηκε στίς ΗΠΑ τό 1934 καί μόλις τό 1964 τό ’Ανώτατο Δικαστήριο άποφάνθηκε δτι τό βιβλίο δέν είναι αισχρό καί έπέτρεψε τήν κυκλοφορία του. «Γιά ποιόν χτυπά ή καμπάνα» τού ’Έρνεστ Χεμινγουαίη: Τό 1940, ή Ταχυδρο­ μική Υπηρεσία τών ΗΠΑ τό χαρακτήρισε «άκατάλληλο γιά ταχυδρομική άποστολή». Στό ένδιαφέρον αύτό βιβλίο δημοσιεύεται, έπίσης, ή άναφορά τής ειδικής έπιτροπής τού Κογκρέσου γιά τήν πορνογραφία καί τήν άνηθικότητα, πού συντάχθηκε τό 1970 καί στήν όποια έκφραζόταν ή άποψη δτι οί νόμοι πού άπαγορεύουν τά βιβλία σεξουαλικού περιεχο­ μένου καί τά άνάλογα περιοδικά γιά τούς ένήλικες πρέπει νά καταργηθούν, ένώ — άντίθετα — πρέπει νά διατηρηθούν δλες οί άπαγορευτικές διατάξεις πού άφοροϋν στήν προστασία τών άνηλίκων.

28

"Ας σημειωθεί δτι ό τότε πρόεδρος Νίξον είχε χαρακτηρίσει τήν άναφορά αύτή σάν τή «μάγκνα κάρτα» τών πορνογράφων!

• ΜΟΣΧΑ, ’Ιούλιος. Μέ εντατικό ρυθμό συνεχί­ ζονται οί προετοιμασίες γιά τή Διεθνή ’Έκθεση Βιβλίου, πού θά πραγματοποιηθεί άπό τίς 4 ώς τίς 10 Σεπτεμβρίου στή Μόσχα. Στήν έκθεση, πού είναι μία άπό τίς σημαντικότερες διεθνείς έκθέσεις βιβλίου, θά πάρουν μέρος έκατοντάδες έκδοτες άπ’ δλο τόν κόσμο, μέ βιβλία πού καλύπτουν δλους τούς κλάδους τής γνώσης καί γιά άνθρώπους δλων τών ήλικιών. Θά εκτε­ θούν έπίσης καί δίσκοι, ταχυδρομικές κάρτες, άφίσες, άντίγραφα πινάκων καί έγχρωμες δια­ φάνειες. Στά πλαίσια τής Διεθνούς ’Έκθεσης

θά λειτουργήσουν καί δύο είδικές έκθέσεις. Μία μέ τίτλο «Βιβλία καί παιδιά» καί μιά άλλη μέ θέμα «Βιβλία γιά τά σπόρ άπό δλες τίς χώρες τού κόσμου». Τό σύνθημα τής Διεθνούς ’Έκθεσης Βιβλίου τής Μόσχας είναι: «Τά βιβλία ύπηρετούν τήν Ειρήνη καί τήν Πρόοδο».

• ΒΟΝΝΗ, ’Ιούλιος. Μία συγγραφέας ταλαιπωρεί­ ται καί μετά θάνατο... Πρόκειται γιά τήν ’Ά ν ν α φράνκ, τής όποιας τό «Ημερολόγιο» δπου περιγράφει πώς ή οίκογένειά της είχε κρυφτεί γιά νά άποφύγει τή σύλληψη άπό τούς ναζιστές στήν κατεχόμενη ’Ολλανδία, στή διάρκεια τού Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, δημοσιεύθηκε μετά τόν τραγικό θάνατό της, τό 1945, καί άπό τότε έχει γίνει ένα μόνιμο μπέστ- σέλλερ. Ή μεταθανάτια ταλαιπωρία συνίσταται στό δτι αύτή τήν εποχή γίνονται τέσσερις δίκες στήν 'Ομοσπονδιακή Δημοκρατία τής Γερμανίας, δύο στό ’Αμβούργο καί δύο στή Ψρανκφούρτη, ύστερα άπό καταγγελίες όρισμένων δτι τό «Ημερολόγιο» είναι πλαστό. Πάντως, σέ μία άνάλογη δίκη, πρίν άπό χρόνια, τό δικαστήριο είχε διατάξει νά γίνουν έρευνες καί συγκρίσεις τού γραφικού χαρακτήρα τής "Αννας — άπό

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ έπιστολές πού είχε γράψει στόν πατέρα της — μέ τό γραφικό χαρακτήρα τού προσώπου πού έγραψε τό «Ημερολόγιο». Τελικά, ή σχετική έκθεση τών ειδικών ύπογράμμιζε δτι «δέν πρέ­ πει νά ύπάρχει καμιά άμφιβολία δτι τό “ ’ Ημερολόγιο” τό έχει γράψει ή ’Ά ν ν α Φράνκ». Ό πατέρας τής μικρής έβραιοπούλας, ό ’Ό ττο Φράνκ, 90 έτών σήμερα, μιλώντας γιά τό ποιοι κινούν όλη αύτή τήν ιστορία τής πλαστότητας, είπε δτι «εκείνοι πού αισθάνονται τήν ύποχρέωση νά άποδείξουν δτι τό “ ’Ημερολόγιο” τής ’Ά ννας είναι πλαστό, γιά νά μειώσουν τήν εντύπωση πού προκαλεϊ στόν άναγνώστη, είναι συνήθως οί νεοναζί καί γενικά δσοι συμπαθούν τό φασισμό σέ διάφορες χώρες τού κόσμου· δέν μπορούν νά άνεχθοϋν τή μαρτυρία αύτή τών φοβερών άμαρτημάτων τους».

ΠΑΡΙΣΙ, ’Ιούλιος. Τά βραβεία πού δίνονται σε άστυνομικά μυθιστορήματα πολλαπλασιάζονται. Πράγμα πού βοηθάει σημαντικά τούς άναγνώστες στήν εκλογή τους, άφοΰ μέσα σέ μιά τόσο γόνιμη παραγωγή άστυνομικών μυθιστο­ ρημάτων, δέν είναι καί τόσο εύκολο νά διακρί­ νεις τό καλό άπ’ τό κακό βιβλίο. ’Έτσι, τό Μεγάλο Βραβείο Αστυνομικής Λο­ γοτεχνίας δόθηκε στήν «Καταρροή» τού Sta­ nislas Lem, τό Βραβείο Αγωνίας στό μυθιστό­ ρημα «Στό κεφάλι πού άναπαύεται» τής Cathe­ rine Arley καί τό Βραβείο Μυστηρίου τής Κριτι­ κής σέ τρεις συγγραφείς άπό κοινού- στόν Demouzon γιά «Τά άτελή έγκλήματά μου», στόν Eric Ambler γιά τό μυθιστόρημά του «Οί έμποροι τών δπλων» καί στόν Michel Lebrun γιά τόν «Αύτοκινητόδρσρό» του.

ΕΚΔΟ ΣΕΙΣ Ε ΓΝ Α Τ ΙΑ Θεσσαλονίκη: Ά λ. Δελμούζου 7 τηλ. 265985 ’Αθήνα: Μαυρομιχάλη 9 ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ: Ν. Δ. ΚΑΡΟΥΖΟΥ: Ποιήματα ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ: ’Αναφορά στόν ’Ανδρέα ’Εμπειρικό Ξ. Α. ΚΟΚΟΛΗ: 12 ποιητές τής Θεσσαλονίκης 1930-1960 Β. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ: Σύγχρονοι Σουηδοί ποιητές Β. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ: Κρυπταισθηοίες ΚΩΣΤΑ ΜΑΥΡΟΥΔΗ: Ποίηση 1971-1972 ΛΙ ΤΑΪ ΠΟ: ’Επιλογή άπό τό έργο του ΜΙΡΟΣΛΑΒ ΧΟΛΟΥΜΠ: ’Επιλογή άπό τό έργο του ΣΒΙΓΚΝΙΕΒ ΧΕΡΜΠΕΡΤ: ’Επιλογή άπό τό έργο του ΒΑΣΚΟ ΠΟΠΑ: ’Επιλογή άπό τό έργο του ΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΙ: ΠΕΤΕΡ ΧΑΝΤΚΕ: ’Αμέριμνη δυστυχία ΒΑΣΙΛΗ ΣΤΕΡΙΑΔΗ: Ή κατηγορία A 1 ΝΑΤΑΣΑ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ: Συνάντηοέ την, τό βράδυ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΞΕΝΟΥ: Τρυφερή Κόλαση ΑΝΤΩΝΗ ΣΟΥΡΟΥΝΗ: Οί Συμπαΐχτες (β' έκδοση) ΕΛΕΝΗΣ ΛΑΔΙΑ: ’Αποσπασματική Σχέση (β' έκδοση)

29

ΤΑ ΠΑΛΙΑ

Ή άρχιτεκτονική τής Χίου σέ ένα σπάνιο λεύ κω μ α

des tremblements de terre du 22/3 Avril 1881»

ΕΙΝΑΙ φανερή ή σημασία πού μπορούν νά έχουν παλαιές άπεικονίσεις μνημείων γιά τήν έρευνα τής ιστορίας τής άρχιτεκτονικής, πολύ περισσότερο μάλιστα όταν τά μνημεία έχουν άλλοιωθεϊ ή καταστραφεϊ. Αύτή άκριβώς είναι ή περίπτωση ένός λευκώματος μέ 46 φωτογραφί­ ες άπό τή Χίο, πού φυλάσσεται στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, άπό τό 1939. Τό λεύκωμα προσφέρθηκε τό 1881 στόν Ί. Νεγρεπόντη γιά τή συμβολή του στό έργο τής περίθαλψης τών θυμάτων τού μεγάλου σει­ σμού πού έπληξε τή χρονιά εκείνη τή Χίο καί περιέχει φωτογραφίες τών ερειπίων τής θεο­ μηνίας. 01 φωτογράφοι (άδελφοί Καστάνια άπό τή Σμύρνη) τράβηξαν μερικές άπό τις πιό παλι­ ές φωτογραφίες πού άπεικονίζουν μνημεία στόν έλληνικό χώρο καί μ’ αύτές διατήρησαν άγνωστα στοιχεία σπουδαίων κτιρίων τού νησι­ ού πού έχουν σήμερα χαθεί. Συνδυασμένες πληροφορίες άπό άπεικονίσεις κατοικιών στήν πόλη καί στήν περιοχή τού Κάμπου στή Χίο μάς διαφωτίζουν γιά τήν άφετηρία καί τή διάδοση ένός ιδιόμορφου τρόπου έξωτερικής διακόσμησης (sgraffitti) καθώς καί μιας ιδιότυπης στέγης (τραβάκα), δύο στοιχεί­ ων δηλαδή τά όποια έχουν γενουατική τήν καταγωγή καί έλάχιστα προσφέρονται γιά με­

30

λέτη σήμερα πια. Μία άλλη φωτογραφία μέ άποψη τού φρουρίου τής Χίου άπό τή θάλασσα είναι πολύτιμη γιά τούς μελετητές του για τί παρέχει στοιχεία γιά τμήματά του πού έχουν καταστραφεϊ κατά τήν κατασκευή τού λιμανιού στίς άρχές τού αιώνα. Α λ λ ά τά πιό σπουδαία τεκμήρια τού λευκώ­ ματος τής Γενναδείου είναι δύο φωτογραφίες άπό τή Νέα Μονή, ένα άπό τά πιό σπουδαία μνημεία βυζαντινής άρχιτεκτονικής τού 11ου αιώνα. Σ’ αύτές άπεικονίζονται τμήματα τού άρχικοϋ τρούλου τού καθολικού ό όποιος κατέρρευσε κατά τό σεισμό. 'Η πρώτη έπιστημονική μελέτη τού μνημείου έγινε άπό τόν Jose­ ph Strzygowski, όκτώ χρόνια άργότερα, δταν τά τμήματα αύτά είχαν άπομακρυνθεΐ. ’Έ τσι ή μορφή τού κύριου μορφολογικού στοιχείου τού σπουδαίου αύτού μνημείου παρέμενε άγνωστη. Συνδυασμός τής διαμέτρου πού μπορεί νά μετρηθεί, διαφόρων άναλογικών σχέσεων πού παρέχουν οί φωτογραφίες καί τών διαστάσεων βρ ισ μένω ν μαρμάρινων άρχιτεκτονικών μελών έπιτρέπουν τήν άναπαράσταση τού χαμένου τρούλου μέ μεγάλη βεβαιότητα. Είχε έσωτερικά έννέα πεπλατυσμένες νευρώσεις, άνάμεσα στίς όποιες σχηματίζονταν έννέα κοίλοι τομείς πού έφεραν τοξωτά παράθυρα. ’Εξωτερικά είχε άντίστοιχα έννέα ζεύγη μαρμάρινων κιονίσκων, τόξα όμόκεντρα μέ τά παράθυρα καί κυματιστό γείσο. Ό τρούλος έφθανε σέ ύψος 15,62 μέ­ τρων ή πενήντα βυζαντινών π&δών άπό τό δάπεδο τής εκκλησίας. Οί δύο φωτογραφίες τής Νέας Μονής προσ­ φέρουν πληροφορίες καί γιά άλλα μνημεία της. ’Έτσι, γιά πρώτη φορά, μπορούμε νά ξέρουμε τή μορφή τού παλαιού κωδωνοστασίου της (κτισμένου τό 1512), τό βαθμό έρειπώσεως τού έστιατορίου της καί άλλα. "Ενα άλλο σπουδαίο έκκλησιαστικό μνημείο, χαμένο σήμερα, πού μάς διέσωσε τό λεύκωμα τής Γενναδείου, είναι τό καθολικό τής Μονής τού 'Αγίου Μηνά. Είχε χτιστεί μεταξύ 1578 καί 1586, πυρπολήθηκε κατά τίς σφαγές τής Χίου καί κατέρρευσε μέ τό σεισμό τού 1881. “ Οπως διαπιστώνεται τώρα, τό καθολικό (τό όποιο

ΤΑ ΠΑΛΙΑ Αναφέρουν διάφοροι περιηγητές του 18ου αιώ­ να) Ακολουθούσε ώς πρός τόν Αρχιτεκτονικό τύπο τόν τύπο τών νησιωτικών όκταγωνικών ναών πού έπιχωριάζει στή Χίο, ήταν δηλαδή ένα άκόμα άμεσο ή έμμεσο Αντίγραφο τού περίφημου καθολικού τής Νέας Μονής. Οί Αλλες φωτογραφίες τού λευκώματος Απεικονίζουν έρείπια Από τήν Αρχιτεκτονική τών μεσαιωνικών χωριών τής Χίου. Μερικά Από τά όχυρωμένα καί ιδιότυπα αύτά χωριά έπαθαν φοβερές καταστροφές άπό τό σεισμό τού 1881 καί έτσι ή εποχή μας τά γνώρισε τελείως Αλλοιωμένα (Παλαιός Καταρράκτης, Καλλιμασιά, Βουνός). Οί φωτογραφίες τής Γενναδείου προσφέρουν δχι μόνο γενικές Απόψεις τών οικισμών αύτών, Αλλά καί στοιχεία γιά μεμονω­ μένα μνημεία πού τούς Ανήκαν (κυρίως έκκλησίες) καί έχουν χαθεί. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΠΟΥΡΑΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΕΜΕΛΙΟ ’Ακαδημίας 63. Τηλ. 3608180

Νέες εκδόσεις 1) Γιάννη Ίωαννίδη: ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΚΚΕ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ (19401945) Σελ. 528 - Δρχ. 400 2) Γεωργούλας Μπέικος: Η ΛΑΪΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ τόμοι 2 - Σελ. 1030 - Δρχ. 700 3) Ε. Καρντέλλι: ΟΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΣΤΗ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Σελ. 256 - Δρχ. 200 4) Α. Βογιάζος: ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΡΕΥΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΜΕΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΡΩΣΙΑ (1917-1932) Τόμος Α'. Ή κρατική καί κομματική πολιτική Σελ. 316 - Δρχ. 250 5) Θανάσης Βακαλιός: Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ-ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ Σελ. 160-Δρχ. 140 6) Πιέτρο Ίγκράο: ΜΑΖΕΣ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ Σελ. 200-Δρχ. 170 7) Μπέρτολτ Μπρέχτ: 76 ΠΟΙΗΜΑΤΑ Μετάφραση: ΠΕΤΡΟΣ ΜΑΡΚΑΡΗΣ Σελ. 112-Δρχ. 170

ΓΟΥΪΛ ΝΤΥΡΑΝ

«Ο Ι ΕΚΦΡΑΣΤΕΣ ΤΗ Σ Ζ Ω Η Σ » Ά π ό τίς γνωστές έκλεκτικές Ε κ­ δόσεις «ΜΠΕΡΓΑΔΗ» (Μαυρομιχάλη 4, Α θήνα) κυκλοφόρησε τό έξοχο έργο «ΟΙ ΕΚΦΡΑΣΤΕΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ» τοΰ Γουΐλ Ντυράν, συγ­ γραφέα τής «Ιστορίας τοΰ Πολιτισμού». Οί «’Εκφραστές τής ζωής» είναι τό κύκνειο άσμα τού Ντυράν όπου μέ πολύπλευρη κριτική δι­ είσδυση καί βαθειά γνώση αξιο­ λογεί τήν προσφ ορά καί τή δημι­ ουργία τών κορυφ αίων έργατών τού πνεύματος καί τής π αγκό ­ σμιας διανόησης κατά τόν 20ο α ιώ να δηλ. τών: Βίττγκεστάιν, Γιεφτουσένκο, Έλλιοτ, Α. Ζίντ, Καζαντζάκη*, Καμύ, Κάφκα, Κίρκεγκαρντ, T. Μάνν, Μ ώλ, Ο ’ Νήλλ, Πάουντ, Πάστερντικ, Προύστ, Σάρτρ καί Σι­ μόν ντε Μ πω β ο υάρ , Σίνκλαιρ, Στάινμπεκ, Σολζενίτσιν, Σολόχωφ, Τζέφφερις, Τζόυς, Φώκνερ, Χάιντεγκερ, Χεμινγουαίη , Χοΰσσερλ. * Καί άνέκδοτες επιστολές του Καζαντζάκη που τόν αποκαλύπτουν πιστό χριστιανό (Προ­ σθήκη τού εκδότη). «Τά βιβλία — όπ ω ς τους α νθ ρώ π ου ς — ή τά αγαπάς ή τά αποφεύγεις» (Α. Ζίντ) Τούς «ΕΚΦΡΑΣΤΕΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ» θά τούς αγαπάτε σ’ όλη σας τή ζωή

Τόμοι 2 δρχ 580 Στοάς άναγνώστες τού «Διαβάζω» έκπτωση 50%. Ταχυδρ. δέμα μέ άντικαταβολή 325 δρχ.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΕΡΓΑΔΗ Μαυρομιχάλη 4 Τηλ. 3614263 31

Νήλ Ράτλιφ

Οί μουσικές βιβλιοθήκες στην Ελλάδα Οί θησαυροί των βιβλιοθηκών τής Ε λλάδας έχουν υποφέρει από αναρίθμητες καταστροφές. Σεισμοί, πυρκαγιές, πόλεμοι, κλεψιές, δλα έχουν είσπράξει μερίδιο άπό τήν πνευματική κληρονομιά των Ελλήνων. "Οταν ή καθηγήτρια του πανεπι­ στημίου τής Iowa (Η.Π.Α.) κυρία Rita Benton μέ προσκάλεσε πρίν άπό τρία χρόνια νά συντάξω έναν κατάλογο των βιβλιοθηκών τής Ε λλάδας στίς όποιες υπάρχουν πηγές γιά μουσική έρευνα (ό όποιος θά άποτελέσει μέρος τοΰ Διεθνούς Καταλόγου τών Βιβλιοθηκών Μουσικής Έ ρευνας καί ύποστηρίχθηκε άπό τή Διεθνή Εταιρεία Μουσικών Βιβλιοθηκών1) συμφώνησα πρόθυμα γιατί νόμιζα δτι θά βρώ τόσο λίγα πράγματα, ώστε θά τέλειωνα τήν εργασία σέ λίγες έβδομάδες. Τώρα πού έχω τελειώσει σχεδόν τή δουλειά μου, καταλαβαίνω πώς δέν ήξερα τίποτα γιά τά πλούτη πού θά άνακάλυπτα. Ό κατάλογος θά περιλαμβάνει περισσότερες άπό 160 συλλογές στήν Ελλάδα πού είτε περιέχουν σπάνιο υλικό είτε έχουν υλικό πού τουλάχιστο στήν Ε λλάδα δέν βρίσκεται εύκολα. (Παράδειγμα: Ή συλλογή γαλλι­ κής μουσικής στό Γαλλικό ’Ινστιτούτο ’Αθηνών, πού είναι ή μεγαλύτερη συλλογή γαλλικής μουσικής στήν Ελλάδα). Δέν είναι δυνατό νά συζητήσω γιά μουσι­ κές βιβλιοθήκες χωρίς νά μιλήσω γιά τίς βιβλιοθήκες γενικά, γιατί ή μοίρα τών πρώ­ των είναι μόνιμα δεμένη μέ τή μοίρα τών δεύτερων. Τώρα τελευταία πολλή φροντίδα έχει δοθεί στίς έλληνικές βιβλιοθήκες καί μία σπουδαία εκδήλωσή της είναι τό βιβλίο τοΰ κ. Σπύρου Κόκκινη «Βιβλιοθήκες καί άρχεϊα στήν Ελλάδα» (δεύτερη έκδοση, ’Αθήνα 1970)2. Δέν θά είχα μπορέσει νά κάνω τή δουλειά μου χωρίς αυτό τό βιβλίο. Ένα άλλο χρήσιμο βιβλίο έχει έκδοθεΐ άπό τό υπουργείο Πολιτισμού καί ’Επιστημών: «Πολιτιστικά σωματεία καί βιβλιοθήκαι» (έκδοση 1975)3. Συγχρόνως Ιδρύθηκε ή Έ ­ νωση Ελλήνων Βιβλιοθηκάριων, πού προσ­ παθεί νά θέσει τό πρόβλημα τών βιβλιοθη­ κών στούς Έλληνες. Οί βιβλιοθήκες στήν Ελλάδα, σχεδόν δί­ χως έξαίρεση, πάσχουν άπό τήν έλλειψη επαρκών οικονομικών. Δέν είναι άνάγκη νά πώ δτι ή Ελλάδα δέν είναι πλούσια χώρα, αλλά θά μπορούσε νά ξοδέψει περισσότερα 32

λεφτά γιά τίς βιβλιοθήκες της, άν οί Έλλη­ νες έπέμεναν. Ό λόγος είναι, κατά τή γνώμη μου, μιά αδυναμία τού έκπαιδευτικού συ­ στήματος στήν Ελλάδα. Οί περισσότεροι Έλληνες δέν είναι προσανατολισμένοι άπό τό σχολείο πρός τίς βιβλιοθήκες. Ούτε έκείνοι πού έχουν καλές βιβλιοθήκες στήν περιο­ χή τους δέν κάνουν χρήση τής εύκαιρίας. Πόσες φορές έμπαινα σέ άδεια άναγνωστήρια στήν 'Ελλάδα! Καί πολλές άπό τίς έπαρχιακές βιβλιοθήκες είναι υπέροχες. Κι άν οί γενικές βιβλιοθήκες είναι φτω­ χές, ποιά θά είναι ή κατάσταση ειδικευμέ­ νων βιβλιοθηκών δπως οί μουσικές; Πρέπει νά καθορίσω τί εννοώ δταν μιλώ γιά μουσι­ κή βιβλιοθήκη. Δέν υπάρχει στήν Ελλάδα ούτε ένα ίδρυμα πού νά είναι γνήσια μουσι­ κή βιβλιοθήκη, δπως συμβαίνει στήν Εύρώπη καί Βόρεια ’Αμερική — δηλαδή μιά χωριστή βιβλιοθήκη (ή χωριστό τμήμα μιας μεγάλης βιβλιοθήκης) άφιερωμένη σχεδόν άποκλειστικά στό θέμα μουσική. Τό ύλικό της άποτελεϊται άπό βιβλία γιά τή μουσική,

παρτιτούρες μουσικής, δίσκους, μαγνητοται­ νίες, χειρόγραφα καί (κάποτε-κάποτε) μι­ κροφίλμ. Αυτή ή βιβλιοθήκη έχει άρκετούς υπαλλήλους έκπαιδευμένους ώς βιβλιοθηκά­ ριους καί μουσικολόγους. Έχει καταλόγους φτιαγμένους ειδικά γιά τά ιδιαίτερα χαρα­ κτηριστικά τής μουσικής. Είναι ανοιχτή άρκετές ώρες τής έβδομάδας, καί οί υπηρεσίες της εξυπηρετούν τίς ανάγκες έπαγγελματιών μουσικών, μουσικολόγων, φοιτητών, καθώς επίσης καί έρασιτεχνών καί άλλων ενδιαφε­ ρομένων. Υπάρχουν πολλές βιβλιοθήκες στήν Ελλάδα πού κάνουν μία ή περισσότε­ ρες από αύτές τίς δουλειές, αλλά καμιά δέν έκπληρώνει δλες τίς απαιτήσεις.

’Αθηναϊκές βιβλιοθήκες Άλλά ό σκοπός αύτοΰ τοϋ άρθρου δέν είναι νά περιγράφω τά ιδρύματα πού δέν έχει ή Ελλάδα. Θέλω νά περιγράφω τίς πλούσιες πηγές γιά μουσική έρευνα πού βρίσκονται έκεϊ. Μεταξύ τών βιβλιοθηκών πού πλησιάζουν τήν ιδανική μουσική βιβλιο­ θήκη πρέπει νά άναφέρω τή βιβλιοθήκη τοΰ Τρίτου Προγράμματος τής Ελληνικής Ραδιοφωνίας-Τηλεοράσεως. Παρ’ 8λο δτι οργα­ νώθηκε πρόσφατα, τό ύλικό έχει συγκεντρω­ θεί από πολλές δεκαετίες. Στη βιβλιοθήκη υπάρχουν χειρόγραφα έλλήνων συνθετών, παρτιτούρες ελληνικής καί ευρωπαϊκής μου­ σικής, ένα τεράστιο αρχείο δίσκων καί μα­ γνητοταινιών μέ δείγματα άπό κάθε είδος μουσικής. ’Επιπλέον έχει εκπαιδευμένους υπαλλήλους πού ετοιμάζουν λεπτομερείς καταλόγους ταξινομημένους κατά συνθέτες, τίτλους, διάρκεια, τραγουδιστές, όρχήστρες, διευθυντές, κλπ. ’Αλλά ή βιβλιοθήκη δέν έχει άρκετά βιβλία γιά μουσική καί, τό χειρότερο, δέν είναι ανοιχτή στό κοινό! Μιά άλλη εντυπωσιακή μουσική βιβλιο­ θήκη είναι εκείνη πού ανήκει στόν κ. Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου. Στό σπίτι αύτοΰ τοΰ αρχι­ τέκτονα - μουσικοΰ - μουσικολόγου βρί­ σκονται τά κυριότερα έργα τών σημαντικό­ τερων συνθετών τής Ευρώπης καί μιά μεγά­ λη συλλογή μουσικών βιβλίων. Ό κ. Παπαϊωάννου μοΰ είπε δτι ή βιβλιοθήκη είναι άνοιχτή στό κοινό, καί πιστεύω δτι πολλοί συνθέτες καί μουσικοί στήν ’Αθήνα τοΰ χρωστοΰν μεγάλη όφειλή · άλλά είναι γεγο­ νός δτι ή συλλογή του δέν είναι εύκολα προσιτή, διότι δέν έχει τακτικές ώρες λει­ τουργίας, καί άμα θέλει νά κλείσει τήν πόρτα, μπορεί καί, βέβαια, είναι δικαίωμά

του. ’Επίσης στό σπίτι τοΰ κ. Παπαϊωάννου βρίσκονται τά πρωτότυπα χειρόγραφα τών έργων τοΰ μεγάλου έλληνα συνθέτη Νίκου Σκαλκώτα. Υπάρχουν καί άλλες μουσικές βιβλιο­ θήκες, πιό ειδικευμένες, στά ώδεΐα τής ’Αθή­ νας, Θεσσαλονίκης καί άλλων πόλεων, οί βιβλιοθήκες τής Κρατικής ’Ορχήστρας ’Αθη­ νών καί τής Λυρικής Σκηνής. Τό ’Ωδείο ’Αθηνών έχει μεταφερθεί σ’ ένα καινούριο χτίριο, ή βιβλιοθήκη (πού πρέπει νά ’ναι άξιόλογη) δέν ήταν έτοιμη γιά χρήση δταν τήν έπισκέφτηκα πέρσι, καί κανένας δέν μπόρεσε νά μοΰ πει πότε θά άνοιγε. Τό ’Εθνικό ’Ωδείο, εκτός άπό τή γενική συλλογή μουσικής, έχει στή βιβλιοθήκη του καί τά χειρόγραφα τοΰ Μανόλη Καλομοίρη. Τό Ελληνικό ’Ωδείο δέν έχει καθόλου βιβλιο­ θήκη άλλά, όπως έμαθα, έχει βιβλιοπωλείο γιά τούς μαθητές του. Οί βιβλιοθήκες τής Κρατικής ’Ορχήστρας ’Αθηνών καί τής Λυ­ ρικής Σκηνής έχουν σπάνια καί σημαντικά πράγματα (ξένες δπερες στήν ελληνική γλώσσα, μοναδικά χειρόγραφα ελληνικών όπερετών κλπ.) · άλλά τό ύλικό τών βιβλιο­ θηκών φυλάσσεται γιά παραστάσεις τών οργανισμών καί δέν είναι προσιτό στό κοινό. Ή ’Εθνική Βιβλιοθήκη καί ή Βιβλιοθήκη τής Βουλής (οί πιό μεγάλες βιβλιοθήκες τής Ελλάδας) έχουν καί οί δυό σημαντικές μου­ σικές συλλογές. "Ολο τό μουσικό ύλικό τής Βιβλιοθήκης τής Βουλής (κάμποσα ράφια μέ παρτιτούρες καί βιβλία έλληνικής μουσικής) βρίσκεται στή Μπενάκειο Βιβλιοθήκη, εκτός άπό δύο βυζαντινά μουσικά χειρόγραφα πού είναι στό μέγαρο τής Βουλής. ’Αλλά ή ’Εθνι­ κή Βιβλιοθήκη έχει, άναμφίβολα, τό πιό μεγάλο άπόθεμα μουσικού ύλικοΰ στήν Ε λ­ λάδα. Στό τμήμα χειρογράφων υπάρχουν περισσότερα άπό 250 βυζαντινά μουσικά χειρόγραφα καί μία συλλογή άπό μουσικά κομμάτια γραμμένα τόν περασμένο αιώνα καί άφιερωμένα σέ μέλη τής βασιλικής οικο­ γένειας. ’Επίσης ύπάρχουν καί περίπου 5.

000 παρτιτούρες, πού οί καρτέλες τους πιά­ νουν τρία συρτάρια τοΰ καταλόγου. Δέν είναι δυνατό νά μετρηθούν τά βιβλία μουσι­ κής, διότι έμφανίζονται στόν γενικό κατάλο­ γο μαζί μέ δλα τά άλλα βιβλία τής βιβλιοθή­ κης, άλφαβητικά κατά συγγραφέα. Μία σπουδαία ιδιωτική συλλογή άποκτήθηκε πρόσφατα: ή τεράστια συλλογή Σπύρου Μοτσενίγου, γιά τήν όποια ύπάρχει καί ό άρχικός χειρόγραφος κατάλογος τοΰ ιδιο­ κτήτη. Ά ν καί τό ύλικό τής συλλογής δέν είναι άκόμη προσιτό σέ κανέναν, άποτελεί 33

εξαιρετικά πολύτιμο άπόκτημα γιά τήν Εθνική Βιβλιοθήκη. Έχει κάθε κατηγορία μουσικής, άλλα είναι εξαιρετικά πλούσια σέ ελληνική έντεχνη μουσική τού 20οΰ αιώνα. Υπάρχουν περισσότερα από 500 βιβλία γιά τό θέμα μουσική, φωτογραφίες μουσικών καί άρθρα από εφημερίδες. ’Αλλά ή ’Εθνική Βιβλιοθήκη δέν έχει αρκετούς υπαλλήλους νά άσχοληθοΰν μέ τήν απόκτηση καί τήν προετοιμασία μουσικού ύλικοϋ. Έχει μόνο έναν υπάλληλο πού δουλεύει έν μέρει στίς συλλογές μουσικής, καί δέν μπορεί νά δίνει δλες τίς ώρες τής ήμέρας σ’ αύτή τή δουλειά.

34

"Ολο τό μουσικό υλικό έρχεται στήν ’Εθνική Βιβλιοθήκη στήν τύχη: από δωρεές, κληρο­ δοτήματα, ή άπό τούς εκδότες πού καταθέουν τά έργα γιά νά κατοχυρώσουν τό copy­ right. Ποτέ δέν θά δημιουργηθεΐ έπαρκές μουσικό τμήμα μέσα στήν ’Εθνική Βιβλιοθή­ κη, άν δέν βρεθούν χρηματικοί πόροι γιά τήν πρόσληψη αρκετών υπαλλήλων εκπαιδευμέ­ νων νά διαλέγουν, αγοράζουν, καί ταξινο­ μούν καινούριο (καί παλιό) μουσικό υλικό μέ σύστημα. Καί πρέπει νά μπορούν νά δημιουργούν καινούριες συλλογές καί, τελι­ κά, νά κάνουν τίς συλλογές αυτές γνωστές

καί προσιτές στόν έλληνικό λαό. Ή πολύτιμη Γεννάδειος Βιβλιοθήκη τής ’Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών, άν καί δεν είναι γνωστή γιά πηγές μουσικής, έχει πολλά βιβλία γιά έλληνική δημοτική μουσική, μερικά βυζαντινά μουσικά χειρό­ γραφα, τά περισσότερα άπό τά χειρόγραφα τών μουσικών κομματιών του μεγάλου διευ­ θυντή όρχήστρας Δημήτρη Μητρόπουλου (πού ήταν καί μουσικοσυνθέτης) καί τή συλλογή ρεμπέτικων τεκμηρίων τοϋ Ήλία Πετρόπουλου. Πλεονέκτημα τής βιβλιοθή­ κης αυτής είναι ή οργάνωση. 'Ο κατάλογος βιβλίων έχει λήμματα κατά συγγραφέα,' τί­ τλο, καί θέμα · τό υλικό είναι στή θέση του · καί οί υπάλληλοι ξέρουν τή δουλειά τους καί τίς συλλογές τής βιβλιοθήκης.

στήν κατοχή τους καί παρτιτούρες καί βι­ βλία έλληνικής καί εύρωπαϊκής μουσικής. Καί κάποτε κάποτε μπορεί κανένας νά βρει συλλογές άπό παρτιτούρες ή χειρόγραφα ντόπιων συνθετών, δπως στήν Άνδρίτσαινα (έργα τού Κωνσταντίνου Νικολόπουλου) καί στή Δημόσια Βιβλιοθήκη Χανίων (έργα τού ’Ελευθέριου Μαυρομάτη). Ή Κοργιαλένειος Βιβλιοθήκη Κεφαλληνίας έχει μεγάλη συλ­ λογή εκκλησιαστικής μουσικής καί ή Δημο­ τική Έρμουπόλεως έχει μικρό άριθμό φυλ­ λαδίων γιά τή μουσική δραστηριότητα στή Σύρο στόν 19ο αιώνα, τά όποια έκδόθηκαν στό νησί.

Οί περισσότεροι θησαυροί γιά μουσική έρευνα στήν Ελλάδα δέν βρίσκονται μόνο στίς μεγάλες βιβλιοθήκες ή στίς ειδικευμένες βιβλιοθήκες. Υπάρχουν σέ πολλά είδη ιδρυ­ μάτων καί σέ κάθε γωνιά τής χώρας: σέ δημόσιες καί δημοτικές βιβλιοθήκες, μου­ σεία, πνευματικές καί φιλαρμονικές έταιρεϊες, λαογραφικούς συλλόγους καί άρχεΐα, πανεπιστήμια καί γυμνάσια, σέ μοναστήρια, ναούς καί βιβλιοθήκες μητροπόλεων, σέ ιδι­ ωτικές συλλογές, άκόμη καί στά ξένα πολιτι­ στικά κέντρα στήν ’Αθήνα. Δέν έχουμε χώρο στό άρθρο αυτό νά άναφέρω κάθε συλλογή, άλλά θέλω νά σάς πώ κάτι γιά κάθε είδος ιδρύματος.

Πολλά μουσεία στήν Ελλάδα έχουν βιβλι­ οθήκες πού περιέχουν μουσικό ύλικό ή επι­ δεικνύουν μουσικά άντικείμενα στά έκθέματά τους. Δέν είναι περίεργο δτι έχει άρκετά βυζαντινά μουσικά χειρόγραφα τό Βυζαντι­ νό Μουσείο στήν ’Αθήνα. Άλλά μπορούμε νά βρούμε καί μιά άλλη πλούσια συλλογή στή βιβλιοθήκη τού Μουσείου Μπενάκη, καθώς επίσης καί στό ’Αρχαιολογικό Μου­ σείο 'Αλμυρού καί στό ’Αρχαιολογικό Μου­ σείο Ίωαννίνων. Στήν Κρήτη, τό 'Ιστορικό καί Λαογραφικό Μουσείο Ηρακλείου έπιδεικνύει ένα σπάραγμα βυζαντινού χειρο­ γράφου τού 13ου αιώνα καί στή Ζάκυνθο τό Μουσείο Σολομού καί ’Επιφανών Ζακυνθίων έχει χειρόγραφα τής έντεχνης μουσικής τών Παύλου Καρρέρη καί Άλέκου Ξένου. 'Υπάρχει μιά πολύ σημαντική μουσική συλλογή στό Θεατρικό Μουσείο τής Εται­ ρείας Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων στήν ’Αθήνα. ’Εκεί φυλάσσονται τά χειρό­ γραφα τών μεγάλων έλλήνων συνθετών όπερέτας Θ. I. Σακελλαρίδη καί Ν. Χατξηαποστόλου. Έχει καί άλλες παρτιτούρες έλλή­ νων συνθετών: τού Σπύρου Σαμάρα, τού Μανόλη Καλομοίρη, τού Δημήτρη Μητρό­ πουλου, κ.ά., μαζί μέ εύρωπαϊκές όπερέτες σέ έλληνικές μεταφράσεις. Ό ενδιαφερόμε­ νος μπορεί νά βρει φωτογραφίες έλλήνων τραγουδιστών καί μουσικών, κριτικές άπό έφημερίδες, προγράμματα συναυλιών καί θεατρικών παραστάσεων. Είναι θλιβερό τό γεγονός δτι τά άπομεινάρια τής μουσικής τών άρχαίων Έλλήνων βρίσκονται τώρα κυρίως έξω άπό τήν Ελλά­ δα. Άλλά δύο άπό τά πιό σημαντικά τεκμή­ ρια αυτής τής μουσικής είναι στό Μουσείο Δελφών: οί δύο πασίγνωστες ώδές, άφιερω-

’Επαρχιακές δημόσιες καί δημοτικές βιβλιοθήκες Όπως είναι γνωστό, υπάρχουν πολλές έπαρχιακές βιβλιοθήκες άπ’ άκρου σέ άκρο τής 'Ελλάδας, μερικές άπ’ αυτές ιδρύθηκαν πριν άπό τό 1821, καί είναι πάρα πολύ σημαντικές γιά τά σπάνιά τους βιβλία. Ά ρ ­ χισαν άπό δωρεές καί κληροδοτήματα άπό κάμποσους έπιτυχημένους διανοούμενους καταγόμενους άπό τήν περιοχή· καί μπο­ ρούμε νά βρούμε, άνάμεσα στά άλλα θέματα, χειρόγραφα καί σπάνια βιβλία μουσικής. Οί πιό σπουδαίες τέτοιες βιβλιοθήκες είναι ή Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη τής Κο­ ζάνης, ή Μανούσειος Δημόσια Σιατίστης, ή Δημόσια «Κοραής» στή Χίο, ή Δημόσια Άνδριτσαίνης, ή βιβλιοθήκη στίς Μηλιές τού Πηλίου, ή Δημόσια Δημητσάνας καί ή Δημόσια Κερκύρας. Σχεδόν δλες διαθέτουν βυζαντινά μουσικά χειρόγραφα, άλλά έχουν

Μουσεία

35

μένες στόν ’Απόλλωνα, πού βρέθηκαν στό Θησαυρό των ’Αθηναίων· πρέπει νά είναι τά πιό άρχαΐα δείγματα μουσικής σημειο­ γραφίας στόν κόσμο.

Πνευματικές εταιρείες Ή πιό γνωστή πνευματική εταιρεία στήν Ελλάδα είναι, βέβαια, ή ’Ακαδημία ’Αθη­ νών. Ή κεντρική της βιβλιοθήκη περιέχει παρτιτούρες των Μανόλη Καλομοίρη, Γεώργιου Πονηρίδη καί άλλων μελών τής ’Ακαδη­ μίας. ’Αλλά έχει λίγο μουσικό ύλικό σέ σύγκριση μέ άλλες πνευματικές εταιρείες. Στήν ’Αναγνωστική Εταιρεία Κερκύρας υπάρχει ύλικό σχετικό μέ τή μουσική τού νησιού: αποκόμματα, χειρόγραφα, φυλλά­ δια. Έχει μιά συλλογή από παρτιτούρες (χειρόγραφες καί τυπωμένες) έντεχνης μου­ σικής κερκυραίων συνθετών, καθώς επίσης καί συνθετών συνδεδεμένων μέ τήν Κέρκυ­ ρα. Μιά ιδιαίτερη συλλογή τής ’Αναγνωστι­ κής Εταιρείας θά ένδιαφέρει τούς ξένους μουσικολόγους. Έχει 132 λιμπρέτα άπό ιτα­ λικές δπερες, εκδομένα στήν Κέρκυρα γιά παραστάσεις έκεΐ άπό τό 1823 μέχρι, περί­ που, τό 1885. ’Από τό 1775 ή Κέρκυρα ήταν τακτικός σταθμός γιά ιταλικούς μελοδραμα­ τικούς θιάσους πού παρουσίαζαν δπερες. Ή Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών έχει χει­ ρόγραφα καί έντυπα τού Νικόλαου Μάντζαρου καί άλλων κερκυραίων συνθετών. Ή Ιστορική καί ’Εθνολογική Εταιρεία τής Ελλάδας, στήν ’Αθήνα, έχει περισσότε­ ρα άπό 20 βυζαντινά μουσικά χειρόγραφα άπό τόν 12ο μέχρι τόν 19ο αιώνα. Στήν ’Αθήνα έπίσης ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» έχει μερικά μουσικά βιβλία, φυλλάδια καί περιοδικά. Στή Νάουσα, ή Εύξεινος Λέσχη Ποντίων έχει στήν κατοχή της δύο χειρόγραφα εκκλησιαστικής μουσι­ κής καί κάμποσα σπάνια μουσικά βιβλία.

Φιλαρμονικές εταιρείες "Οταν κάποιος θά γράψει τήν ιστορία τής μουσικής στή νεότερη Ελλάδα, οί βιβλιοθή­ κες τών φιλαρμονικών εταιρειών θά τού είναι άπαραίτητες. Ά ν καί οί εταιρείες τών Επτανήσων είναι οί πιό παλιές καί σπου­ δαίες, υπάρχουν τέτοιες εταιρείες σέ πολλά μέρη τής Ελλάδας. Τοπική μουσική ιστορία τεκμηριώνεται άπό έγγραφα στοιχεία σέ χω­ ριά καί κωμοπόλεις. Παρ’ δλο πού έχουν πάθει καταστροφές δπως καί οί άλλες βιβλι­ 36

οθήκες τής χώρας (π.χ. οί βιβλιοθήκες τών φιλαρμονικών έταιρειών τής Πάτρας κατα­ στράφηκαν κατά τή διάρκεια τής Κατοχής) υπάρχουν πολύτιμοι μουσικοί θησαυροί άκόμη: φωτογραφίες μουσικών, προγράμμα­ τα συναυλιών, μαγνητοταινίες συναυλιών, παρτιτούρες εμβατηρίων, χορωδιακών έρ­ γων, διασκευών εύρωπαϊκών καί ελληνικών όπερών καί όπερετών, διασκευών δημοτικής μουσικής, καί συνθέσεων διευθυντών ή με­ λών τών έταιρειών. "Ολα αύτά βρίσκονται στίς φιλαρμονικές έταιρεΐες. ’Ανάμεσα στίς πιό σημαντικές είναι οί φιλαρμονικές έταιρεϊες Γαστουρίου Κερκύρας, «Μάντζαρος» καί Σκριπερού (δλες στήν Κέρκυρα), καί ό Μουσικός Σύλλογος Ναυπλίου.

Λαογραφικοί σύλλογοι καί άρχεϊα Γιά πρωτότυπες πηγές έλληνικής δημοτι­ κής μουσικής ή πιό μεγάλη συλλογή βρίσκε­ ται στά Λαογραφικά ’Αρχεία τού Κέντρου Έρεύνης Έλληνικής Λαογραφίας τής ’Ακα­ δημίας ’Αθηνών. Τά άρχεϊα άποτελούνται άπό μαγνητοταινίες 20.000 τραγουδιών, βι­ βλία, δίσκους καί μουσικά δργανα. Καί τά δημοσιεύματα τού Κέντρου είναι πολύ ση­ μαντικά γιά τήν έρευνα τής δημοτικής μουσι­ κής. Στήν ’Αθήνα βρίσκεται καί τό Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών μέ τά σπουδαία του μουσικά λαογραφικά άρχεϊα (ιδρύθηκε άπό τή Μέλπω Μερλιέ). Μαζί μέ ταινίες καί βιβλία δημοτικής μουσικής, μουσικά περιο­ δικά καί μία πλούσια συλλογή έκκλησιαστικής μουσικής, έχει συγκεντρώσει καί σπάνι­ ους δίσκους ρεμπέτικων τραγουδιών. "Εξω άπό τήν ’Αθήνα είναι οί συλλογές τού Πελοποννησιακοΰ Λαογραφικού 'Ιδρύματος τού Ναυπλίου.

Πανεπιστήμια καί γυμνάσια ’Ενώ τό Πανεπιστήμιο ’Αθηνών έχει πολύ λίγο μουσικό ύλικό στίς βιβλιοθήκες του (ύπάρχει μιά μικρή συλλογή μουσικού ύλικοΰ στό Σπουδαστήριο Βυζαντινής καί Νεο­ ελληνικής Φιλολογίας, άλλά δέν έλαβα κα­ μία άπάντηση στά έρωτηματολόγια πού έστειλα στά άλλα σπουδαστήρια ούτε στά γράμματα πού μοΰ είπαν νά τούς στείλω δταν τούς έπισκέφτηκα μετά ένα χρόνο), τό Άριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης έχει 23 βυζαντινά μουσικά χειρόγραφα στήν

κεντρική του βιβλιοθήκη καθώς επίσης καί μιά συλλογή έκκλησιαστικής μουσικής στό Τμήμα Μουσικολογίας καί Εκκλησιαστικής Μουσικής τοΰ Σπουδαστηρίου Πρακτικής Θεολογίας. Έχουν 13 χειρόγραφα, σπάνια βιβλία, δίσκους καί μαγνητοταινίες λειτουρ­ γιών στό "Αγιον Ό ρος καί Κωνσταντινού­ πολη. Μερικά γυμνάσια στήν Ελλάδα, αναπάν­ τεχα, έχουν μικρές συλλογές σπάνιων βιβλί­ ων καί χειρογράφων δωρισμένες στήν κοινό­ τητα από κάποιο ντόπιο δωρητή. Συνήθως τό σχολείο ήταν τό μόνο κατάλληλο κτίριο οπού θά μπορούσαν νά στεγάσουν τή συλλο­ γή . (Πολλές σπουδαίες επαρχιακές βιβλιο­ θήκες άρχισαν άπό τό έμβρυο μιας σχολικής συλλογής). Στό Α' Λύκειο Άρρένων τής Μυτιλήνης υπάρχουν τρία βυζαντινά μουσι­ κά χειρόγραφα, στό απόμερο χωριό ’Αροά­ νιά στήν Πελοπόννησο τό σχολείο έχει δύο μουσικά χειρόγραφα εκκλησιαστικής μουσι­ κής, καί στή Μανιάρειο Σχολή στά Άμπελάκια βρίσκονται άλλα δύο.

Εκκλησιαστικές βιβλιοθήκες Μάς ένδιαφέρουν τέσσερα είδη εκκλησια­ στικών βιβλιοθηκών: μοναστήρια, γραφεία τών μητροπόλεων, ναοί καί εκκλησιαστικές

σχολές. Ή μουσική τής ’Ανατολικής ’Ορθο­ δόξου ’Εκκλησίας είναι ή μόνη μουσική πού ύπάρχει στίς έκκλησιαστικές βιβλιοθήκες τής 'Ελλάδας, μέ τήν εξαίρεση τών δημοτι­ κών μελωδιών πού βρίσκονται σέ ένα παλιό χειρόγραφο στό μοναστήρι τών Ίβήρων στό "Αγιον "Ορος4. Τό σημαντικότερο τμήμα στό κεφάλαιο «Ελλάδα» τοΰ Διεθνούς Καταλό­ γου τών Βιβλιοθηκών Μουσικής Έρευνας θά είναι τό σχετικό μέ τίς εκκλησιαστικές βιβλιοθήκες, διότι ή μουσική τής’Εκκλησίας τής Ελλάδας έχει μεγάλο ρεπερτόριο καί πολλοί μελετητές στήν Ελλάδα καί στό εξω­ τερικό τή σπουδάζουν, Μέχρι τώρα έπρεπε νά βασίζονται στό Repertoire des Bibliotheques e t des Catalogues de Manuscrits Grecs

(1958) τοΰ Marcel Richard5 γιά νά βρουν τά χειρόγραφα έκκλησιαστικής μουσικής. ”Αν καί είναι θαυμάσιο βιβλίο, είναι ξεπερασμέ­ νο καί δέν ειδικεύεται στή μουσική. Ή Συνοπτική άναγραφή χειρογράφων έλληνικών συλλογών (1976) τοΰ Λίνου Πολίτη6 έχει ανακαλύψει μερικά μουσικά χειρόγρα­ φα άγνωστα μέχρι τότε. Τά δύο βιβλία τοΰ Μανόλη Χατζηγιακουμή Μουσικά χειρό­ γραφα Τουρκοκρατίας 1453-1832 (1975)7 καί τό ύπό έκδοση Χ ειρόγραφα έκκλησιαστικής μουσική ς8 είναι πολιτιστικά τεκμήρια καί γιά τίς λεπτομερείς περιγραφές καί γιά 37

τόν εντοπισμό των χειρογράφων. Πολλά έχουν γραφτεί γιά τίς βιβλιοθήκες των μοναστηριών τοΰ 'Αγίου Όρους. ’Από μουσική άποψη ό περιγραφικός κατάλογος πού ετοιμάζει ό Γρηγόριος Θ. Στάθης9 είναι άσυναγώνιστος. Θά ’ναι ή πιό λεπτομερεια­ κή άναγραφή των μουσικών πηγών τοΰ πιό πλούσιου θησαυροφυλακίου βυζαντινών χειρογράφων στόν κόσμο. Δεν είχα καιρό νά έπισκεφθώ τά μοναστήρια τοΰ 'Αγίου ■Όρους, άλλά ό κύριος Στάθης μοιράστηκε μαζί μου πολύτιμες πληροφορίες από τά ανέκδοτα βιβλία του. Καί τά είκοσι μοναστήρια έχουν μουσικά χειρόγραφα· τά πιό σπουδαία είναι τών μοναστηριών Βατοπεδίου, Ζωγράφου, Δοχειαρίου, Ίβήρων, Μεγίστης Λαύρας, Ξηροποτάμου, 'Αγίου Παντελεήμονος καί Χιλανδαρίου (καθένα μέ περισσότερα από 100 μουσικά χειρόγραφα). Μουσικά χειρόγραφα βρίσκονται επίσης σέ 10 σκήτες καί στίς βιβλιοθήκες τοΰ Ναοΰ τοΰ Πρωτάτου καί τής Άθωνιάδος ’Εκκλησιαστικής Σχολής. Τό Πατριαρχικό 'Ίδρυμα Πατερικών Σπουδών στή Θεσσαλονίκη άποφάσισε πρόσφατα νά φωτογραφίσει σέ μικροφίλμ όλα τά χειρόγραφα τοΰ 'Αγίου Όρους, καί τό Μάιο τοΰ 1978 είχαν τελειώσει 8.000 άπό τό σύνολο τών 12.000. Ή έργασία αύτή θά άπλοποιήσει τή μελέτη δλων τών χειρογρά­ φων, διότι οί μελετητές θά μπορέσουν νά διαβάσουν τά χειρόγραφα στή Θεσσαλονίκη χωρίς νά ύποφέρουν τίς αύστηρότητες τής άθωνιάδικης ζωής. Θά μπορέσουν κι άλλες βιβλιοθήκες νά αποκτήσουν αντίτυπα τών μικροφίλμ άπό τό "Ιδρυμα, καί τό υλικό θά γίνει προσιτό σέ γυναίκες μελετητές γιά πρώτη φορά. Έξω άπό τό "Αγιον Ό ρος βρήκα 40 μοναστήρια μέ σημαντικό υλικό γιά μουσική έρευνα. Δέν έχουμε χώρο εδώ νά καταγρά­ ψω καθένα χωριστά · άναφέρω μόνο τά πιό σπουδαία. Οί πιό γνωστές συλλογές μουσι­ κής βρίσκονται στά μοναστήρια 'Αγίου Στε­ φάνου, Βαρλαάμ καί Μεταμορφώσεως (στά Μετέωρα) · Γεροκομείου, Όμπλοΰ καί Ταξι­ αρχών (Αίγιου) στήν Πελοπόννησο· Προυσιωτίσσης στή Στερεά Ελλάδα· Δουσίκου στή Θεσσαλία καί Βλατάδων στή Θεσσαλο­ νίκη. Καί στά νησιά ύπάρχει μουσικό ύλικό στά μοναστήρια 'Αγίου Ίωάννου Θεολόγου Πάτμου, Λογγοβάρδας Πάρου καί Λειμώνος Λέσβου. ’Αλλά ύπάρχουν καί άλλες μουσικές συλλογές στά μοναστήρια 'Αγίων Θεοδώ­ ρων, 'Αγίου Νικολάου Βαρσών, Μεγάλου Σπηλαίου καί Κοιμήσεως Θεοτόκου (Σκαφι38

διάς) στήν Πελοπόννησο · Παναγίας Ξενίας καί Θεοτόκου Κορώνης στή Θεσσαλία· Όσιου Νικάνορος (Ζάβορδα) καί 'Αγίου ’Αθανασίου έν Σελίτση στή Μακεδονία · Χοζοβιωτίσσης στήν ’Αμοργό · 'Αγίου Νικολά­ ου στήν "Ανδρο- Φανερωμένης Νάξου· Προφήτου Ήλιοΰ Θήρας· 'Αγίου Ίωάννου Θεολόγου «Ύψηλοΰ» τής Λέσβου · καί Μο­ νή Παναγίας στήν Εύβοια. Μετά τό Β' Παγκόσμιο Πόλεμο πολλά μοναστήρια έγκαταλείφθηκαν καί άργότερα ξανακατοικήθηκαν άπό μοναχούς ή μοναχές πού δέν ήξεραν τίποτα γιά τήν προηγούμενη ιστορία τοΰ μοναστηριοΰ ή τίς βιβλιοθήκες πού βρίσκονταν έκεϊ. Πολλά χειρόγραφα είναι χαμένα γιά πάντα, καί άλλων τήν τύχη δέν μπορούμε νά έξιχνιάσουμε εύκολα. Κάμποσα χειρόγραφα μεταφέρθηκαν στήν ’Εθνι­ κή Βιβλιοθήκη, μερικές μητροπολιτικές βι­ βλιοθήκες έχουν μαζέψει τό ύλικό άπό τά μοναστήρια τής περιοχής τους (παράδειγμα ή Σάμος)· ό μητροπολίτης Κορίνθου έχει δώσει χειρόγραφα άπό μοναστήρια στή δη­ μόσια βιβλιοθήκη τής πόλης. Στά Ιστορικά ’Αρχεία Σπάρτης φυλάσσεταΊ τό σπάνιο ύλι­ κό άπό δύο μοναστήρια τής περιφερείας. Τό Μορφωτικό "Ιδρυμα τής ’Εθνικής Τράπεζας έχει άναλάβει καί έκτελεί ένα μεγάλο σχέδιο: νά βγάλει μικροφίλμ βυζαν­ τινών χειρογράφων τής Ελλάδας (καί ελλη­ νικών χειρογράφων στό έξωτερικό) καί νά όργανώσει ένα κεντρικό αρχείο στήν ’Αθή­ να. ’Ανάμεσα σ’ αυτά θά είναι καί μουσικά χειρόγραφα άπό συλλογές πού άνέφερα παραπάνω καί πού έτσι θά γίνουν προσιτές σέ μελετητές, στά γραφεία τοΰ Ιδρύματος. Γιά παράδειγμα, οί συλλογές άπό τά μονα­ στήρια Ξενίας 'Αλμυροΰ, Προφήτου Ήλιοΰ Θήρας, 'Αγίου ’Αθανασίου έν Σελίτση, Γε­ ροκομείου καί Όμπλοΰ τής Πελοποννήσου. Στό "Ιδρυμα βρίσκονται καί οί συλλογές τοΰ ’Αρχαιολογικού Μουσείου 'Αλμυροΰ, τοΰ ναοΰ τής Παναγίας στήν Ύδρα καί τών δημοσίων βιβλιοθηκών Μηλιών, Σιατίστης καί ’Αργοστολιού, καθώς έπίσης καί μικρο­ φίλμ τών χειρογράφων τής Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης ’Αλεξάνδρειάς. Τό 'Ίδρυμα στεγάζει έπίσης καί μιά συλλογή χειρογρά­ φων άπό τόν Τύρναβο.

Ιδιωτικές συλλογές Υπάρχουν πολλές ιδιωτικές συλλογές έλληνικής μουσικής. Μερικές είναι άνοιχτές σέ όρισμένους μελετητές · άλλες δχι. Ή βιβλιο­ θήκη τοΰ Σπύρου Λοβέρδου στήν Κηφισιά

έχει 12 χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής. Ό μουσικολόγος καί μουσικοκριτικός Γιώργος Λεωτσάκος εχει μαζέψει πολύτιμο υλικό σχετικό με έλληνες συνθέτες έντεχνης μουσι­ κής. Ό Σίμων Καρας τοϋ Συλλόγου πρός Διάδοσιν ’Εθνικής Μουσικής έχει περισσό­ τερα από 200 βυζαντινά χειρόγραφα, πολλά μουσικά όργανα καί μαγνητοταινίες εκκλη­ σιαστικής καί δημοτικής μουσικής. (Ό σύλ­ λογος παράγει δίσκους ελληνικής μουσικής μέ δωρεά άπό τό Ford Foundation). Ό Ευάγ­ γελος Ζουρνατζής έχει μικρή συλλογή βυ­ ζαντινών μουσικών χειρογράφων στή Σάμο, καί ύπάρχουν πολλοί άλλοι συλλέκτες πού έχουν ένα ή περισσότερα μουσικά χειρόγρα­ φα. Ά ν καί δέν είναι ούτε ιδιωτική ούτε βιβλιοθήκη, τό δημαρχείο τής Κέρκυρας έχει τό χειρόγραφο πρώτης μελοποίησης τοΰ ’Εθνικού Ύμνου άπό τό Ν. Μάντζαρο. Δέν έχουν σπάνιο ύλικό μουσικής, όμως τά έξής πολιτιστικά κέντρα τών ξένων κρα­ τών έχουν καλές συλλογές άπό παρτιτούρες τών συνθετών τής χώρας τους: ’Αμερικανική Βιβλιοθήκη, Βρετανικό Συμβούλιο, ’Ινστι­ τούτο Γκαϊτε, Γαλλικό ’Ινστιτούτο καί ’Ιτα­ λικό ’Ινστιτούτο. Δέν άνέφερα εδώ όλες τίς βιβλιοθήκες τής Ελλάδας πού έχουν ύλικό γιά μουσική έρευ­ να, ούτε έχω μαζέψει άκόμη όλες τίς πληρο­ φορίες πού χρειάζομαι γιά τόν κατάλογο. Πρέπει νά βάλω μόνο συνοπτικά λήμματα γιά τό μοναστήρι Όλυμπιωτίσσης (’Ελασσό­ νας) καί Βουλκάνου (Μεσσήνης). Προσπα­ θούσα νά μάθω γιά τίς συλλογές τους μέ προσωπικές επισκέψεις καί μέ γράμματα στίς έκκλησιαστικές άρχές τής περιοχής — άλλά χωρίς επιτυχία. Κι όμως θά μποΰν στόν κατάλογο διότι νομίζω ότι έχουν μουσικά χειρόγραφα · κι άν οί μουσικολόγοι είναι ενήμεροι τών συλλογών αυτών, μπορούν (κάποτε στό μέλλον) νά μάθουν κάτι γιά τή μουσική πού υπάρχει εκεί. Ή βιβλιοθήκη τής Ελληνικής Σχολής στή Βυτίνα (Πελο­ πόννησος) είναι θάλασσα άπό τότε πού μετακόμισε: χειρόγραφα καί σπάνια βιβλία σέ κουτιά στό πάτωμα καί άνω κάτω σέ ερμάρια. Δέν έχει ύπαλλήλους καί δέν μπό­ ρεσα νά ψάξω. ’Αλλά θά βρίσκεται στόν κατάλογό μας σάν ύπενθύμιση ότι περιμένει έρευνα. Έχουμε άρχίσει, νομίζω, μιά σημαντική εργασία, καί όταν τελειώσει οί μελετητές (ξένοι καί έλληνες) θά μπορούν νά έχουν μιά γενική εικόνα γιά τό ποιές καί πού είναι οί

πηγές γιά μουσική έρευνα στήν Ελλάδα. ’Άν ή έργασία μας βοηθήσει τούς ερευνητές στή δουλειά τους καί έτσι βοηθήσει γιά μιά καλύτερη γνώση τής ελληνικής μουσικής κληρονομιάς, θά άξίζει τόν κόπο μας. Παράλληλα, έλπίζω ότι ό έλληνικός λαός (μουσικοί ή όχι) θά αισθανθεί παρηφάνια γιά τούς μουσικούς θησαυρούς πού ύπάρ­ χουν καί θά θελήσει νά ύποστηρίξει τίς προσπάθειες τών βιβλιοθηκάριων, κρατικών καί εκκλησιαστικών άρχών, καί ένδιαφερομένων πολιτών νά καλυτερέψουν τίς υπηρε­ σίες καί τίς συλλογές τών βιβλιοθηκών καί άρχείων τής Ελλάδας. Σημειώσεις:

1. Directory of music research libraries. Edited by Rita Benton. Volume 5: Eight European countries (Bulgaria, Yugoslavia, Greece, Hungary, Poland, Roumania, USSR, Czaechoslovakia), compiled by James Beilman, Lilian Pruett, and Neil Ratliff. Kassel: Barenreiter Verlag (ύπό έκδ.) (RISM. Series C) 2. Σπύρος Κόκκινης. Βιβλιοθήκες καί άρχεΐα στην Ελλάδα · συμβολή στή μελέτη της πνευματικής ιστορί­ ας τοϋ Νέου Ελληνισμού. Δεύτερη έκδοση άναθεωρημένη καί συμπληρωμένη. ’Αθήνα: Πέτρος Τζούνακος, 1970. Σελ. 332.

3. Πολιτιστικά σωματεία καί βιβλιοϋήκαι. Άθήναι: έκ τοΰ ’Εθνικού Τυπογραφείου, 1975. Σελ. 173. (Ύπουργείον Πολιτισμού καί ’Επιστημών. Γενική Διεΰθυνσις Πολιτιστικών Υποθέσεων. Διεΰθυνσις Γραμ­ μάτων, Βιβλιοθηκών καί Άρχείων).

4. Bertrand Bouvier. Δημοτικά τραγούδια άπό χειρόγρα­ φο τής Μονής τών Ίβήρων. ’Αθήνα 1960. Σελ. 78. (’Εκδόσεις τοΰ Γαλλικοΰ ’Ινστιτούτού ’Αθηνών, 120. Μουσικό Λαογραφικό ’Αρχείο. Διεύθυνση Μέλπως Μερλιέ, 24). Δέσποινα Μαζαράκη. Μουσική έρμηνεία τών δημοτι­ κών τραγουδιών τής Μονής τών Ίβήρων. Πρόλογος: Samuel Baud-Bovy. Επίλογος: Bertrand Bouvier. ’Αθήνα, 1967. Σελ. 104.

5. Marcel Richard. Repertoire des bibliotheques et des catalogues de manuscrits grecs. 2. ed. Paris: Centre National de la Recherche Supplement. 1964.

6. Λίνος Πολίτης. Συνοπτική άναγραφή χειρογράφων έλληνικών συλλογών. Θεσσαλονίκη, 1976. Σελ. 106. (Ελληνικά. Περιοδικόν Σύγγραμμα Εταιρείας Μακε­ δονικών Σπουδών. Παράρτημα, 25).

7. Μανόλης Χατζηγιακουμής. Μουσικά χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (1453-1832). Τόμος πρώτος. ’Αθήνα, 1975. Σελ. 502.

8. Μανόλης Χατζηγιακουμής. Χειρόγραφα έκκλησιαστικής μουσικής (1453-1870). Συμβολή στήν έρευνα τοϋ Νέου Ελληνισμού. ’Αθήνα, ’Εθνική Τράπεζα της Ε λ ­ λάδος (ύπό έκδοση).

9. Γρ. Θ. Στάθης. Τά χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής. °Αγιον ’Όρος. Κατάλογος περιγραφικός τών χειρογρά­ φων κωδίκων βυζαντινής μουσικής τών άποκειμένων έν ταΐς βιβλιοθήκαις τών Ιερών Μονών καί Σκητών τοϋ !Αγίου Όρους. "Ιδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογί­ ας, 'Ιερά Σύνοδος τής ’Εκκλησίας τής Ελλάδος, 1975. Οί τόμοι 1 καί 2 έχουν έκδοθεϊ, άλλοι πέντε ύπό

39

Λουκία Δρούλια

Ξένοι περιηγητές στην Ελλάδα Ό περιηγητισμός, φαινόμενο γνωστό από την άρχαία εποχή, παράλληλα με τη ροπή τοΰ ανθρώπου πρός τή μετακίνηση, εκφράζει τά πνευματικά ή άλλα (πρακτικά) ένδιαφέροντα κάθε ιστορικής περιόδου τά όποια ώθησαν τά άτομα —είτε μεμονω­ μένα είτε ομαδικά— σε ταξιδιωτικές εξορμήσεις. "Αν οί αρχαίοι ζήτησαν νά γνωρίσουν καλύτερα τόν κόσμο τους από φιλοπεριέργεια, νά τόν περιγράφουν γεωγραφικά, τοπογραφικά καί νά καταγράψουν τά μνημεία τοΰ πολιτισμού τους, ό άνθρωπος τοΰ στατικοΰ Μεσαίωνα, προσηλωμένος καθώς ήταν στή γη καί στά στενά τοπικά δρια τής ιδιαίτερης πατρίδας του, θά παρακινηθεί νά ξεπεράσει τά δρια αυτά από τήν πίστη του στό χριστιανισμό.

Έτσι από τή Δ. Εύρώπη θά ξεκινήσουν οί ιεραπόστολοι γιά νά μυήσουν στό λόγο τοΰ Χρίστου τούς «άγριους» τής ’Ασίας καί τής ’Αφρικής, ακόμα οί προσκυνητές μέ κατεύ­ θυνση τούς 'Αγίους Τόπους καί τούς άλλους τόπους λατρείας. Σ’ όλόκληρο τό Μεσαίωνα ή Παλαιστίνη γίνεται μία άπό τίς πιό πολυ­ σύχναστες περιοχές τής οικουμένης. Στόν αρχικό χριστιανικό ζήλο έρχονται όμως νά προστεθούν μέ τόν καιρό κι άλλα κίνητρα γιά τό ταξίδι πρός τούς 'Αγίους Τόπους. Ή επιβολή τού ταξιδιού αυτού από τίς εκκλησι­ αστικές αρχές ώς μέσο εξαγνισμού των «άμαρτωλών», ή συλλογή «αγίων λειψάνων» ώς πηγή, πολλές φορές, θησαυρισμού, αλλά καί συχνά, όπως σχολιάζει ό Έρασμος, «τό πρόσχημα γιά νά καλυφθεί ή δεισιδαιμονία, ή άστάθεια, ή ιδιοτροπία κι ή όρεξη γιά περιπέτεια», άλλοιώνουν πολλές φορές τήν υφή τού αρχικού κινήτρου, δηλαδή τής πί­ στης καί τής ευσέβειας. Μέ τόν καιρό οί έμποροι τής Δύσης, πού ώς τότε σταματούσαν στά σύνορα τοΰ χρι­ στιανικού κόσμου —έκεΐ έγίνονταν οί άνταλλαγές— άφυπνίστηκαν. Θέλοντας νά έπωφεληθοΰν άπό τό εμπόριο τών ’Ινδιών καί τής ’Ανατολής γενικότερα, προσπάθη­ σαν νά διασπάσουν τό μονοπώλιο τών μου­ σουλμάνων καί Εσραηλινών καί νά διεισδύ-

Σελίδα τίτλοι

βιβλίο τοΰ Aubry de La Me

σουν στίς μή χριστιανικές χώρες. 'Η έπιδίωξη αύτή είναι άλλωστε φανερή ήδη άπό τήν εποχή τών Σταυροφόρων: σκοπός τους δέν ήταν μόνο ν’ άνακτήσουν τούς 'Αγίους Τό­ πους γιά τούς χριστιανούς, άλλά ιδίως νά σπάσουν τούς συνοριακούς φραγμούς στήν ’Ερυθρά θάλασσα, ώστε νά έλευθερωθεΐ τό άνατολικό εμπόριο. Ή ιδιωτική πρωτοβουλία τών δυτικοευρωπαίων έμπορων μέ τόν καιρό βρίσκει κρατική υποστήριξη. 'Η άντιζηλία πού θά προκληθεϊ στόν οικονομικό τομέα άνάμεσα στή Γαλλία καί τήν ’Αγγλία στό χώρο τής ’Ανατολικής Μεσογείου, έχει άμεση σχέση μέ τόν πολιτικό άνταγωνισμό τών δύο κρατών στόν εύρωπαίκό χώρο. Μέ τή στροφή λοιπόν τοΰ ενδιαφέροντος τής ευρωπαϊκής πολιτι­ κής πρός τήν ’Ανατολική Μεσόγειο καί άνατολικότερα, φυσικό ήταν ν’ αυξήσουν οί διπλωματικές σχέσεις κι έτσι, παράλληλα μέ τά προξενεία πού είχαν ιδρυθεί γιά τήν προστασία τοΰ εμπορίου, πολλαπλές διπλω­ ματικές άποστολές ξεκινούν μέ κατεύθυνση τήν Κωνσταντινούπολη κι άλλες πόλεις τής ’Ανατολής. Στήν έννοια «περιηγητές» έντάσσονται λοιπόν όλες αυτές οί άνθρώπινες κατηγο­ ρίες: προσκυνητές, ιεραπόστολοι, έμποροι, διπλωματικοί ύπάλληλοι, ναυτικοί, στρατι-

<Voyages en Europe, Asie et Atrique», Χάγη (1727)

ωτικοί, τυχοδιώκτες, εξόριστοι η φυγάδες, ακόμα καί μερικοί ακούσιοι ταξιδιώτες πού σάν αιχμάλωτοι τών Τούρκων καί τών πει­ ρατών γνώρισαν τίς μακρινές χώρες. Καί τούτο γιατί τά αρχικά κίνητρα τού ταξιδιού τους δεν τούς εμπόδισαν νά δούν, νά παρα­ τηρήσουν καί σέ πολλές περιπτώσεις νά καταγράψουν δσα είδαν καί γνώρισαν στη διάρκεια τών περιπλανήσεών τους, άνοίγοντας ταυτόχρονα τό δρόμο γιά τόν «καθεαυτό» περιηγητή —τόν άνθρωπο δηλαδή πού αποφασίζει νά μετακινηθεί παρακινημένος από τά πνευματικά ρεύματα τής εποχής του. Έτσι οί φιλοπερίεργοι λόγιοι, είτε ώς μέλη αποστολής είτε από ιδιωτική πρωτοβουλία, θά ξενιτευτούν προσωρινά γιά νά ικανοποι­ ήσουν τίς πνευματικές καί ψυχικές τους άνάγκες, άνάλογα μέ τά έναλλασσόμενα κά­ θε φορά επιστημονικά ενδιαφέροντα καί τίς ζητήσεις τού σύγχρονου πνεύματος: γεωγρα­ φικά, φυσιογνωστικά, αρχαιολογικά, ιστορι­ κά, φιλολογικά κι αργότερα κοινωνιολογι­ κά. Ή τάση γιά τή μετακίνηση θά ένισχυθεΐ στήν ’Αναγέννηση, δπου κύριο χαρακτηρι­ στικό τής εποχής είναι ή συνείδηση τής αύτοψίας. Γιά τούς Έλληνες καί τόν έλληνικό χώρο στήν περίοδο τής Τουρκοκρατίας, αλλά καί πρίν από τήν άλωση τής Κωνσταντινού­ πολης, σώζονται αξιόλογες μαρτυρίες στά κείμενα τών ξένων περιηγητών. ’Αραιότερες στά παλαιότερα χρόνια, δταν ό χώρος αύτός δέν ήταν παρά ένα πέρασμα πρός τήν Πα­ λαιστίνη ή, αργότερα, τήν Κωνσταντινούπο­ λη, οί περιγραφές θά πυκνώσουν ατούς έπόμενους αιώνες, μέ τήν αύξηση τού ένδιαφέροντος πρός τήν κυρίως 'Ελλάδα, τίς άρχαιότητές της, τούς σύγχρονους κατοίκους της. ’Από τούς προσκυνητές τών 'Αγίων Τό­ πων πολλοί είχαν έλθει σ’ επαφή μέ τό έλληνικό στοιχείο, γιά τό όποιο, επηρεασμέ­ νοι από θρησκευτικές διαφορές, έκφράζονταν συχνά μέ αυστηρότητα ή καί δυσμένεια. Δέν πρέπει νά λησμονούμε άλλωστε δτι ή διάθεση γενικά τών δυτικοευρωπαίων απέ­ ναντι ατούς Έλληνες, παρόλο τό θαυμασμό τους γιά τήν κλασική αρχαιότητα, δέν ήταν πάντα ή ίδια στή διάρκεια τής Τουρκοκρατί­ ας. Διαφοροποιόταν άνάλογα μέ τίς θρη­ σκευτικές πεποιθήσεις, τίς πολιτικές κι έμπορικές ή τίς πνευματικές άνάγκες τών ποι­ κίλων κοινωνικών σφαιρών διά μέσου τών αιώνων. ’Αρκετά διαδεδομένη λοιπόν ήταν στό 15ο καί 16ο αιώνα ή πίστη πώς ή πτώση τής βυζαντινής αυτοκρατορίας άποτελοΰσε μιά δίκαιη εκδίκηση γιά τήν άλωση τής 42

Τροίας άπό τούς άρχαίους Έλληνες. Κι ό καθολικός κλήρος, σ’ δλη τή διάρκεια τής Τουρκοκρατίας, θεωρούσε αύτή τήν πτώση ώς θεία δίκη έναντι τών «αιρετικών» τής ’Ανατολικής ’Εκκλησίας, άπό άφορμή τό Σχίσμα. “Αλλωστε, στό 17ο αί. ή προσέγγιση προτεσταντικών όμάδων μέ τό Πατριαρχείο τής Κωνσταντινούπολης δημιούργησε νέες αιτίες άγγλογαλλικών άνταγωνισμών. Οί περισσότεροι προσκυνητές περιγρά­ φουν λεπτομερειακά συνήθως μόνο τούς ιε­ ρούς τόπους· ωστόσο μερικοί, έφόσον ό δρόμος τους περνούσε άπό τήν κυρίως Ε λ­ λάδα ή τά νησιά της, δέν παρέλειπαν νά σημειώνουν δ,τι τούς κινούσε τό ένδιαφέρον στά μέρη αυτά. Ό Nicolo de Martoni έπιστρέφοντας άπό τήν 'Ιερουσαλήμ (1394) καταχωρίζει στό όδοιπορικό του πληροφο­ ρίες γιά τά νησιά άπ’ δπου πέρασε καθώς καί γιά τήν Εύβοια, τήν Κόρινθο καί τήν ’Αθήνα. ’Αξίζει νά έπισημανθεΐ τό γεγονός δτι ό Μαρτόνι θεωρείται ώς ό πρώτος δυτι­ κός έπισκέπτης στήν άρχαία πρωτεύουσα. Ό William Wey ('Ιερουσαλήμ 1458, 1462) θά θεωρήσει χρήσιμο νά περιλάβει στό βιβλίο του ένα λεξιλόγιο καί όρισμένες φράσεις γιά νά εξυπηρετήσει τούς μελλοντικούς ταξιδιώ­ τες, ενώ ό Erhardt Reuwich περιγράφει δσες σύγχρονες ένδυμασίες θά συναντήσει. 'Η έργασία του παρουσιάζεται στό Peregrinatio nes in Terram Sanctam τού Bernhard von Breydenbach, βιβλίο πού τυπώθηκε στή Μαγεντία στά 1486. Μνείες κι άπεικονίσεις ελληνικών τοποθεσιών βρίσκουμε στά Χρο­ νικά τής Νυρεμβέργης, δπου ή ’Αθήνα κι άλλες πόλεις παριστάνονται σάν γοτθικές πόλεις. Είναι φανερό δτι σέ πολλές περιπτώ­ σεις οί άφηγήσεις καί περιγραφές στά περιη­ γητικά κείμενα δέν προέρχονται άπό αύτοψία. Συνηθιζόταν ήδη άπό τά παλιά χρόνια, επειδή ή ταξιδιωτική λογοτεχνία άποτελούσε προσφιλές άνάγνωσμα, πολλοί συγγρα­ φείς νά συντάσσουν παρόμοια κείμενα βασι­ σμένα στούς άρχαίους συγγραφείς καί σέ παλιότερους ταξιδιώτες. Τά κείμενα αύτά, πού συχνά περιείχαν σφάλματα, άνακρίβειες καί παρανοήσεις, συνοδεύονταν άπό φαντα­ στικές εικονογραφήσεις. Οί Έλληνες κι όρισμένοι έλληνικοί τόποι άναφέρονται ήδη στά Ταξίδια τού John of Maundeville. Πρόσωπο πού άμφισβητήθηκε τόσο γιά τ’ δνομά του δσο καί γιά τήν καταγωγή του καί τά μακρινά ταξίδια πού περιγράφει, ό Maundeville στό πολυδιαβασμένο βιβλίο του μιλά γιά τούς Έλληνες καί τίς περίεργες, κατά τή γνώμη του, θεολογι-

κές τους άντιλήψεις. Τους προσκυνητές καί Ιεραποστόλους άκολουθοΰν στίς περιηγήσεις στήν ’Ανατολή οί έμποροι. ’Ανάμεσα τους ξεχωρίζει στό πρώτο μισό τοΰ 15ου αί. ό Κυριάκός ό Άγκωνίτης, που σε άλλεπάλληλα ταξίδια του άπό τό 1412 ώς τό 1452, παράλληλα μέ τίς εμπορικές του ένασχολήσεις μελέτησε κι έξερεύνησε δλο τόν ελληνικό χώρο. Τό έντο­ νο ένδιαφέρον του πρός τά μνημεία τής κλασικής άρχαιότητας —άντιγράφει επιγρα­ φές, συγκεντρώνει αρχαιολογικό υλικό, πρα­ γματοποιεί μετρήσεις αρχιτεκτονικών μνη­ μείων, σχεδιάζει γλυπτά καί νομίσματα— τόν καθιστά πρόδρομο τών μελετητών τής άρχαιότητας. Θεωρήθηκε μάλιστα ό «θεμε­ λιωτής τής αρχαιολογικής επιστήμης». Στά ίδια περίπου χρόνια μέ τόν Κυριάκό βρί­ σκουμε έναν άλλο ’Ιταλό νά περιηγείται καί νά περιγράφει τίς άκτές καί τά νησιά τής Ελλάδας (περίπου 70). Πρόκειται γιά τόν Christoforo Buon Delmondi, τοΰ όποιου τό έργο Liber Insularum Archipelagi άποτέλεσε έναν πρότυπο οδηγό. ’Από τόν 16ο καί τίς αρχές τοΰ 17ου αί. σώζονται πολλαπλές περιγραφές μέ επίκεν­ τρό τους τους Τούρκους. Οί περιηγητές τής ’Ανατολής στρέφουν τά βλέμματά τους πρός τήν Κωνσταντινούπολη προσπαθώντας νά γνωρίσουν τά ήθη κι έθιμα τής νέας αυτο­ κρατορίας πού διαμορφώθηκε ΰστερα άπό τήν όριστική εγκατάσταση τών ’Οθωμανών στ’ ανατολικά παράλια τής Μεσογείου, ακό­ μα τίς δυνατότητες συναλλαγής μέ τούς νέ­ ους κατακτητές. Έμποροι είναι οί περισσό­ τεροι ταξιδιώτες πού κυκλοφορούν στήν ’Ανατολική Μεσόγειο σ’ αύτή τήν περίοδο. Στά οδοιπορικά ή ημερολόγιά τους —πολλά έχουν έκδοθεΐ στό Hakluyts Principal Navi­ gations ήδη άπό τό 1534— άναφέρουν κυρί­ ως τό εμπόριο καί σποραδικά περιγράφουν τούς τόπους μέ άρχαιολογικό ένδιαφέρον: ό J. Sanderson μιλά γιά τόν τάφο τοΰ 'Ομήρου στή Χίο καί ό Th. Dallam γιά τίς άρχαιότητες τής Τροίας. ’Αντίθετα μέ τούς Άγγλους, οί Γάλλοι, δσοι περιβάλλουν τόν πρώτο πρέσβυ τής Γαλλίας στήν 'Υψηλή Πύλη D’Aramon, άντιπροσωπεύουν επάξια τό πνεύμα τής Α να ­ γέννησης σ’ έκείνη τήν εποχή. Ό Pierre Gilles (Gyllius) δίνοντας μιά λεπτομερειακή περι­ γραφή τής Κωνσταντινούπολης (1561) θέτει τίς βάσεις γιά τή μελέτη τών βυζαντινών άρχαιοτήτων καί στό έργο του De Bosphoro Thracio διακρίνεται γιά τίς γνώσεις κι άκριβολογία του. Ό γιατρός κάί φυσιοδίφης

Pierre Belon du Mans ξεχωρίζει γιά τό φιλε­ λεύθερο καί διεισδυτικό του πνεΰμα. Στό βιβλίο του Les observations de plusieurs singularites et choses memorables trouvees en Grece, Asie, Judee, Egypte, Arabie et autres Pays Etrangers σημειώνει άξιόλογες κρίσεις καί παραληρήσεις γιά τή ζωή γενικά τών λαών τής ’Οθωμανικής αΰτοκρατορίας, τή γεωγραφία, τή φυσική, τήν ιστορία, βιοτε­ χνία, εμπόριο, θρησκεία, ήθη κι έθιμα, δια­ κυβέρνηση, άκόμα καί γιά τίς ελληνικές άρχαιότητες. Τό έργο του διαβάστηκε πολύ άπό τούς συγχρόνους του: πέντε εκδόσεις είδαν τό φώς στό 16ο αί. Στόν ίδιο κύκλο, γύρω άπό τόν D’Aramon, κινήθηκαν διαλε­ χτοί περιηγητές πού ξεχώρισαν γιά τίς ένδιαφέρουσες άφηγήσεις τους, πού άναφέρονταν έπίσης καί στά έλληνικά πράγματα. Ό γεωγράφος τοΰ βασιλέα Nicolas Nicolay, ό Andre Thevet, «κοσμογράφος τοΰ βασιλέα», ό Guillaume Postel, «κοσμοπολίτης», δπως αύτοαποκαλεΐται, δπως ό Pierre Gilles καί ό Belon du Mans πού άναφέραμε πάρα πάνω, δέν παρέμειναν άπλοι παρατηρητές· είχαν κι έναν άλλο συγκεκριμένο σκοπό: νά συγ­ κεντρώσουν μαρτυρίες τοΰ άρχαίου πολιτισμοΰ. Τό ίδιο κι ό Βέλγος Augier Ghiselin de Busbecq, ό διπλωματικός άντιπρόσωπος τοΰ Φερδινάνδου τής Αυστρίας στήν αύλή τοΰ Σουλτάνου. Ποτισμένος κι αυτός μέ τίς ιδέες τής Αναγέννησης, άσχολήθηκε έντονα μέ τήν περισυλλογή άρχαίων έπιγραφών καί χειρογράφων. Στό πρόσωπο τοΰ Busbecq βρίσκουμε έναν πρώιμο φιλέλληνα. Στίς έπιστολές του σχολιάζει τήν άδιαφορία τών χριστιανών ηγεμόνων γιά τήν τύχη τοΰ ελλη­ νικού λαοΰ, γιά τόν όποιο έκφράζεται μέ συμπάθεια καί τονίζει τό χρέος τής Ευρώπης άπέναντι στούς “Ελληνες γιά τήν κλασική τους κληρονομιά. Ή κίνηση γιά τή συναγωγή βυζαντινών χειρογράφων κι άρχαίων κειμηλίων έντείνεται άπό τόν 16ο αί. καί πέρα. Όπως στό 15ο αί. οί ’Ιταλοί είχαν στείλει τόν Ίανό Λάσκαρη κι άλλους λόγιους, έτσι στό 16ο οί ηγεμό­ νες κι οί έκκλησιαστικοί άρχοντες, κυρίως Γάλλοι καί ’Ισπανοί, στήν προσπάθειά τους νά ένθαρρύνουν τίς κλασικές σπουδές, όργάνωναν άποστολές στήν ευρωπαϊκή Τουρ­ κία μέ σκοπό τή συγκέντρωση χειρογράφων, άρχαίων έπιγραφών, νομισμάτων κλπ. μέ τά όποια ήθελαν νά εμπλουτίσουν τίς βιβλιοθή­ κες καί τίς συλλογές τους. Παρόμοιες άποστολές δέν άνατέθηκαν μόνο σέ λογίους· οί διπλωματικοί υπάλλη­ λοι στήν Κωνσταντινούπολη, οί έμποροι, οί 43

ναυτικοί ή ακόμα ειδικοί πράκτορες χρησι­ μοποιήθηκαν γιά τό σκοπό αύτό. Αναφέ­ ρουμε ένδεικτικά τό δνομα τοϋ Thomas Ho­ ward, κόμητα Arundel πού, θέλοντας, δπως άνέφεραν γι’ αύτόν οί σύγχρονοί του, «νά μεταφέρει στην Αγγλία την άρχαία Ελλά­ δα», άνέθεσε στόν άγγλο πρέσβυ στήν Κων­ σταντινούπολη Sir Thomas Roe νά ψάξει γι’ άγάλματα. Ταυτόχρονα έστειλε στήν 'Ελλά­ δα ειδικό πράκτορά του, τόν William Petty, πού κοντά στ’ άλλα πολύτιμα αντικείμενα βρήκε τό αρχαίο χρονικό, γνωστό ως τό Πάριο Χρονικό. 'Ωστόσο ό ζήλος των άπεσταλμένων πολ­ λές φορές στάθηκε όλέθριος γιά τούς αρχαί­ ους θησαυρούς: προσπαθώντας νά ικανο­ ποιήσουν τούς έντολεΐς τους κατέστρεφαν συχνά τ’ άρχαϊα μνημεία. Ό Antoine Galland κι ό Petit de La Croix στό 17ο αί., ό Michel Fourmont, ό Abbe Sevin, ό Paul Lucas κι ό Peyssonnel στόν 18ο, ό Edward Clarke κι ό λόρδος Elgin στόν 19ο καί γενικά δσοι συνοδέυσαν τίς διπλωματικές άποστολές των γάλλων πρέσβεων, δπως τού Louis Deshayes, τοϋ Marquis de Nointel κι άργότερα τοϋ κόμητα Choiseul-Gouffier, τό έργο τοϋ όποιου άποτελεϊ σταθμό στήν περιηγητική λογοτεχνία, συγκέντρωσαν πολύτιμο υλικό γιά τίς συλλογές τής Δύσης. ”Αν καί τό ύλικό αύτό συντέλεσε άποφασιστικά στήν άνθηση καί τήν προώθηση τής κλασικής παιδείας στή Δύση, οί Έλληνες δσο περνούσαν τά χρόνια παρακολουθούσαν μέ συντριβή τή σκύλευση των προγονικών τους μνημείων. Ό άγγλος περιηγητής Hobhouse, πού συνοδέυ­ σε τό λόρδο Byron στό πρώτο του ταξίδι στήν Ελλάδα, θά σημειώσει δσα χαρακτηρι­ στικά τοϋ έλεγε τό 1805 ό λόγιος δάσκαλος ’Αθανάσιος Ψαλίδας: «’Εσείς οί ’Άγγλοι μάς παίρνετε τά έργα τών προγόνων μας. Φυλάξτε τα καλά. Εμείς οί Έλληνες θά έρθουμε μιά μέρα νά σάς τά ξαναζητή­ σουμε». Στό 17ο αί. τά βλέμματα στρέφονται μέ περισσότερη επιμονή πρός τόν έλλαδικό χώ­ ρο. 'Υπάρχουν άνθρωποι πού, θέλοντας νά γνωρίσουν τά λείψανα τής ελληνικής αρχαι­ ότητας, άλλά καί τούς σύγχρονους κατοί­ κους τοϋ τόπου, ξεκινούν μέ μόνο σκοπό νά έπισκεφθοΰν τήν άρχαία χώρα. Ή έγκατάσταση γάλλων προξένων στή χώρα αύτή στίς άρχές τοϋ αιώνα καί ή 'ίδρυση ιεραποστολών στήν ’Αθήνα —τό 1645 τών Ιησουιτών καί τό 1659 τών καπουτσίνων— διευκολύνουν πο­ λύ τήν επικοινωνία καί συνεπώς τή μετάδο­ ση πληροφοριών μέ τήν άγνωστη ετούτη 44

χώρα. ’Εξάλλου, ύστερα άπό τό 1600 δέν είναι μόνο θρησκευτικά κι εμπορικά τά κί­ νητρα πού οδηγούν τούς Άγγλους στήν περιοχή τής ’Ανατολικής Μεσογείου. Ή άνησυχία τής ελισαβετιανής περιόδου, κοντά στήν επιδίωξη γιά πλουτισμό κι έπεκτατισμό, συνδυάζει ένα γενικό ενθουσιασμό γιά τά ταξίδια ώς μορφωτικό μέσο. Άγνωστη καί λησμονημένη στούς παλαιότερους χρόνους, ή ’Αθήνα άρχίζει τώρα νά έπισύρει τήν προσοχή τών επισκεπτών. Οί περιγραφές γιά τήν άρχαία πρωτεύουσα δλο καί πυκνώνουν. Τά μνημεία της περιγράφονται μέ περισσότερες λεπτομέρειες (1641) άπό τούς Ιησουίτες μοναχούς, τόν Pere du Loir τόν Pere Babin καί τόν Robert de Dreux. Στά 1674 φτάνει στήν ’Αθήνα ό γάλλος πρέσβυς Nointel, καί ένα χρόνο άρ­ γότερα ό γάλλος γιατρός Jacob Spon μέ τόν άγγλο George Wheler. Τήν ίδια έποχή φτά­ νει κι ό τοϋρκος περιηγητής Έβλιγιά Τσελεμπή. Οί πληροφορίες του γιά τόν Παρθε­ νώνα είναι μοναδικές καί πολύτιμες, άφοΰ, ώς μωαμεθανός, πήρε τήν άδεια νά εισχωρή­ σει στό εσωτερικό τού τότε τζαμιού. Οί μαρτυρίες τού ’Εβλιγιά μαζί μέ τήν περιγρα­ φή τών Spon καί Wheler καί τά σχέδια τής άποστολής Nointel άποτελοΰν σημαντική πηγή γιά τή γνώση τού άρχαίου μνημείου πρίν άπό τό βομβαρδισμό τών Βενετών στά 1687. Τή χρονιά πού ταξίδεψαν οί Spon καί Wheler στήν Ελλάδα, κυκλοφόρησε στή Γαλλία κι είχε μεγάλη έπιτυχία ένα βιβλίο μέ θέμα τήν ’Αθήνα, τιτλοφορημένο: Athenes ancienne et nouvelle τού La Guilletiere. Ωστόσο τό σύγγραμμα αύτό προκάλεσε πολ­ λές συζητήσεις γύρω άπό τό συγγραφέα του. Καθώς έγινε φανερό ύστερα άπό διαμάχες μεταξύ τού Spon καί τού Guillet, τό βιβλίο δέ βασιζόταν σέ αύτοψΐα τού ίδιου τού συγγρα­ φέα G.A. Guillet πού υπογράφει τόν πρόλο­ γό, ούτε σέ άφήγηση τοϋ άδελφοΰ του La Guilletiere, δπως ισχυρίζεται. Πρόκειται γιά ένα ζωντανό κι ενδιαφέρον άφήγημα δπου συνδυάζονται γνώσεις άντλημένες άπό τούς άρχαίους συγγραφείς καί τόν όλλανδό φιλό­ λογο Meursius, μέ πληροφορίες άπό παλαιότερους περιηγητές ή άπό τά χειρόγραφα ύπομνήματα τών συγχρόνων καπουτσίνων μοναχών. Ή πεποίθηση δτι ή Ελλάδα είναι ό τόπος πού πρέπει νά έπισκεφθεί κάθε καλλιεργη­ μένος άνθρωπος άρχίζει πάλι νά γίνεται κοινή συνείδηση καί στή νεότερη έποχή. Ή κίνηση αύτή έντείνεται στόν αιώνα τού Δια-

φωτισμού, όπου ή αρχαιότητα δεν παραμε­ ρίστηκε από τίς νέες ιδέες · αντίθετα, έγινε ή πηγή άπ’ δπου οί άνθρωποι άντλησαν τά πρότυπά τους γιά την ελευθερία τής σκέψης καί την άξιοπρέπεια του ατόμου. Οί αρχαιο­ λογικές άνασκαφές του Winckelman στην Ιταλία έπιβεβαιώνουν τήν άξια τής άρχαιο-

λογικής έπιστήμης καί ξαναζωντανεύουν τόν αρχαίο κόσμο στά μάτια των συγχρόνων. Οί άνθρωποι θά μιμηθοΰν τούς κλασικούς σέ ποικίλες έκδηλώσεις: τήν ενδυμασία, τήν αρχιτεκτονική, τίς καλές τέχνες. Παράλληλα, ή ίδρυση τής άρχαιόφιλης 'Εταιρείας των Dilettanti (1764) καί ή έπέκταση στόν έλλη45

νικό χώρο τοΰ Grand Tour των άγγλων εύγενών, λόγω των ναπολεόντειων πολέμων, οδηγούσαν σέ κάθε στιγμή τά βήματα των περιηγητών πρός τήν Ελλάδα. Ό κατάλογος τών περιηγητών είναι μα­ κρύς κι οί άρχαιολάτρες πολλοί. Ωστόσο ό θαυμασμός τους πρός τήν άρχαιότητα βρί­ σκεται συχνά σέ αντίθεση πρός τά συναισθήματά τους απέναντι στους νεότερους "Ελλη­ νες. Πολλοί αγανακτούν γιά τήν παρακμή τους, απογοητεύονται άπότή σύγχρονη πρα­ γματικότητα κι έκφράζονται πολλές φορές μέ άμείλικτη αυστηρότητα. "Ομως, ύπάρχουν πολλοί πού αντιμετώπιζαν τήν κατά­ σταση μέ μεγαλύτερη ψυχραιμία κι άντικειμενικότητα · οί σύγχρονοι κάτοικοι τής άρχαίας χώρας τούς κινούν τό ενδιαφέ­ ρον. Μελετούν τά ήθη κι έθιμά τους καί τούς παραβάλλουν μέ τούς προγόνους τους. ’Αλ­ λά κι άν άκόμα ό παραλληλισμός δέν άποβαίνει πάντα ευνοϊκός, επικρατεί σιγά σιγά ή σκέψη πώς μέσα ά π τή μελέτη τοΰ νεότε­ ρου έλληνισμοΰ μπορεί ν’ άνιχνεύσει κανείς τούς συνδετικούς κρίκους πού θά οδηγή­ σουν στήν καλύτερη γνώση τοΰ άρχαίου κόσμου. ’Ανάμεσα στούς πρώτους πού δια­ τύπωσαν παρόμοιες άπόψεις είναι ό γάλλος Ρ.Α. Guys στό έργο του μέ τίτλο Voyage Litteraire de la Grece ou Lettres sur les Grecs anciens et modernes avec un parallele de leurs moeurs (Παρίσι 1771). Τέλος, στόν φθίνοντα 18ο αί., πολλοί είναι οί περιηγητές πού έχουν συλλάβει τίς ζυμώσεις κι ανακατατάξεις πού σημειώνον­ ταν στόν ελληνικό χώρο. Ή άφύπνιση τών Ελλήνων κι ό ένδόμυχος πόθος γιά τήν εθνική τους αποκατάσταση γίνεται πιά φα­ νερός. Έτσι ή πεποίθηση δτι οί Έλληνες πρέπει νά ξανακαταλάβουν τή θέση πού τούς ταιριάζει άνάμεσα στ’ άλλα έλεύθερα εύρωπαϊκά κράτη βρίσκει συχνά ύποστήριξη στά κείμενα τών περιηγητών, τοΰ Pouqueville, τοΰ Scrofani κι άλλων πού κυκλοφόρησαν ευρύτατα στίς πρώτες δεκαετίες τοΰ 19ου αί. Στά ίδια πλαίσια πρέπει νά τοποθετηθούν τά πολυδιαβασμένα λογοτεχνικά κείμενα δύο φημισμένων περιηγητών: τό Itineraire de Paris a Jerusalem τοΰ Chateaubriand καί τό Childe Harold τοΰ Byron. "Αν καί δέν άναφέρονται αποκλειστικά στήν Ελλάδα, προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στό έλληνικό ζήτημα καί συνετέλεσαν άποφασιστικά στή στροφή τοΰ εύρωπαϊκοΰ ενδιαφέροντος πρός τόν έλληνικό λαό καί τά προβλήματά του. Ή μελέτη τής άρχαιότητας δέν απορροφά 46

άποκλειστικά δλο τό ένδιαφέρον τών ταξι­ διωτών. ’Από τούς πρώτους πού κινήθηκαν πρός τόν έξω κόσμο μαζί μέ τούς γεωγρά­ φους ήταν οί φυσιοδίφες καί βοτανολόγοι. Έγινε κιόλας λόγος γιά τόν Pierre Belon du Mans, τόν Busbecq καί τό σύντροφο τοΰ Spon, τόν Wheler. Στά 1700 ό καθηγητής τής βοτανικής Pitton de Tournefort ήγεΐται μιας άποστολής επιστημόνων μέ σκοπό νά μελε­ τήσουν τά φυσιοδιφικά, εθνογραφικά καί οικονομικά θέματα στήν περιοχή τής ’Ανα­ τολικής Μεσογείου. Μέ τή φυσιολογία στήν ’Ανατολή ασχολήθηκαν ό Σουδός Hasselquist, ό διάσημος ίταλός βιολόγος Λάζαρος Spallanzani κι ό καθηγητής τής βοτανικής John Sibthorp. Τό πολύτιμο έργο τοΰ τελευ­ ταίου, τιτλοφορημένο Flora Greca, θεωρεί­ ται μνημείο γιά τήν έλληνική χλωρίδα. Χρει­ άστηκε 24 χρόνια γιά νά ολοκληρωθεί καί έκδόθηκε μετά τόν πρόωρο θάνατο τοΰ Sib­ thorp, άνάμεσα στά χρόνια 1806-1840. "Ας σημειωθεί δτι οί περιηγούμενοι τά μέρη τής ’Ανατολής πολλές φορές κοντά στά δικά τους ένδιαφέροντα είχαν κι άλλη απο­ στολή: νά συγκεντρώνουν πληροφορίες χρή­ σιμες γιά τήν εξωτερική πολιτική ή τίς στρα­ τηγικές ένέργειες τών κυβερνήσεών τους. Γιά τό λόγο αύτό οί βενετοί κι οί τοΰρκοι κυρί­ αρχοι δέν έβλεπαν πάντα μέ καλό μάτι τούς ξένους, δποιο κι άν ήταν τό φανερό κίνητρο τής έπισκέψεώς τους. Βοτανολόγος ήταν κι ό Δήμος Στεφανόπολι πού κατέβηκε στήν Ε λ­ λάδα μαζί μέ τόν άνεψιό του Νικολό, ώς μέλη άποστολής «σχετικής μέ τίς τέχνες», άλλά στήν πραγματικότητα ώς πράκτορες τοΰ Βοναπάρτη. Στόν 18ο αί. κι ειδικότερα πρός τά τέλη του, έκδηλώνεται μιά αυξημένη προτίμηση πρός τά χρήσιμα θέματα: φυσικές επιστήμες, οικονομικές, ιστορικές, κοινωνικές, ή δημο­ γραφία κι οί στατιστικές, τέλος δ,τι πλησιά­ ζει περισσότερο στήν επιστήμη τοΰ άνθρώπου καί τής κοινωνίας. Ή στροφή πρός τά νέα ένδιαφέροντα κατοπτρίζεται καί στά ταξιδιωτικά έγχειρίδια. ’Από τούς πρωτοπό­ ρους σ’ αύτό τό είδος τής πληροφοριοδοτήσεως είναι ό σικελός περιηγητής Scrofani. Ή άρχαιολατρία του δέν τόν εμποδίζει νά μελε­ τήσει προσεκτικά καί νά σημειώσει στό όδοιπορικό του δσα στοιχεία μπόρεσε νά συγκεν­ τρώσει γιά τήν καθημερινή ζωή τοΰ έλληνικοΰ λαοΰ. ’Ανάλογη είναι ή περίπτωση τοΰ γάλλου προξένου στή Θεσσαλονίκη Felix de Beaujour, τοΰ άγγλου συνταγματάρχη Willi­ am Leake, τοΰ Francois Pouqueville. "Αν τά κίνητρα έδώ πηγάζουν άπό διαφορετικούς

λόγους —νά εξυπηρετηθούν οι κυβερνήσεις τών μεγάλων Δυνάμεων στόν ανταγωνισμό τους γιά την οθωμανική κληρονομιά— τά συγγράμματά τους θά κυκλοφορήσουν ευρύ­ τατα στήν εποχή τους καί θά χρησιμέψουν ώς μοναδικές πηγές στους σύγχρονους ιστο­ ρικούς αλλά καί στους μεταγενέστερους ερευνητές τής προεπαναστατικής περιόδου στήν Ελλάδα. Πυκνός είναι ακόμα ό κατάλογος τών περιηγητών στήν περίοδο αύτή · φυσικά δέν μάς είναι δυνατό νά τούς απαριθμήσουμε δλους, δσο σημαντικές κι άν στάθηκαν οί αφηγήσεις καί ή εικονογράφηση πού παρου­ σίασαν σχετικά μέ τήν 'Ελλάδα. Έ να σημείο πιστεύω δμως δτι πρέπει νά τονιστεί έδώ: δτι ή άμεση επαφή τών ξένων μέ τόν ελληνικό λαό καί τά συγγράμματα τών περιηγητών μέ τό πλήθος τών ένημερωτικών πληροφοριών γιά τήν κατάσταση καί τά προβλήματα τών νεοτέρων Ελλήνων συντέλεσαν άποτελεσματικά στήν καλλιέργεια καί διάδοση του φιλελληνικοϋ ρεύματος. Ή Ελληνική ’Επανάσταση δέν άνέκοψε τό ρεύμα πρός τήν Ελλάδα· νέα κίνητρα ωθούν τώρα τούς ανθρώπους. Ή έλξη νά συμμετάσχουν στήν απελευθέρωση ένός καταπιεσμένου λαού, καί συγκεκριμένα τών απογόνων τών αρχαίων Ελλήνων, έφερε έκπροσώπους ποικίλων έθνοτήτων, κοινωνι­ κών κύκλων καί ιδεολογιών στήν έπαναστατημένη χώρα. Ώ ς απλοί ταξιδώτες ή ώς εθελοντές, πολλοί άπ’ αύτούς, παρ’ δλη τήν ταραγμένη άτμόσφαιρα τής εποχής, δέν παρέλ,ειψαν νά καταγράψουν τίς εντυπώσεις κι εμπειρίες τους, τίς τόσο πολύτιμες, άφοΰ προέρχονται άπό αύτόπτες μάρτυρες. Αύτή ή ταξιδιωτική λογοτεχνία λοιπόν, προϊόν συχνά τής φαντασίας, ή καί τής λογοκλοπίας, διάσπαρτη πολλές φορές άπό

σφαλερές πληροφορίες ή λαθεμένες ερμηνεί­ ες, άποτελεϊ μοναδική πηγή γιά τήν ιστορική έρευνα γενικά, καί ειδικότερα γιά τήν ιστο­ ρία τού ελληνικού λαού. "Ας μήν ξεχνάμε δτι οί ίδιάζουσες συνθήκες πού έπέδρασαν στήν πορεία τού ελληνισμού, επηρέασαν τήν όμαλή διαμόρφωση τής ιστορικής του συνειδήσεως. Ή ξένη κυριαρχία, είτε άπό λόγους οικονομικούς, είτε άπό λόγους δυσπιστίας πρός τό έντυπο, δέν εύνόησε τή διάδοση τής τυπογραφίας, τού βιβλίου, τού περιοδικού τύπου, μέσα στά δρια τής ’Οθωμανικής αύτοκρατορίας. Οί ίδιες δυσμενείς συνθήκες εμπόδισαν, σέ μεγάλες περιοχές τού έλληνικοΰ χώρου, τήν άδιάλειπτη διατήρηση τών άρχείων καί συχνά κατέστρεψαν μαρτυρίες καί τεκμήρια πού άναφέρονταν στή γνώση τού παρελθόντος. Έτσι, έμπλουτισμένο μέ άφθονη καί ποι­ κίλη εικονογράφηση —τοπογραφικά σχέδια, χάρτες, άπόψεις, σχεδιαγραφήματα έπιγραφών, άρχαίων νομισμάτων, άρχιτεκτονικών μνημείων, ένδυμασιών, δείγματα τής έλληνικής χλωρίδας κ.ά.— τό άνεκτίμητο αύτό ύλικό καλύπτει τήν ιστορία σ’ δλο της τό πλάτος καί προσφέρει συχνά τεκμηρίωση πού δέ βρίσκεται σέ άλλες πηγές. Ωστόσο τό ύλικό αύτό δέν είναι άπρόσωπο. Έχοντας ύποστεί μιά κριτική επεξεργασία, προερχό­ μενη άπό τά βιώματα καί τίς γνώσεις τού κάθε ταξιδιώτη, είναι στενά συνδεδεμένη μέ τήν άνθρώπινη παρουσία. ’Ανεξάρτητα λοι­ πόν άπό τή φιλολογική του ποιότητα, τό κάθε περιηγητικό κείμενο άποτελεϊ άξια μο­ ναδική κι άνεπανάληπτη.

■

Τό παραπάνω άρθρο είναι τό κείμενο όμιλίας τής κ. Λ. Δρούλια, πού έγινε στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, στά πλαίσια τής σειράς όμιλιών καί συζητήσεων μέ τίτλο «'Ερευνητική δουλειά στή Γεννάδειο».

47

Γιώργος Α. Παναγιώτου

Γιώργος Κ. Κατσίμπαλης «Ό δίσκος είχε τή φωνή τοϋ Παλαμά μέ νέα όμοφυλόφιλα ποιήματα!» Γιωργής Κότσιρας

Διστάζω — ξομολογιέμαι την αδυναμία μου — νά προσδιορίσω με επάρκεια μια φυσιογνωμία πολύτροπη καί πολυδύναμη των νεότερων γραμμάτων μας κι ας ζήτησα την επικουρία τοϋ («ποιητική άδεια») ανακόλουθου των άφιερωμένων σ’ αυτόν στίχων τοϋ Γιωργη Κότσιρα, πού πασχίζουν καί κείνοι νά διευκρινίσουν τό ανάστημα πού υπήρξε ό Γιώργος Κ. Κατσίμπαλης. Γιατί ή οικοδόμηση τής καλλιτεχνικής άναβίωσης στερείται κάποτε κάποτε τής στερεότητας των ύλικών πού συγκροτούν μιά άνθρώπινη προσωπικότητα, στερεότητα σε σχέση μέ τήν αντοχή στό χρόνο βέβαια. Θέλω νά πω πώς δσο κι αν ή διαιώνιση τοϋ προσώπου θεωρείται έργο τής δικαιοδοσίας τών πηγών έκείνων, γραφτών στήν πλειονότητά τους, πού άνακλαστικά όριοθετοϋν τή διαχρονική καλή φήμη, στήν περίπτωση τοϋ Γ. Κ. Κατσίμπαλη, πέρα άκόμη κι από τή μαρτυρία ενός Χένρυ Μίλλερ καί «εν απουσία» της, τό πρόσωπό του, δίχως νά χρειάζεται νά περιβληθεΐ τήν άχλή τού μύθου, επιβιώνει καθημερινά πρωτογενώς στόν ελληνικό περίγυρο — τουλάχιστο. Τό πρόβλημα ώστόσο παραμένει άλυτο, δσο κι ελκυστικό: τί άκριβώς ήταν ό Κατσίμ­ παλης; Ό πιονέρος τής συστηματικής βιβλι­ ογραφίας στόν έλλαδικό χώρο; Ό έξαρχος τής «γενιάς τοΰ ’30»; Ό μοχλός τών «Νέων Γραμμάτων»; Ό πιστός Εΰμαιος τοϋ παλαμικοϋ λογισμού καί χορηγός τοϋ ομώνυμου Ινστιτούτου πού μάς χάρισε τά "Απαντά του; Ό μαγκουροφόρος «τριανέμης» τής Μαγκουφάνας καί κάθε οϊκου ήδονής; Ό «Κο­ λοσσός τοΰ Μαρουσιοΰ»; Ό μαχητής τών έθνικών άγώνων; Ό σταυροφόρος γιά τή διάδοση τής έλληνικής λογοτεχνίας στό έξωτερικό; Ή μήπως ό «κλώσσος» πού μέ ενα του νεύμα ή τηλεφώνημα άλλαζαν δλα τά προγράμματα τών απανταχού τοϋ λεκανοπε­ δίου λογοτεχνών καί λογοτεχνιζόντων γιά νά συγκεντρωθούν δίπλα του, στοΰ «Άπότσου» ή δπου άλλοΰ έκεϊνος προστάζει; Ό Γιώργος Κ. Κατσίμπαλης ήταν δλα αυτά καί πολλά άλλα, καί μάλιστα δχι άθροιστικά λογιζόμενα, μά σέ μιά συνίζηση καί σύζευξη «διαλε­ κτικά» έποικοδομητική. Συγκλονιστικά δρα­ στική καί διεισδυτικά καταλυτική. Ό Κατσίμπαλης γεννήθηκε τό 1899. Γιός τοΰ Κωνσταντίνου Κατσίμπαλη, πρόμαχου τοΰ δημοτικισμού καί παρακοιμώμενου τοΰ 48

Κωστή Παλαμά. Ή πολιτιστική διδαχή τοΰ οικογενειακού κύκλου, τό παλαμικό κανάκεμα, οι μεταφράσεις τοΰ πατέρα του (π.χ. Όμάρ Καγιάμ) διαμορφώνουν τά άναγκαΐα στηρίγματα γιά τή μελλοντική πορεία. Αύτή ή σκανδαλιστικά έρμαφρόδιτη κοινωνική άνάταξη τής «μέσης τάξης», πού ποτέ της δέν στάθηκε τόσο επαρκής ώστε νά ένδυθεΐ τήν άστική περιβολή, μήτε κι δταν χαρισμα­ τικά τής προσφέρθηκε ή έξουσία τόν Αύγου­ στο τοΰ 1909, διαθλάται καί στή φυσιογνω­ μία τοΰ Κατσίμπαλη: άπό τή μιά ό έμφυτος ρομαντισμός κι άπό δίπλα ή άποφασιστική διεκδίκηση καί τό ευ θαρσεϊν. ’Από έδώ καί τό κράμα φιλελευθερισμού καί συντήρησης μιάς όλόκληρης γενιάς, πού ή απόληξή του φτάνει ως τίς μέρες μας. Ό Κατσίμπαλης «θεωρεί» τή ρομαντική πλευρά συνυφασμένη μέ άκρα αποφασιστικότητα καί ντομπροσύνη, πράγμα αδιανόητο γιά τούς ποικίλους «άναλφάβητους» συνομήλικούς του. Ή ρο­ μαντική διέξοδος, έτσι, συμπλέκεται μέ τήν πραγματιστική μεθόδευση κι άνάγεται σέ προσωπική στάση ζωής, σέ βιοθεωρία καί βιοαντίληψη. Τά έχέγγυα γιά τή χάραξη μιάς τέτοιας «γραμμής πλεύσεως» ήταν άνύπαρχτα, τόσο στήν έποχή λίγο πρίν καί κατά τή

διάρκεια τοΰ Πρώτου πολέμου, δσο καί κατά τή μεσοπολεμική. ’Από τή θηριωδία τοΰ διχασμού καί των πολλαπλών «παιγνίων» γύρω άπό τήν όλιγοφρενική συναισθη­ ματική ταύτιση καί τόν απολιτικό αυθορμη­ τισμό των Ελλήνων, ώς τό χάσμα της Μι­ κρασιατικής καταστροφής, με τό στόμωμα τοΰ άνεύθυνου μεγαλοϊδεατισμοΰ καί των υπόλοιπων άλλοθι γιά τόν αποπροσανατολι­ σμό των μόνιμα προβληματικών κατοίκων τούτου τοΰ τόπου. Ό ρομαντισμός τοΰ Κατσίμπαλη εμφανί­ ζεται άκρατα συνδεμένος μέ ουσιαστικά ρε­ αλιστικά αιτήματα, είναι μιά άπό τίς λίγες έξαιρέσεις τοΰ καιροΰ του, τό είπαμε. Τόσο στήν απόφασή του νά άφήσει στή μέση τίς σπουδές του στή Γαλλία γιά νά ένταχτεΐ στήν ’Εθνική Άμυνα, δσο καί στή μετέπειτα πραξεολογία του εμφανίζεται ώς υψιπετής στούς — απραγματοποίητους γι’ άλλους — στό­ χους του, πού τό πείσμα καί ή συνέπεια τούς καθιστά πραγματοποιήσιμους. ’Ασχολήθηκε πρώτιστα μέ πάθος ιερο­ φάντη μέ τήν κατάστρωση βιβλιογραφικών εργασιών γιά πρόσωπα τής έλληνικής λογο­ τεχνίας καί ξένους συγγραφείς. Πρώτος αυ­ τός έσκυψε καί έκανε έργο ζωής τή συγκέν­ τρωση, μέ επιστημονική μεθόδευση, πληρο­ φοριών άμεσα χρειαζούμενων γιά πρόσωπα τής λογοτεχνίας μας καί γιά τήν απήχηση πού είχε στόν τόπο μας τό έργο κάποιων ξένων. Νέστορας τών βιβλιογραφικών σπου­ δών. Ά ξιος συνεχιστής τής σπερματικής αλ­ λά βραχύχρονης διδαχής τοΰ Νικόλαου Πο­ λίτη κι ουσιαστικός πρωτομάστορας στόν τομέα αυτό μέ 41 τυπωμένες έργασίες του, 16 γιά Έλληνες καί 14 γιά ξένους, δπου τό μερίδιο τοΰ λέοντα άνήκει στή λατρεία του, τόν Παλαμά, έννιά συνολικά εκδόσεις. Ακόμη ύπήρξε ό έμψυχωτής τής γενιάς πού — καλώς ή κακώς — ονομάζεται «γενιά τοΰ ’30» δχι μόνο στήν πεζογραφική εκδοχή της (μέ τά ποικίλα «στοιχήματα» γιά τήν ένταξη όνομάτων), άλλά κρίσιμα καί στήν ποιητική της έκφραση. Μέ τά «Νέα Γράμμα­ τα» ή τόν πανθομολογούμενο τεκμηριωμένο αγώνα του γιά τήν έξάπλωση τής έπιρροής ποιητών δπως ό Σεφέρης, πεζογράφων δπως ό Θεοτοκάς ή κριτικών δπως ό Καραντώνης. ’Επίσης μεταπολεμικά στήριξε τήν «Άγγλοελληνική ’Επιθεώρηση» καί στάθηκε ό βασικός παράγοντας τής γνωριμίας τοΰ ξέ­ νου κοινοΰ μέ τό έργο τών νεοελλήνων δημι­ ουργών. Καί δέν είναι πού σύστησε έργα καί μπήκε μπροστά σέ κάθε προσπάθεια, άλλά ό ίδιος μετάφρασε Σεφέρη (μαζί μέ τόν Ρέξ

Γιώργος Κατσίμπαλης (1899-1978)

Ούώρνερ ή τόν Λώρενς Ντάρρελ), άλλά καί Παλαμά (μαζί μέ τό Θ. Στεφανίδη ή τόν Φ. Λεβέκ) κι άλλους. Άλλά περισσότερο, ίσως, ύπήρξε ένας άπό τούς έλάχιστους Ζωντα­ νούς Άντρες τών νεοελληνικών γραμμάτων, πού ή καθημερινή ζωή τους ήταν ένήμερη δχι άπό κάποιο θαμπό κρύσταλλο μέσα ιδω­ μένη καί πού οί διανθρώπινες σχέσεις τους στοιχίζονταν στήν ειλικρίνεια καί τό άπέραντο ήθος. Ό Γιώργος Κ. Κατσίμπαλης πέθανε στίς 25 ’Ιούλη 1978, άφοΰ τό πολεμικό του τραύ­ μα τόν βασάνισε μιά ολόκληρη ζωή καί τόν κατάστησε σχεδόν παράλυτο. Θεωρώ κι εγώ μέ τή σειρά μου, συμφωνώντας μέ τό νεκρο­ λόγο του στό «Χρονικό ’78» κ. Δ. Δασκαλόπουλο, έλάχιστο δείγμα σεβασμοΰ πρός τή μνήμη του τήν κατάστρωση Βιβλιογραφίας Κατσίμπαλη (μέ κορμό τή βιβλιογράφηση αυτοτελών εκδόσεων τοΰ «Χρονικοΰ»), τήν έκδοση σ’ ένα «κόρπους» τοΰ συνόλου τών βιβλιογραφικών εργασιών του, μέ παράλλη­ λη έρευνα μήπως λανθάνει άνέκδοτη εργα­ σία του καί — στή συνέχεια — ή παρακολού­ θηση τουλάχιστο τών 30 συγγραφέων βιβλι­ ογραφικά άπό έκεϊ πού σταματάει ή κατα­ γραφή Κατσίμπαλη, ένόσω τό έλληνικό κρά­ τος δέν έχει άκόμη πειστεί γιά τή χρησιμότη­ τα ενός Έθνικοΰ Κέντρου Τεκμηρίωσης κι άφήνει τήν Ελλάδα νά συναγελάζεται μέ τά υπόλοιπα 10 κράτη πού στεροΰνται παρό­ μοιου κέντρου, δηλαδή μέ 3 άσιατικά καί 7 άφρικανικά- "Ως τότε θά μένουμε μέ τό "Ιδρυμα Παλαμά, δημιούργημα τοΰ Κατσίμ­ παλη, κι άλλα ιδιωτικής πρωτοβουλίας κεντρίσματα.

49

Γιώργος Α. Παναγιώτου

Συμπληρώσεις σέ βιβλιογραφίες του Γ. Κ. Κατσίμπαλη Ή βιβλιογραφία είναι ή δημιουργική έρευνητική πράξη πού δοξάζει τη συλλογικότητα. Μοναχικές καί ξεκομμένες περιπτώσεις, απ’ δσο ταλαντούχα άτομα κι άν προέρχονται, δέν έχουν θέση στην περιοχή της. Πολύ περισσότερο δέν έχουν θέση έλιτικές καταστάσεις καί άντιεπιστημονικές περιχαρακώσεις σέ έπίπεδο παρέας. Ιδιαίτερα στό νεοελληνικό χώρο, δπου είναι ισχνότατη ή παράδοση βιβλιογραφικής έρευνας κι άνύπαρχτη ή εμπειρία συλλογικής βιβλιογραφικής εργασίας, εφόσον δέν λειτουργεί άνάλογος κρατικός φορέας, ένα Εθνικό Τεκμηριωτικό Κέντρο. ’Α πό τή στιγμή πού απουσιάζει δ φορέας τής συλλογικής έρευνητικής πράξης, τό κατάλληλα όργανωμένο κέντρο, ή άναζήτηση τής όμαδικότητας καί τής άνταλλαγής πληροφοριών άνάμεσα σ’ δσους άσχολοϋνται μέ τή βιβλιογραφία είναι άσφυχτικά άπαραίτητη. Καί είτε θά περιορίζεται στό έπίπεδο τής ιδιωτικής προανακοίνωσης γιά σύνταξη κάποιας βιβλιογραφίας καί τήν άμεση ή έμμεση αίτηση πληροφοριών, είτε θά όλοκληρώνεται μέ τή δημοσίευση παραπληρωματικών έργασιών, συμπληρωμάτων ή προσθηκών καί διορθώσε­ ων γιά τρέχουσες βιβλιογραφίες ή καί γιά βιβλιογραφήσεις άτόμων ή χώρων, πρόσφατες ή παλιότερες. Δίχως καμιά πρόθεση νά μειωθεί ή συμβολή τοϋ πρώτου διαβάτη τοΰ χώρου, ό μόχθος καί ή άποτελεσματικότητα κάθε έρευνητή. Μόνη διάθε­ ση ή προώθηση τής πληροφόρησης. Ή δσο γίνεται πιό άποτελεσματική παρουσίαση βοηθημάτων γιά κάθε γνωστικό άντικείμενο μέ τό συντονιστικά σφαιρικό καί χρηστικό πρίσμα τής βιβλιογραφι­ κής έπιστήμης. Ή άνίχνευση καί άλλων προσβάσε­ ων καί πηγών γιά τήν έντελέστερη περιγραφή, άναγνώριση κι έπισήμανση τοΰ έπιστητοΰ. Ή προανακοίνωση καί ή ύστερη — άπό τόν ίδιο— δημοσίευση τών πληροφοριών πού τέθηκαν άπό τρίτους ύπόψη του (μέθοδος τοΰ Λάμπρου Μυγδάλη π.χ.) μέ τήν άψογη συνέπειά της στην άναγκαιότητα διακίνησης βιβλιογραφικών πληρο­ φοριών, δίνει τό μέτρο τής σωστής όμαδικότητας. Έ χοντας στή διάθεσή μου τίς μισές περίπου άπό τίς βιβλιογραφικές έργασίες τόΰ Γιώργου Κ. Κατσίμπαλη (21 σέ σύνολο 41, —σύμφωνα μέ τόν

50

πίνακα τοΰ Δημήτρη Δασκαλόπουλου: Χρονικό ’78, 31) πού κυκλοφόρησαν μέ κάποια αύτοτέλεια καί πιστός στήν άφευκτη άναγκαιότητα τής δσο γίνεται πιό όλοκληρωμένης πληροφόρησης, έστω καί μέ τή δίοδο τών συμπληρωμάτων, παρουσιάζω έδώ μιά πρώτη προσέγγιση, μέ διορθώσεις καί προσθήκες, στις βιβλιογραφικές του έργασίες. Τό θεωρώ, πέρα άπ’ τά άλλα, καί σάν ύπόμνηση χρέους πρός έναν άκάματο έρευνητή, τώρα πού έκλεισε ένας χρόνος άπό τήν ή μέρα πού τόν χάσαμε: 25 ’Ιούλη. Στούς χαρισμένους άπό τόν ίδιο τόν Κατσίμπα­ λη 21 τόμους, έδώ καί δέκα χρόνια περίπου, δέν περιλαβαίνονται κρίσιμες έργασίες του, δπως έκεΐνες γιά τό Σικελιανό, τόν Παπαδιαμάντη ή τόν Καβάφη, τό Βαλερύ, τό Μιστράλ ή τόν Μπωντλαίρ. Μόνο κάποια άγαθή σύμπτωση θά μέ όδηγοΰσε σ’ δλες, δταν είναι άπό χρόνια Εξαντλη­ μένες καί στόν καιρό τους κυκλοφόρησαν έξω άπό τή ‘βιβλιαγορά. ’Εντούτοις θεωρώ σκόπιμη τήν παράθεση «συμπληρωμάτων» καί μέ τό πρωτογε­ νές ύλικό πού έχω τώρα διαθέσιμο. Ή καταγραφή μεθοδεύεται ώς έξής: άπό τό A ώς τό ΚΑ μνημονεύονται τά διαθέσιμα βιβλία τοΰ Κατσίμπαλη, κατά άλφαβητική διαδοχή τών όνομάτων τών συγγραφέων, πρώτα γιά τούς ξένους καί κατόπιν γιά τούς Έλληνες. Σέ παρένθεση, μετά τόν τρέχοντα αΰξοντα άριθμό τής «συμπλή­ ρωσης» 6 άριθμός — μέ τόν άνάλογο δείχτη— προσδιορίζει τή θέση πού θά είχε τό λήμμα στή μελέτη τοΰ Κατσίμπαλη, άν μποροΰσε νά τό είχε περιλάβει.

Ελληνική βιβλιογραφία Έμίλ Βεράρεν 1. (20α) Οι κάμποι/τό ποίημα τοΰ άριθ. 8 καί στην/ έφ. Ε λεύθερο Βήμα 29.8.1924 (βλ. τό λήμμα 11.468 των «δημοσιευμάτων» μου) 2. (90α) Φτέρης, Γ.: Εις άνάμνησιν τοΰ Βε­ ράρεν, δπ.π. 16.12.1927 (βλ. τό λήμμα 11.477 τής έργασίας τοΰ I) 3. (93α) Ούράνης, Κ.: Πουλιά πού δεν φεύ­ γουν, δπ.π. 23.12.1928 (τό λήμμα 11.471) 4. (95α) Ρόδάς, Μ.: Τσιριμώκος Μ. «Βεράρεν. Οί πρωινές ώρες», δπ.π. 16.3.1936 (τό λήμμα 11.474) 5. (96α) Φτέρης, Γ.: ’Αφιέρωμα, έφ. Τά Νέα 3.7.1947 6. (104α) ’Ακροατής (ό): /Ό Βεράρεν/, έφ. Τό Βήμα 7.5.1955

Ελληνική βιβλιογραφία Θωμά Σ. Έ λιοτ 7. (46α) Dry Salvages, μετ. Τάσος Δενέγρης, περ. Στροφή τ. 2(1952), 12 8. (127α) Καβάφης καί Έ λιοτ. Ή χθεσινή διάλεξις τοΰ κ. Σεφέρη, έφ. Τό Βήμα 18.12.1946 9. (132α) Weetlock, R.: /Ή παρασημοφορία τοΰ Έ λιοτ/, έφ. Τά Νέα 12.1.1948 10. (173α) Βαρίκας, Β.: Καρέλλη Ζωή «Φαν­ τασία τοΰ χρόνου», δπ.π. 22.7.1949 11. (185α) H/ourmouzios/, Ε.: Gardner R. «The Art of T.S. Eliot», έφ. Καθημερινή 21.9.1950 12. (189α) ’Ανώνυμα: Drew Ε. «Τ. S. Eliot», έφ. Τά Νέα 27.3.1951 13. (190α) H/ourmouzios/, Ε.: Brandbrook J. «T.S. Eliot», έφ. Καθημερινή 9.6.1951 14. ((190β) H/ourmouzios/, Ε.: Eliot Τ. «Coctail Party», δπ.π. 9.6.1951 15. (192α) ’Ανώνυμα: Τό «Κοκτέιλ Πάρτυ» εις τήν «Νέαν 'Εστίαν», έφ. Τά Νέα 27.3.1951 16. (211α) Τερζάκης, ’’Αγγελος: Οικογενειακή συγκέντρωση (άπό έρασιτέχνες), έφ. Τό Βήμα 3.12.1953 17. (212α) ’Ανώνυμα: /Ό Έ λιοτ εις τάς ΗΠΑ /, έφ. Τά Νέα 17.2.1954 18. (215α) Γ.Π. Σ/αββίδης/: Pound Ε. «Lite­ rary Essays», έφ. Τό Βήμα 16.5.1954 19. (217α) ’Ακροατής (ό): /Έ λιοτ/, δπ.π, 9.9.1954 20. (222α) ’Ανώνυμα: ΓΟ Έ λιοτ στό νοσοκο­ μείο/, Έφημερίς των Ποιητών 3(1956), 7 21. (232α) Ειρηνικός (δ): ΣαραντήςΓ. «Έλιοτ. Έρημη χώρα», έφ. Αΰγή 30.12.1958 (τό λήμμα 3.967 στήν «Τεκμηρίωση 6») 22. (234α) ’Ανώνυμα: /Ό Κουαζιμόντο γιά τόν Έ λιοτ/, Τό Περιοδικό μας 21(1960), 186 23. (236α) Αύγελής, Ν.: Τόμας Σ. Έ λιοτ, περ. Μήνες 2(1962), 2-8 24. (237α) ’Ανώνυμα: ’Ασθενεί σοβαρώς ό π οι­ ητής Τ.Σ. Έ λιοτ, έφ. Τό Βήμα 16.1.1963 25. (239α) ’Ανώνυμα: «Έρημη χώρα», δπ.π.

18.12.1963 26. (240α) ’Ανώνυμα: Ά π έθ α νεν ό Τ.Σ. Έ λιοτ,

έφ. Τά Νέα 4.1.1965 27. (244α) ’Ανώνυμα: Ά π έθ ανεν ό Τ.Σ. "Ελιοτ, έφ. Ή Θεσσαλία (Βόλος) 6.1.1965 28. (245α) Βουρνάς, Τάσος: Θ.Σ. Έ λιοτ, έφ. Αΰγή 6.1.1965 (3.930) 29. (250α) Σαραντής, Γιώργης: Θ.Σ. Έ λιοτ, δπ.π. (τό λήμμα 3.999) 30. (252α) ’Ακροατής (ό): Έ λιοτ, έφ. Τό Βήμα 16.1.1965 31. (256α) Κορσίνι, Τζ.: 'Η άκμή καί ή παρακμή τόΰ Τ.Σ. Έ λιοτ, έφ. Αΰγή 24.1.1965 (τό λήμμα 3.977 στήν «6») 32. (273α) Παναγιώτου, Γιώργος Α: Τόμας Στήρνς Έ λιοτ, ραδιοφωνική όμιλία άπό τό Α' Πρόγραμμα ραδιοσταθμοΰ Θεσσαλονίκης στίς 16.

5.1965

'Ελληνική βιβλιογραφία Ζ ο ζέ Μ αρία ντε Έρεντιά 33. (52α) ’Ανώνυμα: Ό Ζοζέ Μαρία ντέ Έρεντιά καί ή λατρεία τής ’Αφροδίτης, περ. Χαραυγή (Μυτιλήνη) τ. 28 τής 30.11.1911 34. (53α) ’Ανώνυμα: Ό Poizat γιά τόν Heredia, περ. Νέα Γράμματα τ. 2 τοΰ 1924 35. (65α) ’Ανώνυμα: Έρεντιά, έφ. Τά Νέα 7.8.1954

‘Ελληνική βιβλιογραφία Π αύλου Κλωντέλ 36. (41α) ’Ανώνυμα: Χωρίς γραμματόσημο, περ. Νουμάς τ. 279 τοΰ 1908 37. (50α) ’Ανώνυμα: Ό χριστιανός ποιητής Πώλ Κλωντέλ, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 26.4.1924 (τό

51

λήμμα 6.666 στά «Δημοσιεύματα») 38. (52α) Παράσχος, Κλεών: Μία συνέντευξις μέ τόν ποιητήν Κλωντέλ, περ. Ήλύσια τ. 2 τοΰ 1927 39. (68α) Κ/αΐσαρ/ Ε/μμανουήλ/: Σημερινή γαλλική διανόησις, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 27.1.

1944 (τό λήμμα 6.829 στά «Δημοσιεύματα») 40. (68β) Κ.: Σύγχρονη γαλλική διανόησις, δπ.π. 28.4.1944 (τό λήμμα 6.825 στά «Δημοσιεύ­ ματα») 41. (94α) Ά ποστολόπουλος, Α.: Τί θά κάνατε άν εις περίπτωσιν πολέμου οί Ρώσσοι κατελάμβαναν τήν Γαλλίαν; έφ. Τό Βήμα 12.12.1948 42. (115α) Α.: «Ή θυσία» (άπό Ά ρώνηΜανιολίδου), έφ. Νέα ’Αλήθεια (Θεσσαλονίκη) 14.5.1952 (τό λήμμα 311 στήν «Τεκμηρίωση 1») 43. (115β) Δαμόρης, Γ.: Κλωντέλ «Ή θυσία», έφ. Μακεδονία (Θεσσαλονίκη) 14.5.1952 (τό λήμ­ μα 313 στήν «Τεκμηρίωση 1») 44. (116α) Άξιώ της, Π.: Κλωντέλ «Ή θυσία», έφ. Ελληνικός Βορράς (Θεσσαλονίκη) 15.5.1952 (τό λήμμα 312 στήν «Τεκμηρίωση 1») 45. (118α) ’Ανώνυμα: Ή «θυσία», τού Κλων­ τέλ, έφ. Ή Θεσσαλία 13.6.1952 46. (120α) Βενέζης, Ήλίας: Ή ’Ιωάννα έπί τής πυράς, έφ. Τό Βήμα 1.7.1952 47. (121α) ’Ακροατής (ό):/’Εξομολογήσεις/, δπ.π. 5.5.1954 48. (121β) ’Ακροατής (ό): / ’Απομνημο­ νεύματα/, δπ.π. 6.5.1954 49. (121γ) ’Ακροατής (ό): /Ό «Εύαγγελισμός»/, δπ.π. 22.2.1955 50. (121δ) ’Ανώνυμα: Ά π έθ ανεν ό Πώλ Κλων­ τέλ, έφ. Τά Νέα 23.2.1955 51. (133α) Βαρίκας, Β.: Πώλ Κλωντέλ, ραδιο­ φωνική όμιλία άπό τό ΕΙΡ στίς 5.3.1955 52. (144α) ’Ανώνυμα: ‘Ιερείς στήν πλατεία τοΰ «Εύαγγελισμοΰ», έφ. Τά Νέα 9.4.1955 53. (149α) Γιαννιός, Ν.: Ό «εύαγγελιστής» Κλωντέλ, δπ.π. 9.5.1955 54. (154α) ’Ακροατής (ό): /Ή άλληλογραφία Ζίντ-Κλωντέλ/, έφ. Τό Βήμα 8.9.1955 55. (154β) ’Ακροατής (ό): /Ό «Εύαγγελισμός»/, δπ.π. 30.9.1955 56. (155α) Ρόπς, Ντανιέλ: Ό Κλωντέλ δπως τόν γνώρισα, έφ. Αύγή 9.10.1957 (τό λήμμα 4.274 στήν «Τεκμηρίωση 6») 57. (160α) ’Ακροατής (ό): /Τέσσερα χρόνια άπό τό θάνατό του/, έφ. Τό Βήμα 14.5.1959 58. (193α) ’Ανώνυμα: Ή ’Ιωάννα έπί τής πυ­ ράς, δπ.π. 1.7.1964 59. (205α) Κρικελλή, Μαριέττα Ματθ.: Παύ­ λος Κλωντέλ, έφ. Ή Θεσσαλία 13.8.1964 60. (220α) Παύλος Κλωντέλ, σκίτσο τού Σοφό στό περ. Μπουκέτο 5.3.1931

62. (35α) Λόγια τής Παναγίας, μετ. Γ. Δροσίνη, περ. Μπουκέτο 26.2.1933 63. (96α) Τό παρελθόν, έφ. Ταχυδρόμος (Βό­ λος) 1.1.1918 64. (99α) Ή τελειοποίησις τού φωνογράφου, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 28.3.1929 (τό λήμμα 2.586 στά «Δημοσιεύματα») 65. (99β) Ή ζωή των μυρμήκων, δπ.π. 24.6.

1930 (τό λήμμα 2.424) 66. (99γ) Α ί ήρωικότερες μητέρες, δπ.π. 9.7.

1930 (τό λήμμα 2.425) 67. (99δ) Μύρμηκες κύριοι-μύρμηκες δούλοι, δπ.π. 11.8.1930 (2.426) 68. (99ε) Οί πολεμοχαρείς μύρμηκες άμαζόνες, δπ.π. 12.8.1930 (2.427) 69. (99ς) Μύρμηκες άνθρωποφάγοι, δπ.π. 13.

8.8.1930 (τό λήμμα 2.428) 70. (99ζ) Πώς συνεννοούνται οί μύρμηκες, δπ.π. 14.8.1930 (2.429) 71. (99η) Μύρμηκες ποιμένες, δπ.π. 17.8.1930 (τό λήμμα 2.430) 72. (99θ) Πώς προσανατολίζονται οί μύρμη­ κες, δπ.π. 18.8.1930 (2.431) 73. (99ι) Μύρμηκες κηπουροί, δπ.π. 19.8.1930 (τό λήμμα 2.432) 74. (99ια) Μύρμηκες μυλωθροί καί ζυμωταί, δπ.π. 20.8.1930 (2.433) 75. (99ιβ) Μύρμηκες πού ύφαίνουν, δπ.π. 21.8.

1930 (τό λήμμα 2.434) 76. (99ιγ) Μύρμηκες πυροσβέστες, δπ.π. 22.8.

1930 (τό λήμμα 2.435) 77. (99ιδ) Παράσιτα καί κακούργοι τής μυρμηκιάς, δπ.π. 23.8.1930 (2.436) 78. (99ιε) ’Α πό τήν ζωήν τών λουλουδιών, δπ.π. 9.9.1930 (2.394) 79. (99ις) Τό γαμήλιον δράμα ένός λουλουδιού, δπ.π. 2, 3.8.1933 (2.395) 80. (99ιζ) ’Εντομολογικοί περίπατοι, δπ.π. 17.

9.1933 (τό λήμμα 2.437) 81. (99ιη) Τά μυρμήγκια ώς ποιμένες, έφ. ’Αθηναϊκά Νέα 24.1.1937 82. (167α) ’Επαρχιώτης: Τό θέατρον Μαίτερλινγκ, έφ. Τύπος (Βόλος) 20.1.1904 83. (180α) ’Ανώνυμα: 'Η Μόνα Βάννα, έφ. Ή Θεσσαλία 20.8.1910 84. (180β) Ζίλ Μπλάς: Μόνα Βάννα, δπ.π.

21.8.1910 85. (180γ) ’Ανώνυμα: Καλλιτεχνική άπόλαυσις, δπ.π. 5.9.1910 86. (186α) Χατζηβασιλείου, Γρ. Π.: Μωρίς Μαίτερλινγκ, περ. Χαραυγή τ. 23-24 τής 15.9.

1911 87. (205α) Μαργαρίτης, Μ.: Γιά έναν τίτλο, περ. Νουμάς τ. 675 τού 1920 88. (211α) ’Ανώνυμα: Μωρίς Μαίτερλινγκ, έφ. Ή Θεσσαλία 14.8.1926 89. (211 β) Πετρίδης, Π.Ι.: Πελλέας καί ΜελιΕ λληνική βιβλιογραφία Μ ωρίς Μ αίτερλινγκ σάνθη, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 15.8.1926 (τό λήμμα 4.061 στά «Δημοσιεύματα») 61.

(29α) Τά τρία κορίτσια/τό ποίημα τού 90. (211γ) Μπελλιάντ: Ή ύποχθόνιος δημο­ άριθ. 29 καί στήν/ έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 21.7.1924 κρατία τών τερμιτών, δπ.π. 6.3.1927 (τό λήμμα (τό λήμμα 11.469 στά «Δημοσιεύματα») 11.470 στά «Δημοσιεύματα»)

52

91. (2116) Φτέρης, Γ.: Ή τελευταία σαιξπηρι­ κή ήρωίς, περ. Κυριακή τοϋ ’Ελευθέρου Βήματος, τ. 14 τής 13.3.1927 92. (217α) ’Ανώνυμα: Ό ποιητής Μαίτερλινγκ, έφ. ’Αθηναϊκά Νέα 5.9.1937 93. (219α) Σπανοΰδη, Σοφία Κ.: Πελλέας καί Μελισάνθη, έφ. Τά Νέα 8.4.1948 94. (228α) Μαμαλάκη-Φόνσο, Ζερμαίν: Ή λο­ γοτεχνία πενθεί, δπ.π. 2.6.1949 95. (230α) Σπανοΰδη, Σοφία Κ.: Φιλολογία λουλουδιών, δπ.π. 14.3.1950 96. (240α) Μπορνέκ, Ζ.: Ή μεταθανάτιος ζωή τοΰ Μ. Μαίτερλινγκ, έφ. Καθημερινή 22.5.1959 97. (240β) Φτέρης, Γ.: Ό Μαίτερλινγκ, έφ. Τό Βήμα 21.6.1959 98. (244α) ’Ανώνυμα: Ό Μαίτερλινγκ έϊναι δημοφιλής εις τήν Ρωσίαν, δπ.π. 18.2.1962

112. (105α) Ζέγγελη, Καίτη: Γύρω άπό ένα βιβλίο, περ. Έλληνίς Δεκέμβριος 1928, 269 113. (107α) Στεφάνου, Στεφ.: Κοντές ντέ Νοάγιε, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 27, 28.1.1929 (τό λήμμα 7.106 στά «Δημοσιεύματα») 114. (108α) Στεφάνου, Στεφ.: Κοντές ντέ Νοάγιε, δπ.π. 28.2.1929 (τό λήμμα 7.122 στά «Δημοσι­ εύματα») 115. (117α) ’Ανώνυμα: Ή κοντές ντέ Νοάιγ ταξιάρχης τής λεγεώνος τής τιμής, δπ.π. 21.1.1931 (τό λήμμα 6.692 στά «Δημοσιεύματα») 116. (117β) Ζέγγελη, Καίτη: Τιμή σέ ποιήτρια, περ. Έλληνίς ’Απρίλιος 1931, 77 117. (117γ) Φτέρης, Γ.: Τό φιλολογικό σαλόνι τής κόμησσας ντέ Νοάιγ, έφ. ’Αθηναϊκά Νέα 28.6.1931 118. (118α) Μ πενζαμέν, Ρενέ: Ή ζωή καί ή δόξα τής κομήσσης ντέ Νοάιγ, δπ.π. 23.2-4.3.1932 119. (119α) Τ’ουαζύ, Φράνκ: Ή κόμησσα ντέ Νοάιγ καί ή μουσική, δπ.π. 16.8.1932 Ελληνική βιβλιογραφία 120. (120α) ’Ανώνυμα: Ή συνεδρίασις τής Σ τέφανον Μαλλαρμέ ’Ακαδημίας, δπ.π. 25.3.1933 121. (121α) ’Ανώνυμα: Ό θάνατος τής Νοάιγ, 99.

(59α) Παλαμάς, Κωστής: Οί σκοτεινοί, περ. έφ. Ε λεύθερον Βήμα 30.4.1933 (τό λήμμα 6.697 Κυριακή τοΰ ’Ελευθέρου Βήματος τ. 15 τής 20.3. στά «Δημοσιεύματα») 1927 122. (138α) Παρισινός: Ά ν ν α ντέ Νοάιγ, έφ.

100. (76α) ’Ανώνυμα: Οί σκοτεινοί ποιηταί, Λαϊκή Φωνή (Βόλος) 6.5.1933 έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 26.1.1938 (τό λήμμα 6.720 123. (145α) ’Ανώνυμα: Τά ποιήματα τής Ά ν ­ στά «Δημοσιεύματα») νας ντέ Νοάιγ, έφ. ’Αθηναϊκά Νέα 16.5.1933 101. (105α) Βαρίκας, Β.: Κατσίμπαλης Γ. «'Ελ­ 124. (153α) ’Ανώνυμα: Έ κθεσις ντέ Νοάιγ, ληνική Βιβλιογραφία Στεφ. Μαλλαρμέ», έφ. Τό δπ.π. 24.5.1934 Βήμα 27.6.1956 125. (153β) ’Ανώνυμα: Τοποθετείται είς τό 102. (105β) Μέλφος, I.: Κατσίμπαλης Γ. « Ε λ­ Παρίσι ή προτομή τής Ντέ Νοάιγ, δπ.π. 15.2.1935 ληνική Βιβλιογραφία Στεφ. Μαλλαρμέ», περ. Νέα 126. (157α) Φτέρης, Γ.: Φόρος τιμής στή ντέ Πορεία (Θεσσαλονίκη) τ. 23 τοΰ 1957, 934 (τό Νοάιγ, δπ.π. 16.5.1935 λήμμα 6.048 στήν «Τεκμηρίωση 3») 127. (157β) ’Ανώνυμα: Φιλολογική άπογευματινή, δπ.π. 1.6.1935 128. (158α) ’Ανώνυμα: Ή έορτή τής ντέ Νοάιγ, Ελληνική βιβλιογραφία *Α ννα ς ντέ Ν οά ιγ δπ.π. 6.6.1935 129. (158β) ’Ανώνυμα: Τό μνημεΐον τής ντέ Νοάιγ, δπ.π. 8.6.1935 103. (32α) Πόλη, μετ. Μυρτιώτισσα, περ. Έ λ130. (164α) ’Ανώνυμα: Τό μνημεΐον τής ντέ ληνίς Φεβρουάριος 1928, 35-36 104. (84α) Τήν ώρα τοΰ γεύματος, περ. Κυρια­ Νοάιγ, δπ.π. 14.6.1937 131. (164β) Γιοκαρίνης, Ν.: Τό μνημεΐον, δπ.π. κή τοΰ ’Ελευθέρου Βήματος τ. 19 τής 17.4.1927 15.6.1937 105. (85α) Οί μικρές έλληνίδες, περ. Έλληνίς 132. (165α) Λ.Σ.: Ή καρδιά τής ντέ Νοάιγ, έφ. ’Απρίλιος 1931, 78-80 Ε λεύθερον Βήμα 15.8.1937 (τό λήμμα 6.851 στά 106. (95α) ’Ανώνυμα: Ή γυναίκα έν τή ποιή­ «Δημοσιεύματα») σει. Ή δέ Νοάιγ, έφ. Ή Θεσσαλία 28.9.1915 133. (165β) ’Ανώνυμα: Ή αίωνία άνάμνησις 107. (102α) Θ. Α /θανασιάδης-Νόβας/: Γαλλίτής Νοάιγ, έφ. ’Αθηναϊκά Νέα 28.9.1937 δες ποιήτριαι, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 8.2.1925 (τό 134. (166α) Μπορντώ, Ά νρύ: Έ ν α μνημεΐον λήμμα 6.814 στά «Δημοσιεύματα») διά τήν Νοάιγ, δπ.π. 31.8.1938 108. (103α) Ντέρσο: Ά ν ν α ντέ Νοάιγ, έφ.

135. (167α) ’Ανώνυμα: Ά ν ν α ντέ Νοάιγ, έφ. Σημαία (Βόλος) 15.3.1927 Νέα Ε λλά ς (Βόλος) 19.2.1939 109. (104α) ’Ανώνυμα: Ή τελευταία συλλογή 136. (167β) Σέπς, Βέρθα: Παύλοβα καί Νοάιγ, τής Ά ν ν α ς ντέ Νοάιγ, περ. Ήλύσια τ. 2 τοΰ 1927, έφ. ’Αθηναϊκά Νέα 2.8.1939 64 137. (174α) Φτέρης, Γ.: Ά ν ν α ντέ Νοάιγ, έφ.

110. (104β) Φτέρης, Γ.: Μιά μεγάλη έρευνα γιά Τό Βήμα 2.9.1951 τήν δράσι καί τήν καρδιά, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 138. (176α) Ντωρέ, Π.: Ή κόμισσα ντέ Νοάιγ, 30.7.1928 (τό λήμμα 7.146) δπ.π. 12.3.1954 111. (104γ) ’Ανώνυμα: Ποιήματα τής Ά ν ν α ς 139. (177α) ’Ανώνυμα: Έ κθεσις άφιερωμένη ντέ Νοάιγ, δπ.π. 7.12.1928 (τό λήμμα 6.681 στά είς τήν ντέ Νοάιγ, έφ. Τά Νέα 30.3.1955 «Δημοσιεύματα»)

53

152.

(280α) Καιροφύλας, Κ.: Έ ντγκαρ "Αλλα Πόε, έφ. Ή Θεσσαλία 9.12.1958

'Ελληνική βιβλιογραφία Άρ&ούρου Ρεμπώ

Ό Ονώλτ Ούΐτπαν γύρω στά 1890

Ε λληνική βιβλιογραφία Ο ύόλτ Ούίτμαν 140. (92α) Λεφτέρης, Κ.: Ούίτμαν ένας προ­ φήτης ποιητής, έφ. Αναγέννηση (Βόλος) 10.6.

1945 141. (97α) Ούίλθριτζ, Α.: Ούόλτ Ούίτμαν, έφ. Καθημερινή 10.3.1950 142. (100α) Στάγκος, Νίκος: Ούώλτ Ούίτμαν, περ. Στροφή τ. 2 τού 1952 143. (101α) Παπίνι, Τζιοβάννι: Γουόλτ Γούίτμαν, έφ. Ελευθερία 26, 27.6.1953 144. (102α) ’Ανώνυμα: Γουόλτ Γουίτμαν, δπ.π.

17.1-2.2.1954 145. (103α) Λειβαδίτης, Τάσος: Ούόλτ Ούί­ τμαν, έφ. Αύγή 31.8.1955 (τό λήμμα 4.895 στήν «Τεκμηρίωση 6») 146. (116α) Ειρηνικός (ό): Ούίτμαν, δπ.π. 16.

2.1960 (τό λήμμα 4.888)

'Ελληνική βιβλιογραφία ’Έ ντγκαρ Π όε 147. (58α) Προσμένω, μετ. Γ. Πουλάκος, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 28.11.1924 (τό λήμμα 11.491 στά «Δημοσιεύματα») 148. (209α) Φιλαναγνώστης: Α ί τελευταία στιγμαί τού Πόε, έφ. Σημαία 1.9.1928 149. (238α) Μαρπουτζόγλου, Α.: Οί μοιραίοι, έφ. Ταχυδρόμος 27.6.1937 150. (271α) Βαρίκας Β.: Κατσίμπαλης Γ. « Ε λ ­ ληνική Βιβλιογραφία Έντγκαρ Πόε», έφ. Τό Βή­ μα 27.6.1956 151. (273α) Μέλφος, I.: Κατσίμπαλης Γ. « Ε λ ­ ληνική Βιβλιογραφία "Εντγκαρ Πόε», περ. Νέα Πορεία τ. 23 τού 1957, 934 (τό λήμμα 6.050 στήν «Τεκμηρίωση 3»)

54

153. (96α) ’Ανώνυμα: Άνεκαλύφθησαν 40.000 άνέκδοτοι στίχοι τού Ρεμπώ, έφ. Τά Νέα 29.7.

1947 154. (104α) Παράσχος, Κλ.: Τό μεθυσμένο κα­ ράβι, έφ. Μακεδονία 5.12.1948 155. (115α) ’Ανώνυμα: Ή έκατονταετηρίς Ρεμ­ πώ, έφ. Τό Βήμα 10.3.1954 156. (118α) ’Ανώνυμα: Ό Ρεμπώ καί ό αύτοκράτωρ Μενελίκ, δπ.π. 20.7.1954 157. (119α) ’Ακροατής (ό): /Ρεμπώ/, δπ.π. 31.

10.1954 158. (121α) ’Ακροατής (ό): / ’Αναμνηστική Εκ­ θεση Ρεμπώ/, δπ.π. 28.11.1954 159. (125α) ’Ακροατής (ό): /Λ άγκ X. «’Α ρθού­ ρος Ρεμπώ»/, δπ.π. 28.9.1955 160. (127α) Βαρίκας Β.: Κατσίμπαλης Γ. «'Ελ­ ληνική Βιβλιογραφία ’Αρθούρου Ρεμπώ», δπ.π.

27.6.1956 161. (127β) Μέλφος, I.: Κατσίμπαλης Γ. « Ε λ ­ ληνική Βιβλιογραφία ’Αρθούρου Ρεμπώ», περ. Νέα Πορεία τ. 23 τού 1957, 934 (τό λήμμα 6.049 στήν «Τεκμηρίωση 3») 162. (127γ) ’Ακροατής (ό): /Ρεμπώ/, έφ. Τό Βήμα 5.11.1958 163. (128α) ’Ανώνυμα: Έκλάπη έπιστολή τού Ρεμπώ, δπ.π. 1.7.1960 164. (128β) Μαλάνος Τίμος «Δειγματολόγιο» ’Αθήνα 1962 165. (129α) Λυμπουρίδης Α. «Κύπρος τό νησί τής ’Αφροδίτης», Λευκωσία 1962 (στά Αγγλικά) 166. (129β) Γκοσιόπουλος, Τ.: «Μιά έποχή στήν κόλαση», έφ. Ελληνικός Βορράς 3.5.1962 167. (129γ) Άρβανιτάκης Γιάννης: «Μιά έπο­ χή στήν κόλαση», έφ. Μακεδονία 20.5.1962 168. (129δ) Ά ναγνωστάκης, Μ.: «Μιά έποχή στήν κόλαση», περ. Διάλογος (Θεσσαλονίκη) τ. 2 τού 1962 169. (129ε) ’Ακροατής (ό): Ρεμπώ, έφ. Τό Βή­ μα 28.11.1962 170. (129ς) Λεφούσης, Ήλίας: «Μιά έποχή στήν κόλαση», έφ. Ταχυδρόμος 6.1.1963

Βιβλιογραφία Περικλή Γιαννόπουλον 171. (201α) Σαράτσης, Δ.Ι.: Περικλής Γιαννόπουλος, έφ. Ή Θεσσαλία 13.4.1910 172. (316α) Σαραντάρης, Γ.: Περικλής Γιαννόπουλος, έφ. Καθημερινή 30.5.1938 173. (341α) Φραντζισκάκης, Φ.: Γιά τόν Περι­ κλή Γιαννόπουλο, έφ. Τέχνη 5.7.1938 174. (345α) Ρόδάς, Μ.: Περικλής Γιαννόπουλος, έφ. ’Αθηναϊκά Νέα 19.7.1938 175. (369α) Καραντώνης, Α.: Περικλής Γιαννόπουλος, περ. Ελληνική Κύπρος, τ. 51 τού 1953, 153

176.

(381α) Βουρνάς, Τάσος: Περικλής Γιαν- 201. (368α) Ή λιάδης, Βασ.: Οί κερκυραΐοι θά τιμήσουν τόν ποιητήν Κωνστ. Θεοτόκην, έφ. Τό νόπουλος, έφ. Αύγή 15.4.1960 (τό λήμμα 6.369 Βήμα 19.4.1954 στην «Τεκμηρίωση 7») 202. (375α) ’Ανώνυμα: Ό Κ. Θεοτόκης δικαι­ ώνεται, έφ. Τά Νέα 27.11.1954 203. (380α) Παπαϊωάννου, Μ.Μ.: Ντίνος Θεο­ Β ιβλιογραφία Κωνσταντίνου Θεοτόκη τόκης, έφ. Αύγή 28.8.1956 (6.260) 204. (381α) Θρύλος, “Αλκής: Κωνσταντίνος 177. (48α) Τό βιό τής κυρά-Κέρκυρας/καί Θεοτόκης, περ. Καινούργια ’Εποχή τ. 3 τού 1957 στήν/ έφ. Ε λεύθερον Βήμα 6, 7.7.1923 (τό λήμμα 8.944 στά «Δημοσιεύματα») Β ιβλιογραφία Θ εόφιλον Χατζημιχαήλ 178. (48β) Πίστομα/δημοσιεύεται καί/δπ.π.

12.7.1923 (τό λήμμα 8.945) 179. (48γ) Άμάρτησε;/δημοσιεύεται καί στήν/ 205. (44α) Ναπ. Ματσ.: Ζωγράφος φουστανεέφ. Σημαία 25.12.1929 λάς, έφ. 'Η Θεσσαλία 22.12.1911 180. (48δ) Σκλάβοι στά δεσμά τους/ καί 206. (50α) Μελάς, Σ.: Μαρτυρία γνωρίμου, έφ. στήν/ έφ. Αύγή 26.8.1956 κ.εφ. ’Αθηναϊκά Νέα 23.9.1935 181. (56α) Τά σπάνιο μπλάβο ρόδο/καί στήν/ 207. (51α) Μελάς, Σ.: ’Α πό τήν ζωήν τού Θεό­ έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 14.3.1924 (τό λήμμα 8.946 φιλου, έφ. Ταχυδρόμος 29.9.1935 (άναδημοσίεψη στά «Δημοσιεύματα») τοΰ 51) 182. (59α) Στής ζωής τό στενό τό μονοπάτι, 208. (58α) Ρεϋνάλ, Μωρίς: Θεόφιλος, έφ. δπ.π. 21.11.1924 (8.947) Ηνωμένος Τύπος τοΰ Βόλου 28.5.1936 (πρωτοδη183. (60α) Πικρό αχ, δπ.π. 17.7.1926 (τό λήμ­ μοσίεψη τού 60) μα 8.948) 209. (60α) Ά π/οστολόπουλος, Α/: Τί γράφουν 184. (61α) Δυό λάμπουν στά χρυσά σου μάτια οί γάλλοι κριτικοί, έφ. ’Αθηναϊκά Νέα 13.5.1936 άστέρια, δπ.π. 14.1.1927 (τό λήμμα 8.949 στά (πρωτοδημοσίεψη τοΰ 62) « Δη μοσιεύ ματα ») 210. (176α) Εύαγγελίδης, Δ.Ε.: ’Α πό τήν πρω­ 185. (69α) Ή έργατιά μέ φρόνημα γενναίο, έφ. τόγονη τέχνη, έφ. Τά Νέα 18.7.1947 Αύγή 29.4.1956 (6.238) 186. (238α) Α.Γ.Γ.: Διαλέξεις, περ. Έλληνίς Β ιβλιογραφία Νίκον Καζαντζάκη Μάιος 1927, 127 (γιά τόν άριθ. 238) 187. (239α) Δεντρινοϋ, Είρήνη:/Οί σοσιαλι­ 211. (72α) Ό Χριστός (άπόσπασμα), έφ. Ή στικές ιδέες τού Θεοτόκη/, δπ.π. ’Ιούνιος 1927, 159 Θεσσαλία 1.4.1932 188. (241α) Ε.Α .Δ/εντρινοϋ/: Ό «Κατάδικος» 212. (72β) Ό Χριστός (άπόσπασμα-αλλο), δπ.π. 28.5.1932 τού Κ. Θεοτόκη, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 28.9.1928 213. (168α) Έ κθεσις Τ. Καλμούχου, έφ. Ταχυ­ (τό λήμμα 8.943) 189. (242α) Δεντρινοϋ, Ειρήνη: Στόν Κ. Θεο­ δρόμος 12.6.1926 214. (860α) ’Ανώνυμα: Α ί άνακρίσεις έναντίον τόκη (ποίημα), περ. Καινούργια Ζωή τ. 1 τοΰ τοΰ κ. Ίστράτι, έφ. Ή Θεσσαλία 15.1.1928 1928, 13 215. (929α) Ξενόπουλος, Γρ.: Περιγραφή τοΰ 190. (279α) Σκαρίμπας, Γιάννης: Θεοτόκης βιβλίου («Ό δύσεια»), έφ. ’Αθηναϊκά Νέα 29.1. καί Τολστόι, έφ. Ή Θεσσαλία 5.9.1937 1939 191. (279β) Μαρπουτζόγλου, Α.: Θεοτόκης 216.

(952α) Παλαιολόγος, Π.: Ό σνομπισμός καί Τολστόι, δπ.π. 5.9.1937 192. (279γ) Σκαρίμπας, Γιάννης: Θεοτόκης καί στήν τέχνη, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 27.9.1942 (τό λήμμα 10.499 στά «Δημοσιεύματα») Τολστόι, δπ.π. 17.10.1937 217. (953α) ’Ανώνυμα: Οί δυσνόητοι γράφον193. (285α) ’Ανώνυμα: Ό «Κατάδικος», έφ. τες, έφ. ’Αθηναϊκά Νέα 1.10.1942 ’Αθηναϊκά Νέα 15.11.1939 218. (984α) ’Ανώνυμα: Ό κ. Καζαντζάκης, έφ.

194. (289α) Ρόδάς, Μ.: Ό Ό θέλλος, έφ. Ε λ εύ ­ θερον Βήμα 15.5.1942 (τό λήμμα 6.431 στά «Δη­ Τό Βήμα 12.1.1946 219. (1023α) Βαρίκας, Β.: Ά λέξης Ζορμπάς, μοσιεύματα») έφ. Τά Νέα 7.5.1947 195. (303α) Ρόδάς, Μ.: Χουρμούζιος Αίμ.

220. (1028α) Ρόδάς, Μ.: Ά λέξης Ζορμπάς, έφ. «Ντίνος Θεοτόκης», έφ. Τό Βήμα 24.5.1946 Τό Βήμα 13.4.1947 196. (313α) ’Ανώνυμα: Ή νομοθετούσα πείρα, περ. 'Ελληνική Δημιουργία τ. 12 τού 1948, 815 197. (314α) ’Ερευνητής: Ό άνανεωτής τής πε­ Β ιβλιογραφία Γιάννη Καμπνση ζογραφίας, έφ. Τά Νέα 8.7.1948 198. (318α) ’Ανώνυμα: Ντίνος Θεοτόκης, περ.

221. (22α) Παουλίνα-Παουλίνα/καί στήν/ έφ. ’Ελεύθερα Γράμματα τ. 13-14 τού 1948, 338 Ή Θεσσαλία 9, 10.9.1928 199. (325α) Ρ.Α /ποστολίδης/: /Θ εοτόκης/, 222. (29α) Έ λα στή σάλα, έφ. ’Ελεύθερον Βή­ περ. Τά Νέα Ελληνικά τ. 1 τού 1952, 76 μα 11.8.1923 (τό λήμμα 8.593 στά «Δημοσιεύ­ 200. (338α) ’Ανώνυμα: Ντίνος Θεοτόκης, περ. ματα») Κρίκος (Λονδίνο) τ. 31 τοΰ 1953

55

223. (126α) SX: Ό θάνατος τοϋ Καμπύση, έφ. Ή Θεσσαλία 25.11.1901 224. (196α) ’Ανώνυμα: Γιάννης Καμπΰσης, περ. Μορφές (Θεσσαλονίκη) Μάρτιος 1936, 251

Β ιβλιογραφία I. Μ ακρυγιάννη καί Π. Ζωγράφου 225. (136α) Βενέζης, Ήλίας: ’Ελευθερία, έφ. Τό Βήμα 25.3.1952 226. (137α) Φωτιάδης, Δημήτρης: Ό Μακρυγιάννης, έφ. Αύγή 25.3.1953 (6.202) 227. (146α) Κορδάτος, Γιάννης: Ή δικτατορία τοΰ Πάγκαλου στέλνει νά συλλάβουν τό Μακρυγιάννη, δπ.π. 25.3.1955 (τό 5.503 ατό «6») 228. (146β) Καλλέργης, Σ.: Οί ζωγραφιές τοΰ Μακρυγιάννη, δπ.π. 25.3.1955 (τό λήμμα 5.256 στήν «6»)

Β ιβλιογραφία Κωστή Παλαμά (έκδόσεις καί δημοσιεύματα) 229. (520α) Ό γκρεμιστής, περ. Χαραυγή τ. 9 τής 15.11.1911 230. (637α) Στό Μαρκορά, περ. Ίόνιος ’Α νθο­ λογία τ. 36 τοΰ 1930 231. (641α) Κύπρος, έφ. Ταχυδρόμος 1.11.

1931 (άναδημοσίεψη τοϋ 641) 232. (683α) Στήν Μαίρη Κουτσούρη, έφ. ’Α θη­ ναϊκά Νέα 19.3.1939 233. (2816α) Τό φιλολογικόν μνημόσυνον Ά νατόλ Φράνς, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 1.12.1924 (τό λήμμα 6.673 ατά «Δημοσιεύματα») 234. (2849α) Κασσιανή, δπ.π. 14.4.1925 (τό λήμμα 756) 235. (2885α) Φιλολογικοί έκπλήξεις, δπ.π.

24.1.1926 (τό λήμμα 10.539) 236. (2886α) Λουί Μενάρ, δπ.π. 5.2.1926 (τό λήμμα 11.927) 237. (2898α) Στοχασμοί τοΰ Πάσχα, δπ.π. 2.5.

1926 (τό λήμμα 757) 238. (2903α) Κ. Μαλέας, έφ. Ταχυδρόμος 11.6.

1926 (άναδημοσίεψη τοΰ 1841) 239. (2923α) ’Ιδέες καί σκέψεις, έφ. Ή Θεσσα­ λία 11.10.1926 240. (2981α) Έ πί τή 80ετηρίδι τοΰ Γ. Χατζηδάκι, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 1.3.1929 (τό λήμμα 2.234 στά «Δημοσιεύματα») 241. (2989α) ’Αναγγελία θανάτου τοϋ Ά λ . Μωραϊτίδου, περ. Ελληνικά Γράμματα 9.11.1929 242. (2993α) Δύο Βυρωνολάτρες, έφ. Ή Θεσ­ σαλία 29.1.1930 (τό 1296) 243. (2999α) Ή έλληνική άναγέννησις, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 26.3.1930 (τό λήμμα 13.477 στά « Δη μοσιεύ ματα ») 244. (3004α) Τό μνημεΐον τών άμερικανών φι­ λελλήνων, δπ.π. 31.8.1930 (τό λήμμα 2.891 στά «Δημοσιεύματα») 245. (3021α) Προεδρικός λόγος, δπ.π. 25.

12.1930 (τό λήμμα 11.203)

56

246. (3099α) AL έορταί τοΰ Παπαδιαμάντη, έφ. ’Αθηναϊκά Νέα 18.9.1933 247. (3148α) Οί παλαίμαχοι δημοσιογράφοι, έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 19.8.1935 (τό λήμμα 260) 248. (3168α) Ό Παλαμάς στά Λουτρά Α ι­ δηψού, έφ. Ταχυδρόμος 17.8.1925 (πρωτοδημοσίεψη τοϋ 3168) 249. (3191α) Γιά τόν Παπαντωνίου, έφ. ’Ελεύ­ θερον Βήμα 25.3.1940 (τό λήμμα 8.298) 250. (3225α) Τό λουλούδι τών “Αλπεων, έφ. Ή Θεσσαλία 4.3.1929 (άναδημοσίεψη τοΰ 3.222) 251. (3260α) Γιατί; τοΰ Χάινε, περ. Μπουκέτο 15.5.1932, 678

Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά 1954-1958 252. (34α) Σ.Ε.: Νόβας Θ. «Παλαμάς», έφ. Ταχυδρόμος 24.1.1954 253. (41α) Ραφτόπουλος, Λεφτέρης: Νόβας Θ. «Παλαμάς», έφ. Ή Θεσσαλία 16.2.1954 254. (55α) ’Ανώνυμα: Φιλολογικό μνημόσυνο γιά τόν Παλαμά, έφ. Αύγή 6.3.1954 (τό λήμμα 6.100 στήν «Τεκμηρίωση 7») 255. (58α) Αύγέρης, Μάρκος: Ό έπαναστατικός Παλαμάς, δπ.π. 7.3.1954 (τό λήμμα 6.111 στήν «7») 256. (69α) Χάρης, Πέτρος: Νόβας Θ. «Παλα­ μάς», έφ. ’Ελευθερία 10.4.1954 257. (70α) Παπαδημητρίου, Ρούλα: Νόβας Θ. «Παλαμάς», περ. Περιοδικό Έλληνίδων Βορείου Ε λλάδος τ. 14 τοΰ 1954, 222 (τό λήμμα 5.236 στήν «Τεκμηρίωση 3») 258. (86α) Παράσχος, Κλέων: Νόβας Θ. «Πα­ λαμάς», έφ. Καθημερινή 12.1.1955 259. (118α) Ζωγράφος, Άλέκος: Ό Παλαμάς καί ή Κύπρος, έφ. Αύγή 30.8.1955 (τό λήμμα 6.143 στήν «7») 260. (127α) Βάρβογλης, Μ.: Ή παλαμική συμ­ φωνία τοΰ Καλομοίρη, έφ. Τά Νέα 27.1.1956 261. (232α) Αύγέρης, Μ.: Ό Παλαμάς καί ή έποχή μας, έφ. Αύγή 2.3.1958 (τό λήμμα 6.114 στήν «7») 262. (259α) Τριάστερος: Κωστής Παλαμάς, έφ. Τό Φως (Θεσσαλονίκη) 31.8.1958

Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά 1959-1963 263. (127α) Ζωγραφάκης, Γ.: Κωστής Παλα­ μάς, έφ. Νέα ’Αλήθεια 26.1.1959 264. (146α) Βάρναλης, Κ.: Χαλαστής καί πλά­ στης, έφ. Αύγή 6.2.1959 (τό λήμμα 6.119 στήν «Τεκμηρίωση 7») 265. (147α) Βάρναλης, Κ.: ’Αναμνήσεις άπό τόν Παλαμά, δπ.π. 6.2.1959 (τό λήμμα 6.120 στήν «Τεκμηρίωση 7») 266. (147β) Δούκας, Στρατής: ’Αναμνήσεις άπό τόν Παλαμά, δπ.π. 6.2.1959 (τό λήμμα 6.138) 267. (147γ) Καλομοίρης, Μ.: ’Αναμνήσεις άπό τόν Παλαμά, δπ.π. 6.2.1959 (τό λήμμα 6.144 στήν «7»)

268. (1476) Μυριβήλης, Σ.: ’Αναμνήσεις άπό τόν Παλαμά, δπ.π. 6.2.1959 (τό λήμμα 6.164 στην «7») 269. (196α) Ά ποστολόπουλος, Β.: Ποιητής καί δάσκαλος τοΰ γένους, έφ. Ταχυδρόμος 1.3.1959 270. (196β) Σκουβαράς Βαγγέλης: Ό Παλαμάς καί ή κλασική άρχαιότητα, έφ. Ή Θεσσαλία 3.3.1959 271. (204α) Πορφυρής, Κ.: Κάλβος καί Παλα­ μάς, έφ. Αύγή 7.3.1959 (6.191) 272. (208α) Ά ρκαδινός Β.: Ό Παλαμάς καί ή μουσική, δπ.π. 19.3.1959 (τό λήμμα 6.110 στήν «7») 273. (236α) Καραθάνος, Σωτήρης: Κωστής Παλαμάς, έφ. Ταχυδρόμος 4.4.1959 274. (261α) ’Ανώνυμα: Χουρμούζιος Αίμ. «Ό Παλαμάς καί ή έποχή του», έφ.Τό Βήμα 26.4.1959 275. (267α) Αύγέρης, Μ.: Ό ριζοσπαστικός Παλαμάς, έφ. Αυγή 19, 21.5.1959 (τό λήμμα 6.116 στήν «7») 276. (308α) Μαρπουτζόγλου, Α.: Τά έκατόχρονα τοΰ Παλαμά, έφ. Ταχυδρόμος 21.6.1959 277. (319α) Βουρνάς, Τάσος: Χουρμοΰζιος Αίμ. «Ό Παλαμάς καί ή έποχή του», έφ. Αυγή 10.7.1959 (τό λήμμα 6.123 στήν «7») 278. (340α) Φτέρης, Γ.: ΧουρμούζιοςΆιμ. « Ό Παλαμάς καί ή έποχή του», έφ. Τό Βήμα 4.

10.1959 279. (356α) Β. Η/λιάδης/: Δόξας Α. «Παλα­ μάς», δπ.π. 22.11.1959 280. (383α) ’Ανώνυμα: Νίντας Μ. «Παλαμάς ό ποιητής τής μελέτης», έφ. Μακεδονία 9.12.1959 (τό λήμμα 6.507 στήν «Τεκμηρίωση 3») 281. (390α) ’Ανώνυμα: Νίντας Μ. «Παλαμάς δ ποιητής τής μελέτης», έφ. Νέα ’Αλήθεια 14.12.

1959 (τό λήμμα 6.506 στήν «Τεκμηρίωση 3») 282. (394α) Λαμπαδάρης, Δ.: Γύρω άπό τό έτος Παλαμά, έφ. Ταχυδρόμος 29.12.1959 283. (424α) Παπαγεωργίου, I.: Ή διαλεκτική στόν Παλαμά, έφ. Ή Θεσσαλία 5.1.1960 284. (424β) ’Ανώνυμα: Δόξας Α. «Παλαμάς», έφ. Αύγή 7.1.1960 (6.102) 285. (424γ) Βρεττάκος, Νικηφόρος: Ό «Τά­ φος» τοΰ Παλαμά, περ. Κόσμος 29.1.1960 286. (447α) Μπαχαριά, Πόπη: Ή φλογέρα τοΰ βασιλιά, έφ. Ή Θεσσαλία 28.2.1960 287. (448α) Δόξας, Τάκης: Νίντας Μ. «Παλα­ μάς ό ποιητής τής μελέτης», έφ. 'Ελληνικός Βορ­ ράς 2.3.1960 (τό λήμμα 6.508 στήν «3») 288. (448β) Λιάπης, Κ.: Ό Παλαμάς σάν παι­ δαγωγός, έφ. Ή Θεσσαλία 27.3.1960 289. (451α) Πορφύρης, Κ.: Δόξας Α. «Παλα­ μάς», έφ. Αύγή 29.6.1960 (6.193) 290. (460α) ’Ανώνυμα: Καραβίας Π. « Ό Πα­ λαμάς άντιποιητικός», έφ. Νέα ’Αλήθεια 6.1.1961 (τό λήμμα 6.000 στήν «3») 291. (475α) ’Ανώνυμα: Τό ίδρυμα Παλαμά, έφ. Τό Βήμα 27.1.1961 292. (475β) ’Ανώνυμα: Καραβίας Π. « Ό Πα­ λαμάς άντιποιητικός», έφ. Αύγή 27.1.1961 (τό λήμμα 6.103 στήν «7») 293. (481α) Πορφύρης, Κ.: Καραβίας Π. «Ό

Παλαμάς άντιποιητικός», δπ.π. 14.2.1961 (τό λήμμα 6.194 στήν «7») 294. (520α) Παπαδούλης, Π.: 'Η προπαλαμική έποχή καί ό Παλαμάς, έφ. Ή Θεσσαλία 25.5.1961 295. (520β) Κ. Π/ορφύρης/: Πετρίδης Κ. «’Α πό τόν Παλαμά στόν Καβάφη», περ. ’Επιθεώ­ ρηση Τέχνης ΙΓ (1961) 77, Μάιος, 508 296. (522α) Βουρνάς, Τ.: Πετρίδης Κ. « Ά π ό τόν Παλαμά στόν Καβάφη», δπ.π. ΙΓ (1961) 78, ’Ιούνιος, 630 297. (549α) Πορφύρης, Κ.: Μαρκάκης Π. «Πα­ λαμάς παλαμολατρεία καί πραγματικότητα», δπ.π. ΙΔ (1961) 84, Δεκέμβριος, 636 298. (550α) Μάλλωσης, 'Ηρακλής: Ό θάνατος τοΰ Παλαμά, περ. Κρίκος τ. 134 τοΰ 1962 299. (553α) Πορφύρης, Κ.: Καρακάσης Σ. «Μανώλης Καλομοίρης καί Κωστής Παλαμάς», περ. ’Επιθεώρηση Τέχνης ΙΕ (1962) 85, ’Ιανουάρι­ ος, 121 300. (555α) Πορφύρης, Κ.: Ή άντίσταση μέ νόμιμα μέσα, δπ.π. ΙΕ (1962) 87-88, ΜάρτιοςΆ πρίλιος, 350-352 301. (570α) Φουριώτης, Ά γγελος: Τά άπαντα Παλαμά, έφ. Απογευματινή 23.5.1962 302. (570β) Βουρνάς, Τ.: Παπαστεριόπουλος Η. «Παλαμάς», έφ. Αύγή 26.5.1962 (τό λήμμα 6.125 στήν «7») 303. (589α) Ανώνυμα: Ή βιβλιοθήκη τοΰ Πα­ λαμά, περ. ’Επιθεώρηση Τέχνης ΙΣΤ (1962) 93, Σεπτέμβριος, 360 304. (589β) Τσιμπιδάρος, Π.: Ή προφητεία τοΰ Κωστή Παλαμά γιά τόν ’Ελευθέριο Βενιζέλο, έφ. Τό Βήμα 15.10.1962 305. (589γ) Κρίτων: Ά π α ν τ α τόμος Α ', έφ. Τά Νέα 17.10.1962

57

306. (590α) ’Ανώνυμα: Ό «Κωστής Παλαμάς» τοΰ Κ.Θ. Δημαρά έφ. Τό Βήμα 14.11.1962 307. (591α) ’Ακροατής (6): Λαμπρή έκδήλωση, δπ.π. 29;11.1962 308. (592α) Παπαστεργίου, Φ.: Κωστής Παλα­ μάς, περ. Δωδωναΐον Φώς τ. 4 τοΰ 1962, 194-204 309. (598α) Λαϊνάς Θ. «Κασσιανή», ’Αθήνα 1962, 32 310. (598β) Κολλάρος Ι.-Μαυρουδής Μ. «Σύν­ τομη ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας», ’Α θήνα 1962 311. (624α) ’Ανώνυμα: Τά εικοσάχρονα τοΰ Παλαμά καί τό άστυνομικό κράτος, περ. ’Επιθεώ­ ρηση Τέχνης ΙΖ (1963) 99, Μάρτιος, 207-208 312. (636α) ’Ανώνυμα: Μνημόσυνο Παλαμά έφ. Τό Βήμα 3.3.1963 313. (639α) ’Ανώνυμα: Κωστής Παλαμάς, έφ. Τό Φώς (Βόλος) 4.3.1963 314. (684α) Μπαζιάνας, Νίκος: Κωστής Παλα­ μάς, έφ. Ταχυδρόμος 9.5.1963 315. (685α) ’Ανώνυμα: Βλαχοδημήτρης Θ. «Παλαμάς», έφ. Αυγή 1.6.1963 (6.106) 316. (686α) Σπανδωνίδης, Π.Σ.: Σαββίδης Γ. «Γλωσσάρι γιά τόν Δωδεκάλογο τοΰ γύφτου», περ. Νέα Πορεία τ. 104 τοΰ 1963, 377 (τό λήμμα 6.866 στήν «3») 317. (692α) Δημαράς, Κ.Θ.: Έ ν α γλωσσάριο, έφ. Τό Βήμα 23.8.1963 318. (704α) Δημαράς, Κ.Θ.: ’Αναθεωρήσεις, δπ.π. 26.10.1963 319. (705α) Δημαράς, Κ.Θ.: Ή προοπτική, δπ.π. 1.11.1963 320. (754α) ’Ακροατής, (ό): Σπίτια ποιητών, δπ.π. 6.12.1963 321. (755α) Λεφούσης, Ήλίας: Βλαχοδημή­ τρης ©. «Παλαμάς», έφ. Ταχυδρόμος 6.12.1963 322. (757α) Κλάρας Μπάμπης Δ.: Παναγιωτόπουλος Ι.Μ. «Παλαμάς», έφ. Ή Βραδυνή 30.

12.1963

Β ιβλιογραφία Κωστή Παλαμά 1964-1969 323. (53α) Χαρατσάρης, Κυριαζής: Τρισεύγενη, περ. Νέα Πορεία τ. 107 τοΰ 1964, 56 324. (65α) Παρατηρητής (ό): 21 χρόνια άπό τό θάνατο τοΰ Παλαμά, έφ. Αύγή 29.2.1964 (τό λήμμα 6.184 στήν «7») 325. (70α) Παπαστρατηγάκης, Μ.: Ό ΰμνος στήν Ά θ η νά τοΰ Κωστή Παλαμά, έφ. Ά κρόπολις 31.5.1964 326. (72α) Κώνστας, Κ.Σ.: Ό Παλαμάς γιά τήν όρφάνια του, έφ. Ή Θεσσαλία 12.6.1964 327. (77α) Ψυρράκης, Ε.: Συνομιλία μέ τόν Σαμσόν Φρανσουά, έφ. Τό Βήμα 2.8.1964 328. (83α) Φτέρης, Γ.: Ό Βενιζέλος είχε μπει στή γαλλική ’Ακαδημία, δπ.π. 18.10.1964 329. (87α) ’Ανώνυμα: Ό Παλαμάς στηλιτεύει τό καθεστώς τών έκτοπίσεων, έφ. Αύγή 3.1.1965 (τό λήμμα 6.109 στήν «7») 330. (94α) Κατηφόρης, Ν.: Σήμερα κηδεύεται ό Παλαμάς, δπ.π. 28.2.1965 (τό λήμμα 6.150 στήν

58

« 7 ») 331. (94β) Μ ουγογιάννης, Γιάννης Γ.: Κωστής Παλαμάς, έφ. Ή Θεσσαλία 28.2.1965 332. (96α) Καλοκαιρινός, Α.: Στή μνήμη τοΰ Κωστή Παλαμά, έφ. Ή Βραδυνή, 9.3.1965 333. (100α) Λεβάντας, X.: Ίακωβίδη Λιλή «Ή έξοδος», περ. Παναθήναια τ. 54 τοΰ 1965, 11-12 334. (113α) Εύαγγελίδης, Σ.: Μετάφρασις άπό τόν Παλαμά τοΰ έθνικοΰ ΰμνου τοΰ Μιστράλ, περ. Πνευματική Κύπρος τ. 53 τοΰ 1965, 150 335. (129α) Άρτεμάκης, Σ.Ι.: Ή «Θεοφανώ» τοΰ Παλαμά, έφ. Καθημερινή 16.5.1965 336. (134α) Άρτεμάκης, Σ.Ι.: Ή μορφή τής Παρθένου εις τήν Φλογέραν τοΰ βασιλιά, δπ.π.

15.8.1965 337. (139α) Κρικελλή, Μαριέττα Ματθ.: Κω­ στής Παλαμάς, έφ. Ή Θεσσαλία 9.2.1966 338. (140α) ’Ανώνυμα: 23 χρόνια, περ. Παναθήναια τ. 61 τοΰ 1966, 20 339. (153α) Κανναβός, Στάθης: Τό σπίτι τοΰ Κωστή Παλαμά καί τά δέντρα τοΰ δημοτικοΰ νοσοκομείου, έφ. Αύγή 2.7.1966 (τό λήμμα 6.147 στήν «7») 340. (153β) ’Ανώνυμα: Τοΰ Κωστή Παλαμά, περ. Ίωλκός τ. 6 τοΰ 1966, 249 341. (175α) Μπαζιάνας, Νίκος: Ή λογοτεχνία μας πρίν άπό τόν Παλαμά, έφ. Ή Θεσσαλία 26.11.1966 342. (181α) Ξύδης, Θ.: Ό ένατος τόμος τών Α πάντω ν Παλαμά, περ. Νέα Ε στία 80 (1966) 1 Δεκεμβρίου, 1736-1738 343. (191α) Μ ουγογιάννης, Γιάννης Γ.: Παλαμική θύμηση, έφ. Ή Θεσσαλία 4.3.1967 344. (199α) Βρεττάκος, Νικηφόρος: 'Ο Παλα­ μάς, έφ. Αύγή 18.4.1967 (τό λήμμα 6.136 στήν «7») 345. (206α) Καρέλλης, Δ.: Κωστής Παλαμάς, έφ. Ελληνικός Βορράς 13.9.1967 346. (218α) ’Ανώνυμα: Κωστής Παλαμάς, έφ. Εσπερινή "Ωρα 27.2.1968 347. (219α) Νικολοπούλου, Ντέπυ: Κωστής Παλαμάς, έφ. Ελληνικός Βορράς 29.2.1968 348. (220α) Γκοσιόπουλος, Τ.: Τό ΚΘΒΕ γιά τόν Παλαμά, δπ.π. 21.3.1968 349. (221α) Χριστόπουλος, Θ.: 25 χρόνια άπό τό θάνατο τοΰ Παλαμά, έφ. Ταχυδρόμος 28.3.

1968 350. (229α) Ά θανασούλης, Κρίτων: Παλαμάς καί Καβάφης, έφ. 'Εσπερινή "Ωρα 7.5.1968 351. (233α) Παναγιώτου, Γιώργος Α.: Σταύ­ ρου Π. « Ό Παλαμάς καί ή Κύπρος», έφ. Ταχυ­ δρόμος 11.8.1968 352. (240α) Παναγιώτου, Γιώργος Α.: Σταύ­ ρου Π. « Ό Παλαμάς καί ή Κύπρος», δπ.π. 12.12.

1968 353. (263α) Καρανικόλα, Λίλα: Ή σελήνη τών πυραύλων καί τό φεγγάρι τών ποιητών, έφ. Ή Βραδυνή 1.9.1969 354. (264α) Μ ουγογιάννης, Γιάννης Γ.: Ίακωβίδη Λιλή «Ή έξοδος», έφ. Ή Θεσσαλία 5.10.

1969

Βιβλιογραφία Γιώργον Σεφέρη 355. (228α) Α νώνυμα: Τά «Νέα Γράμματα», έφ. ’Ελεύθερον Βήμα 1.3.1937 (τό λήμμα 114 στά «Δημοσιεύματα») 356. (249α) Σπανδωνίδης, Π.Σ.: Διάλογος, περ. Μακεδονικές Ημέρες τ. 4 τοϋ 1939 357. (269α) ’Ανώνυμα: ’Επί έγκαταλείψει δέ­ σεως, έφ. Ελεύθερον Βήμα 15.6.1941 (τό λήμμα 10.985 στά «Δημοσιεύματα») 358. (319α) ’Ανώνυμα: Τό πολιτικόν γραφεΐον τού Άντιβασιλέως, έφ. Τό Βήμα 27.5.1945 359. (369α) ’Ανώνυμα: /Σεφέρης/, περ. Τέχνη (Πόλη) τ. 28 τού 1947, 158 360. (416α) Ά ποστολόπουλος, Α.: Ό κολοσ­ σός τοϋ Μαρουσιοϋ, έφ. Τό Βήμα 29.6.1948 361. (567α) ’Ανώνυμα: Ή τέχνη τής ποιητικής μετάφρασης, περ. Τά Νέα Ελληνικά τ. 1 τοϋ 1952, 77 362. (600α) ’Ανώνυμα: Έ ν α άρθρον περί Ε λ ­ λάδος εις γαλλικόν περιοδικόν, έφ. Τά Νέα 29.9.

1953 363. (640α) Βενέζης, Ήλίας: Σεφέρης Γ. «Τρεις μέρες στά μοναστήρια τής Καππαδοκίας», έφ. Τό Βήμα 26.4.1955 364. (641α) ’Ανώνυμα: Ό Σεφέρης έφευρέτης, έφ. Τά Νέα 27.4.1955 365. (647α) Γκοσιόπουλος, Τάκης: Κρανιδιώτης Ν. «Ό ποιητής Γ. Σεφέρης», περ. Νέα Πορεία τ. 9 τού 1955, 409 (τό λήμμα 6.141 στήν «3») 366. (659α) ’Ανώνυμα: Ό Γ. Σεφέρης στήν ’Α θήνα, έφ. Τά Νέα 9.11.1955 367. (669α) Βαρίκας, Β.: Σεφέρης Γ. «Κύπρον οΰ μ’ έθέσπισεν», έφ. Τό Βήμα 11.7.1956 368. (679α) Βουρνάς, Τάσος: Μαλάνος Τ. «Ή ποίηση τοϋ Σεφέρη», έφ. Αύγή 7.9.1956 (τό λήμμα 6.597 στήν «7») 369. (691α) Μέλφος, I.: Καραντώνης Α. «Ό

ποιητής Γ. Σεφέρης», περ. Νέα Πορεία τ. 28 τοϋ 1957, 183 (τό λήμμα 6.017 στήν «3») 370. (736α) ’Ανώνυμα: Νεοέλληνες ποιηταί, έφ. Τό Βήμα 22.9.1960 371. (737α) ’Ακροατής (ό): Ό Σεφέρης σέ τρεις γλώσσες, δπ.π. 3.11.1960 Υ πενθυμίζω καί πάλι πώς ό πίνακας πού προηγήθηκε δέν προέρχεται άπό συστηματική ένασχόλησή μου μέ τή συμπλήρωση είτε των βιβλιο­ γραφικών έργασιών τοϋ Κατσίμπαλη, είτε έργασιών έρέυνητικών άλλων βιβλιογράφων. 'Απλά άποτελεΐ ένα «κόρπους» διορθωτικών σημειώσεων γιά προσωπική —ώς τώρα— χρήση πού χρόνια συντάσσεται μέ έρέθισμα τίς γενικότερες τεκμηριωτικές έρευνές μου, στίς όποιες καί παραπέμπουν γιά τήν ταύτιση στίς παρενθετικές σημειώσεις. Ευελπιστώ κι έλπίζω τουλάχιστο ή βιβλιογραφία Παλαμά νά συνεχιστεί άπό τό ίδρυμα πού άσχολεϊται μέ τά τού ποιητή. Θεωρώ έξαιρετικά δελεα­ στικό δσο κι έπικίνδυνο νά άποτολμήσω τή συνέ­ χιση τών βιβλιογραφικών έργασιών άπό έκεϊ πού τίς άφησε ό Γ. Κ. Κατσίμπαλης ώς τίς μέρες μας, καί γιά τήν ώρα δέν σκοπεύω πρός αυτή τήν κατεύθυνση. Σκέπτομαι μόνο δταν ξανασυμπληρωθεί ένας άξιοπρεπής άριθμός λημμάτων ευκαι­ ριακά πάντα άλιευμένων πού θά έπεκτείνουν τή συμβολή τούτη καί γιά τά ίδια χρονικά πλαίσια, νά άποτολμήσω καί πάλι τή δημοσίευσή τους. "Ωσπου ένας άρμόδιος τεκμηριωτικός όργανισμός σέ έθνικό πλαίσιο συνδεμένος νά άναλάβει τήν παρακολούθηση δλων τών έκτανυσμάτων τοϋ έπιστητοϋ (καί τής λογοτεχνίας φυσικά) καί —άπαραίτητα— τήν άνατύπωση τών έργασιών τοϋ παππούλη τής βιβλιογραφίας μας, τοϋ Γιώρ­ γου Κ. Κατσίμπαλη.

59

Γιά τή σεξουαλική διαπαιδαγώγηση παιδιών 6 — 12 χρόνων

ΠΩΣ ΗΡΘΑ ΚΟΣΜΟ Ό διάσημος παιδίατρος Δρ. Σπόκ είπε γ ι’ αύτό τό βιβλίο: «Είναι γραμμένο μέ άνθρωπιά καί έντιμότητα. Πολλοί γονείς θά βροϋν πώς τό χιούμορ του τούς βοηθά νά ξεπεράσουν τήν άμηχανία τους».

Ε. ΚΟΥΡΟΥΠΑΚΗ - ΑΝΘΟΥΛΙΑ εικονογράφηση Γ. ΑΚΟΚΚΑΛΙΔΗ

εκδόσει ς χελιδόνι

Ή ΠΡΩΤΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ είναι μιά πρωτότυπη έργασία πού βοηθά τά παι­ διά άπό 4 ώς 6 χρόνων νά μάθουν νά διαβάζουν σωστά. Πλημμυρισμένη ά­ πό έγχρωμες εΙκόνες μέ έλκυστικά χρώματα, ή ΠΡΩΤΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ δίνει τή δυνατότητα στό παιδί νά πλησιάσει εύχάριστα καί μέ δημιουργικό τρόπο τόν κόσμο τών λέξεων. Περιέχει: - 150 καρτέλες μέ έγχρωμες είκόνες, λέξεις καί προτάσεις.

- Βιβλίο γιά τό παιδί.

- Βιβλίο μέ όδηγίες γιά τόν δάσκαλο καί τούς γονείς. ΣΚΟΥΦΑ 79 (4ος δροφος) τηλ. 3633875

Μιά ύπεύθυνη προσπάθεια στό έκπαιδευτικά καί παιδικό βιβλίο 60

επιλογή Σ η ς σελίδες πού άκολουϋοϋν ο ί συνεργάτες τοϋ «Διαβάζω» παρουσιάζουν μερικά άπό τά π ιό ένδιαφέροντα βιβλία πού κυκλοφόρησαν τούς τελευταίους μήνες.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

πολύτιμο μνημείο εθνικής αυτογνωσίας ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗ: Ή έλληνιχή λαϊκή φορεσιά. Τόμος A Οί φορεσιές μέ τό σιγκούνι. ’Επιστημονική έπιμέλεια Τατιάνας "Ιω­ άννου-Γιανναρα. ’Επιμέλεια έκδόσεως "Αγγέλου Δεληβόριά. Μουσείο Μπενάκη-Μέλισσα, "Αθή­ να, 1978. Σελ. 404.

Ο Άντώ νης Μπενάκης, ό ιδρυτής τοΰ Μουσείου Μπενάκη, καί δ γιός του 6 Κωνσταντίνος Μπενά­ κης είχαν κοντά στά τόσα άλλα ένδιαφέροντά τους καί ένα ιδιαίτερα μεγάλο ένδιαφέρον γιά τόν παραδοσιακό μας πολιτισμό, που ένα σημαντικό μέρος του άποτελεΐ ή ένδυμασία άπό τά χρόνια τής Τουρκοκρατίας &ς σήμερα, δταν κρατάει τόν παραδοσιακό της χαρακτήρα. Δεν τούς ένδιέφερε δμως μόνο τό ρούχο άλλά κα ί καθετί πού συνδέε­ ται μαζί του: αλυσίδες, σκουλαρίκια, πόρπες καί κάθε είδους στολίδι. Φροντίδα τοΰ κ. Μανόλη Χατζηδάκη ήταν τό Μουσείο ν’ άποκτήσει τά πολύτιμα χειρόγραφα γιά τήν «Ελληνική Λαϊκή Φορεσιά» τής άλησμόνητης ’Αγγελικής Χατζημιχάλη, πού ήταν πρωτο­ πόρος στά θέματα τής λαϊκής μας τέχνης. 'Οδηγη­ μένη στήν αρχή άπό τόν άλησμόνητο ’Αριστοτέλη Ζάχο, πού άπό πολύ νωρίς ένδιαφέρθηκε μεθοδι­ κά γιά τή λαϊκή άρχιτεκτονική καί τίς άλλες έκδηλώσεις τής έλληνικής λαϊκής τέχνης, στάθηκε άκούραστη στή συγκέντρωση καί μελέτη τοΰ πολύ­ τιμου καί ποικίλου αύτοΰ ύλικοΰ. Δέν πρέπει νά παραξενεύουν οί πολλές καί διάφορες μορφές τής έλληνικής αυτής έκφρασης. "Οπως στήν άρχαιότητα μποροΰσε νά διακρίνει κανείς καλλιτεχνικά έργαστήρια άπό τόπο σέ τόπο, καί δταν άκόμη δέν τούς χώριζαν ούτε 25-30 χιλιόμετρα (’Α θήνα, Μέγαρα, Κόρινθος κ.τ.λ.) έτσι καί ώς τούς πιό κοντινούς μας αιώνες, καί ώς τίς μέρες μας άκόμη, οί έκφράσεις κάθε τόπου είναι χαρακτηριστικά διαφορετικές. Συν-

Νυφική φορεσιά άπό τή συλλογή της ’Αγγελικής Χατζη­ μιχάλη

αντάμε παντού ιδιαίτερα γλωσσικά ιδιώματα, μέ τόν δικό τους φωνητικό τόνο — ιδίως παλιότερα — , πολυμορφία στά τραγούδια καί στούς χορούς. Έ τσι, καί τά ρούχα ξεχωρίζουν μέ άλήθεια έκπληκτικές διαφορές. Κι αυτές τίς διαφορές πού μαρ-

61

τυροΰν τό άτομικό ύφος, τόν προσωπικό τόνο κάθε έκδήλωσης έπισήμανε καί μελέτησε ή ’Αγγε­ λική Χατζή μιχάλη. Ή συνεργάτις της κυρία Τατιάνα ΊωάννουΓιανναρά ήταν ό πιό κατάλληλος άνθρωπος γιά νά άναλάβει την έπιμέλεια τοΰ κειμένου αύτοΰ πού ή Χατζή μιχάλη δέν πρόφτασε νά έπεξεργαστεϊ ώς την τελική του μορφή καί 6 κ. "Αγγελος Δεληβοριάς φρόντισε τήν έκδοτική πλευρά, πού άνέλαβε δ έκδοτικός οίκος «Μέλισσα». Έ ν α τέτοιο άρτιο έργο θ ’ άποτελέσει όρόσημο γιά τή γνώση μας της έλληνικής φορεσιάς. Τό βιβλίο αύτό είναι μνημείο μοναδικό καί τέτοιο θά μείνει γιά πάντα. "Οσο κι άν συμπληρωθεί, θά μείνει τό άδιάσειστο θεμέλιο πάνω στό θέμα. ’Αφετηρία καί πηγή άστείρευτη της αυτογνωσίας μας, πού καί μόνο τό ξεφύλλισμά του φέρνει ύπερηφάνια καί θαυμασμό γιά τήν ποικιλία των έπιμέρους μορφών, γιά τήν ικανότητα τοΰ Έ λλη­ να νά άφομοιώνει ξένα στοιχεία, ένώ παράλληλα φανερώνεται πώς ή φορεσιά στέκει φρουρός πανάρχαιων παραδόσεων. Τό ύλικό αύτό προσφέρεται έξάλλου γιά μιά βαθύτερη κατανόηση τών σταθερών στοιχείων μιας έλληνικής αισθητικής έκφρασης. ΜΑΡΙΝΟΣ Γ. ΚΑΛΛΙΓΑΣ

ΜΟΥΣΙΚΗ

συζητήσιμες απόψεις γιά τή δυτική μουσική ΕΜΙΛ ΒΥΛΕΡΜΟΖ: Ιστορία τής μουσικής. Τό­ μος Α'. Μετάφραση-προσδήκες-σχόλια Γιώργον Λεωτσάκου. Βασισμένη στην τελευταία γαλλική έκδοση 1976 πού συμπεριλαμβάνει δύο συμπλη­ ρωματικά κεφάλαια (37-38) γραμμένα άπό τόν Ζάν Λουσάν καί συμπληρωμένη μέ έπίμετρο γιά τήν έλληνική μουσική καί γλωσσάρι τοΰ Γιώργον Λεωτσάκου. Υποδομή, Άϋήνα, 1979. Σελ. 368.

Η κριτική πού άκολουθεί δέν πηγάζει ούτε άπό προκατάληψη γιά τόν Βυλερμόζ (1878-1960) καί τόν μέσο γάλλο πού τόν θαυμάζει, ούτε άπό τή διάθεση νά κάνω έπίδειξη γνώσεων. ’Αντίθετα θά ήμουν εύτυχής άν τό βιβλίο του μοΰ άφηνε τόσο καλές έντυπώσεις, ώστε νά μπορούσα νά μιλήσω γι’ αύτό μέ τόν πιό έγκωμιαστικό τρόπο. Δυστυ­ χώς δμως (καί τό δυστυχώς αύτό δέν άποτελεϊ ύποκριτικό σχήμα λόγου) τίς περισσότερες φορές ή πραγματικότητα βρίσκεται σέ διάσταση μέ τίς προσδοκίες μας. Κι έτσι φτάνοντας στήν τελευ­

62

ταία σελίδα του τό έκλεισα καί τό άκούμπησα στό τραπέζι μ’ ένα έντονο αίσθημα δυσφορίας, άπογοήτευσης κι έκνευρισμοϋ. "Ισως νά φταίω έγώ. ’Αλλά άς μοΰ έπιτραπεΐ τουλάχιστον νά έκφράσω τίς άπόψεις μου, κι άς διαφωνήσουν δλοι μαζί μου, άποδείχνοντας δτι έχω χίλιες φορές άδικο. Μέσα στά τόσα πού μ’ ένόχλησαν στόν Βυλερ­ μόζ συγκαταλέγονται ένδεικτικά τά έξής: Ή άνεξήγητη έχθρα του γιά τόν Μπερλιόζ, έναντίον τοΰ όποιου έκτοξεύει φαρμακερότατες καί τίς περισ­ σότερες φορές άδικες έπικρίσεις, δχι μόνο στό κεφάλαιο πού άσχολεΐται ειδικά μαζί του, άλλά καί σέ πολλά άσχετα κεφάλαια. Ή γεμάτη έπαρση περιφρόνηση πού έκδηλώνει γιά τίς συμφωνίες καί τήν αρμονική καί πιανιστική γραφή τοΰ Μπετόβεν. Ή βιασύνη μέ τήν όποια μαρακτηρίζει άνυπέρβλητα άριστουργήματα, δπως τόν «Φάουστ» τοΰ Σούμαν, σάν έργα πού «δέν μάς προσ­ φέρουν συνταρακτικές άποκαλύψεις». Οί λανθα­ σμένες πληροφορίες πού μάς δίνει γιά τόν Βικτόρια (πέθανε στή Μαδρίτη κι δχι στή Ρώμη). 'Η λανθασμένη άξιολόγηση πού κάνει γιά τό έργο τοΰ Πέρσελ (δέν είναι καθόλου δικαιολογημένος νά τό χαρακτηρίζει άνισο). Κι ή άπίστευτη έλαφρότητα μέ τήν όποια κατάρτισε τόν κατάλογο τών μεγά­ λων ’Ιταλών τής ’Αναγέννησης, παραλείποντας νά περιλάβει σ’ αύτόν συνθέτες τοΰ άναστήματος ένός Ά ντρέα ή ένός Τζοβάννι Γκαμπριέλλι. Ό λ α αύτά δέν σημαίνουν βέβαια δτι τό βιβλίο είναι γιά πέταμα, ούτε δτι δέν περιέχει άρκετές έμπνευσμένες κι άξιόλογες σελίδες. ’Αλλά όπωσδήποτε είναι άκατάλληλο γιά χρήση σέ σχολεία ή ώδεϊα, γιατί, δπως τόσο εύστοχα τονίζει ό μεγάλος παιδαγωγός Α.Σ. Νήλ (1883-1973), ό ρόλος τοΰ δασκάλου (καί κατ’ έπέκταση ένός βοηθήματος πού χρησιμοποιείται γιά νά συμπληρώνει τό έργο τοΰ δασκάλου) είναι «νά παρακινήσει τή σκέψη κι δχι νά φυτέψει πεποιθήσεις». Κι δ Βυλερμόζ συνεχώς πέφτει στό λάθος νά θυσιάζει τήν άντικειμενικότητα γιά τίς προσωπικές του προτιμή­ σεις, πού σέ τελευταία άνάλυση δέν ένδιαφέρουν παρά μόνο τόν Ιστορικό τών ιστοριών τής μουΉ έλληνική άπόδοση τοΰ βιβλίου άπό τό συνά­ δελφο κ. Γιώργο Λεωτσάκο είναι άψογη κι έκεϊ πού πρέπει γλαφυρότατη. ’Α ξίζει έπίσης νά συγ­ χαρούμε τόν κ. Λεωτσάκο γιά τόν μεστό πρόλογό του καί τό μόχθο πού κατέβαλε νά διορθώσει δσα μπορούσε άπό τά λάθη καί τίς παραλείψεις τοΰ συγγραφέα. ’Ακολουθεί μία σειρά άπό παρατηρήσεις γιά τόν έμπεριστατωμένο ύπομνηματισμό πού έκανε ό κ. Λεωτσάκος γιά τήν έλληνική έκδοση τοΰ βιβλίου. Ή χρονολογία συγγραφής τοΰ Stabat Mater τοΰ Pergolesi, πού έπιχειρεΐται νά καθοριστεί χωρίς έπιτυχία στή σελίδα 162, είναι τό 1736. Τούτο δέν προκύπτει άπό τόν κατάλογο τών έργων τοΰ Pergolesi στό λεξικό «Groves», άλλά άπό τό κεί­ μενο πού προηγείται τοΰ καταλόγου. Ή παρατεταμένη θρησκευτική γιορτή, πού χαρακτηρίζεται άόριστα σάν «κάποια» στή σελ. 198 (σημ. 4),

τά λήμματα πού άφιερώνουν οί έγκυκλοπαίδειες στό συνθέτη (βλ. σελ. 299, σημ. 9), γιατί είναι ένα δημοφιλέστατο, άλλά δμως άσήμαντο χριστουγεν­ νιάτικο τραγουδάκι πού τιτλοφορείται «Cantique de Noel», ή «Minuit chretien», άπό τίς πρώτες λέξεις τού κειμένου του. Ή έμφάνιση τής έκδοσης (έξώφυλλο, χαρτί, τυπογραφικά στοιχεία) είναι άρκετά καλή. 'Ωστό­ σο ό δαίμονας τοϋ τυπογραφείου κατάφερε νά τρυπώσει σέ μερικές γραμμές καί νά κάνει τίς συνηθισμένες χαλάστρες του. Έ τσι άνάμεσα σ’ άλλα πιό όφθαλμοφανή, ό Calzabigi έγινε Galzabigi (σελ. 177), ή παρισινή έκκλησία Saint-Roch μεταβλήθηκε σέ Saint-Roc (σελ. 285) κι ό φίλος τού Μπερλιόζ Humbert Ferrand, μεταμορφώθηκε σέ Hubert (σελ. 287). Ό λ α αύτά βέβαια είναι ψύλλοι στά άχυρα, άλλά τά έπισημαίνω γιά νά μποΰν στόν πίνακα τών τυπογραφικών λαθών, πού άσφαλώς θά έπισυναφθεϊ στόν έπόμενο, δεύτερο-τελευταϊο τόμο τοϋ βιβλίου. «Ή μουσική» Από τό έργο τοϋ Gregor Reisch «Margarita Philosophies» (1503). Στήν ξυλογραφία είχονίξεται μία όμάδα μουσικών καί τραγουδιστών καί ένας Αρχιμου­ σικός μέ μιά Ασυνήθιστα μεγάλη μπαγκέτα μάλλον θά πρέπει νά ήταν τό Τριώδιο, άφοΰ είναι γνωστό πώς τότε ιδίως τά δυτικά λυρικά θέατρα συνήθιζαν νά άργοϋν καί νά διαθέτουν τίς αϊθουσές τους γιά συναυλίες θρησκευτικής μουσικής. Ό όρθός τονισμός τοϋ όνόματος τής βάγιας τής Τζόλδης είναι «Μπρανγκαΐνε» κι δχι «Μπράνγκαινε» (σελ. 267). Ή σημείωση 14 στήν ίδια σελίδα δίνει μιά κάπως άτελή έξήγηση γιά όρισμένα γεγονότα πού συμβαίνουν στήν άρχή τοϋ μουσικοδράματος τοϋ Βάγκνερ «Τριστάνος καί Ίζόλδη» καί κατά τή γνώμη μου θά ήταν πιό σωστό νά διατυπωθεί έτσι: «Ό τα ν στήν Α' πράξη ή ήρωίδα έτοιμάζεται νά δώσει τέλος στή ζωή της μ’ ένα δηλητήριο, παρασΰροντας στήν καταστροφή καί τόν Τριστάνο μέ τόν ίδιο τρόπο (δχι τόσο γιατί τής φερόταν μέ μιά προσποιητή βέβαια άδιαφορία, δσο γιατί ό έπικείμενος γάμος της μέ τόν γεροβασιλιά Μάρκο μηδένιζε τίς πιθανότητες νά όλοκληρωθεϊ ό ερωτάς της μέ τόν Τριστάνο), ή βάγια τής Τζόλδης σώζει τή ζωή των δυό νέων καί δυναμώ­ νει τόν πόθο τους άντικαθιστώντας τό δηλητήριο μ’ ένα έρωτικό φίλτρο». Ό Μπερλιόζ έκτος άπό τίς έπτά εισαγωγές που άναφέρονται στή σημείω­ ση τής σελ. 287, έγραψε άκόμη δυο, τή «Βεατρίκη καί Βενέδικτο» καί τό «Πρελούδιο στούς Τρώες στήν Καρχηδόνα». Επίσης σχετικά μέ τήν ίδια σημείωση θά είχα νά προσθέσω πρώτα δτι ή «Νεκρώσιμη καί θριαμβευτική» συμφωνία δέν είναι έργο τοϋ 1847, άλλά τοϋ 1840, κι άκόμα δτι ή «Τρικυμία» γράφτηκε τό 1830, δτι ένσωματώθηκε τό 1832 στό Λελιό (κι δχι Λέλιο) σάν έκτοτελευταϊο μέρος του κι δτι είναι άρκετά γνωστή, άφοΰ μέχρι σήμερα έχει γυριστεί (σάν μέρος τοϋ Λελιό) τουλάχιστο τρεις φορές σέ δίσκους, μέ όρχήστρες ύπό τούς Ρενέ Λαίμποβίτς, Πιέρ Μπουλέζ καί Ζάν Μαρτίνον. Τέλος, ή σύνθεση «Χρι­ στούγεννα» τοϋ Ά ντά μ συχνά παραλείπεται άπό

Μ. Φ. ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ

Κυκλοφορεί

Ιοτορΐη ιs u , Μουσικής Τής .

Ό 2ος τόμος (άπό τόν Σεζάρ Φράνκ ώς τίς μέρες μας) κυκλοφορεί τό Φθινόπωρο

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ 3ης Σεπτεμβρίου 22 - τηλ. 52.34.790

63

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ

σφαιρική σύνθεση τής προσωπικότητας τού ’Αριστοφάνη Κ. J. DOVER: Ή κωμωδία τον ’Αριστοφάνη. Μετ. Φάνη I. Κακριδή. Μορφωτικό "Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 352.

ΝΟΜΙΖΩ δτι έκείνος άπό τούς κλασικούς μας γιά τόν όποιο τό ένδιαφέρον τού έλληνικοΰ κοινού κατά τό δεύτερο μισό τού αιώνα μας παρουσίασε την έντυπωσιακότερη άνοδο είναι ό ’Αριστοφά­ νης. Βέβαια τό ένδιαφέρον αύτό τροφοδοτήθηκε ανισα· έτσι, ή γνωριμία τού κοινού μας μέ τήν άριστοφανική κωμωδία έγινε κυρίως μέσω των ιδιαίτερα συχνών — αν καί δχι πάντοτε υπεύθυ­ νων — θεατρικών παραστάσεων καί της έργασίας τών μεταφραστών (πού κορύφωση της άποτελεΐ ή σχεδόν κλασική μετάφραση δλων τών κωμωδιών του άπό τό Θρ. Σταύρου), ένώ παρέμεινε άτροφική ή ένημέρωσή του μέ θεωρητικές μελέτες πού έρμηνεύουν τό άριστοφανικό έργο1. "Υστερα άπό αύτές τίς διαπιστώσεις, αν πούμε άκόμη δτι ό K.J. Dover μπορεί νά θεωρηθεί ό πρύτανης τών άριστοφανικών σπουδών στό ίδιο δεύτερο μισό τού αιώνα (τεκμηριωμένα2 είναι άπόλυτα ένημερωμένος στή διεθνή άριστοφανική βιβλιογραφία) καί δτι τό βιβλίο του Aristofanic comedy (1972) είναι τό συνθετικό έργο στό όποιο έφτασε ύστερα άπό πολύχρονη ένασχόληση (ώς πανεπιστημιακός δά­ σκαλος καί ώς συγγραφέας) μέ τό άριστοφανικό έργο, γίνεται όλοφάνερο πόσο γενναία προσφορά στή νεοελληνική παιδεία άποτελεΐ ή έκδοση τής μετάφρασης τού βιβλίου πού πραγμάτωσε τό «Μορφωτικό "Ιδρυμα τής ’Εθνικής Τραπέζης». Φιλοδοξία τού συγγραφέα, δπως διαβάζουμε στό σύντομο πρόλογό του, ήταν κυρίως νά ενημε­ ρώσει τόν άναγνώστη «πού χωρίς ίσως νά γνωρί­ ζει άρχαία έλληνικά, ένδιαφέρεται γιά τόν άρχαίο έλληνικό πολιτισμό ή γιά τήν Ιστορία τής κωμωδί­ ας ώς λογοτεχνικού είδους», χωρίς καθόλου αύτό νά σημαίνει δτι ή ένημέρωση αύτή δέν είναι πολύτιμη καί γιά τόν ειδικό έπιστήμονα. Καί, άπ’ δ,τι μπορούμε νά συναγάγουμε ήδη άπό τή δομή τού βιβλίου, έχουμε μιά προσπάθεια ώστε, μέ έξαντλητική έκμετάλλευση τών σημαντικότερων έπιμέρους έργασιών πού έκδόθηκαν άπό τή λήξη τού Β' Παγκόσμιου Πολέμου ώς τή χρονιά τής έκδοσης τού βιβλίου3, νά δοθεί μιά σφαιρική σύνθεση τής προσωπικότητας τού μεγάλου κωμι­ κού, νά έξεταστεϊ κατά βάθος καί κατά πλάτος τό έργο του καί νά προβληθούν πολλά προβλήματα πού παρουσιάζει ή έρμηνεία του, γιά τά όποια δέν

64

έχουμε άκόμη πειστική άπάντηση. Θά ήταν δμως μεγάλη άδικία νά περιορίσουμε τήν προσφορά τού Dover στήν έπιτυχημένη, πλήρη (καί χωρίς άντιφάσεις καί άνακολουθίες) σύνθεση τών πορισμά­ των τών άριστοφανιστών · γιατί έξίσου σημαντική είναι καί ή έντελώς προσωπική του εισφορά: συχνά, δχι μόνο σέ έπιμέρους παρατηρήσεις, άλλά καί στή διατύπωση γενικότερων άπόψεων ό συγ­ γραφέας φανερώνεται προικισμένος έρμηνευτής, πού μπορεί νά άναθεωρήσει, νά διορθώσει ή έστω νά παρουσιάσει μέ καινούριο, πιό έπιτυχημένο τρόπο τίς άπαντήσεις πού δόθηκαν στά προβλή­ ματα τής άριστοφανικής κωμωδίας. Άκόμη ή έπιλογή τών βασικών όπτικών γωνιών, άπό τίς όποιες έξετάζει τήν κωμωδία αύτή, άποδεικνύεται εύστοχη. Μπορούμε, ίσως κάπως αύθαίρετα, νά πούμε δτι τό κύριο μέρος τού βιβλίου άποτελείται άπό δύο όμάδες κεφαλαίων: τά κεφάλαια I-V, πού έχουν γενικότερο χαρακτήρα καί δίνουν στόν άναγνώστη τήν άπαραίτητη πληροφόρηση γιά νά παρακολουθήσει στή συνέχεια άπρόσκοπτα τήν άνάλυση τών κωμωδιών, καί τά κεφάλαια VIXVI, δπου άναλύονται μεθοδικά μιά μιά οί σωζόμενες κωμωδίες τού ’Αριστοφάνη4. Ά π ό τά κεφάλαια τής πρώτης όμάδας, τό πρώτο (Οί μαρτυρίες), δσο κι αν φαίνεται δτι ένδιαφέρει μόνο τούς ειδικούς, είναι χρήσιμο καί γιά τόν άπαιτητικό μή ειδικό άναγνώστη, γιατί έτσι μόνο άγγίζει τόν «τύπον τών ήλων», καθώς έχει μπροστά του τά δεδομένα στά όποια βασίζε­ ται ή μελέτη τής άρχαίας έλληνικής λογοτεχνίας. Νομίζω δτι καί μόνο ή άπαρίθμηση τών τίτλων τών παραγράφων του (Ή έπιβίωση τού κειμένου, ή ταύτιση τών όμιλητών, σκηνοθετικές όδηγίες, χρονολόγηση) δείχνει πόσο ένδιαφέρον παρουσι­ άζει. "Ισως γνωστότερο στόν έλληνα άναγνώστη εί­ ναι τό περιεχόμενο τού Β' κεφαλαίου (Τό θέατρο τής έποχής τού Αριστοφάνη: ’Οργάνωση, τό θέα­ τρο, οί ήθοποιοί), άλλά αύτό δέ σημαίνει δτι είναι λιγότερο χρήσιμο, καθώς παρουσιάζει τά σπου­ δαιότατα αύτά θέματα σύμφωνα μέ τά άποτελέσματα τών τελευταίων έργασιών, πού σέ πολλά σημεία διαφέρουν σημαντικά άπό έκείνα πού μάς έμαθαν οί γυμνασιακοί (άλλά συχνά καί οί πανε­ πιστημιακοί) μας δάσκαλοι. Μεγαλύτερο δμως ένδιαφέρον καί πρωτοτυπία παρουσιάζουν τά έπόμενα τρία κεφάλαια, δπου δίνεται, θά λέγαμε, ή «ειδική ποιητική» τού Αριστοφάνη (III. Φαντα­ σία: Ή ύπόθεση τών ’Ορνίθων, αύτοκατάφαση, αίτια καί άποτελέσματα, εικόνες καί προσωποποι­ ήσεις, IV. Ψευδαίσθηση, νουθεσία καί άναψυχή: Ή Παράβαση, πρόλογος, άναφορές στό θέατρο, θεατρικές άσυνέπειες, V. "Υφος καί δομή: Α γώ ­ νες καί έπεισόδια, τά λυρικά μέρη, παρωδία). Μπορούμε νά πούμε δτι σέ καθένα άπό τά κεφά­ λαια αύτά ό Dover πέτυχε νά πιάσει τά «νεύρα», καί μόνο αύτά, τής άριστοφανικής κωμωδίας καί νά δώσει στόν άναγνώστη τά άπαραίτητα έφόδια γιά νά κατανοήσει τήν έρμηνεία τών κωμωδιών, πού άκολουθεί.

"Οπως έχουμε πει, τά ένδεκα κεφάλαια τής δεύτερης όμάδας περιέχουν τήν άνάλυση τών ισάριθμων κωμωδιών τού ’Αριστοφάνη μέ τή χρο­ νολογική τους σειρά. Τό βασικό σχήμα πού άκολουθεϊ ό συγγραφέας στην άνάλυση τής κάδε κωμωδίας έχει ώς έξής: α) Συνοπτική θεώρηση, δπου παρακολουθούμε τήν έξέλιξη τής ύπόθεσης τής κάθε κωμωδίας, πράγμα πού δέ σημαίνει δτι έχουμε μιά «σχολική» περίληψή της· άντίθετα, δ συγγραφέας φροντίζει ν’ άδράξουμε γερά τό μίτο πού θά μάς όδηγήσει μέ σιγουριά, μέσα άπό τήν περίπλοκη (συχνά γιά μάς) πορεία τής κωμωδίας, στήν κεντρική γραμμή της, ν’ άντιληφθοΰμε τόν όργανικό ρόλο τού κάθε «έπεισοδίου» καί τής κάθε σημαντικής λεπτομέρειας — κι έτσι εύκολα παρακολουθούμε τίς έπόμενες παραγράφους τού κάθε κεφαλαίου, πού έχουν μεγαλύτερη πρωτοτυ­ πία. β) Παραγωγή. (Ή δυσκολία νά βρεθεί μονο­ λεκτικός δρος τό ίδιο οικείος στό κοινό μέ τόν άγγλικό «production» μάς ύποχρεώνει νά ειδοποι­ ήσουμε τόν άναγνώστη δτι πρόκειται γιά τήν καθαρά θεατρική πλευρά τής κάθε κωμωδίας, μέ τά προβλήματα πού πρέπει νά λύσουν ό σκηνο­ γράφος καί ό σκηνοθέτης). Ύστερα άπό τήν άνάγνωση τής παραγράφου αύτής πρέπει νά γίνει προσεκτικότερος δποιος έπιχειρεΐ νά σκηνοθετή­ σει άριστοφανική κωμωδία. ’Ελπίζουμε δτι ή «άδεια» όρισμένων (γιά νά μήν πούμε ή άσυδοσία) πού σκηνοθετούν δπως αύτοί νομίζουν θά περιοριστεί, δταν θά ύποπτευθούν δτι τό κοινό, πρίν πάει στό θέατρο, έχει διαβάσει τό βιβλίο τού Dover, γ) Διερεύνηση, μέ άφορμή τήν κάθε συγκε­ κριμένη κωμωδία, τού «θέματος» πού άποτελεϊ τό κεντρικό «ιδεολογικό» σημείο τού έργου. Έδώ ό άναγνώστης έχει τήν εύκαιρία νά μελετήσει τόν κόσμο τών ιδεών καί τών ένδιαφερόντων τής άρχαίας άττικής κωμωδίας, καθώς ό συγγραφέας δέν περιορίζεται νά μάς δώσει πώς ό ’Αριστοφά­ νης χειρίζεται τό θέμα αύτό μέσα στή συγκεκριμέ­ νη κωμωδία του, άλλά έπιχειρεΐ παραλληλισμούς καί μέ τίς λοιπές κωμωδίες, δπου, λίγο ή πολύ, θίγεται τό ίδιο θέμα. Ά ς μή νομιστεΐ δμως δτι τό τριμερές αύτό σχήμα έχει έπιβληθεί όμοιόμορφα στήν άνάλυση καί τών ένδεκα κωμωδιών κι δτι όδηγήθηκε ό συγγραφέας σέ μιά τυποποίηση · άντίθετα, διαφοροποιείται άπό κωμωδία σέ κω­ μωδία, προσαρμόζεται στήν ιδιοτυπία πού παρου­ σιάζει ή καθεμιά. ’Αμετακίνητη μένει μόνο ή πρώτη παράγραφος, ένώ οί άλλες δύο είτε παρου­ σιάζονται έπιμερισμένες (κάτω άπό περισσότε­ ρους τίτλους) είτε διευρύνονται ή συρρικνώνον­ ται, καμιά φορά μάλιστα καί έξαφανίζονται, άνάλογα μέ τίς άπαιτήσεις τής άνάλυσης. Ίσως φανεί πρωθύστερη ή τοποθέτηση τού κεφαλαίου XVII (Ποιητές πρόδρομοι καί σύγχρο­ νοι τού ’Αριστοφάνη) πού συνηθίσαμε νά τό βλέπουμε στήν άρχή τών γνωστών άνάλογων βι­ βλίων (τό πράγμα γίνεται έμφανέστερο άπό τούς τίτλους τών παραγράφων: Οί μαρτυρίες, ειδολογι­ κά στοιχεία καί νεωτερισμοί, ή προέλευση τής κωμωδίας). Ό μ ω ς φαίνεται δτι ό Dover έχει δίκιο, γιατί οί σωζόμενες κωμωδίες τού Ά ριστο-

Προτομή τον ’Αριστοφάνη (Παρίσι, Μουσείο Λούβρου)

φάνη άποτελούν προύπόθεση γιά νά άξιοποιηθούν οί φτωχές άποσπασματικές μαρτυρίες πού έχουμε γιά τά θέματα αύτά, νά έρμηνευθούν σωστά καί νά συναποτελέσουν ένδιαφέρον κεφά­ λαιο τής ιστορίας τής άρχαίας μας λογοτεχνίας. Τό τελευταίο κεφάλαιο (Οί μεταγενέστεροι: Μέση καί Νέα κωμωδία, μελέτη καί άπόλαυση, μεταφρά­ σεις, μίμηση), άφού δίνει μέ συντομία, άλλά πολύ περιεκτικά τήν έξέλιξη τής άττικής κωμωδίας μετά τόν ’Αριστοφάνη, άσχολεϊται μέ αύτό πού θά λέγαμε «έπιβίωση» τού ’Αριστοφάνη, συντομότε­ ρα βέβαια άπ’ δσο θά άπαιτούσε μιά πληρέστερη ένημέρωση, δμως μέ τήν άπαιτούμενη έποπτικότητα καί άρτιότητα. Τό βιβλίο κλείνει μέ μιά πολύ ύπεύθυνη έπιλογή βιβλιογραφίας (σ. 337-41: Α' Γενική5, Β' Οί κωμωδίες ξεχωριστά6), μέ εύρετήριο χωρίων τού ’Αριστοφάνη (σ. 343-6) καί Γενικό Εύρετήριο (σ. 347-9) πού θά τό θέλαμε αισθητά πλουσιότερο. Ό K.J. Dover μάς έδωσε, μέ τήν άνεση καί τή σιγουριά τού σοφού, τήν πιό έγκυρη καί συγχρονι­ σμένη συνολική εικόνα τού άριστοφανικού έργου. Μέ νηφαλιότητα, μέ ένάργεια, μέσα άπό ένα βιβλίο σοφά καί άδρά δομημένο, μάς φέρνει πολύ κοντά στήν κωμωδία. Ό συνθετικός χαρακτήρας τού βιβλίου κάθε άλλο παρά τό περιορίζει στήν έκθεση μόνο γενικών άπρόσωπων άπόψεων · άντί­ θετα, δέν είναι καθόλου λίγα τά σημεία δπου βρίσκουμε προσωπικές άπόψεις, πού χαρακτηρί­ ζονται άπό φιλολογική όξύνοια καί εύαισθησία. Καί πέρα άπ’ αύτά, ιδιαίτερη μεγάλη προσφορά τού Dover είναι ό προβληματισμός, τά έρεθίσματα πού προκαλεί στόν άναγνώστη. Σ’ δλο τό έργο διακρίνουμε καθαρά τήν πρόθεση τού συγγραφέα

νά μήν προσφέρει έτοιμη γνώση, άλλά νά προβλη­ ματίσει, νά μας κάνει νά σκεφτοΰμε πάνω στά προβλήματα της άριστοφανικής δημιουργίας καί νά άναζητήσουμε πρόσφορες λύσεις. Μιά μόνο έπιφύλαξη νομίζω δτι πρέπει νά διατυπώσω: ό χώρος πού άφιερώνεται στή μελέτη τοΰ ύφους τοϋ ’Αριστοφάνη είναι συγκριτικά, λίγος. Ή άριστοφανική κωμωδία έπέζησε δχι μόνο γιατί υπήρξε ένδιαφέρον θέαμα, άλλά καί γιατί ήταν ώραΐο άνάγνωσμα. Τά στοιχεία τοΰ λεκτικού χιούμορ τοΰ ’Αριστοφάνη είναι έξίσου άξια μελέ­ της δσο καί τά λοιπά στοιχεία τοΰ έργου του. Παρατηροΰμε λοιπόν δτι ή σχετική παράγραφος είναι άνεπαρκής, καθώς σ’ αυτή (σ. 108-116) συναντοΰμε μόνο τή δημιουργία «μεγάλων σύνθε­ των λέξεων» καί τήν παρωδία-παρατραγωδία. Βέβαια γίνεται λόγος καί γιά τήν είκόναμεταφορά καί τήν προσωποποίηση, άλλά σέ άλλο κεφάλαιο. Ό συγγραφέας μπορεί όπωσδήποτε νά έπικαλεστεΐ τή γνωστή καθυστέρηση στόν τομέα αύτό των άριστοφανικών μελετών, νομίζω δμως δτι έπρεπε νά γίνει λόγος στήν παράγραφο αύτή —καί δχι μόνο δπως περιστασιακά γίνεται σέ άλλα σημεία— γιά τά άριστοφανικά λογοπαίγνια καί τά διφορούμενα, δπως καί γιά τή συσσώρευση λέξεων πού, δπως πιστεύω δτι τό έδειξα στό βιβλίο μου L’accumulation verbale chez Aristophane (Θεσσαλονίκη, 1974), άποτελεϊ βασικό στοι­ χείο τοΰ λεκτικού χιούμορ δχι μόνο τοΰ ’Αριστο­ φάνη άλλά γενικότερα τής κωμικής δημιουργίας. ’Οφείλω, πριν κλείσω τήν παρουσίαση αύτή, νά σταθώ καί στή σημαντική προσφορά τοΰ μετα­ φραστή. Ό Φάνης Κακριδής, έκτός άπό τήν όρθή έπισήμανση τοΰ κενού πού ύπήρχε στή βιβλιογρα­ φία μας καί τήν εύστοχη έπιλογή τοΰ ξένου βιβλίου πού μπορούσε νά τό καλύψει, μετέφερε τίς άπόψεις τοΰ Dover σέ ζωντανό νεοελληνικό λόγο, πού κυλά άνετα καί δέν δημιουργεί προβλήματα κατανόησης καί τήν άνάγκη νά δούμε τό πρωτότυ­ πο. Ή προσφορά του γίνεται σημαντικότερη, μέ τίς προσθήκες πού κάνει ή μέ τή διατύπωση διαφορετικής γνώμης, μέ τή συμπλήρωση, σέ όρισμένα σημεία, τής βιβλιογραφίας καί τέλος μέ τό νά καταστήσει άξιανάγνωστο καί άπό μάς τό μέρος τοΰ βιβλίου πού ένδιέφερε μόνο τόν άγγλόφωνο άναγνώστη, έφόσον έκεί ό Dover κάνει λόγο μόνο γιά άγγλόφωνες μεταφράσεις. 'Ο Κακριδής τόλμησε νά διπλασιάσει σχεδόν τήν έκταση αύτοΰ τοΰ μέρους, προσθέτοντας τό κείμενο τών άντίστοιχων νεοελληνικών μεταφράσεων, καί έτσι ό

ΚΟΥΤΟΥΖΗ ΜΑΡΙΑΝΝΑ

Έ λληνας άναγνώστης παρακολουθεί μέ ένδιαφέ­ ρον τίς τταρατηρήσεις τοΰ Dover πάνω στό θέμα Τό είπαμε κιόλας δτι μέ τήν έκδοση αύτοΰ τοΰ βιβλίου καλύπτεται ένα σημαντικό κενό τής σχετι­ κής μέ τούς κλασικούς μας νεοελληνικής βιβλίο^ γραφίας. Ό άπαιτητικός θιασώτης τής άριστοφάνικής κωμωδίας, χωρίς νά έχει κάνει ειδικές σπου­ δές, κρατώντας στό ένα του χέρι τή μετάφραση τών κωμωδιών πού φιλοτέχνησε ό Θρ. Σταύροΰ καί στό άλλο τό βιβλίο τοΰ Dover, τήν ώρα π:ού θά παρακολουθεί στό θέατρο παράσταση κωμωδίας τοΰ ’Αριστοφάνη, θά νιώσει δτι άνήκει στή μερίδα τών θεατών πού ό κωμικός άποκαλοΰσε σοφούς, μιά καί «είχαν μάθει τά δεξιά». Ή άρτιότατη καλαίσθητη τυπογραφική έμφάνιση τοΰ βιβλίου πού όφείλεται στή γνωστή φρον­ τίδα τοΰ «'Ιδρύματος ’Εθνικής Τραπέζης» διευκο­ λύνει πολύ τήν οικείωση τοΰ άναγνώστη μέ τό χρησιμότατο βιβλίο τοΰ Dover. ΗΛ. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Σημειώσεις: 1. Τό κενό αύτό δέν καλύπτεται δσο δά τό έπιδυμούσαμε, άπό τίς πολύ ευπρόσωπες έργασίες τοϋ Άλ. Σολομού: Ό ζωντανός ’Αριστοφάνης, Άδήνα, 1961 (γιατί σ’ αύτό μιλά περισσότερο ό άνδρωπος τοΰ δεάτρου καί λιγότερο ό κλασικός φιλόλογος) καί τοϋ Φάνη Κακριδή: Άριστοφάνους "Ορνιθες, Άδήνα, 1974 (γιατί, άν καί ή ένημέρωμόνο μιά κωμωδία).

2. Βλ. τή βιβλιογραφική έργασία του Greek comedy στό Fifty years (and twelve) of classical scholarship (σ. 123158), ’Οξφόρδη 1968.

3. Ή προηγούμενη άνάλογη προσπάδεια έγινε άπό τόν W. Schmid, στήν Geschichte der griechischen Literatur, Μέρος A', τ. IV, Μόναχο, 1946.

4. Θά δέλαμε βέβαια νά συμπληρωδεί ή εικόνα τοϋ κωμικού καί τής καλλιτεχνικής του δραστηριότητας μέ τήν έκμετάλλευση τών άποσπασμάτων άπό τίς χαμένες κωμωδίες, πού έχουν σωδεϊ άπό διάφορες πηγές ■ είναι ένα ύλικό πού σέ έκταση φτάνει τή μεγαλύτερη άπό τίς σωζόμενες κωμωδίες καί άντιπροσωπεύει — πολύ άνισα όπωσδήποτε— 33 έργα. ’Ίσως δμως ένα κεφάλαιο, πού δά μπορούσε νά άφιερωδεϊ σ’ αύτά, νά μήν έντασσόταν εύκολα ατό γενικό διάγραμμα τοΰ βιβλίου τοϋ Dover καί νά ζημίωνε τήν άδρότητα τής δομής του.

5. Στήν όποια όπωσδήποτε πρέπει νά προστεδεϊ τό άρδρο Aristophanes der Komiker τοϋ Th. Gelzer ατό Supple­ ment-Band X II τής Real-Encyclopadie (1971).

6. Βέβαια άπουσιάζουν οί Θεσμοφοριάζουσες, γιά τίς όποιες οί παλιές μεμονωμένες έκδόσεις είναι ξεπερασμέ­ νες, ένώ νεώτερες δέν έχουμε.

ΜΙΑ ΦΑΣΟΛΙΑ ΣΤΟ Ν ΟΥΡΑΝΟ

Σ ά ς τό συστήνουμε...

66

ΠΟΙΗΣΗ

οι περιπέτειες τής δράσης ΓΙΩΡΓΟΥ ΧΡΟΝΑ: Τά μαϋρα τακούνια. Τράμ/ Λογοτεχνία, άρίί}. 51. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 96.

ΘΑ ήταν ίσως υπερβολή, άλλά χρήσιμη ύπερβολή, νά ποϋμε πώς ό οικείος χώρος τοΰ Χρονά δεν είναι ή ποίηση άλλά ή σκηνοθεσία: μιά τέτοια διάκριση θά βοηθούσε άποτελεσματικά τούς άναγνώστες αυτής της ιδιότυπης λογοτεχνίας, τουλάχιστο στό νά άποφύγουν μιά σειρά άπό παρεξηγήσεις. Δεν είναι δύσκολο νά δοϋμε τόν τρόπο μέ τόν όποιο αυτός ό κομψός καί λιγάκι έχέμυθος λόγος φέρνει μαζί του τή γοητεία της εικόνας μάλλον, παρά τή γοητεία τής γλώσσας. Μιά καί, σέ γενικές γραμμές, αύτά πού συνθέτουν τή γνώριμη περιοχή τών μύθων τοΰ Χρονά δέν είναι τίποτε περισσότερο άπό τυχαία πρόσωπα, παράξενες συναντήσεις, κινήσεις, χειρονομίες, ρούχα, χρώματα, σκηνικά καί ότιδήποτε άλλο άπευθύνεται σέ μιά δράση άρκετά έξασκημένη στά νυχτερινά ντεκόρ τής καβαφικής ’Αλεξάνδρειας. Καί είναι, προφανώς, σ’ αύτήν άκριβώς τήν ’Αλεξάνδρεια τοΰ «Πρωτέα» καί τών πιό πονηρών ή έκλεπτυσμένων μεταμορφώσεών του, πού ό Χρονάς στέλνει τίς φιγούρες μιας προσωπικής μυθολογίας, στό πρώτο ήδη ποίημα τού «Βιβλίου 1»: ώστόσο, ό "Ιβυκος, ό Καραϊσκάκης, ή Σωτηρία Μπέλλου, ή Μαίριλυν Μονρόε κι έκείνος ό άνώνυμος κιθαριστής δέν είναι άπλά σύμβολα μιας έρεθισμένης φαντασίας, σχήματα δηλαδή τής καθαρής άφαίρεσης, άλλά ύπαρκτοί κάτοικοι αύτής τής μυστικής σαρκικής φύσης πού θά βρείτε ίσως στόν Καβάφη, άλλά δχι στόν Έ λιοτ. Ή έπιτυχία μιας τέτοιας ποίησης δέν είναι καθόλου αινιγματική: είναι πιθανόν ή πρώ­ τη φορά πού τά πλάσματα τού μύθου καί τοΰ πόθου έρχονται τόσο κοντά στά άνθρώπινα δεδο­ μένα καί τίς πιό ζωντανές άπ’ τίς άντιφάσεις τους. Δέν θά ’πρεπε άραγε νά παραδεχτούμε πώς ή άποστασιοποίηση τοΰ Χρονά είναι καθαρά θεα­ τρική; Πάνω σέ μιά σκηνή δπου ή βεντέτα τοΰ κινηματογράφου καί ή "Αννα τής Ά ραγω νίας δέν είναι παρά φθαρμένα στερεότυπα τής διαφήμισης ή τής παράδοσης, κανείς δέν άπέδειξε τόσο πειστι­ κά δτι τέτοιοι ρόλοι μπορούν νά παιχτούν άπό πραγματικά πρόσωπα, δτι άνάμεσα στις μάσκες καί τά ντεκόρ παρεμβάλλονται πάντοτε οί ήρωες μιός τρομακτικής βιογραφίας.

Γιώργος Χρονάς

Τά πρώιμα έργα-τού Χρονά σώζουν μέσα τους τούς άπόηχους τοΰ Καβάφη («Σχέδιο γιά έπιτύμβιο ναού νυχτερινού καί μαύρου»), τού Μιχάλη Κατσαροΰ (I καί II άπ’ τήν ένότητα «ΟΙ Εβραίοι τής Νέας Ύόρκης»), τής πόπ έκφρασης, τής μπα­ λάντας κι ένός λαϊκού στοιχείου τόσο ευλύγιστου δσο ή φύση γιά τούς σουρεαλιστές καί τούς έπιγόνους τους. Είναι χαρακτηριστικό τό δτι δσοι έμειναν δεμένοι άποκλειστικά μέ τέτοια στοιχεία δέν ξεπέρασαν ποτέ τή μέτρια καριέρα τού μιμητή. ’Ακολουθώντας έναν έντελώς διαφορετικό δρόμο (πράγμα πού δέν είναι βέβαια θέμα έκλογής άλλά ταλέντου), ό Χρονάς σπρώχνει αύτές τίς καταβο­ λές σέ μιά ένιαία φωνή πού άντιστρέφει τίς έπιδράσεις σ’ ένα είδος καινούριας γοητείας. Πί­ σω άπ’ τό ξετύλιγμα ένός λόγου άλλοτε τρομακτι­ κού καί παράλογου, άλλοτε σεμνού ή μυστηριώ­ δους, τίποτε δέν μπορεί νά σπάσει τήν ένότητα αυτών τών θεμάτων, άσχετα μέ τό άν προέρχονται άπό τήν Καβαφική Ρύ Λέπσιους, τήν άρχαία Ρώμη τοΰ Κατσαροΰ, τή Ν έα 'Υόρκη τοΰ Φερλινγκέτι, τά τοπία τής ιταλικής ’Αναγέννησης, τήν πλατεία Όμονοίας, τά καφενεία ή τά στέκια τών φαντά­ ρων. Ή ένότητα είναι βέβαια μιά λάμψη καί ή θεματολογία κάτι πού διαλέγει κανείς, ώστόσο, τό μυστικό πού· όρισμένοι περιφρονούν εύγλωττα, άφορά τήν Ικανότητα νά στεγάσεις αύτά τά πρά­ γματα κάτω άπ’ τό σχήμα μιάς προσωπικής γρα­ φής. Δέν είναι δύσκολο νά παρατηρήσει κανείς τή διαλεκτική μιάς τέτοιου είδους ώρίμανσης. Ή δη, στόν πρώτο στίχο τού «"Ιβυκου» ("Ο πω ς ή ψυχή του π έτα ξε σάν άνάσα σέ πνευστό...), οί λαβές καί οί έσωτερικοί φωτισμοί έχουν έξουδετερωθεί μέσα σέ μιά υπέροχη κατασκευή, σ’ ένα άπόλυτο αισθη­ τικό άντικείμενο τού όποιου ή «κληρονομικότη­ τα» έχει ήδη άπορροφηθεΐ άπ’ τό στύλ. Είναι φανερό πώς ή έξέλιξη τού Χρονά δέν άκολουθεί τίς άπαιτήσεις κάποιας προσωπικής κοκεταρίας ή κάποιας περιπλάνησης στήν περιοχή τών πιό έτε-

67

ροθαλών έπιδράσεων, δπως συμβαίνει συχνά, άλ­ λά άποκαλύπτει μέ άργό τρόπο τό έσωτερικό μιας τρομακτικής μοίρας πού είναι έκείνη τοΰ λοΰμπεν, τής μεγαλοπρέπειας των ήρωίδων τής παρακμής καί των κακόφημων συνοικιών. Ό Χρονάς φιλ­ τράρει αύτές τίς καταστάσεις μέσα άπ’ αύτό πού θά μπορούσαμε νά όνομάσουμε «σωστό χειρισμό τής κάμερας». Ό Γιάν Κότ έγραφε πώς γιά νά καταλάβει κανείς τίς «Βάκχες» πρέπει νά δει τούς «Νέγρους» τού Ζενέ: μπορούμε νά πούμε, μιμού­ μενοι αύτό τό σχήμα, πώς γιά νά συλλάβει κανείς τή συγκινησιακή φόρτιση των μύθων τοΰ Χρονά πρέπει νά δει δχι μόνο τά φιλμ τού Παξολίνι, άλλά καί την «’Οπερέτα» τού Γκόμπροβιτς, τό έκκεντρικό ή άγριο ξεπήδημα ένός έρωτισμού — έκείνου τής ήττας καί τής μεγαλοπρέπειας. Πέντε καί έξι χρόνια, άντίστοιχα, άπό τήν έκδοση τών δύο πρώτων του βιβλίων, δπου είχαν έκτεθεϊ ήδη τά υλικά τής μυθολογίας αύτού τού ποιητή, καί ίσως τά βασικότερα κλειδιά τής τεχνι­ κής του, ένα τρίτο βιβλίο έρχεται νά συνδέσει αύτά τά στοιχεία μ’ ένα παράξενο μανιφέστο, δπου όλόκληρος ό ύπόκοσμος τοΰ Ζενέ έμφανίζεται δχι πιά σάν τό εύθραυστο σύμπαν μιας έκλεπτυσμένης ποιητικής φύσης, άλλά σάν ή έκρηξη ένός παραμιλητού αινιγματικού καί άρκετά τρο­ μακτικού, γεμάτου άπ’ τά φετίχ μιας ζωής ύποβιβασμένης σέ θεατρικό σχήμα, πού δμως ή είλικρίνειά της σώζεται πάντα μέ τό τέλος τής παράστα­ σης: μέ τό θάνατο. Τά πλάσματα τοΰ Χρονά πεθαίνουν, δχι δμως άπό φιλαρέσκεια, πίστη σέ κάποια ιδέα, ή πλήξη. Πρόκειται γιά ένα θάνατο σκοτεινό ίσως καί άποκαλυπτικό, άλλά πάντως διφορούμενο, άφού φέρνει μαζί του κάτι άπ’ τήν τραγωδία καί τό όρατόριο, καί συνάμα κάτι άπ’ τίς καθημερινές ειδήσεις τών έφημερίδων. Σ’ αύτό τό τρίτο βιβλίο, «Τά μαύρα τακούνια», οΐ άντρες καί οΐ γυναίκες μιλάνε χωριστά, κινούν­ ται χωριστά, ποθούν διαφορετικά πράγματα (αύτή ή άπόσταση διατηρείται μέσα στό ίδιο τό σχέδιο τής συλλογής, πού χωρίζεται, γι’ αύτό, σέ δύο ένότητες: μιά κάποια χρήση τής ιδέας τών γκέτο), δμως ύπάρχει πάντοτε κάτι πού γεφυρώνει τίς δύο δμιλίες. Αύτή ή άντίστιξη άντρικών καί γυναικείων φωνών θά μπορούσε ίσως νά παρα­ πέμπει στό τέχνασμα τής «Μαρίας Νεφέλης» άν ό Χρονάς δέν είχε φανερά διαφορετικούς στόχους. ’Εδώ τά φύλα συγχέονται μάλλον παρά συναντιώνται, κι αύτό δχι χάρις σέ κάποια προσπάθεια νά έξασθενήσει τό άρσενικό στοιχείο μέσα άπό κά­ ποια μυθολογία τής παρακμής (πράγμα πού συμ­ βαίνει, άς πούμε, στήν «Τέταρτη Διάσταση» τοΰ Ρίτσου), άλλά έξαιτίας τής άντίθετης κίνησης πού είναι ή φόρτιση, αυτός ό διαβολικός μανιερισμός πού όδηγεϊ στή σκηνοθεσία. Ή τελευταία κάνει τίς γυναίκες νά έκφράζονται δχι σάν εΰθραστοι άπόγονοι τών ήρωίδων τού ρομαντισμού, άλλά σάν τά σκληρά σύμβολα μιάς καταστροφικής μοίρας. Οί πόρνες τών «Τακουνιών» άποφεύγουν ευσυνείδη­ τα τό κήρυγμα: τό παραμιλητό —τοΰ όποιου τό ταμπεραμέντο είναι φυσικά έφάμιλλο έκείνου τής παζολινικής Μ άμα Ρόμα— καταλήγει άδιάκοπα σ’

68

ένα είδος σιβυλλικής συνομιλίας μέ μεταμφιεσμέ­ να πλάσματα καί καθρέφτες. «Έ νας άληθινός άνθρωπος», έγραφε ό Ά ρτώ , «δέν έχει φύλο». Τά πλάσματα τοΰ Χρονά ύπακούουν σ’ αύτό τό λαμ­ περό καί άβέβαιο πεπρωμένο. Οί στρατιώτες —τυπικότεροι έκπρόσωποι κάποιου «αύθεντικοΰ» άνδρισμοΰ— θά μιλήσουν μιά γλώσσα πού δέν άφορά πιά τή γυναίκα· οί πόρνες— χαρακτη­ ριστικά εμβλήματα, γιά τήν κοινωνιολογία καί τήν ήθογραφία, τοΰ «παθητικού», καί δχι βέβαια πάντοτε τού γυναικείου— θά άναποδογυρίσουν τή θηλυκότητα μέσα σέ μιά άλλόκοτη σκληροτρά­ χηλη μέθοδο έπιβίωσης. Τό παράξενο είναι δτι, παρά τά παιγνίδια αύτού τού είδους, ό Χρονάς παραμένει ένας μανιώδης ρεαλιστής. Ή ικανότητα βρίσκεται, μάλλον, στό νά διακρίνεις τήν π α ρέκ­ βαση. Έ τσι αύτές οί ύπάρξεις δέν είναι δίχως φύλο μέ τόν τρόπο τών άγγέλων τοΰ Έλύτη καί τοΰ Γκίνσμπεργκ, άλλά λιγάκι μέ τή μοιραία έκείνη διάθεση δσων έρμήνευαν καί έρμηνεύουν τραγούδια τού Τσιτσάνη καί τών έπιγόνων του · (ξέρουμε ήδη πώς τό φύλο τού τραγουδιστή καί τού έρωτικοΰ άντικειμένου τού τραγουδιού είναι συχνά τό ίδιο: συμβαίνει, λοιπόν, ή φωνή νά είναι ούδέτερη άπέναντι στό γένος). Έ τσι, έμφανίζεται στόν κόσμο τού Χρονά μιά ρεμπέτικη φύση, λιγό­ τερο σάν κλίμα καί περισσότερο σάν ή μυστική καταγωγή αύτών τών παράξενων τοπίων. 'Οπωσδήποτε, δ γυναικείος πληθυσμός πού περιφέρεται, μ’ ένα είδος θλιμμένου χιούμορ, μέσα στά «Μαύρα τακούνια» δέν έχει τίποτε άπ’ τήν προσποιητή λάμψη πού κάνει αιχμάλωτες κά­ ποιου καπρίτσιου τίς θηλυκές φιγούρες τής έλληνικής ποίησης άπ’ τήν Ελένη τού Σεφέρη ώς τήν Ελένη τού Ρίτσου. ’Αντίθετα, οί γυναίκες τοΰ Χρονά φαίνεται νά έχουν κατέβει, έξαιτίας ίσως κάποιας νοσηρής αύτοπεποίθησης, καί τό τελευ­ ταίο σκαλοπάτι πού θά μπορούσε νά διακρίνει ένας ήθικολόγος μέ γυμνό μάτι. Ζοΰν άπλώς τήν έπικίνδυνη γοητεία μιάς άλλου είδους άνεσης, περιμένοντας μέσα άπ’ τά ύπολείμματα τού μακι­ γιάζ, τίς πιό πρόχειρες μεταμφιέσεις καί τά έτοιμόρροπα σκηνικά, τό τέλος μιάς παράστασης γιά τήν όποια, εύτυχώς ή δυστυχώς, δέν έπιφυλάσσεται κανενός είδους χειροκρότημα. Θά μπορούσε νά πει κανείς πώς τό ίδιο ισχύει καί γιά τίς φιγούρες τού δεύτερου κύκλου τών ποιημάτων, πού συγκεντρώνονται στό παράξενο «Τό μπάρ J.S. Bach», μέ τήν άπλή διαφορά πώς έδώ ό αύτοσαρκασμός έπιστρέφει σάν μιά έπίμονη, άρρωστη σχεδόν, άναζήτηση. Τερτίπια ένός κόσμου καβα­ φικά έκκεντρικού άλλά πρόθυμου νά δώσει στίς πιό τρυφερές ποικιλίες τής προστυχιάς τό άληθινό τους νόημα. Τό παιγνίδι τών ρόλων είναι ό γνώρι­ μος χώρος τοΰ ποιητή τής «Κυριακής»: παιγνίδι γοητευτικό δσο καί έπικίνδυνο. Είναι άξιοπρόσεχτο τό πώς τά πιό περιφρονημένα σχήματα τής άνθρώπινης συγκίνησης άγγίζουν τίς περιοχές ένός άστραφτεροΰ πεπρωμένου, τό πώς οί πιό άπωθημένοι άπόηχοι τού δρα μα τικόν ξαναγυρίζουν μέ τή ζωντάνια μιάς τρυφερά μισαλλόδοξης ρητορικής, κι άκόμα, τό πώς τά πιό περιφρονημέ-

να φετίχ συγκεντρώνουν λαίμαργα τή λάμψη τους σ’ ένα καινούριο είδος χλιδής. Ή πρωτοτυπία τοΰ Χρονά είναι απλή καί ούσιαστική. “Εγραψε ήδη πράγματα πού αν καί άποτελοϋν άπαράμιλλα δείγματα εύαισθησίας καί όξυδέρκειας θά μπορούσαμε ώστόσο νά τά προλο­ γίσουμε μέ τά λόγια τοΰ Ούίλιαμς: «σηκώστε τούς ποδόγυρούς σας κυρίες μου, μπαίνουμε στήν Κό­ λαση». Καί δεν πρόκειται, φυσικά, έδώ, γιά τήν Κόλαση τοΰ Ρεμπώ. ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

σκύψιμο μέ συμπάθεια στό υπαρξιακό πρόβλημα τού σύγχρονου Έ λληνα ΜΕΝΗ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑ: Τό κουρείο. Κέδρος, Αθήνα, 1979. Σελ. 112.

ΣΤΟ τελευταίο βιβλίο τοΰ Μένη Κουμανταρέα ξαναβρίσκουμε τούς οικείους χώρους τής πλατεί­ ας Βικτωρίας, πού, κοντά στό κλίμα τής πλατείας τοΰ 'Αγίου Νικολάου καί στη γραμμή τοΰ ήλεκτρικοΰ τραίνου πού διασχίζει τή ζωή τής κυρίας Κούλας άπό τή μιάν άκρη στήν άλλη, χρησιμεύει σάν σκηνικό στή νευρωτική ζωή τοΰ Μενέλη, καθώς στήν καθημερινή του τροχιά ό σταθμός έχει τόν καθοριστικό ρόλο. Σέ μιά γραμμική έξέλιξη ό μύθος είναι ό έξής: Θαμώνας τής πλατείας Βικτω­ ρίας — τά ζαχαροπλαστεία, οί χαρτοπαικτικές λέσχες, τά καταστήματα καλλωπισμού είναι οί χώροι πού ό ήρωας περνά τόν καιρό του — ό Μενέλης, ύπάλληλος σέ γραφείο — ύστερα άπό δυό άποτυχημένες άπόπειρες σπουδών στή Νομι­ κή καί τή Φιλοσοφική, τελείωσε μιά σχολή Λογι­ στών — γύρω στά σαρανταπέντε, άνύπαντρος, έχει ένα άτονο δεσμό μέ τή Λίτσα, ύπάλληλο συμβολαιογραφείου, στό βάθος ύπάρχει ή άοριστία μιας κάποιας προσεχούς έπισημοποίησης — άπό τή ρουτίνα τών καρτελών καί τής μοναχικής ζωής τόν βγάζουν κάποιες νυχτερινές περιπέτειες πού δέν διευκρινίζονται άκριβώς, πού δμως παί­ ζουν κάποιο σοβαρό ρόλο στή ζωή του, άν καί κάθε φορά τά πρόσωπα μέσα στόν ίδιο ρυθμό είναι άλλα, καί τά βράδια πού περνά στή χαρτοπαικτική λέσχη, μιά ύπόγεια αίθουσα ζαχαροπλα­ στείου, ένώ στις άπάνω αίθουσες άνύποπτοι πελά­ τες τρώνε πάστες: «...Γούτο τό υπόγειο, τό είχε βαφτισμένο "Άν­

τρ ο ”. Σ ά ν προ θ ά λα μ ο ς το ΰ °Α δη, το ΰ φαινόταν, πο ύ σ ’ α ύ τό ν συσσω ρεύονταν ο ί ψ υχές τών νε­ κρών. Κ ι α ύ τό ς ό χο ντρ ό ς μπρά βο ς στήν πύλη, έμοιαζε μ έ τό τρικέφαλο σκυλί, τόν φοβερό Κ έρ­ β ερο...» Είναι φανερό πώς οί φίλοι τοΰ Μενέλη κάθε άλλο παρά έχουν μιά ζωή σάν τή δική του καί πολύ περισσότερο δέν είναι λογιστές σέ γραφείο: «... 7Η σα ν Ά νθρω ποι νεώ τεροί του κατά τό κ λ ε ι­ στόν, είκοσιπεντά ρηδες κ α ί τριαντάρηδες, έργένηδες ο ί π ιό πολλοί. Γ ιά χάρη τής τρά πο υλα ς έγκατέλ ειπα ν σπίτια, κοπέλες, έργασία. Μ ονίμως ξενύ­ χτηδες, έπα ιζα ν κ α ί στόν ιππόδρομο, συμπλήρω ­ ναν συστήματα το ΰ προπό, ένώ στά διαλείμματα Α νέλυαν τήν πα γκό σμ ια κατάσταση, είχα ν γνώμη σ έ δλα...» Αύτοί οί χαμαιλέοντες μέ τίς προοδευτικές Ιδέες, πού δέν δίσταζαν νά προσχωρούν στήν έκάστοτε κατάσταση γιά εύνόητους λόγους, ήταν ή αιτία πού ό Μενέλης «...είχε άπαρνηθεί τούς παλαιούς φίλους του άπό τά φροντιστήρια, τό πανεπιστήμιο, τίς παρέες τών διανοουμένων...». Έ ν α τέτοιο βράδυ πού δέν μπορεί νά άποκαταστήσει έπαφή μέ τήν παρέα, ούτε νά παρακολου­ θήσει τό παιχνίδι, ό Μενέλης θά βγει στήν όδό Άριστοτέλους καί θά μπει στό πρώτο κουρείο πού θά βρεί μπροστά του. ’Εκεί θά συναντήσει γιά πρώτη φορά τή γυναίκα, καί μέσα άπό αύτή τή γνωριμία θά έχουμε τόν κρίσιμο έκτροχιασμό άπό τήν καθημερινότητα, τήν προσδοκώμενη άφύπνιση, τήν άνατροπή. Γιατί δμως θά συμβοΰν δλα αύτά; Ή δη γνωρί­ ζουμε πώς ό Μ. μπορεί νά έχει τούς τρόπους του γιά νά ξεφεύγει κατά καιρούς, νά «βυθίζεται». Έ χει τίς δυνατότητες τής άναζήτησης καί τής συνάντησης έξω άπό τά διαγραμμένα πλαίσια. Επειδή ή Εύτυχία — αυτό είναι τό δνομα τής γυναίκας — βρίσκεται προφυλαγμένη σ' ένα συγ­ κεκριμένο περιβάλλον, μιά συγκεκριμένη τάξη, έναν όρισμένο τρόπο ζωής, ένα άνεξιχνίαστο πα­ ρελθόν, καί συγχρόνως είναι ένα πρόσωπο πού

Μένης Κονμανταρέας

69

κάτω άπό κανονικές συνθήκες δέν θά μπορούσε νά ένδιαφερθεΐ ποτέ γιά τόν όποιοδήποτε λογιστή άπό δική της πρωτοβουλία, δπως καί οί φίλοι τής λέσχης δέν θά άναζητούσαν ποτέ έναν πρώην διανοούμενο γιά παρέα, άν αύτός ό ίδιος μέ τά παρεκκλίνοντα γούστα δέν τούς «κολλούσε». Ή μανικιουρίστα τού κουρείου λοιπόν είναι ένα πρόσωπο άποτραβηγμένο καί ό Μενέλης έπιθυμει νά τραυματίσει αύτή την αύτάρκειά της, τό άποτράβηγμά της στό βάθος τού μαγαζιού, δπου οί πελάτες μέν έχουν τόν πρώτο λόγο, άλλά πού άφήνονται νά έρχονται καί νά φεύγουν, μέ τήν άδιαφορία πού οί τάξεις τών συνοικιών παρακο­ λουθούν άπό τά λεωφορεία ή τό κυριακάτικο Ζάππειο τό ξετύλιγμα ένός τρόπου ζωής πού είναι άξιοθέατος άλλά καί συγχρόνως άπελπιστικά άδιάφορος, τή ζωή μιάς τάξης μέ άθραυστα τά στεγανά της. Αύτή τή γυναίκα έχει βάλει στό μάτι ό Μενέλης, άπό σεξουαλική περιέργεια, άπό άνία, άπό κάποια ύπουλη διάθεση ξετινάγματος. Δέν είναι ευκρινές, γιατί ό Μενέλης έχει μονίμως τό ύφος θύματος. Είναι ένα θύμα τής τάξης του, είναι θύμα όρισμένης συμπεριφοράς, είναι θύμα τού έαυτοϋ του; Καί γυρεύει άπελπισμένα ένα συνεταίρο στήν τραγωδία του. "Ως τώρα ό συνε­ ταίρος Λίτσα τά είχε καταφέρει καλά γιά μιά τουλάχιστο διετία, τώρα δμως άρχίζει τό μπούχτισμα καί άπό τίς δυό μεριές. Ό Μενέλης στήν προκειμένη περίπτωση είναι περισσότερο διαθέ­ σιμος στήν άναζήτηση ένός άλλου προσώπου μέ παρόμοια ψυχολογία, καί τί άλλο μπορεί νά είναι ή Εύτυχία παρά μιά τέτοια περίπτωση, άφού δλα τά άντικειμενικά δεδομένα σ’ αύτό συντείνουν: είναι μανικιουρίστα σέ κουρείο β' κατηγορίας, είναι άπεριποίητη, σχετικά νέα καί άποτυχημένη, χωρίς ιδιαίτερες έκλάμψεις στή σεξουαλική της ζωή, αύτό είναι φώς φανάρι, καί ό Μενέλης θέλει νά βουτήξει σ’ αυτήν τή χωρίς αίγλη άθλιότητα, νά άποτινάξει τή δική του, νά έρευνήσει πίσω άπό τά κλειστά παραθυρόφυλλα τίς δυνατότητες μιάς νέας σχέσης. Ή Λίτσα δμως δέν έχει τό κουράγιο νά πράξει τό ίδιο καί θά έξακολουθήσει νά είναι προσκολλημένη στά βραδινά τους ραντεβού καί νά τόν περιμένει πίσω άπό τίς κουρτίνες τού ζαχαροπλαστείου στό Κουκάκι, μέ τά διακοσμητικά πιάτα στή βιτρίνα, τά χνουδωτά σκυλάκια, τίς κούκλες στά κουτιά τους, τούς μπεζέδες, τά σουδάκια καί τίς άλλες λιχουδιές... Πώς δμως ό συγγραφέας, στήν προκειμένη περίπτωση ό Μένης Κουμανταρέας, «δικαιολο­ γεί» τόν ήρωά του; Στή δεύτερη συνάντηση μέ τήν Εύτυχία — δνομα συμβολικό, κάπου ό ήρωας διερωτάται: «ώστε έτσι λοιπόν μοιάζουν οί γυναί­ κες πού τίς φωνάζουν Εύτυχίες!» — έξω άπό τό μαγαζί τήν ώρα πού κλείνει: «...Καλησπέρα σα ς» το ϋ είπε, λ ές κ α ί χα ιρ ε­ τιόντουσαν κάθε β ράδυ, «άπό-ψε δέν φανήκατε». Τον τό είπε έτσι ά πλά κι έπειτα γέλα σε μ έ τήν έκπληξή του. Ύ σ τ ε ρ α γυρ ίζο ν τά ς του τήν πλάτη, κατέβασε τά ρολά μέ μιά δύναμη άντρική. Σ κ ύ ­ β οντας γιά νά βάλει τό λουκέτο φά νηκα ν τά πό δια της. Ο ί μη ροί δυνατοί, μ ’ ένα χρώ μα κρεατί,

70

ζεστό... Καί στήν έπόμενη συνάντησή τους, στό κου­ ρείο, τήν παρακολουθεί μέσα άπό τόν καθρέφτη «αύτή ή γυναίκα, σκύφτηκε, δέν έχει πο τέ δουλειά, της είναι άδύνα το νά σταυρώ σει πελά τη ■ δλη μέρα β γά ζει τά μά τια της στό διάβασμα» καθώς έκείνη διαβάζει ένα περιοδικό καί γυρνάει τά φύλλα σαλιώνοντας κάθε τόσο τό δάχτυλο. "Ως τώρα ή έλξη του γιά τήν Εύτυχία έμπεριέχει σεξουαλικό πόθο, ταξικό οίκτο άνακατεμένο μέ ταξική περιέργεια. Ό τ α ν οί σχέσεις τους θά έχουν προχωρήσει — έκείνη τόν έπισκέπτεται τά βράδια στό σπίτι του μέ τά σύνεργα τής δουλειάς της — χωρίς τό ένδιαφέρον άπό τή μεριά τού Μενέλη νά ύποχωρεί, ρωτά τόν έαυτό του: «Μά τ ί σο ϋ είναι αύτή ή γυναίκα, τέλο ς π ά ­ ντων; Γ ια τί ένδιαφ έρεσαι τόσο γ ι’ αύτήν; Τό δτι κοιμήθηκες τά χα μ α ζ ί της, δέν είναι ά πό μόνο του άρκετό; Μ ήπω ς μέ τίς περισσότερες γυν α ίκες πο ύ π λ ά για ζ ε δέν το ν έφ ευ γε διά μ ιά ς ό πόθος; Τ ί άλλο ά πό πό θο ς μπορούσε νά είναι ή σχέση του μέ μ ιά κομμώ τρια δπω ς θά ή τα ν μ έ μιά νοσοκόμα ή μιά μοδίστρα. Ο ί γυν α ίκες δια φ ο ρετική ς τάξης κ α ί οικονομικής κα τά στα σ ης τόν έλκυαν. Α ύ τό ή τα ν βέβαιο...» καί παρακάτω: «...ίσως γ ια τί μ α ζ ί το υς το ϋ έπιτρ έπο ντα ν νά κάνει τά απα γο ρευμένα ■ ίσως γ ια τί μπορούσε νά φ έρετα ι — κ α ί συνήθω ς φερό τα ν — ά πό θέση ισχύος...» καί μερικές σελίδες πιό κάτω: «...Τοϋ προ κα λο ϋσ ε δέος, κάποιο φόβο αύτή ή γυναίκα, συγχρόνω ς τή διάθεση νά τήν χα σ το υ ­ κίσει. Σ ά ν τό χα σ το ύκι α ύτό νά ήτα ν ένα ς τρόπος νά τής β γά λει τό σάρκινο προσω πείο πο ύ φοΤό σάρκινο ταξικό προσωπείο πού φορούσε, θά συμπληρώναμε. Ό Μενέλης είναι έπίσης θύμα τής παραδοσια­ κής άντίληψης γιά τήν έρωτική σύντροφο. Ή Εύτυχία είναι ταξικά καί οικονομικά κατώτερη, δέν προσφέρεται δμως γιά άλλοτρίωση. Χρησιμο­ ποιεί αύτό τόν εύκαιριακό έραστή στό βαθμό πού τή χρησιμοποιεί κι έκείνος. ’Εδώ είναι τό άδιέξοδο τού Μενέλη καί ή άπελπισία τής έπιστροφής στήν κανονική του ζωή μετά τήν έξαφάνιση έκείνης. Στό τηλέφωνο πού τού έχει δώσει καί μέ έπιμονή τήν καλεΐ περιμένοντας τή φωνή της σιωπηλά, παίρνει κάποτε τήν άπάντηση: « ...Ά κ ο υ , νά τό μ ά θεις μιά γιά πά ντα . Δ έν είνα ι έδώ ού τε πρό κ ειτα ι νά έρθει... Κ ι άν κάνεις πώ ς ξα να πα ίρνεις τηλέφωνο, θ ’ άκο ύσ εις τά σχο­ λια νά σου. Έ τσ ι; Κ ατάλαβες; Ά ν τ ε μπρά βο τώρα νά κοιμηθείς ■ τό πρω ί έχεις γραφείο. Λ ο γισ τή ! Μ αλάκα!...» Κώδικας επικοινωνίας μεταξύ τους ποτέ δέν άποκαταστάθηκε. Αύτό είναι πού έξουδετερώνει αύτόν τό μικρο-μισο-άστό Μενέλη.

«Τό κουρείο» λοιπόν είναι ό χώρος μιας τα ­ ξικής σύγκρουσης. Στά περισσότερα βιβλία τού Μένη Κουμανταρέα ύπάρχουν αύτές οι άδύνατον νά πραγματοποιηθούν σχέσεις, πού οί ήρωες μέ πείσμα καί έπιμονή φαίνεται νά έπιθυμοΰν, κόν­ τρα σέ κάθε άναποδιά. Ό χώρος είναι σχεδόν πάντα ή Α θήνα, καί μάλιστα τής περιοχής πού διασχίζει δ Ηλεκτρικός. ’Ιδιαίτερα φαίνεται νά τόν έλκύουν αύτοΰ τού είδους οί έξερευνήσεις, ή άνάλυση τών χαρακτηριστικών τους καί τών άνθρώπων πού κινούνται μέσα σ’ αύτούς, τό ένδιαφέρον νά τούς κατατάξει. Μέ τήν πλατεία Βικτω­ ρίας, δπιος λέει καί ό ίδιος, δεν έχει άκόμη ξεκαθαρίσει τούς λογαριασμούς του. Στό τελευ­ ταίο αύτό βιβλίο του, ό Μένης Κουμανταρέας φτάνει σέ μιά κορύφωση τής τεχνικής του καί τού ύφους του. Τά τρία πρώτα βιβλία του «Τά μηχα­ νάκια», «Τό άρμένισμα», «Τά καημένα», περιεί­ χαν περισσότερες άπό δύο διηγήσεις ή χρονικά. Ή «Βιοτεχνία υαλικών», χωρίς νά προσδιορίζεται άπό τό συγγραφέα ή τόν έκδοτη, πήρε τό Πρώτο Βραβείο Μυθιστορήματος τό 1975, άμέσως μετά τή μεταπολίτευση. Τά δύο έπόμενα βιβλία του, ή «Κυρία Κούλα» —μιά νουβέλα 75 σελίδων — καί «Τό κουρείο», είναι αύτοτελεϊς διηγήσεις καί κινούνται περίπου στό ίδιο κλίμα. ’Επίσης μεταδί­ δουν τό ίδιο πνιγηρό συναίσθημα πού περιβάλλει αύτόν τό συγκεκριμένο τύπο άνθρώπου — γυναί­ κα ή ανδρας, δέν ένδιαφέρει — πού συναντά κανείς μόνο σέ πόλεις σάν τήν ’Α θήνα, μέ τή βαριά καταδίκη μιας έντεταλμένης καθημερινότητας. Τά προσωπικά διέξοδα, οί έρωτες, ή βιοποριστική έργασία, ή στοιχειώδης άνεξαρτησία, δέν καταθέ­

ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΕΙΜ ΩΝΑΣ

«ΟΙ ΧΤΙΣΤΕΣ»

τουν κανένα άμυδρό φωτοστέφανο στά θαμπά τους κεφάλια. Ό Κουμανταρέας είναι ό μοναδι­ κός άπό τούς έλληνες συγγραφείς πού έχει σκύψει μέ τόση άγάπη καί συμμετοχή στό ύπαρξιακό ή άλλο πρόβλημα τού σύγχρονου Έλληνα. Σέ κάθε καινούριο βιβλίο του προχωρεί βαθύτερα, άποκαλύπτοντας νέες πτυχές τής άνθρώπινης τραγωδί­ ας. Ή έξωτερική δράση περιορίζεται, τά γεγονότα ή δ,τι συμβαίνει είναι έλάχιστα, μπαίνει στή ζωή τών ήρώων του μέ τήν. ίδια εύγένεια καί προσοχή μέ τήν όποια άργότερα άποσύρεται. Έ χεις τήν εντύπωση πώς έφοδιασμένος μέ ένα ισχυρό φανό περιέρχεται τά σκοτεινά στενά τής Πατησίων καί μέσα άπό στοές καί λαβυρίνθους φωτίζει γιά λίγο τίς άνθρώπινες σκυφτές φιγούρες, χαρίζοντάς τους τό δικό τους περίγραμμα, τή δική τους προοπτική. Χωρίς αύτόν, έχεις τή βεβαιότητα πώς αύτοί οί άνθρωποι ποτέ δέν θά είχαν ύπάρξει, αν καί — τό γνωρίζουμε πολύ καλά — κυκλοφορούν γύρω μας, είμαστε κάποτε έμείς οί ίδιοι. «Το κουρείο», σοΰ μεταγγίζει τήν έντύπωση ένός γλυπτού, ένός όρατού έργου τέχνης μέ τήν ισορροπία τών συναισθημάτων, τίς λείες έπιφάνειες, τήν ψύχραιμη περιγραφή. Καθώς άπομακρυνόμαστε, στό βάθος φωτίζεται ό τηλεφωνικός θάλαμος, δπου ό Μενέλης έχει μείνει «παίζοντας νευρικά μες στήν τσέπη του τό μπουκαλάκι μέ τά χάπια», ύστερα άπό μιά καθυστερημένη τηλεφω­ νική άπόπειρα νά βρεθεί μέ τή Λίτσα. Καί «έξω ήταν», δπως πάντα, «μιά υπέροχη Α νοιξιάτικη βραδιά». ΝΑΤΑΣΑ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ

ιεταφορά, Θεσσαλία :ω ή άλλη φλέβα τοϋ βι ' φυλή καί ή Μικρασία κοι καί οί Βούλγαροι, ή φτωχό» . λιος πόλεμος καί οί καπνεργάτριες, οί χτίστες άπό τήν Ξάνθη καί οί παπάδες τοϋ καλοκαιριού. Παράλληλα τά χαραγμένα ονόματα : Σταυροφορία, Ευδοκία, ή δασκάλα Αγλαΐα, ή Βαλασή, Κυριακή καί Χρυσώ, καί ό Δίκαιος. Ή έπώνυμη αυτή άνθρωπογεωγραφία είναι Έτσι ποιητική μεταφορά καί ένσαρκη κυριολεξία σμίγουν συνεχώς μεταξύ τους, δπως τά φωνήεντα καί τά σύμφωνα μιάς λέξης, καί άρδρώνουν τούς «Χτίστες»; ό τελετουργικός μύθος πάνω στά πραγ­ ματικά θέματα· τόπληγωμένο τοπίο πίσω άπό τό ιερό σκηνικό· κάτω άπό τά δραματικά προσωπεία τά έπιληπτικά πρόσωπα). Δ. Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ “ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 26 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1979,, (... αύτό τό έπικίνδυνο κείμενο πού άναπτύσσεται άπό άνάγνωση σέ άνάγνώση, πολυδιάστατο μά κι’ άδιαπέραστο κάποιες φορές. Στούς Χτίστες διαγράφεται, άνάμεσα όνειρο καί μύθο, ή πορεία ένός «έξατομικευμένου» έλληνισμοϋ, μέ μιάν άφήγηση πού μετα­ πηδάει άπό τή δεισιδαιμονική γοητεία τού λαϊκού παραμυθιού στήν αύστηρή ποιοτικότητα τής Αποκάλυψης, Ζωντανεύοντας κάπο­ τε τό θαλερό λόγο τών ΒυΖαντινώ---------- ' ΤΖΕΝΗ ΜΑΣΤΟΡΑΚΗ “/ ΓΙ 126„

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Πανεπιστημίου 44 - Τηλ: 3615.783

71

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ύπαινικτική αφήγηση μιας εσωτερικής ζωής ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΜΠΑΡΑ: Φάσεις. ’Αφηγήματα. Πεζογραφία, άριθ. 4. Πρόσπερος, ‘Αθήνα, 1978. Σελ. 80.

Α Ν ό ’Αλέξανδρος Μπάρας είχε άφοσιωθεϊ στήν πεζογραφία μέ τό πάθος που καλλιέργησε τήν ποίηση, θά είχαμε, άσφαλώς, σήμερα έναν πεζογράφο πού θά είχε πλουτίσει τό σώμα τοϋ άφηγηματικοϋ μας λόγου μέ κάποιες καίριες στιγμές τής άνθρώπινης περιπέτειας, πεζογράφο άληθινά εύρωπαΐο, μέ τήν έννοια μιας γλώσσας πού έχει τόσο δουλευτεί ώστε τό φευγαλέο, τό άνεπαίσθητο, αύτό πού περνά μέσα σέ κάθε άνθρωπο πρίν προλάβει νά έγγραφε! μέ κάποια μονιμότητα, ν’ άποχτά ύπόσταση. Δέν θέλω νά πω δτι ή σημερινή του πεζογραφική συγκομιδή, πού τήν άποτελοΰν όχτώ άφηγήματα, είναι ευκαταφρόνητη —κάθε άλλο μάλιστα. Τά άφηγήματα αύτά, πού τά έφτά άπό τά όχτώ τους, άν καί γραμμένα σέ πρώτο πρόσωπο, ό ίδιος ό Μπάρας, σέ μιά σύντομη εισαγωγή του, τά χαρακτηρίζει ώς φάσεις ζωής άλλων άνθρώπων καί κάθε άλλο παρά αύτοβιογραφικά, έχουν ώς προϋπόθεση ένα άνώτερο — ή μάλλον άνώτατο γιατί ό συγκριτικός τ’ άδικε! — ήθικό καί συναισθηματικό έπίπεδο, καθώς άναφέρονται σ’ άνθρώπους πού δχι μόνο τή ζωή τους τή χαραχτηρίζει μιά ιδιοτυπία, άλλά αύτή άκριβώς τήν ιδιοτυπία ξέρουν νά τήν παρατηρούν, νά τήν κρίνουν, νά τή διασαφηνίζουν συνδέοντάς την μέ περιστατικά σχετικά ή άσχετα μέ τήν ίδια, μέσα σέ μιά δραματική προσπάθεια τής μνήμης νά σωθεί άπό τήν παλίρροια τών πραγμάτων πού τήν πολιορκούν. ’Εξαιρετικός άνατόμος τής λεπτομέρειας ό Μπάρας, σέ βαθμό πού ένα γεγονός ν’ άρχίζει νά υπάρχει γι’ αύτόν δταν φαίνεται νά έχουν έξαντληθεϊ έξωτερικά κι έσωτερικά οί δυνατότητες γιά νά προσφέρει ότιδήποτε, άνοίγει χίλιες μυστικές φλέβες καί παρατηρεί κανείς πόσο περιστατικά, σκέψεις, αισθήματα πού τά διέρχεται μέ βιασύνη γιατί τά κρίνει άσήμαντα μέσα στόν τερατώδη όρατό μηχανισμό τής ζωής, διατηρούν ένα τρομα­ χτικό βάρος. Μέ τήν έπιμονή καί τήν έπιβολή πού ένας ζωγράφος θ ’ άναπαρίστανε μιάν έποποιία πού στις γενικές της γραμμές τήν άποδέχονται καί τήν κατανοούν δλοι μέ τόν ίδιο τρόπο, ό Μπάρας άνατέμνει τήν άθέατη πλευρά τής ζωής τών άν­ θρώπων. Ό ,τ ι προβάλλει μ’ άξιώσεις στή διάρ­ κεια, είναι αύτό πού οί ίδιοι άνθρωποι δταν τό

72

ζοΰν τό άναγνωρίζουν καταδικασμένο νά γίνει σκόνη μετά τό θάνατό τους. Ό τ α ν τέλειωσα τό διάβασμα τών «Φάσεων» κι ένώ οί συγκεκριμένες καταστάσεις του είχαν ύποχωρήσει μέσα μου, προσπάθησα άνακαλώντας τήν άτμόσφαιρά τους, νά δώ τί μού είχε μείνει, άπό πού θά μπορούσα ν’ άρπαχτώ στό μέλλον γιά νά διασώσω τό βιβλίο μέσα μου. Έ βλεπα μέ θλίψη πώς δέ θυμόμουν παρά έλάχιστα πράγματα, γιατί ή άφήγηση μιας έσωτερικής ζωής, έτσι δπως γίνεται ύπαινικτικά, χωρίς νά προσφέρει τίποτε τό έντυπωσιακό, δέν μπορεί νά τήν ξαναπιάσει κανείς παρά άν μπει στό ρυθμό της ξανά. Έ τσι αύτό πού φαινόταν άδυναμία τού βιβλίου, γινόταν ξαφνικά πλεονέκτημά του, τόσο πιό σημαντικό, άν συνδυαστεί μέ τή γραφή του πού είναι άνάλογη μέ τήν ποιότητα καί τήν άρητόρευτη βαθύτητα τής αισθηματικής περι­ πέτειας τών ήρώων του. Μιά γραφή διακριτική, έχέμυθη θά έλεγα, διαπεραστική, χωρίς νά ματώ­ νει, πού φουσκώνει δίχως νά τό καταλαβαίνεις τά πράγματα άπό μέσα, καί πού δταν έπειτα τήν άναπολούμε, γίνεται άκόμη καί άνατριχιαστική στήν άποκαλυπτικότητά της. «Ή σιωπή τής ζωής είναι ώραία, ή σιωπή τοϋ θανάτου είναι πικρή. Μπορεί ν’ άγαποΰμε κάποιον πού σωπαίνει σ’ δλη του τή ζωή, φτάνει νά ξέρουμε πώς άν ήθελε θά μπορούσε νά μιλήσει...» λέει ένας ήρωάς του, καί δέν είναι μόνο ένα δείγμα τής πεζογραφίας τού Μπάρα πού μπορεί νά γίνεται σχολιαστική, δπως σέ πολλά σημεία τού βιβλίου συμβαίνει, χωρίς νά χάνει τίποτε σέ δραστική ένάργεια ύποβολής, είναι ταυτόχρονα ή δύναμή του νά παρατηρεί μ’ έναν τρόπο προσωπικό, πρωτότυπο, νά ξεκορμίζει κάτω άπό τήν πίεση ένός προσωπικού βασάνου μιάν άλήθεια τής ζωής. Οί «Φάσεις» άν καί φαίνονται κάτι λίγο, ώστόσο, παραμένουν πετυχημένος δρος ώς τίτλος γιατί δίνουν πραγματικά φάσεις τής ζωής άνθρώπων, έστω κι άν πρόκειται γιά φάσεις έξαιρετικές. Τούς παραλαμβάνει ό συγγραφέας σέ μιά ώριμη, συνή­ θως, ήλικία, σχηματισμένους, συνοψίζοντας κι άκεραιώνοντας τίς διάσπαρτες κινήσεις τής προη­ γούμενης συμπεριφοράς τους καί ζωής σ’ ένα τωρινό περιστατικό κι έτσι αιφνίδια τούς έγκαταλείπει πάλι, βέβαιοι δτι αύτό πού θά συνεχίσουν δέ θά είναι κάτι διαφορετικό άπό τήν έξαιρετική στιγμή πού σ’ αύτή τούς γνωρίσαμε καί πού γι’ αύτούς έχει τόν οικείο τόνο μιας καθημερινής καί φυσικής πράξης. Ό π ω ς τό ύπαινίσσεται ένας λόγος ή, συνηθέστερα, μιά σιωπή τους, ή ζωή τους έχει βιωθεΐ μέ πολλή περίσκεψη, μέ μιάν έντονη τάση γιά έπικοινωνία πού έμεινε άνέκφραστη ή άνικανοποίητη κι αύτή ή διακριτική προσμονή τής έχει δώσει μιά βαριά ύγρασία πού μουσκεύει τίς κινήσεις καί τά λόγια τους, πού φαίνονται ξεχωρισμένα άπό άνάλογα τού είδους μας. Έ ν α τέτοιο δείγμα έκπληκτικής άκεραίωσης μιας σχέσης σ’ άναφορά μέ τό παρελθόν καί τό μέλλον, μιας συνάντησης πού παίρνει τό χαραχτήρα κοσμογο­ νίας μέσα στή συντομία της καί πού άν παρατεινόταν θά έχανε τό μαγικό της χαραχτήρα, είναι «Τό δαχτυλίδι τού νέου μέ τό άδιάβροχο», διήγημα

ευρηματικό, κοφτό, που μέσα σέ ΐδιάζουσες συν­ θήκες κάνει ν’ άναφανεϊ μιά άνώτερη εύγένεια καί άξιοπρέπεια τού είδους μας, σπαραχτικό χωρίς νά φωνάζει, δραματικό, λαμπρό. Ό π ω ς καί δλα τά άλλα διηγήματα τών «Φάσεων» έτσι κι αύτό κινείται σ’ ένα χώρο πού δέ φαίνεται νά τόν καθορίζει τίποτε άλλο παρά μιά άβυσσαλέα τάση γιά έπικοινωνία πού καθώς δμως στήν έκφραση καί τήν πραγμάτωσή της δέ λησμονεί τά θέσμια, μάς κάνει νά φανταζόμαστε πώς οί ίδιοι οί φορείς της θεωρούν τήν κόλασή τους πολύ ρηχή, άντιμετωπίσιμη, γιατί άν κινούνταν σύμφωνα μέ τό έσωτερικό τους πάθος θ ’ άναφαίνονταν άλλες καταστάσεις. “Αλλο κλίμα άπ’ αύτό δέν υπάρχει, καί τά διηγήματα τού ’Αλέξανδρου Μπάρα θά μπορούσαν νά έχουν γραφτεί δπουδήποτε, στή Ρωσία ή τήν ’Αμερική, τή Γαλλία ή τήν Ελλάδα, τό Πεκίνο ή τή Βραζιλία, φτάνει οί άνθρωποί νά είχαν ώς στοιχείο τους τήν καλλιέργεια πού δίνει στόν άνθρωπο μιά έντονη καί ίδιάζουσα παρατη­ ρητικότητα, μιά ευαισθησία πού είναι ό κοινός παρονομαστής μιας πολύ σπάνιας, γιατί είναι πολύ έκλεπτυσμένη — κι δχι μέ τόν τρόπο τών μορφωμένων καί καλλιεργημένων πιά στιφών — μερίδας συνανθρώπων μας, ΘΑΝΑΣΗΣ Θ. ΝΙΑΡΧΟΣ

κυκλοφόρησε

ράντας

Ε ξάντα ς

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

κομπολόγια κα ί κομποσκοίνια Ν.Γ. ΠΕΝΤΖΙΚΗ: ’Αρχιτεκτονική τής σκόρπιας ζωής καί άλλα μεταγενέστερα κείμενα: Πενιχρή άσκηση. Τά γράμματα-Μήνας Νοέμβριος: πρώτη-δύο-τρείς-τέσσερες-πέντε Νοεμβρίου - Επέ­ τειος - Μιά πτήση-Ή κυρά Θαλασσινή-Φαεινή καί Νικόδημος-Ή Έρωτηΐδα-Μιά έπιατολή. Α.Σ.Ε., Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 288.

ΚΑΘΕ φορά πού διαβάζω ή ξαναδιαβάζω ένα βιβλίο τού Πεντζίκη άπελπίζομαι, γιατί άντιλαμβάνομαι τήν άπόλυτη άδυναμία μου νά γράψω, δπως πολύ έπιθυμώ, μιά περισπούδαστη κριτική. Ξέρω βέβαια πώς ύπάρχουν πολλοί πού θά έσπευ­ δαν νά μέ παρηγορήσουν λέγοντας πώς στήν προκειμένη, τουλάχιστο, περίπτωση κανείς άλλος δέ φταίει παρά ό ίδιος ό Πεντζίκης μέ τή συνοδεία τών βιβλίων του — μαίνεται ό άνήρ. Νά καί ό Σεφέρης, πού δέν έγραψε ένα συνεχές κείμενο γιά τήν Κυρία Έ ρση, άλλά κράτησε ένα είδος ήμερολογίου άνάγνωσης, γοητευτικού άναμφίβολα, πάντως ήμερολογίου. ’Αντίθετα, γιά τόν Έρωτόκριτο, π.χ., μάς έδωσε μιά κανονική δοκιμή, γιατί τό έπέτρεπε ή φύση τού ίδιου τού ποιήματος. “Αν αύτό δέ σημαίνει πώς τό έργο τού Πεντζίκη παρουσιάζει τόσα έλαττώματα, ώστε νά μήν έπιδέχεται συστηματική κριτική, τότε τί σημαίνει; Υποθέτω πώς τέτοια θά άκουγα άπό τούς παρηγορητές, μολονότι δμως τούς δικαιώνει άκόμα καί ό τίτλος τού βιβλίου, έλάχιστα παρηγοριέμαι. ’Εγώ θά ήθελα νά ξέρω τόν “Ομηρο, τόν Τζόυς, τόν Φρόυντ, τούς συναξαριστές, τούς βυ­ ζαντινούς χρονογράφους καί ιστορικούς, τή γεω­ γραφία, τή ζωολογία, τή βοτανική, τήν πετρογρα­ φία, τή συμβολική τών όνείρων κι ένα σωρό άλλα, έ-jpi δπως τά ξέρει ό Πεντζίκης. Τότε θά άρθρωνα, δέ γίνεται, δυό λόγια τής προκοπής, δσο κι άν τά γραφτά του δέν μπαίνουν σέ λογαριασμό. ’Αλλά τί πετρογραφίες καί ψυχολογίες, έδώ δέν ξέρω τήν αλφαβήτα της χαλκιδέικης θάλασσας καί μέ κόβει κρύος ιδρώτας, δταν ξαφνικοί άνεμοι τόν φέρνουν κατά τά μέρη μας. Ζητάει έπίμονα νά τού πώ τό δνομα τού θαλασσινού πού τρώει. Λέω άόριστα «δστρακο» καί γίνεται, μέ τό δίκιο του, έξω φρενών. Δέν είναι δμως μόνο ή άμάθειά μου παρά καί ή έλλειψη έρωτικοΰ πάθους πού μέ κάνει άνεπαρκέστατο άναγνώστη του. Δέν καταφέρνω, νά πούμε, νά φάω τίς καραβίδες μ έ τό ν τρόπο τον Π εντζίκη. Τόση λοιπόν άγνοια καί άκόμα μεγαλύ­ τερη άνημπόρια δέ μοΰ δίνουν τό δικαίωμα νά μιλώ γιά τά βιβλία του. Νά δμως πού τό άποτολ-

73

Νίκος - Γαβριήλ Πεντζίκης

μώ, γιατί κατορθώνω κάποτε νά λησμονήσω τό φιλόλογο πού κουβαλώ — αυτός είναι ό αίτιος τής απελπισίας — καί άφήνομαι νά μέ πηγαίνει δώθε κείθε ό Πεντζίκης, δπως πάνε τά νερά τοΰ τόπου μας τις σαλοΰφες. Τά πράγματα τότε άλλάζουν: τήν άπόγνωση τοΰ έπίδοξου κριτικού έρχεται καί τη σβήνει ή δροσιά. Μιλώντας γιά δροσιά έχω πλήρη έπίγνωση πώς δέ γράφω μαθητική έκθεση. Ό Πεντζίκης είναι υδρόβιος. Αυτός ό χαρακτηρισμός ίσως γίνει άφορμή νά κάνουν, φίλοι καί έχθροί του, κανένα λογοπαίγνιο σχετικό μέ τό σουλούπι του, άλλά τί πειράζει; Ξέρει κι ό ίδιος πώς υδρόβιο δέν είναι μόνο ή Ά ναδυομένη ’Αφροδίτη μά καί άλλα δντα, περισσότερο μάλιστα συμπαθητικά, δν δχι καί ώραιότερα. "Ισως νά παρατεντώνω τό σκοινί, θαρρώ δμως πώς θά συμφωνούσε καί ό Πεντζίκης δτι ή άφρογέννητη θεά στόν πίνακα τού Μποτιτσέλι δέν είναι έκπαγλότερη άπό τή γνωστή φώκια πού τραγούδησε τό σπαραχτικότερο μοιρολόγι τοΰ κόσμου. Υ δρόβιος λοιπόν, δπως δά καί ό Παπαδιαμάντης. Μέ τήν προσδοκία αυτής τής δροσιάς άνοιξα, δχι σέ πολύ καλή ώρα, τήν «Αρχιτεκτονική...», νέα έκδοση, καί διάβασα τό άδημοσίευτο ώς τώρα διήγημα «Ή Κυρά Θαλασσινή», άπ’ δπου άντιγράφω ένα κομμάτι. Σ άλεψ ε τό κλ α δ ί τ ο ΰ δέντρου τή ς υπομονής μέ τήν άκαταμάχητη έλπίδα, καντήλι άναμμένο ατά σκοτάδια τοΰ νοϋ κ α ί ό ερω τευμένος άνθρωπος, χά ρ ις σ ’ ένα προπέρσινο φ ύλλο π ’ α φ η κε νά πέσει ατά μ αλλιά του τό δέντρο, σίμωσε κιόλα ς αντίκρυ, στήν άσπρη άμμουδιά το ΰ ά λλου δρμου, πο ύ δώ δεκα λο γή ς λίθο ι πολύτιμο ι στο λίζο υν τίς π τ υ ­ χ ές τής έσϋ ήτα ς των νερών πο ύ τή βρέχουν. Σ τή ν άλλη άκρη πέρα, δπο υ είναι π έτρ ες λα ξε­ μένες μέ τόν άχό τών τραγουδιώ ν τ ο ΰ φλοίσβου, πρά γμα τι βρισ κό τα ν ή μορφή τής ά γά π ης του. Ξαπλωμένη σ τ ’ άσπρο σεντόνι τής άμμουδιάς, άφηνε στή διάκριση τών άφρώ ν τών κυμάτων, όλόκληρο τό δ ε ξί της χέρι, ά πό τό ν ώμο ψηλά ίσαμε τήν παλάμη κατάγυμνο, μέ γεμά τα τά π α ι­ χνιδιά ρ ικα δάχτυλα κοχλίδια κ α ί χα λίκια πια σ μέ­ να σφιχτά. Ή πλήρ η ς γύμνια το ΰ υπόλοιπου

74

σώ ματος στή ν τρυφερή πα ρυ φ ή τή ς χέρσου, προσελάμβανε ένα χα ρα κτήρα φανταστικό, έξ α ιτία ς τών πυκνώ ν μίσχω ν κ α ί λουλουδιώ ν, τών πα ρ α θ α ­ λάσσιω ν κρίνων τή ς ’Α γ ία ς Π αρασκευής. Σ τεκό τα ν σ ’ ένα μικρό ϋψω μα ό κ. Ζ ή σ η ς κα ί θα ύ μα ζε όλόκληρη τήν έκταση τής άσπ ρη ς άμμου, ίσαμε τήν άκρη τώ ν πέτρινω ν λειψ άνω ν κ α ί ο ί λο γισ μ ο ί του τόν έκαναν νά φ α ντά ζετα ι δτι άρκοϋσε ένα γενναίο κ α ί τολμηρό μεγάλο πήδημα γιά νά β ρ εθ εί ένω μένος μ έ τήν κοιμισμένη στήν ά κρο για λιά μορφή τή ς ά γα πημένης ψυχής. Δέν μπορώ νά μαντέψω τί άκριβώς θά μάς έλεγε ένας προικισμένος κριτικός, δν έπιχειρούσε μιά έξονυχιστική άνάλυση τοΰ άποσπάσματος. Υ ποθέτω πώς θά συσχέτιζε τό δνομα τοΰ κ. Ζήση μέ τή ζήση, τή ζωή. Στήν Κυρά Θαλασσινή θά έβλεπε τήν ίδια τή θάλασσα, πράγμα πού πολύ εύκολα στηρίζεται σέ δσα γράφονται λίγο πιό κάτω: «άκριβώς δπως ό άνθρωπος, πού άρχικά Αναπτύχτηκε στούς άτρύγητους Αμπελώνες τής θάλασσας». Πιθανόν νά διαπίστωνε πώς έδώ έχουμε μιά, μακρινή έστω, μίμηση τοΰ παπαδιαμαντικοΰ «"Ονειρο στό κύμα». Θά έκανε άναγωγή τής φράσης «άτρύγητους Αμπελώνες» στό όμηρικό «άλός άτρυγέτοιο». ’Ελπίζω πώς θά σημείωνε δτι ό Πεντζίκης, πού άλλοΰ είναι θεληματικά πεζότατος, γίνεται δποτε θελήσει ποιητής, παρά τίς άσύγνωστες γιά πολλούς παντρειές τοΰ «προσελάμβανε» μέ τόν «άχό τών τραγουδιών» κλπ. "Ισως νά σημείωνε άπορώντας δτι δίπλα στήν «τρυφερή παρυφή τής χέρσου» καί στις «πτυχές τής έσθήτας τών νερών» έμφανίζονται φράσεις πού τίς βρίσκουμε σέ Αφηγήματα λαϊκών περιο­ δικών. Ό όξυδερκής κριτικός θά είχε πλουσιότερη άσφαλώς συγκομιδή — ίσως μάλιστα νά άπέρριπτε ώς Ασήμαντες σχολικές άσκήσεις δσα γιά λογαριασμό του ύποθέσαμε — , έμένα πάντως μοΰ φτάνει ή δροσιά. Ή άσπρη άμμος δπου κοιμάται ή Κυρά Θαλασσινή, δμοια σχεδόν μ-’ έκείνη δπου γίνεται ό «Μονόλογος παρά θϊν’ άλός» στήν Κυρία Έ ρση (τώρα μόλις σκέφτομαι πώς Έρση θά πει δροσιά καί συνεπώς μπορεί μιά χαρά νά είναι τό ίδιο πρόσωπο μέ τήν άγάπη τοΰ κ. Ζήση), μοΰ φέρνει στό νοΰ τό στίχο σά μ ια ς ά ρχα ία ς ά κρ ο για λιά ς μαργαριτάρι. Ή διαφορά είναι πώς ό Γκάτσος γράφει ’Ελεγείο, ένώ ό Πεντζίκης τραγουδάει τά κάλαντα: «Στούς άφθονους κόκκους τής άμμου, μέ τήν όποια ό Ποιητής τών "Ολων σπαργάνωσε τά νερά». Παρόλα τά κάλαντα δμως καί τήν ποίηση τό διήγημα έπρεπε νά μέ άπελπίσει, δσο τουλάχιστο Απελπίζουν οί Ανολοκλήρωτοι έρωτες τοΰ Παπαδιαμάντη κάποιους Αναγνώστες του. Ό κ. Ζήσης δηλαδή δέ φαίνεται νά σμίγει στό τέλος μέ τήν Κυρά Θαλασσινή, καί ποιος κάθεται τώρα νά περιμένει πότε θά τόν μάθουν οί ψαράδες «τήν ύπομονή τής ψαρικής μέ άρμυθιά* πού παρομοιά­ ζει έντελώς μέ προσευχή;» "Ασε πού καμιά δου' ’Ορθογραφικές αύθαιρεσίες του Ν.Τ.Π. πού στενοχω­ ρούσαν τό Σεφέρη. Φαίνεται πώς είναι άδύνατο στόν Πεντζίκη νά ξεχωρίσει τήν άρμιθιά άπό τήν άρμύρα.

λειά δέν έχουν οΐ Ερωτικές έπιθυμίες τοΰ κ. Ζήση μέ τήν προσευχή. Καί δμως, τό διήγημα είναι γιά μένα καλή παραμυθία. Ξέρω πώς είμαι χαμένος άνθρωπος, δταν κάνω τέτοιες όμολογίες- δταν παίρνω στά σοβαρά τό δέντρο της ύπομονής καί τ’ άγκίστρια τά δεμένα «στήν άκρη τής πλέξης των μαλλιών της χαίτης καί τής ουράς τοΰ άλόγου», χωρίς μάλιστα νά οργίζομαι ώς φιλόλογος μέ τόσες άλληλοεξαρτημένες γενικές· δταν μοϋ δίνει άνεση ένα έντελώς σκόρπιο ύλικό. Σύμφωνοι, σκόρπιο. Δές δμως πού δλα στό τέλος «συνάγονται εις έν». Έκεΐθε έρχεται ή παρηγοριά καί ή άνεσή μού. Τά βιβλία τοΰ Πεντζίκη είναι γάμος. Γιά τούτο καθόλου δέν έκπλήσσομαι πιά ούτε βρίσκω τήν παραμικρή άντίφαση δταν διαβάζω στό τέλος τού προλογικοΰ σημειώματος τή φράση «βαθύτερη καί ούσιαστική ένότητα τών κειμένων τού άνά χεϊρας τόμου» καί ύστερα ξαναπέφτει τό μάτι μου στόν τίτλο τού βιβλίου. Γιατί νά έκπλαγώ; Ή σ κ ό ρ π ι α ζω ή έχει πιά ά ρ χ ι τ ε κ τ ο ν η θ ε ΐ . Ή α' έκδοση τής «’Αρχιτεκτονικής» είχε κυ­ κλοφορήσει τό 1963 (τόν ίδιο χρόνο καί «Τό μυθιστόρημα τής Κυρίας Έ ρσης»). Τά «μεταγενέ­ στερα κείμενα» πού συνοδεύουν τή β' έκδοσή της είναι τά έξής: «Πενιχρή άσκηση», «Τά γράμμα­ τα», «Μήνας Νοέμβριος, Πρώτη, Δύο, Τρεις, Τέσσερες, Πέντε Νοεμβρίου», «’Επέτειος», «Μιά πτή­ ση», «Ή Κυρά Θαλασσινή», «Φαεινή καί Νικόδη­ μος», «Ή Έρωτηίδα» καί «Μιά έπιστολή», άλλα δημοσιευμένα σέ περιοδικά κι έφημερίδες, άλλα Αδημοσίευτα. Ή δεύτερη έκδοση έχει ξανακοιτα­ χτεί καί διορθωθεί. Τό έξώφυλλο, δπως καί στούς τρεις προηγούμενους τόμους τής ίδιας σειράς, τό φιλοτέχνησε ό συγγραφέας. Διακρίνω μορφές ’Αγίων. Είναι ή βάση κάθε σωστής Αρχιτεκτονι­ κής. Δέ βρίσκω δμως σιίχου.ς λαϊκών τραγουδιών, δπως στόν «Ά ντρέα Δημακούδη», δπου εύχερώς διάβασα. μ ιά γυναίκα δ ύ ο .ά ντρες κομπολόι δίχω ς χάντρ ες ϋ ά τό σπάσω τό ρολόγι κ α ί &ά πάρω κομπολόγι. Συλλογιέμαι δμως πώς ή ένότητα, πού συμβολίζει τό κομπολόι, στήν «’Αρχιτεκτονική» καθίσταται Απείρως έναργέστερη μέ τίς εικόνες τών 'Αγίων. Ά λλω στε δλοι τους είχαν πραγματοποιήσει τή θεολογική, κατά βάθος, έπιθυμία τοΰ μερακλωμέ­ νου τραγουδιστή: κατάλυσαν τό χρόνο τών ώροδειχτών Αντικατασταίνοντάς τον μέ τήν αιωνιότη­ τα τού κομποσκοινιού. Ν .Δ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΣΤΗΒΕΝ ΡΑΝΣΙΜΑΝ

Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΕΝ Α ΙΧ Μ Α Λ Ω Σ ΙΑ (Τό έθναρχεύον ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ στά χρόνια τής ΤΟΥΡΚΟΚΡΑ­ ΤΙΑΣ) ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Νικολ. Κ. Πατταρρόδου ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ — ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΙΚΟΝΩΝ — ΛΕΖΑΝΤΕΣ

Μιχ. Μπεργαδή

’Αφιερώνεται: Στούς ανώνυμους καί αφανείς προγόνους μας, σ’ αυτούς πού γεννήθηκαν, άνδρώθηκαν καί πέθαναν μέσα στό ζόφο τής μακ­ ραίωνης σκλαβιάς, χωρίς άλλο όπλο, χωρίς άλλο στήριγμα, χωρίς άλλο φ ώς, ά πό τή βαθιά στά σπλάχνα τους ριζωμένη Πί­ στη: φλόγα ιερή πού ή μιά γενιά παρέδιδε, άκοίμητη, στήν άλλη μέχρι τό «Δεύτε λάβετε φ ώ ς τής ’Εθνικής ’Ανάστασης». Τόμοι 2 Δρχ. 640.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΕΡΓΑΔΗ ΑΘΗΝΑ 1979

Μαυρομιχάλη 4 Τηλ. 3614263 75

76

παράρτημα Σ τ ις σ ε λ ίδ ε ς τ ο ν « Π α ρ α ρ τή μ α τ ο ς » ή Σ ύ ν τ α ξ η τ ο ΰ π ε ρ ιο δ ι κ ο ύ σ χ ο λ ιά ζ ε ι κ α ί κ ρ ίν ε ι δ σ α έ ν δ ια φ έ ρ ο ν τ α β ιβ λ ία δ ε ν π α ρ ο υ σ ιά ζ ο ν τ α ι σ τ ή ν « Ε π ιλ ο γ ή » .

Ή μετάβαση στό σοσιαλισμό ΔΥΟ κορυφαίοι θεωρητικοί της μαρξιστικής σκέ­ ψης, ό Paul Sweezy καί ό Charles Bettelheim, συζητούν, μέσα άπό τίς στήλες τού γνωστού περιο­ δικού Monthly Review, τά προβλήματα πού Ανα­ φύονται μετά τήν (τυπική) κατάκτηση τής έξουσίας άπό τό προλεταριάτο. Ό διάλογος αύτός Αναπτύσσεται μετά τήν παρα­ δοχή δτι ή μετάβαση άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό δέν είναι Απαραίτητα μονόδρομη, άλλά μπορεί νά γίνει καί άμφίδρομη, νά σημειωθεί δηλαδή μιά τάση γιά παλινόρθωση τού καπιταλι­ σμού ή έστω σέ Ανανεωμένες μορφές καπιταλι­ σμού. Ποιοι δμως είναι έκείνοι οΐ παράγοντες πού προσδιορίζουν άν μιά «προσοσιαλιστική» κοινω­ νία μεταβαίνει πράγματι πρός τό σοσιαλισμό ή όπισθοχωρεί στόν καπιταλισμό; Στόν όξύ καί υψηλού επιπέδου διάλογο πού προκαλεϊται άπό τό έρώτημα, ό Ρ. Sweezy ύποστηρίζει δτι ή διατή­ ρηση ή έπιστροφή στούς μηχανισμούς τής Αγοράς, ή διατήρηση των έμπορευματικών σχέσεων, μέ άλλα λόγια, ό οικονομικός παράγοντας μπορεί νά άποτελέσει «έλιγμό» στήν οικοδόμηση τής σοσια­ λιστικής κοινωνίας, άλλά άν δέν έλεγχθεϊ αύστηρά, έμπεριέχει τόν κίνδυνο μιας παλινδρόμησης στόν καπιταλισμό. Κατά τόν Ch. Bettelheim, Αντι­ θέσεις τοΰ τύπου «σχέδιο-άγορά» κ.ά. δέν είναι παρά ή έκφραση βαθύτερων Αντιθέσεων στό έπίπεδο των παραγωγικών σχέσεων, των ταξικών σχέσεων. Έ ν α γραφειοκρατικό κομματικό μοντέ­ λο πού έφαρμόζεται στή φάση τής σοσιαλιστικής οικοδόμησης, μπορεί νά όδηγήσει τούς ίδιους τούς παραγωγούς νά χάσουν τόν έλεγχο τών μέσων καί τών συνθηκών παραγωγής κι ό έλεγχος αύτός νά περάσει στά χέρια μιας νέας ιθύνουσας κομματι­ κής τάξης πού δέν διαφέρει άπό τήν άστική. Ή τάξη αύτή χρησιμοποιεί τίς καπιταλιστικές μεθό­ δους παραγωγής καί τίς μορφές τής άγορας γιά τήν έμπέδωση τής κυριαρχίας της. Επομένως, ό Αποφασιστικός παράγοντας στή φάση τής μετάβα­ σης στό σοσιαλισμό, δέν είναι οικονομικός άλλά πολιτικός. Ό θεωρητικός αύτός διάλογος μεταφέρεται σέ μιά ένιαία έκδοση, μέ τίτλο «Ή μετάβαση στό σοσια­ λισμό», έμπλουτισμένος καί μέ άρθρα πού έξετάζουν τή σύγχρονη έμπειρία άπό τήν οικοδόμηση τού σοσιαλισμού στήν ΕΣΣΔ καί στήν Πολωνία. Είναι δέ τόσες οί πτυχές τών θεωρητικών προβλη­ μάτων πού Αναφύονται, ώστε ό Ρ. Sweezy θεωρεί

Απαραίτητο νά παραθέσει κι ένα πρόγραμμα σπουδών πάνω στή μεταβατική περίοδο πρός τό σοσιαλισμό. Ή έκδοση στά έλληνικά αύτοΰ τοΰ βιβλίου (Μπουκουμάνης) καί μάλιστα στήν Ανεπιτήδευτη μετάφραση τού Δ. Λίβα, σίγουρα συμβάλλει στήν έκλαίκευση όρισμένων Απόψεων γύρω άπό τή μαρξιστική σκέψη, πού Αρχίζει δειλά-δειλά νά προβάλλεται καί στή χώρα μας, καί δίνει μαθήμα­ τα στό πώς θεμελιώνεται ένας έπιστημονικός διά­ λογος, πού δυστυχώς στήν Ε λλάδα δέν έχουμε άκόμη τήν εύτυχία νά βλέπουμε συχνά.

Ό τρόπος εξέτασης καί ή επίδοση τών μαθητών ΤΟ σύντομο βιβλίο τοΰ καθηγητή τής παιδαγωγι­ κής τού Πανεπιστημίου Ίωαννίνων Χρ. Π. Φράγ­ κου «Ή έπίδραση τού τρόπου έξέτασης στήν έπίδοση τών μαθητών» είναι μία συμβολή στή μελέτη τών έξετάσεων, πού τόσο κυριαρχικό ρόλο παίζουν στήν έκπαίδευσή μας καί τόση συζήτηση έχουν ξεσηκώσει γιά τά θετικά καί Αρνητικά τους στοιχεία. Στή χώρα μας καί σέ δλες τίς βαθμίδες τής έκπαίδευσης διαπιστώνεται πώς Ακολουθείται μιά τ υ π ι κ ή μ ο ρ φ ή έ ξ ε τ ά σ ε ω ν : Ό μαθητής ή ό φοιτητής καλείται νά καταγράψει ή νά έκθέσει προφορικά δσο τό δυνατό πιό πιστά ένα κεφά­ λαιο, ένα μέρος, ένα Απόσπασμα, μιά σειρά όρισμών ή έννοιών πού περιέχονται στό έκπαιδευτικό κείμενο. Πρόκειται δηλαδή γιά μιά άπομνημονευτική μέθοδο έξέτασης. Μιά διερεύνηση έδειξε πώς ή γνώμη τών έκπαιδευτικών μας είναι δτι αύτός ό τρόπος έξέτασης, Ανεξάρτητα άν είναι καλός ή κακός, είναι Αναγκαίος. Ό καθηγητής Φράγκος μέ τή βοήθεια τών έπιστημονικών συνεργατών τού παιδαγωγικού έργαστηρίου τοΰ Πανεπιστημίου Ίωαννίνων πραγματο­ ποίησε μιά έρευνα πάνω σ’ αύτό τόν τρόπο έξέτα­ σης. Σέ 644 μαθητές τής 5ης καί 6ης δημοτικού δόθηκαν ισοδύναμα στήν έκμάθηση κείμενα Ισ το­ ρίας καί Φυσικής καί τούς έξέτασαν μέ δύο τρόπους: Στά μισά θέματα μέ τόν διηγηματικό τρόπο πού περιγράψαμε πιό πάνω καί στά άλλα μισά μέ τόν έρωτηματικό τρόπο (Απάντηση σέ 20 έρωτήσεις πάνω στό κείμενο). Μετά άπό δέκα

77

μέρες, άπροειδοποίητα καί χωρίς νά ξαναδιαβά­ σουν τά κείμενα, τά παιδιά έξετάστηκαν πάλι στά ίδια θέματα, καί μέ τούς δυο τρόπους αυτή τή φορά. Τά άποτελέσματα έδειξαν δτι ή έπίδοση τών παιδιών ήταν πολύ καλύτερη στην έξέταση μέ τίς έρωτήσεις παρά μέ τό συνεχή λόγο. Ό τ ι ύστερα άπό δέκα μέρες ή «διατήρηση» στό χώρο της μάθησης μέ ύποβοήθηση τής μνήμης μέσω έρωτήσεων, ύπερτερεϊ άπό τή «διατήρηση» μέ συνεχή λόγο. Παρατηρήθηκε άκόμα μιά τεράστια άναστάτωση στήν κατάταξη τών μαθητών μετά άπό δέκα μέρες μέ βάση τήν παραδοσιακή σχολική έξέταση. Τό κύριο συμπέρασμα τής έρευνας πού άναλύεται σέ 9 ειδικότερα σημεία στό βιβλίο, είναι πώς ή χρησιμοποιούμενη στά σχολεία μας μορφή έξέτασης, παρουσιάζει άστάθεια, άσυνέπεια καί άναστατώσεις στό χώρο τής μάθησης.

Θεατρικά ΤΑ τρία έργα πού περιλαμβάνονται στόν πρώτο τόμο τών «Θεατρικών» τοΰ Ιάκωβου Καμπανέλλη (Κέδρος), πέρα άπό τό γεγονός δτι άντιπροσωπεύουν μιά σημαντική φάση στήν ιστορική έξέλιξη τοΰ νεοελληνικού θεάτρου, έχουν κι ένα πρόσθετο

κτήρων καί άρκετή εύκολη αισθηματολογία στις ποιητικές έξάρσεις, άλλά γενικά πρόκειται γιά ένα έργο γερά χτισμένο πού κάτω άπό τήν ηθογραφική του επιφάνεια κοχλάζει ένα αύθεντικό άνθρώπινο δράμα. «Ή έβδομη μέρα τής δημιουργίας» είναι ένα μάλλον άδέξιο πρωτόλειο, ένώ τό «Ή ήλικία τής νύχτας» — πού τό μελοδραματικό του θέμα θυμίζει έντονα τό έξίσου μελοδραματικό «Ή σαν δλοι τους παιδιά μου» τοΰ Μύλλερ — παρά τήν κάπως σφιχτότερη δόμηση καί τό σωστό, σέ γενι­ κές γραμμές, πλάσιμο τοΰ προσώπου τοΰ πατέρα, πάσχει άπό μιά ύπεραπλουστευμένη άπεικόνιση τοΰ κοινωνικού περίγυρου (οί πλούσιοι έμφανίζονται «σάπιοι» καί δυστυχείς καί οί φτωχοί ήθικά ύγιείς καί, έπομένως, εύτυχέστεροι!) 'Οπωσδήποτε, καί μέ δλες του τίς άτέλειες, ό Καμπανέλλης διαθέτει ένα άναμφισβήτητο προτέ­ ρημα: γνήσια θεατρική ματιά· κάτι πού δέν ισχύ­ ει, δυστυχώς, γιά πολλούς κατοπινούς συναδέλ­ φους του. Ά λλω στε, ή σημασία τών πρώτων του αύτών θεατρικών δοκιμών, πού γράφτηκαν στή δεκαετία τοΰ ’50, γίνεται έντονότερη, αν άναλογιστοΰμε δτι μέχρι σήμερα τό έλληνικό θέατρο δέν κατάφερε — μέ έλάχιστες φωτεινές έξαιρέσεις — νά βρει τή χρυσή μέση όδό άνάμεσα σέ μιά γραφική καί ρηχή «έλληνοπρέπεια» — ή όποια παρατηρείται, ώς ένα βαθμό, καί στόν Καμπανέλ­ λη — καί στή στείρα άναπαραγωγή ξένων προΆ ξίζ ει νά σημειωθεί δτι τό βιβλίο, έκτός άπό τά ίδια τά θεατρικά κείμενα περιλαμβάνει καί τίς πιό χαρακτηριστικές κριτικές πού γράφτηκαν στόν ήμερήσιο τύπο τήν έποχή πού τά έργα αύτά πρωτοπαρουσιάστηκαν άπό τίς άθηναϊκές σκηνές. Παρατίθενται δχι μόνο οί έπαινετικές, άλλά καί οί άπορριπτικές κριτικές · κι αύτό είναι χρησιμότατο δχι τόσο γιατί βοηθάει τόν άναγνώστη στήν έπανεκτίμηση τών έργων, δσο γιατί δίνει μιά εικόνα τοΰ γενικότερου πνευματικού κλίματος τής έποχής έκείνης. Στις κριτικές γιά τό «Ή ήλικία τής νύχτας», λόγου χάρη, κυριαρχεί ή πολιτική έμπάθεια, άπομεινάρι τοΰ πρόσφατου άκόμη έμφύλιου.

Ή Τξένη Καρέζη καί ό Βύρων Πάλλης στήν πρώτη παράσταση της «"Εβδομης μέρας της δημιουργίας» τοΰ ’Ιάκωβου Καμπανέλλη (Εθνικό θέατρο, 1956)

ένδιαφέρον: έπιχειροϋν νά δώσουν μιά πιστή εικόνα τής άθηναϊκής κοινωνίας κατά τή διάρκεια τής δεκαετίας τοΰ ’50, μιας δεκαετίας πού διαμόρ­ φωσε όριστικά τό σημερινό «σμπαραλιασμένο» νεοελληνικό πρόσωπο. Ά π ό τά τρία κείμενα, αύτό πού έχει λιγότερο σημαδευτεί άπό τό χρόνο είναι «Ή αυλή τών θαυμάτων». Υ πάρχει βέβαια κά­ ποια άπλοϊκότητα στή διαγραφή όρισμένων χαρα­

"Ελληνες στόν ισπανικό έμφύλιο πόλεμο Η ΜΙΚΡΗ έρευνα «Έλληνες άντιφασίστες έθελοντές στόν ισπανικό έμφύλιο πόλεμο (1936-39)» τοΰ Μήτσου Παλαιολογόπουλου είναι ένα άφιέρωμα τιμής στούς Έλληνες πού προσφέρθηκαν νά ύπερασπίσουν μέ τή ζωή τους τή Δημοκρατία στήν Ισπανία, δταν, στίς παραμονές τοΰ Β' παγκόσμι-

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία έπιθεώρηση τοΰ βιβλίου. Χρόνος ίδρύσεως: 1976. ’Εκδότης: ’Ασπασία Άϋανασοπούλου, Μελισσοϋ 20, ’Αθήνα. Υπεύθυνος Ολης: Περικλής Άθανασόπουλος, Μελιασοϋ 20, ’Αθήνα. Υπεύθυνος τυπογραφείου: ’Αλέξανδρος Λεχωνίτης, Βασ. Παύλου 81, Π. Ψυχικό.

78

Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΔΗΜ ΗΤΡΗ ΣΕΜ ΠΟΥ: Η ΜΠΟΡΑ ’Αποσπάσματα άπό κριτικές καί κρίσεις άναγνωοτών: ηιφασίστες, μέλη

ου πολέμου, πρώτη η χώρα αυτή δέχτηκε την ύπουλη έπίθεση τού διεθνούς φασισμού άπό τό έσωτερικό της. Ή παγκόσμια κατακραυγή της κοινής γνώμης δέν στάθηκε ικανή ν’ Ανατρέψει τήν ύποπτη μακαριότητα τής «μή έπέμβασης» τών δυτικών δημοκρατιών, ένώ οί δύο φασισμοί τής Εύρώπης έσπευδαν όργανωμένα καί Αφειδώς νά ένισχύσουν τό φρανκικό μέτωπο. Έ τσι ή Αβοήθη­ τη δημοκρατία δέχτηκε μέ Ανακούφιση τήν έθελοντική προσφορά μαχητών Από δλα σχεδόν τά μέρη τής γής, σέ μιά σπάνια έπίδειξη πραγματικά διεθνούς Αλληλεγγύης. Ά νάμεσά τους καί 600 περίπου Έλληνες, πού συγκρότησαν δικό τους έλληνικό λόχο στις μαχόμενες Διεθνείς Ταξιαρχίες καί πού οί περισσότεροι Αποτελοΰνταν Από ναυτεργάτες, Έ λληνες τής διασποράς καί Ελληνοκύ­ πριους, Αφού ή δικτατορία τού Μεταξά, σέ μιά έπίδειξη δικής του Αλληλεγγύης πρός τίς συγγενείς δυνάμεις τού Φράνκο, έκανε σχεδόν Αδύνατη τή διαφυγή έθελοντών Από τήν κυρίως Ελλάδα. ’Εκτός Από τά μποϋκοτάζ τών έλλήνων ναυτεργατών πού, σέ μερικές περιπτώσεις, κατάφεραν νά ματαιώσουν Αποστολές δπλων στις φρανκικές δυ­ νάμεις άπό ’Ιταλία καί Γερμανία μέσω έλληνικών πλοίων, οί έλληνες έθελοντές πήραν μέρος καί σέ σπουδαίες μάχες, οί περισσότεροι δέ άπό αύτούς Αφησαν τά κόκαλά τους στή γή τού Λόρκα, πεθαίνοντας ήρωικά γιά τά ιδανικά τους. Ό Μ. Παλαιολογόπουλος, μέ πρωτοτυπία καί μέ Απέριττο, λιτό ύφος, καταγράφει δσα στοιχεία μπόρεσε νά συλλέξει άπό διάφορα Αρχεία, δημο­ σιεύματα, προσωπικές Αφηγήσεις καί φωτογραφι­ κό ύλικό, προσπαθώντας νά ρίξει φώς σέ δρισμένα Αγνωστα καί Ανεπιβεβαίωτα σημεία καί παρα­ θέτοντας όνομαστικά δσους πήραν μέρος στήν Ατυχη Αμυνα τής ισπανικής δημοκρατίας, διασώζοντάς τους άπό τή λήθη τής 'Ιστορίας. Καί μόνο γι’ αύτό, τού Αξίζει έπαινος.

«Ή Μ πόρα περίφημη! Είχα και­ ρό νά διαβάσω άρτιο λογοτεχνι­ κό έργο». «Έδιάβασα τό βιβλίο μέ πολύ κέφι. Είναι πράγματι ώραϊο. Ό μϋθος του, ή πλοκή του, ή ψ υ­ χολογία του, ή διήγησή του έντυπωσιάζουν καί μαρτυρούν δόκιμο λογοτέχνη». «Τέλειο καί τόσο μυθιστόρημα».

άνθράπτινο

«Κινεί τό ένδιαφέρον του άναγνώστη, διαβάζεται άνετα καί προβληματίζει όλους πού θέ­ λουν νά βαθύνουν στήν άνθρώπινη ψυχολογία». «Ή γλίΰσσα είναι καθαρή δη­ μοτική, ή άφήγηση κυλάει άπλά, κατανοητά, άνθρώπινα, μέ γλα­ φυρό τρόπο, πού προκαλεί τό ένδιαφέρον τού άναγνάιστη. Τά περιστατικά περιγράψονται μέ δύναμη, ό διάλογος είναι ζωντανός». «Μυθιστόρημα πού σέ ύποχρεάινει νά τό κλείσεις μόνο όταν φθάσεις στήν τελευταία του σελίδα».

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΔΩΔΩΝΗ ’Ασκληπιού 3, ’Αθήνα 79

κριτικογραφία Σ τ ή ν κ ρ ιτ ικ ο γ ρ α φ ί α α υ τ ο ύ τ ο ϋ τ ε ύ χ ο υ ς π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι β ιβ λ ιο κ ρ ιτ ι κ έ ς π ο ύ δ η μ ο ­ σ ιε ύ τ η κ α ν τ ό ν ’Α π ρ ί λ ι ο σ τ ό ν ή μ ε ρ ή σ ιο τ ύ π ο Ά ϋ ή ν α ς κ α ί Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η ς . Π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν ­

τα ι, έ π ίσ η ς , κ α ί κ ρ ιτ ικ έ ς δ η μ ο σ ιε υ μ έ ν ε ς σ τ ό ν π ε ρ ιο δ ι κ ό κ α ί έ π α ρ χ ια κ ό τ ύ π ο , ό σ ε ς φ υ σ ικ ά φ ρ ό ν τ ισ α ν ν ά μ ά ς σ τ ε ίλ ο υ ν ο ί σ υ ν τ ά κ τ ε ς τους. (’Ε πιμέλεια: Κα τερίνα Π απαλιβερίου)

Φιλοοοφία Ά ξελός Κώστας: 'Ορίζοντες τοΰ κόσμου (Π. Δρακόπουλος, Διαβάζω, άρ. 19) Δεσποτόπουλος Κ.Ι.: Μελετήματα πολιτικής φιλοσοφίας (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 3/4) Μαλεβίτσης Χρηστός: Τό Ανθισμένο δένδρο (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 10/4) Παπανοΰτσος Ε.Π.: Ή κρίση τοΰ πολιτισμού μας (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 3/4) Παπανοΰτσος Ε.Π.: Ή κρίση τοΰ πολιτισμοΰ μας (Τ. Μενδράκος, Επίκαιρα, άρ. 558) Χλουβεράκης Κωστής: ’Εποχή σύγχυσης (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 3/4)

Κοινωνικές έπιοτημες - ’Εκπαίδευση Άλτουσέρ Λουΐ: Γιά τόν Μάρξ (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 28/4) Άλτουσέρ Λουΐ: Τί πρέπει ν’ Αλλάξει στό κομμουνιστικό κόμμα (Π. Μπουκάλας, Ό Πολίτης, άρ. 25) Γκερέν Ντανιέλ: Ό Αναρχισμός (Ε. Ά ρανίτσης, Πρωινή, 6/4) Καββαδίας Γ.Β.: Γενική κοινωνιολογία (Σπ. Παπασπηλιόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ.

16/1302) Κουμάντος Γιώργος Α.: Δημοκρατία στήν πράξη (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 3/4) Λεφέβρ Ά νρί: Προβλήματα τοΰ μαρξισμού, σήμερα (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 28/4) Λούκατς Γκέοργκ: Μαρξισμός καί σταλινισμός (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 28/4) Μάρξ Κάρλ: Κριτική τής Πολιτικής Οικονομίας (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 28/4) Μουζέλης Νίκος: Νεοελληνική κοινωνία (Κ. Τσουκαλάς, Ό Πολίτης, άρ. 25) Μπακούνιν Μιχαήλ: Φεντεραλισμός, Σοσιαλισμός, Άντιθεολογισμός (Ε. Ά ρανίτσης, Πρωινή, 6/4) Πρεομπραζένσκι Ε.: Τό πέρασμα στό σοσιαλισμό (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 28/4) Ριαζανώφ Ντ.: Ό Μάρξ κι ό Έ νγκελς δχι μόνο γιά Αρχάριους (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 28/4) Σιάρδος Γιώργος: Τά μαθηματικά στήν οικονομική έπιστήμη (Ν.Ρ., Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ.

15/1301) Συγκριτική έγκυκλοπαίδεια: Μαρξισμός, κομμουνισμός καί δυτική κοινωνία (Γ. Ματζουράνης, Αύγή, 15/4) Συγκριτική έγκυκλοπαίδεια: Μαρξισμός, κομμουνισμός καί δυτική κοινωνία (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 558) Τερλεξής Πανταζής: Μαρξισμός καί κοινωνιολογία (Κλ. Ναυρίδης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ.

14/1300) Τερλεξής Πανταζής: Μαρξισμός καί κοινωνιολογία (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 28/4) Τζονστόουν Μόντυ: Σοσιαλισμός, δημοκρατία καί μονοκομματικό σύστημα (Π. Μπουκάλας, Ό Πολίτης, άρ. 25) Φράγκος Χρήστος: Ελληνικά καί εύρωπαϊκά πανεπιστήμια (Ά π . Παπανδρέου, Αύγή, 1/4) Χότζα ’Εμβέρ: ’Ιμπεριαλισμός καί έπανάσταση (Ε. Άρανίτσης, Πρωινή, 6/4) Huntzinger Jacques: Εύρώπή, χθές, σήμερα, αύριο (Α. Παπανδρόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ.

14/1300)

Λαογραφία Μάτσας Νέστορας: Στέγη άπό ούρανό (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 14/4) Μιχαήλ - Δέδε Μαρία: Άρβανίτικα τραγούδια (Ε. Ά ρανίτσης, Πρωινή, 27/4) Χατζημιχάλη Αγγελική: Ή έλληνική λαϊκή φορεσιά (Βεατρίκη Σπηλιάδη, Καθημερινή, 12/4)

80

Γλώσσα Κριαράς Ε.: Ά ρ θ ρ α Τζένος ’Αλέξανδρος: Τζένος ’Αλέξανδρος: Τζένος ’Αλέξανδρος:

καί σημειώματα ένός Γλώσσα καί Παιδεία Γλώσσα καί Παιδεία Γλώσσα καί Παιδεία

δημοτικιστή (Ε. Ά ρανίτσης, Πρωινή, 27/4) (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 17/4) (Τ. Μενδράκος, 'Ιστορία Εικονογραφημένη, άρ. 130) (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 558)

θετικές έπιστήμες Σπάρου Σπ.: Τό Γεωργο-τεχνικό ήμερολόγιο (Θ.Τ., Αύγή, 19/4)

Τ έχνες Ά λαφοΰξου Καλλιόπη: Art and Hobby (Β. Σπ., Καθημερινή, 4/4) Δασκούλης Γιώργος: ’Ανάλυση των Σπουδών, έργ. 25, άρ. 1-2 τοΰ Chopin (Καίτη Ρωμανού, Καθημερινή, 4/4) Ή φωτογραφία καί ή τεχνική της (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 10/4) Παναγιωτόπουλος Ν.: Οί τεμπέληδες τής εύφορης κοιλάδας (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 559)

Κλασική παιδεία Ά σ μ ους Β.Φ.: ’Αριστοτέλης (Π. Δρακόπουλος, Έποπτεία, άρ. 33) Κώνστας Εύάγγελος: Εισαγωγή στόν μαθηματικό στοχασμό τών Πυθαγορείων (X. Φίλη, Τομές, άρ. 47) Μπαρακλής Χαρ.: Γνωμικά τών άρχαίων 'Ελλήνων (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 10/4)

Ποίηση ’Ασιατικά ποιήματα (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 28/4) Γαρίδης Κώστας: Στό μπαλκόνι τού άπογεύματος (Γ. Μαρκόπουλος, Τομές, άρ. 47) Γκανάς Μιχάλης: ’Ακάθιστος δεΐπνος (Ά ντ εια Φραντξή, ’Αντί, άρ. 123) Γκίνσμπεργκ Ά λ λ ε ν : Ποιήματα (Γ. Μαρκόπουλος, Θούριος, άρ. 99) Δενέγρης Τάσος: Τό αίμα τού λύκου (Διαβάζω, άρ. 19) Δράκου Βαρβάρα: ’Ανάξιον έστί (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 560) Ελευθερίου ’Αγγελική: Μιά γυναίκα (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 22/4) Ζερβός Θεοτόκης — Σέκερης Δημήτρης — Σιδέρης Γιώργος: Ποιήματα (Διαβάζω, άρ. 19) Κακίσης Σωτήρης: Τά σύρματα (Ε. Ά ρανίτσης, Πρωινή, 6/4) Κακουλίδης Γιάννης: Μεσημβρινή άπόπειρα (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 8/4) Κανίνια ’Εριφύλη: Παραλλαγές στήν ’Αντιγόνη (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 8/4) Κατσιρέα Δέσποινα: ’Εμείς στήν αύλή μέ τ’ άγάλματα (Σ. Τσαμπηράς, Καθημερινή, 26/4) Κότσιρας Γιωργής: Ποιήματα (Ε.Ν. Μόσχος, Τομές, άρ. 47) Κυριακόπουλος Άντώνης: Ποιήματα (Κ. Ά νδρονίκας, Ριζοσπάστης, 6/4) Λαζανάς Κώστας: Ά κτιστος ήχος τό φώς (Τ. Α ντω νίου, Τομές, άρ. 47) Λάσκαρης Χρήστος: Ποιήματα 1965-1978 (Ά ντ. Έλευθεριώτης, Καθημερινή, 12/4) Λειβαδίτης Τάσος: Οί τελευταίοι (Σπ. Κατσίμης, Καθημερινή, 26/4) Λιοντάκης Χριστόφορος: Υ π όγειο γκαράζ (Γ.Κ.Κ., Καθημερινή, 5/4) Λιοντάκης Χριστόφορος: 'Υπόγειο γκαράζ (Θ. Νιάρχος, Διαβάζω, άρ. 19) Λιοντάκης Χριστόφορος: Υ πόγειο γκαράζ (Κ. Παπαγεωργίου, Α ντί, άρ. 123) Μετούλης Γιώργος: ’Επιτύμβια (Δ. Σιατόπουλος, 'Η Βραδυνή, 17/4) Ντεγιάννης Γιάννης: ’Επιστροφή (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 21/4) Παναγιωτόπουλος Μέμος: Νεοελληνική ποιητική άνθολογία (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 559) Πάουντ Έ ζρα: Κατάη (Ε. Ά ρανίτσης, Πρωινή, 27/4) Παπαγεωργίου Βασίλης: Σύγχρονοι σουηδοί ποιητές (Ε. Ά ρανίτσης, Πρωινή, 27/4) Παυλόπουλος Γιώργης: Τό κατώγι (Α. Κουμπαρούλης, Διάλογος, άρ. 5) Περνάρη Ά ντη : Προσφυγικοί ψαλμοί (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 3/4) Σιώτης Ντίνος: Δεκατρία ήλεκτρικά ποιήματα (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 22/4) Χιόνης Άργύρης: Τύποι ήλων (Ε. Ά ρανίτσης, Πρωινή, 6/4)

81

Πεζογραφία Ά ζάρ-Έ μίλ: Ή ζωή μπροστά σου (Κ.Π., Καθημερινή, 19/4) ’Αλεξάνδρου Ά ρ ης: Τό κιβώτιο (Ρόμπερτ Κρίστ, Α ντί, άριθ. 123) Α νθολογία έπιστημονικής φαντασίας (Μ. Παπαδοπούλου, Τά Νέα, 21/4) Άποστολοπούλου Ναταλία: Δέ δηλώνω ... δέν άπογράφω (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 14/4) Βαλτινός Θανάσης: Ή κάθοδος των Ε ν ν ιά (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 1/4) Βαλτινός Θανάσης: Ή κάθοδος των ’Εννιά (Σπ. Τσακνιας, Καθημερινή, 19/4) Βισίνσκι Μπόρις: Ούράνιο τόξο (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 17/4) Βρεττάκος Νικηφόρος: 'Ο Προμηθέας ή τό παιγνίδι μιάς μέρας (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 3 /4 ) Γερμανός Φρέντυ: Ό έχθρικός πλανήτης (Διαβάζω, άρ. 19) Γρηγορίου Μιχάλης: Ή προσαρμογή (Μιχαήλ Μήτρας, Διαβάζω, άρ. 19) Καϊσίδης Πάνος: Τό τέλος (Γ. Ματζουράνης, Αυγή, 1/4) Καρασλαβόφ Γκεόργκι: Τό ταγκό τοϋ εισαγγελέα (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 25/4) Κατσαβός Βασίλης: Γάμος στά χαρακώματα (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 11/4) Μαδαρίτης Νίκος - Μαδαρίτη Άργυρώ: Στά βουνά τής Κρήτης καί στήν παρανομία (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 14/4) Μαρκάκης Βαγγέλης: Στά ίχνη τών Βόγια (Γ. Ματζουράνης, Αύγή, 15/4) Μπαλάνος Γιώργος: ΟΙ όνειρότοποι τής γής (Μάκης Πανώριος, Αινίγματα τοϋ Σύμπαντος, άρ. 47) Νόρ Πώλ: Ό άτομικός μου πόλεμος 1940-1944 (Παρατηρητής, Αύγή, 12/4) Ό ργουελ Τζώρτζ: 1984 (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 559) Παναγιωτόπουλος Ι.Μ.: ’Ασφυξία (Παρατηρητής, Αύγή, 12/4) Παπαγιάννη Βασιλική: Τό έπιφώνημα τής φωτιάς (Γ.Κ.Κ. Καθημερινή, 19/4) Παπαδημητρίου Μαρία: Τό μαχαίρι (Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Καθημερινή, 12/4) Παπούλιας Γ.: Ό φίλος άπό τό Χαμαντάν (Γ. Ματζουράνης, Αύγή, 1/4) Πάσος Τζών Ντός: USA, ό 42ος παράλληλος (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 17/4) Πατατζής Σωτήρης: Πένθιμο έμβατήριο (Διαβάζω, άρ. 19) Πολιτάρχης Γ.Μ.: Τό μυστικό τής νεκρής πολιτείας (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 11/4) Ραχιώτης Χρήστος: Ζωή καί άγώνας (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 18/4) Σινόπουλος Τάκης: Νυχτολόγιο (Σπ. Τσακνιας, Διαβάζω, άρ. 19) Τσάκαλος Γεράσιμος: Ό άνθρωπος καί ό χρόνος (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 11/4) Τσίγκος Γιώργος: Ό ίσκιος τοϋ ήλιου (Γ. Ματζουράνης, Αύγή, 15/4) Φέρτης Ή λίας Ν.: Μνήμες τής κατοχής (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 14/4) Χάρης Πέτρος: Ημέρες όργής (Τ. Μενδράκος, 'Ιστορία Εικονογραφημένη, άρ. 130) Χειμώνας Γιώργος: Οί χτίστες (Παρατηρητής, Αύγή, 12/4) Χειμώνας Γιώργος: Οΐ χτίστες (Δ.Ν. Μαρωνίτης, Καθημερινή, 26/4) Χειμώνας Γιώργος: Ο'ι χτίστες (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 560) Χίλιες καί μιά νύχτες (Ά ν ν α Δαμιανίδη, Αύγή, 22/4) Χουρμουζιάδης Γ.Δ.: Τά είδωλα (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 3/4)

Δοκίμια-Μελέτες Άναγνωστάκης Μανώλης: Άντιδογματικά (Α. Σγουρός, Θούριος, άρ. 99) Βαρίκας Βάσος: Κ. Βάρναλης - Κ. Καρυωτάκης (Μ. Δήτσα, Ό Πολίτης, άρ. 25) Vitti Mario: Φθορά καί λόγος (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 558) Γιαλουράκης Μανόλης: Οί δεινόσαυροι (Έλλη Α λεξίου, Ριζοσπάστης, 29/4) Δάλλας Γιάννης: Εισαγωγή στήν ποιητική τοϋ Μίλτου Σαχτούρη (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 560) Δούκαρης Δημήτρης: ’Ανθρώπινη έκδοχή (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 3/4) Καλοδίκης Περικλής: Ή νεοελληνική λογοτεχνία (X. Σακελλαρίου, Καθημερινή, 19/4) Ντελόπουλος Κυρ.: Καβάφη, ιστορικά καί άλλα πρόσωπα (Τ. Μενδράκος, 'Ιστορία Εικονογραφημένη, άρ. 130) Σαπρανίδης Δημήτρης: 'Ιστορία τής πολιτικής γελοιογραφίας στήν Ε λλάδα (Κ.Θ. Δημαράς, τό Βήμα, 27/4) Φουριώτης Ά γγελος: Προομηρικοί ποιητές — Σολωμός καί έθνική ποίηση (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 17/4) Φωτέας Παναγιώτης: Τά μηναία (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 24/4)

82

θέατρο Δεληγιάννη - Άναστασιάδη Γεωργία: Θέατρο (Γ. Ματζουράνης, Αύγή, 15/4)

Παιδικά Βαλαβάνη Ελένη Γ.: Ό Φίλ κι έγώ (Γιάννης Νεγρεπόντης, Διαβάζω, άρ. 19) Γουλιμή Ά λκη: Περσέας (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 24/4) Κουτούζη Μαριάννα: Μιά φασολιά στόν ούρανό (Λίνα Κάσδαγλη, Διαβάζω, άρ. 19) Παμποΰδη Παυλίνα: Δεκαπεντέμισυ κάπως περίεργα παραμύθια (Μ. Παπαδοπούλου, Τά Νέα, 21/4) Σίνου Κίρα: Τό αίνιγμα τοΰ πύργου (Τ. Μενδράκος, Επίκαιρα, άρ. 559) Τσιμικάλη Πιπίνα: 'Ιστορίες τής κατοχής (Βίτω Ά γγελοπούλου, Καθημερινή, 4/4) Τσίρος Σπύρος: Τό άρμενάκι τής έλπίδας (Βίτω Ά γγελοπούλου, Καθημερινή, 4/4) Φίλντιση Σοφία: Νιότη χωρίς τραγούδια (Βίτω Ά γγελοπούλου, Καθημερινή, 4/4) Φίλντιση Σοφία: Νιότη χωρίς τραγούδια (Ζ. Βαλάση, Ριζοσπάστης, 6/4)

'Ιστορία-ΒιοΥραφίες-Μαρτυρίες Α ντα ίος Πέτρος: Συμβολή στήν ιστορία τής ΕΠΟΝ (Θ.Τ., Αύγή, 19/4) Α ρ χεία τής έλληνικής παλιγγενεσίας 1821-1832 (Σπ. Κατσίμης, Καθημερινή, 19/4) Βουρνάς Τάσος: Άλ,ή-πασάς Τεπελενλής (Κ.Π., Καθημερινή, 26/4) Γκίκας Γιάννης: Τά κάστρα τοΰ θρύλου καί τής ιστορίας (Παρατηρητής, Αύγή, 12/4) Γρηγορογι,άννης Άχιλλέας: Ό μείζων έλληνισμός (Γ. Μαρίνος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 17/1303) Γρηγοριάδης Σάλωνας: Έλλάδα-Τουρκία-Κύπρος 1830-1979 (Τ. Μενδράκος, Επίκαιρα, άρ. 560) Δεσπόπουλος Κ.Τ.: Πανηγυρικός 28ης ’Οκτωβρίου (Β. Χατζή βασιλείου, Τομές, άρ. 47) Hess Peter: Πάνθεο ήρώων τοΰ ’21 (Τ. Μενδράκος, 'Ιστορία Εικονογραφημένη, άρ. 130) Θερειανός Δ.: Α δαμάντιος Κοραής (Τ. Μενδράκος, 'Ιστορία Εικονογραφημένη, άρ. 130) Καπετανόπουλος Κων. Δ.: 'Ιστορικές πτυχές τής Α νδραβίδας (Ά ρ χ. Ναβίδης, Διάλογος, άρ. 5) Μαρασλής Άλέκος: Πάτρα 1900 (Κ.Θ. Δημαράς, Τό Βήμα, 13/4) Μαρασλής Άλέκος: Πάτρα 1900 (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 559) Μητσόπουλος Θανάσης: Τό 30ό σύνταγμα τοΰ ΕΛΑΣ (Παρατηρητής, Αύγή, 12/4) Μιλλιέξ Ροζέ: Hommage a la Grece 1940-44 (Παρατηρητής, Αύγή, 28/4) Οίκονομόπουλος Δημ. Παν.: Τό χρονικό τής Α νδραβίδας (Ά ρ χ. Ναβίδης, Διάλογος, άρ. 5)

Γ εωγραφία-Ταξίδια Καρύδης Μερκούριος Α.: 'Η ιστορία τής Α ίγινας (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 14/4) Μωραϊτόπουλος Γ.Κ.: Ή Θεσσαλονίκη (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 14/4) Ούράνης Κώστας: Ταξίδια στήν 'Ελλάδα (Φ.Κ. Μπουμπουλίδης, ’Ελεύθερος Κόσμος, 14/4) Παναγιωτόπουλος Ι.Μ.: Εύρώπη (Δ. Σιατόπουλος, Ή Βραδυνή, 10/4) Παρασκευαΐδης Μίλτης: Ό προϊστορικός οικισμός τοΰ λόφου Προφήτη Ή λία Α γία ς Παρασκευής Λέσβου (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 14/4) Παρασκευαΐδης Παν. Σ.: 'Η ρωμαϊκή Λέσβος (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 14/4) Σατωβριάνδος: 'Οδοιπορικόν (Τ. Μενδράκος, ’Επίκαιρα, άρ. 559)

83

84

Α ΜΑ DMl ΑML Ί h—ΠS

am 1Μ J

f

Im

1

Τσιλιγκίρογλου

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΑΡΙΘ. 23 Σ υντάσ σεται μ έ τήν πολύτιμη συνερ γα σ ία το ΰ βιβλιοπω λείου τη ς « Ε σ τία ς»

Φ Ή ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται μέ βάση τό γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης προσαρμοσμένο στην έλληνική βιβλιογραφία.

ΜΟΣΧΟΝΑΣ ΣΠΥΡΟΣ Γ. Φιλοσοφικές άρχές. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 112. Δρχ. 200.

• Σέ κάδε κατηγορία βιβλίων προηγούνται άλφαβητικά οί Ιλληνες συγγραφείς καί άκολουϋοΰν οι ξένοι.

ΠΑΝΤΟΥΒΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ. Μπαγκαβάτ Γκίτα. Τό τραγούδι τοΰ Κρίσνα. Μετάφραση άπό τό σανσκριτικό πρωτότυπο - Φιλοσοφική έρμηνεία Εισαγωγή στήν ’Ινδική Φιλοσοφία. Καρδαμίτσας, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 384. Δρχ. 360.

• Ή κατάταξη των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμφωνα μέ τό έλληνικό άλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών Αέν περιλαμβάνονται έντυπα πού έκδίδονται δύο ή περισσότερες φορές τό Φ Τά έκδοτικά στοιχεία κάδε βιβλίου άναγράφονται όπως τά παραδίνει ό έκδότης. Φ Γιά τήν άκόμη μεγαλύτερη πληρότητα τον Δελτίου, κάδε έκδότης &ς μάς στέλνει τά πλήρη βιβλιογραφικά στοιχεία των καινούριων έκδόσεών τον. Θά καταχωρηδοϋν όπωσδήποτε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΛΕΞΙΑΔΗΣ ΜΗΝΑΣ ΑΛ. Καρπαθιακή βιβλιο­ γραφία. Βιβλιοκριτικόν δελτίον. Ά νάτυ πον έκ των «Καρπαθιακών Μελετών», τομ. Α', 1979. Εταιρεία Καρπαθιακών Μελετών, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 8.

ΠΡΑΚΤΙΚΑ Κοινοβουλευτικά Χρονικά. ’Οκτώβριος - Δεκέμ­ βριος 1978. ’Επιμέλεια Γιώργου Α. Παναγιώτου. ’Α θήνα, 1979. Σελ. 62. Κοινοβουλευτικά Χρονικά 2. ’Ιανουάριος - Μάρ­ τιος 1979. ’Επιμέλεια Γιώργου Α. Παναγιώτου. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 54.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. Α': Φι­ λοσοφία τοΰ πολιτισμού καί αλλα δέματα - Β': Προβλήματα τοΰ νέου έλληνισμοΰ. Τόμος Δ'. ’Ελεύθερα Σχολή Φιλοσοφίας ό Πλήθων, Μαγού­ λα Σπάρτης. Τά μαθήματα τής δευτέρας καί τής τρίτης περιόδου. Μάιος - ’Οκτώβριος, 1975. ’Α θή­ να, 1979. Σελ. 312. Δρχ. 250.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ FRANKL VIKTOR Ε. ’Αναζητώντας νόημα ζωής καί έλευθερίας. ’Α πό τό στρατόπεδο τοΰ θανάτου στόν ύπαρξισμό. Εισαγωγή στή λογοθεραπεία. Β' έκδοση. Μετ. Τάκη X. Εύδόκα — Κίκας Δ. Χριστοφίδου. Γλωσσική έπιμέλεία τής Β' έκδοσης Γαβριήλ Μηνά. Ταμασός, Λευκωσία, 1979. Σελ.

176.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΟΡΝΑΡΑΚΗΣ ΙΩΑΝ. Ή άνθρώπινη κραυγή... μπροστά στό σιαμαίο άδελφό...! (Βήματα στό χώρο τής αύτογνωσίας). ’Αφοί Κυριακίδη, Θεσ­ σαλονίκη, 1979. Σελ. 100. Δρχ. 100. ΣΑΜΠΑΝΙ ΚΡΙΣΤΙΑΝ. Υ πάρχει Θεός; Ό χ ι άπαντοΰν! Ά παντοΰν: Πασκάλ Ά νκεντίλ — Ρεΰμόν Ά ρ ο ν — Σάρλ Μπούλ — Ντενίζ Καλίπ — Ζυλιέτ Ντάρλ — Ά ντρέ Ντάρλ — Πιέρ Ντεμπρέ Ριτζέν — Ζάκ Ντυκλό — Ζώρζ Έ λγοζί — Ροζέ Γκαροντί — Ά λφ ρ έ Γκροσέ — Ντανιέλ Γκερέν — Έ ζέν Ίονέσκο — Φρανσουά Ζακόμπ — Ά λφ ρέ Καστλέ — Κλώντ Λεβί-Στρώς — Ίζαμπέλ Μελέν — Έντγκάρ Μορέν — Ά ν ρ ί Πετί — Ζάν Ροστάν — Ζάν Βιλάρ. Μετ. Ίάνης Λό Σκόκκο. Ά ναγνω στίδης, Α θ ή να , 1979. Σελ. 512. Δρχ. 300.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΓΟΥΕΜΠΕΡ ΕΡΙΚ. Πώς νά γοητεύετε καί νά κατακτάτε τίς γυναίκες. Μετ. Γιώργου Π. Κριμπά. Ά ναστασιάδης, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 176. Δρχ. 320. ΤΟΚΑΪ ΦΕΡΕΝΚ. Γιά τόν άσιατικό τρόπο παρα­ γωγής. Μετ. Σταύρου Καμπουρίδη. Άναγνω στίδης, ’Αθήνα. Σελ. 160. Δρχ. 130.

85

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΒΛΑΧΟΣ Γ.Κ. Εισαγωγή στίς πολιτικές θεωρίες των νεοτέρων χρόνων. Τόμος A '. Β' έκδοση έπαυξημένη. Παπαζήσης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 160. Δρχ.

150. ΔΙΓΚΑΒΕΣ ΚΩΣΤΑΣ. ’Εκλογές ’77. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 208. Δρχ. 200. ΚΑΛΟΥΔΗΣ ΘΟΔΩΡΗΣ — ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Λεξικό τής Ε.Ο.Κ. Έ νας πρακτικός όδηγός των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων καί τών Έλληνοκοινοτικών σχέσεων. Νέα Σύνορα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 384. ΠΑΣΧΟΣ Γ. Πολιτική δημοκρατία καί κοινωνική έξουσία. Δημοκρατική άρχή καί πολιτική νομιμο­ ποίηση. Πρόλογος Ά ριστ. Μάνεση. Δίκαιο καί Πολιτική, άριθ. 1. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 416. Δρχ. 300. Γιά τό κράτος, τό σχολείο, τό γυναικείο κίνημα, τό κόμμα. Εισαγωγή - μετάφραση Dario Fornari. Κόμμα Προλεταριακής Ενότητας γιά τόν Κομ­ μουνισμό (PDUP) / ’Εργατική Πρωτοπορία (Αvanguardia Operaia). Πολιτικά Κείμενα, άριθ. 1. Στοχαστής, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 208. Δρχ. 160. ΚΙΡΟΓΑ ΧΟΣΕ ΜΑΝΟΥΕΛ ΑΝΙΕΛ. Διαλογι­ σμοί γιά τό μέλλον τής δημοκρατίας. Δοκίμιο. Μετ. ’Ιουλίας Ίατρίδη. Οί ’Εκδόσεις τών Φίλων, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 160. Δρχ. 100. ΡΑΒΑΓΙΟΛΙ ΚΑΡΛΑ. Τό γυναικείο ζήτημα. Συνέντευξη μέ τό Ι.Κ.Κ. Μετ. Τούλας Δρακοπού­ λου. Θεμέλιο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 232. Δρχ. 200. ΧΩΛ ΓΚΑΣ. Ή κρίση κι έμεϊς. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 104. Δρχ. 90.

άνάλυση. Μετ. Τζίνας Πολίτη. ’Επιμέλεια Γ.Η. Κριμπά. Παπαζήσης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 256. Δρχ. 300.

ΔΙΚΑΙΟ ΓΑΔΗΣ ΚΑΡΟΛΟΣ Β. Δ. Γαλλοελληνικόν καί Έλληνογαλλικόν λεξικόν νομικών δρων. Έπτάλοφος, ’Α θήνα. Σελ. 190. Δρχ. 400. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Μ. Τό δίκαιον τής μοναστηριακής περιουσίας άπό τού 9ου μέχρι καί τοΰ 12ου αίώνος: Διατριβή έπί διδακτορία ύποβληθεΐσα εις τήν Νομικήν Σχολήν τοΰ Πανεπιστη­ μίου ’Αθηνών. Σάκκουλας, ’Α θήνα, 1979. Σελ. χχνΐ + 294. Δρχ. 600. ΚΟΥΣΟΥΛΗΣ ΣΤΕΛΙΟΣ Ν. Γενικό σύστημα δι­ καίου. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 160. ΜΑΓΚΑΚΗΣ Γ. Α. Ποινικό δίκαιο. Τόμος Α': Διάγραμμα γενικού μέρους. Παπαζήσης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 186. Δρχ. 200.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΒΑΡΛΑΣ ΠΑΝΑΓ. — ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ ΚΟΡΝΗΛΙΑ. ’Επαγγελματικός προσανατολισμός. Οικο­ νομικών καί διοικητικών κατευθύνσεων. Καραμπερόπουλος, Πειραιάς. Σελ. 176. Δρχ. 150. ΚΑΡΖΗΣ Θ. Τηλεόραση καί παιδεία. Ή Ελλάδα στόν άστερισμό τής δπτικοακουστικής διδασκαλί­ ας. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 336. ΜΠΕΡΝΑΡΝΤΙΝΙ ΑΛΜΠΙΝΟ. Έ ν α σχολείο στήν έπαρχία. Μετ. Τασούλας Καραϊσκάκη. Όδυσσέας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 200. Δρχ. 160.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΡΗΓΙΝΟΣ Δ. Ιστορία τής οικονομι­ κής άναλύσεως. Τόμος Α'. Παπαζήσης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 288. Δρχ. 300. ΣΙΑΡΔΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Κ. Τά μαθηματικά στήν οικονομική έπιστήμη. Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. xxii + 426. Δρχ. 420.

CLOUGH SHEPARD Β. — RAPP RICHARD Τ. Εύρωπαϊκή οικονομική ιστορία. Ή οικονομική άνάπτυξη τοΰ δυτικού πολιτισμού. Μετ. Φ. Διαμαντόπουλου — Μ. Κολλιάκου — Γ. Ταλαρούγκα — Φ. Χαμόδρακα. Παπαζήσης, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 320. Δρχ. 300.

ROBINSON JOAN. ’Ασκήσεις στήν οικονομική

86

ΒΙΤΖΗΛΑΙΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ Γ. Μαθηματικά τοΰ καιρού μας. Πρώτος κύκλος μαθημάτων γιά παι­ διά 5 - 7 χρόνων. Μαθηματικά - ιδέες γιά διδα­ σκαλία - άσκήσεις - σχόλια. ’Αθήνα, 1979. Σελ.

164. Δρχ. 260. ΒΙΤΖΗΛΑΙΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ Γ. Μαθηματικά τού καιρού μας γιά παιδιά 5-7 χρόνων. Τετράδιο 1: Διάκριση χρωμάτων, σχημάτων, μεγεθών - 'Απλές σχέσεις μέ βάση τή σύγκριση - Γνωριμία μέ τά γεωμετρικά στερεά - Συγκρίσεις βάρους καί χωρητικότητος - ’Εξοικείωση μέ ποσοτικές σχέσεις Γνωριμία μέ τά έπίπεδα γεωμετρικά σχήματα Γνωριμία μέ τίς γραμμές - Σημείο - Σχετικές θέσεις

- Πρότυπα ακολουθίας. Τετράδιο 2: Γνωριμία μέ τά σύνολα - 'Υποσύνολα - Διαμερισμός συνόλου ’Αντιστοιχίες - Οί σχέσεις: «τόσα δσα», «λιγότερα άπό», «περισσότερα άπό» - Ή έννοια τού Αριθμού - Οί Αριθμοί: δύο, τέσσερα, ένα, τρία, πέντε - "Ισοι καί Ανισοι Αριθμοί. ΤετρΑδιο 3: ’Ακολουθίες Προσέγγιση στη διάταξη τών Αριθμών - Διάταξη τών Αριθμών: δύο, τέσσερα, ένα, τρία, πέντε Μέτρηση - Τακτικοί Αριθμοί - Οί Αριθμοί: μηδέν, έξι, έπτά, δκτώ, έννέα, δέκα καί ή διάταξή τους ’Επανάληψη τών Αριθμών Από τό μηδέν μέχρι τό δέκα - Γεωμετρικά στερεά - Σχέσεις μέ βάση τη σύγκριση - Μέτρηση μήκους, ύψους, πλάτους. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 44 + 44 + 54. Δρχ. 80 + 80 + 80. ΜΠΑΡΑΧΑΝΟΣ ΣΤΕΛΙΟΣ Κ. Οί έκθέσεις τών ιδεών. Ξενοφών, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 366 + viii. Δρχ. 300.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΑΛΕΞΙΑΔΗΣ ΜΗΝΑΣ ΑΛ. Καρπαθιακά παρα­ μύθια. Ά νάτυπον έκ τών «Καρπαθιακών Μελε­ τών», τομ. Α', 1979. "Εταιρεία Καρπαθιακών Μελετών, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 24. ΒΟΥΡΝΑΣ ΤΑΣΟΣ — ΓΑΡΙΔΗ ΕΛΕΝΗ. Ή παράδοση. ’Αφοί Τολίδη, ’Αθήνα. Σελ. 112. ΚΑΚΟΥΤΗΣ ΣΤΑΘΗΣ Π. Μωραΐτικα δημοτικά τραγούδια. Β' έκδοση. Βιβλιοπωλείο τών Βιβλιό­ φιλων, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 160. Δρχ. 150. ΡΩΜΑΙΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Λαογραφία καί Όμηρος. Τόμος Α': ’Οδύσσεια. ’Αθήνα, 1979. Σελ. xvi + 192. Δρχ. 300. ΕΒΑΝΣ ΡΟΜΠΙΝ ΚΑΡΥΑ. Ή έξορία τών θεών τού ήλιου. Μετ. Έ φ ης ’Αναστασίου Κομνηνού. Κόσμος Καλών Βιβλίων, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 212. Δρχ. 240.

ΦΥΣΙΚΗ ΓΙΟΥΝΓΚ ΡΟΜΠΕΡΤ. ’Α πό χίλιους ήλιους φω­ τεινότερο. Τό πεπρωμένο τών άτομικών έρευνητών. Μετ. Μαρίας Μαλαγαρδή. Μιχαλάς, ’Αθήνα. Σελ. 392. Δρχ. 300.

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΓΚΙΚΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Π. Λαϊκή καί ναΐφ ζωγραφι­ κή. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 112. ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ ΦΩΤΙΟΣ. Έκφρασις τής όρθοδόξου εικονογραφίας. Τόμος Α': Τεχνολογικόν καί είκονογραφικόν + Β': Πίνακες. Β' έκδοση άναθεωρημένη. ’Επιμέλεια Πέτρου Βαμπούλη. Άστήρ, ’Αθήνα, 1979. Σελ. [κστ' + 518] + [λστ' + 239 πίνακες].

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΓΕΡΑΣΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Διαδικασία. Νέα άνάγνωση τής άρχαίας καί τής σύγχρονης τραγωδίας. Έλεάτης, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 160. Δρχ. 150. Οί μεγάλοι κωμικοί τού κινηματογράφου. Σύντα­ ξη Γιάννη Σολδάτου. Κείμενα Τζέημς Ά γκ η — Ρόϋ Ά ρ μ ς — Φιλίπ λέ Γκύ — Ά λέξη Δερμεντξόγλου — Μπάστερ Κήτον — Ρενέ Κλαίρ — Ά ντρέ Λάμπαρθε — Χάρρυ Λάνγκτον — Μάξ Λίντερ — Τζέρρυ Λιούης — Χάρολντ Λόυντ — Ντόναλντ Μακκάφρεϋ — Ρόμπερτ Μπεβαγιόν — Γκύ Μπροκούρ — Λουΐζ Μπρούκς — Ζάκ Ριβέτ — Μάκ Σένετ — Γιάννη Σολδάτου — Ζάν Α. Τζίλι — Κένεθ Τόμσον — Τσάρλι Τσάπλιν. Μετ. Γκαίη Άγγέλη — Λιλίκας Ά γγέλη — Χρήστου Βακαλόπουλου — Μαίρης Καραμανέα — Δημήτρη Κολιοδήμου — Κώστα Μπακαλάκου — Νίκου Σαββάτη. Κινηματογραφική Σειρά, άριθ. 2. Νεφέλη, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 304. Δρχ. 300.

ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΟΛΟΖΙΜΟ ΠΗΤΕΡ. Ναυάγια άπό τ’ άστρα. Μετ. Κώστα Δόλκα. Καστανιώτης, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 336.

ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ

ΣΑΓΚΑΝ ΚΑΡΑ. Κοσμική σύνδεση. Μία έξωγήινη προοπτική. Ράπτης, ’Αθήνα. Σελ. 304. Δρχ.

260.

ΚΑΖΝΕΒ ΖΑΝ. Ό άνθρωπος τηλεθεατής. Μετ. Ναταλίας Γκόύφα. Πύλη, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 272. Δρχ. 200.

87

ΜΟΥΣΙΚΗ ΜΟΥΦΛΟΥΖΕΛΗΣ ΓΙΩΡΓΗΣ. Ό τ α ν ή λήγουσα είναι μακρά. Φωνήεντα καί σύμφωνα πού κατάγραψε ό γραμματικός του Φώτης Μεσθεναϊος. Δωδώνη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 254. Δρχ. 250. ΧΑΤΖΙΔΟΥΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Βασίλης Τσιτσάνης: ή ζωή του, τά τραγούδια του. Νεφέλη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 244. Δρχ. 250.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΙΩΣΗΠΟΣ. Κατ’ Ά πίω νος. Εισαγωγή - μετάφρα­ ση - σχόλια Κ. Φριλίγγου. ’Επιμέλεια έκδοσης Γιάννη Κορδάτου. Βιβλιοθήκη ’Αρχαίων Συγγρα­ φέων, άριθ. 67. Ζαχαροπούλου, ’Αθήνα. Σελ. 256. Δρχ. 150. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ. Ελλάδος περιήγησις. Τόμος Γ': Μεσσηνιακά καί ’Ηλιακά. Βιβλία 4, 5 καί 6. Εισαγωγή - κριτικό ύπόμνημα - άποκατάσταση κειμένου - μετάφραση - σημειώσεις ιστορικές, άρχαιολογικές, μυθολογικές Νικ. Δ. Παπαχατξή. ’Εκδοτική ’Αθηνών, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 570. Δρχ.

1000. ΣΚΙΑΔΑΣ ΑΡΙΣΤΟΞΕΝΟΣ Δ. ’Αρχαϊκός λυρι­ σμός. Τόμος Α': Καλλινος - Τυρταίος - ’Αρχίλοχος - Μίμνερμος - Σόλων - Ξενοφάνης - Θέογνις Σημωνίδης - Φωκυλίδης - Τππώναξ. Μελέται καί Έρευναι: Σειρά Β', άριθ. 31. Ελληνική ’Ανθρω­ πιστική Εταιρεία / Διεθνές Κέντρον ’Ανθρωπι­ στικών Κλασσικών ’Ερευνών, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

312. Δρχ. 500.

ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Ε. Γ. ’Εγκόλπιο. Κέδρος, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 128. ΜΑΥΡΟΥΔΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ποίηση 1971-1972. Τράμ / Λογοτεχνία, άριθ. 59. Έγνατία, Θεσσαλο­ νίκη, 1979. Σελ. 48. Μεταπολεμική άμερικάνικη ποίηση. ’Επιλογή μετάφραση - εισαγωγή - σημειώσεις Ά λέξη Τραϊ­ ανού. Α.Σ.Ε., Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 360. Δρχ.

300. ΠΑΓΟΥΛΑΤΟΥ ΡΕΓΓΙΝΑ. Πυρρίχιος. Μετ. ’Αποστόλη Ν. Άθανασάκη. ’Εξώφυλλο - σχέδια Γιώργη Φωκά. Pella, Νέα Ύόρκη, 1979. Σελ. 112. ΡΙΤΣΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. ’Επιτάφιος. Ξυλογραφίες Α. Τάσσου. Α' έκδοση. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

96. Δρχ. 1500. ΡΟΥΣΣΟΥ ΜΑΓΙΑ-ΜΑΡΙΑ. Τά τραγούδια τής ’Αριάδνης ή τά τετράδια τής Μάγιας-Μαρίας. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 64. ΡΟΥΣΣΟΥ ΜΑΓΙΑ-ΜΑΡΙΑ. Χνάρια στό λαβύ­ ρινθο. Κέδρος, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 72. ΣΤΑΓΚΟΣ ΝΙΚΟΣ. Ποιήματα 1966-77. Κέδρος, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 96.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΑΝΤΩΝΑΚΟΣ Ν. Δεξιότερα τής δεξιάς. Ιστορία φαντασίας καί άλήθειας. Λονδίνο. Σελ. 208. Δρχ.

200. ΒΑΒΟΥΡΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ. Έ ν έρημίαις καί σκολιαϊς. Πεζά κείμενα. Σπηλιώτης, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

64. ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Foco d’amor. (Ή φλόγα τής άγάπης). Μυθιστόρημα. Κάκτος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 224. Δρχ. 250.

ΠΟΙΗΣΗ ΑΝΔΡΙΤΣΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Ποιήματα. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 64. ΒΛΑΧΟΔΗΜΗΤΡΑΚΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. ’Ανήσυχη σκέψη. Ποίηση. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 64. ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΗΣ ΜΑΝΩΛΗΣ. Ή έπίδραση τού ευρωπαϊκού «άμπαζούρ». ’Αθήνα, 1979. Σελ. 68. ΚΑΛΗΜΠΑΡΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Μία βατομουριά με­ γαλώνει στήν έρημο. Ποιήματα τού 1970, ’71, ’72. Ε.Σ.Μ., ’Αθήνα, 1979. Σελ. 32. ΚΑΡΟΥΖΟΣ Ν.Δ. Ποιήματα. Β' έκδοση. Έ γνατία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 120. Δρχ. 150.

88

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΒΑΣΟΣ. Προμαχώντας γιά τή λευτε­ ριά. Μυθιστόρημα. ’Α θήνα, 1979. Σελ. 440. Δρχ.

300. ΔΑΝΕΛΛΗ ΤΙΤΙΝΑ. ’Αντιπερισπασμός. Πνευ­ ματική Πορεία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 116. Δρχ. 160. ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Πεθαίνω σά χώ­ ρα. Σχέδιο ένός μυθιστορήματος. Προλόγισμα Δ. Ν. Μαρωνίτη. Λέσχη, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 96. ΚΟΜΝΗΝΟΥ ΕΛΙΣΑΒΕΤ. Μονή Μεταμορφώσεως. Δωδώνη, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 130. Δρχ. 150. ΚΟΡΝΑΡΟΣ ΘΕΜΟΣ. "Απαντα. Τόμος Γ': Στά­ χτες καί φοίνικες. Μυθιστόρημα. Β' έκδοση. Χρό­ νος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 232.

ΚΟΤΖΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Άντιποίησις άρχής. Μυθιστόρημα. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 292.

Θάνου ’Ελισαίου. ΑΣΕ, Θασσαλονίκη, 1979. Σελ.

296.

ΛΑΓΚΕ ΕΡΣΗ. Οι κληρονόμοι. Διηγήματα. Χα­ τζάρα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 112. Δρχ. 120.

ΜΠΩΒΟΥΑΡ ΣΙΜΟΝ ΝΤΕ. Ή καλεσμένη. Μυθι­ στόρημα. Μετ. Γεωργίας ’Αλεξίου. Ξένη Πεζογρα­ φία, άριθ. 11. Γλάρος, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 468. Δρχ. 300.

ΜΑΓΓΕΛΑΝΟΣ Γ. Πέτρινη στράτα. Νέα Σύνορα, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 164. Δρχ. 150. ΜΑΡΚΑΚΗΣ ΒΑΓ. Στά ίχνη των Boyia. Χώρος, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 104. Δρχ. 120. ΜΠΑΡΜΠΑΓΙΑΝΝΗΣ - ΠΡΟΣΗΛΙΟΣ ΓΙΑΝ­ ΝΗΣ. Ή δεύτερη καταιγίδα. (Πολεμικό άφήγημα, 1945-’49). Νέος Λόγος, Πειραιάς, 1979. Σελ. 304. Δρχ. 200. ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ό άλλος Κεμάλ. Μορφωτική Ένωση Λεχαινών, Λεχαινά, 1979. Σελ. 80. Δρχ. 50. ΠΑΠΠΑ ΕΛΛΗ. Δουλειά τής φυλακής. Διάλο­ γος, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 116. Δρχ. 150. ΡΩΤΑ ΑΝΤΙΓΟΝΗ. Σάν τά άγριολούλουδα. Κέ­ δρος, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 64. ΣΚΑΡΟΣ ΖΗΣΗΣ. Οί ρίζες τού ποταμού. Μυθι­ στόρημα Γ': ’Αντίσταση καί πόλεμος. Σύγχρονη ’Εποχή. ’Α θήνα, 1979. Σελ. 432. Δρχ. 300. ΣΤΑΥΡΟΥ ΤΑΤΙΑΝΑ. Τό καλοκαίρι πέρασε, καί πολλά νέα διηγήματα. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 152. Δρχ. 120. ΤΣΟΥΡΑΚΗΣ ΑΧΙΛΛΕΑΣ. ’Εναντίωση. Διηγή­ ματα. Πύλη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 72. Δρχ. 100. ΧΡΥΣΑΝΘΗΣ ΚΥΠΡΟΣ. Τό «Φυλάκιο X», γραμμή θανάτου. Πνευματική Κύπρος, Λευκωσία, 1979. Σελ. 64. ΑΣΙΜΩΦ ΙΣΑΑΚ. Έ ρχονται τά ρομπότ. Μετ. Α. Ρικάκη. Πόκετ, άριθ. 1. Κάκτος, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 216. Δρχ. 40.

VAN VOGT Α.Ε. ’’Αγνωστοι κόσμοι. Μετ. Α. Μιαούλη. Τόμος Α'. Διόπτρα, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

160. Δρχ. 180. ΒΟΓΚ BAN. Ό έχθρός τού γαλαξία. Μετ. Γ. Γερασάκη. Πόκετ, άριθ. 2. Κάκτος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 216. Δρχ. 40.

ΜΡΟΖΕΚ ΣΛΑΒΟΜΙΡ. Ό έλέφαντας. Μετ. Νί­ κου Μπαλή. Λογοτεχνία, άριθ. 5. Γράμματα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 192. Δρχ. 100. ΟΥΕΛΛΣ ΤΖΩΡΤΖ. Ή έπέμβαση. Μετ. Δημήτρη Κωστελένου. Κόσμος Καλών Βιβλίων, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 208. Δρχ. 220.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΒΑΛΕΤΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Δοκιμιογραφικές άπόπειρες. Ε. A. Poe — Έφταλιώτης — Χατζόπουλος — Μπότεφ — Neruda — Κ. Πολίτης — Ρίτσος — Ludwig Tieck — Μαοϊκή ποίηση — Μολφέτας — Φώτης Κόντογλου. Πηγή, ’Αθήνα, 1979. Σέλ. 160. Δρχ. 120. ΒΑΡΙΚΑΣ ΒΑΣΟΣ. Ή μεταπολεμική μας λογοτε­ χνία. Σχέδιο γιά μελέτη. Β' έκδοση. Πλέθρον, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 112. Δρχ. 120. ΚΟΚΟΛΗΣ Ξ.Α. Δώδεκα ποιητές. Θεσσαλονίκη 1930 - 1960. Βαφόπουλος — Καρέλλη — Πεντζίκης — Θέμελης — Βαρβιτσιώτης — Στογιαννίδης — Χριστιανόπουλος — Ίωάννου — Άσλάνογλου — Άναγνωστάκης — Κύρου — Θασίτης. Έ γνατία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 176. Δρχ. 180. ΡΟΖΑΝΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Μεταμορφώσεις. Τό­ μος Β'. Λογοτεχνία - 'Ιστορία καί Κριτική, άριθ.

1. Δωδώνη, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 184. ΤΟΠΟΥΖΗΣ Κ. Γιάννης Ρίτσος, πρώτες σημειώ­ σεις στό έργο του. Τόμος Α': Ή Σονάτα τού Σεληνόφωτος - Ό τ α ν έρχεται ό ξένος - Ή γέφυρα. Μελέτες γιά τόν Γιάννη Ρίτσο, άριθ. 3. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 144. Δρχ. 150.

VALE PAUL. Τό παραθαλάσσιο νεκροταφείο Ή νεαρή μοίρα. Μετάφραση - εισαγωγή ’Αναστά­ σιου Γιανναρά. Πλέθρον, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 164. Δρχ. 170.

ΛΟΒΕΚΡΑΦΤ Χ.Π. Ή κατάρα. Μετ. Σ. Καμάρη. Κάκτος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 216. Δρχ. 200. ΛΟΒΕΚΡΑΦΤ Χ.Π. Τά στοιχειωμένα βουνά. Μετ. Σ. Καμάρη. Κάκτος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 192. Δρχ. 200. ΜΑΚΩΛΕΫ Μ. ΡΟΣΣ. Στεφάνι τού πολέμου. Μετ. Γ.Ν. Μπαλάνου. Μαυρίδης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 200. Δρχ. 200. ΜΑΜΟΥΝΤ ΜΠΕΡΝΑΡΝΤ. Ό

βοηθός. Μετ.

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ Βιογραφικό τού Κώστα Ούράνη καί μία άλληλογραφία γιά τό «sol y sombra». ’Επιμέλεια Πέτρου Χάρη. ’Ακαδημία ’Αθηνών / "Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 72. Δρχ. 80.

89

ΘΕΑΤΡΟ ΒΟΥΤΖΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ. Διθύραμβος. Νέα Πο­ ρεία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 88. Δρχ. 100. ΠΑΝΑΓΟΥΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ή γέφυρα. Δράμα σέ τρεις πράξεις. Διογένης, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 56. ΧΟΥΡΜΟΥΖΗΣ Μ. Ό ύπάλληλος. Κωμωδία. Β' έκδοση. Νά 'Υπηρετούμε τό Λαό, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 144. Δρχ. 150. ΓΚΑΙΤΕ ΓΙΟΧΑΝ ΒΟΛΦΓΚΑΝΓΚ. Ε λένη. Κλασικορομαντική φαντασμαγορία. Μετ. Θρασύβου­ λου Σταύρου. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παιδείας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 136. Δρχ. 180. ΠΙΡΑΝΤΕΛΛΟ ΛΟΥΪΤΖΙ. ’Απόψε αύτοσχεδιάξουμε. Δύο πράξεις. Πρόλογος - μετάφραση Δημήτρη Μυράτ. Σημείωμα Μάριου Πλωρίτη. Παγ­ κόσμιο Θέατρο, άριθ. 60. Δωδώνη, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 112. Δρχ. 120.

ΠΑΙΔΙΚΑ ΒΟΥΡΒΟΥΛΗ ΝΙΚΗ. Γύρω-γύρω δλοι, στή μέση ή χαρά. Ποιήματα. Εικονογράφηση ΒάσωςΨαράκη. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 32. ΔΗΜΑΚΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ. Ποιος λερώνει τή θάλασσά μας; Εικόνες Νίκου Νικολάου. Τόγκας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 20. Δρχ. 200. ΠΑΣΧΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ Θ. Στό άστέρι των παγω­ νιών. ’Αφηγήματα. Γιά τά Έ ξυπ να Παιδιά, άριθ.

1..’Α θήνα, 1979. Σελ. 100 Δρχ. 100.

θαίου. Εικόνες - έξώφυλλο άπό τήν γερμανική έκδοση. Ψυχογιός, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 196. Δρχ.

170.

BLYTON ENID. Οί πέντε στήν κορυφή τού λα­ θρέμπορα. Μετ. Μ. Ν. Αύγέρου. Εικονογράφηση Eileen Soper. Οί Περίφημοι Πέντε, άριθ. 4. Αύγέ­ ρου, ’Αθήνα. Σελ. 196. Δρχ. 180. Πώς ήρθα στόν κόσμο. Κείμενο Peter Mayle. Εικονογράφηση Arthur Robins. ’Οργάνωση τού υλικού Paul Walter. Μετ. Εύγενίας Κουρουπάκη Ά νθουλιά. Χελιδόνι, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 44. Δρχ.

220. ΤΕΪΛΟΡ ΓΙΑΝ. Ή ιστορία ένός γκρίζου σκίου­ ρου. Μετ. Θανάση Γεωργιάδη. Εικονογράφηση Χάρολντ Τζόρτζ. Α.Σ.Ε., Θεσσαλονίκη. Σελ. 108. Δρχ. 95. ΤΟΛΚΙΝ ΤΖ. Ρ. Ρ. Χόμπιτ. Μετ. Α. Γαβριηλίδη — X. Δεληγιάννη. Κέδρος, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 384. Δρχ. 300. ΤΣΑΠΛΙΝ ΡΕΪΜΟΝΤ. Ή ιστορία τού ζαρκαδιού Καπρέολος. Μετ. Θανάση Γεωργιάδη. Εικονογρά­ φηση Τζόν Έντουαρντς. Α.Σ.Ε., Θεσσαλονίκη. Σελ. 96. Δρχ. 95. ΦΟΞ ΠΟΛΑ. Τά νεφελόψαρα ζούνε στή θάλασ­ σα. Μετ. Λότης Πέτροβιτς - Ά νδρουτσοπούλου. Εικόνες - έξώφυλλο Δ. ’Αρβανίτη. Ψυχογιός, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 124. Δρχ. 120.

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ - ΤΑΞΙΔΙΑ ΖΟΥΖΟΥΛΑΣ ΣΤΥΛ. Ταξίδια. Ελβετία — Γαλ­ λία — ’Ιταλία — Αυστρία — Ε λλάδα — "Αγιον Ό ρ ο ς . ’Αθήνα, 1979. Σελ. 128 Δρχ. 110.

ALEXAKIS VASSILIS. Les Grecs d’aujourd’hui.

Balland, 1979. Σελ. 160.

ΠΑΣΧΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ Θ. Οί έξωγήινοι μάς ξα­ φνιάζουν. ’Αφηγήματα. Γιά τά Έ ξυπ να Παιδιά, άριθ. 2. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 92. Δρχ. 100. ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ - ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ ΔΟΤΗ — ΚΩΣΤΙΔΟΥ - ΛΕΝΗ BETA. 5 κουκιά + 5 ρεβύθια = 10 παραμύθια. Οί ’Εκδόσεις τών Φίλων, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 76. Δρχ. 150. ΓΚΡΙΠΕ ΜΑΡΙΑ. Ούγκο. Μετ. Μάρως Λοΐξου Εικόνες - έξώφυλλο Δ. ’Αρβανίτη. Ψυχογιός, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 172. Δρχ. 170. ΓΚΡΙΠΕ ΜΑΡΙΑ. Ούγκο καί Ζοζεφίνα. Μετ. Μάρως Λοΐζου. Εικόνες - έξώφυλλο Δ. ’Αρβανί­ τη. Ψυχογιός, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 164. Δρχ. 140. ΛΕΠΜΑΝ ΓΙΕΛΑ. Ό παπαγάλος σταθμάρχης, καί άλλες χαρούμενες ιστορίες. Μετ. Ρένας Καρ-

90

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΛΕΞΙΑΔΗΣ ΜΗΝΑΣ ΑΛ. Καρπαθιακά δικαιοπρακτικά έγγραφα τού 19ου αιώνα. ’Ανάτυπο άπό τό λεύκωμα τής 'Ομοσπονδίας Καρπαθιακών Σωματείων ’Αμερικής. Σελ. 12. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Ε. Νέα έλληνική ιστορία (1204-1975). Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. ιστ' + 480. Δρχ. 700. ΖΗΚΑΣ ή ΤΖΗΚΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Ν. ’Αρχαία ’Ερυ­ θραία, σήμερα νομός Ά ϊδινίου. Τό Μελί καί ή περιοχή. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 216 + 1 σχεδιάγραμ­

μα. Δρχ. 250.

ΑΠΑΝΕΜΙΑ. Δίμηνο περιοδικό γραμμάτων καί τέχνης. Τεύχος 10. Δρχ. 40.

ΚΟΥΜΑΝΟΥΔΗΣ Σ. Ν. Θηβαϊκή προσωπογρα­ φία. Βιβλιοθήκη τής έν Ά θ ήναις ’Αρχαιολογικής Εταιρείας, άριθ. 90. ’Α θήνα, 1979. Σελ. η' + 224. Δρχ. 700.

ΑΡΜΟΛΟΪ. Τρίμηνη περιοδική έκδοση μέ θέματα άπό τήν Πυρσόγιαννη καί τά γύρω μαστοροχώρια. Τεύχος 7.

ΛΑΜΠΡΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝ Π. 'Ιστορικά μελετήματα. Έ κ τοΰ τυπογραφείου « Ό Παλαμήδης», έν Ά θήναις, 1884. Βιβλιοθήκη 'Ιστορικών Μελετών, άριθ. 136. Καραβίας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. ι' + 240. Δρχ. 300.

ΓΙΑΤΙ. Μηνιάτικη έπιθεώρηση πολιτικού - κοινω­ νικού καί πολιτιστικού προβληματισμού. Τεύχος 47. Δρχ. 20.

ΜΑΡΟΥΓΚΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΩΤ. Ή συμβολή τών άρβανιτών στήν διαμόρφωση τοΰ νεοελληνικού έθνους. Πορεία, ’Αθήνα. 1979. Σελ. 64. Δρχ. 70.

U.F.O. - ΙΠΤΑΜΕΝΟΙ ΔΙΣΚΟΙ. Στό κατώφλι τής κοσμικής επαφής. Μηνιαίο περιοδικό ούφολογίας. Τεύχος 6. Δρχ. 50.

ΜΗΛΙΩΡΗΣ ΝΙΚΟΣ Ε. Ά λέκος Θ. Μπενάκης. Ή προσφορά του στή Μικρασιατική παράδοση. Ίωλκός, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 48. Δρχ. 80.

ΔΕΛΤΙΟ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΩΝ ΒΟ­ ΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 5/ 161. Δωρεάν.

ΜΠΕΙΚΟΣ ΓΕΩΡΓΟΥΛΑΣ. Ή λαϊκή έξουσία στήν έλεΰθερη 'Ελλάδα. Τόμοι Α' + Β'. Θεμέλιο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 528 + 520. Δρχ. 350 + 350. ΠΙΝΔΑΡΟΣ. Έπίνικα. ’Ελεύθερη ρυθμική μετά­ φραση. ’Επιμέλεια Θεόφιλου Βορέα. Τόμοι Α': Όλυμπιονίκαι. Γ' έκδοση + Β': Πυθιονίκαι. Δ' έκδοση + Γ': Νεμεονίκαι. Β' έκδοση + Δ': Ίσθμιονίκαι. Γ' έκδοση. Μπάϋρον, ’Αθήνα. Σελ. 418. Δρχ. 400. ΦΙΛΙΠΠΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ. Μετέβαλαν τήν ’Ελ­ λάδα μας σέ ζούγκλα. ’Α θήνα, 1979. Σελ. 64. Δρχ.

100 .

PARKE Η. W. Τά έλληνικά μαντεία. Μετάφραση - εισαγωγή - σημειώσεις καί βιβλιογραφική ένημέρωση Ά νδρ έα Βόσκου. Καρδαμίτσας, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 200. Δρχ. 220.

ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ ’78-’79. Δρχ. 400.

ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ. Τεύχος 9. ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία έπιθεώρηση τοΰ βιβλίου. Τεύχος 21. Δρχ. 80. ΔΩΔΕΚΑΤΗ ΩΡΑ. ’Επιθεώρηση τέχνης καί κρι­ τικής. Τεύχος 28. Δρχ. 20. ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. "Οργανο τής Πανελλή­ νιας 'Ομοσπονδίας ’Εκδοτών - Βιβλιοχαρτοπω­ λών. Φύλλο 10. ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό φιλοσοφίας καί γενικής παιδείας. Τεύχος 35. Δρχ. 150. ’Επιστημονική έπετηρίς τής Φιλοσοφικής Σχολής τοΰ Πανεπιστημίου ’Αθηνών. Τόμος ΚΣΤ' (19771978). ’Αθήνα, 1979. Σελ. 680. Δρχ. 400. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Μηνιαίο περιοδικό ιστορικής ύλης. Τεύχος 132. Δρχ. 50.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΑΖ ΑΜΠΕΛ. Ντουρρούντι. Ή κοινωνική έπανάσταση στήν ’Ισπανία (1933-1936). Τόμος Β'. Μετ. Ζωζώ Πεσκετζή. ’Ελεύθερος Τύπος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 256. Δρχ. 180.

ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΕΠΟΧΗ. Παγκόσμια έπιθεώρηση πνευματικής καλλιέργειας. Τεύχος 12. Δρχ. 150. ΚΟΛΟΥΜΠΡΑ. Φαντασμαγορικά κόμιξ. Μηνι­ αίο περιοδικό. Τεύχος 14. Δρχ. 30. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΠΑΛΗ. Ό ρ γα νο τοΰ ’Επα­ ναστατικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Τροτσκιστικό έλληνικό τμήμα τής (ΠΟΣΑΔΙΚΗΣ) 4ης Διεθνούς. Ειδική έκδοση. Μάης ’79. Δρχ. 7.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ. Περιοδικόν σύγγραμμα Ε τα ι­ ρείας Μακεδονικών Σπουδών. Τόμος ΙΗ'. Δρχ.

300.

ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ Α Ν Α ­ ΝΕΩΣΗ. Κεντρική έκδοση της Ε.ΚΟ.Ν. Ρήγας Φεραΐος. Τεύχος 6. Δρχ. 30.

ΝΕΑ ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΣ. Ό δηγός δημοσιότητος 1979. Τεύχος 76-77. Δρχ. 400.

ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Δίμηνη έπιθεώρηση τής λεσβιακής τέχνης. Τόμος Η'. 1978. Δρχ. 500.

ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ. Τρίμηνη έκδοση παιδευτικού προβληματισμού. Τεύχος 9. Δρχ. 150.

ΜΟΥΣΙΚΗ. Μηνιαία έπιθεώρηση. Τεύχος 19. Δρχ. 35.

91

Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. Έκδοση τού Συνδέσμου γιά τά Δικαιώματα τής Γυναίκας. Τεύχος 2. Δρχ. 30. ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ. Διμηνιαία επιθεώρηση θεμάτων προστασίας περιβάλλοντος. Τεύχος 3. Δρχ. 50.

ΣΧΕΔΙΑ. Λογοτεχνία, θεωρία καί πράξη-κριτική. Δίμηνο περιοδικό. Τ είχος 3. Δρχ. 60. ΣΧΟΛΙΚΑ ΝΙΑΤΑ. Περιοδική μαθητική φυλλάδα γιά τή σχολική ζωή καί τή λογοτεχνία του 2/θ Δημοτικοί Σχολείου 'Αγίου Γεωργίου Φερών Ν. Μαγνησίας. Φύλλο 6.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ. Επιθεώρηση οικονο­ μικών έξελίξεων. Τεύχος 6. Δρχ. 50.

ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ. Τ είχος 19. Δρχ. 35.

Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία έπιθεώρηση. Τ είχος 26. Δρχ. 60.

ΤΟΜΕΣ. Στή σκέψη - στά γράμματα - στις τέχνες. Τ είχος 49. Δρχ. 100.

ΠΑΝΔΕΚΤΗΣ. Δεκαήμερο νομικό περιοδικό. Διαρκής κώδικας τής ίσχΰουσας νομοθεσίας. Τ ε ί­ χος 61.

ΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Μηνιάτικο δημοσιογραφικό δργανο Χ.Α.Ν. Καλαμαριάς. Φύλλο 51.

ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ. Δίμηνο περιοδικό γιά τά γράμμα­ τα, τίς τέχνες καί τήν κοινωνική έρευνα. Τ είχος 6. Δρχ. 50. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΑΣΟΠΟΝΙΑΣ. Δίμηνη περιο­ δική έκδοση. Ό ρ γα νο τής Πανελλήνιας Κίνησης Δασολόγων. Τ είχος 19. ΣΚΙΑΘΟΣ. Τρίμηνη Τ είχος 13. Δρχ. 30.

σκιαθίτικη

ΤΟ ΡΟΔΙ. Τό περιοδικό γιά παιδιά. Τ είχος 17. Δρχ. 30. ΤΡΙΦΥΛΛΙΑΚΗ ΕΣΤΙΑ. Δίμηνη περιοδική έκ­ δοση τ ο ί Συλλόγου Κυπαρισσιών «Ή ’Αρκαδία». Τ είχος 26-27. Δρχ. 50.

έπιθεώρηση.

ΣΥΜΒΟΛΗ. Περιοδική έκδοση Επιμορφω τικοί Συλλόγου Παιανίας. Τ είχος 3. Δρχ. 35.

92

ΤΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Τείχος 18. Δρχ. 50.

ΦΙΛΜ 78/79. Τόμος Δ '. Δρχ. 450.

JOURNAL of the HELLENIC DIA SPORA. A quarterly review. Vol vi, No. 1.

Εκδόσεις τού Μ ορφωτικού Ιδρύματος τής Εθνικής Τραττέζης

Εκδόσεις τής Εθνικής Τραττέζης

INTERNATIONAL CORP OWNERS AGENTS MANAGERS

Γ®Ί 23 AKTI MIAOULI PIRAEUS 9, GREECE Tel: 4110511 (6 lines) Telex: 21.2423 ALLS GR Cables: ALLIED SHIP PIRAEUS M 3