Τεύχος 17

U M

M

B

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ TOY ΒΙΒΑΙΟΥ · ΑΡΙΘ. 17 Φ ΔΡΧ. 60

mmmt.......

• Ή ’Οκτωβριανή ’Επανάσταση • Ή μεταπολεμική πεζογραφία

i • Βραβεία πού άγοράζονται • Πρωτότυπο καί μετάφραση • Ποίηση σέ δίσκους

• Ή «Πινακοθήκη συγγραφέων τού Μίνου Άργυράκη

I

Τί ζητάτε άττό μιά Τράπεζα;

ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΑ Έ να έργο τέχνης, μια ανεκτίμητη μαρτυρία για τον τόπο μας.

' Η επιλογή τών χαρακτικών έγινε άπό: Γεννάδειο Βιβλιοθήκη Μουσείο Μπενάκη Εθνολογικό Μουσείο Ναυτικό Μουσείο Εθνική Βιβλιοθήκη τού Παρισιού Βρεττανικό Μουσείο Cabinet des Estampes τής Βασιλείας Ιδιωτικές συλλογές στήν Ελλάδα καί στο εξωτερικό.

Τόπος καί Εικόνα Χαρακτικά ξένων περιηγητών για την Ε λλάδα. Οί μοναδικές εικόνες άπό την Ε λλά δ α τοΰ 15ου μέχρι καί τοΰ 19ου αίοόνα, είναι χαρακτικά, πού συνόδευαν τις γραπτές έντυπώσεις τών ξένων περιηγητών. Θησαυροί σκορπισμένοι αιώνες τώρα σέ μουσεία, βιβλιοθήκες καί ιδιωτικές συλλογές, συγκεντρώ­ νονται για πρώτη φορά στήν έκ­ δοση «ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΑ» καί γίνονται κτήμα κάθε φιλότε­ χνου. Τυπωμένη σέ ειδικό χαρτί, illu­ stration mat 150γρ. έξόλοκλήρου

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΛΚΟΣ 'Υπατίας 5 -Α θήνα Τηλ.32,24.131 Παραγγελίες - Εμβάσματα Ε. Λούβρου, Βιβλιοπωλείο Gazette Σόλωνος 30, Αθήνα, Τηλ. 36.09.896

έγχρωμη,ή έκδοση«ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΑ» άποτελεϊται άπό 12 τόμους καί ένα ξεχωριστό τόμο μέ θέμα «ΑΘΗΝΑ». Οί 5 πρώτοι τόμοι περιέχουν γε­ νικά θέματα καί τά χαρακτικά διαδέχονται τό ένα τό άλλο κατά τή χρονολογική σειρά πού τυπώ­ θηκαν. Οί υπόλοιποι άναφέρονται σέ ειδικά θέματα: Ε νδυμασίες, βυζαντινά μνημεία, μουσουλμανικά κτίσματα, θέ­ ματα λαϊκής άρχιτεκτονικής. Τρεις τόμοι, θ ’ άποτελέσουν τήν πιστή έπανέκδοση τής περίφημης «Flora Graeca» μέ άπεικονίσεις φυτών καί λουλουδιών ά π’ δλη τήν Ε λλά δα , σέ έγχρωμες χαλκο­ γραφίες.

r if t f ia

Τεϋχος 17 Φεβρουάριος 1979

Γραφεία: Όμηρου 34, 'Α θήνα (135), τηλ. 360-3011. Διεύθυνση: Περ. Άθανασόπονλος. Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Δημήτρης Δεληπέτρος, Νίκος Λαμπρόπουλος, Παύλος Πέζαρος, Βασίλης Τσάμης, Ντορίνα Τσοτσοροϋ. Γραμματεία: Γιώργος Σαρηγιάννης. Διαχείριση: Ηρακλής Παπαλέξης. Διορθώσεις: Πέτρος Στεφανάκης. Στοιχειοθεσία: Φωτρόν Α.Ε., Λεωφ. Συγγρον 194, τηλ. 951-5078. ’Εκτύπωση: Βαλααάκης-Άγγελής Ο.Ε., Ταύρου 21, τηλ. 346-6927. Διαχωρι­ σμός διαφανειών: Α. Μαντέλος & Σία, Τρικάλων 24, τηλ. 7650-841. Βιβλιοδε­ σία: Χρονόπουλος-Παλονμπη & Σία, Σουρή 17, τηλ. 5721-685. Διανομή: Νέον Πρακτορείον Τύπου. Συνδρομές: Δρχ. 720 (έσωτ.), δολ. 40 (έξωτ.). Συνδρομές νομικών προσώπων: Δρχ. 1500. ’Εμβάσματα συνδρομών (ταχυδρομικές έπιταγές): Ηρακλή Παπαλέξη, περιοδικά «Διαβάζω», Όμηρου 34, ’Αθήνα (135).

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

5

ΔΙΑΛΟΓΟΙ

Τιμή: Δρχ. 60 Γράφουν οί Ί. Ζερβού καί θ . Βερέμης

6

ΧΡΟΝΙΚΑ

’Ε ξώφυλλο καί βινιέτες: Γιώργου Γαλάντη

ΕΚΔΟΤΙΚΑ: Προσεχείς έκδόσεις — Ή άγορά τού βιβλίου ΓΕΓΟΝΟΤΑ: Κύρωση τού νεοελληνικού ποιητικού λυρισμού — Πρωτότυπο καί μετάφραση — Ποιοτική άνοδος τού έλληνικού βιβλίου — Τιμητική διάκριση σέ Έλληνίδα — Νέο κρούσμα βίας — Παράδειγμα γιά μίμηση — Τά 20χρονα μιας συντροφιάς — 'Ένας μάστορας τού χιούμορ — Τά έπίσημα βραβεία ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ: Βραβεία πού άγοράζονται — Ποιητές διαβά­ ζουν έργα τους — Ή χρησιμότητα της πληροφόρησης — Περί ποινών — ’Ανακοινώσεις ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ: ’Ανταπόκριση άπό τό Παρίσι τής Πωλίνας Λάμψα — Τό βιβλίο στόν κόσμο ΤΑ ΠΑΛΙΑ: Γράφει ό Δημήτρης Μέβης ΧΙΟΥΜΟΡ: Σκίτσο τού Μίνου Άργυράκη

’Αθήνα: «Διαβάζω» 'Ομήρου 34 Τηλ. 360-3011 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά & Σία Τσιμισκή 78 Τηλ. 279-720, 268*940 Πειραιάς: Βιβλιοπωλείο Άλέξη Μυλωνά ’Αφεντούλη 4 Τηλ. 4511-673

19 23 26 29

ΑΡΘΡΑ Δήμος Μέξης: Ή ΕΣΣΔ μέσα άπό τά κείμενα των Ιστορικών της Ά λέξης Ζήρας: θεώρηση τής νεοελληνικής κοινωνίας καί λογο­ τεχνίας

Κεντρική διάθεση:

9

30 46

ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Γράφει ό Θόδωρος Γεωργίου ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ: Γράφουν οί Βασίλης Κοντός καί Νίκος Φακιολάς ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ: Γράφει ό Γεώργιος Χριστοδούλου ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ή Φούλα Χατζιδάκη ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ό Γιώργος Βέης ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ό Ν .Δ. Τριανταφυλλόπουλος ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ό -Αλκής Ρήγος ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

53 55 60 63 64 66 67 69

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ 73 -------------------------------------------------------------------------------------------------------ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ 81 ______________________ ____________________________________1_________

3

ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΗ

Τάσου Άθανασιάδη: Ό Ντοστογιέφσκη Μαρίας * Ιορδανίδου: Σάν τά τρελά πουλιά \ημήτρη Κολλάτου: Οί ’ Ελιές Κώστα Ούράνη: Ταξίδια, 'Ελλάδα Αλέξη Πάρνη: Ό Διορθωτής Σπύρου Πλασκοβίτη: ' Η θύελλα καί τό φανάρι Γαλάτειας Σαράντη: Τό παλιό μας σπίτι Κώστα Χατζηαργύρη: Ό θρύλος τοΰ Κωσταντή Χάρη: Ή μ ερες οργής

Μ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ» I. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α.Ε.

L~— ' I Σόλωνος 60 - ’Αθήνα 135 -Τηλ. 3615077 1885

προλεγόμενα Οί εκδόσεις μέ έντονα πολιτικό περιεχόμενο, πού κυριάρχησαν στήν έλληνική βιβλιαγορά γιά άρκετό διάστημα μετά τή μεταπολί­ τευση, άρχισαν νά μειώνονται τόν τελευταίο καιρό καί νά παραχω­ ρούν τά πρωτεία τής κυκλοφορίας σέ άλλου είδους βιβλία καί ιδιαίτερα στά λογοτεχνικά. Ή ζήτηση τού λογοτεχνικού βιβλίου αύξάνει καί ή προσφορά τών έκδοτων προσανατολίζεται κι αύτή πρός τίς νέες άπαιτήσεις τού άναγνωστικοϋ κοινού. Είναι ίσως πρόωρο νά διατυπώσουμε οριστικά συμπεράσματα γιά τίς αιτίες πού οδήγησαν σ’ αύτή τή μεταστροφή. Πιθανόν νά προέρχεται άπό κάποιο αίσθημα έμπιστοσύνης στή σταθερότητα τής σημερινής συνταγματικής τάξης: ό πολίτης έπαψε νά φοβάται δτι ή πολιτική του ένημέρωση κινδυνεύει άπό τή μιά στιγμή στήν άλλη νά τεθεί ξανά ύπό άπαγόρευση καί έπομένως έχει όλη τήν άνεση νά άσχοληθεΐ μέ άλλης μορφής πνευματικές άναζητήσεις. Υ πάρχει φυσικά καί ή άντίθετη άποψη, κάθε άλλο παρά αισιό­ δοξη. Σύμφωνα μέ αύτή, ή στροφή πρός τό λογοτεχνικό βιβλίο δέν έκφράζει παρά τήν άπογοήτευση τού μέσου "Ελληνα άπό τήν καθημερινή πολιτική πραγματικότητα, άπογοήτευση πού τόν κά­ νει νά άναζητάει μιά πρόχειρη διέξοδο στό «φανταστικό κόσμο» τής λογοτεχνίας. Γιά νά μάθουμε πού άκριβώς βρίσκεται ή άλήθεια πρέπει πρώτα νά συγκεντρώσουμε έπαρκή στοιχεία σχετικά μέ τήν κίνηση τού λογοτεχνικού βιβλίου καί τίς ειδικότερες προτιμήσεις τών άναγνωστών: ποιά βιβλία πουλιούνται περισσότερο, τά γνήσια λογο­ τεχνικά ή μήπως τά διάφορα χωνευτικά κατασκευάσματα τής παντός είδους παραφιλολογίας; 'Οπωσδήποτε, καί άνεξάρτητα άπό τίς αιτίες πού τήν προκάλεσαν, ή καινούρια αύτά τάση τού άναγνωστικοϋ κοινού, άν άντιμετωπιστεϊ σοβαρά άπό τούς έκδοτες, μπορεί νά έχει εύεργετικές συνέπειες γιά τήν πνευματική ζωή τού τόπου. ’Ή δη διακρίνονται τά πρώτα καλά άποτελέσματα. Ή μείωση τών έκδόσεων πού άναφέρονταν — συχνά μέ πρόχειρο καί δημαγωγικό τρόπο — στήν άμεση πολιτική έπικαιρότητα, βοήθησε νά προβληθούν μερικά κείμενα βαθύτερου πολιτικού προβληματισμού, γραμμένα μέ άληθινά έπιστημονική εύθύνη. Ά π ό τήν άλλη μεριά, ό πολλαπλασιασμός τών λογοτεχνικών έκδόσεων, άν σέ μιά πρώτη φάση δέν έχει νά έπιδείξει καμιά ούσιαστική βελτίωση ώς πρός τήν ποιότητα αύτών καθαυτών τών κειμένων (έξακολουθοϋν νά έκδίδονται ποιητικές συλλογές χωρίς ίχνος ποίησης καί δολοφονικές μεταφράσεις ξένων άριστουργημάτων), πιστεύουμε δτι, μακροπρόθεσμα, μπορεί νά διαμορφώσει — μέσα άπό τίς άναπόφευκτες συγκρίσεις πού θά κάνει ό άναγνώστης — ένα κοινό μέ σωστότερο αισθητήριο. 'Οπότε καί οί έκδοτες θά ύποχρεωθοϋν μέ τή σειρά τους νά άκολουθήσουν μιά συνεπέστερη πρός τό λειτούργημά τους τακτική.

5

διάλογοι "Ολα τά γράμματα πού παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο ένδιαφέρον, δημοσιεύονται χωρίς περικοπές. (Στά ύπόλοιπα φροντίζουμε νά άπαντάμε προσωπικά). Παρακαλουνται όμως οί άναγνώστες, πού μάς γράφουν, νά είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν καί νά σημειώνουν τό πλήρες όνοματεπώνυμο καί τήν άκριβή διεύθυνσή τους. Υπενθυμίζουμε ότι γιά νά δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά ’χει φτάσει στά γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον έξι έβδομάδες πρίν άπό τήν ήμέρα κυκλοφορίας τού τεύχους.

Μιά άλλη άποψ η γιά τό φ εμ ινισ τικό κίνη μα

’Αγαπητό «Διαβάζω», Στό άρθρο τής Ελένης Βαρίκα «Ή γυναικεία έξέγερση, ένα νέο πρόσωπο τής άνθρώπινης άπελευθέρωσης» έχω νά κάνω μερικές παρατηρήσεις. Ή προσ­ πάθεια τής Βαρίκα νά παρουσιάσει τό γυναικείο πρό­ βλημα καί τά σχετικά βιβλία είναι βέβαια άξιέπαινη. ’Αλλά ό άναγνώστης μένει μέ τήν έντύπωση ότι «τό νέο γυναικείο κίνημα πήρε τή μορφή μιας όργισμένης κραυγής ένάντια σέ κάθε έκδήλωση τής πατριαρχικής τάξης τών πραγμάτων...» καί ότι «ή κατευθυντήρια γραμμή τής δραστηριότητας του φεμινιστικού κινήμα­ τος... είναι ή πρακτική άμφισβήτηση τού φυσιολογι­ κού χαρακτήρα τής άνωτερότητας τού άντρα...» Τό νά μιλάμε άκόμη γιά «άνώτερο» καί «κατώτερο» στίς σχέσεις τών δύο φύλων είναι άναχρονιστικό. "Ενα πολύ σημαντικό βήμα τής γυναικείας συνειδητότητας είναι άκριβώς ή άπαλλαγή άπό τέτοιου είδους χαρακτηρισμούς. Είμαστε διαφορετικές καί πρέπει έμεΐς οί ίδιες νά έμβαθύνουμε στή διαφορά μας καί νά τήν άνεβάσουμε στό φώς τής γλώσσας καί τής δημιουργίας. ’Αλλά ό αύτοπροσδιορισμός μας καί ή ουνειδητοποίηση τής γυναικότητας δέν έπιτυγχάνεται τόσο μέ τήν άντί-δραση στίς άντρικές άξιες, δσο μέ τή θέση τών γυναικείων άξιων. ’Από δσο μπορώ αύτή τή στιγμή νά γνωρίζω, αύτό συμβαίνει π.χ. στή Γαλλία μέ τις έκπροσώπους τής νέας προβληματικής πάνω στό γυναικείο ζήτημα, δπως είναι ή ΆννίΛεκλέρ, ή Λούς Ίριγκαράι, ή Έλέν Σιξού κ.ά. ’Αλλά καί στήν τέχνη καί κυρίως στή λογοτεχνία άπό τήν έποχή τής Βιρτζίνια Γούλφ, περ­ νώντας άπό τήν Άναΐς Νίν, τήν Μαργκερίτ Ντυρά, ώς τήν Έλέν Σιξού, τή Μονίκ Βιτίγκ κ.ά. συγγραφείς, συναντάμε τήν άπαίτηση νά έκφράσει ή γυναίκα ένα γυναικείο όραμα τού κόσμου, νά δημιουργήσει μιά «νέα γυναικεία γραφή». Βέβαια τά έργα τής Λεκλέρ, τής Σιξού, τής Ίριγκα­ ράι ή τής Κρίστεβα δέν έχουν μεταφραστεί στά έλληνικά. Υπάρχει δμως μιά σύντομη, άλλά πολύ καλογραμμένη καί κατατοπιστική παρουσίαση τών σχετικών προβλημάτων (δπως έχουν τεθεί καί άναπτυχθεΐ κυρίως στή Γαλλία τά τελευταία χρόνια) άπό τό Γιάννη Καλιόρη στό βιβλίο του «‘Η Ισότητα τής διαφοράς» (άνάτυπο άπό τό περιοδικό «Σημειώσεις», Όκτώβρης 78). Φαίνεται δτι τό άρθρο τής Βαρίκα γράφτηκε πρίν άκόμη κυκλοφορήσει τό βιβλίο τού Γιάννη Καλιόρη. Αύτό πού άποκαλείται «νεοΦεμινιστικό» κίνημα

6

θέτει τό ριζικό πρόβλημα τού πώς ή γυναίκα θά φτάσει στήν αύτοσυνείδηση, στήν αύτοκατάφαση, στόν αύτοπροσδιορισμό. Δηλαδή πώς θά βρεί καί θά κατοικήσει τόν έαυτό της, ή μάλλον τήν έαυτή της. "Οχι πώς νά άντιδράσει στήν άνδρικότητα, άλλά πώς νά θέσει τή γυναικότητα. Εύχαριστώ γιά τή φιλοξενία ’Ιωάννα Ζερβού Φωκίδος 44 ’Αθήνα

Απάντηση σέ μιά κριτική ’Αγαπητό «Διαβάζω», Ή μυθοποίηση τής Ιδιοτέλειας συνοψίζει πιστεύω εύστοχα τό χαρακτήρα τής βιβλιοκρισίας τού Γιώργου Μαυρογορδάτου. Χαρακτηρίζοντας ώς «ίδιοτελεϊς» τίς σχέσεις πελατείας-προστασίας, άποδίδει στίς σχέ­ σεις αύτές ήθική χροιά, μυθοποιώντας ένα φαινόμενο πού ή έπιστήμη έξετάζει μέ νηφαλιότητα καί δημιουρ­ γώντας έτσι έκ τού μή δντος μόνος του τό όξύτερο έπιχείρημά του. Σέ δλη του τήν κριτική ό Γ.Μ., χωρίς νά παραθέτει ούτε ένα παράδειγμα, κατηγορεί έμένα δτι άξιολογώ ήθικά σύνολα άνθρώπων. Πώς δμως πρέπει νά χαρακτηρισθοϋν φράσεις τού Γ.Μ. δπως ό «μικροαστικός κυνισμός», πού δέν άπευθύνεται μόνο σέ μένα άλλά καί πού κατά τόν Γ.Μ. «είναι μόνιμα διάχυτος στήν κοινωνία μας»; Σημασία δμως δέν έχουν έδώ τά προσωπικά κίνη­ τρα τών δρώντων (πού ό Γ.Μ. θέλει νά προστατέψει άπό χαρακτηρισμούς πού ό ίδιος έφευρίσκει) άλλά οί κυρίαρχες άν καί δχι μοναδικές πολιτικές δομές στήν Ελλάδα τού μεσοπολέμου. Ό Γ. Μ. άναγνωρίζει δτι δέν άγνοώ τίς διαφοροποι­ ήσεις στό σώμα τών άξιωματικών, διαφοροποιήσεις πού όφείλονται στήν κοινωνική προέλευση, τήν έπαγγελματική μόρφωση κλπ., άλλά πιστεύει δτι δέν προ­ χώρησα ικανοποιητικά «πρός τήν κατεύθυνση αύτή» — ύποθέτω πρός τήν ποσοτική άνάλυση τουλάχιστον τής προέλευσης τών άξιωματικών. Άκόμη καί άν ήταν έφικτή μιά τέτοια άνάλυση, τό ύπέρμετρο ένδιαφέρον γιά τήν κοινωνική προέλευση είναι δυνατόν νά όδηγήσει ή σέ μιά στείρα στατιστική έξέταση τής κοινωνικής διαστρωμάτωσης τών άξιωματικών ή σέ χονδροειδή συμπεράσματα γιά τήν ταυτότητα ταξικής προέλευ­ σης καί ταξικής συνείδησης, άνεξάρτητα άπό τό άν ή συγκεκριμένη κοινωνία έπιτρέπει νά πραγματοποιη­ θεί μιά τέτοια ταύτιση ή δχι. "Ας μοϋ έπιτρέψει ό Γ.Μ. νά τόν μιμηθώ στήν τακτική τών προτάσεων, καί νά τού ύποδείξω έναν προβληματισμό πού θά μάς όδηγοϋσε ίσως σέ γονιμότερες θεωρητικές όδούς. Ό

Γ.Μ. θά μπορούσε νά είχε ύποδείξει τήν πολύ πιό ένδιαφέρουσα έξέταση τής ένσωμάτωσης τών στρατι­ ωτικών όμάδων στό ίσχύον κοινωνικό σύστημα, πρά­ γμα πού θά προϋπόθετε δχι τόσο τήν περιορισμένης σημασίας μελέτη τής ταξικής προέλευσης τών δρώντων δσο τή μελέτη τής κοινωνίας πού τούς ένσωματώνει., Ή διαμόρφωση ή δχι τής ταξικής συνείδησης τών δρώντων καί ή κατοπινή συγκρότησή τους ταξικά ή σέ δίκτυα πελατείας ή μέ όποιοδήποτε άλλο τρόπο έξαρτάται άμεσα άπό τό είδος τής κοινωνίας μέσα στήν όποία δροϋν. "Οταν δήλωσα δτι δέν θά έπιχειροϋσα μιάν άνάλυση τής έλληνικής κοινωνίας είχα πλήρη έπίγνωση δτι ένα τέτοιο ύπερβολικά φιλόδοξο έργο δέν ήταν ύπόθεση μιας μονογραφίας καί δτι όπωσδήποτε δέν θά ήταν δυνατόν νά πραγματοποιηθεί μέ τή βοήθεια τής ποσοτικά προσανατολισμένης λειτουργικής πολιτικής έπιστήμης (πού άλλωστε βρίσκεται στόν άντίποδα τής μαρξιστικής άνάλυσης). Μιά άπό τίς πολλές παραλείψεις πού άνακαλύπτει .6 Γ.Μ. είναι δτι οί διαπιστώσεις μου «άπαιτοϋσαν αύτονόητα μιά ποσοτική άνάλυση». Κατανοώ τό ένδιαφέρον του γιά τήν ποσοτική προσέγγιση, άφοϋ μάλι­ στα άποτελεϊ καί τό κύριο έρμηνευτικό του όργανο στίς προσωπικές του μελέτες γιά τίς έκλογές καί τά δημοψηφίσματα. Διαφωνώ ώστόσο μέ τό μέγεθος τής σημασίας πού άποδίδει στήν ποσοτική προσέγγιση καί ύπενθυμίζω δτι τό άντικείμενο τού δικοϋ του ένδιαφέροντος είναι άσφαλώς εύκολότερο νά σταθμιστεί άπό τό άντικείμενο τοϋ δικοϋ μου. "Οσον άφορά τήν καταμέτρηση τής διαρροής τών στρατιωτικών όπαδών τοϋ Κονδύλη τήν όποία ζητάει, ύπενθυμίζω δτι τό 1932 καί 1933 οί στρατιωτικοί δέν ψήφιζαν σέ ξεχωρι­ στά έκλογικά κέντρα. Μήπως μπορεί ό Γ.Μ. νά ύποδείξει άλλο τρόπο καταμέτρησης; Όπωσδήποτε τά ύπάρχοντα προϊόντα τής λειτουρ­ γικής ποσοτικής μεθοδολογίας στόν τομέα τής στρα­ τιωτικής κοινωνιολογίας πού άφοροϋν στήν Ελλάδα άποδείχθηκαν κωμικά, δτρν δέν ήταν ϋποπτα (πολλές τέτοιες μελέτες έγιναν μέ σκοπό νά προσφέρουν στήν έλληνική χούντα κάποια έπίφαση νομιμότητας). Ώς πρός τό σχήμα τής «πελατείας-προστασίας» πού χρησιμοποιώ, ήθελα νά ύπενθυμίσω στό Γ.Μ. δτι στόν πρόλογο τοϋ βιβλίου έξηγώ δτι ή έκλογή τής όπτικής γωνίας αύτής δέν ύπονοεί δτι οί σχέσεις «πελατείας-προστασίας» άποτελοϋν πρωτογενές ή καθολικό φαινόμενο στήν έλληνική πολιτική ζωή δπως καί δτι ή πρόθεση τής μελέτης μου δέν είναι μιά συνθετική θεώρηση τής έλληνικής κοινωνίας οϋτε καί τοϋ στρατού στό σύνολό του άλλά ή παρουσίαση τών έπεμβάσεων τών στρατιωτικών άπό τή σκοπιά τών σχέσεων «πελατείας-προστασίας». Σέ καμιά περίπτω­ ση δέν ισχυρίζομαι δτι ή έρμηνεία αύτή έξαντλεΐ τό άντικείμενο, δπως ή μελέτη ένός μέρους τοϋ όργανισμοϋ τοϋ άνθρώπου δέν έξηγεί τή συνολική λειτουρ­ γία του. Είναι νομίζω κακόπιστη τακτική νά άσκεϊ κανείς κριτική γιά τά δσα δέν βρίσκονταν μέσα στις

προθέσεις ένός συγγραφέα καί νά άγνοεΐ όλότελα τήν πραγματοποίηση ή μή τών στόχων του. "Ας μοϋ έπιτρέψει άκόμα ό Γ.Μ. νά τοϋ ύποδείξω τή χρησιμότητα τοϋ σχήματος «πελατείαςπροστασίας» τήν όποία άρνεϊται. "Οπως θά έπρεπε ίσως νά είχε καταλάβει άπό τό βιβλίο μου, οί κάθετες σχέσεις πελατείας δέν άποκλείουν τήν ταυτόχρονη ύπαρξη όριζοντίων σωματειακών συγκροτήσεων, άπλώς έπισημαίνω δτι οί σχέσεις των είναι άνταγωνιστικές. "Οπως σωστά παρατηρεί ό Νίκος Μουζέλης: «Λαβαίνοντας ύπ’ δψη τόν τρόπο συσσώρευσης κεφα­ λαίου πού έχουμε στήν Ελλάδα (...) αύτόνομες ταξι­ κές όργανώσεις είναι εύθραυστες καί άσταθεϊς. Καί αύτό δχι μόνο γιατί, δταν ή αύτονομία τους άπειλεί τό STATUS QUO καταργοϋνται μέ τή βία, άλλά έπίσης γιατί ή “πελατειακή” νοοτροπία καί τρόπος όργάνωσης, συχνά τίς διαβρώνουν έκ τών έσω». (Ταξική δομή καί σύστημα πολιτικής πελατείας. Ή περίπτωση τής 'Ελλάδας στό συλλογικό έργο τής Έλληνικής 'Εταιρί­ ας Πολιτικής Έπιστήμης, «Κοινωνικές καί Πολιτικές Δυνάμεις στήν Ελλάδα». ’Αθήνα 1977, σ. 147). "Ενα σημαντικό μέρος τοϋ βιβλίου μου άσχολεϊται άκριβώς μέ τή σύγκρουση τής σωματειακής, τής όριζόντιας όργάνωσης (ΕΣΟ) μέ τά κάθετα δίκτυα τής προστασί­ ας, πού τελικά τή διάβρωσαν καί τήν άχρήστευσαν. Ό Γ.Μ. φαίνεται νά άγνοεΐ τόν τρόπο λειτουργίας τών σχέσεων «πελατείας-προστασίας». Γράψει: «Μιά εύ­ κολη λύση θά ήταν νά θεωρηθούν άπό τήν άρχή καί συλλήβδην δλοι οί Βενιζελικοί πελάτες τοϋ Βενιζέλου καί άντίστοιχα δλοι οί Άντιβενιζελικοί πελάτες τοϋ ... Βασιλιά (;)». Ωστόσο σέ σχήματα «προστασίαςπελατείας» δέν ύπάρχουν μόνον κατευθείαν σχέσεις άλλά καί πολυπρόσωπα δίκτυα τέτοιων σχέσεων, Ιε­ ραρχικά διαρθρωμένα, ούτε ύπάρχει κάτι άσυμβίβαστο στή διπλή Ιδιότητα τοϋ Σαράφη ώς πελάτη τοϋ Όθωναίου καί τοϋ Βενιζέλου. Είναι δυνατή ή κατευ­ θείαν ή ή έμμεση πελατειακή σχέση μέ έναν Ισχυρό καί άσφαλώς είναι δυνατή ή άπόκτηση περισσοτέρων άπό έναν προστάτη — Ιδιαίτερα δταν αύτοί άνήκουν στήν ίδια παράταξη. Ή κατηγορία δτι κύριος στόχος μου είναι «οί βενιζελικοί» καί «δημοκρατικοί» προέρχεται, όμολογώ, άπό μιά άπροσδόκητη γιά μένα κατεύθυνση. Τέ­ τοιου είδους μομφές έκτοξεύονται συνήθως άπό τούς μεροληπτικούς συγχρόνους τών γεγονότων, ώστε νά σκέπτεται κανείς μέ δέος πώς θά τούς άντιμετωπίσει χωρίς νά τούς πληγώσει. Άφοϋ είμαι καταδικασμένος νά άντιμετωπίσω τίς ήθικολογικές καί πολιτικολογικές μομφές τοϋ Γ.Μ. ύπενθυμίζω δτι ή έργασία μου καλύπτει τήν περίοδο 1916-36, κατά τήν όποία δεσπόζουν οί «βενιζελικοί» στρατιωτικοί, καί δτι όπωσδήποτε δέν χρησιμοποιώ «μόνον» κείμε­ να άπό τίς «πιό έμπαθείς καί μεροληπτικές πηγές», δπως τό ήμερολόγιο τοϋ φανατικού βασιλικού Τσόντου - Βάρδα (τό «δημιουργεί σοβαρή έπιώύλαξη» δέν νομίζω δτι είναι «άόριστη ύπεκφυγή»). ”Αν ό Γ.Μ. είχε τήν ύπομονή νά διαβάσει όλόκληρη τή φράση μου θά

έβρισκε τά άκόλουθα: «Κριτική δμως κατά του καθε­ στώτος διατυπώνουν καί “ βενιζελικοί” δπως οί Παρασκευόπουλος, Δαγκλής καί Μαζαράκης. Ό πρώτος σχολιάζει μέ δυσαρέσκεια τήν άπομάκρυνση ικανών άξιωματικών μέ μόνο κριτήριο τήν Ιδεολογική τους άντίθεση (...)» (ο. 64). Γιά τις άντίστοιχες άλλωστε ένέργειες τών «άντιβενιζελίκων» χρησιμοποιώ μεταξύ άλλων καί τίς μαρτυρίες τών «άντιβενιζελικών» Π. Κοντογιάννη (ο. 70, 90 ύποσ. 66) καί Γ. Φεσσόπουλου (ο. 72). Ό τελευταίος, άντισυνταγματάρχης στή Μ. ’Ασία τό 1920-22, γράφει: «έγκληματικά σφάλματα, παραβάσεις καθήκοντος καί περιφρόνησις τών κανο­ νισμών έδικαιολογοϋντο μέ μιά ζητωκραυγήν ύπέρ του Βασιλέως (...)». Γιά τήν άπολογία τοϋ Παγκάλου νομίζω δτι θά ήταν τουλάχιστον σχολαστική ένέργεια νά ύποδείξω τά όφθαλμοφανώς όρθά της σημεία, δσο γιά τόν Ισχυρισμό τού Γ.Μ. δτι ή δημόσια άρθρογραφία τοϋ Βενιζέλου κατά τών φιλοδικτατορικών άπόψεων τού Πλαστήρα τό Μάιο τοϋ 1934 άποδεικνύει τήν πίστη τών «δημοκρατικών» στόν κοινοβουλευτισμό, τοϋ ύπενθυμίζω δτι ό Βενιζέλος καί ό Πλαστήρας λίγους μήνες άργότερα ύπέγραφαν μιά μυστική συμ­ φωνία πού άποτέλεσε βασική προϋπόθεση γιά τήν πραγματοποίηση τής συνωμοσίας κατά τής κοινοβου­ λευτικής κυβέρνησης. Ό Γ.Μ. θεωρεί άπλές πραγμα­ τικές παρατηρήσεις δπως τό «πολύ σωστά» (ο. 243) πού χαρακτηρίζει τό αίτημα τής Γερουσίας γιά κοινή σύγκληση τών δύο σωμάτων τό 1934 ή τό «ή Δημοκρα­ τία παραστράτησε» ώς παραδείγματα τών συστηματι­ κών παραμορφώσεων «πού συνδυάζονται μέ τήν έν­ τονη διάθεση τοϋ συγγραφέα νά άπομυθοποιήσει καί νά κρίνει πρόσωπα καί πράγματα άπό κάποια Ιδεολογι­ κή καί ιδίως ήθική σκοπιά». Νομίζω δμως δτι άναμφισβήτητα μπορεί νά χαρακτηρίσει κανείς ώς «παρα­ στράτημα» τό νομοθετικό διάταγμα «περί κατοχυρώσεως τοϋ Δημοκρατικού Πολιτεύματος» τής 23 ’Απρι­ λίου 1924. Τό άρθρο 8 τοϋ διατάγματος προέβλεπε τήν έκδίκαση τών πολιτικών άδικημάτων άπό δικαστή­ ριο διοριζόμενο άπό τό ύπουργεϊο Στρατιωτικών. Ή παρατήρηση δτι ή σύλληψη τοϋ Καραθανάση ήταν «αύθαίρετη» άνήκει, δπως σαφέστατα γράφω, στίς κυβερνητικές έφημερίδες καί βέβαια νομότυπη δέν ’Από τά έρευνητικά σφάλματά μου ό Γ.Μ. δέν κατονομάζει «καί τίς πιό γνωστές πηγές» πού κατ’ αύτόν άγνοώ, δπως δέν προσδιορίζει τήν «άπροσδόκητη έπιπολαιότητα ή καί άγνοια τών πραγμάτων». Ή παρατήρηση δτι στό δημοψήφισμα τοϋ 1924 ό άριθμός τών στρατιωτικών ψήφων ύπέρ τής Δημοκρατίας ξεπερνοϋσε τό συνολικό άριθμό τών στρατιωτών, μολονότι δέν είναι στατιστικά έπιβεβαιωμένο συμπέ­ ρασμα, βασίζεται, δπως σημειώνω, στίς μαρτυρίες γνωστών «δημοκρατικών» άξιωματικών τής έποχής, πού δήλωσαν δτι αύτοί τουλάχιστον όδήγησαν τίς μονάδες τους έπανειλημμένα στίς κάλπες (βλ. έπίσης ύποσ. 62). Τό ναυτικό καί ή άεροπορία βρίσκονται σκόπιμα στά παραρτήματα γιατί ό ρόλος τους στίς επεμβάσεις ήταν περιθωριακός, λόγω τής ίδιομορφί-

8

ας της σύστασης καί τών δυνατοτήτων τους. "Οσο γιά τά έλάχιστα έδάφια πού παρέλειψα άπό τίς έπιστολές τοϋ παραρτήματος, ήταν κυρίως Ιδιωτικού καί όπωσδήποτε άδιάφορου γιά τόν Ιστορικό περιεχομένου. Ή έντύπωσή μου δτι ό Όθωναϊος παρέλειψε σκόπιμα νά άμνηστεύσει τόν Πλαστήρα, τό Μάρτιο τοϋ 1933, όφείλεται σέ όλόκληρο τό ιστορικό τών σχέσεων τών δύο άξιωματικών (βλ. έπιστολή Πλαστήρα πρός Ζάννα, ο. 383) καί όπωσδήποτε δέν είναι «έντελώς» διαφορε­ τική ή είκόνα πού δίνει ό Δαφνής γιά τό θέμα αύτό. ”Ας πρόσεχε ό Γ.Μ. καί τό σημείο έκεϊνο τοϋ Δαφνή (ο. 210), δτι προκειμένου γιά τήν άμνήστευση τοϋ Πλαστήρα ό Τσαλδάρης είπε στόν Όθωναϊο «δτι άν ή Κυβέρνησις (...) (του) έξέδιδε διάταγμα άμνηστείας δέν θά τό κατήργει δταν θά έσχημάτιζε Κυβέρνησιν, άλλά καί δέν θά τό έπεδοκίμαζε δημοσία». Παρά τό γεγονός λοιπόν δτι ό Όθωναϊος είχε έξασφαλίσει άρχικά τήν άνοχή τοϋ μελλοντικού πρω­ θυπουργού, δτι πιεζόταν άπό τό Βενιζέλο καί δτι τό ύπουργικό του συμβούλιο, μέ μιά μόνο έξαίρεση, ύποστήριξε τήν άμνήστευση, άπέφυγε νά άμνηστεύσει τόν Πλαστήρα γιατί δέν έξασφάλισε καί τή συγκα­ τάθεση τοϋ Τσαλδάρη, πού, δπως ήταν φυσικό, άρνήθηκε νά τή δώσει. Μυστήριο παραμένει γιατί κατά τόν Γ.Μ. ή περι­ γραφή τών γεγονότων τοϋ ’Οκτωβρίου 1935 είναι «όλοκληρωτικά λανθασμένη» δπως καί γιατί κατηγοροϋμαι δτι παραμερίζω τά όμαδικά καί παραταξιακά φαινόμενα δταν άφιερώνω τό Α' καί μέρος τοϋ Β' κεφαλαίου στήν έξέταση καί έρμηνεία τών φαινομέ­ νων αύτών. Δυστυχώς γιά μένα ό Γ.Μ. παραλείπει νά τεκμηριώσει καί τούς λίγους θετικούς χαρακτηρι­ σμούς του, δπως «ή πρωτότυπη καί σημαντική συμβο­ λή», ώστε νά φαντάζουν σάν τυπικές φιλοφρονήσεις χωρίς ούσιαστική σημασία έμπρός στόν κατακλυσμό τών μειονεκτημάτων πού προβάλλει. Τήν άπορία τοϋ Γ.Μ. στήν κατακλείδα τής κριτικής του «εύκολα μένει κανείς μέ τήν άπορία γιά ποιό λόγο έγιναν δλα αύτά καί τί τήν ήθελαν έπιτέλους τήν έξουσία (...)», δσο καί άν είναι θεμελιώδης, δέν θεω­ ρείται πιά άρμόδια νά έπιλύσει ή πολιτική έπιστήμη καί όπωσδήποτε κανείς δέν θά μπορούσε νά ύποστηρίξει σοβαρά δτι ή έξουσία'είναι έπιθυμητή έπειδή έξυψώνει ήθικά όσους τήν κατακτούν. Γιά τόν «κατά βάθος» άτομικό μου Ιδεολογικό προσανατολισμό πού μέ άστύνομικό ζήλο θηρεύει ό Γ.Μ. δέν νομίζω δτι παρουσιάζει γενικότερο έπιστημονικό ένδιαφέρον, ένώ λυπούμαι είλικρινά γιά τήν όξύτητα τοϋ τόνου τής κριτικής πού περισσότερο άπό δτι ύποβιβάζει τό δικό μου έργο σημαδεύει τό συγ­ γραφέα της στά πρώτα βιβλιοκριτικά του βήματα. Εύχάριστη έκπληξη άποτέλοΰν οί παρατηρήσεις του σχετικά μέ τίς ύποσημειώσεις 9 (ο. 168) καί 18 (ο.

169) (δχι δμως καί γιά τή 17, ο. 169) γιατί πραγματικά δέν άνταποκρίνονται στό κείμενο, καί γιά τίς όποιες τόν εύχαριστώ. Θάνος Βερέμης

ΧΡΟΝΙΚΑ Επιμέλεια: Ελένη Γαλανή

ΕΚΔΟΤΙΚΑ Συνεχίζουμε καί σ’ αύτο τό τεύχος την περιήγησή μας στούς εκδοτικούς οίκους, παρουσιάζοντας τίς προσεχείς έκδόσεις τους. ” Αν ύπάρχουν κάποιες ελλείψεις, αύτό δέν όφείλεται στό «Διαβάζω», άλλά στον τρόπο μέ τόν όποιο λειτουργούν οί περισσότεροι έκδοτικοί οίκοι στήν Ελλάδα: χωρίς προγραμματισμό, πρόχειρα καί, πολλές φορές, άνεύθυνα. Αύτό τό μήνα λοιπόν, στόν τομέα του φιλο­ σοφικού στοχασμού, άναμένεται νά κυκλοφο­ ρήσει ή «Ιστορία τών δογμάτων» (Γρηγόρη), τό δοκίμιο τού ύπαρξιστή φιλόσοφου Γκαμπριέλ Μαρσέλ «Ό προβληματικός άνθρωπος» (Γρηγόρη), τό βιβλίο τού θεολόγου Χρήστου Γιανναρά «Ή έλευθερία τού ήθους» (Γρηγόρη) καί τό βιβλίο τού Τζών Άλέγκρο «Τό Ιερό μανιτάρι καί ό σταυρός», μία μελέτη πάνω στή σύγχρονη μορφή τής θρησκείας πού εμφανίζεται μέ τά ναρκωτικά καί τίς όμαδικές θρησκευτικές αίρέσεις. Στό χώρο τών κοινωνικών έπιστημών, πρό­ κειται νά κυκλοφορήσει τό κλασικό έργο τού Κάρλ Μάρξ «Κριτική τής πολιτικής οικονομίας» (Θεμέλιο), μιά συλλογή δοκιμίων τού Χρ. Φιλιπ­

πίδη μέ τίτλο «Τομές» (Εστία), τό βιβλίο τού Γιουγκοσλάβου Ε. Καρντέλλι «ΟΙ δημοκρατικοί δρόμοι στή σοσιαλιστική κοινωνία» (Θεμέλιο) καί ή μελέτη τού Κ. Άθανασάκη γιά τό οικολο­ γικό πρόβλημα τής ’Αθήνας «Ή ρύπανση τής άτμόσφαιρας» (Γρηγόρη). Γιά τούς φίλους τής ιστορίας, άναγγέλλεται ή ιστορική μελέτη τού Νίκου Σβορώνου «Τό εμπόριο στή Θεσσαλονίκη τό 18ο αιώνα» (Θε­ μέλιο), ό δεύτερος τόμος τής «Ιστορίας τής Σοβιετικής "Ενωσης» τού Ε.Χ. Κάρρ (Υποδο­ μή), ή «Συνοπτική ιστορία καί θεωρία τού πολι­ τισμού» τού σύγχρονου Ισπανού ιστορικού Χόρχε Ούκατέσκου (Γρηγόρη) καί, τέλος, δύο βιβλία πού άφοροϋν τή νεότερη έλληνική ιστορία- τό βιβλίο τού πρώην γενικού γραμμα-

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Τό Δεκέμβριο, άγοράστηκαν περισσότερο τά έξης βιβλία: 1. Μαρίας Ίορδανίδου: Λωξάντρα (Εστία) 2. Πηνελόπης Δέλτα: ’Ελευθέριος Βενιζέλος (Ερμής) 3. Στρατή Τσίρκα: Διηγήματα (Κέδρος) 4. ’Ά ρη ’Αλεξάνδρου: Τό κιβώτιο (Κέδρος) 5. Μενέλαου Λουντέμη: "Ενα παιδί μετράει τ’ άστρα (Δωρικός) 6. Φρέντυ Γερμανού: Ό έχθρικός πλανήτης (Κάκτος) 7. Νίκου Καζαντζάκη: Ό Χριστός ξανασταυρώνεται 8. Διδώς Σωτηρίου: ’ Εντολή (Κέδρος) 9. Όδυσσέα Έλύτη: Μαρία Νεφέλη (’Ίκαρος) 10. Λόμπσανγκ Ράμπα: Τά μυστήρια τών Λάμα (Κάκτος) 11. Κώστα Μητρόπουλου: Οί σπόροι (Gutenberg) 12. Κώστα Κοτζιά: Ό άλύγιστος (Σύγχρονη ’Εποχή) Ό πίνακας αύτός καταρτίστηκε μέ βάση τά στοιχεία πού μάς παραχώρησαν τά έξης 20 βιβλιοπωλεία άπ' ύλη τήν Ελλάδα: Α-Ω, 'Ακαδημίας 57, ’Αθήνα 0Gazette, Σόλωνος 30, ’Αθήνα 0Gutenberg, Σόλωνος 103, ’Αθήνα 0Γρηγόρη, Σόλωνος 71, ’Αθήνα 0Δ. Δημακαράκος, Πατησίων 32, ’Αθήνα 0Ένδοχώρα, Σόλωνος 62, ’Αθήνα 0Σ. Ί. Ζαχαρόπουλος, Πραξιτέλους 141, Πειραιάς 0Μ. Καρδαμίτσας, Ίπποκράτους 8, ’Αθήνα 0Β. Κόπανος, ’Ασκληπιού 38, Τρίκαλα 0 Π. Λιαναρίδης, Καρτάλη 43, Βόλος 0 Μαγαζί, Διδότου 59, ’Αθήνα 0 Ί. Μιχαλόπουλος & ΥΙός, Έρμου 71, Θεσσαλονίκη 0Μόλχο, Τσιμισκή 10, Θεσσαλονίκη 0Ε. Μπαρμπουνάκης, Άριστοτέλους 4, Θεσσαλονίκη 0 Αφοί Μποστάνογλου, Κολοκοτρώνη 92, Πειραιάς 0Π. Πελεκανάκης, Χάληδων 98, Χανιά 0 Press-Τύπος, Τσιμισκή 104, Θεσσαλονίκη 0Στροφή, Κολοκοτρώνη 3, ’Αθήνα 0 Σύγχρονη ’Εποχή, ’Ακαδημίας 78, ’Αθήνα 0Ί. Χατζηδανιήλ, Έρμοϋ 21, Μυτιλήνη.

9

ΕΚΔΟΤΙΚΑ τέα τού ΚΚΕ Γιάννη Ίωαννίδη «Οί άναμνήσεις τού Ίωαννίδη» (Θεμέλιο) καί ή «Λαϊκή έξουσία στήν έλεύθερη Ελλάδα» τού Γεωργούλα Μπέι­ κου (Θεμέλιο). Στό χώρο τής κλασικής παιδείας, πρόκειται νά έκδοθεΐ ή «Ιστορία τοϋ άρχαίου έλληνικοϋ πολιτισμού» τού Άντρέ Μπονάρ (Θεμέλιο), οί «Ίκέτιδες» τοϋ Αίσχύλου σέ μετάφραση Έρρ. Χατζηανέστη (I. Ζαχαρόπουλος), ό έκτος τόμος τοϋ «Πελοποννησιακοϋ Πολέμου» τοϋ Θουκυ­ δίδη σέ μετάφραση Π. Ξιφαρά (I. Ζαχαρόπου­ λος), τά «Αίθιοπικά» τοϋ 'Ηλιόδωρου σέ μετά­ φραση Στ. Χιλιαδάκη (I. Ζαχαρόπουλος), τά «Ποιμενικά» τοϋ Λόγγου σέ μετάφραση Γιάννη Ζευγώλη (I. Ζαχαρόπουλος) καί οί «Χαρακτή­ ρες» τοϋ Θεόφραστου σέ μετάφραση Μαρ. Σιγούρου (I. Ζαχαρόπουλος). Γιά τούς φιλότεχνους πρόκειται νά κυκλο­ φορήσει ή «Ιστορία τής μουσικής» τοϋ Έ μίλ Βιλερμόζ (Υποδομή), τά «Μουσεία τής Ε λ λ ά ­ δος» τοϋ Σπύρου Κόκκινη (Εστία) καί ή μελέτη τοϋ Κ. Ρηγόπουλου «Ό Θεόδωρος Παυλάκης καί ή φλαμανδική χαλκογραφία», πού άναφέρεται στήν έξέλιξη τής φλαμανδικής χαλκογρα­ φίας. Στό χώρο τής λογοτεχνίας άναμένονται νά έπανεκδοθοϋν: τό αύτοβιογραφικό πεζογρά­ φημα τοϋ ’ Ιάκωβου Καμπανέλλη «Μαουτχάουζεν» (Έρμείας), τό χρονικό τοϋ Ζήση Σκάρου «Οί κλούβες», μέ τίς άνατριχιαστικές άποκαλύψεις τοϋ συγγραφέα, πού έζησε ό ίδιος τόν τρόμο τής κλούβας τίς μέρες τής γερμανικής κατοχής (Εστία), τό μυθιστόρημα τοϋ Κώστα Χατζηαργύρη «Ή παλιά αύλή» (Εστία), ή συλ­ λογή διηγημάτων τοϋ Θράσου Καστανάκη «Ή χορεύτρια κοντεσίνα Φελιτσιτά» (Πλειάς) καί τό μυθιστόρημα τοϋ πολωνοΰ συγγραφέα Γέρ-

ζι Κοζίνσκι «Βήματα», πού κέρδισε πριν άπό δέκα χρόνια τό εθνικό Βραβείο Μυθιστορήμα­ τος στίς Η νωμένες Πολιτείες (Έρμείας). Επίσ ης, πρόκειται νά κυκλοφορήσουν, γιά πρώτη φορά στά έλληνικά, τό μυθιστόρημα τής Βιρτζίνια Γούλφ «Στό φάρο» (Πλέθρον) καί τό μυθιστόρημα τοϋ "Απτόν Σίνκλαιρ «Ή ζούγ­ κλα» (Πλέθρον). Στόν τομέα τής θεωρίας καί κριτικής τής λογοτεχνίας άναγγέλλονται τρεις τίτλοι- ή «Κοινωνιολογία τοϋ μυθιστορήματος» τοϋ Λουσιέν Γκολμάν (Πλέθρον), τό έργο τοϋ Ζώρζ Μπατάιγ «Ή λογοτεχνία καί τό κακό» (Πλέ­ θρον) καί ό τόμος «Οί μαρξιστές γιά τή λογοτε­ χνία», μία άνθολόγηση κειμένων πού έχουν κατά καιρούς γραφτεί άπό μαρξιστές γιά τή λογοτεχνία. Καί δύο βιβλία μέ γενικότερο ένδιαφέρον. Είναι οί «Σημειώσεις γιά τόν όρισμό τοϋ πολιτι­ σμού» τοϋ Τ. "Ελιοτ (Πλέθρον) καί ή μελέτη τοϋ Ζάν Πιαζέ «Τό μέλλον τής έκπαίδευσης» (Υποδομή). Τέλος, πρόκειται νά έκδοθεί τό περιλάλητο βιβλίο τοϋ στρατηγού Μακρυγιάννη «'Οράματα καί θάματα», μέ φωτοτυπική παρουσίαση όλου τοϋ άνέκδοτου χειρόγραφου τοϋ Μακρυγιάννη καί μέ μεταγραφή τοϋ κειμένου. Ή έκδοση θά περιλαμβάνει κατατοπιστική εισαγωγή, κριτικό ύπόμνημα, χρονικό τής ζωής καί γενεαλογικό δέντρο τοϋ Μακρυγιάννη, λεξιλόγιο καί εύρετήριο όνομάτων (Μορφωτικό “ Ιδρυμα ’ Εθνικής Τραπέζης). ’Αξίζει πάντως νά σημειωθεί, δτι γιά νά δει τό φώς τής δημοσιότητας αύτό τό άνέκδοτο κείμενο τοϋ Μακρυγιάννη, τό «Δια­ βάζω» έδωσε κι αύτό τή μικρή συμβολή του (βλ. τεύχη 3-4 καί 5-6).

Μ Α Β Μ Β

Μή χάσετε τό τεύ χος 18 Κυκλοφορεί τήν 1η Μαρτίου

10

• • • • • •

Συνέντευξη τοϋ Νίκου Σβορώνου Ξαναδιαβάζοντας τόν "Ομηρο Στίς πηγές τής ρωσικής λογοτεχνίας Ε λληνική κινηματογραφική βιβλιογραφία Ή ένταξή μας στήν ΕΟΚ Νέα άμερικάνικη πρόκληση

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Κύρωση του νεοελληνικού ποιητικού λυρισμού Δέν μάς έκπλήσσει ή άπόφαση τής Φιλοσο­ φικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου Θεσσαλονί­ κης νά τιμήσει γιά μιά άκόμη φορά έναν άπό τούς μεγαλύτερους νεοέλληνες ποιητές. "Υ­ στερα άπό τό Γιώργο Σεφέρη καί τό Γιάννη Ρίτσο, ή άναγόρευση τού Έλύτη σέ έπίτιμο διδάκτορα τής σχολής ήταν τιμή δχι μόνο γιά τόν ποιητή καί τή νεοελληνική ποίηση, άλλά καί γι’ αύτή τή σχολή πού άπό τό 1929 πρωτοστατεί στήν εξέλιξη τής πνευματικής καί τής πολιτι­ στικής ζωής τοϋ τόπου. Ή ένέργεια αύτή άπέδειξε γιά μιά άκόμη φορά, δτι τό πρωτοποριακό πνεύμα, οί ριζοσπαστικές άποφάσεις, άλλά κυ­ ρίως ή κατάλυση τής στείρας άκαδημαϊκής άντίληψης, ήταν καί είναι τά συστατικά στοι­ χεία τοϋ χαρακτήρα τής Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης. «Ή άναγόρευση τοϋ Όδυσσέα Έλύτη σέ έπίτιμο διδάκτορα πρέπει προπάντων νά θεω­ ρηθεί κύρωση τοϋ νεοελληνικού ποιητικού λυ­ ρισμού», άνέφερε μεταξύ άλλων ό κοσμήτορας τής σχολής Δημήτρης Μαρωνίτης, στήν τελετή τής άναγόρευσης. Ή τελετή έγινε στίς 14 Δεκεμβρίου στό Σπουδαστήριο Κλασικής Φιλολογίας καί ’Αρχαί­ ας Ιστορίας καί κατά τή διάρκειά της διαβάστη­ κε τό άκόλουθο τιμητικό ψήφισμα: «Γιά σένα Όδυσσέα Έλύτη, άνδρα έκλεκτό καί ποιητή διάσημο, έπειδή άπό τόν Κουλέ τής Κρήτης καί τή Λέσβο τής Σαπφώς προσανατό­ λισες τά ρήματά σου στόν πρώτο ήλιο τής φύσης καί στά ήρωικά πένθη τής φυλής, έπειδή βρήκες τίς κρυφές συλλαβές τής ποίησης στίς άμμουδιές τοϋ 'Ομήρου, στήν περικεφαλαία τοϋ Θεόφιλου καί στό οικόπεδο μέ τίς τσουκνί­ δες, έπειδή ύμνησες τό θάνατο καί τήν άνάσταση τοϋ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, τή δεκάτη τετάρτη όμορφιά τοϋ φωτόδεντρου καί τής Δίκης τό άγαλμα, οί τακτικοί καθηγητές Μανό­ λης ’Ανδρόνικος, Σταμάτης Καρατζάς, Γιώργος Σαββίδης, ’Απόστολος Σαχίνης, Δημήτρης Μα­ ρωνίτης πρότειναν καί ή Φιλοσοφική Σχολή άποφάσισε όμόφωνα, δτι άξιος είσαι νά σέ άναγορεύσει έπίτιμο διδάκτορα τής Φιλοσοφί­ ας καί νά σοϋ προσφέρει δλα τά προνόμια πού τό άξίωμα τούτο σοϋ δίνει». Στήν τελετή δέν μπόρεσε νά παρεβρεθει ό ποιητής. ’Από τή μιά ή φοβία του γιά τίς άεροπορικές μετακινήσεις καί άπό τήν άλλη ή δισκοπάθεια, τόν έμπόδισαν νά ταξιδέψει. Τόν άντιπροσώπευσε δμως ένας παλιός του φίλοςό ποιητής Νίκος Καρύδης, διευθυντής τοϋ

έκδοτικοϋ οίκου «’Ίκαρος», ό όποιος καί διάβα­ σε τόν καθιερωμένο χαιρετισμό τοϋ τιμώ­ μενου: «Κύριε Πρύτανι, Κύριε Κοσμήτορα, Κύριοι καθηγητές τής Φιλοσοφικής Σχολής, Ή χαρά μου είναι μεγάλη πού μοϋ δίνεται ή εύκαιρία, έστω καί μέ καθυστέρηση, έστω καί άπό μακριά, νά σάς άπευθύνω τό χαιρετισμό μου καί νά σάς ύποβάλω τίς θερμές μου εύχαριστίες. Δέν είναι μόνο τιμή ή άνακήρυξη ένός ποιη­ τή σέ έπίτιμο διδάκτορα πανεπιστημίου — καί μάλιστα πανεπιστημίου μέ τό κύρος καί τή ριζοσπαστική δράση τοϋ δικού σας. Είναι καί εύθύνη. Τό βάρος πού κρύβεται κάτω άπό τόν τίτλο, προσωπικά, έγώ τουλάχιστον, αισθάνο­ μαι τήν ύποχρέωση νά τό σηκώνω έπάξια σ’ δλο τό ύπόλοιπο τοϋ βίου μου. ΓΓ αύτό έρχομαι σήμερα νά σάς διαβεβαιώσω. Κοντεύει μισός αιώνας άπό τότε πού, τελει­ όφοιτος Γυμνασίου, έρχόμουν γιά πρώτη φορά σ’ έπαφή ούσιαστική μέ τήν έλληνική ποίηση καί δοκίμαζα τούς πρώτους μου στίχους. Δέν ήτανε τόσο, θυμάμαι, ή φιλοδοξία ή συνηθισμέ­ νη τοϋ νέου πού ζητά νά διακριθεϊ. Πολύ περισσότερο ήτανε μιά κρυφή λατρεία σ’ αύτή τή νλώσσα πού ένιωθα δτι έπρεπε μ’ δλες μου

Ό ποιητής Όδυσσέας Έλΰτης

ΓΕΓΟΝΟΤΑ τις δυνάμεις νά τήν ύπηρετήσω, νά τή λειτουρ­ γήσω, νά τή δονήσω, έωσότου συνεισφέρω κι έγώ κάτι — έσχατος μεταξύ έσχάτων — σ’ αύτή τή λαμπρή σειρά πού κίνησε άπό τή Σαπφώ καί τόν ’Αρχίλοχο γιά νά φτάσει άδιάσπαστη, πλού­ σια, ζωντανή, ως τό Σολωμό καί τόν Κάλβο. Θέλω νά ύποθέτω δτι κυρίως γι’ αύτή τή θητεία πού έγινε στά μέτρα τών φτωχών μου δυνάμε­ ων άλλά χωρίς συμβιβασμούς καί χωρίς προκα­ ταλήψεις είναι πού θελήσατε νά μέ τιμήσετε. Σάς εύχαριστώ γιατί έσεις πού έκπροσωπεΐτε σήμερα τό άνώτατο αύτό 'ίδρυμα, μέ τό καινοτόμο πνεύμα σας, διασπάσατε τήν παλαιή άκαδημαϊκή παράδοση πού έθετε φραγμούς άνάμεσα στά περασμένα καί στά τωρινά. Έδείξατε πόσο ένιαία είναι ή πράξη τής ποιητικής δημιουργίας. Καί βγάλατε τό δημιουργό άπό τήν άπομόνωση γιά νά τού ύπενθυμίσετε δτι ή θυσία του, ή άφιλοκερδής πράξη τού μικρού του άτόμου, είναι δυνατόν ν ’ άναγνωριστεϊ καί σάν κέρδος τού μεγάλου συνόλου δπου άνήκει. ’Αγνοημένος σ’ ένα γιαλό τής Πάρου, ό ’Αρχίλοχος, άπομονωμένος σ’ ένα κελλί τού Ναού τής Θεοτόκου τής «έν τοϊς Κύρου» ό Ρωμανός ό Μελωδός, κλεισμένος σ’ ένα καμα­ ράκι τής Κέρκυρας ό Διονύσιος Σολωμός, χω­ ρίς νά περιμ ένει τίποτα καί άπό κανέναν, μέ δέος καί άφοσίωση, ζύγιαζαν μία-μία τίς λέξεις πού έφτασαν ώς έμάς. Σέ μήκος είκοσιπέντε αίώνων είπανε τόν

"ούρανό” ούρανό καί τή "θάλασσα” θάλασσα — ένα φαινόμενο πού δέν παρουσιάζεται σέ καμιά χώρα τού πολιτιστικού μας κύκλου κι ένα προνόμιο γιά τόν ποιητή πού δέν έχει κανείς άλλος ποιητής σέ καμιάν άλλη γλώσσα. ’Εξακολουθώ νά είμαι στρατευμένος σ’ αύτή τή γλώσσα καί σ’ αύτή τή λυρική ιδέα. “ Οτι σήμερα, μέ τήν τιμητική σας χειρονομία, μού τό άναγνωρίζετε, είναι ή μεγαλύτερη άνταμοιβή πού θά μπορούσα νά περιμένω. Γιά μιά άκόμη φορά σάς εύχαριστώ». Γιά δσους θά ήθελαν νά γνωρίσουν συστη­ ματικά τό έργο τού Όδυσσέα Έλύτη, παραθέ­ τουμε τήν πλήρη έργογραφία του. Μέχρι σήμερα έχουν έκδοθεΐ σέ ξεχωρι­ στούς τόμους: α) Οϊ ποιητικές συλλογές: «Προσανατολι­ σμοί», «“ Ηλιος ό Πρώτος», «7Ασμα ήρωικό καί πένθιμο γιά τόν χαμένο άνθυπολοχαγό τής ’Αλβανίας», «’Ά ξιο ν έστί», «“ Εξι καί μία τύψεις γιά τόν ούρανό», «Τό φωτόδεντρο καί ή δεκάτη τετάρτη όμορφιά», «Ό “ Ηλιος ό ήλιάτορας», «Τό Μονόγραμμα», «Τά ρώ τού έρωτα», «Τά έτεροθαλή», «Σηματολόγιον» καί «Μαρία Νεφέλη». β) Τά δοκίμια: «Ό ζωγράφος Θεόφιλος», «’Ανοιχτά χαρτιά» καί «Ή μαγεία τού Παπαδιαμάντη». γ) Ή «Δεύτερη Γραφή», πού είναι μεταφρά­ σεις ξένων ποιητών.

Πρωτότυπο καί μετάφραση "Οσο κι άν προσπαθούν οί μεταφραστές νά άποδώσουν πλήρως τό νόημα καί τό ύφος ένός έργου, πάντα ή μετάφραση θά είναι ύποκατάστατο τού πρωτοτύπου. ’Αλλά αύτό τό ύποκατάστατο, ή άναγκαιότητα τού όποιου άρχίζει άπό τά πολύ παλιά χρόνια καί φτάνει δλο καί όξύτερη στίς μέρες μας, έμφανίζεται τίς περισ ­ σότερες φορές πρόχειρα καί άνεύθυνα, μέ άποτέλεσμα νά μήν έκπληρώνεται ό ρόλος του στήν παιδεία καί τήν έπιστήμη. Αύτό λοιπόν τό «μεταφραστικό πρόβλημα» έπιχείρησε νά με­ λετήσει τό συνέδριο μέ θέμα «Πρωτότυπο καί μετάφραση», πού όργάνωσε τό Δεκέμβριο ή Δ' έδρα τής ’Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας τού Πανεπιστημίου τής ’Αθήνας. "Υστερα άπό μία σαφή θεωρητική τοποθέτη­ ση τού θέματος άπό τόν καθηγητή Ί. Κακριδή, άρμόδιοι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι άπ’ δλα σχεδόν τά άνώτατα ιδρύματα τής χώρας άνέπτυξαν τά προβλήματα τής μετάφρασης τών έργων τής άρχαίας έλληνικής γραμματείας, τών βιβλικών κειμένων, τών ξενόγλωσσων έρ­

12

γων, καθώς καί τά ειδικά προβλήματα τού μεταφραστικού έργου (άπόδοση τεχνικών δρων, διδασκαλία άρχαίων κειμένων άπό μετά­ φραση). ’Ιδιαίτερες δυσκολίες έπισήμαναν οϊ σύνε­ δροι στήν άπόδοση τών ομηρικών κειμένων, έπειδή σ’ αύτά περιέχονται στοιχεία τού ύλικοϋ καί τού πνευματικού πολιτισμού τά όποια δέν σώζονται σήμερα. ’Επιπλέον τό ύφος τού 'Ομή­ ρου άπαρτίζεται άπό παραδοσιακά στοιχεία (στερεότυπες έκφράσεις) καί άπό τήν προσωπι­ κή συμβολή τού ποιητή, πράγμα πού δυσκολεύ­ ει άκόμα περισσότερο τό μεταφραστή. Παράλ­ ληλα έξετάστηκαν οί μεταφραστικές τάσεις πού παρατηρούνται στήν άρχαία τραγωδία καί τήν κωμωδία καθώς καί οί έγγενεΐς δυσκολίες στά κείμενα αύτά, πού όφείλονται στό δτι ή τραγωδία είναι λόγος θεατρικός άλλά καί ποιη­ τικό κείμενο. Στό θέμα τής μετάφρασης βιβλικών κειμέ­ νων άνακοινώθηκε ή προσπάθεια πού γίνεται άπό μιά όμάδα έπιστημόνων μέ στόχο νά μετα-

ΓΕΓΟΝΟΤΑ φραστεϊ ή 'Αγία Γραφή νόημα πρός νόημα και όχι λέξη πρός λέξη. 'Η προσπάθεια αύτή, πού φιλοδοξεί νά βρει τή σωστή σχέση άνάμεσα στό παλιό καί στό νέο τού κειμένου, έχει σάν βασική άρχή νά κάνει προσιτά στό λαό τά βιβλικά καί τά λειτουργικά κείμενα χωρίς νά μετατραπεϊ ό λόγος τού Θεού σέ λόγο τού άνθρώπου. ’Επίσης τό συνέδριο άπασχόλησε ή άπόδοση τών τεχνικών δρων άπό τά ξένα στά έλληνικά καί άπό τά έλληνικά στά ξένα, έπειδή πολλές φορές είναι διαστρεβλωτική, άστοχη καί άνακριβής, μέ άποτέλεσμα νά δημιουργοΰνται κίν­ δυνοι στίς έπιστημονικές καί στίς τεχνικές διατυπώσεις. ΓΓ αυτό καί κατά μιά άποψη θεω­ ρήθηκε προτιμότερο νά μεταφράζονται οί ξέ­ νοι όροι στά έλληνικά έστω καί μέ άδυναμίες, παρά νά χρησιμοποιούνται οί ξένοι, αυτούσιοι ή μεταγραφόμενοι. Τίς εισηγήσεις τού συνεδρίου άνέπτυξαν: ό καθηγητής Σάββας Άγουρίδ ης, ό διδάκτωρ φιλολογίας Νάσος Βαγενάς, ό καθηγητής Θεό­ φιλος Βέικος, ό καθηγητής Walter Jens, ό έπιμελητής Σπουδαστηρίου Κλασικής Φιλολο­ γίας Γιώονης Γιατρομανωλάκης, ό καθηγητής

Paul Ellingworth, ό καθηγητής Ιω άννης Κακριδής, ό καθηγητής ’ Ιωάννης Μαρκαντώνης, ό καθηγητής Μιχάλης Μερακλής, ό καθηγητής Γεώργιος Μπαμπινιώτης, ό διδάκτωρ φιλολογί­ ας Στέλιος Ράμφος, ό καθηγητής Γρηγόρης Σηφάκης, ό συγγραφέας Π. Σινόπουλος, ό κα­ θηγητής ’Αριστόξενος Σκιαδάς καί ό καθηγη­ τής Θεοδόσιος Τάσιος. Στίς συζητήσεις πού άκολούθησαν τίς ειση­ γήσεις έγιναν πολλές παρατηρήσεις καί προτά­ σεις γιά τή σταδιακή άντιμετώπιση τού «μετα­ φραστικού προβλήματος». ΟΙ κυριότερες άπό τίς προτάσεις αύτές ήταν: • Νά δημιουργηθεϊ μιά είδική έπιτροπή μέ πρόεδρο τόν καθηγητή κ. Α. Σκιαδά, μέ σκοπό τή δημιουργία ένός έπισήμου φορέα ύπεύθυνου γιά έγγυημένες μεταφράσεις.

• Νά διατυπωθεί στό ύπουργεϊο Πολιτισμού καί ’Επιστημών ή πρόταση τού συνεδρίου νά γίνεται αύστηρότατη έπιλογή τών μεταφρά­ σεων τών άρχαίων τραγωδιών καί κωμωδιών πού χρησιμοποιούνται στά Φεστιβάλ ’Αθη­ νών καί Έπιδαύρου, γιατί παρατηρείται τό άπαράδεκτο φαινόμενο νά άγνοούνται κα­ λές μεταφράσεις καί νά χρησιμοποιούνται

13

ΓΕΓΟΝΟΤΑ μεταφράσεις άνεύθυνες καί πρόχειρες.

• Νά θεσπιστούν βραβεία γιά τίς άξιες μετα­ φράσεις, δπως συμβαίνει καί γιά τά λογοτε­ χνικά έργα.

• Νά γίνει μιά συλλογή τών προλόγων πού έχουν προτάξει διάφοροι καλοί μεταφρα­ στές σέ μεταφράσεις τους καί πού άποτελοϋν τή μεταφραστική τους θεωρία.

• Παράλληλα μέ τή διδασκαλία άπό μετάφρα­ ση, νά διδάσκονται στίς τρεις τάξεις τού Γυμνασίου καί άρχαϊα έλληνικά κείμενα άπό τό πρωτότυπο, μέ ειδικά γλωσσικά βοηθή­ ματα.

• Νά δημιουργηθεϊ διασχολικό κέντρο άπό κα­ θηγητές κλασικών μαθημάτων τών φιλοσοφι­

κών σχολών μέ άντικειμενικό σκοπό τή μετά­ φραση καί έρμηνεία άρχαίων συγγραφέων. Γενικά, έκεΐνο πού ύπογραμμίστηκε περισ­ σότερο κατά τή διάρκεια τού συνεδρίου ήταν τό πόσο σημαντικό είναι τό θέμα τών μεταφρά­ σεων τών κλασικών κειμένων. "Ας άκούσει λοιπόν ή πολιτεία τή διαπίστωση αύτή, είπωμένη άπό τόσα ύπεύθυνα χείλη, καί άς ύποστηρίξει μέ κάθε τρόπο τό σωστό δρόμο: τήν άνάληψη τού μεταφραστικού έργου άπό ύπεύθυνους φορείς. Μόνο μέ μιά κατάλληλη καθοδήγηση θά έχουμε καλές μεταφράσεις τών κλασικών έρ­ γων. Καί μόνο έτσι μπορεί νά προκύψει κάποια ώφέλεια.

Ποιοτική ά νο δ ο ς τοϋ έλληνικοϋ βιβλίου Μιά άντιπροσωπευτική εικόνα τής εκδοτι­ κής κίνησης στή χώρα μας παρουσίασε ή Ζ' Πανελλήνια ’Έκθεση Βιβλίου πού όργάνωσε τό Δεκέμβριο, στό Ζάππειο, ή Πανελλήνια 'Ο μο­ σπονδία Έκδοτών-Βιβλιοχαρτοπωλών ύπό τήν αίγίδα τοϋ ύπουργείου Πολιτισμού. Οί 90 έκδοτικοί οίκοι πού συμμετείχαν κάλυψαν μέ 6.000 τίτλους όλες σχεδόν τίς νέες έκδόσεις τής περασμένης χρονιάς, οί όποιες διατήρησαν τή σταθερή προτίμηση στό πολιτικό, λογοτεχνικό καί παιδικό βιβλίο, πού παρατηρεϊται τά τελευ­ ταία χρόνια. 'Η έκθεση έπιχείρησε αύτή τή φορά νά καλύψει ένα εύρύτερο πλαίσιο, μέ τή συμμετοχή έκπροσώπων τοϋ χαρτεμπορίου, τών γραφικών τεχνών καί τών όπτικοακουστικών συστημάτων διδασκαλίας ξένων γλωσσών. Παράλληλα, ή όργανωτική έπιτροπή, μέ στόχο νά προσφέρει στόν έπισκέπτη ένα διαφορετικό έρέθισμα καί μιά εύρύτερη έπαφή μέ τό βιβλίο, πλούτισε τήν έκθεση μέ διάφορες έκδηλώσεις καί μέ προβολές ταινιών πού παρουσίαζαν χαρακτηριστικά τοπία τής χώρας καί μνημεία τοϋ έλληνικοϋ πολιτισμού, πετυχαίνοντας έτσι μιά πιό στενή σχέση άνάμεσα στό βιβλίο, τό κοινό καί τήν παράδοση τού τόπου. Αύτή τή φορά ή Πανελλήνια ’Έκθεση Βιβλί­ ου ήταν καλύτερα όργανωμένη άπό άλλες χρο­ νιές. Στά περισσότερα περίπτερα ήταν έκδηλη ή προσπάθεια γιά μιά καλή παρουσίαση τοϋ ύλικοϋ. "Ολα σχεδόν τά βιβλία, καλαίσθητα στήν έμφάνιση, ταξινομημένα κατά θέμα, πα­ ρουσίαζαν μιά καλόγουστη όμοιομορφία, πού τήν έσπαζαν οί ένοχλητικές παραφωνίες όρισμένων μεγάλων έκδοτικών οίκων, μέ τούς πολυτελείς τόμους... άχυρου. Θά πρέπει δμως

14

έδώ νά άναφέρουμε, δτι άρκετοί μικροί έκδοτικοί οίκοι δέν συμμετείχαν- μάλλον γιά λόγους οίκονομικούς, μιά καί τό ποσόν συμμετοχής γιά ένα άπλό περίπτερο έφτανε τίς 14.000 δραχμές. Μιά άξιόλογη καινοτομία τής έκθεσης ήταν καί ή παρουσίαση τού κυπριακού βιβλίου, γιά τό όποιο τόσο λίγα γνωρίζουμε. Ό έπισκέπτης είχε τήν εύκαιρία νά γνωρίσει άπό κοντά τήν ένδιαφέρουσα εκδοτική κίνηση τής Λευκωσίας, δπως διαμορφώθηκε μετά τήν τουρκική εισβο­ λή, καί νά δημιουργήσει μιά πρώτη έντύπωση σχετικά μέ τήν πνευματική ζωή τής μεγαλονήσου. Παρ’ δλο δμως πού ή Πανελλήνια ’Έκθεση Βιβλίου βελτιώνεται χρόνο μέ τό χρόνο, είναι φανερό πώς δέν έπαρκεϊ γιά νά προβάλει καί νά διαδώσει τό βιβλίο. Τό γεγονός δτι γίνεται μιά φορά τό χρόνο καί πάντα στήν πρωτεύου­ σα. άποτελεϊ άνασταλτικό παράγοντα γιά τό βιβλίο, πού οί συντελεστές του φιλοδοξούν νά τό κάνουν κτήμα όλόκληρου τοϋ πληθυσμού. ” Αν καί πολλοί ’Αθηναίοι, άκόμα καί σχολεία, έπισκέπτονταν καθημερινά τήν έκθεση, ή πλειόψηφία τοϋ λαού έμεινε άπληροφόρητη, μιά καί τά μέσα μαζικής ένημέρωσης φρόντισαν νά τήν προβάλουν τόσο δσο ήταν άρκετό γιά νά περάσει άπαρατήρητη. Λόγοι σκοπιμότητας; Πιστεύουμε πώς δχι. 'Απλώς είναι μιά άκόμη άπόδειξη γιά τό πόσο ένδιαφέρεται ή πολιτεία νά προβάλει τέτοιου είδ ους γεγονότα. Μ’ αύτά τά δεδομένα καί μέ τή θλιβερή διαπίστωση δτι τό βιβλίο μέρα μέ τή μέρα γίνεται άκριβότερο, δχι μόνο δέν αύξάνεται τό άναγνωστικό κοινό, άλλά κινδυνεύει νά μειωθεί κι αύτό τό έλάχιστο

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

πού έχουμε. Ό βιβλιοεκδοτικός κόσμος, άπό καιρό τώρα, έχει προτείνει μία σειρά μέτρων πού θά ένίσχυαν τό έλληνικό βιβλίο: κατοχύρωση έπαγγελματικής στέγης, μείωση φορολογικού συντελε­ στή κέρδους, χορήγηση μικρότοκων καί μακρο­ πρόθεσμων πιστώσεων, χορήγηση άτέλειας χάρτου γιά δλα τά βιβλία, μείωση τού τιμολογί­

ου τών τηλεοπτικών διαφημίσεων γιά τό βιβλίο, 'ίδρυση καί λειτουργία βιβλιοθηκών σ’ δλο τόν έλληνικό χώρο, διάθεση άπό τή ραδιοτηλεόρα­ ση περισσότερου χρόνου γιά τό βιβλίο κ.ά. Πιστεύουμε, δτι τά αιτήματα αύτά καί δίκαια είναι καί έφαρμόσιμα. Ή δέ πολιτεία όφείλει έπιτέλους νά πάρει μιά ύπεύθυνη θέση άπέναντί τους.

Τιμητική διάκριση σέ Έ λληνίδα ’Ανάμεσα στούς καλύτερους συγγραφείς παιδικών βιβλίων πού περιλαμβάνει ό «τιμητι­ κός πίνακας τού X. Κ. ’Άντερσεν» συγκαταλέ­ γεται άπό τόν περασμένο Δεκέμβριο καί ή έλληνίδα συγγραφέας Γαλάτεια ΓρηγοριάδουΣουρέλη. Ή τιμητική αύτή διάκριση έγινε άπό τήν Παγκόσμια ’Οργάνωση Βιβλίων γιά τή Νεό­ τητα (ΙΒΒΥ), γιά τό βιβλίο τής συγγραφέα

«’Εμένα μέ νοιάζει» (Εστία), πού πραγματεύε­ ται τή ρύπανση καί τή μόλυνση τού περιβάλ­ λοντος. Ή συγγραφέας πρωτοεμφανίστηκε στήν παιδική λογοτεχνία τό 1954 μέ τό βιβλίο «Κόκ­ κινη κλωστή δεμένη». ’Ακολούθησαν τό «Παρα­ μύθι ν’ άρχινήσει» (1955) καί «Ό καλός φίλος» (1956). Στή συνέχεια ή Γαλάτεια Σουρέλη βρα­

15

ΓΕΓΟΝΟΤΑ βεύεται άπό τή Γυναικεία Λογοτεχνική Συντρο­ φιά γιά τό Ιστορικό μυθιστόρημα «Ό μικρός μπουρλοτιέρης» καί γιά τό παραμύθι «Χορεύ­ οντας στό δάσος». Τό 1959 πήρε τό βραβείο τού «Κύκλου Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου» γιά τό παραμύθι της «Ό σπουργίτης μέ τό κόκκινο γιλέκο», τό όποιο διακρίθηκε καί στόν πανευ­ ρωπαϊκό διαγωνισμό τού Παιδαγωγικού Ινσ τι­ τούτου τού Πανεπιστημίου τής Πάδουα. Ε π ί­ σης τό 1972 ό «Κύκλος» τής άπονέμει τό βραβείο τού Δήμου ’Αθηναίων γιά τό πρωτότυ­ πο μυθιστόρημα-παραμύθι «Ό Άλέξης μέ τό ξύλινο άλογο». Στό συγγραφικό της έργο συμπεριλαμβάνονται άρκετά άκόμη βιβλία, πού έχουν άποσπάσει πολλά βραβεία: «Κώστας», «Στις ρίζες τής λευτεριάς», «Ρήγας Φεραϊος», «Κατερίνα», «Φουρφουρής», «Ζήτουλας γιά τό γένος», «Τά δώδεκα φεγγάρια», «Δημήτριος ό νεομάρτυρας» καί «’Αφρική καλημέρα». Τελευταία συν­ εργάστηκε μέ τή Ρ. Καρθαίου καί τό Γ. Σουρέλη στό βιβλίο «Ό άγέρας παίζει φλογέρα».

Γαλάτεια Γρηγοριάδου - Σουρέλη

Νέο κρούσμα βίας ’’Αγνωστοι έπιτέθηκαν γιά μιά άκόμη φορά σέ βιβλιοπωλείο. 'Η νέα έπίθεση έγινε στίς 8 Δεκεμβρίου τό βράδυ, τήν ώρα πού ό ύπουργός Πολιτισμού έγκαινίαζε τήν 7η Πανελλήνια ’Έκθεση Βιβλίου. Πρόκειται γιά τό βιβλιοπω­ λείο τού κ. Καρδαμίτσα στήν όδό 'Ιπποκράτους 8. ΟΙ δράστες έσπασαν μέ μιά καρέκλα τά τζάμια τής βιτρίνας προκαλώντας ζημιά κάπου 10.000 δραχμών. Φυσικά, παραμένουν άκόμα

άγνωστοι καί άσύλληπτοι. Ή Πανελλήνια 'Ομοσπονδία ΈκδοτώνΒιβλιοχαρτοπωλών, σέ άνακοίνωση πού έξέδωσε ειδικά γιά τήν ένέργεια αύτή, διαμαρτύρεται γιά «τό κρούσμα βίας κατά τού βιβλίου» καί ζητά τή λήψη δλων τών μέτρων γιά τήν πλήρη προστασία τής περιουσίας καί τής σωματικής άκεραιότητας τών μελών τού κλάδου.

Παράδειγμα γιά μίμηση "Οπως φαίνεται, τό αίτημα γιά τήν ίδρυση παιδικών βιβλιοθηκών άρχίζει σιγά σιγά νά γίνεται πραγματικότητα. Μαθαίνουμε πώς στό δημαρχείο τού Πειραιά λειτουργεί άπό τήν περασμένη άνοιξη μιά πρωτότυπη παιδική βι­ βλιοθήκη — προσιτή γιά μικρούς άναγνώστες ήλικίας 8 ώς 12 χρονών. Τά βιβλία, πού ύπολογίζονται γύρω στά 1000, καί τά περιοδικά είναι έλεύθερα στά ράφια. "Ετσι, τά παιδιά μπορούν νά διαλέγουν μόνα τους, χωρίς τή βοήθεια τών γονιών τους ή τών βιβλιοθηκάριων. Γιά τή διευκόλυνση μάλι­ στα τών παιδιών έχει έκδοθεΐ κι ένας κατάλο­ γος, δπου τά παιδιά μπορούν νά βροϋν ένα βιβλίο ψάχνοντας στό όνομα τού συγγραφέα ή στόν τίτλο τού βιβλίου ή στό θέμα πού πραγμα­

16

τεύεται. Ή βιβλιοθήκη είναι άνοικτή κάθε Δευτέρα, Πέμπτη καί Σάββατο, άπό τίς 4 ώς τίς 7 τό άπόγευμα, καί κάθε Τετάρτη καί Παρασκευή, άπό τίς 10 ώς τή 1 τό πρωί. 'Η προσέλευση τών παιδιών δέν είναι βέβαια τεράστια, δεδομένου ότι ή βιβλιοθήκη βρίσκε­ ται στό κέντρο τής πόλης καί πολλά παιδιά δέν μπορούν νά πάνε μόνα τους, άλλά άν προβλη­ θεί καί διαδοθεί ή ύπαρξή της, ό άριθμός τών μικρών άναγνωστών άσφαλώς θά αύξηθεΐ. Παράλληλα δμως, θά ήταν σκόπιμο ό δήμος νά ξεκινήσει παρόμοιες προσπάθειες καί στίς συνοικίες τού Πειραιά. Πιστεύουμε ότι έκεϊ τά άποτελέσματα θά ήταν θετικότερα.

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Τά 20χρονα μιας συντροφιάς Είκοσι χρόνια γόνιμης δουλειάς στό παιδικό βιβλίο συμπλήρωσε τό Νοέμβρη ή Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά. Στό διάστημα αύτό μέ έμμονή καί συνέπεια πρόσφερε μέ τόν έτήσιο διαγωνισμό πού καθιέρωσε άπό τό 1958 γόνιμα έρεθίσματα σέ πολλούς νέους συγγραφείς παι­ δικών βιβλίων. Μέχρι σήμερα ή Συντροφιά έχει βραβεύσει πάνω άπό 200 βιβλία παιδικής λογο­ τεχνίας (ποιήματα, ιστορίες προσχολικής ήλικί-

ας, μυθιστορήματα, θέατρο, ταξιδιωτικά κ.ά.), συμβάλλοντας έτσι στόν έμπλουτισμό τής παι­ δικής βιβλιοθήκης μέ ποικίλο άναγνωστικό υλι­ κό καλής ποιότητας. Τήν έπέτειο τής δημιουργικής της προσπά­ θειας γιόρτασε ή Συντροφιά μέ τήν έκθεση τών βραβευμένων βιβλίων πού όργάνωσε στό Πνευματικό Κέντρο.

"Ενας μάστορας του χιούμορ Στίς 20 Δεκεμβρίου πέθανε ό γνωστός εύθυμογράφος καί θεατρικός συγγραφέας Κώστας Πρετεντέρης, πού μέ τίς καλύτερες κωμωδίες του έπιχείρησε νά άνανεώσει τή θεματική τών παλαιότερών του κωμωδιογράφων (Ψαθά, Σακελλάριου κλπ.), άνεβάζοντας στή σκηνή γνή­ σιες εικόνες τής σύγχρονης έλληνικής ζωής. Ό Κώστας Πρετεντέρης γεννήθηκε στήν ’Αθήνα τό 1926. Πρωτοεμφανίστηκε σάν εύθυμογράφος σέ περιοδικά καί έφημερίδες. Τό 1953 έμφανίστηκε στό θέατρο, γράφοντας έπιθεωρήσεις μαζί μέ τούς Άσημάκη Γιαλαμά καί Γ. Θίσβιο. ’Αργότερα, έγραψε κωμωδίες μέ τόν Άσ . Γιαλαμά («Μιάς πεντάρας νιάτα», «Τά παι­ διά μας οί Κέρβεροι» κ.ά.) καί μετά μόνος του («Ή κόμησα τής φάμπρικας» κ.ά.). ’Έγραψε γιά τό ραδιόφωνο πολλές πετυχη­ μένες σειρές, όπως τά «Καθημερινά τού Καθη­ μερινού», πού διάβαζε ό Δημήτρης Χόρν, καί τή σειρά «Τό ήμερολόγιο ένός θυρωρού». ’Επί­ σης συνεργάστηκε καί μέ τήν τηλεόραση, γιά τήν όποια έγραψε πολλά σήριαλ. Παράλληλα, μέ τό άνεξάντλητο χιούμορ του έδωσε λαμπρά δείγματα εύθυμογραφικών σελί­ δων. Καί έδώ άξίζει νά μνημονευτούν τά έμμε­ τρα σατιρικά πού δημοσίευε στή «Μεσημβρινή» πρίν τή δικτατορία.

Κώστας Πρετεντέρης

Τά έπίσημα βραβεία Στό τέλος κάθε χρόνου, σύμφωνα μέ τά καθιερωμένα πιά, άπονέμονται τά κρατικά λο­ γοτεχνικά βραβεία καί έκεΐνα τής ’Ακαδημίας. Τά κρατικά βραβεία δόθηκαν στά έξής βι­ βλία, πού έκδόθηκαν μέσα στό 1977: «’Εγώ ό νόμος» τού Γ. Ν. ’Άμποτ (Α' Διηγήματος), «"Ενα μπόι τά στάχυα» τού Σ. Ίορδάνου (Β' Διηγήματος), «Χωρίς προσχήματα» τής Ε. Πα-

παϊωάννου (Β' Μυθιστορήματος), «Όδός Νική­ τα Ράντου» τού Ν. Κάλας (Α' Ποίησης), «Φωτο­ σύνθεση» τού Β. Λιάσκα (Β' Ποίησης), «Θέματα καί ποιητές» τού Μ. Λυγίζου (Α' Δοκιμίου), «Ή άλλη τέχνη» τής Σ. ’Άντζακα (Β' Δοκιμίου) καί «Γκρέκο, ό ζωγράφος τού Θεού» τού Δ. Σιατόπουλου (Μυθιστορηματικής Βιογραφίας). Τήν έπιτροπή πού είσηγήθηκε τίς βραβεύσεις άπο-

17

ΓΕΓΟΝΟΤΑ τελούσαν oi Τ. Άθανασιάδης, Μ. Γιαλουράκης, Γ. Κότσιρας, X. Κουλούρης καί Γ. Σαράντη. ’Από τά θεατρικά έργα πού ύποβλήθηκαν γιά τό Κρατικό Βραβείο Θεάτρου κανένα δέν κρίθηκε άξιο γιά πρώτο βραβείο. ’Έτσι, τό Β' Βραβείο πήραν τό «Δικαστήριο» τού X. Σωτηρέλη καί τό «Γελαστό άπόγευμα» τού Φρ. Γερμανοϋ, ένώ τό Γ' Βραβείο μοιράστηκαν ή «Ταυτό­ τητα» τής Α. Μακράκη καί ό «Ρομπέν τού πάρκου» τού Τ. Καρνάτσου. ’Έ παινοι έξάλλου δόθηκαν στά έργα «Γέφυρα» τού Γ. Παναγόυλόπουλου, «Κράτος τού Μόσχου» τού Η. Μαργιωλή, «Ταξιδιώτης» τού Χρ. Δοξαρά καί «Θω­ μάς Περδίκης» τού Α. Πραμαντιώτη. Τά βραβεία τού Ιδρύματος Ούράνη τής ’Ακαδημίας δόθηκαν ατούς: Τατιάνα Μιλλιέξ (γιά τό βιβλίο της «Ή Τρίπολη τού Πόντου»), Ζωή Καρέλλη (γιά δλη τή μέχρι σήμερα ποιητι­ κή της παραγωγή), Τάσο Λιγνάδη (γιά τό βιβλίο του «Θεατρολογικά») καί Γεωργία Ταρσούλη (γιά τήν προσφορά της στήν παιδική λογοτε­ χνία). Ή Τάξη τών Θετικών Επισ τημών τής ’Ακα­ δημίας άπένειμε βραβεία στούς: Άντώνη Βεργανελάκη (γιά τό βιβλίο του «Παιδιά καί Φυσι­ κή»), Παναγιώτη Παπαθανασόπουλο (γιά τό βι­ βλίο του «Συμβολή στήν άνάπτυξη νησιωτικών χώρων») καί Ζ. Βλυσύδη, Α. Θεοδοσίου, Ε. Κώνστα, Στ. Χατζηγιάννη, Δ. Τριχόπουλο, Γ. Μουρκίδη, Γ. Τσικριτσή, Σ. Τσιούρη, Ο. Μενγκίσογλο.υ, Α. Κελεπερτζή καί Π. Βαρώτσο (γιά τίς έπιστημονικές έργασίες τους). Ή Τάξη τών ’Ηθικών καί Πολιτικών Ε πισ τη­ μών άπένειμε βραβεία στούς: Ά λέκο Μαρασλή (γιά τφ βιβλίο του «’Ιατρική καί γιατροί στήν Πάτρα»), ’Αντώνιο Κουτελάκη (γιά τήν ΘΟχρονη προσφορά του στόν έπαρχιακό τύπο τής Χίου), Σάββα Πανταζόπουλο (γιά τήν έργασία του

Νίκου I. Κυριοζίδη

Η δημοτική στη δημοσιογραφία

18

«Περί δημοσίας έπιχειρήσεως), Άντώ νη Χαρο­ κόπο (γιά τήν έργασία του «Ή συμβολή τών Ελλήνων εις τήν φιλοσοφίαν κατά τόν 18ον αιώνα καί μέχρι τού έτους 1830») καί Δημήτρη Νικολακάκο-Λιαντίνη (γιά τήν έργασία του «Αί φιλοσοφικοί ίδέαι εις τό έργον τού Διονυσίου Σολωμοϋ»). Ή Τάξη Γραμμάτων καί Καλών Τεχνών άπένειμε βραβεία στούς: Σοφοκλή Τζαννετή (γιά τό βιβλίο του «Εθνική ’Άμυνα»), Πέτρο Γλέζο (γιά τό βιβλίο του «Τά θαμπά μάτια»), Εύαγγελία Φραγκάκη (γιά τό βιβλίο της «Ή δημώδης ιατρική τής Κρήτης»), Δημήτρη Παπακωνσταν­ τίνου (γιά τό βιβλίο του «Σκιαμαχία»), Σμαράγδα Μοστράτου (γιά τό βιβλίο της «Δημήτριος Γ. Μοστράτος»), Ξενοφώντα Άντωνιάδη (γιάτό βιβλίο του «'Η Σκύρος στούς περιηγητές καί γεωγράφους: 1400-1900»), Χρήστο Μαλεβίτση (γιά τό βιβλίο του «ΟΙ άγραυλοΰντες»), Γεώργιο Πατριαρχέα (γιά τό ποιητικό του έργο), Μιχαήλ Παπαδάκη (γιά τό βιβλίο του «Τό μοναστήρι τού Πρέβελη στήν Κρήτη»), Ά λέκο Πουλιανό (γιά τά βιβλία του «Λαϊκά τραγούδια τής ’ Ικαρί­ ας» καί «Λαογραφικά ’ Ικαρίας»), Ε λένη Κούκου (γιά τό βιβλίο της «’Ιωάννης Καποδίστριας»), Ίνώ Μιχαηλίδου-Νικολάου (γιά τό έργο της «Prosopography of Ptoleoiaic Cyprus»), Φώτιο Βαρέλη (γιά τό βιβλίο του «Κίταλα»), Βασιλική Λαναρά (γιά τό βιβλίο της «Τά 100 χρόνια τής Σχολής Αδελφ ών Νοσοκόμων τού Εύαγγελισμοϋ»), Γεώργιο Κρόκο (γιά τή μακρά άφοσίωσή του στήν παιδική λογοτεχνία), Κωνσταντίνο Κύρρη (γιά τό συγγραφικό του έργο), Εύγενία Κεφαλληναίου (γιά τήν έργασία της «Ελληνική βιβλιογραφία Λόρδου Βύρωνος») καί Εύθύμιο Σουλογιάννη (γιά άνέκδοτη έργασία του γύρω άπό τή ζωή τού Αλέξανδρου Ρίζου-Ραγκαβή).

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Βραβεία πού άγοράζονται Κάθε σχολική χρονιά, μεγάλοι έκδοτικοί οίκοι «έγκυκλοπαιδειών καί λοιπών μορφωτικών άναγνωσμάτων» έπιχειροϋν μιά καλοοργανωμένη έκστρατεία στά σχολεία, μέ στόχο — τί άλλο; — τό πούλημα τών βιβλίων τους. Καί ιδού πώς στήνεται ή έπιχείρηση. ’Αντιπρόσωπος τού έκδοτικοϋ οίκου πηγαίνει στό σχολείο καί μέσω τού δάσκαλου ή τού καθηγητή μοιράζει ατούς μαθητές ένα φυλλά­ διο, «τέστ γνώσεων» λέγεται, μέ έρωτήσεις τού τύπου «Πότε έγινε ή έν Σαλαμΐνι ναυμαχία» καί «Ποιός ήταν ό Νέρων». Οί μαθητές γράφουν πάνω στό φυλλάδιο τις άπαντήσεις τους καί σημειώνουν τό όνομα, τή διεύθυνση καί τό τηλέφωνό τους. Τά φυλλάδια μέ τίς άπαντήσεις τών μαθητών τά συγκεντρώνει ό δάσκαλος καί τά δίνει στόν άντιπρόσωπο τού έκδοτικού οίκου, πού ξαναπερνά άπό τό σχολείο ύστερα άπό λίγες μέρες. Τέλος τής πρώτης πράξης, άρχή τής δεύτερης. Οί γονείς τών μαθητών πού άπάντησαν σ’ αύτό τό «τέστ γνώσεων» παίρνουν ένα ιδιαίτερα κολακευτικό τηλεφώνημα. Μία εύφραδέστατη συνήθως φωνή, μέ ύφος πανηγυρικό, τούς άναγγέλλει ότι τό παιδί τους βραβεύεται γιά τίς άπαντήσεις του καί σάν βραβείο παίρνει τό πολύτιμο έργο τάδε πληρώνοντας μόνο τό 50 ή 60% τής πραγματικής του τιμής. ’ Εκεί δηλαδή πού θά πλήρωναν 20.000, θά πληρώσουν μόνο 8-10.000 (κι αύτά μέ δόσεις) καί θά είναι σίγου­ ροι γιά τό λαμπρό μέλλον τού παιδιού τους. Τέλος τής δεύτερης πράξης, άρχή τής τρίτης.

Ποιητές διαβάζουν έργα τους Τόν παλιό καιρό ή ποίηση άπαγγέλλονταν μέ τή συνοδεία μουσικού όργάνου- οί ραψωδοί βασί­ λευαν στά όμηρικά συμπόσια. Σήμερα ή ποίηση κυκλοφορεί σέ πολλά άντίτυπα, διαβάζεται όπως ένα μυθιστόρημα κι αυτό μάς κάνει συ­ χνά νά λησμονούμε πώς ό στίχος δέν είναι μόνο λόγος άλλά καί μουσική. Σέ πολλές εύρωπαϊκές χώρες ή ποίηση σέ δίσκους, όπου ό ίδιος ό δημιουργός ή ένας ήθοποιός άπαγγέλλει τούς στίχους, είναι κάτι διαδεδομένο καί καθιερωμένο. Στή χώρα μας μόλις τά τελευταία χρόνια έγινε κάποια προσ­ πάθεια πρός αύτή τήν κατεύθυνση. Ή ώφέλεια είναι πολλαπλή: όταν άκοϋμε τόν ποιητή ή, στήν περίπτωση πού ό ποιητής δέν ζεΐ πιά, έναν προικισμένο ήθοποιό ή κάποιο βαθύ γνώ­ στη τού συγκεκριμένου ποιητικού έργου νά διαβάζει, προσέχουμε περισσότερο τή ρυθμική

ΣΧΟΛΕΙΟ

& Η £9& /(Μ θ. .......

ΤΑΪΗ , S&rsxXpOΟΝΟΜΑ

.........

..CaZj&.p&S.............

ΕΠΩΝΥΜΟ ΔΙΕΥΘίΝΣΗ

...........

■ B a S to t.d T ic yo Ρ

N?

16849

Μ’ ένα τέτοιο άηόκομμα, οί μαθητές τών σχολείων μας συμμετέχουν σέ κληρώσεις γιά νά κερδίσουν κάποια έκπτωση σέ φανταχτερές έγκυκλοπαιδικές εκδόσεις

Ή πράξη αύτή περιλαμβάνει τήν επίσκεψη τού άντιπροσώπου τού έκδοτη στό σπίτι τού συγκινημένου γονιού, ό όποιος πληρώνει γιά τήν άξια τού παιδιού του τό σχετικό χαράτσι. Κι δμως στήν τρίτη πράξη θά ’πρεπε νά διαδρα­ ματίζεται κάτι άλλο. Π.χ. μία πρόσκληση αύτών τών έκδοτών στό γραφείο τού εισαγγελέα. (Μαρτυρίες γονέων, πού πλήρωσαν έγκυκλοπαίδειες μ’ αύτό τόν «έξυπνο τρόπο» ένώ δέν είχαν σκοπό ν ’ άγοράσουν, ύπάρχουν). ’Αλλά γιά τήν δλη ύπόθεση άνακύπτουν σοβα­ ρές εύθύνες καί τού υπουργείου Παιδείας. ’Έ χει ύπόψη του αύτές τίς μεθόδους...διάδο­ σης τού βιβλίου; ’Ελπίζουμε κάποιος άπό τό κτίριο τής όδού Μητροπόλεως νά μάς πληρο­ φορήσει σχετικά.

τού κειμένου, τούς ήχητικούς συνδυασμούς τών λέξεων, πού ίσως νά μάς διέφευγαν σέ μία βουβή άνάγνωση. "Ετσι μαθαίνουμε ν’ άντιμετωπίζουμε τήν ποίηση σάν λόγο μουσικό, πού ύπακούει σέ ρυθμικούς κανόνες — κάτι δηλα­ δή πού ποτέ δέν έπαψε νά είναι ή ποίηση, ή όποια μολονότι έχει ξεπεράσει τήν αύστηρότητα τού παραδοσιακού μέτρου, δέν παύει νά ’ναι μιά γλώσσα πολύ πιό αύστηρή καί πειθαρχημένη άπό τόν πεζό λόγο. Μπορούμε έπομένως νά θεωρήσουμε προσφο­ ρά στούς φίλους τού ποιητικού λόγου, τήν άνάγνωση ποιημάτων σέ δίσκους, πού κυκλο­ φόρησε ή έταιρία δίσκων LYRA. “ Ως τώρα έχουν κυκλοφορήσει οί έξής δίσκοι: • Ό Άναγνωστάκης διαβάζει Άναγνωστάκη. Ό ποιητής διαβάζει ποιήματά του άπό τίς συλλογές «Ή συνέχεια», «Ή συνέχεια 2», «Ή συνέχεια 3», «Στόχος» καί «’Εποχές 3».

• Ό Βάρναλης διαβάζει Βάρναλη. Ό ποιητής διαβάζει άποσπάσματα άπό τό «Φώς πού

19

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ καίει», τούς «Σκλάβους πολιορκημένους» καί τά «Ποιήματα».

• Ό Έγγονόπουλος διαβάζει Έγγονόπουλο. Ό ποιητής διαβάζει τήν άρχή καί τό τέλος τού «Μπολιβάρ» καί τά τρία ποιήματα άπό τή συλλογή «Έν άνθηρώ έλληνι λόγψ».

• Ό Έλύτης διαβάζει Έλύτη, 1 κ αί 2. Στόν πρώτο δίσκο ό ποιητής διαβάζει τή «Γένεση» καί τό «Δοξαστικόν» άπό τή σύνθεση «Τό άξιον έστί». Στό δεύτερο δίσκο άκούγονται άποσπάσματα άπό τά έργα του «“ Εξι καί μία τύψεις γιά τόν ούρανό» καί «Λακωνικόν».

• Ό Εμπειρικός διαβάζει ’Εμπειρικό. Ό ποιη­ τής διαβάζει ποιήματά του άπό τις συλλογές «Υψικάμινος» καί «Ένδοχώρα» καί τρία νέα ποιήματα.

• Κ. Π. Καβάφης, 1 κ α ί2. Ό Γ. Π. Σαββίδης, πού έκανε καί τήν έπιλογή τών ποιημάτων, δια­ βάζει στό μέν πρώτο δίσκο ποιήματα τής περιόδου 1896-1918, στό δέ δεύτερο ποιή μα­ τα τής περιόδου 1919-1933.

• Κωστής Παλαμάς, 1 κα ί 2. Στόν πρώτο δίσκο ό ποιητής άπαγγέλλει τρία ποιήματα καί ό Γιώργος Κατσίμπαλης διαβάζει άποσπάσμα­ τα άπό τήν «’Ασάλευτη ζωή», τήν «Πολιτεία καί μοναξιά» καί τό «Δωδεκάλογο τού γύφτου». Στό δεύτερο δίσκο ό ποιητής άπαγγέλλει δύο ποιήματα καί ό Γιώργος Κατσίμπαλης διαβάζει άποσπάσματα άπό τούς «Βωμούς» καί τή «Φλογέρα τού Βασιλιά». Ή έκδοση αύτών τών δύο δίσκων έγινε μέ τή συνεργα­ σία τού Ιδρύματος Κωστή Παλαμά.

• Ό Ρίτσος διαβάζει Ρίτσο. Σέ τέσσερις ξεχω­ ριστούς δίσκους ό ποιητής διαβάζει· α) τή «Σονάτα τού σεληνόφωτος» καί ποιήματα άπό τίς «Μαρτυρίες»· β) τό έργο «'Όταν έρχεται ό ξένος»· γ) τή «Ρωμιοσύνη» (τόν ποιητή συνοδεύει στήν κιθάρα ό Νότης Μαυρουδής σέ θέματα τού Μ. Θεοδωράκη άπό τή «Ρωμιοσύνη»)· καί δ) τόν «’Αποχαιρετισμό».

• Ό Σαχτούρης διαβάζει Σαχτούρη. Ό ποιητής διαβάζει ποιήματά του άπό τίς συλλογές «Παραλογαΐς», «Μέ τό πρόσωπο στόν τοίχο», «'Όταν σάς μιλώ», «Τά φάσματα ή ή χαρά στόν άλλο δρόμο», «Ό περίπατος», «Τά στί­ γματα», «Ή σφραγίδα ή ή δγδοη σελήνη» καί «Τό σκεύος».

• Ό Σεφέρης διαβάζει Σεφέρη, 1 κ α ί 2. Στόν πρώτο δίσκο ό ποιητής διαβάζει τό «Μυθι­ στόρημα», τή «Στέρνα» καί τά «’Επιφάνια 1937». Στό δεύτερο δίσκο διαβάζει μία σειρά ποιημάτων του («'Ένας γέροντας στήν άκροποταμιά», «Τελευταίος σταθμός», «Κίχλη», «Ελένη», «Ό δικός μας ήλιος» κ.ά.). ’ Εκτός άπό τούς παραπάνω δίσκους, ή MINOS έγκαινίασε πρόσφατα μία σειρά μέ γενικό τίτλο «Ποίηση σέ δίσκους». Πρώτος δίσκος σ’ αύτή τή σειρά είναι οί:

20

• Σαδδουκαίοι. Ό ποιητής Μιχάλης Κατσαρός διαβάζει τό έργο του «Κατά Σαδδουκαίων», ένώ άκούγεται καί μουσική ύπόκρουση άπό τόν ίδ ιο τόν ποιητή. Εύχόμαστε αύτή ή προσπάθεια τών δισκογραφικών έταιριών νά έπεκταθεϊ καί στόν πεζό λόγο. Θά ήταν θαυμάσιο λ.χ. νά κυκλοφορού­ σαν δίσκοι μέ ήχογραφημένες άποδόσεις τών άριστουργημάτων τού Κρητικού μας Θεάτρου, πού, παρά τήν τεράστια δραματική τους άξια, παραμένουν ούσιαστικά άγνωστα, πέρα άπό ένα στενό κύκλο φιλόλογων μελετητών.

Ή χρησιμότητα τής πληροφόρησης Τίς παραμονές τής Πρωτοχρονιάς κυκλοφόρη­ σε τό «Βιβλίο τής χρονιάς», ένα βιβλίο άλλιώτικο άπό τά άλλα, μιά καί δέν προορίζεται τόσο νά διαβαστεί σήμερα, άλλά...αύριο. Γι’ αύτό έξάλλου καί σάς τό παρουσιάζουμε σ’ αύτή τή σελίδα. Ή άξια του είναι, κατά κάποιον τρόπο, κυρίως «συλλεκτική», δηλαδή θά γίνει άκόμα πιό συγ­ κεκριμένη τά έπόμενα χρόνια, άφοϋ χάρη σ’ έναν εύχρηστο τόμο θά μπορεί κανείς νά γυρί­ σει στό παρελθόν συγκρίνοντάς το μέ τό πα­ ρόν. (Χωρίς δμως αύτό νά σημαίνει δτι τό «Βιβλίο τής χρονιάς» δέν είναι χρήσιμο καί σήμερα).

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ Καί νά γιατί. Στις 400 πυκνοτυπωμένες σελίδες τοϋ βιβλίου δίνονται, μέ ήμερολογιακή παρά­ θεση, τά γεγονότα άπό 1/10/77 μέχρι 30/9/78, τόσο στόν έσωτερικό δσο καί στον εξωτερικό χώρο. Τά γεγονότα άναφέρονται άσχολίαστα καί μέ τέτοιο τρόπο, ώστε νά είναι εϋκολο στόν άναγνώστη νά βρει χωρίς κόπο δ,τι τόν ένδιαφέρει σέ κάθε τομέα. Παράλληλα δμως δίνεται καί ένα πλήθος χρήσιμων πληροφοριώ ν, κα­ θρέφτης τής καθημερινής κοινωνικής, πολιτι­ κής καί οικονομικής ζωής μας, δπως π.χ. τά νομοθετήματα πού ψήφισε ή Βουλή, λεπτομέ­ ρειες καί διευκρινίσεις γιά τίς φορολογικές υποχρεώσεις μας, τά δικαστήρια μέ τίς άρμοδιότητές τους κ.ά. Μπορεί νά ύπάρχουν κάποιες έλλείψεις, άλλά τό δλο βιβλίο πείθει γιά τή σοβαρότητα καί σχολαστικότητα μέ τήν όποια άντιμετώπισαν τό έργο τους οί συντάκτες τοϋ «Βιβλίου τής χρονιάς». Καί υπόσχονται ένα δεύτερο τόμο, τοϋ χρόνου. ’Ά ς σημειωθεί τέλος, δτι οϊ άντίστοιχες έκδόσεις στίς περισσότερες χώρες τής Εύρώπης καί τής ’Αμερικής βρίσκονται, έδώ καί πολλά χρό­ νια, στήν πρώτη σειρά τής κυκλοφορίας.

Περί ποινών Στήν έκθεση «Σχολεία καί μαθητές: 1830-1930» (βλ. τεύχος 16) μοιράζονταν καί ένα ιδιαίτερα ένδιαφέρον φυλλάδιο, πού είχε σκοπό νά συμ­ πληρώνει τήν έντύπωση πού προκαλοϋσαν τά έκθέματα. Στό φυλλάδιο αύτό δημοσιεύονταν κείμενα παρμένα άπό σχολικούς κανονισμούς καί έκπαιδευτικά καί σχολικά βιβλία καί περιο­ δικά, πού έδιναν μιά άλλη γεύση, άμεση καί ζωντανή, τής τότε κατάστασης τής παιδείας μας. (Τά κείμενα είχε διαλέξει ό Άλέξης Δημαράς.) Ά π ό τό φυλλάδιο αύτό άναδημοσιεύουμε, χω­ ρίς σχόλια, τίς ποινές πού πρόβλεπε ό Κανονι­ σμός τής «έν Σταυροδρόμια) Σχολής τών ’Από­ ρων Κορασίων» (Κωνσταντινούπολη, 1855): 1. ’Απαγορεύεται ή διά κτυπήματος μέ τήν χεΐρα ή μέ ξύλον ποινή.

2. Τά ώς πρός τήν διαγωγήν άμαρτήματα καί αί άνευ εύλογοφανοϋς αίτιας άπουσίαι παιδεύον­ ται αύστηρότερον παρά τά άλλα πταίσματα.

3. Αί έπόμεναι τιμωρίαι είναι έν χρήσει. Γονάτισμα — ’Ορθοστασία — ’Αντιγραφή — Έκστήθισις ή έργόχειρον όπωσοϋν έπίπονον μέ νηστεί-

21

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ αν — ΈπιπΛηξις ένώπιον των Κοσμητριών καί τής ’Εφορίας — Έγγραφή εις μαυροπίνακα τοϋ όνόματος τού πταίσαντος κορασιού — ’Αποβο­ λή άπό τό Σχολεϊον κατά πρότασιν έγγραφον τής Αης Διδασκαλίσσης καί κατ’ έγκρισιν τής ’Εφορίας.

4. "Ολας τάς ποινάς έχει τό έλεύθερον ή Αη Διδασκάλισσα νά τάς έπιβάλλη όπως καί όπόταν κρίνη εύλογον, έκτος τής άποβολής.

&μοβιιικο 3 Tor

Ε Ν Σ Μ Τ Ρ Ν ί/

i:\lli\IMV1Μ1ΜΕΙ9Ϊ X. ΑΕΟΒΤΙΑΔΟΣ άΙΕΓΘΓΚΟΜΕΝΟΥ.

θά κριθοϋν τα βιβλία πού έχουν έκδοθεϊ άπό 1/1/78 μέχρι 31/12/78 καί θά ύποβληθοϋν σέ πέντε άντίτυπα στήν 'Εταιρία ώς τό τέλος Φεβρουάριου 1979. Γιά περισσότερες πληροφορίες άπευθυνθεϊτε στήν 'Εται­ ρία 'Ελλήνων Λογοτεχνών: Μητροπόλεως 38, ’Αθήνα, τηλ. 3233-033.

• Τό νέο Διοικητικό Συμβούλιο τής ’Εθνικής ‘Εταιρίας 'Ελλήνων Λογοτεχνών συγκροτήθηκε σέ σώμα ώς έξής: Άλκ. Γιαννόπουλος (πρόεδρος), Πέτρος Γλέζος καί ’Ιουλία Ίατρίδη (άντιπρόεδροι), Γαλάτεια Σαράντη (γενική γραμματέας), Μόνα Μητροπούλου (ταμίας), Κώστας Άσημακόπουλος (έφορος), Παντελής Πάσχος (κοσμήτωρ) καί Μηνάς Δημάκης, Πάνος Καραβίας, Γιώργος Κάρτερ καί Μιχάλης Μερακλής (μέλη).

• Τό νέο Διοικητικό Συμβούλιο τής 'Εταιρίας Γραμμά­ των καί Τεχνών τοϋ Πειραιά συγκροτήθηκε σέ σώμα ώς έξής: Στέλιος Γεράνης (πρόεδρος), Βασίλης Μεσολογγίτης (α' άντιπρόεδρος), Γιάννης Μαντούβαλος (β' άντιπρόεδρος), Άλέκος Χρυσοστομίδης (γενικός γραμματέας), Γιάννης Άποστολόπουλος (ταμίας) καί Στ. θανόπουλος, Φάνης Μούλιος, Διονύσης Γρηγοράτος καί Νίκος Δανδής (μέλη).

• Ό Μορφωτικός & ’Εκπολιτιστικός Σύλλογος Βοχαϊκοϋ Κορινθίας παρακαλεϊ δλους όσους πιστεύουν, ότι μέ τή σωστή διακίνηση τοϋ βιβλίου μπαίνει φραγμός στήν άμάθεια καί συνειδητοποιούνται τά αύθεντικά προβλήματα τοϋ τόπου μας, νά βοηθήσουν στόν έμπλουτισμό τής νεοσύστατης βιβλιοθήκης τοϋ χωρι­ ού. Βιβλία καί περιοδικά άς σταλούν στή διεύθυνση: Μορφωτικός & ’Εκπολιτιστικός Σύλλογος Βοχαϊκοϋ, Βοχαϊκό Κορινθίας.

• Ή ΧΕΝ Κηφισιάς προκηρύσσει διαγωνισμό ποιήματος, διηγήματος καί θεατρικού μονόπρακτου. Τό θέμα τών έργων είναι έλεύθερο. Τά έργα πρέπει νά είναι δακτυ­ λογραφημένα σέ πέντε άντίγραφα, νά ύπογράφονται μέ ψευδώνυμο καί νά συνοδεύονται άπό φάκελο, πού θά περιέχει τά άκριβή στοιχεία τοϋ διαγωνιζόμενου. Τά έργα θά πρέπει νά σταλούν ώς τίς 15 Μαρτίου στή ΧΕΝ (Λεωφόρος Κηφισίας 299) γιά τό διαγωνισμό «Κηφίσεια ’79».

Ε πανόρθω ση ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ 'Η Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών, ύστερα άπό πρότα­ ση καί προσφορά τοϋ χρηματικού έπάθλου άπό τίς έκδόσεις «Δωρικός», καθιερώνει άπό φέτος λογοτε­ χνικό βραβείο στή μνήμη τοϋ Μενέλαου Λουντέμη. Τό βραβείο, πού θά συνοδεύεται άπό χρηματικό έπα­ θλο 50.000 δρχ., θά άπονέμεται κάθε χρόνο στό καλύτερο πεζογράφημα τής προηγούμενης χρονιάς, θά κρίνονται τά βιβλία πού θά στέλνονται στήν Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών μέ τήν ένδειξη: «Γιά τό βραβείο Μενέλαου Λουντέμη». Ειδικά νιά τό 1979 22

"Ενα τραγικό λάθος, λίγο πριν άπό τήν έκτύπωση τοΰ προηγούμενου τεύχους, είχε σάν άποτέλεσμα, ή μέν κριτική παρουσίαση τοΰ βιβλίου τοϋ Θανάση Παπαδόπουλου «Φιλοσοφία τής δημοκρα­ τίας στήν άρχαία Ελλάδα», γραμμένη άπό τό συνεργάτη μας Άνδρέα Παναγόπουλο, νά μείνει άνυπόγραφη, τό δέ «Παράρτημα» (οί νέες σελίδες τοϋ περιοδικού πού γράφονται άπό τή Σύνταξη) νά πιστωθεϊ στόν Α. Παναγόπουλο! Γιά όλες αύτές τίς άνωμαλίες ζητάμε συγγνώ­ μη, τόσο άπό τόν άτυχο συνεργάτη μας όσο καί άπό τούς άναγνώστες μας.

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

Ή γαλλική λογοτεχνία σέ άνθιση ΠΑΡΙΣΙ, ’Ιανουάριος. Ή φετινή χρονιά δέν μπο­ ρεί νά πει κανείς δτι ήταν καλή γιά τό βιβλίο στή Γαλλία. Κι αύτό δχι γιατί τά βιβλία δέν κινήθηκαν έμπορικά, άλλα κυρίως έπειδή οί καινούριες έκδόσεις είναι σαφώς κατώτερες σέ ποιότητα καί σέ ένδιαφέρον άπό τίς περυσινές. Αύτό μπορούσε βέβαια νά τό προβλέψει κανείς, γιατί μιά τόσο καλή χρονιά σάν τήν περυσινή σπάνια έπαναλαμβάνεται. Περιέργως δμως παρατηρούμε δτι ή φτώχεια αύτή παρατηρεϊται κυρίως στους τομείς τών άνθρώπινων έπιστημών καί τής φιλοσοφίας, ένώ άντίθετα ή λογοτεχνία, μετά άπό μερικά χρόνια έπαναλήψεων, έχει νά παρουσιάσει μερικά πολύ ώραΐα δείγματα. Γι’ αύτό καί θ’ άφιερώσουμε άρκετό χώρο αύτής τής άνταπόκρισης στά τελευταία λογοτεχνικά βιβλία. Πρώτα θ’ άναφερθοϋμε σ’ έναν άπό τούς καλύτερους νέους γάλλους συγγραφείς, πού πήρε φέτος καί τό βραβείο τής ’Ακαδημίας Γκονκούρ. Είναι ό Πατρίκ Μοντιανό, πού έχει γράψει μέχρι τώρα τά βιβλία «La Place de I’Etoile» ('Η πλατεία τής Έτουάλ), «La Ronde DE Nuit» (Ό Νυχτερινός Γύρος) «Les Boulev­ ards de Ceinture» (Οί Περιφερειακές Λεωφό­ ροι), «Villa Triste» (Ή Θλιμμένη Βίλλα), καί «Livret de Famille» (Οικογενειακό Βιβλιάριο). Τό τελευταίο του βιβλίο «Rue des Boutiques Obscures» (Δρόμος τών Σκοτεινών Μαγαζιών) έχει έκδοθεΐ άπό τόν οίκο Γκαλλιμάρ. "Αν καί δέν είναι τό καλύτερό του, είναι όπωσδήποτε ένα άπ’ τά σημαντικότερα δείγματα γραφής τής νέας γαλλικής λογοτεχνίας. "Ενα άλλο πολύ ένδιαφέρον βιβλίο είναι τό «Une Mere Russe» (Μιά Ρωσίδα Μητέρα) τού Ά λαίν Μποσκέ, πού κυκλοφόρησε άπό τίς έκδόσεις Γκρασέ. Ό Ά λαίν Μποσκέ περιγράφει, χωρίς νά πέσει στήν παγίδα τού συναισθηματι­ σμού, τή σχέση πού είχε μέ τή μητέρα του, σχέση πού κυριάρχησε στή ζωή του πάνω άπ’ δλα, άφήνοντας βαθιά σημάδια στή συμπεριφο­ ρά του άπέναντι στίς άλλες γυναίκες τής ζωής του, σχέση άπόλυτη, δπου ή μητέρα ξεπερνάει τό ρόλο της καί γίνεται ή γυναίκα στήν ψυχή τού γιοϋ της. Γιατί ή μητέρα τού Μποσκέ ήταν μιά πραγματική ρωσίδα μητέρα, πού έτρεφε άποκλειστική λατρεία γιά τό γιό της, τού διάλε­

γε τίς φιλενάδες κι άργότερα τή γυναίκα του, καί δέν παραιτήθηκε άπ’ τό νά θέλει νά τόν κατακτήσει όλοκληρωτικά παρά μόνο δταν πέθανε. Μιά πολύ πρωτότυπη άλλά καί άπίστευτα δύσκολη ιδέα πραγματοποίησε ό Ζώρζ Περέκ στό βιβλίο του «La Vie Mode d ’Emploi» (Ή Ζωή ‘Οδηγίες Χρήσεως). φαντάστηκε μιά μεγάλη πολυκατοικία τού Παρισιού καί περιέγραψε δλες τίς σκηνές πού διαδραματίζονταν σέ κάθε γωνιά της μιά συγκεκριμένη μέρα καί ώρα. Τό άποτέλεσμα είναι έκατόν όχτώ διαφορετικές ιστορίες, άλλες πραγματικές, άλλες φανταστι­ κές, πού δλες συνδέονται σέ κάποιο σημείο μεταξύ τους, σάν ένα γιγαντιαΐο πάζλ. "Ενα ιδιαίτερα θαρραλέο βιβλίο έγραψε ό Ντομινίκ φερναντέζ. ’Έ χει τίτλο «L’Etoile Ro­ se» (Τό Ρόζ ’Αστέρι) κι έκδόθηκε άπό τόν οίκο Γ κρασέ. Ό Ψερναντέζ σ’ αύτό τό βιβλίο, πού ξεπερνάει τά δρια τού μυθιστορήματος, άφοϋ στηρίζεται πολύ καί στά βιώματα τού ίδ ιου τού

Dominique Fernandez

23

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ συγγραφέα, περιγράφει τή συναισθηματική ζωή ένός όμοφυλόφιλου καθηγητή πού διδά­ σκει σέ μιά επαρχιακή πόλη τής Γαλλίας. Οί τεράστιες ψυχολογικές δυσκολίες πού άντιμετωπίζει στή συναισθηματική του πορεία ό νέος καθηγητής ξετυλίγονται μέ φόντο τις πολιτικές καί κοινωνικές άλλαγές τής Γαλλίας. Ό συγ­ γραφέας δείχνει καθαρά δτι, παρ’ δλες τίς έξελίξεις πού έχουν γίνει στόν τομέα τής κοι­ νωνικής ζωής, μερικά ταμπού παραμένουν άκλόνητα. Ή έκκλησία, τό κράτος, άλλά άκόμη καί οί στοχαστές τής ψυχανάλυσης δέν κάνουν τίποτε άλλο άπ’ τό νά έπαναλαμβάνουν τόν ίδ ιο λόγο, τό λόγο τής άπαγόρευσης καί τής μονολιθικότητας. Είναι πολύ ένδιαφέρουσες οί άπόψεις τού Φερναντέζ σχετικά μέ τήν ψυχα­ νάλυση, γιατί άγγίζει πληγές πού λίγοι μέχρι τώρα έχουν τολμήσει ν ’ άγγίξουν. “ Οπως καί είναι ένδιαφέροντα τά έρωτήματα πού θέτει στούς ίδ ιους τούς όμοφυλόφιλους, παρακινών­ τας τους νά σκεφτοϋν τό ρόλο πού παίζει ή άπαγόρευση στή συμπεριφορά τους καί τίς άλλαγές πού θά προξενούσε μιά φιλελευθερο­ ποίηση. Τρία αύτοβιογραφικά κείμενα γραμμένα σέ διαφορετικές περιόδους τής ζωής της περιέχει τό βιβλίο τής Μαντλέν Σαπσάλ «Μιά Γυναίκα στήν ’Εξορία» (Une Femme en Exil) τών έκδόσεων Γκρασέ. Τό πρώτο μέρος τού βιβλίου γράφτηκε τό 1953 καί περιγράφει τό έντονο έρωτικό πάθος πού κυβερνάει μιά νέα γυναίκα. Μιά γυναίκα πού λατρεύει τόν άντρα σέ δλη του τήν ύπαρξη. Στό δεύτερο μέρος τού βιβλί­ ου, πού γράφτηκε τό 1965, ή συγγραφέας βασίζεται στις παιδικές της άναμνήσεις γιά νά μάς περιγράφει ένα κοριτσάκι πού βλέπει ξα­ φνικά τούς γονείς του νά χωρίζουν καί τόν πατέρα του νά έξαφανίζεται. Τό κορίτσι άρχίζει τότε ν’ άναρωτιέται γιά τή βαθύτερη άλήθεια τής ψυχής του καί γιά τίς σχέσεις της μέ τούς άλλους. Τότε μπαίνει γιά πρώτη φορά στήν έξορία, τήν έξορία πού θά τήν άπομακρύνει ψυχικά άπ’ τό άντρικό φύλο. Στό τρίτο μέρος τού βιβλίου, πού γράφτηκε τό 1978, ή ήρωίδα, προχωρώντας στήν άνακάλυψη τού έαυτοϋ της, διαβλέπει τόν πραγματικό ρόλο τού πατέ­ ρα της, χωρίς ώστόσο νά μπορεί νά βγει άπ’ τήν έξορία της. «Τό φύλο μάς άποξενώνει», γράφει ή Μαντλέν Σαπσάλ. Τή διαφορετική ύπαρξη τού γυναικείου φύ­ λου θέλει νά τονίσει ή Μαριέλα Ριγκίνι στό βιβλίο-μανιφέστο της «Ecoute ma Difference» (“ Ακούσε τή διαφορά μου), πού έπίσης βγήκε άπό τόν Γκρασέ. Ά λλά ή διαφορά πού θέλει νά τονίσει ή Ριγκίνι δέν είναι τού γυναικείου φύ­ λου άπ’ τό άνδρικό, άλλά ή διαφορά τής πρα­ γματικής γυναίκας άπ’ τή φανταστική γυναίκαπρότυπο πού φαντάζονται οί περισσότεροι άν-

24

Patrick Modiano

τρες, μά καί πολλές γυναίκες. Δέν ύπάρχει τίποτα πιό έξω άπ’ τήν πραγματικότητα άπ’ αύτή τήν όνειρεμένη κι άφηρημένη θηλυκότη­ τα πού βασανίζει τόσους άντρες καί άποτελεΐ τό ιδανικό τόσων γυναικών. Ά λλά ή λύση δέν βρίσκεται ούτε στήν έπιδίωξη τής έπικράτησης «μιας νέας άπελευθερωμένης γυναίκας». Γιατί κάθε θέληση έπιβολής ένός μοντέλου θά παραμένει πάντα μιά ούτοπία, ένα άπιαστο όνειρο πού θά κάνει δυστυχισμένες χιλιάδες γυναίκες. Γιά τή Μαριέλα Ριγκίνι, ή λύση βρί­ σκεται στό νά δεχτούμε τή διαφορά τού κάθε άτόμου ξεχωριστά. Μένει δμως πάντα ή τερά­ στια δυσκολία τού νά βρει ό καθένας τί είναι πραγματικά. Μπαίνουμε τώρα σ’ έναν άλλο τομέα, άναφέροντας δμως ένα βιβλίο πού άφορά πάλι τό γυναικείο πρόβλημα. Λέγεται «Les Mots et les Femmes» (Οί γυναίκες κι οί λέξεις) τής Μαρινά Γιαγκελό καί βγήκε στοϋ Πάγιό. Είναι μιά κοινωνιο-γλωσσολογική μελέτη πού άναλύει τήν εικόνα τής γυναίκας δπως μεταφέρεται μέσα άπ’ τή γλώσσα, τή γλώσσα τών λεξικών, τήν άργκό, τή λογοτεχνία. Ά π ’ τή μελέτη αύτή φαίνεται καθαρά ή κυριαρχία τής άνδρικής είκόνας τής γυναίκας στή γλώσσα. Πρέπει λοι­ πόν ή γυναίκα ν ’ άπελευθερωθεΐ κι άπ’ τήν άνδρική γλώσσα, καί νά δημιουργήσει ένα δικό της γράφιμο.

«Herculine Barbin» λέγεται τό τελευταίο βι­ βλίο πού έγραψε ό Μισέλ Φουκώ καί έκδόθηκε

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ άπό τόν Γκαλλιμάρ. Είναι βασισμένο σ’ ένα πραγματικό ιστορικό ντοκουμέντο, τίς σκέψεις ένός έρμαφρόδιτου πού έζησε στό δέκατο ένατο αιώνα κι αύτοκτόνησε. Ό Λένιν άπασχόλησε τόν Ά λα ίν Μπεζανσόν στό βιβλίο του «Les Origines Intellectuelles du Leninisme» (ΟΙ πνευματικές ρίζες τού λενινι­ σμού), πού βγήκε στοϋ Καλμάν - Λεβύ. Ό Μπεζανσόν ψάχνει, πηγαίνοντας μέχρι πολύ παλιά, ποιές πλευρές της εύρωπαϊκής καί τής ρωσικής κουλτούρας έπηρέασαν τό λενινισμό. ’Ίσως ή άναδρομή στίς ρωσικές ρίζες τού λενινισμού νά άποτελεί καί τό πιό ένδιαφέρον μέρος τού βιβλίου. Τέλος, ένα πολύ σημαντικό βιβλίο είναι καί τό «La Mort et le Pouvoir» (Θάνατος καί ’Εξου­ σία) τού Λουί Βενσάν Τομά, στίς έκδόσεις Πάγιό. Κάνοντας μιά πολύ ένδιαφέρουσα άνθρωπολογική έρευνα, ό συγγραφέας προσπα­ θεί νά έντοπίσει καί ν’ άναλύσει τά σημεία έκεΐνα δπου ένώνονται ή έξουσία κι ό θάνατος. Γιατί μήν ξεχνούμε δτι ή έξουσία είναι ένας τρόπος γιά νά ξεγελάσουμε τό θάνατο. ΠΩΛΙΝΑ ΛΑΜΨΑ

Τό βιβλίο στον κόσμο ΠΑΡΙΣΙ, ’Ιανουάριος. Χάρη σ’ ένα πολύ ένδιαφέ­ ρον καί χρήσιμο βιβλίο πού κυκλοφόρησε πρόσφατα στή γαλλική πρωτεύουσα, μέ τίτλο «Τό βιβλίο των ρεκόρ», μαθαίνει κανείς πώς ή νεαρότερη συγγραφέας, σέ όλόκληρο τόν κό­ σμο, ύπήρξε κάποια Ντόροθυ Στρέιτ. Γεννήθη­ κε τό 1958 καί σέ ήλικία τεσσάρων χρόνων, τό 1962 δηλαδή, κυκλοφόρησε τό πρώτο της βι­ βλίο, ένα παραμύθι πού τό λέγανε «Πώς άρχισε ό κόσμος». (Τό «Βιβλίο τών ρεκόρ» δέν μάς λέει άν ή Στρέιτ συνέχισε νά γράφει καί τί κάνει σήμερα). Στό Ιδιο βιβλίο άποκαλύπτεται, δτι ό πιό γρήγο­ ρος συγγραφέας τού κόσμου ύπήρξε ό, μακαρί­ της πιά, άμερικανός δημιουργός άστυνομικών μυθιστορημάτων ” Ερλ Στάνλεϋ Γκάρντνερ. Ό ταχυγράφος αύτός συγγραφέας ύπαγόρευε στούς «βοηθούς» του, ταυτόχρονα, καί δύο καί τρία, ώς καί...έπτά μυθιστορήματα. ’Έφτανε μάλιστα νά γράφει, νά ύπαγορεύει δηλαδή, καί 10.000 λέξεις τήν ήμέρα! (Τό «Βιβλίο τών ρε­ κόρ» δέν άναφέρει άν μπέρδεψε ποτέ τήν πλοκή τού ένός μυθιστορήματος μέ τήν πλοκή ένός άλλου).

ΠΕΚΙΝΟ, ’Ιανουάριος. ’Ανάρπαστα γίνονται τά περίφημα «Παραμύθια» τού ’Άντερσεν, πού έκδόθηκαν πρόσφατα καί στήν Κίνα. Δεκάξι

χαρτόδετοι τόμοι μέ θαυμαστή εικονογράφη­ ση, στήν όποια πάντοτε οί Κινέζοι δίνουν ιδιαί­ τερη προσοχή, προκαλοϋν τό ένδιαφέρον τόσο τών μικρών δσο καί τών μεγάλων. Διψασμένοι νά γνωρίσουν τήν εύρωπαϊκή λογοτεχνία, πού βίαια στερήθηκαν κατά τήν περίοδο τής «πολι­ τιστικής έπανάστασης», προσπαθούν νά προ­ μηθευτούν καί νά διαβάσουν τό παραμικρό πού έχει προέλευση τήν Εύρώπη. Τό εύχάριστο δέ σ’ αύτή τήν ύπόθεση είναι δτι τό κράτος δέν φαίνεται πιά έχθρικό πρός τή δυτική κουλτού­ ρα. ’Έτσι μόνο μπορεί νά έξηγηθεϊ ή έκτύπωση τών «Παραμυθιών» σέ...1.000.000 άντίτυπα! Ά ς σημειωθεί δτι ά π’ αύτά, τά μισά περίπου πουλή­ θηκαν μέσα σέ δέκα μέρες καί ήδη άνακοινώθηκε ή δεύτερη έκδοσή τους. ΜΟΣΧΑ, ’Ιανουάριος. Τό πασίγνωστο Λογοτε­ χνικό ’Ινστιτούτο Γκόρκι έχει, έδώ καί πολλά χρόνια, συνεχή έπαφή μέ τό ’Ηλεκτρικό ’Εργο­ στάσιο τής Μόσχας. ΟΙ σπουδαστές τού ’ Ινστι­ τούτου δέν παραλείπουν νά διαδίδουν τή σύγ­ χρονη λογοτεχνία στούς έργάτες τού έργοστασίου, συζητώντας μαζί τους γιά φιλολογικά θέματα, τόσο στήν ειδική αίθουσα διαλέξεων τού έργοστασίου δσο καί μέσα στά μηχανουρ­ γεία. Γράφουν έπίσης καί άρθρα στήν έφημερίδα τών έργατών. Ταυτόχρονα, οί σπουδαστές τού ’Ινστιτούτου έχουν έτσι τήν εύκαιρία νά άποκτήσουν μιά, άπό πρώτο χέρι, γνώση τής ζωής τών έργατών καί νά συλλάβουν τήν ούσία τών προβλημάτων τής παραγωγής, πράγματα πού θεωρούνται ιδιαίτερα χρήσιμα γιά τή μελ­ λοντική έπίδοσή τους στή συγγραφή διηγημά­ των ή μυθιστορημάτων.

Κ υ κλοφ όρ ησ ε ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΕΤΡΗΣ

ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΣ

ΕΞΑΝΤΑΣ

25

ΤΑ ΠΑΛΙΑ

Τά «Άκριτικά» τού ’Αγγέλου Σικελιανοϋ

ΑΓΡΑΦΟ Ν

Έ

fc ^ C x T - OCOOCD - C C C X f c ^ X ~ C xZ$

^U L X X ry,

Q

C^ C U X 5 t> f

Craur,

Λ Χ *3 -ί- C X

JJLiO L^ U JC ^ -Q C X T "

eo©*Ar -να- γ>0^χ o'

,

' «Άκριτικών» τοΰ "Αγγέλου Σικελιανοϋ μέ τις ξυλογραφίες τοϋ Σπόρου

ΤΑ σκληρά χρόνια τής Κατοχής στάθηκαν μιά συγκλονιστική περίοδος γιά τό λαό μας. Είναι εύνόητο ότι οί πνευματικοί άνθρωποι τής χώ­ ρας, εύαίσθητοι πάντοτε στις έθνικές περιπέ­ τειες, άποτέλεσαν τόν πυρήνα γιά κάθε μορ­ φής άντίσταση στους καταχτητές. Πέρα άπό τά

26

άμεσα βιώματα καί τις έμπειρίες τους, πού τροφοδότησαν θεματικά όλόκληρο τόν έντε­ χνο λόγο, πρέπει νά έξαρθεϊ ή συσπείρωση καί ή όμοψυχία τους γιά τήν άντιμετώπιση τοϋ κοινού κινδύνου. Ή λογοτεχνία μας, ειδικότε­ ρα, είχε σημαντικές άπώλειες στά χρόνια 1941-

ΤΑ ΠΑΛΙΑ 44. Μιά πρόχειρη άπαρίθμηση περιλαμβάνει τά όνόματα: Πηνελόπη Δέλτα (αύτοκτόνησε τήν ήμερα τής εισόδου των Γερμανών στήν ’Αθή­ να), Γ. Σαραντάρης, I. Γρυπάρης, Μιχ. Άκύλας, Γιάννης Άηδονόπουλος, Α'ιμ. Δάφνη, Ρώμος Φιλύρας, Δ. Γληνός, Ναπ. Λαπαθιώτης, Κωστής Παλαμάς. ’Ά ς προστεθεί κι ό άδικος θάνατος του Τέλλου ’Άγρα, στίς μέρες τής άδερφοκτόνας σφαγής τοϋ Δεκέμβρη τού ’44, ένός συγ­ γραφέα πού χρόνια τώρα περιμένει τήν άποκατάστασή του, κυρίως γιά τή δοκιμιακή καί κριτι­ κή του προσφορά. Ή κηδεία τοϋ Παλαμά, δπως είναι γνωστό, μετετράπη σέ μιά πράξη αύθόρμητου λαϊκού ξεσπάσματος, μέ πρωτοστάτη τόν ’Άγγελο Σικελιανό. Κάτι παρόμοιο συνέβη καί τό 1971, στά χρόνια τής πρόσφατης δικτατορίας, μέ τήν κηδεία τοϋ Γ. Σεφέρη. ’Αλλά καί τό 1974 πάνδη­ μη καί παλμώδης ύπήρξε ή κηδεία τοϋ Βάρναλη. Ό λαός μας ξέρει νά σέβεται καί νά τιμά τούς ποιητές του. Ό θάνατος τοϋ Παλαμά παραχώρησε τήν πρώτη θέση τής ποίησής μας στόν ’Άγγελο Σικελιανό. Είναι γνωστή ή δράση τοϋ ποιητή στά δίσεκτα έκεϊνα χρόνια, δταν βρέθηκε μπροστάρης σέ κάθε κίνημα καί ταυτίστηκε μέ τό λαϊκό παλμό. ’Από τίς σπάνιες στιγμές πού ή ποίηση συμπορεύτηκε, σέ μιά θαυμαστή, άμοιβαία άνταπόκριση, μέ τή μοίρα ένός Ολόκλη­ ρου λαού. Οί μεταπελευθερωτικές μικροψυχί­ ες δέν είχαν ξυπνήσει άκόμη... ’Από τό 1939 κιόλας, δταν τά σύννεφα τοϋ πολέμου σκοτεί­ νιαζαν τόν ούρανό, ό Σικελιανός είχε γράψει τό ποίημα «Στυγός "Ορκος», πού δημοσιεύτηκε τόν ’Ιούνιο τοϋ ’41 στή Νέα Εστία: «Τώρα πιά, δέ φεύγω άπό κοντά σας μηδέ στιγμή νά φύγω άπό κοντά σας ζητώ, γιατ’ έχω κάμει ά π ’ τήν καρδιά μου γιά νά χορεύετε λεβέντες μου, ένα άλώνι κα ί μέ κλειστά τά βλέφαρα σάς άγναντεύω νά μπαίνετε ένας-ένας στοϋ θανάτου τό μυστικό χοροστάσι πιασμένοι κ α ί σάς κυττάω μέ σφαλισμένα μάτια κ αί δέ χορταίνω, δέ χορταίνω νά σάς βλέπω πολεμιστές άθάνατοι, άδερφοί μου, όλοένα νά χορεύετε τόν κλέφτικο κα ί τό συρτό πά στήν καρδιά μου!» Στή Νέα Ε σ τία καί πάλι θά δημοσιευτεί μετά άπό λίγους μήνες (Όκτώβρης ’41) τό «Ά γραφον». Τρία άκόμη ποιήματα τοϋ Σικελιανοϋ, ό «Ελληνικός Νεκρόδειπνος», «Διόνυσος έπί λίκνψ» καί «Σόλωνος ’Απόλογος», δλα μέ σαφέ­ στατες άντιστοιχίες στίς περιπέτειες τών ήμερών καί, ταυτόχρονα, ύψηλά μαθήματα έθνικής όρθοφροσύνης, συσσωματώθηκαν κάτω άπό τόν πολυσήμαντο τίτλο «Άκριτικά» καί κυκλο­ φόρησαν τό 1942 στήν ’Αθήνα. Ή «έκδοση» αύτή, έξ όλοκλήρου χειρόγραφη, είναι μιά άπό

τίς σπανιότητες όλόκληρης τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. ’Εγκαινίασε ένα νέο τρόπο έπικοινωνίας συγγραφέα — κοινού στήν έλληνική νύχτα τής Κατοχής. Νά πώς περιγράφει τίς τότε συνθήκες ό Χρ. Γανιάρης: «ΊΗ άναδουλειά, ό περιορισμός στό σπίτι, οί άτέλειωτες νύχτες, ήταν εύνοϊκές γιά τό διάβασμα, δχι δμως καί γιά τήν έκδοση βιβλίων, μέ τό λίγο καί άσχημο χαρτί, μέ τούς άδυνατισμένους έργάτες, μέ τά παρακολουθούμενα τυπογραφεία καί τίς λογοκρισίες. ’Έτσι, κάθε βιβλίο τής έποχής έκείνης ήταν άντίσταση, ήταν ό άχός τής αιώνιας έλληνικής φωνής, ήταν ή παρουσία τής άθάνατης έλληνικής σκέψης. Κάθε βιβλίο τότε, καί τό πιό άδιάφορο, μπορούσε νά παρεξηγηθεΐ άπό τούς κατακτητές, άφοϋ τούς ένοχλοϋσε καί ή ύπαρξή μας άκόμη, καί είχε τούς κινδύνους του [...] ΓΓ αύτό, σύντομα, τά πιό τολμηρά κείμενα άναγκάστηκαν νά κυκλοφο­ ρήσουν κρυφά, χέρι μέ χέρι, χειρόγραφα». (Βλ. Ή έκδοτική δραστηριότητα στήν Κατοχή, περ. ’Επιθεώρηση Τέχνης, ’Έτος Η', Τομ. ΙΕ', Μάρτιος-Άπρίλης 1962, σελ. 322-335). Τά «Άκριτικά», διαστάσεων 26,5x21,5, άποτελοϋνται άπό 9 τετρασέλιδα, λυτά, χωρίς άρίθμηση (σελ. 36, οί 3 τελευταίες λευκές). Ό κολοφώνας, πού βρίσκεται στό verso τής σελί­ δας τίτλου, άναφέρει: «Τά Ά κριτικά τοϋ ’Α γ γέ­ λου Σικελιανοϋ γραφήκανε μέ τό χέρι σέ 100 άντίτυπα, άριθμημένα καί ύπογραμμένα άπό τόν ποιητή, στό “ Εργαστήρι” , τόν Α πρίλη καί Μάη τοϋ 1942. Τίς ξυλογραφίες έχάραξε ό ζωγράφος Σπϋρος Βασιλείου. Αντίτυπο άριθμ... γραμμένο γιά τόν κύριο...» [Στά κενά συμπληρωνόταν ό άριθμός άντιτύπου καί τό δνομα τοϋ άποδέκτη-συνδρομητή]. Στήν έπόμενη σελίδα ή ύπογραφή τοϋ Σικελιανοϋ καί τό σήμα τών χειρόγραφων έκδόσεων «’Εργαστή­ ρι» (ξυλογραφία μέ δυό χέρια σφιγμένα σέ θερμή χειραψία άδερφοσύνης). "Ο λοι οί τίτλοι τών ποιημάτων σέ κόκκινο, δπως καί τά πρωτο­ γράμματα τών έπί μέρους ένοτήτων κάθε ποιή­ ματος, καθώς καί τά πλουμίδια στό τέλος κάθε ποιήματος. Τό ιστορικό τής έκδοσης τών «Άκριτικών» δέν σταματά δμως έδώ. Τό 1944 τά ποιήματα θά τυπωθούν φωτολιθογραφικά στό Κάιρο, άπό φωτογραφία τής άθηναϊκής έκδοσης. (Τό τύ­ πωμα έγινε στήν Αλεξάνδρεια, άλλά τό βιβλίο φέρει σάν τόπο έκδοσης τό Κάιρο). Ά ν παρα­ βάλουμε τίς δυό έκδόσεις, διαπιστώνουμε ση­ μαντικές διαφορές. Ή καϊρινή έκδοση έχει μεγαλύτερο σχήμα (29x24) καί περισσότερες σελίδες (48, χωρίς άρίθμηση, οί 3 τελευταίες λευκές). Οί ξυλογραφίες έχουν χάσει έδώ τήν καθαρότητα τών γραμμών τους. Διατηρείται τό κόκκινο στούς τίτλους καί τά πρωτογράμματα. Ά λ λ ά καί τό κείμενο, πού άποκλίνει έλαφρά

27

ΤΑ ΠΑΛΙΑ στη σελιδοποίηση συγκριτικά μέ τό άθηναϊκό πρωτότυπο, έχει ξαναγραφτεί έξ άρχης, μέ γραφή πού μιμείται τό χειρόγραφο τού Βασι­ λείου. Πρίν άπό τό ποιήματα, υπάρχει πρόλο­ γος πού, παρά τό γεγονός δτι έχει τήν άπρόσωnn ύπογραφή: «ΟΙ έκδοτες», είναι γραμμένος άπό τόν Γ. Σεφέρη- (Βλ. Γ.Π. Σαββίδη: Γύρω άπό μιά φράση τού Σεφέρη, περ. Ή Συνέχεια, 7, Σεπτεμ. 1973, σελ. 326-329 [Σήμερα στό πρόσ­ φατο βιβλίο του, Έ φήμερον Σπέρμα, Ερμής, 1978, σελ. 249-259], καί Ά λ . ’Αργυρίου, Μιά διαφορετική έκτίμηση, δπ. π. σελ. 329-331 [Ό ’Αργυρίου παραθέτει αύτούσιο τό κείμενο τού προλόγου]). Ό Σεφέρης βρισκόταν τήν έποχή έκείνη στό Κάιρο καί πρωτοστάτησε, μαζί μέ τόν Ά λ . Ξύδη, στήν έκδοση των «Άκριτικών» (Παραπέμπω στό ήμερολόγιο τού Σεφέρη, Μέρες Δ', στίς έγγραφές μέ ήμερομηνίες 20/12/1943, 30/1/ 1944, 10/3/1944, 11/3/1944 καί 16/3/1944 γιά περισσότερες πληροφορίες). Γιά νά μή φανεί δτι σφετερίζομαι τήν πατρό­ τητα πολυτίμων πληροφοριώ ν γύρω άπό τήν καϊρινή έκδοση, άντιγράφω τόν πρόλογο καί τόν κολοφώνα της: «Κοινά τά φίλων. Τά "Ά κ ρ ιτικά” ίστορισμένα μέ ξυλογραφίες τού άθηναίου ζωγράφου Σπύρου Βασιλείου, κυκλοφόρη­ σαν στήν ’Αθήνα κατά τό τέλος τής άνοιξης τού 1942, σέ έκατό άντίτυπα γραμμένα μέ τό χέρι. Περιέχουν πέντε ποιήματα, τά άκόλουθα: “ Στυγός "Ορκος” , " ’Άγραφ ον” , "Ε λληνικό ς Νεκρόδειπνος” , “ Διόνυσος έπί λίκνψ” , "Σόλωνος Άπόλογος” . Στήν Ελλάδα, δπως μέ συγκί­ νηση μάς έλεγαν κάθε τόσο συμπατριώτες νεοφερμένοι στή Μέση ’Ανατολή, ή έμφάνιση τών "Ά κριτικώ ν” χαιρετίστηκε σάν ένα πνευ­ ματικό γεγονός. Κάποτε μάλιστα έτυχε νά τούς άκούσουμε νά ψιθυρίζουν ένα-δυό στίχους πού είχε συγκροτήσει άβέβαια ή μνήμη τους. Ξέραμε λοιπόν τήν ύπαρξη τών “ Άκριτικώ ν” καί αισθανόμασταν τή στέρησή τους, άλλά ή έλπίδα νά τά διαβάσουμε λιγόστευε όλοένα ώς τήν ήμέρα πού κατά μεγάλη τύχη πληροφορηθήκαμε πώς ένα άπό τά έκατό πολύτιμα χειρό­ γραφα βρισκότανε σέ μιά ούδέτερη χώρα, λ ύ ­ του τού χειρογράφου φωτοτυπία είναι τό κεί­ μενο πού δημοσιεύουμε. Γιατί νομίσαμε χρέος μας νά δώσουμε τήν εύκαιρία στόν Ελληνισμό τής Αίγύπτου, όχι μόνο νά διαβάσει τά ποιήμα­ τα τού μεγαλύτερου έλληνα ποιητή, ύστερα άπό τό θάνατο τού Παλαμά, ποιήματα γραμμέ­ να στόν καιρό τού μαρτυρίου τού Γένους, άλλά καί νά γνωρίσει τήν ύλική δψη πού είχαν δταν πρωτοφάνηκαν στήν Αθήνα. Περιττό νά προσ­ θέσουμε πώς ή έκδοση τούτη γίνεται χωρίς νά τό ξέρει ό Σικελιανός. Τά "Ά κ ρ ιτ ικ ά ” είναι μιά βαθειά κραυγή τού πόνου καί τού ύφους τού σημερινού Ελληνισμού. Ή πρώτη πού έρχεται

28

ώς εμάς μέ τή μορφή τού ρυθμισμένου λόγου. Δέν πρόκειται νά τά κρίνουμε. Μιλούν μόνα τους. ’Ά ς τ’ άκούσουμε πρώτα, ϋ ί έκδοτες». Καί ό κολοφώνας: «Ή πρώτη τούτη έκδοση γιά τήν Αίγυπτο τών "Ά κριτικώ ν” , πανομοιότυ­ πη τής χειρόγραφης άθηνέικης έκδοσης τού 1942, τυπώθηκε σέ σαρανταοχτώ σελίδες μέ τή φροντίδα φίλων τού ποιητή. Τό έξώφυλλο τό σχεδίασε ό Άνδρέας Νομικός. Τό τύπωμα έγι­ νε τό Μάρτη τού 1944 στά λιθογραφεία "Ή άγκυρα” τού Δ. Βαφειάδη καί συντροφιάς, στήν Αλεξάνδρεια. Βγήκαν έκατόν τριανταπέντε άντίτυπα σέ ειδικό χαρτί "δφ φ σετ” μέ διπλή σειρά τών ξυλογραφιών, ήτοι: έξι άντίτυ­ πα έκτός-έμπορίου άριθμημένα Ε-Ε.Ι— E.E.VI, άπό τά όποια τό πρώτο προορίζεται γιά τόν ’Άγγελο Σικελιανό καί τό δεύτερο γιά τό Σπύρο Βασιλείου καί έκατόν είκοσιεννιά άντίτυπα άρι­ θμημένα Α'-ΡΚΘ' γιά τούς συνδρομητές.

Κάιρο

’Εκτός άπό τά άντίτυπα αύτά πού άπαρτίζουν τήν πρώτη έκδοση, τυπώθηκαν άκόμη είκοσι άντίτυπα σημειωμένα "Τ ” , σέ χαρτί “ ώτογκράφ” γιά τήν άποκλειστική χρήση τού Τύπου». Ή καϊρινή έκδοση'άνατυπώθηκε τό Μάη τού ’44 σέ 450 άκόμη άντίτυπα. Τήν ίδια χρονιά γνώρισε καί δυό μεταφράσεις: άγγλικά, άπό τόν Πώλ Νόρ (Νέα Ύόρκη), καί γαλλικά, άπό τόν Ό κτάβιο Μερλιέ (Aurillac Γαλλίας). Τέλος σημειώνω δτι ή περιγραφή τών «Άκριτικών» έγινε άπό αύτοψία άντιτύπων πού βρίσκονται στό άρχεΐο Μάνου Χαριτάτου, τόν όποιο εύχαριστώ θερμά κι άπ’ αύτήν έδώ τή θέση. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΕΒΗΣ

29

Δήμος Μέξης

Ή ΕΣΣΔ

μέσα από τά

Ά κο υ, πώς παίρνουνε ο ι άγέρες χιλιάδων χρόνων τή φωνή! Μέσα στό λόγο τό δικό μου δλ’ ή άνδρωπότητα πονεί Κώστας Βάρναλης

Στίς 25 Όκτώβρη - 7 Νοέμβρη 1917, ή Στρατιωτική Επαναστατική Επιτροπή τής Πετρούπολης απευθύνθηκε με τήν έκκλησή της πού είχε συντάξει ό Αένιν: «Στούς πολίτες της Ρωσίας». Εκείνη τήν ήμερα σ’ δλα τά πέρατα της γης, ό κόσμος μάθαινε, δτι ή κρατική εξουσία, γιά πρώτη φορά στήν ιστορία της ανθρωπότητας, περνούσε στά χέρια των έργαζομένων. Τό Κόμμα τών Μπολσεβίκων, επικεφαλής τής εργατικής τάξης, έκαμε τότε πράξη τή διδασκαλία τών Κ. Μάρξ - Φρ. Ένγκελς. Πελώρια ή σημασία αυτού τού γεγονότος πού ήρθε καί άλλαξε, στίς άρχές τής ταραγμένης εποχής τού ιμπεριαλισμού, τόν ρού τής ιστορίας. 'Ολόκληρη ή ανθρωπότητα ένιωσε καί νιώθει ως σήμερα βαθύτατα τήν επική παρουσία αλλά καί τό φοβερό μεγαλείο τής ’Οκτωβριανής ’Επανάστασης. Ή έπανάσταση αυτή, πού έκλεισε τά 61 χρόνια της, άποτελεϊ γιγαντιαϊο φωτεινό όρόσημο γιά τήν ιστορία τοΰ κοινωνικού άνθρώπου. Ή Γαλλική Επανάσταση τού 1789 άνοιξε τήν εποχή τοΰ καπιταλισμού. Ή ’Οκτωβριανή ’Επανάσταση τοΰ 1917 άνοιξε τήν εποχή τοΰ σοσιαλισμού. "Ολες οί επανα­ στάσεις ώς τόν Όκτώβρη τοΰ 1917, έδιω­ χναν από τήν έξουσία μιά τάξη έκμεταλλευτών κι έφερναν στή θέση της άλλους εκμε­ ταλλευτές. "Αλλαζαν άπλώς τή μορφή καί τό σύστημα της εκμετάλλευσης τοΰ άνθρώπου άπό άνθρωπο. Ή ’Οκτωβριανή ’Επανάστα­ ση έσπασε τά δεσμά κάθε είδους Ανθρώπι­ νης δουλείας. Έ φερε στήν έξουσία τήν έργατική τάξη καί τίς λαϊκές μάζες, καταργώντας τήν Ανθρώπινη εκμετάλλευση καί καταπίεση γενικά. Ή ρθ ε νά έκφράσει καί νά πραγμα­ τοποιήσει δ,τι λαχτάρησαν γενεές γενεών Αδικημένων καί Απόκληρων, δ,τι όνειροπόλησαν μέ θεωρητικές Ανατάσεις οί πιό σοφοί καί οί πιό Αγνοί άνθρωποι δλων τών έποχών καί δλων τών χωρών. Βγήκε μέσα άπό τίς ώριμες, τίς έπιτακτικές κοινωνικές Ανάγκες τής ιστορικής πορείας τοΰ Ανθρώπινου γέ­ νους. Καί στό μισό καί πλέον αιώνα πού καλύπτει τό δημιουργικό της έργο μέ τίς τεχνολογικές καί πολιτιστικές κατακτήσεις της, έδειξε τήν Αλήθεια καί τή δύναμη τών 30

σοσιαλιστικών ιδεών (Δ. Γληνός, στήν ΚΟΜΕΠ, No 19 — Νοέμβρης 1943).

Ή ’Οκτωβριανή ’Επανάσταση καί ή σοβιετική έξουσία στό φως τής ιστορικής έρευνας Γιά τήν ’Επανάσταση τοΰ Όκτώβρη 1917, γιά τήν ΕΣΣΔ καί γιά τό Κόμμα τών Μπολ­ σεβίκων (Κ.Κ.Σ.Ε.), πού Αποτελούν τρεις διαστάσεις τοΰ ίδιου ίστορικοΰ γεγονότος τής σοσιαλιστικής Αλλαγής, γράφτηκαν καί γράφονται έδώ κι έξήντα ένα χρόνια (19171978), μυριάδες ιστορικά κείμενα σ’ δλες τίς χώρες καί σ’ δλες τίς γλώσσες τής γής. Καί θά γράφονται συνεχώς. Κύρια γνωρίσματα δλων αυτών τών κειμένων άπό τίς πρώτες μέρες τής μεγάλης έπανάστασης καί τής σοβιετικής έξουσίας, στάθηκαν βασικά δύο: ’Α πό τό ένα μέρος ή αισιόδοξη κι έποικοδομητική Αξιολόγηση μέ έξάρσεις συχνά διθυ­ ραμβικές. Ά π ό τό άλλο ή «Αμφισβήτηση» κι ή πολεμική. Αντιπροσωπεύουν δυό κατηγο­ ρίες πολιτικής συμπεριφοράς στό χώρο τής ιστορικής έρευνας, πού έχουν κι αυτές τήν ιστορία τους. Μιά ιστορία πού Αρχίζει άπό τίς θεωρητικές διακηρύξεις καί Αναλύσεις τοΰ φαινομένου τής ΕΣΣΔ Από τόν Β. I. Αένιν καί τήν «Αμφισβήτησή» του άπό τόν

κείμενα των ιστορικών της Κ. Κάουτσκυ. Ή προσωπικότητα τοϋ Β. I. Λένιν άποτελεΐ στη δομή τής σοσιαλιστικής αλλαγής τοΰ 1917 τό ύποκειμενικό στοιχείο — τόν άνθρώπινο παράγοντα με τή δύναμη των γνώσεων του καί τής σκέψης του. Στις έπικρίσεις τοΰ Κ. Κάουτσκυ γιά την κατάλυ­ ση τής «δημοκρατίας» άπό τούς μπολσεβί­ κους καί τήν έπιλογή τής βίας γιά τό πέρα­ σμα στό σοσιαλισμό, άπάντησε ό Β. I. Λένιν μέ τό έργο του: «Ή προλεταριακή επανά­ σταση καί ό άποστάτης Κάουτσκυ» (“Α παν­ τα XXVIII, 213-309). Οί επικρίσεις τοϋ Κ. Κάουτσκυ περιέχονται στήν μπροσούρα του: «Ή δικτατορία τοΰ προλεταριάτου» (Wien, 1918). Έ να έργο «άμφισβήτησης» τής ΕΣΣΔ καί πολεμικής κατά τής δικτατορίας τοΰ προλεταριάτου στό δνομα τής «καθαρής δημοκρατίας». Έ τσι, οί ρίζες των ιστορικών έκτιμήσεων τής ΕΣΣΔ βρίσκονται σ’ αυτά τά δυό βιβλία πού εκφράζουν άντίθετη πολιτι­ κή συμπεριφορά απέναντι της. Εχθρική κι άρνητική ό ηγέτης τής II Διεθνούς. Α ισιόδο­ ξη κι εποικοδομητική ό όδηγητής των οικο­ δόμων τής ΕΣΣΔ. Ή σημασία τοΰ βιβλίου τοΰ Β. I. Λένιν είναι ευρύτερη. Πρόκειται γιά ένα έργο πολεμικής κατά τών κάθε λογής έχθρών τής ΕΣΣΔ άπό τ’ άριστερά. Μέ κριτήριο τήν πολιτική συμπεριφορά άπέναν­ τι στήν πραγματικότητα τής ΕΣΣΔ καί τήν ιστορική παρουσία τών θεσμών της, ό αρχη­ γός τοΰ παγκόσμιου έργατικοΰ κινήματος έδωσε σ’ δλους τούς «σοσιαλιστές» τής επο­ χής του ένα άνεπανάληπτο μάθημα. Δέ χαρί­ στηκε σέ κανέναν. Έ βαλε μέσα σέ εισαγωγι­ κά τό μαρξισμό δλων τών «ιπποτών τής Διεθνοΰς τής Βέρνης καί τής κίτρινης II Διεθνούς» ("Απαντα XXX, 37). Υ πήρξε αύστηρός καί στόν Γ. Πλεχάνωβ ακόμη. Έ τσι ξεκίνησε ή υπεράσπιση καί ή «άμφισβήτηση» τής ΕΣΣΔ. Ή κοινή ιστορική πο­ ρεία τους πέρασε άπό διάφορα στάδια. Ση­ μάδεψαν αύτή τήν πορεία μεγάλοι σταθμοί.

Στό μεσοπόλεμο (1918-1939). Στόν πόλεμο (1940-1945). ’Α πό τήν άπελευθέρωση καί τήν πτώση τοΰ φασισμοΰ ως τό XX Συνέδριο τοΰ ΚΚΣΕ. Καί σέ συνέχεια ως τίς ήμέρες μας. Στά χρονικά αύτά διαστήματα άλλαξαν μορφές. Μερικές φορές μπερδεύτηκαν άμοιβαΐα σέ κάποια σχήματα αυτοκριτικής. Καλ­ λιεργήθηκαν μύθοι. ’Εδώ ό Στάλιν. ’Εκεί ό Τρότσκυ. Τώρα ή άπομυθοποίηση — ό εύρωκομμουνισμός καί ό μαοϊσμός. ’Αλλά ή ούσία τοΰ προβλήματος δέν άλλαξε. Οί κοι­ νωνικές καταβολές του συνδέονται μέ τή νομοτέλεια τών ιστορικών δρων στήν Ευρώ­ πη τοΰ XX αιώνα καί τή διαλεκτική συνάρ­ τησή τους. Πίσω άπό τήν «άμφισβήτηση», άγεξάρτητα άπό τίς προθέσεις τών φορέων της δπου τά κίνητρα ύπήρξαν έντιμα, έκ τών πραγμάτων ύπάρχει ένα σοβαρό ϋέμα τέτοι­ ας ή τέτοιας παρεμβολής τοϋ ταξικόν έχϋροϋ, πού τό όλιγότερο — δταν δηλ. δέν υπάρχει θέμα ύπόπτων διασυνδέσεων — έν πάση περιπτώσει ώφελεΐται άπό τό υλικό τής «άριστερής» ή «δημοκρατικής» έπίκρισης τής ΕΣΣΔ. Δέν γινόταν άλλιώς. Ή ιστορία τής άνθρωπότητας είναι πάντοτε ή ιστορία τής πάλης τών τάξεων. Οί ιστορικές άναφορές στήν ΕΣΣΔ έξαντλοΰν δλες τίς ποικιλίες πολιτικής συμπεριφοράς άπέναντί της. Ή ’Οκτωβριανή ’Επανάσταση, ή σοβιετική εξουσία καί τό Κομμουνιστικό Κόμμα τής Σοβιετικής Ένωσης, δέν επιδέχονται άπολιτικές εκτιμήσεις. ’Απέναντι τους ό ιστορικός καλείται νά πάρει &έση στό πρόβλημα τής άποδοχής ή «άμφισβήτησης» τής σοβιετικής έξουσίας.

Τό χρονικό τοΰ Τζών Ρήντ Στήν άτελείωτη σειρά τών ιστορικών τής ΕΣΣΔ πρώτος έρχεται ό άμερικανός δημοσι­ ογράφος καί επαναστάτης Τζών Ρήντ μέ τό βιβλίο του: «Δέκα μέρες πού συγκλόνισαν 31

τόν κόσμο». Τό βιβλίο αύτό, πού δέν είναι ιστορική έργασία σπουδής άλλά ένα ζωντα­ νό ρεπορτάζ μέ διαστάσεις χρονικού των πρώτων ήμερων τής Επανάστασης τού 1917 στήν Πετρούπολη, έκδόθηκε στίς άρχές τού 1919 στή Νέα 'Υόρκη. Τόν ίδιο χρόνο ό συγγραφέας του ήρθε στή Ρωσία γιά δεύτερη φορά κι ό Β. I. Λένιν τού γράψε τόν πρόλο­ γο γιά τή νέα άμερικανική έκδοση. Στή ρωσική γλώσσα τό βιβλίο τού Τζών Ρήντ έκδόθηκε 11 φορές. Ή πρώτη στά 1923. Τέσσερις εκδόσεις τό 1924. Ά λλη τό 1925. Δύο στά 1927 καί άπό μία στά 1928, 1929 καί 1930. "Ολες τους σχεδόν μέ προλόγους τού Β. I. Λένιν καί τής Ν.Κ. Κρούπσκαγια. Πρόκειται γιά ένα βιβλίο μέ παγκόσμια εκδοτική επιτυχία. Ή ευχή τού Β. I. Λένιν νά έκδοθεΐ σέ έκατομμύρια άντίτυπα καί νά μεταφραστεί σ’ δλες τίς γλώσσες, εισακού­ στηκε κι εκπληρώθηκε άπό τούς προλετάρι­ ους δλης τής γής. Στήν Ε λλάδα οί «Δέκα μέρες πού συγκλόνισαν τόν κόσμο» μετα­ φράστηκαν καί τυπώθηκαν, άν δέν κάνω λάθος, τέσσερις φορές. Οί τρεις τελευταίες άπό τίς έκδόσεις «Οί Φίλοι τής Ιστορίας», Τ. Δρακόπουλου καί «Γνώσεις». Ή έκδοση των «Φίλων τής 'Ιστορίας» έγινε μέ έπιμέλεια τού Κ. Βάρναλη καί εισαγωγικό σημεί­ ωμα τού Μάρκου Αύγέρη. Ό τίτλος δμως: «'Ιστορία τής Ρωσικής Επανάστασης» ξε­ περνάει τό χαρακτήρα, τή δομή καί τά δρια τής έργασίας τού Τζών Ρήντ. Ωστόσο δέν υπερβάλλει ό Μάρκος Αύγέρης δταν γράφει πώς ό συγγραφέας φιλοδόξησε νά κάνει ένα καλό κι ευσυνείδητο ρεπορτάζ καί έκανε ένα κλασικό έργο. Μιά εποποιία πού μέσα άπό τή διήγησή της νιώθει κανείς τίς ώκεάνιες κοσμογονικές δυνάμεις νά κινούνται γιά τήν άνανέωση τού κόσμου. Γιά τό έργο αύτό τού Τζών Ρήντ, πού ό Β. I. Λένιν τό διάβασε μέ «άπειρο ένδιαφέρον κι άμείωτη προσοχή ως τό τέλος» καί τό «συνιστά μ’ δλη του τήν καρδιά στούς έργάτες δλων τών χωρών», ό λόγος τού άρχηγοΰ τής Μεγάλης Σοσιαλιστι­ κής ’Επανάστασης τού 1917 είναι καθορι­ στικός τής άξίας του: «Δίνει σωστή κι έξαιρετικά ζωντανή εικό­ να τών γεγονότων, πού έχουν τόσο μεγάλη σημασία γιά νά καταλάβει κανείς τί είναι ή προλεταριακή έπανάσταση καί τί είναι ή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου. Τά ζητήμα­ τα αυτά είναι σήμερα δέμα γιά γενική συζή­ τηση. Π ρίν δμως δεχδεΐ κανείς ή άπορρίψει τίς ιδέες πού άντιπροσωπεύουν, είναι άπαραίτητο νά καταλάβει δλη τή σημασία της δέσης πού δά πάρει. Χ ωρίς καμιά άυ,φιβο32

λία, τό βιβλίο τοϋ Τζών Ρήντ δά βοηδήσει στή διαφώτιση τοϋ δεμελιώδους αύτοϋ προ­ βλήματος τοϋ παγκόσμιου έργατικοϋ κινή­ ματος». Ό Β. I. Λένιν έγραψε τόν πρόλογο στά 1919. Λίγους μήνες πιό πρίν, τόν Όκτώβρη Νοέμβρη 1918, είχε γράψει τό βιβλίο του «Ή προλεταριακή έπανάσταση καί ό άποστάτης Κάουτσκυ». 'Ο Τζών Ρήντ, μέσα σ’ ένα κλίμα άγνοιας καί σύγχυσης τών πολλών άλλά καί άδίστακτης συκοφαντίας καί ψευτιάς τών εχθρών τού σοσιαλισμού, πολέμησε αυθόρ­ μητα τήν «άμφισβήτηση» γιά τή σοβιετική έξουσία καί υπερασπίστηκε τίς ιδέες καί τή μεγάλη πράξη τής προλεταριακής έπανάστασης, μέ μόνο δπλο τή δύναμη καί τήν άλήθεια τού ζωντανού ρεπορτάζ. Αύτό τό ρε­ πορτάζ ήταν ή άμεση επιβεβαίωση τών άπόψεων τού Β. I. Λένιν. Μιά πολύτιμη καί άνιδιοτελής προσφορά στόν άγώνα του. Ή δικαίωσή του. Ό Β. I. Λένιν έπισημαίνει μέ ζεστά λόγια, γιά τό συγγραφέα καί τό έργο του, αύτή τήν προσφορά.

Ή ιστοριογραφία τής προσωπολατρίας καί ή «άμφισβήτηση» τοΰ τροτσκισμού Στίς 21 ’Ιανουάριου 1924 πεθαίνει ό Β. I. Λένιν. "Ως τό θάνατό του, μέ τό ήγετικό του κύρος άποδυνάμωνε τίς άντιθέσεις καί τίς φυγοκεντρικές τάσεις μέσα στήν ΚΕ τού ΚΚΣΕ. Ή παρουσία του καί ή παρέμβασή του ήταν άποφασιστικός συντελεστής άναστολής καί συμβιβασμού. Ό θάνατός του δμως έθεσε άμέσως πρόβλημα άρχηγίας. Καί ή μάχη στό πολιτικό εποικοδόμημα τής ΕΣΣΔ καί τοΰ ΚΚΣΕ γιά τήν άρχηγία, υπήρξε μεταξύ τών διαδόχων τοΰ Β. I. Λένιν σκληρή. Πρωταγωνιστές της στάθηκαν ό Λ. Μπρονστάιν - Τρότσκυ κι ό ’Ιωσήφ Β. Στάλιν. Ή βίαιη σύγκρουσή τους κάλυψε δλο τό φάσμα τής έπαναστατικής πρακτικής καί θεωρίας μέ κεντρικό σημείο άναφοράς στό λενινισμό. Ό Β. I. Λένιν καί ή διδασκαλία του έγιναν γιά δλους tabou. Ό Λ. Τρότσκυ μέ τά «Μαθήματα τοΰ Όκτώβρη» τοΰ 1924, διεξεδίκησε τό προβάδισμα, ύποστηρίζοντας δτι αύτός, μαζί μέ τόν Λένιν, υπήρξε ό άληθινός πρωταγωνιστής καί ήγέτης τής έπανάστασης. Στόν ισχυρισμό του αύτό άπάντησε άμέσως ό I. Β. Στάλιν (Τροτσκι­ σμός ή Λενινισμός [Μπολσεβίκικα Τετρά­ δια] No 7 - 2 Ίανουαρ. 1925). Έ τσι άρχισε ή

μεγάλη διένεξη. ’Α πό τόν προσωπικό ρόλο τους ώς συμπρωταγωνιστών, με τόν Β. I. Λένιν, στην έπανάσταση καί την οικοδόμηση του σοσιαλισμοί], ή διένεξή τους έπεκτείνεται στόν ιδεολογικό χώρο καί την προβλημα­ τική της ΕΣΣΔ. Ποια είναι ή όρθή έρμηνεία τοϋ λενινισμοί]; Μπορεί νά έπιτύχει ό σοσια­ λισμός σέ μιά μόνο χώρα; Ή παλιά «άμφισβήτηση» παρουσιάζεται τώρα μέ νέα μορφή καί νέο περιεχόμενο. Γίνεται ή άντιπολίτενση τών έτών 1924 - 1936, πού μάχεται τό «κατεστημένο» τοΰ I. Β. Στάλιν. 'Ο τελευταί­ ος έχει τή συμπαράσταση τής ΚΕ τοΰ ΚΚΣΕ. Καί επιβάλλεται. Ή επιβολή του πραγματο­ ποιήθηκε εξαιρετικά δύσκολα. Μέ σκληρούς άγώνες πού δόθηκαν μέσα στίς όλομέλειες, τίς συνδιασκέψεις καί τά συνέδρια αύτής τής περιόδου. Ό Λ. Τρότσκυ περιορίστηκε στήν αρχηγία τής άντιπολίτευσης καί τών παρα­ φυάδων της. Ή άντιπολιτευτική του δραστη­ ριότητα είναι άδίστακτη καί «ιταμή» (L. Aragon: Ιστορία τής Σοβιετικής Ένωσης 1917 - I960· Μετ. Ά ρ η Α λεξάνδρου. Ε κ ­ δόσεις Φυτράκη Ο.Ε., Ά θήνα ι [1963] Α' 361). Στίς 11-10-1927 ή Κεντρική ’Επιτροπή ’Ελέγχου άποφασίζει τή διαγραφή του άπό τό Κόμμα. Ά π ό τήν Ά λ μ α - Ά τ α , δπου έκτοπίζεται τό 1928, δπως ό ίδιος άναφέρει στήν αυτοβιογραφία του, συνεχίζει τή συνω­ μοτική καί άντιπολιτευτική του δράση. Τά δρια ανοχής τής ΚΕ τοΰ ΚΚΣΕ άπέναντί του έξαντλοΰνται πλέον. Στίς 20-1-1929 άποφασίζεται ή έξορία του έκτός τών σοβιετικών συνόρων κι ό Λ. Τρότσκυ μέ τήν οίκογένειά του περνάνε στήν Τουρκία. "Ως τό θάνατό του, δέν θά πάψει νά μιλάει καί νά γράφει γιά τήν «προδομένη έπανάσταση».

Γύρω άπό τά πρόσωπα τοΰ I. Β. Στάλιν καί τοΰ Λ. Τρότσκυ, θά καλλιεργηθούν συ­ στηματικά δύο μύθοι. Ό μύθος γιά τό πρόσ­ ωπο τοΰ I. Β. Στάλιν θά προσθέσει στό μαρξισμό - λενινισμό καί τό «σταλινισμό». Καί ή «επίσημη» ιστορία τοΰ ΚΚΣΕ καί τής ΕΣΣΔ θά υπηρετήσει αύτόν τό μύθο ώς τό XX Συνέδριο (14-2-1956) φανατικά. Ό μύ­ θος γιά τό πρόσωπο τοΰ Λ. Τρότσκυ θά τοΰ προσδώσει τήν αίγλη τοΰ Ιεραπόστολου τής Μεγάλης Σοσιαλιστικής ’Επανάστασης πού «προδόθηκε» καί τοΰ θύματος τής σταλινι­ κής τρομοκρατίας πού έχασε τήν άναφαίρετη θέση του στήν άρχηγία τοΰ ΚΚΣΕ καί τοΰ σοβιετικού κράτους. Μέσα σ’ αύτό τό κλίμα τής «προσωπολατρίας», ή «άμφισβήτηση» πού έγινε άντιπολίτευση στά χρόνια 19241929, θά συνεχιστεί μέ νέα πάλι μορφή. Ά π ό εδώ καί πέρα ή «άμφισβήτηση» θά έκφράζεται άπό τόν τροτσκισμό καί τή Δ' Διεθνή σέ δογματική άντιπαραβολή μέ τό σταλινισμό καί τήν Γ' Διεθνή. Ά π ό τίς ιστορίες τοΰ ΚΚΣΕ καί τής ΕΣΣΔ αύτής τής έποχής (1924 - 1956), τυπικές περιπτώσεις άποτελοΰν: Ή «Ιστορία της Ρώσικης Επανάστα­ σης» τοΰ Λεόν Τρότσκυ. Καί ή «'Ιστορία τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος τής Σοβιετικής °Ένωσης (Μπολσεβίκων)» πού συντάχτηκε άπό επιτροπή τής Κ.Ε. τοΰ ΚΚΣΕ τό 1938. Καί οί δυό αυτές ιστορίες είναι έργα πολεμικής. Ή πρώτη γράφτηκε άπό τόν Λ. Τρότσκυ τό 1930, δταν ήταν εξόριστος στήν Τουρκία. Ό τροτσκισμός, σέ μιά έξαρση υπερβολής καί πολιτικής σκοπιμότητας, κατατάσσει αύτό τό έργο άνάμεσα «στά μεγάλα, τά μνημειακά έργα πού γράφτηκαν στό κύλισμα τών αιώνων» (σημείωμα τοΰ 33

μεταφραστή Λ. Μιχαήλ στην έλληνική έκδο­ ση των «Νέων Στόχων», ’Αθήνα 1971). Εί­ ναι άλήθεια πώς έδώ ό Λ. Τρότσκυ — μεγάλος άλλωστε τεχνίτης τοϋ γραπτού λό­ γου — άκολουθεΐ έναν καινούριο τρόπο ιστοριογραφίας, δπου έπισημαίνεται ή άμε­ ση επέμβαση των λαϊκών μαζών στά ιστορι­ κά γεγονότα ώς πρωταγωνιστών κι δπου τά πρόσωπα μόνο στό μέτρο πού «διαποτίζονται» άπό αυτή τή βίαιη εισβολή τών μαζών στήν περιοχή τών «πεπρωμένων» τους μπο­ ρούν νά τήν έκφράσουν ήγετικά. ’Αλλά είναι εξίσου άληθινό καί τό γεγονός πώς μιά τέτοια δομή στήν έπεξεργασία τού υλικού της ’Επανάστασης τού Όκτώβρη 1917, έπιτρέπει στό συγγραφέα, πού πήρε ένεργό μέρος στά γεγονότα τής κοσμοϊστορικής αλ­ λαγής, μιά ηγετική αύτοπροβολή. ’Α πό τήν «Ιστορία τής Ρώσικης ’Επανάστασης», ό Λ. Τρότσκυ άντλεϊ τούς τίτλους αρχηγίας τον ΚΚΣΕ μετά τό θάνατο τού Β. I. Λένιν στά χρόνια τής εσωκομματικής πάλης (1924 1929). Ή Ρώσικη ’Επανάσταση είναι ή άμε­ ση καί βίαιη επέμβαση τών λαϊκών μαζών στά ιστορικά γεγονότα τού 1917. ’Αλλά οί μάζες δέν ρίχτηκαν στήν έπανάσταση μέ ένα έτοιμο στίς λεπτομέρειές του σχέδιο κοινωνι­ κής άλλαγής. Ή έπαναστατική τους ψυχολο­ γία καί δραστηριότητα σφραγίστηκε άπό τό στυφό αίσθημα πώς δέν μπορούν πιά νά υποφέρουν τό παλιό καθεστώς. Τό πολιτικό τους πρόγραμμα ύπήρξε άποκλειστικό έργο τού «διευθυντικού κύκλου» τής τάξης τους.

34

Αυτό τό πρόγραμμα επαληθεύτηκε — ήταν άπαραίτητο νά έπαληθευτεΐ — άπό τά γεγο­ νότα καί επιδοκιμάστηκε άπό τίς έπαναστατημένες λαϊκές μάζες πού συνειδητοποιήθη­ καν στό χώρο τής κοινωνικής κρίσης, μέ τή «μέθοδο τών διαδοχικών προσεγγίσεων». Ό ρόλος αυτός τού προγραμματισμένου κοινω­ νικού προσανατολισμού τών μαζών, ιστορι­ κά άνήκει άκριβώς στό Κόμμα τών Μπολσε­ βίκων καί τούς ήγέτες του. Έ τσι, ό Λ. Τρότσκυ φθάνει «αντικειμενικά» καί «αμε­ ρόληπτα» στήν ιστορική δικαίωση τού δικόν τον ρόλον μέσα στό κόμμα καί μέσα στήν έπανάσταση. Ποιός ήταν ό ήγέτης - άρχηγός τού Κόμματος τών Μπολσεβίκων; Ό Λ. Τρότσκυ γράφει στό «Συμπέρασμα» τής 'Ιστορίας του: « Ά π ό τίς 2 5 τον Όκτώβρη μπήκε έπικεφαλής τής Ρωσίας ό Αένιν, ή μεγαλύτερη μορφή τής πολιτικής ιστορίας αντής τής χώρας. Περιστοιχιζόταν άπό εναέπιτελεΐο άπό συν­ εργάτες πού, μέ την όμολογία τών χειρότε­ ρων έχϋρών, ήξεραν τί ήϋελαν καί εΐταν ικανοί νά παλέψονν γιά νά φϋά σονν ατούς σκοπούς τονς» (Ιστορία τής Ρώσικης ’Επα­ νάστασης. Έλλην. έκδοση «Νέων Στόχων» [1971] V, 599). Ό π ε ρ έδει δεΐξαι! Τό 1924 έπαψε νά υπάρχει ό Λένιν. Κι ό πιό άξιος, ό καλύτερος άπό τούς «συνεργάτες πού ήξεραν τί ήθελαν καί ήταν ικανοί νά παλέψουν γιά νά φθάσουν στούς σκοπούς τους» ήταν ό Λ. Τρό­ τσκυ! Αυτός πού δέν έλειψε ούτε στιγμή άπό

τό πλευρό τοΰ Β. I. Λένιν. Καί πού «μαζί» έκαναν τήν επανάσταση, άφοΰ «μαζί» την όργάνωσαν προηγουμένως. Νά γιατί τοΰ άνήκει ή διαδοχή καί ή άρχηγία. Στό τελευ­ ταίο κεφάλαιο τής «'Ιστορίας» του (Κεφ.

XXIV — Τό συνέδριο της σοβιετικής δικτα­ τορίας) ό Λ. Τρότσκυ αύτομυθοποιείται καί αύτοπροβάλλεται ώς συμπρωταγωνιστής μέ τόν Β. I. Λένιν στην ιστορική άπόφαση γιά τήν έξέγερση καί τήν άνάληψη τής έξουσίας άπό τά σοβιέτ των έργατών, των στρατιωτών καί των άγροτών. Στήν «'Ιστορία τής Ρώσικης Επανάστα­ σης» τοΰ Λ. Τρότσκυ, ό I. Β. Στάλιν δέν έχει άπολύτως καμιά θέση. ’Αλλά κι ό τελευταί­ ος, δταν πέρασε ό Λ. Τρότσκυ στήν άντιπολίτευση διεκδικώντας τήν ήγεσία, έκανε, μεταξύ άλλων, άμεσο στόχο του τήν άπομυϋοποίηση τοΰ Λ. Τρότσκυ. Μέ τή σειρά του έσβησε κι αυτός τόν Λ. Τρότσκυ άπό τή σοβιετική ιστορία κι ύψωσε τό δικό του μύΰο. Ό μύθος τοΰ I. Β. Στάλιν κατέληξε νά πάρει άπίθανες διαστάσεις — ένας μύθος γιά ένα Στάλιν πού ύπήρξε, σχεδόν τό ίδιο δπως κι ό Λένιν, ό μοναδικός δημιουργός τής ’Οκτωβριανής ’Επανάστασης κι δλων των έπιτευγμάτων τοΰ σοβιετικοΰ λαοΰ. Μέ­ σα σ’ ένα κλίμα εξωπραγματικής προσωπο­ λατρίας, ένας τεράστιος μηχανισμός πολύ­ τροπης προπαγάνδας πρόβαλε τήν προσωπι­ κότητα τοΰ I. Β. Στάλιν σάν θρυλική μορφή άνεπανάληπτης μεγαλοφυΐας. Μπροστά του δλα τά άλλα πρόσωπα τής παλιάς φρουράς των μπολσεβίκων — φυσικά πρώτος άνάμεσά τους ό Λ. Τρότσκυ — σβήστηκαν ή άμαυρώθηκαν. Ή άναφορά σ’ αΰτά γινόταν γιά νά δοθοΰν άνάγλυφα οί διαφωνίες τους μέ τόν Λένιν καί νά έξαρθοΰν τά λάθη τους. ’Απεναντίας, ή δποια συμβολή τοΰ Στάλιν τονίζονταν πάνω άπό κάθε μέτρο. Μιά φυσι­ ογνωμία φουσκωμένη μέ ιδιότητες μεγάλου θεωρητικοΰ καί μεγάλου όργανωτή. Στόν τροτσκισμό άντιπαρατάσσεται τώρα ό στα­ λινισμός — ή μοναδική έρμηνεία καί άνάπτυξη τοΰ λενινισμοΰ. Ή καλλιέργεια τοΰ μύθου γιά τόν I. Β. Στάλιν άρχισε τό 1924. Ό ίδιος ό μύθος κατέρρευσε μέ τήν καταλυ­ τική κριτική τοΰ XX Συνέδριου τοΰ ΚΚΣΕ στά 1956. Στό μεσουράνημά του έδωσε στήν ΕΣΣΔ τήν «έπίσημη» ιστορία της. Είναι ή «Ιστορία τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος τής Σοβιετικής Ένωσης (Μπολσεβίκων)», 1938 (έλληνική έκδοση «Νέων Βιβλίων», ’Αθήνα 1946). Έ να ντοκουμέντο τής ιστορι­ ογραφίας τής προσωπολατρίας μέ κεντρικό

θέμα τό μύθο τοΰ I. Β. Στάλιν στήν τελική του μορφή.

Τά Πρακτικά των συνεδριάσεων τής Κ.Ε. τοΰ Κόμματος των Μπολσεβίκων (4/8/1917 - 24/2/1918) Ή πρώτη έκδοση τών Πρακτικών έγινε άπό τόν Στάλιν γιά πρώτη φορά τό 1929. Ή δεύτερη έκδοσή τους έγινε ένα χρόνο μετά τό XX Συνέδριο, τό 1958. Καί στίς δυό περι­ πτώσεις ό ρόλος τών Πρακτικών τής ΚΕ τοΰ Κόμματος τών Μπολσεβίκων, ύπήρξε άπομυθοποιητικός. Έ παιξαν ένα ρόλο πολιτικό στήν άποκατάσταση τής ιστορικής άλήθειας. Συνετέλεσαν στή διάλυση όρισμένων μύθων πού είχαν σκοπό τους νά προσδώσουν ιδιαί­ τερη ή Αποκλειστική άξια σ’ ορισμένες προσ­ ωπικότητες τής μεγάλης νίκης τοΰ Όκτώβρη 1917. (G. Boffa, Εισαγωγή στήν ιταλική έκδοση τών Πρακτικών μέ τόν τίτλο I Bolsevichi e la rivoluzione d’Ottobre [Edittori Riuniti], έλλην. έκδοση «Εξάντας» 1975, σ.

18). Ή πρώτη δημοσίευσή τους άπέβλεπε στήν άπομυθοποίηση τοΰ Λ. Τρότσκυ. Έ γι35

νε μέ κίνητρο τήν άναζήτηση της άληθινής εκδοχής των γεγονότων. Φυσικά ό I. Β. Στάλιν δεν έπέτρεψε άπό τότε τήν έπανέκδοση των Πρακτικών. Είχε ήδη υψώσει τό δικό του τό μύθο καί άπρεπε νά προστατευτεί ό ίδιος πιά άπό τό καταλυτικό τους περιεχόμε­ νο! ’Αλλά τριάντα χρόνια αργότερα θ ά χρη­ σιμοποιηθούν γιά τήν άπομυθοποίηση τοΰ I. Β. Στάλιν αυτή τή ψορά. 'Ωστόσο τά Πρακτι­ κά, δπως σωστά παρατηρεί ό G. Boffa, δεν «καταστρέφουν» καμιά άπ’ τίς προσωπικό­ τητες τής παλιάς φρουράς τών μπολσεβίκων. Πολύ περισσότερο δεν «καταστρέφουν» τίς προσωπικότητες τών Λ. Τρότσκυ καί I. Β. Στάλιν, πού ό ρόλος τους δέν υπήρξε ούτε δεύτερης σειράς ούτε άμελητέος. ’Αλλά βά­ ζουν τά πράγματα στή θέση τους. Ά ποκαθιστοϋν αύτές τίς προσωπικότητες στίς αληθι­ νές τους διαστάσεις. Δίνουν τό μέτρο τής πραγματικής τους συμμετοχής στά κρίσιμα γεγονότα πού άρχισαν μέ τήν ήμιπαρανομία τών μπολσεβίκων τόν ’Ιούλιο τοΰ 1917 καί περνώντας άπό τή μεγάλη νίκη τοΰ Όκτώβρη άλλά καί τίς πρώτες κρίσεις τής σοβιετι­ κής εξουσίας καταλήγουν στή συνθήκη τοΰ Μπρέστ - Λιτόφσκ, τό Φεβρουάριο τοΰ 1918. Ειδικά γιά τόν I. Β. Στάλιν τά Πρακτικά άναιροΰν δλες τίς εχθρικές μαρτυρίες πώς δήθεν ώς τή στιγμή πού άρχισε τήν άνοδό του (1924) δέν ήταν παρά ένας άγνωστος.

36

Στήν «Ιστορία τής Ρώσικης ’Επανάστασης» τοΰ Λ. Τρότσκυ άγνοεϊται ό Στάλιν έντελώς. Τά Πρακτικά τόν άποκαθιστοΰν. 'Απλώς διαψεύδουν τή διακήρυξη τής σταλινικής ύμνολογίας πώς ήταν τότε ό «μόνος» άληθινός καί στενός συνεργάτης τοΰ Β. I. Λένιν. ’Α πό τά Πρακτικά άναδύεται άπλή καί άνεπιτήδευτη ή ιστορική άλήθεια γιά τούς δυό πρωταγωνιστές τής έσωκομματικής πάλης τών έτών 1924 - 1936 καί έπαληθεύεται ό χαρακτηρισμός πού τούς έδωσε ό Β. I. Λένιν στήν Πολιτική του Διαθήκη σάν «δυό έξέχοντες ήγέτες της τωρινής Κεντρικής Ε π ι­ τροπής». Χωρίς άλλο ή έπανέκδοση τών Πρακτι­ κών τών συνεδριάσεων τής Κεντρικής ’Επι­ τροπής τοΰ Κόμματος τών Μπολσεβίκων στήν περίοδο τών μηνών τής έπαναστατικής νίκης άλλά καί τών πρώτων προβλημάτων τής σοβιετικής έξουσίας (Αύγουστος 1917 Φεβρουάριος 1918), προσφέρει πολύτιμο άρχειακό υλικό στήν ιστορική έρευνα γιά τό ΚΚΣΕ καί τήν ΕΣΣΔ. Μέσα σ’ αύτούς τούς μήνες έγιναν κρίσιμες επιλογές. Οί βίαιες συγκρούσεις καί οί πολιτικές μάχες πού δόθηκαν τότε μέσα στόν έπαναστατικό πυ­ ρήνα, άπό τούς ήγετικούς παράγοντες τής πρώτης σοσιαλιστικής επανάστασης στόν κόσμο, προδιαγράφουν δλα τά σχίσματα καί τίς άνίατες άντιθέσεις πού άκολούθησαν λίγα χρόνια πιό ύστερα. Ά π ό τά Πρακτικά — γιά νά γυρίσω καί πάλι στόν I. Β. Στάλιν — προκύπτει πώς ό τελευταίος σέ δλες τίς κρίσιμες έπιλογές καί έσωτερικές διενέξεις αύτής τής ιστορικής περιόδου, έπαιρνε βασι­ κά τίς ίδιες θέσεις μέ τόν Λένιν. Ά λλά δέν ήταν ό μόνος πού συμφωνούσε πάντοτε μέ τόν Β. I. Λένιν, ώστε στήν περίοδο 1924 1929 νά διεκδικεϊ γιά τόν έαυτό του άποκλειστικότητα συνέπειας πρός τό λενινισμό. 'Υπήρξαν κι άλλοι, δπως λ. χ. ό Σβερντλώφ. 'Η έπανέκδοση τών Πρακτικών είναι μιά μεγάλη προσφορά στό διεθνές έργατικό κί­ νημα. Ή έλληνική έκδοση έχει τίτλο: «Οί Μπολσεβίκοι στήν ’Οκτωβριανή ’Επανάστα­ ση». ’Επιμέλεια - Σημειώσεις Giuseppe Bof­ fa. Ε ξάντας, Α θ ή να 1975. Μεταφραστής ό Λουκάς Θεοδωρακόπουλος, πού σημειώνει στήν εισαγωγή του δτι γιά τούς Έλληνες ένα άπό τά πολυτιμότερα διδάγματα τών Πρα­ κτικών είναι ό ύποδειγματικός τρόπος μέ τόν όποιο λειτουργούσε μέσα στήν ΚΕ τοΰ Κόμ­ ματος τών Μπολσεβίκων αύτό πού στήν πολιτική όρολογία τών καταστατικών τών Κ.Κ. δλων τών χωρών τής γής όνομάζεται «έσωκομματική δημοκρατία». Καί μάλιστα

μέσα στις πιό κρίσιμες ώρες της Μεγάλης Σοσιαλιστικής Επανάστασης, ποΰ τά πρω­ τοφανέρωτα καί δραματικά της γεγονότα άπαιτοΰσαν όχι άπλώς υπεύθυνους άλλά πρωτότυπους χειρισμούς στίς άποφασιστικές γιά τήν ίδια τήν τύχη της επιλογές, μέ φυσικό επακόλουθο τίς όξύτατες διαφωνίες καί συγκρούσεις των μελών τοΰ έπαναστατικοΰ πυρήνα των μπολσεβίκων. Στήν πρώτη έκδοση τών Πρακτικών (Protokoly Tsentral’nogo Komiteta RSDRP, 1929) στηρίζει πολλές απόψεις του γιά τά γεγονότα καί τούς ήγέτες της ’Οκτωβριανής ’Επανάστασης κι ό άγγλος καθηγητής Εdward Η. Carr. Ό Ε. Carr, πού όπως δηλώνει ό ίδιος στόν πρόλογο τοΰ βιβλίου του: «Ιστορία τής Σοβιετικής Ένωσης» (ελληνι­ κή έκδοση Α' τόμου, γιά τήν περίοδο 1917 1923, «'Υποδομή», ’Αθήνα [1977], μετάφρα­ ση - επιμέλεια Ά νδρέα Παππά) δέν έχει «ούτε μαρξιστικές ούτε ρωσικές καταβολές», χρησιμοποιεί τά Πρακτικά μέ τήν ευσυνειδη­ σία ενός άντικειμενικοΰ ιστορικού καί άξιολογεΐ τό ύλικό τους σάν άρχειακή πηγή στήν έξιστόρηση τής ΕΣΣΔ. Γιά ένα μελετητή τής σοβιετικής ιστορίας πού ένδιαφέρεται γιά άμερόληπτες εκτιμήσεις καί γιά μιά διαχεί­ ριση τών θεμάτων της όσο γίνεται πιό αντι­ κειμενική καί έξω άπό μυθικές κατασκευές, ή εργασία τοΰ Ε. Η. Carr είναι πραγματικά ένα πολύτιμο βοήθημα. Ό πρώτος τόμος τής 'Ιστορίας τοΰ Ε. Η. Carr χωρίζεται σέ τρία μέρη. Στό πρώτο μέρος γίνεται μιά άναδρομή στήν ιστορία τής ρωσικής σοσιαλδημο­ κρατίας πρίν τό 1917 καί περιγράφεται ή κατάληψη τής έξουσίας άπό τό Κόμμα τών Μπολσεβίκων. Στό δεύτερο μέρος άναλύεται ή συνταγματική καί πολιτική δομή τοΰ νέου καθεστώτος. Στό τρίτο ιστορείται διεξοδικά ή γένεση τής ΕΣΣΔ. Ό Ε. Η. Carr συμπλη­ ρώνει τόν πρώτο τόμο μέ δυό παραρτήματα. Έ να γιά τή λενινιστική θεωρία τοΰ κράτους. Καί ένα γιά τή θεωρία τών μπολσεβίκων γιά τήν αυτοδιάθεση τών λαών. Ό Carr είναι ένας άστός καθηγητής στό Balliol College τής ’Οξφόρδης καί στό Trinity College τοΰ Καίμπριτζ. ’Εντυπωσιάζει τό γεγονός ότι άνταποκρίνεται στην πληροφόρηση άλλά καί στίς κρίσεις του μέ σεβασμό πρός τήν ιστορική άλήθεια. ’Εντυπωσιάζει έπίσης τό γεγονός τοΰ βάθους καί τοΰ πλάτους πού χαρακτηρίζει τήν ενημέρωση καί τήν άκριβολογία ένός άστοΰ ιστορικού χωρίς «μαρξι­ στικές» καταβολές, όπως λέει πώς είναι ό ίδιος ό Ε. Η. Carr, γιά πρόσωπα, πράγματα, θεσμούς καί ιδέες ειδικής σπουδής. ’Αλλά

καί ή άναγνώριση — ή πιό σωστά ή ιστορική τεκμηρίωση — άπό μέρους του τής πολιτικής μεγαλοφυΐας τοΰ Β. I. Λένιν, πρέπει νά καταχωριστεί στό ενεργητικό του. ’Αξίζει αύτό τό έργο ιδιαίτερης προσοχής. Καί εύχο­ μαι νά ολοκληρωθεί ή έκδοσή του στά ελλη­ νικά.

Ά π ό τό XX Συνέδριο στήν «άμφισβήτηση» τοΰ «εΰρωκομμουνισμοΰ» Μέσα στήν πενταετία πού μεσολάβησε άπό τό XX ώς τό XXII Συνέδριο τοΰ ΚΚΣΕ (1956-1961) τό ενδιαφέρον γιά τή σοβιετική ιστορία άναζωπυρώθηκε μέσα στό εικονο­ κλαστικό κλίμα τους. 'Η άπομυθοποίηση τοΰ Ι.Β. Στάλιν υπήρξε καταλυτική γιά τή σταλι­ νική έρμηνεία τής σοβιετικής ιστορίας, πού είχε συρρικνώσει μιά άπέραντη κληρονομιά θεωρίας καί πρακτικής ένός μεγάλου έπαναστατικοΰ κινήματος σ’ ένα αυθαίρετο προσωπολατρικό σχήμα «επισήμων άπόψεων» υποχρεωτικής άποδοχής γύρω άπό τό μύθο μιας εξωπραγματικής μεγαλοφυΐας. Ά π ό τίς «άποδεσμευμένες» εργασίες αυτής τής έποχής είναι ή «'Ιστορία τής Σοβιετικής Έ νω ­ σης» (1917-1960) τοΰ L. Aragon. Μέ τήν ιστορία τοΰ L. Aragon (έλληνική έκδοση Φυτράκη, Α θή να 1963. Μετάφ. Ά ρ η Α λ ε ­ ξάνδρου) προβάλλεται τό σοβιετικό σύστη­ μα. Προβάλλονται οί σοσιαλιστικές κατα­ 37

κτήσεις τοϋ Όκτώβρη 1917. Προβάλλονται τά έπιστημονικά, τεχνικά καί πολιτιστικά επιτεύγματα της ΕΣΣΔ στό φως τής ειρηνι­ κής συνύπαρξης των λαών. Ό L. Aragon τελειώνει τήν ιστορία του μέ αυτά εδώ τά λόγια: «Στό έξωτεριχό, προσπάθησαν νά αμφι­ σβητήσουν πρώτ’ ά π’ δλα καί μέ κάθε τρόπο τήν αξία αύτοϋ ίσα ίσα τοϋ συστήματος, τήν άξία τοϋ σοβιετικού συστήματος άπό τίς πρώτες κιόλας μέρες της έμφάνισής του, τήν άξία τοϋ σοσιαλισμού, τόσο τήν έποχή πού ήτανε ακόμα ένας μακρινός σκοπός, δσο καί τήν έποχή πού έφτασε νά γίνει γεγονός τετελεσμένο. Τό παρουσιάσανε σάν ένα σύ­ στημα καταναγκασμού, πού έπεβλέθη έκ των άνω, μέ τή βία... *Ο ποια δμως κι α ν ήτανε τά καρκινώματα πού έμφανίστηκαν στό σώμα τοϋ σοσιαλισμού, ό σοβιετικός λαός προτί­ μησε νά θυσιάσει καί τή ζωή του άκόμα γιά νά ύπερασπιστεΐ αυτό τό σύστημα ... Είναι φανερό δτι είχε δίκαιο ό Χρουστσόβ δταν, έξακολονθώντας νά καταγγέλλει τήν “προσωπολατρία”, τόνιζε ταυτόχρονα μέ ιδιαίτερη έπιμονή δτι ή “λατρεία” αυτή δέν έπέδρασε μέ κανένα τρόπο έπί τού συστήμα­ τος» (έλληνική έκδοση II 385).

38

Μιά άλλη έργασία μεγάλου άρχειακοΰ ένδιαφέροντος, είναι ή έκδοση τών έπιστολών τοϋ Ζάκ Σαντούλ (Notes sur la revoluti­ on bolchevique. Librairie Fr. Maspero 1971). Ιΐρόκειται γιά τά περίφημα γράμματα πού έστειλε άπό τήν Πετρούπολη καί τή Μόσχα πρός τούς Ρομαίν Ρολλάν καί ’Αλβέρτο Τομά ό γάλλος λοχαγός τής Γαλλικής Στρατιωτι­ κής ’Αποστολής στή Ρωσία, Ζάκ Σαντούλ. Ή άλληλογραφία του μέ τόν ’Αλβέρτο Τομά άρχισε στίς 2-10-1917 καί τελείωσε στίς 27-7-1918. Στόν «πολίτη» Ρομαίν Ρολλάν έστειλε μόνο δύο γράμματα. Καί τά δύο άπό τή Μόσχα. Τό ένα στίς 14-7-1918 καί τό άλλο στίς 18-7-1918. Ή γαλλική αυτή έκδο­ ση κυκλοφόρησε στά έλληνικά άπό τίς έκδόσεις Μπουκουμάνη τό 1975, μέ τόν τίτλο: Ή έπανάσταση τών μπολσεβίκων (μετάφραση Βάσου καί Λιλίκας Γεωργίου). 'Ο Ζάκ Σαν­ τούλ ήταν σοσιαλιστής. Τά γράμματά του έχουν μεγάλη αναλογία μέ τό ρεπορτάζ τοϋ Τζών Ρήντ. Έ φθασε στήν Πετρούπολη στίς 1-10-1917. Κι έζησε τήν κατάρρευση τής προσωρινής κυβέρνησης τοϋ Κερένσκυ καί τό ξέσπασμα τής Μεγάλης Σοσιαλιστικής ’Επανάστασης. Στά γράμματα-σημειώσεις του καταγράφει τίς εντυπώσεις του καί τίς

στέλνει στη Γαλλία. Γράφοντας στόν Ρομαίν Ρολλάν στίς 14-7-1918, πολλούς μήνες άργότερα, θά δηλώσει: «δέν είμαι μπολσεβίκος!» "Οταν έφθασε στην Πετρούπολη ήταν άντιμπολσεβίκος. ’Αλλά μέ καλή πίστη παρατη­ ρεί, μελετάει, σπουδάζει, άναλύει μέ κάθε ελευθερία πνεύματος τά γεγονότα, δπως διαπιστώνει από τόν Ιούλιο του 1919 ό Ά νρ ύ Μπαρμπύς. Κάνει άφαίρεση τών προσωπικών του τάσεων καί «βάζει τό σοσι­ αλισμό του κατά μέρος». Περιγράφει την εξέγερση καί τό Συνέδριο τών Σοβιέτ στό ’Ινστιτούτο Σμόλνυ καί τελειώνει τό γράμμα του πρός τόν ’Αλβέρτο Τομά (26/10-7/11 1917) μέ τά λόγια: «Σήμερα ό μπολσεβικισμός είναι ένα γεγονός». Έ χει κάθε λογής επαφές. Μέ τούς ήγέτες τών μπολσεβίκων Λένιν, Τρότσκυ, Κάμενεφ κ.ά. Μέ προσωπι­ κότητες τών κομμάτων τής αντιπολίτευσης: μενσεβίκους, σοσιαλδημοκράτες, σοσιαλεπαναστάτες, άναρχικούς, σοσιαλιστές τής δεξιάς, συνταγματικούς. ’Ακόμα καί μέ μο­ ναρχικούς. ’Αγωνίζεται νά λύσει τό πρόβλη­ μα τών σχέσεων τής νέας Ρωσίας μέ τούς «συμμάχους» τής Ά ντάντ σέ βάρος τής Γερ­ μανίας τού Κάιζερ, πού έκβιάζει τούς μπολ­ σεβίκους στό Μπρέστ-Λιτόβσκ. Οί πληρο­ φορίες τού Ζάκ Σαντούλ αποκαλύπτουν μιά άλλη πλευρά τής ’Οκτωβριανής ’Επανάστα­ σης καί τού ΚΚΣΕ πού έχει σχέση μέ τά προβλήματα τών διεθνών σχέσεων καί τής εξωτερικής πολιτικής. Ό ίδιος πείθεται πώς δλοι θέλουν νά καταστρέφουν τή Ρωσία

μόνο καί μόνο γιατί έγινε χώρα σοσιαλιστι­ κή. Ή εισβολή τών «συμμάχων» στή Σοβιετι­ κή Ένωση δέν τού άφήνει πιά καμιά άμφιβολία γιά τόν ιμπεριαλισμό τής Δύσης. Ή θέση του είναι μέ τούς μπολσεβίκους τού Β.Ι. Λένιν. Προσχωρεί καί γίνεται άνεπιφύλακτα σύντροφός τους στό δραματικό άγώνα γιά τήν αποτροπή τού θανάσιμου κινδύνου πού διατρέχει ή έργατική-άγροτική σοβιετική εξουσία. Οί γάλλοι ιμπεριαλιστές τόν δικά­ ζουν στίς 2-11-1919 ερήμην σέ θάνατο. Αύτός ύπηρετεϊ στόν έμφύλιο πόλεμο σάν έπιθεωρητής τού Κόκκινου Στρατού. Τό τελευ­ ταίο γράμμα τού Ζάκ Σαντούλ έχει ήμερομηνία 17-1-1919. ’Απευθύνεται στόν Ζάν Λογκέ — έγγονό τού Κάρλ Μάρξ καί διευθυντή τότε τής «Ποπυλαίρ». Μιλάει γιά τόν «απί­ στευτο κυνισμό τής πολιτικής πού ακολουθεί ή Ά ντάντ στήν κοινωνική επανάσταση τής Ρωσίας» καί άναφέρεται στήν «πρόστυχη δουλειά τού χωροφύλακα, σαμποτάζ, προ­ βοκάτσιες καί τίς άντεπαναστατικές πρά­ ξεις» τών αξιωματικών τής Στρατιωτικής ’Αποστολής, πού είναι «δλοι τους μαχόμενοι αντιδραστικοί, πού έχουν βαθύ μίσος δχι μόνο γιά τήν επανάσταση άλλά καί γιά τή δημοκρατία». Οί άποκαλύψεις τού Ζάκ Σαντούλ είναι συγκλονιστικές. Τά γράμματα-σημειώσεις τού Ζάκ Σαντούλ είναι υπο­ δείγματα ειλικρίνειας καί καλής πίστης. ’Αποτελούν συγχρόνως προσωπικό ήμερολόγιο, χρονικό καί υπεύθυνη — υπεύθυνη δχι μέ τήν έννοια τού άντικείμενου τής άποστο-

39

λής τοΰ Ζάκ Σαντούλ άλλά τής επίσημης ιδιότητάς του ώς μέλους ξένης άποστολής — έκθεση γιά πρόσωπα, γεγονότα, πολιτικά πράγματα, θεσμούς καί ιδέες μέσα στά δύο πρώτα χρόνια τής Μεγάλης Σοσιαλιστικής Επανάστασης. Είναι αύθεντικά κείμενα άρχειακής άξίας (βλ. άξιολόγησή τους άπό τόν Ά νρ ύ Μπαρμπύς στην ελληνική έκδοση [1975] 13-27). Ωστόσο, ή άπομυθοποίηση τοΰ Ι.Β. Στάλιν στό XX Συνέδριο, έδωσε στην προπατο­ ρική «άμφισβήτηση» γιά μιά άκόμη φορά νέα μορφή καί νέο περιεχόμενο. Οί καταλυ­ τικές επιπτώσεις των αποκαλύψεων γιά τίς παραβιάσεις τής σοσιαλιστικής νομιμότητας άπό τόν Ι.Β. Στάλιν, δέν έπληξαν καίρια άπλώς καί μόνο ένα κοσμοείδωλο μέ μυθικές ιδιότητες. Προχώρησαν στήν άναξήτηση εν­ δεχομένων «εγγενών άδυναμιών» τοΰ σοβιετικοΰ «μοντέλου». Αύτή ή άναξήτηση όδήγησε τελικά στόν «εύρωκομμοννισμό», μέ τήν άντιπαράθεση ενός άλλου «μοντέλου». Είναι ό δημοκρατικός δρόμος πρός τό σοσι­ αλισμό — πρός ένα σοσιαλισμό μέ «άνθρώπινο» πρόσωπο. Ή διδασκαλία τοΰ Β.Ι. Λένιν, σύμφωνα μέ τίς άπόψεις τών «εύρωκομμουνιστών», ισχύει βασικά γιά τή Ρωσία τής εποχής του. Στήν εποχή μας δέν είναι άπαραίτητη ούτε ή κοινωνική έπανάσταση γιά τό πέρασμα στό σοσιαλισμό, ούτε ή δικτατορία τοΰ προλεταριάτου γιά νά στηρί­ ξει τήν πολιτική έξουσία τής έργατικής τά­ ξης. Τό πέρασμα θά γίνει χωρίς βία, ειρηνι­ 40

κά, μέ τή θέληση τής πλειοψηφίας δχι μόνο τής έργατικής τάξης άλλά ολόκληρου τοΰ «λαοΰ». Στό σοσιαλισμό μέ τό «άνθρώπινο» πρόσωπο δέν έχει θέση τό μονοκομματικό κράτος, άλλά ή «πλουραλιστική» δημοκρα­ τία. Έδώ ό σεβασμός καί ή κατοχύρωση τών άνθρωπίνων δικαιωμάτων καί τών πολιτι­ κών έλευθεριών θ ά είναι πλήρης. Βέβαια, τό άρθρο μου αύτό δέν έχει άντικείμενο τήν έκθεση τών άρχών τοΰ «εύρωκομμουνισμοΰ». Πολύ περισσότερο δέν άποβλέπει στήν κριτική του. Έδώ ό «εύρωκομμουνισμός» έπιση μαίνεται άπλώς σάν μιά νέα μορφή πολιτικής καί ιδεολογικής «άμφισβήτησης» τοΰ σοβιετικοΰ δρόμου πρόςτό σοσι­ αλισμό. Ή άναφορά μου γίνεται grosso modo. Είναι γνωστή ή ποικιλία τών άπόψεων καί τών άναλύσεων. Κάθε ύπεραπλούστευση είναι τό όλιγότερο άντιεπιστημονική. Τέτοια θέματα δέν επιδέχονται άφαιρέσεις. Ά λ λ ά τό γεγονός δτι ό «εύρωκομμουνισμός» είναι ένα είδος έπιστροφής στήν «άμφισβήτηση» τής II Διεθνοΰς καί στις άλλες επικρίσεις κατά τών μπολσεβίκων πριν καί στή διάρκεια τής ’Οκτωβριανής ’Επανάστασης, δέν πρέπει νά περάσει άπαρατήρητο. Μέ τόν «εύρώκομμουνισμό» είναι σά νά κλείνει ό κύκλος γενικά τής «άμφισβήτησης» έναντίον τής ΕΣΣΔ. Φυσικά αύτό τό κλείσιμο γίνεται εντελώς διακριτικά, «φιλι­ κά» θά έλεγα, καί πάντως μέ προθέσεις «καλοπροαίρετες», σέ άλλο έπίπεδο καί μέ άλλους στόχους. Γιά τούς «εύρωκομμουνι-

στες» ή ΕΣΣΔ καί τά καθεστώτα τοΰ «υπαρ­ κτού» σοσιαλισμού είναι άπλώς άνεκτά παραδείγματα «πρός άποφυγήν». Οί ίδιοι πιστεύουν πώς είναι κάτι έντελώς νέο μέσα στό εργατικό — η καλύτερα στό λαϊκό γι’ αυτούς — κίνημα. ’Αλλά είναι πραγματικά νέο τό κίνημα τού «εύρωκομμουνισμοΰ»; Θά ήθελα νά θυμίσω λ.χ. τό άρθρο τού Γ. Πλεχάνωφ: «Συγκεντρωτισμός ή Βοναπαρ­ τισμός», δπου κατηγορεί τόν Β.Ι. Λένιν δτι «έκανε σύγχυση ανάμεσα στη δικτατορία τού προλεταριάτου καί τη δικτατορία πάνω στό προλεταριάτο» καί δτι «οΐ μέθοδοί του ήταν μέθοδοι τού Βοναπαρτισμού άν δχι της απόλυτης μοναρχίας» (Γ. Πλεχάνωφ "Απαν­ τα XIII, 90-91). Κι ακόμη πώς οί άπόψεις τού Β.Ι. Λένιν γιά τη σχέση τού έπαγγελματία επαναστάτη μέ τίς μάζες συνέπιπταν δχι μέ τίς άπόψεις τού Κ. Μάρξ άλλά μέ έκεΐνες τού άναρχικοΰ Μπακούνιν (Γ. Πλεχάνωφ "Απαντα XIII, 185). ’Αλλά μήπως κι ό Τρότσκυ δέν είχε ανάλογες έπικριτικές απόψεις στά 1904, πού θά τίς συναντήσουμε αργότε­ ρα στήν «Προδομένη επανάσταση»; Θά έπικαλεσθώ τήν μπροσούρα τού Λ. Τρότσκυ πού τυπώθηκε άπό τό ίδιο τό τυπογραφείο τού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος τής Ρω­ σίας — ήταν τότε στά χέρια των μενσεβίκων — μέ τόν τίτλο «Τά πολιτικά μας καθήκον­ τα» καί δπου οί μέθοδοι τού Β.Ι. Λένιν, δηλ. τών μπολσεβίκων, καταγγέλλονταν σάν «κα­ κέκτυπο τής τραγικής άδιαλλαξίας τού γιακωβινισμού» καί γινόταν ή πρόβλεψη δτι μέ τόν τρόπο αύτό «τό κόμμα ϋά άντικατασταϋ ε ϊ άπό τίς κομματικές οργανώσεις, ο ί οργα­ νώσεις άπό τήν κεντρική επιτροπή καί τελι­ κά ή κεντρική έπιτροπή άπό τό δικτάτορα» (Λ. Τρότσκυ, Nashi Politicheskie Zadachi, Γενεύη, 1904). Είναι έξόχως χαρακτηριστι­ κό τό τελευταίο κεφάλαιο αυτής τής μπρο­ σούρας, πού τιτλοφορείται: «Ή δικτατορία πάνω στό προλεταριάτο». Στήν ίδια σειρά μπαίνουν τά κείμενα τής Βέρας Ζασούλιτς ("Ισκρα No 70 — 25 ’Ιουλίου 1904), τής Ρόζας Λούξεμπουργκ (Neue Zeit, XXII [Βι­ έννη 1903-1904] II 484-492, 529-535) ή τού Κ. Κάουτσκυ ("Ισκρα No 66 — 15 Μαΐου 1904). Οί επικρίσεις τού Κ. Κάουτσκυ θά έπαναληφθούν βελτιωμένες, μέ συγκεκριμέ­ νο τώρα αντικείμενο τή σοβιετική εξουσία, τό 1918, καί θά έπισύρουν τή βίαιη αντίδρα­ ση τού Β.Ι. Λένιν, πού δέ θά διστάσει νά χαρακτηρίσει «κίτρινη» όλόκληρη τή II Διε­ θνή ("Απαντα XXX, 37). Κατά τή γνώμη μου, σ’ δλη αυτή τή «δημοκρατική» φιλολο­ γία τών επιθέσεων κατά τού Κόμματος τών

Μπολσεβίκων καί τής σοβιετικής έξουσίας βρίσκονται οί καταβολές τού σύγχρονου «εύρωκομμουνισμοΰ». Είναι αλήθεια πώς δλοι οί «εύρωκομμουνιστές» δέν είναι φανε­ ρά άντισοβιετικοί. Δέν έχουν λόγο νά είναι. Έ χουν τό δικό τους δρόμο καί τή δική τους μεθοδολογία γιά τήν οικοδόμηση τού σοσια­ λισμού. 'Απλώς δέν συμπορεύονται μέ τήν ΕΣΣΔ. Μήπως ό Νικήτας Χρουστσόφ δέν αναγνώρισε στό XX Συνέδριο πώς: «Είναι πολύ πιθανόν, δτι οί μορφές περάσματος στό σοσιαλισμό θά ποικίλλουν όλοένα καί περισσότερο;» (XXe Congres du P.C.U.S., Cahiers du Communisme, 45). Γιατί νά μήν τούς άνήκει τό δικαίωμα έπιλογής καί τής επεξεργασίας ένός διαφορετικού δρόμου πού νά ταιριάζει στίς ειδικές ιστορικές συν­ θήκες τής χώρας τους;

Ή «Ιστορία τής Σοβιετικής Ένωσης» τοΰ Ζάν Έλλενστέιν Γιά τή θεωρία τής ποικιλίας τών δρόμων περάσματος στό σοσιαλισμό είχε ήδη μιλήσει ευνοϊκά ό Μωρίς Τορέζ σέ μιά συνέντευξή του πρός τούς «Τάιμς» στίς 13-11-1946. Τότε είχε έπικριθεϊ άπό τό ΚΚΣΕ. Τώρα τό ΚΚ τής Γαλλίας τήν έκανε προγραμματική άρχή τοΰ γαλλικού «εύρωκομμουνισμοΰ». Τό 1973 ό Ζάν Έλλενστέιν μέ τό έργο του «Ιστορία τής Σοβιετικής "Ενωσης» (Histoire 41

de l’U.R.S.S. τ.Ι-ΙΙ. Editions Sociales, Paris 1973· έλληνική έκδοση «Θεμέλιο», μετ. Δημήτρης Σπάθης - Κατερίνα Δ εναξά - Βενετία Σταυροπούλου [1976-1977]) προσφέρει την Ιστορική δικαίωση αυτής της προγραμματι­ κής άρχής. Βασικά ή Ιστορία τοΰ Jean Elleinstein άνήκει στόν κύκλο τών «άποδεσμευμένων» άπό τό μύθο τοΰ Ι.Β. Στάλιν επιστημονικών εργασιών γιά τήν ΕΣΣΔ. Ό J. Elleinstein άξιοποιεϊ δλο τό ύλικό τοΰ XX Συνεδρίου καί στό τέλος τοΰ Α' τόμου (Μέ­ ρος II, Ό σοσιαλισμός σέ μιά μόνο χώρα) δημοσιεύει άποσπάσματα άπό τήν άπόφαση τής ΚΕ τοΰ ΚΚΣΕ τής 30-6-1956 γιά τήν «προσωπολατρία» (σ. 433-452, παράρτημα 5). Γιά τόν Στάλιν, τό Κομμουνιστικό Κόμμα τής ΕΣΣΔ καί τό σοβιετικό κράτος στό χρόνια 1934-1939, άφιερώνει τό IX κεφά­ λαιο τής 'Ιστορίας του. Καθώς καί τό III κεφάλαιο τοΰ Β' τόμου (Τά τελευταία χρό­ νια τοΰ σταλινικοΰ φαινομένου [19471953]). Μπροστά στό μύθο τοΰ Ι.Β. Στάλιν, ό J. Elleinstein δέν χάνει τό σωστό μέτρο. Ά ρκεΐται στήν άπομυθοποίηση τοΰ XX Συν­ εδρίου. ’Αλλά δέν «καταστρέφει» τήν έπαναστατική προσωπικότητα τοΰ Στάλιν. ’Αποδέχεται τίς πραγματικές διαστάσεις της. Έ χει τή θέση της μέσα στούς ιστορικούς 42

δρους τής προεπαναστατικής καί μετεπαναστατικής Ρωσίας. Τό σταλινικό φαινόμενο εξηγείται ακριβώς άπ’ αυτούς τούς ιστορι­ κούς δρους, δπως εξηγείται κι ό σοβιετικός δρόμος πρός τό σοσιαλισμό: « Ό Σ τάλιν ήταν τό προϊόν τής ρώσικης ιστορίας καί ταυτόχρονα αυτής τής επανά­ στασής πού νίκησε μόνο στη Ρωσία... Ό “σταλινισμός” δέν είναι μιά άφηρημένη έν­ νοια, αλλά μιά ιστορική πραγματικότηταείναι ή μορφή π ού πήρε στή Σοβιετική °.Ένω­ ση ή οικοδόμηση τοΰ σοσιαλισμού. Μόνο πού κράτησε πολλές δεκαετίες καί, κάτω άπό ορισμένες ιστορικές συνϋήκες, άναπαράχτηκε καί σέ άλλες χώρες. Πρόκειται λοι­ πόν γιά ένα χωροχρονικό φαινόμενο πού πρέπει νά τό συλλάβουμε μέσα άπό τίς άντιϋέσεις του, σά μιά ιστορική πορεία, ή όποια τελικά καταλήγει στή σοσιαλιστική οικοδόμηση. Ή Ιστορία δέν είναι μάδημα ηθικής. Τό λίπασμα πού έξέθρεψε τή γέννη­ ση τον σταλινικού φαινομένου ήταν άκριβώς προϊόν τής ιστορίας... Ή ιστορία τής ΕΣΣΔ είναι πρίν ά π’ δλα ιστορία τής οικοδόμησης τού σοσιαλισμού σέ μιά μόνο χώρα καί κάτω άπό καθορισμένες ιστορικές συνϋήκες» (σ.

347, 389-390). “Ωστε δ,τι έγινε στή Ρωσία περιστασιολο-

γεϊται άπό τους ειδικούς ιστορικούς δρους αύτής τής χώρας. “Αρα δεν είναι άπαραίτητο νά έπαναληφθεΐ άκριβώς τό ίδιο στις άλλες χώρες. Ό J. Elleinstein τελειώνει τήν Ιστο­ ρία του με κρίσεις πού στηρίζονται στη ratio τοϋ «εύρωκομμουνισμοϋ»: « Ό ηγετικός ρόλος τοϋ Κ Κ Σ Ε δεν μπορεί νά κατανοηθεΐ παρά μόνο κάτω άπό τό φως της Ιστορίας. Έ χοντας γίνει τό μοναδικό κόμμα μετά την επανάσταση κ αί τόν έμφύλιο πόλεμο, δηλαδή λόγω των συνθηκών στίς όποιες σνντελέστηκε τό πέρασμα στό σοσια­ λισμό, τό κομμουνιστικό κόμμα κάτεχε άπό τό 1922 μιά μονοπωλιακή θέση στή σοβιετι­ κή ζωή. Έπρόκειτο γιά ένα περιστασιακό γεγονός καί δχι γιά μιά γενική νομοτέλεια της σοσιαλιστικής έπανάστασης καί τής ο ι­ κοδόμησης τοϋ σοσιαλισμού. Α έν έπρόκειτο γιά μιάν άρχή τοϋ μαρξισμού-λενινισμού, άλλά γιά τό άποτέλεσμα συγκεκριμένων περιστάσεων. Γιά τό Μ άρξ ή “δικτατορία τοϋ προλεταριάτου” δέν ήταν τίποτε άλλο άπό μιά έννοια πού χρησίμευε γιά νά χαρα­ κτηρίσει τό ταξικό περιεχόμενο τής σοσιαλι­ στικής έξουσίας. Μ έ τόν ίδιο τρόπο ό Μάρξ χαρακτήριζε “δικτατορία τής άστικής τάξης” τήν καπιταλιστική έξουσία. Ή ταν μιά σημαντική έννοια, άλλά δέν άντανακλοϋσε αυστηρά καθορισμένες πολιτικές

μορφές. Α υτές άντίθετα ποικίλλουν άνάλογα μέ τίς ιστορικές χρονικές καί τοπικές συνθήκες. Α ύτό σημαίνει δτι ό ρόλος τοϋ κομμουνιστικού κόμματος στή σοβιετική ιστορία καί ή θέση του στή σοβιετική κοινω­ νία δέν αποτελούν ούτε ένα πρότυπο ούτε ένα σκάνδαλο. Α πλώ ς — κι αύτό συνάγεται καθαρά ά π’αυτή τήν ιστορία τής Σοβιετικής Έ νωσης — οι συνθήκες της είναι πολύ διαφορετικές άπό τίς ιστορικές συνθήκες τής σύγχρονης Γαλλίας» (έλληνική έκδοση Β' 454). Αύτή είναι άκριβώς ή συλλογιστική τής «πλουραλιστικής» δημοκρατίας ώς πολιτι­ κής μορφής τού «εύρωκομμουνιστικοΰ» σο­ σιαλισμού. Έ τσι, άπορρίπτεται «μετ’ επαί­ νων» ή λενινιστική διδασκαλία γιά τη δικτα­ τορία τού προλεταριάτου. Ό J. Elleinstein άναφέρεται άκόμη στό πρόβλημα τών άνθρωπίνων δικαιωμάτων καί τής δημοκρατί­ ας γενικά, άντιπαραβάλλοντας στήν ΕΣΣΔ τη Γαλλία, δπου αυτά τά δικαιώματα καί οί ελευθερίες: «έχουν κατακτηθεί, επιβληθεί, διατηρηθεί, διευρυνθεΐ χάρη στούς επανα­ στατικούς άγώνες στή διάρκεια τού 19ου καί τού 20οΰ αιώνα, δηλ. έχουν γίνει κτήμα τού λαού καί άποτελούν τό πολιτικό πλαίσιο, πού μέσα του διεξάγεται ή πάλη τών τάξε­ ων» (σ. 455). Μέ άλλα λόγια, ή ΕΣΣΔ δέν

43

σοσιαλιστικής δημοκρατίας, των δικαιωμά­ των των πολιτών καί τής ένεργητικής τους συμμετοχής στίς υποδέσεις τής χώρας. Καί σέ συνάρτηση μ’ αύτά, τά προβλήματα τής πληροφόρησης καί τής ελευθερίας τής δημι­ ουργίας καί τής έρευνας. Ό Ζ. Έλλενστέιν μάλιστα έπισημαίνει μιά μιά τίς σοσιαλιστι­ κές κατακτήσεις τής ΕΣΣΔ καί τό μήνυμα πού βγαίνει άπ’ τήν Ιστορία του είναι μήνυ­ μα αισιοδοξίας γιά τήν Ε Σ ΣΔ. Ή «άμφισβήτηση» τοΰ Ζάν Έλλενστέιν — αύτοΰ τείνει δλη ή δομή τής εργασίας του — είναι μιά πολύ διακριτική «Αμφισβήτηση». Χωρίς έπικριτικό δόλο, άπλά άπλά μέ τό βιβλίο του, αξιολογώντας τό σοβιετικό «μοντέλο», λέει τήν άποψή του: Αύτό τό «μοντέλο» έδώ στή Γαλλία δέν μάς κάνει. Έ γινε μόνο γιά τή Ρωσία. Καί τής πάει πολύ καλά! ’Απόδειξη ή Ιστορία της. Ή ιστορία τής ΕΣΣΔ.

•

μπορεί νά χρησιμεύσει ώς υπόδειγμα. Είναι μόνο ένα παράδειγμα. Έ να παράδειγμα γιά μελέτη καί έξαγωγή διδαγμάτων, σχετικά κυρίως με τίς πολιτικές της δομές, «πρός αποφυγήν» πάντοτε. Τίποτε περισσότερο. Μολαταύτα δέν είναι άντισοβιετικός ό Ζάν Έλλενστέιν. Ό ίδιος λέει στην Εισαγωγή του πώς ό άντισοβιετισμός συνίσταται στό νά μή βλέπεις στήν ιστορία τής ΕΣΣΔ παρά μόνο τίς αρνητικές πλευρές καί νά βγάζεις άντισοβιετικά καί άντικομμουνιστικά συμπερά­ σματα. Τέτοιο άντισοβιετισμό δέν έχει τό βιβλίο του. ’Απεναντίας ό Ζ. Έλλενστέιν άποκρούει τους ισχυρισμούς όλων έκείνων πού φορτώνουν τίς «ελλείψεις» τοΰ «ύπαρκτοΰ» σοσιαλισμού στό «σύστημα». Δέν φταίει τό «σύστημα» in concreto. Τό «σύστη­ μα» λειτούργησε στίς δύσκολες ώρες τού μύθου τοΰ Β.Ι. Στάλιν καί της γερμανικής εισβολής καί άντεξε. Καί προχώρησε δημι­ ουργικά μιά πορεία άνόδου καί επιτυχιών καί κατακτήσεων. Σήμερα τό «σύστημα» πορεύεται στό δρόμο τοΰ άνεπτνγμένον σο­ σιαλισμού. Τά προβλήματα τής γέννησης καί τής διατήρησης τής σοβιετικής εξουσίας έχουν λυθεί στήν ΕΣΣΔ άπό καιρό. Σήμερα έχουν πάρει τή θέση τους άλλα προβλήματα. Είναι τά προβλήματα τής Ανάπτυξης τής 44

Δυστυχώς, ό χώρος γι’ αύτό τό άρθρο είναι πολύ μικρός. ’Αλλά καί τά εφόδια πενιχρά. Οί έλληνικές έκδόσεις ιστοριών γιά τήν ’Οκτωβριανή ’Επανάσταση, τό Κόμμα τών Μπολσεβίκων καί τής ΕΣΣΔ, μετριούν­ ται στά δάκτυλα. Ό χ ι μόνο δέν έξαντλοΰν τό θέμα, αλλά κυριολεκτικά μόλις τό άγγίζουν. ’Έπρεπε δμως νά μιλήσω γι’ αύτές τίς εκδό­ σεις αποκλειστικά. Καί μέσα άπό τά κείμενά τους νά γίνει ή θεώρηση τής ΕΣΣΔ μέ τήν ευκαιρία άκριβώς αύτής τής βιβλιοπαρουσίασης. Προσπάθησα νά επιτύχω δύο πράγμα­ τα. Ά π ό τό ένα μέρος νά παρουσιάσω στό ελληνικό κοινό αύτές τίς έργασίες πού υπάρ­ χουν κι άπό τό άλλο ή παρουσίασή τους νά γίνει μέσα άπό ένα ιστορικό διάγραμμα τής ίδιας τής ΕΣΣΔ γύρω άπό κάποιο κεντρικό σημείο άναφοράς. Τό πιό χαρακτηριστικό. Ή άναφορά έγινε στό θεμελιώδες γνώρισμα τής ιστορίας της, πού είναι σέ τελευταία άνάλυση: ή άρνηση ή ή κατάφαση έτσι ή Αλλιώς τής σοβιετικής έξουσίας. Ή άρνηση άντιπροσωπεύει τήν τέτοια ή τέτοια πολεμι­ κή κατά τής ΕΣΣΔ, άύτό πού πολιτογραφήθηκε μέ τόν δρο «άμφισβήτηση». Ή κατάφα­ ση άντιπροσωπεύει δλες τίς έποικοδομητικές άπόψεις γιά τήν ΕΣΣΔ — τήν lato sensu ύπεράσπισή της. Έ τσι, μπόρεσα νά ταξινο­ μήσω τά βασικά αύτά έλληνικά — μεταφρα­ σμένα στά έλληνικά, γιατί πρωτότυπα στή γλώσσα μας δέν ύπάρχουν — κείμενα γιά τήν ιστορία τής ΕΣΣΔ. Πρέπει νά προσθέσω δτι δέν έπεξέτεινα τήν έρευνά μου σέ έργασίες ex officio έχθρών τής ΕΣΣΔ πού τά κίνητρά τους είναι ταξικά. Αύτών τών έργασιών ούκ έστιν άριθμός. Θά

σταθώ ενδεικτικά σε μιά-δυό. Είναι πρώτα πρώτα τά ’Απομνημονεύματα τοΰ ’Α λέξαν­ δρου Κερένσκυ (ελληνική έκδοση «Παπύ­ ρου» μέ τίτλο: Ή ρώσικη επανάσταση δπως τήν έζησα [1972], μεταφρ. Α γγέλου Νίκα). Στάζουν χολή γιά τούς μπολσεβίκους καί τήν «προδοσία» τους μέ τό Γερμανικό ’Επιτελείο καί τόν Λούντεντορφ. 'Ο «σοσιαλιστής» Ά λεξ. Κερένσκυ γράφοντας τήν αυτοβιο­ γραφία του στά 1965, δηλ. σέ ήλικία 84 ετών, έξακολουθεΐ νά είναι ό αδίστακτος υπηρέτης της άστικής τάξης. Τό γεγονός δτι ή ΕΣΣΔ δοξάστηκε κι άπέκτησε παγκόσμιο κύρος ύστερα άπό τό Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο τοΰ 1941-1945, τόν άφησε άσυγκίνητο. ’Επιμένει νά δυσφημεί παθιασμένα τόν Β.Ι. Λένιν παρουσιάζοντάς τον πληρωμένο πράκτορα τών Γερμανών (σ. 343, 349, 384, 426). Κι επειδή έγινε λόγος γιά τή «συμμαχία» τοΰ Β.Ι. Λένιν μέ τούς Γερμανούς, δέν πρέπει νά μείνει έξω άπό τόν κύκλο αυτής έδώ τής βιβλιοπαρουσίασης ένα βιβλίο πού είδε τό φώς τής δημοσιότητας στά 1975 — Τό «Σφραγισμένο τραίνο», τοΰ Ά γγλο υ Micha­ el Pearson (ελληνική έκδοση «ΓΛΑΡΟΣ» [1975]. Μετάφρ. Δ.Π. Κωστελένου). 'Υπότι­ τλος: Ά π ό τήν έξορία στήν εξουσία. Λένιν 1917. Μιά προκλητική παρουσίαση τών όκτώ κρίσιμων μηνών πού άλλαξαν τήν ιστο­ ρία τοΰ κόσμου. Ό Μάικλ Πήρσον, δπως γράφει ό ίδιος στόν πρόλογό του γιά τό βιβλίο του, είναι ένας «μή κομμουνιστής συγγραφέας τής Λύσης». Ή έπιστροφή τοΰ Β.Ι. Λένιν κι άλλων μπολσεβίκων ηγετών δπως τοΰ Ζηνόβιεφ, Ράντεκ κ.ά., άπό τήν ’Ελβετία στή Ρωσία, μέσα σ’ ένα σφραγισμέ­ νο τραίνο πού διέθεσαν οί Γερμανοί, άποτελεϊ ένα άπό τά πιό δραματικά καί συναρπα­ στικά έπεισόδια τής ’Οκτωβριανής Ε π α νά ­ στασης τοΰ 1917. Φυσικά οί εχθροί τών μπολσεβίκων καί τής επανάστασης δέν έχα­ σαν τήν εύκαιρία γιά νά έξαπολύσουν μιά εκστρατεία άδίστακτων συκοφαντιών. Ό Β.Ι. Λένιν ήταν γιά δλους αύτούς τούς υπη­ ρέτες τής άστικής τάξης καί τοΰ ίμπεριαλισμοΰ ένας «πράκτορας» τών Γερμανών τοΰ Κάιζερ. 'Ο Μάικλ Πήρσον δέν ισχυρίζεται κάτι τέτοιο. Δίνει μιά άλλη εξήγηση. Παρα­ δέχεται πώς οί Γερμανοί «χρηματοδότησαν σέ μεγάλη κλίμακα τούς μπολσεβίκους». Παραδέχεται πώς «είναι πιθανό ό Λένιν νά έπικοινωνοΰσε μέ τό Βερολίνο». Πιστεύει άκόμη πώς ό Λένιν «συναντήθηκε μέ Γερμα­ νούς στό Βερολίνο κατά τό ταξίδι μέ τό σφραγισμένο τραίνο, έμαθε τό ύψος τής

χρηματοδότησης καί γι’ αύτό άλλαξε τήν έπαναστατική τακτική του». Παραδέχεται σχεδόν δλα τά μυθεύματα τής άντιμπολσεβίκικης προπαγάνδας. ’Αλλά δέν καταμαρτυ­ ρεί στόν Β.Ι. Λένιν δολία προαίρεση πρά­ κτορα. Ή άπσψη τοΰ Μάικλ Πήρσον είναι πώς σέ μιά έντελώς κρίσιμη ιστορικά στιγμή, συνέπεσαν άπλώς τά συμφέροντα τών μπολ­ σεβίκων μέ εκείνα τών Γερμανών. Οί μπολ­ σεβίκοι ήθελαν τήν ειρήνη γιά νά στηρίξουν τή σοβιετική εξουσία. Οί Γερμανοί ήθελαν νά έξουδετερώσουν τούς Ρώσους στό άνατολικό μέτωπο γιά νά ένισχύσουν τίς θέσεις τους στό δυτικό. Ό Μάικλ Πήρσον βρίσκει έντελώς φυσική καί λογική αύτή τή «συνερ­ γασία» τους. 'Ωστόσο τά στοιχεία πού επι­ καλείται ό Πήρσον είναι «μαρτυρίες» άναπόδεικτες. ’Αλλά καί ή συλλογιστική του είναι άθεμελίωτη καί όλωσδιόλου αυθαίρε­ τη. Οί δήθεν σχέσεις τών μπολσεβίκων μέ τούς Γερμανούς προσκρούουν εύθέως, μετα­ ξύ πολλών άλλων, στά ντοκουμέντα τών Πρακτικών τής ΚΕ τοΰ ΚΚΣΕ (Αύγουστος 1917- Φεβρουάριος 1918) καί στήν Αλληλο­ γραφία τοΰ Ζάκ Σαντούλ. Έ τσι, τό σχήμα τοΰ Μάικλ Πήρσον: Ό Β.Ι. Λένιν είναι ένοχος τής προδοσίας άλλά άπαλλάσσεται ελλείψει δόλου(!) είναι άπαράδεκτο πάρθιο βέλος καί ή χειρότερη μορφή υποκρισίας. "Οσο γιά τήν ’Οκτωβριανή ’Επανάσταση τοΰ 1917, τό Κόμμα τών Μπολσεβίκων (ΚΚΣΕ) καί τήν ΕΣΣΔ, 60 χρόνιά τώρα όδηγοΰν τήν άνθρωπότητα. Ό λ ο ι οί δρόμοι πρός τό σοσι­ αλισμό άπό έδώ ξεκινοΰν. Κι άπό έδώ θά σκοπεύουν πάντοτε τήν έκπλήρωση τοΰ με­ γάλου χρέους γιά τήν πρόοδο καί τόν πολι­ τισμό.

45

Άλέξης Ζήρας

Θεώρηση τής νεοελληνικής Ή πεζογραφία

από τό 1940 ως τίς μέρες μας Μέ τήν κήρυξη τοΰ Β' Παγκόσμιου Πόλεμου ή έλληνική κοινωνία εισέρχεται σε μιαν αποφασιστική καμπή της ιστορίας της. Τά γεγονότα που συνέβησαν κατά τή διάρκεια τοΰ πολέμου καί αυτά που ακολούθησαν άμέσως μετά τή λήξη του έπέδρασαν, μέ τρόπο καίριο, όχι μόνο στή διαμόρφωση μιας καινούριας πολιτικής συνείδησης, όχι μόνο στή μεταλλαγή των κοινωνικών δομών άλλά καί στή χάραξη καινούριων δρόμων γιά τά πολιτιστικά πράγματα της νεότερης Ελλάδας. Στήν περίοδο της κατοχής συνεχίζεται, μολονότι κατά αραιά διαστήματα, ή παρουσία λογοτεχνών, καί στή συγκεκριμένη περίπτωση πεζογράφων, άπό περασμένες γενιές. Ή γενιά τοΰ ’30 έκπροσωπείται στό χρο­ νικό διάστημα μεταξύ 1940 καί 1945 άπό τόν Τερζάκη μέ τό αφήγημά του Ή στοργή, άπό τό Βενέζη μέ τήν Αιολική Γή καί άπό τό Μυριβήλη μέ τό Βασίλη τόν ’Α ρβανίτη. Καί τά τρία αύτά πεζογραφήματα παρασιωπούν τήν πραγματικότητα μέσα στήν όποια γρά­ φονται. Είτε άπό φόβο είτε άπό μιά στάση άβεβαιότητας, πού θά τούς χαρακτηρίσει καί μεταπολεμικά, οί τρεις αύτοί πεζογράφοι καταφεύγουν σέ άναμνήσεις μιας πρώι­ μης εφηβείας, στή νοσταλγική άναπόληση ένός κόσμου γραφικού, ηρωικού (περίπτωση Μυριβήλη) ή πικραμένου (περίπτωση Τερ­ ζάκη). Ό μύθος τοΰ Αιγαίου Πελάγους, τά ηλιοφώτιστα νησιά, ή θάλασσα θά είναι στό έξης τό σκηνικό των διηγημάτων τοΰ Βενέζη, σκηνικό πού έρχεται σέ πλήρη ρήξη μέ τήν κοινωνική πραγματικότητα καί άναζητεΐ, άντίθετα, μιά πραγματικότητα ίδεοληπτική. Μόνο άπό τό 1945 καί κατόπι θά άρχίσουν νά έκδίδονται στήν Ελλάδα βιβλία δπου περιγράφονται οί πολεμικές έμπειρίες άπό τό άλβανικό μέτωπο καί τά βιώματα άπό τήν κατοχή καί τίς όδυνηρές περιπέτειες τοΰ λαοΰ. Τώρα γίνεται φανερό τό πόσο έπηρέασε τούς νεότερους πεζογράφους ό ενθουσιασμός των πολεμικών επιχειρήσεων τοΰ ’40. Τό ’45 ό Ά γγελος Βλάχος (1915) 46

δημοσιεύει τό χρονικό του Τό μνήμα της Γριάς, δπου επιχειρεί νά δώσει στά γεγονότα τοΰ άλβανικοΰ πολέμου μιάν έπική χροιά, τήν αίσθηση πού δοκίμασε ό λαός καί τήν άντίδρασή του στό άκουσμα τής ιταλικής πρόκλησης. Κάτι παρόμοιο έπεχείρησε καί ό Π. Πρεβελάκης (1909) μέ τήν Παντέρμη Κρήτη, δπου δμως μεταθέτει τό παρόν στό παρελθόν καί χρησιμοποιεί γιά υλικό του τόν ξεσηκωμό τής Κρήτης στά 1866 έναντίον τών Τούρκων. ’Αντίθετα μέ τόν Πρεβελάκη καί τό Βλάχο ή δημοσίευση ένός μέρους τοΰ μυθιστορήματος τοΰ Γ. Μπεράτη (19041968) Τό πλατύ ποτάμι δείχνει τό συγκρατη­ μένο ενθουσιασμό τοΰ συγγραφέα γιά τόν πόλεμο τοΰ ’40 καί έπιμένει ιδιαίτερα στίς κακουχίες πού ύπέστησαν οί στρατιώτες, μέ τρόπο πού Τό πλατύ ποτάμι νά θεωρείται μάλλον άντιπολεμικό έργο. Ά π ό τήν άλλη πλευρά ό Λουκής ’Ακρίτας (1909-1965), έχοντας λάβει μέρος στήν ’Αντίσταση, περι­ γράφει στό μυθιστόρημά του ’Αρματωμένοι διάφορα μεμονωμένα επεισόδια πού τοπο­ θετούνται είτε στήν κατοχική ’Αθήνα είτε στό πολεμικό μέτωπο. Ή άποσπασματικότητα αυτή πού χαρακτηρίζει τά πεζογραφήμα­ τα τής άμέσως μεταπολεμικής περιόδου θά κορυφωθεΐ στό μεγάλο μυθιστόρημα τοΰ Θεοτοκά Ιερά 'Οδός, μυθιστόρημα πού θέ-

κοινωνίας καί λογοτεχνίας

λει νά καλύψει δλο τό διάστημα τοΰ πολέμου καί τής κατοχής καί φθάνει μέχρι τίς παρα­ μονές τοΰ εμφυλίου. Τό ούσιαστικό είναι πάντως δτι θετικά ή άρνητικά οί περισσότε­ ροι από τους πεζογράφους, είτε αυτοί άνήκουν σέ παλαιότερες είτε σέ νεότερες γενιές, άσχολοϋνται μέ την περίοδο ’40-’45, την όποια σχεδόν δλοι θεωρούν ώς ιδιαίτερα σημαντική γιά την εξέλιξη τής σύγχρονης ελληνικής ιστορίας καί κοινωνίας. Αύτό εντούτοις πού δέν έτόλμησαν νά επιχειρήσουν οί συγγραφείς πού βρίσκονταν στόν ελληνικό χώρο, τό νά συγκεράσουν δηλαδή τά πολιτικά γεγονότα μέ έναν ή περισσότερους μυθιστορηματικούς μύθους, τό κατόρθωσε ένας πεζογράφος τοΰ παροικιακοΰ έλληνισμοϋ: ό Στρατής Τσίρκας (1911). Μολονότι ή τριλογία του ’Α κυβέρνη­ τες Πολιτείες αρχίζε ι νά έκδίδεται τή δεκαε­ τία τοΰ 1960 ή ΰλη της άντλεΐται άπό τά γεγονότα ένός άκήρυκτου πολέμου πού δια­ δραματιζόταν στή Μέση ’Ανατολή, σέ έναν τόπο πού είχαν μεταφέρει τίς προσωπικές, ιδεολογικές καί ταξικές άντιθέσεις τους δσοι έφευγαν άπό τήν κατεχόμενη Ελλάδα. Ό Τσίρκας, αν καί συνομήλικος μέ τούς νεότε­ ρους άστούς εκπροσώπους τής γενιάς τοΰ ’30, δέν μπορεί νά συνυπολογισθεϊ μαζί τους. ’Αφενός λόγω τής διαφοράς των πολι­ τικών πεποιθήσεων του καί άφετέρου λόγω τοΰ δτι προέρχεται άπό τήν έλληνική παροι­ κία τής Αίγύπτου, χαρακτηριστικό τής όποι­ ας είναι τό κοσμοπολίτικο περιβάλλον, περι­ βάλλον πού αναγνωρίζεται σάν κοινωνικό πλαίσιο στήν τριλογία τοΰ συγγραφέα. Καταφατικός στόν ήρωισμό τής ’Αντίστα­ σης είναι καί ό Δημήτρης Χατζής (1913), τοΰ όποιου τό πρώτο βιβλίο, Ή φωτιά, έκδίδεται μόλις ένα χρόνο μετά τήν κατοχή, μιά νουβέλα έντονα στρατευμένη στίς πολι­

τικές ιδέες τοΰ συγγραφέα, πού έχει σάν χώρο δράσης τών ήρώων της τήν έπαρχιακή Ελλάδα. Ό Χατζής, έχοντας πάρει ό ίδιος μέρος στήν ’Αντίσταση κατά τών Γερμανών, στήν ’Αθήνα καί στήν ύπαιθρο, εξακολουθεί νά διαλέγει τήν πέρα άπό τά άστικά κέντρα Ε λλάδα καί στά επόμενα βιβλία του. Οί καταβολές τής ήθογραφίας είναι εύδιάκριτες καί στό Τέλος της μικρής μας πόλης καί στούς ’Ανυπεράσπιστους, προοδευτικά δέ ό συγγραφέας προσπαθεί νά συλλάβει τή μορ­ φή τής σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. Μέ τό πρόσφατο Δ ιπ λό βιβλίο, πράγματι, ό Χατζής άνατέμνει τίς βαθιές άντιθέσεις πού παρατηρούνται στόν έλλαδικό χώρο, μέ τήν είσοδο τοΰ πολιτισμοΰ τής κατανάλωσης άπό τή Δύση, μέ τή μετανάστευση καί τήν άλλοίωση τών θεσμών έκεΐ δπου ήταν άπό πάντοτε πιό συμπαγείς: στήν έπαρχία. Μεταπολεμικά έγινε μιά προσπάθεια άκόμη επιστροφής στό ήθογραφικό μυθιστό­ ρημα — Ά στ. Κοββατζής (1916) καί "Αλκής Ά γγέλογλου (1917) — άλλά ή τάση νά συγκεντρωθεί ό πληθυσμός στά άστικά κέν­ τρα, ή μετανάστευση καί ή άλλαγή τών δρων ζωής όδήγησαν τόν έλληνα επαρχιώτη σέ ρήξη μέ τό φυσικό περιβάλλον καί ή άγροτική ηθογραφία έτσι έμεινε χωρίς πραγματικό αντίκρισμα. Στό έξής ή ζωή τών πόλεων είναι έκείνη πού θά προσφέρει περισσότερα κίνητρα καταγραφής της. Καί οί πεζογράφοι, συνειδητοποιώντας αύτή τή μετατόπιρη, διαλέγουν πλέον τά θέματά τους άπό τίς κοινωνικές σχέσεις, τά προβλήματα καί τά άδιέξοδα πού άκολούθησαν τήν κάθοδο τών Ελλήνων πρός τά άστικά κέντρα. Στήν πενταετία 1945-1950 ή Ελλάδα συνταράζεται καί διχάζεται άπό μιά έμφύλια διαμάχη. Ό προπολεμικός διχασμός βενιζελικών-βασιλικών επαναλαμβάνεται μέ 47

Λονκής Ακρίτας

αιματηρότερα έπακόλουθα καί κάτω άπό άλλες ιδεολογικές άντιθέσεις. Τά σπέρματα τοΰ έμφύλιου άνάγονται στην κατοχική περίοδο, οί ξένες δυνάμεις γιά μιά φορά άκόμη υποθάλπουν τίς εσωτερικές πολιτικές έριδες καί ή Ελλάδα γίνεται τό πεδίο άνταγωνισμοϋ δυό άντίπαλων κόσμων πού θέ­ λουν νά λύσουν τίς διαφορές τους χρησιμο­ ποιώντας έντόπιους πειθήνιους έντολοδέκτες τών συμφερόντων τους. Ή γενιά τοΰ ’30 άναλαμβάνει θέσεις καίριες στόν κρατικό μηχανισμό άλλά άποδεικνύεται ανίκανη νά προσφέρει λύσεις στά πολλά προβλήματα πού συσσωρεύονται στή χώρα. Τό εκπαιδευ­ τικό σύστημα παραμένει ύπανάπτυκτο, οί πολιτιστικοί θεσμοί υπολειτουργούν. Οί νέ­ οι λογοτέχνες, αυτοί πού άνδρώνονται στήν περίοδο τού έμφύλιου, γίνονται οί φορείς πολιτικών παθών καί ιδεολογικού μίσους, πράγμα πού έχει άμεση έπίδραση στήν έκλογή τών θεμάτων τών βιβλίων τους. Τό γεφύ­ ρωμα αύτοΰ τοΰ χάσματος θά συντελεσθεΐ, σέ σημαντικό ποσοστό, πολύ άργότερα, δταν καί οί μέν καί οί δέ θά έχουν κοινή άντιθετική στάση άπέναντι στό στρατιωτικό καθε­ στώς τοΰ ’67. Βγαίνοντας άπό μιά περίοδο δυό άλλεπάλληλων πολέμων ή πρώτη μετα­ πολεμική γενιά τών πεζογράφων θέλει νά άπολογηθεΐ γιά τίς πολιτικές θέσεις πού είχε καί νά διαμαρτυρηθεϊ γιά τόν κόσμο πού παραλαμβάνει. Μέ μικρή διαφορά μεταξύ τους έκδίδονται: Ή Π ολιορκία τοΰ Ά λέξ. Κοτζιά (1926), Τό χρονικό ιαάς Σταυροφο­ ρίας τοΰ Ρόδη Ρούφου (1924-1972), Ή Τει48

χομαχεία τοΰ Θ.Δ. Φραγκόπουλου καί Τά δόντια τής μυλόπετρας τοΰ Ν. Κάσδαγλη (1927). Στά πεζογραφήματα αυτά γίνεται πλέον φανερή ή μετατόπιση τοΰ θεματικοΰ χώρου άπό τήν ύπαιθρο στήν πόλη. Οί ήρωες τών μυθιστορημάτων είναι άστοί ή μικροαστοί, ή πλοκή στήνεται σέ συνοικίες τής ’Αθήνας καί μολονότι οί συγγραφείς προέρχονται άπό μιά συγκεκριμένη ιδεολο­ γική παράταξη, εντούτοις δέν παύουν νά βλέπουν μέ δέος τόν άδελφοκτόνο πόλεμο καί νά καταλήγουν σέ καθαρά άντιπολεμικές θέσεις. ’Ανάλογα μπορούμε νά ποΰμε καί γιά τούς πεζογράφους αύτής τής γενιάς πού συμμετείχαν στόν εμφύλιο άπό τήν πλευρά τής άριστεράς. Ό Κ. Κοτζιάς μέ τό μυθιστό­ ρημά του ’Ε π ’ έσχατη προδοσία, ό Α.Θ. Νικολαΐδης μέ τούς Σ ννυπάρχοντες καί τήν ’Εξαφάνιση, άν καί παρουσιάζεται ώς πεζογράφος στή δεκαετία τοΰ ’60, δπως καί ό "Αρης ’Αλεξάνδρου μέ τό άκόμη πιό πρόσ­ φατο μυθιστόρημά του Τό κιβώτιο, καταθέ­ τουν, επαρκέστερα ή δχι, τή φρίκη πού έχουν δοκιμάσει μπροστά στήν αιματηρή περιπέ­ τεια τοΰ έμφύλιου καί μπροστά στόν έξευτελισμό τής άνθρώπινης ύπαρξης. Σάν τρόπο έκφρασης διαλέγουν ό μέν πρώτος τόν παρα­ δοσιακό ρεαλισμό, ό δεύτερος τό ψυχογρά­ φημα, δπου ή δράση, ό έσωτερικός μονόλο­ γος καί οί διάλογοι εναλλάσσονται σέ έναν άφηγηματικό χρόνο άνορθόδοξο (παρεμβο­ λές τοΰ παρελθόντος στό παρόν), ό τρίτος, άκολουθώντας πολύ συνεπέστερα τούς νέ­ ους τρόπους γραφής τοΰ γαλλικού μυθιστο­ ρήματος, χρησιμοποιεί τό στοιχείο τής ύπερβολής γιά νά καταδείξει άκριβώς τό άσκοπο καί μή άνθρώπινο τής ιδεολογικής σύγκρου­ σης κατά τήν περίοδο τοΰ έμφύλιου. Δυό άκόμη όμήλικοι πεζογράφοι αύτής τής γενι­ άς, ό Ά ντρέας Φραγκιάς καί ό Τρ. Πίττας, διαλέγουν τήν άστική ήθογραφία ό πρώτος καί τό άλληγορικό άφήγημα ό δεύτερος, έμμένοντας στήν παρακμή τής μεταπολεμι­ κής έλληνικής κοινωνίας. Οί άνθρωποι άγωνίζονται νά έπιβιώσουν σέ έναν κόσμο συμ­ βατικό, βίαιο, δπου οί μνήμες τών χθεσινών μόλις ιδεολογικών έλπίδων μεταλλάσσονται σέ ένοχές. Τό στοιχείο τής ύπερβολής χρησι­ μοποιεί έπίσης πολύ έκτεταμένα ένας άλλος πεζογράφος τής πρώτης μεταπολεμικής γενι­ άς: ό Κ. Χατζηαργύρης. Ή ειρωνεία καί τό συχνά όνειρικό-μυθικό περίβλημα τών σύν­ τομων μυθιστορημάτων του ( Ή παλιά Α ύλή , Ό Θρύλος τοϋ Κωσταντή) άνακαλοΰν έπιδράσεις τόσο τοΰ ύφους τοΰ Δ. Βουτυρά δσο καί τοΰ ύφους ρώσων συμβολιστών (Μ.

Μπουλγκάκωφ). Τέλος, στό μεταίχμιο τής πρώτης μέ τή δεύτερη μεταπολεμική γενιά τοποθετούνται ό Γιώργος Ίωάννου (1927), ό Κώστας Ταχτσής (1927) καί ό Νίκος Μπακόλας. Ό Γ. ’Ιωάννου άνατρέχει διαρκώς σέ βιώματα τής έφηβείας του μέ περιβάλλοντα χώρο τή Θεσ­ σαλονίκη. Ή γραφή του είναι ρεαλιστική (έξαίρεση ορισμένα διηγήματα τοΰ Γιά ένα φιλότιμο) καί διαποτίζεται άπό μιά ερωτική διάθεση τοΰ συγγραφέα γιά τή γενέτειρά του (άμυδρή επίδραση τοΰ Ν. Γ. Πεντζίκη) άλλά καί άπό μιά λεπτή ειρωνεία, ανάμικτη μέ μιά άγαπητική προσήλωση γιά έναν κόσμο πού χάνεται. Ό Κ. Ταχτσής, κυρίως μέ τό μυθι­ στόρημά του Τό Τρίτο Στεφάνι, χρησιμοποι­ εί τό λόγο μιας μεσόκοπης γυναίκας γιά νά παρακολουθήσει μέ άλματα χρόνου τίς βα­ θιές αλλοιώσεις καί μεταλλαγές τής νεοελλη­ νικής κοινωνίας (κατά μία έννοια οί περιπέ­ τειες αΰτής τής γυναίκας άντανακλοΰν ένα σημαντικό μέρος τής νεότερης ιστορίας μας). Ό Ν. Μπακόλας άναζητά τίς γενεαλογικές καταβολές του προσπαθώντας νά συνδέσει τά κομμάτια μιας προσωπικής μυθολογίας. Χώρος είναι ή Θεσσαλονίκη καί τά πρόσωπα τών πεζογραφημάτων του ( Ό Κήπος των Πριγκήπων, Εμβατήρια, Ύπνος-Θάνατος, Μ νϋολογίά) άντλοΰνται άπό τούς μακρινούς είτε άπό τούς έγγύτερους προγόνους του. Ή ανθρωπογεωγραφία αύτή τοΰ Ν. Μπακόλα άλλοτε άρθρώνεται πάνω στό μύθο τών ’Ατρειδών καί άλλοτε άντικρίζεται μέσα άπό τά όνειρα (Ν.Γ. Πεντζίκης). Σέ γενικές γραμμές οί πεζογράφοι τής πρώτης μεταπολεμικής γενιάς διαθέτουν ένα πλούσιο θεματικό υλικό πού άποτελεΐται άπό μνήμες, ιστορικά γεγονότα καί εμπειρί­ ες, ύλικό πού χειρίζονται άρτια. Ό κόσμος πού έχουν νά περιγράφουν είναι ένας κό­ σμος διαφορετικός άπό έκείνον τοΰ μεσοπό­ λεμου, ή 'Ελλάδα έγκαταλείπει προοδευτικά τήν άπομόνωσή της καί άποκτά στενότερες έπαφές μέ τόν εύρωπαϊκό χώρο. ’Αλλά, κα­ θώς είναι άνδρωμένοι σέ μιάν εποχή έντο­ νων πολιτικών συγκρούσεων, οί πεζογράφοι τής γενιάς αύτής άίιοτυπώνουν στό έργο τους περισσότερο μιά κριτική στάση εναντί­ ον τής βίας. Ή άμφισβήτηση τών καθαυτό δομών τής μεταπολεμικής έλληνικής κοινω­ νίας, τής οικογένειας, τών σεξουαλικών άρχετύπων, είναι κάτι πού άναλαμβάνεται, σχεδόν εξ ολοκλήρου; άπό τήν άμέσως έπόμενη γενιά. Ή δεύτερη μεταπολεμική γενιά έχει μόλις συνειδητοποιήσει τά γεγονότα τοΰ έμφύλιου.

Γιάννης Μπεράτης

Κυρίως όμως μεγαλώνει σέ μιά έποχή δπου κυριαρχούν οί άπειλές τοΰ φυχροΰ πολέμου καί δπου έμφανίζονται οί πρώτες ριζικές άμφισβητήσεις καθιερωμένων άπό πολλές δεκαετίες θεσμών. Οί πεζογράφοι πού άνήκουν στή γενιά αύτή άρχίζουν νά πειραματί­ ζονται σέ καινούριους τρόπους γραφής, οί άπόηχοι τοΰ γαλλικοΰ άντιμυθιστορήματος δημιουργοΰν καί εδώ συζητήσεις καί άπομιμήσεις (Τ.Γ. Μιλλιέξ, Κ. Μητροπούλου, Φ. Κονδύλης). Έ χει βέβαια προηγηθεΐ ή Μαρ­ γαρίτα Λυμπεράκη (1919) μέ τά Ψάϋινα Καπέλα, δπου τέμνεται ρεαλιστικά ή θέση τής γυναίκας στή νεοελληνική κοινωνία, ένώ, άντίθετα, καί ή Μιμίκα Κρανάκη (Conire-Temps) καί ιδίως ή Γαλάτεια Σαράντη (1919) καταφεύγουν άντιστικτικά σέ προσ­ ωπικά βιώματα καί άρνοΰνται νά περιγρά­ φουν τήν κοινωνική πραγματικότητα πού τίς περιβάλλει, ίσως γιά νά περισώσουν αυτό πού θεωρούν σάν άναγκαϊο στήριγμα τοΰ έσωτερικοΰ κόσμου τους. "Ομως είναι κυρί­ ως ό Μ. Κουμανταρέας (1933), ό Π. Καλιότσος, ό Π. Άμπατζόγλου, ό Β. Βασιλικός (1933), ή Κ. Πλασαρά καί ό Γ. Χέιμωνάς, αυτοί πού θέτουν υπό κρίση όχι μόνο τό κοινωνικό περιβάλλον τους, άλλά καί τίς μεθόδους γραφής, πράγμα πού ή νεοελληνι­ κή ποίηση έχει κατορθώσει έδώ καί μερικές δεκαετίες. Οί νεότεροι πεζογράφοι άπολογοΰνται γιά μιά σειρά άπό φαινόμενα πού χαρακτηρίζουν τήν έποχή αύτή: άγχος τοΰ κατοίκου τών πόλεων, καταναλωτισμός, ει­ σβολή τής μηχανής στήν καθημερινή ζωή, φθορά τών οικογενειακών δεσμών, άλλοτρί49

’Αριστοτέλης Νικολαίδης

ωση. Ή άδυναμία προσαρμογής σέ έναν κόσμο πού δεν καταλαβαίνουν καί ή εξουθέ­ νωση κατατρύχει τούς νεαρούς ήρωες τού Μ. Κουμανταρέα. Ό ερωτισμός καί ή άγωνία είναι τά σημεία τής υπαρξιακής περιπέτειας τών προσώπων τοϋ Π. Καλιότσου, ή μικροα­ στική άλλοτριωμένη ζωή καί ό θάνατος, σωματικός καί ήθικός, άποτελοϋν δυό από τά βασικά θέματα τής πεζογραφίας τοϋ Π. Άμπατζόγλου. Τά βιώματα τής στρατιωτι­ κής θητείας του χρησιμοποιεί σάν ύλικό τών άφηγημάτων του ό Β. Βασιλικός, προοδευτι­ κά δέ άνιχνεύει καινούριους τρόπους γρα­ φής, δπου έπιχειρεΐται ό συνδυασμός τοϋ δημοσιογραφικού ρεπορτάζ καί τοϋ βιωμα­ τικού χρονικού. Τά πεζογραφήματα τής Κ. Πλασαρα, μέ συχνή τή χρήση συμβόλων, άντιθέτουν έναν κόσμο παράλογο, διαλυμέ­ νο, σάπιο, καί έναν κόσμο έλπιδοφόρο, νεα­ νικό, πού εντούτοις άρκετές φορές δέν είναι τόσο ισχυρός ώστε νά άνθέξει στή γύρω παρακμή. Τέλος ό Γ. Χειμώνας, ακραία περίπτωση στήν πεζογραφία τής δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς, άναζητεΐ τήν κάθαρ­ ση τής γραφής άπό κάθε στοιχείο πού άλλοιώνει τήν ούσία τών λέξεων, έχοντας σάν ιδανικό τελειότητας τήν πλήρη ταύτιση σώ­ ματος καί γραπτού λόγου. Μήν έχοντας καμιά ψευδαίσθηση γιά τό δτι ζοΰν σέ μιά έποχή στερημένη άπό κάθε λογής άλήθειες, οί πεζογράφοι αύτής τής γενιάς, σχεδόν στό σύνολό τους, άρνοϋνται νά ώραιοποιήσουν αύτό πού τούς περιβάλ­ λει, άντίθετα τοϋ μεγεθύνουν τίς άσχημες πλευρές, δέν είναι ύπαινικτικοί καί δέν δι­ στάζουν νά πουν πράγματα πού δέν τολμού­ σαν νά άναφέρουν κάν οί συγγραφείς προη­ 50

γουμένων εποχών. 'Ένα άπό τά βασικά χα­ ρακτηριστικά τους είναι τό δτι δέν στρατεύ­ ονται κάτω άπό όποιαδήποτε ιδεολογική σημαία- παραμένουν, δσο αύτό είναι δυνα­ τό, διαθέσιμοι καί άδέσμευτοι, ώστε νά μπο­ ρούν νά ασκήσουν τήν κριτική τους πρός όποιαδήποτε κατεύθυνση. Αύτή ωστόσο ή άρνηση νά ένταχθοΰν κάπου τούς όδηγεΐ, άπό τήν άλλη πλευρά, σέ μιά μεγαλύτερη αβεβαιότητα, σέ ένα μετεωρισμό, καί, επομέ­ νως, σέ μεγαλύτερη συναίσθηση τής εύθύνης τους άπέναντι στόν κόσμο. Ή οδυνηρή αύτή στάση μπορεί νά ίσχύσει, μέ άκόμη τραγικό­ τερες συνέπειες, σέ πεζογράφους, δπως ό Μ. Χάκκας (1931-1972), οί όποιοι ήταν στρατευμένοι πολιτικά στά νεανικά τους χρόνια, αλλά συνειδητοποιώντας κάποτε τό άδιέξοδο τών κομματικών δεσμεύσεων χάνουν κά­ θε στήριγμα πίστης καί άσφάλειας. “Αν άρκετοί άπό τούς εκπροσώπους τής πρώτης μεταπολεμικής γενιάς έξακολουθοϋν νά έχουν δεσμούς, τόσο μέ τά νεανικά πολιτικά τους ιδεώδη δσο καί μέ τούς κατεστημένους κοινωνικούς θεσμούς, οί νεότεροι τους δέν έχουν καμιά αμφιβολία δτι δλ’ αύτά άποτε­ λοϋν άντίδοτα καί μόνο στήν άβεβαιότητα καί τή φαυλότητα τών καιρών μας. Καί είναι οί πρώτοι πού άρνοϋνται νά πιστέψουν τόσο σέ ιδεώδη δσο καί σέ θεσμούς. Οί πεζογράφοι πού προαναφέραμε, σχε­ δόν δλοι, άνδρώνονται μέσα στίς πόλεις. Ή

Μαργαρίτα Λυμπεράκη

επαρχιακή Ελλάδα τους είναι άγνωστη, άγνωστη μέ την έννοια δτι δεν τήν έχουν ζήσει. Επομένως είναι φυσικό έπακόλουθο νά μή διαλέγουν σάν πλαίσιο των άφηγημάτων τους τόν άγροτικό χώρο. Τό σύμπτωμα αυτό είναι έπίσης σύμπτωμα τής έπόμενης γενιάς των πεζογράφων, αύτών δηλαδή πού εμφανίζονται κατά τά τέλη της δεκαετίας τού ’60 μέ άρχές τοΰ ’70. Μέ αδιαμόρφωτα ακόμη, σέ γενικές γραμμές, τά χαρακτηριστι­ κά τους οί πεζογράφοι αυτοί έχουν αρκετά άπό τά συστατικά της προηγούμενης γενιάς, της δεύτερης μεταπολεμικής. Παρατηρεΐται καί σ’ αυτούς ή ίδια τάση νά αμφισβητούν παραδοσιακές άξιες, θεσμούς καί καθιερω­ μένες ιδέες, μάλιστα ή άμφισβήτησή τους είναι ακόμη ριζοσπαστικότερη. Οί συγγρα­ φείς αυτής τής ηλικίας γεννήθηκαν κατά τά τέλη τού Β' Παγκόσμιου Πόλεμου, πράγμα πού σημαίνει δτι δέν έχουν καμιά άπολύτως έμπειρία είτε τής κατοχής είτε τού εμφύλιου. Τό πέρασμα άπό τήν έφηβεία στήν ώριμη ήλικία έχει συμβεΐ, γι’ αύτούς τούς πεζογράφους, σέ μιά περίοδο δπου ό πολιτισμός τής κατανάλωσης άρχίζει νά κυριαρχεί στή μεταπολεμική Ελλάδα, δπου παύει νά ύπάρχει ή προηγούμενη οικονομική στενότητα, δπου τά ήθη είναι πλέον διαβρωμένα ολο­ κληρωτικά μέσα στις πόλεις, δπου οί έρωτικές σχέσεις είναι κατά πολύ εύκολότερες, δπου, τέλος, τά λογοτεχνικά ρεύματα καί τά

Νίκος Μπακόλας

Κώστας Κοτζιάς

νεανικά κινήματα Ευρώπης καί ’Αμερικής έρχονται νά έπιδράσουν πιό άμεσα άπό ποτέ άλλοτε. ’Εντούτοις τά φαινόμενα αύτά, άλλα άπό τά όποια έχουν κατακτηθεί ενώ άλλα έρχονται σάν μοιραία συνέπεια τής οριστι­ κής παρακμής τοΰ άστικοΰ τρόπου ζωής, δέν προσφέρουν ικανοποιητικό πλαίσιο διαβίω­ σης αύτών τών νέων. ’Αντίθετα, δσο περισ­ σότερο αύξάνονται οί υλικές κατακτήσεις καί ή σωματική ελευθερία, τόσο περισσότε­ ρο μεγαλώνει τό συνειδησιακό κενό καί ή άνασφάλειά τους. ’Αποξένωση, άμφισβήτηση, μοναξιά, θάνατος: στίς καταστάσεις αύτές μπορεί νά συνοψισθεΐ τό πρόσωπο αυτής τής γενιάς, πού σάν άπόγειο τών άναζητήσεών της έχει τό γαλλικό Μάη τού ’68 (άποψη τοΰ ’Αλ. ’Αργυρίου). Είναι ή γενιά τοΰ ρόκ, τής τζάζ, τών χίππης, τών κινημάτων δια­ μαρτυρίας. Σχετικά μέ προηγούμενες λογοτεχνικές γενιές, οί πιό νέοι πεζογράφοι (Σ. Παπαδημητρίου, Δ. Νόλλας, ’Αλ. Δεληγεώργη, Μ. Δούκα, Τ. Καζαντζής, Τ. Νικηφόρου, Φ. Δρακονταειδής, Γ. Γιατρομανωλάκης) χρη­ σιμοποιούν μιά γλώσσα πού θέλει νά έκφράσει άμεσα, δχι μόνο αύτό πού αισθάνονται άπό τήν έπαφή τους μέ τό γύρω κοινωνικό χώρο, άλλά καί αύτό πού είναι οί ίδιοι. Έ να άπό τά βασικότερα χαρακτηριστικά τους είναι μιά κριτική καί ταυτόχρονα ειρωνική διάθεση πού έχουν άπέναντι στά πάντα. Ό κόσμος πού οραματίζονται, καί πού δέν περιγράφεται σέ κανένα μέ σαφήνεια, είναι ίσως ένας κόσμος ούτοπικός, μιά πολιτεία έλευθερίας, ισότητας, δικαιοσύνης. Στά διηγήματα τοΰ Σ. Παπαδημητρίου (πρώτη εμφάνιση 1965) αύτοβιογραφείται ό 51

ίδιος ό συγγραφέας. Ό αγχώδης καί μονή­ ρης έφηβος τοϋ πρώτου βιβλίου του, Τό Δωμάτιό, είναι άμεσα συγγενικός μέ τόν ανδρα τοΰ τελευταίου βιβλίου, Ή Παρακαμ­ πτήριος. ’Ανάμεσα στό συγγραφέα καί στά υπόλοιπα πρόσωπα ή αντικείμενα των διη­ γημάτων διατηρείται μιά άπόσταση, ακόμη καί σέ στιγμές έρωτικές ό άναγνώστης μπο­ ρεί νά δει τη διάσταση πού υπάρχει σ’ αυτό πού κάνει καί σ’ αύτό πού σκέπτεται συνάμα ό ήρωας. Μιά έντονη έπιφυλακτικότητα καί μιά καταλυτική ειρωνεία χαρακτηρίζουν τή στάση τοΰ συγγραφέα. Φοβάται δτι θά παραβιασθεΐ ό εσωτερικός του κόσμος δχι μόνο άπό τίς θελήσεις των άλλων προσώπων αλλά καί άπό τήν παρουσία των αντικειμέ­ νων πού τόν περιβάλλουν. ’Ανάμεσα στά πρόσωπα καί τά αντικείμενα διαλέγει νά δοθεί στά δεύτερα, επειδή αύτά είναι πού μπορεί νά τά κατακτήσει ευκολότερα. Ό Δ. Νόλλας έμφανίσθηκε δψιμα μέ δυό πεζογρα­ φήματα. Καί στά δυό υπάρχει μιά άνελέητη καταγγελία τών θεσμών τοΰ δυτικοΰ τρόπου ζωής. Παιδικές άναμνήσεις παρεμβάλλονται σέ κατοπινές έμπειρίες τοΰ συγγραφέα άπό τή ζωή του στήν Ευρώπη, πρόσωπα φαγωμέ­ να άπό τό άγχος καί τήν καταπίεση, έρωτες πού υποβάλλονται σέ έναν άδιάκοπο σαρκα­ σμό, κόπωση καί άπογοήτευση. Ή Ά λ . Δεληγεώργη, παίρνοντας άφορμή άπό τό θάνα­ το τών νεογέννητων παιδιών της, άσκεϊ οξεία κριτική στόν οικογενειακό θεσμό, τίς μικροαστικές αύταπάτες τών νεοελλήνων καί τήν ήττα μιας γενιάς πού έπρόδωσε τίς ίδιες τίς έλπίδες της. Οί μικροαστοί είναι τό άντικείμενο ειρωνείας πολλών πεζογραφη­ μάτων της Μ. Δούκα, έδώ δμως ή κριτική γίνεται άπό συγκεκριμένη πολιτική σκοπιά. Οί άνθρωποι δσο κι άν γίνονται καρικατού­ ρες δέν παύουν νά είναι συμπαθείς στά μάτια τής πεζογράφου. Δέν είναι οί άνθρω­ ποι πού είναι έτσι άλλά είναι τό κοινωνικό σύστημα πού τούς συμπιέζει καί τούς έξουθενώνει. Ό Τ. Καζαντζής, μέ εμφανείς επι­ δράσεις άπό τόν Κ. Ταχτσή καί τό Γ. Ίωάννου, στρέφεται στίς άναμνήσεις τών παιδι­ κών του χρόνων γιά νά δημιουργήσει ένα είδος άστικής ήθογραφίας. Φτωχογειτονιές, άνθρωποι δίχως μοίρα, πολλές φορές άφελεΐς άλλά πάντοτε γνήσιοι, έκπροσωποΰν έναν κόσμο πού τώρα πιά δέν υπάρχει. Τέλος, ό Γ. Γιατρομανωλάκης άναζητεί στό μοναδικό βιβλίο του (Τ ό Λειμωνάριό) τά στοιχεία μιάς ελληνικότητας καί έπειδή τά στοιχεία αύτά είναι σχεδόν άνύπαρκτα πιά, ό συγγραφέας καταφεύγει στό δνειρο.

52

Ή νεότατη αυτή γενιά τών πεζογράφων χωρίς δεσμεύσεις ύφους καί θέματος, χρησι­ μοποιεί κάθε λογής ύλικό γιά τή γραφή της (Μ. Μήτρας). Πολύ συχνά ένα διήγημα ή μιά νουβέλα περιέχει στοιχεία ύπερεαλιστικά, συμβολικά, άλληγορικά, ρεαλιστικά. Γι’ αύ­ τό καί οί πρόδρομοί της θά πρέπει νά άναζητηθοΰν καί στό Θεοτόκη, καί στή γε­ νιά τοΰ ’30, καί στίς προηγούμενες μεταπο­ λεμικές γενιές, δπως επίσης στόν Πεντζίκη καί στούς λογοτέχνες τής Θεσσαλονίκης. Ή πιό θεμελιώδης δμως ιδιότητα αύτής τής γενιάς είναι δτι έχει κατορθώσει νά προσαρ­ μόσει τίς άνάγκες της σ’ ένα συνεχώς μετα­ βαλλόμενο κόσμο.

■ Σημείωση: Αύτό τό σχέδιο ϋεώρησης τής νεοελληνικής κοινωνίας καί λογοτεχνίας άπό τό 1880 ώς σήμερα είναι ή άρχική μορφή μιάς ευρύτερης μελέτης πάνω στό ίδιο δέμα. 'Επομένως οί άναφορές σέ πεζογράφους καί έργα είναι μόνο ένδεικτικές καί δχι περιοριστικές. Μεταξύ τών συγγραφέων πού δέν άναφέρδηκαν καί πού τό έργο τους είναι άξιο μνείας σημειώνονται καί οί έξης: Θ. Πετσάλης, Λ. Νάκου, Ν. Κατηφόρης, Σ. Πατατζής, Γ. Σφακιανάκης, Σ. Πλασκοβίτης, Α. Βουσβούνης, Α. Σχοινάς, Β. Λούλης, Ν. Νικολαίδης, Π. Καραβίας, Α. Γιαννόπουλος, Ρ. Άποστολίδης, Γ. Γρηγόρης, Α. Σαμαράκης, X. Μηλιώνης, Ο. Πέλας, Τ. Κουφάπουλος, Μ. Πολίτης, Σ. ’Αντωνίου, Ε. Βλάμη, Γ. Μανιάτης, Μ. Γρηγορίου, Α. Σουρούνης, Σ. Βαλιούλης.

τ ο μ α γ α ζ ι. , εχει

Δ ίό ο το υ και Ζέοοόοχου Π ηγης

επιλογή δραστηριότητας άναζητάει τόν τόπο της Ανάμεσα στά δύο αυτά έπίπεδα τού Πολιτικού. Έ τσι ή «έξωτερική πολιτική» σέ Αναφορική σχέση μέ τά δύο αύτά έπίπεδα πολιτικής δραστηριότητας Απο­ κτά έναν Αρνητικό χαρακτήρα: προσανατολίζεται δχι στήν πραγματοποίηση πρακτικών σκοπών, Αλλά στή λύση τεχνικών ζητημάτων.

2. Αύτό τόν ιδιαίτερο χαρακτήρα τής «έξωτερι­ κής πολιτικής» φαίνεται, δτι τόν έχει κατανοήσει ό Χρ. Ροζάκης, άν καί στό βιβλίο του δέν Ανα­ πτύσσει θεωρία τής «έξωτερικής πολιτικής». Στό βιβλίο Αναλύονται μέ κριτική προσέγγιση καί Αξιολογικές έκτιμήσεις στιγμές τής έλληνικής έξω­ τερικής πολιτικής, δπως ή διαφορά μεταξύ 'Ελλά­ Χρήστου Ροζάκη: Τρία χρόνια έλληνικής Εξωτε­ δας καί Τουρκίας γιά τήν ύφαλοκρηπίδα τού ρικής πολιτικής: 1974-1977. Παπαζήσης, Ά&ήΑιγαίου, τό κυπριακό πρόβλημα, ή διαβαλκανική να, 1978. Σελ. 122. συνεργασία, ή θέση τής 'Ελλάδας στό δυτικό 1. ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ αυτές παρατηρήσεις σκοπεύουν κόσμο, πού ήταν καί τά βασικά προβλήματα τής έλληνικής έξωτερικής πολιτικής στό χρονικό διά­ νά προσεγγίσουν καί νά κατανοήσουν τίς άπόψεις στημα 1974-1977. Οί Αναλύσεις τού συγγραφέα πού Αναπτύσσει ό Χρ. Ροζάκης πάνω σέ θέματα πάνω σ’ αύτά τά προβλήματα είναι πολιτικές της έλληνικής εξωτερικής πολιτικής στό βιβλίο Αναλύσεις. Οί στόχοι τού βιβλίου, δπως καθορί­ του: Τρία χρόνια έλληνικής έξωτερικής πολιτικής ζονται μέ σαφήνεια Από τόν ίδιο τό συγγραφέα, (1974-1977). Οί παρατηρήσεις αύτές Αποτελούν είναι: «νά έπανατοποθετήσει, πρώτα Απ’ δλα, τίς προσπάθεια νά προσδιορισθεϊ δομικά καί νά εύθύνες στήν κύρια βάση τους ■ έπειτα, νά έξετάκαθορισθεΐ μορφικά ή θέση, πού δέχεται, δτι τό σει τά “πεπραγμένα” καί τίς έπιδιώξεις μέ μιά πρόβλημα τής έξωτερικής πολιτικής Αποτελεί ειδι­ όπτική πού νά χωράει μέσα της τούς προσδιορι­ κότερη έκφραση τού θεωρητικού προβλήματος τής σμούς καί τούς περιορισμούς πού σχηματίζονται έφαρμογής τού Πρακτικού Λόγου στήν πολιτικο­ Από τίς έσωτερικές καί τίς διεθνείς συνθήκες. Καί κοινωνική πραγματικότητα. τέλος νά προχωρήσει σέ όρισμένες προτάσεις τόσο ’Αρχίζω μέ τή θέση, δτι στό χώρο τού Πολιτι­ γιά τήν έπίλυση τών θεμάτων πού μάς Αφορούν, κού κινούνται δύο έπίπεδα πολιτικής δραστηριό­ κάτω Από τίς τωρινές συγκυρίες, δσο καί γιά τήν τητας. Κριτήριο γιά τόν προσδιορισμό τών δύο πραγματοποίηση τής επιδίωξης τής Ανεξαρτησίας αύτών έπιπέδων είναι τό κέντρο λήψης τής πολιτι­ μας σέ μακροχρόνια βάση». (Βλ. πρόλογο τού κής Απόφασης καί ή έσωτερική του σχέση μέ τό βιβλίου, σελ. 7) φορέα έκτέλεσης τής πολιτικής πράξης. Μέ βάση Οί προσεγγίσεις τού Χρ. Ροζάκη στά προβλή­ αύτό τό κριτήριο, δταν ή πολιτική Απόφαση λαμματα αύτά τής έλληνικής έξωτερικής πολιτικής δέν βάνεται Από τούς πολιτικούς μηχανισμούς τών περιορίζονται στό έπίπεδο τών χαρακτηρισμών δύο Ύπερδυνάμεων καί μετατρέπεται μ’ ένα έντεκαί τής ιδεολογίας, δέν κάνουν ούτε πολιτικό λώς μηχανιστικό τρόπο σέ πολιτική πράξη, τότε δογματισμό ούτε έπιστημονικισμό. Τά γνωστικά μιλάμε γιά τό πρώτο έπίπεδο τού Πολιτικού. στοιχεία πού Αποτελούν τό έννοιολογικό περιεχό­ "Οταν δμως τά άτομα ώς πολίτες συγκεκριμένης μενο τών Αναλύσεων, συγκροτούν έπιστήμη, δηλα­ χώρας καί ώς φορείς κοινωνικών σχέσεων Αποφα­ δή καλύπτουν τήν πραγματικότητα. Παραπέμ­ σίζουν καί μετατρέπουν τήν Απόφασή τους αύτή πουν σέ μιά έσωτερική έρευνα τών προϋποθέσεων μέσα Από τούς μηχανισμούς έκφρασης τής βούλη­ τής άσκησης τής έλληνικής έξωτερικής πολιτικής. σής τους σέ πολιτική πράξη, τότε μιλάμε γιά τό Τά συμπεράσματα δμως στά όποια καταλήγει ό δεύτερο έπίπεδο τού Πολιτικού. συγγραφέας τού βιβλίου, στηρίζονται σέ προϋπο­ Δέν πρόκειται γιά ένα Ακόμη δυϊσμό έπιστημοθέσεις πού θεωρούν τό Πολιτικό ώς καθαρό νικής μεθοδολογίας, δσο γιά ένα θεωρητικό έρμηπρόβλημα κοινωνικής έφαρμογής, παραβλέποντας νευτικό σχήμα, πού έπιβεβαιώνεται Από τή σημε­ δτι στή σημερινή έξέλιξη τού κοινωνικού είναι τό ρινή κατάσταση πραγμάτων τού Πολιτικού. Καί ή συνδετικό στοιχείο τής κοινωνίας δέν έντοπίζεται «έξωτερική πολιτική» ώς στιγμή τής πολιτικής

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ξένη επέμβαση καί εθνική άνεξαρτησία

53

πιά μόνο στό χώρο τού πολίτικου, άλλά δτι ματα: α) ποιά συγκεκριμένη πολιτική έκφράζεται προβάλλονται καί τό οικονομικό καί τό ιδεολογι­ μέσα άπό τήν άνεξάρτητη έξωτερική πολιτική καί κό στοιχείο ώς παράγοντες διαμόρφωσης τοΰ β) ποιά είναι ή θεωρητική σημασία καί οί πρακτι­ κές συνέπειες τών συγκεκριμένων «στιγμών» τής κοινωνικού είναι. έξωτερικής πολιτικής τήν τριετία 1974-1977.

3. Στην εισαγωγή τοΰ βιβλίου (σελ. 11 έπ.) έρευνώνται μεθοδολογικά καί έννοιολογικά οί Κάθε ιδέα έχει ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο έννοιες: ξένη έπέμβαση καί εθνική άνεξαρτησία. καί πάντοτε μιά συγκεκριμένη κοινωνική άναφοΌ συγγραφέας διακρίνει δύο μορφές ξένης έπέμ- ρά. Στήν προσπάθεια νά προσδιορισθεΐ τό περιε­ βασης: τή δομική (οικονομική, στρατιωτική, πολι­ χόμενο τής έννοιας έθνική άνεξαρτησία, ή ιδέα τής έθνικής άνεξαρτησίας μετατράπηκε σέ ιδεολογική τιστική) διείσδυση καί τήν πολιτική διείσδυση, καί ύποστηρίζει δτι ό βαθμός της δομικής διείσδυ­ πρακτική τής πολιτικής μας ζωής. Πρόκειται γιά σης προσδιορίζει καί τήν έκταση της πολιτικής όδυνηρό σύμπτωμα τών πολιτικών ιδεών στόν διείσδυσης. ’Αναλύει τούς παράγοντες πόύ δια­ τόπο μας, δεδομένου δτι ή ίδεολογικοποίηση τής μορφώνουν τίς προϋποθέσεις γιά τήν ξένη έπέμ­ πολιτικής άπόφασης καί τής πολιτικής πράξης δέν είναι άποτελεσματικό μέσο έκφρασης μιας συγκε­ βαση, έπιμένοντας ιδιαίτερα σέ κείνους τούς κριμένης ιστορικής κοινωνικής πραγματικότητας. παράγοντες πού έπιβάλλονται άπό τήν ιδιομορφία τοΰ έλληνικοΰ χώρου, δπως είναι, γιά παράδει­ Ή έθνική άνεξαρτησία ώς δρος στήν πολιτική γμα, ή χρόνια πολιτική καί κοινωνική ύπανάπτυξη πραγματικότητα τής χώρας μας έχει έπικρατήσει χωρίς τήν παραμικρή έπιστημονική γνώση τοΰ τής χώρας, τό μή αύτοδύναμο τής «διεκδικητικής» πολιτικής τής χώρας κ.α. περιεχομένου της · ή λειτουργία της είναι ιδεολο­ Ή έννοια ξένη έπέμβαση στή σημερινή πολιτι­ γική. . Στις άναφορές τοΰ συγγραφέα στό πρόβλημα κή διαμόρφωση τοΰ τόπου έχει έντονη μυθολογική τών ελληνοτουρκικών σχέσεων (κεφάλαιο δεύτε­ φόρτιση καί πολλά στοιχεία άνορθολογισμοϋ, πού άσκοΰν άποφασιστική έπίδραση στήν έξέλιξη τοΰ ρο, σελ. 58 έπ.) διαπιστώνω μιά γραφή, πού κοινωνικού είναι στόν τόπο μας. εισάγει τήν πραγματικότητα τοΰ όρθολογισμοΰ στις πολιτικές έκτιμήσεις καί άρνεϊται τή δεοντο­ Ενδιαφέρουσα είναι καί ή προβληματική τοΰ λογία στήν άνάλυση τοΰ Πολιτικοΰ. Στή διαπρα­ θέματος τής έθνικής άνεξαρτησίας, δπως άναγμάτευση τοΰ προβλήματος (νομικοΰ καί πολιτιπτύσσεται άπό τό συγγραφέα στό πρώτο κεφάλαιο κοΰ) γιά τήν υφαλοκρηπίδα τοΰ Αιγαίου (κεφά­ (σελ. 29 έπ.). Παραπέμπει σέ δύο βασικά έρωτή-

54

λαιο τρίτο, σελ. 77 έπ.) ό συγγραφέας Αποφεύγει τίς άπλουστευτικές περιγραφές καί προσπαθεί νά Αντιμετωπίσει τό θέμα στήν πολυπλοκότητά του. Οί συγκεκριμένες προτάσεις του γιά μιά λύση τής διαφοράς στό Αιγαίο στηρίζονται στήν άποψη, δτι ή πιθανότητα καί ή πρόβλεψη είναι βασικές άρχές στό παιχνίδι της πολιτικής. Στό κυπριακό πρόβλημα (κεφάλαιο τέταρτο, σελ. 129 έπ.) ή διάσταση Ανάμεσα στίς δύο κοινό­ τητες θεωρείται κεντρικό πρόβλημα. Καί πάνω σ’ αύτή τή διαπίστωση θεμελιώνονται καί οί άλλες πολιτικές έκτιμήσεις γιά την Αδυναμία λύσης τοΰ προβλήματος, πού όφείλεται τόσο στούς διεθνείς συσχετισμούς δσο καί στήν έσωτερική κατάσταση στό νησί. Ό συγγραφέας παραδέχεται δτι «προϋ­ πόθεση τής Ανεξαρτησίας τοΰ νησιού Αποτελεί ή Αφομοίωση τών δύο κοινοτήτων σέ μιά εθνική, κυπριακή κοινωνία». Δέν παρέχει δμως Αρκετά στοιχεία γιά τή διαδικασία αύτή τής Αφομοίωσης. Βασικός παράγοντας γι’ αύτή τήν Αλλαγή δέν είναι μόνο ή ρύθμιση τού πολίτικου, Αλλά ή μεταρρύθμιση τοΰ κοινωνικού καθεστώτος. Πρό­ κειται γιά διαπίστωση πού στηρίζεται στή σκέψη δτι πρέπει νά δοθεί προτεραιότητα στό κοινωνικό σύστημα ώς μορφή όργάνωσης τοΰ κοινωνικού Στό πέμπτο κεφάλαιο (σελ. 143 έπ.) Αναλύεται τό πρόβλημα τής διαβαλκανικής συνεργασίας. Ή έπιβίωση τών λαών τών Βαλκανίων ύπήρξε πάν­ τοτε ένα ιστορικό μέγεθος πού βρίσκει τήν Αποτε­ λεσματικότερη έκφρασή του στή διαδικασία τής συνύπαρξης, έτσι δμως τήν κατανοεί ή διαβαλκανική συνεργασία. Ά π ό τήν έρευνα τοΰ προβλήμα­ τος τής διαβαλκανικής συνεργασίας διαπιστώνει, δτι ή Αναγκαιότητα τής συνεργασίας τών λαών τών Βαλκανίων δέν μετριέται με Απεικονίσεις ή περιγραφές, πού μπορεί νά είναι είτε αύθαίρετες είτε Αναγκαστικές, Αλλά ύπολογίζεται μέ τήν έπιτυχία, πού Αποδείχνεται κατάλληλη καί εύστοχη. Στό έκτο καί τελευταίο κεφάλαιο τοΰ βιβλίου (σελ. 153 έπ.) έξετάζεται ή πραγματικότητα, πού λέγεται 'Ελλάδα, στήν πολιτική της διάσταση στό χώρο τοΰ δυτικού κόσμου. Οί θέσεις πού ύποστηρίζει ό συγγραφέας Ανάγονται στήν παραδοχή τής πραγματικότητας τής σκοπιμότητας ώς θεμελια­ κού στοιχείου τοΰ Πολιτικού. Ό συγγραφέας Αντλεί τό γνωστικό ύλικό του Από τήν εμπειρική πολιτική πραγματικότητα καί Αποφεύγει τήν Ανα­ γωγή τών προβλημάτων στό έπίπεδο τής Αξιολογι­ κής μονομέρειας, πού περικλείει κινδύνους στό βαθμό πού κατασκευάζει τήν ούσία τοΰ προβλή­ ματος. Οί μελέτες αύτές απλώς θίγουν τό πρόβλημα τής έξωτερικής πολιτικής τής χώρας μας. Συμβάλ­ λουν θετικά στήν τοποθέτηση τοΰ προβλήματος. Χρειάζεται έπίμονη έπιστημονική προσπάθεια γιά τήν Αντιμετώπιση τοΰ προβλήματος κάτω Από συγκεκριμένες γνωσιοθεωρητικές προϋποθέσεις καί θεμελιακές θεωρητικές Απόψεις. Γιά μιά σω­ στή κατανόηση τοΰ προβλήματος πρέπει νά δοθεί προτεραιότητα στήν έπεξεργασία θεωρίας γιά τήν «έξωτερική πολιτική», πού θά στηρίζεται στίς

μέχρι τώρα θεωρητικές Απόψεις γιά τό κράτος, τήν κρατική έξουσία καί τήν πολιτική. ΘΟΔΩΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

νέα διάσταση στό πρόβλημα τής οικονομικής άνάπτυξης ΑΙΜΙΛΙΟΥ ΖΑΧΑΡΕΑ: Ό στρατηγικός πολιτι­ κός προγραμματισμός τής οικονομίας. Όδυσσέας, ΆιΙήνα, 1978. Σελ. 244. ΠΑΡΑ τό γεγονός δτι ή οικονομική τής άνάπτυξης προσέλκυσε τό πλεϊστο τοΰ ένδιαφέροντος τών οικονομολόγων μεταπολεμικά καί παρά τίς προσ­ πάθειες πού καταβλήθηκαν, γιά διαφόρους λό­ γους, Από έθνικούς καί διεθνείς όργανισμούς, γιά τήν ύποβοήθηση τών ύπαναπτύκτων χωρών στήν προσπάθεια νά βροΰν τό δρόμο τής οικονομικής τους Ανάπτυξης, Εντούτοις τά Αποτελέσματα δέν μπορούν νά θεωρηθούν ικανοποιητικά. Βασικό λόγο σ’ αύτό Αποτέλεσε ή κατά κάποιον τρόπο τυφλή Αποδοχή τοΰ υποδείγματος take-off μέσα στά πλαίσια τής πάλαι ποτέ οικονομικής άνάπτυ­ ξης τών ήδη Αναπτυγμένων βιομηχανικών χωρών τής Δύσης καθώς έπίσης καί ό τυφλοσούρτης τής κεϋνσιανής συνταγής. Καί οί ιθύνοντες τοΰ προγραμματισμοΰ, μέ τήν εύρεία Εννοια τοΰ δρου, στή χώρα μας δέν άποτέλεσαν βέβαια Εξαίρεση. Έ τσι μέ βάση τά πιό πάνω Εργαλεία τής οικονομικής καί Αναμασώντας τή δυτική σκέψη ή χώρα μας προχώρησε τό δρόμο τής οικονομικής άνάπτυξης πού αν καί είχε θετικά ύλικά Αποτελέσματα Εντού­ τοις δημιούργησε καί νέα διαρθρωτικά προβλήμα­ τα, οικονομικά, κοινωνικά καί πολιτικά. Καί ίσως αύτό όφείλεται στό δτι Ελειπε ό όρθολογικός προγραμματισμός, αύτός πού θά ταίριαζε στόν έλληνικό χώρο. Ή σχετική έλληνική βιβλιογραφία, καθόλου φτωχή καί μέσα στά πλαίσια τών ύποδειγμάτων άνάπτυξης καί προγραμματισμού μιας καπιταλι­ στικής κοινωνίας, δέν μπόρεσε νά συνεισφέρει καί νά προβληματίσει τούς ιθύνοντες, έξαιρουμένων βέβαια τών Επιστημόνων Εκείνων πού Από χρόνια πάλευαν μέ λόγο καί πένα γιά τήν Ανάγκη νά δημιουργηθεϊ μιά βάση προγραμματισμού τής Ελ­ ληνικής οικονομίας μακριά Από ad hoc Απόπειρες καί έλιγμούς συγκυριακούς. ’Α πό αύτή τήν Αποψη ή παρουσία τού δρ.

55

Αιμίλιου Ζαχαρέα είναι πράγματι ενθαρρυντική καί ή προσπάθεια του, πού Ερχεται στή δημοσιό­ τητα μέ άρθρα καί μελέτες, άξιέπαινη καί Εποικο­ δομητική. Μέ τήν παρούσα Εκδοση ό κ. Ζαχαρέας δχι μόνο φανερώνει τήν πρόθεσή του νά όλοκληρώσει μιά άνάλυση τοΰ προγραμματισμού της οικονομί­ ας στά πλαίσια της οικονομικής άνάπτυξης, άλλά προσφέρει νέες διαστάσεις στό πιό σημαντικό πρόβλημα τής οικονομικής πολιτικής μιας χώρας, πού είναι ό προγραμματισμός τής οικονομικής της άνάπτυξης. Κι αύτό τό κατορθώνει χάρη στή γνώση τής Ελληνικής καί παγκόσμιας σχετικής βιβλιογραφίας, στή μακροχρόνια μελέτη τοΰ θ έ­ ματος καί στήν Επιστημονική του δεοντολογία. Ό συγγραφέας ξεκίνα μέ τήν περιγραφή τού προβλήματος τοΰ οικονομικού προγραμματισμού δπως Εμφανίζεται σήμερα καί τήν άδυναμία του, σάν ποσοτικού στοιχείου, ν’ άνταποκριθεΐ στίς Ελληνικές συνθήκες, καί σέ συνέχεια προχωρεί στόν όρισμό καί στήν Επεξήγηση Ενός νέου δρου: τού στρατηγικού-πολιτικού προγραμματισμού, πού σύμφωνα μέ τό συγγραφέα ταυτίζεται πολύ περισσότερο μέ τήν Επιδίωξη νά οίκοδομηθεϊ μιά καλύτερη κοινωνία καί πολύ λιγότερο ν ’ αύξηθούν ή παραγωγή καί οί Επενδύσεις. ’Επιχειρεί δηλαδή μιά κοινωνικοποίηση τού προγραμματισμού καί Εκδημοκρατικοποίηση των άποφάσεων καί διαδι­ κασιών πού συνθέτουν τόν οικονομικό προγραμ­ ματισμό. Βάσει Ενός συστήματος feedback πού λειτουργεί σέ μιά πυραμιδική ιεράρχηση, δπου συμμετέχουν οί Ενδιαφερόμενες παραγωγικές τά­ ξεις καί οί κυβερνητικοί τεχνοκράτες, ό στρατηγικός-πολιτικός προγραμματισμός λειτουργεί σάν μιά διαλεκτική διαδικασία στήν όποια οί φάσεις τών άποφάσεων Ενδιαφέρουν συνεχώς τίς φάσεις Εφαρμογής τού προγραμματισμού καί οί τελευταί­ ες καθορίζουν συνεχώς τίς φάσεις τών άποφάσε­ ων (iterative procedure). Ή διαλεκτική τοΰ δρου, τήν όποια βρίσκει κανείς δχι μόνο στό μαρξιστικό χώρο άλλά καί στό χώρο τής θεωρίας τών συστημάτων (system’s theo­ ry), δημιουργεί δυσκολίες στήν Εφαρμογή τοΰ στρατηγικού-πολιτικού προγραμματισμού γιατί προϋποθέτει πολιτική βούληση Εκδημοκρατικοποίησης τού οικονομικού προγραμματισμού, κάτι πού δέν συμβιβάζεται μέ τήν καπιταλιστική οικο­ νομία. Στό σημείο αύτό οί άπόψεις τοΰ συγγραφέα είναι πολύ αισιόδοξες άναφορικά μέ τήν Εφαρμο­ γή τού στρατηγικού-πολιτικού προγραμματισμού στό πλαίσιο τών Ελληνικών συνθηκών. Στήν άπο­ ψή μου αύτή βρίσκω ύποστηρικτή τά τρία πρώτα τμήματα τού δεύτερου μέρους τοΰ βιβλίου, δπου ό συγγραφέας παραθέτει τίς προϋποθέσεις Εφαρμο­ γής τού οικονομικού προγραμματισμού. Τό βιβλίο τού κ. Ζαχαρέα δέν Εξαντλείται στή θεωρία τοΰ στρατηγικού-πολιτικού προγραμματι­ σμού άλλά προχωρεί καί σέ κριτική τής οικονομι­ κής πολιτικής πού άκολουθήθηκε στήν Ε λλάδα κατά τά τελευταία είκοσι χρόνια καί στό τί μπο­ ρούσε νά γίνει καί στό τί Εγινε. Στό τέταρτο μέρος τού βιβλίου ό συγγραφέας

56

παρουσιάζει τά δργανα τού στρατηγικούπολιτικού προγραμματισμού καί προχωρεί σέ συγ­ κεκριμένες προτάσεις γιά τή μελλοντική όργάνωση τού Ελληνικού οικονομικού προγραμματισμού. Νομίζω δτι στό σημείο αύτό ό συγγραφέας ξεφεύ­ γει άπό τή γραμμή τού θεωρητικού καί προχωρεί σέ συγκεκριμένα σχήματα πού, δπως όμολογεϊ καί ό ίδιος, δέν Εχουν τελειωτικό χαρακτήρα. Καί ή όμολογία αύτή άποτελεϊ μιά κάποια άσπίδα στίς τυχόν Επικρίσεις γιά τεχνοκρατικές συνταγές. Τό πέμπτο μέρος τοΰ βιβλίου είναι άφιερωμένο στόν τομέα τής πολιτικής τών τιμών, μισθών καί εισοδημάτων, Ενας χώρος δπου ό συγγραφέας, δπως καί σέ προηγούμενες Εργασίες του, παρουσι­ άζεται βαθύς γνώστης τοΰ θέματος καί τής ύπάρχουσας βιβλιογραφίας. Καί πάλι δμως τό βεληνε­ κές τής πένας του άπλώνεται σέ θέματα πού Ενώ χρειάζονται ιδιαίτερη μεταχείριση, λόγω τού δτι είναι πλέον έξειδικευμένα, άπλώς περιγράφονται. Ό κ. Ζαχαρέας μέ τήν Εργασία του αύτή προσφέρει κάτι πού σπάνια βιβλία αύτοϋ τού είδους Επιτυγχάνουν, δηλαδή τόν προβληματισμό καί τήν άφετηρία γιά Εποικοδομητική συζήτηση. ’Επιπλέον ό συνδυασμός γλαφυρότητας καί Επι­ στημονικής δεοντολογίας στόν τρόπο γραφής του κάνει τό βιβλίο προσιτό καί σέ μή ειδικούς. ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΝΤΟΣ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

δίλημμα γιά τό ωφέλιμο

ή τό ολοκληρωμένο ΡΟΣΕΤΟΥΦΑΚΙΟΛΑ: Όέργατικόςσυνδικαλι­ σμός στήν Ελλάδα. Οικονομική άνάλυση τών βασικών δραστηριοτήτων — ’Οργανωτικά προ­ βλήματα — Θέματα συνδικαλιστικής πολιτικής. Παπαζήσης, Άϋήνα, 1978. Σελ. 392. ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΝΤΑΣ τό βιβλίο αύτό, πού καλύ­ πτει μιά γνωστή γιά τήν εύαισθησία της πλευρά τής Ελληνικής οικονομίας, δέν θ ά ήταν άσκοπο νά Επισημάνουμε πρώτα άπό δλα τίς άναμφισβήτητες δυσκολίες πού άντιμετωπίζουν δσοι πραγματεύ­ ονται θέματα Εργασιακά, δπως Εδώ. Τέτοιες είναι, γιά παράδειγμα, ή Ελλειψη Επαρκών κι άξιόπιστων στατιστικών στοιχείων καί πληροφοριών, ή Ελλειψη άνάλογης βιβλιογραφικής-τεχνολογικής ύποδομής σέ σχέση μέ τόν Ελληνικό ειδικό χώρο, ή Επιφυλακτική στάση πολλών νά δώσουν τίς πλη­ ροφορίες πού χρειάζονται στόν Ερευνητή καί πολύ

περισσότερο νά τίς δώσουν αυθόρμητα. Τό δίλημ­ μα λοιπόν γιά τήν πραγματοποίηση μιας ωφέλιμης έρευνητικής προσπάθειας γιά τό συνδικαλισμό, παρά τήν άπραγματοποίητη ή δύσκολα πραγματο­ ποιούμενη έπιδίωξη μιας όλοκληρωμένης κατανό­ ησης τών έργασιακών σχέσεων στήν Ελλάδα, πρέπει νά άπασχόλησε καί τό συγγραφέα τοΰ παραπάνω βιβλίου, παρ’ δλη τήν πρόσβαση στις πηγές τών στοιχείων πού τό καίριο έπαγγελματικό του πόστο, ανάμεσα στούς επιστημονικούς έρευνητές τοΰ Κ.Ε.Π.Ε., θά τοΰ έπέτρεπε. Μποροΰμε δμως νά ποΰμε δτι μέσα στήν πληθώρα τών σελίδων πάλεψε καί γιά τό δεύτερο πετυχαίνοντας σίγουρα τό πρώτο. 'Οπωσδήποτε, προτερήματα καί μειονεκτήματα ύπάρχουν στή μελέτη, δπως συμβαίνει άλλωστε σέ δλες σχεδόν τίς διαπραγμα­ τεύσεις δύσκολων θεμάτων, ή διεξοδική τους δμως έπισήμανση έδώ έχει ένα συγκεκριμένο καί μόνο σκοπό. Νά βοηθήσει τήν άνάγνωση τοΰ βιβλίου κι δχι νά τό επαινέσει ή αναιρέσει. Πιστεύεται πώς ή κριτική παρουσίαση κάποιου βιβλίου μπορεί καί πρέπει νά εύαισθητοποιεΐ τόν προνοητικό άναγνώστη πρίν προχωρήσει στή μελέτη του. ’Ά ς δοΰμε λοιπόν γιά ποιά πράγματα θέλησε νά μάς μιλήσει ό συγγραφέας, πώς τό έκανε καί ποιές γενικές έντυπώσεις προλαβαίνει κανείς νά πάρει

τήν πρώτη φορά. Οί συνδικαλιστικές όργανώσεις φαίνεται νά είναι ικανές καί στήν Ελλάδα νά έπηρεάζουν σημαντικά τή διαμόρφωση τών βασικών οικονομι­ κών μεγεθών, τό συσχετισμό τών πολιτικώνκομματικών δυνάμεων μέχρι καί τίς κοινωνικές σχέσεις. Οί ευρύτερες έπιπτώσεις τής συνδικαλι­ στικής δραστηριότητας στήν οικονομική ζωή τοΰ τόπου είναι ό κύριος προσανατολισμός τής έρευ­ νας αύτής. Προσπαθεί νά δώσει μιά γενική εικόνα τής ιστορικής έξέλιξης, τής όργανωτικής διάρθρω­ σης καί τών σημερινών δραστηριοτήτων τών συν­ δικαλιστικών φορέων στήν Ελλάδα. Θέλει συγ­ χρόνως νά έπισημάνει τίς βραχυπρόθεσμες ή μα­ κροπρόθεσμες έπιπτώσεις τοΰ συνδικαλιστικοΰ κινήματος πάνω στούς μισθωτούς καί τήν έθνική οικονομία, δπως καί τά βασικά όργανωτικά ή λειτουργικά προβλήματα πού άντιμετωπίζουν τά σωματεία μαζί μέ τά περιθώρια πού τούς άφήνονται γιά νά κινηθούν. 'Ο συγγραφέας έχει νά ταξινομήσει καί νά κυριαρχήσει σέ ένα πολύπλευρο καί πολυποίκιλο ύλικό κάνοντας μιά κλιμάκωση πού ξεκινάει άπό τή θεωρητική ύποδόμηση έννοιών καί θέσεων μέχρι καί τήν έπεξεργασία τεχνικών-έμπειρικών λεπτομερειών καί διαπιστώσεων.

57

Στό πρώτο κεφάλαιο, όπως γράφει κι ό ίδιος στόν πρόλογο, γίνεται μιά κριτική έπισκόπηση τών έπιδιώξεων καί τού οικονομικού αντικειμένου τοϋ συνδικαλισμού στην Ελλάδα κι άλλες χώρες. Επειδή σέ αυτό τό κεφάλαιο δεν γίνεται σοβαρή αναφορά στίς ειδικές συνθήκες που μπορούν νά κατευθύνουν τίς συνδικαλιστικές έπιδιώξεις τών μισθωτών τής συγκεκριμένης χώρας, ό αναγνώ­ στης κινδυνεύει νά πελαγοδρομήσει, έκτος άπό λίγες περιπτώσεις, όταν θεωρητικές διαπιστώσεις πού μπορούν νά συνδεθούν μέ τόν έλληνικό χώρο θά μπορούσαν νά πλαισιώσουν τή σκέψη τού ένημερωμένου στά έλληνικά πράγματα Αναγνώστη δίνοντας σφαιρικές έπεκτάσεις στούς προβληματι­ σμούς καί τίς άνησυχίες του. Συστηματική όμως παρακολούθηση τών επιχειρημάτων σέ αύτό μπο­ ρεί νά προσφέρει σέ όσους δέν είναι εξοικειωμένοι μέ τήν ξενόγλωσση άτέλειωτη βιβλιογραφία γιά τό θέμα. Στή συνέχεια (κεφ. II) γίνεται μιά σκιαγράφη­ ση τής προόδου γιά τή διαμόρφωση μιας οικονομι­ κής θεωρίας τού συνδικαλισμού στά πλαίσια τής οικονομικής τής έργασίας, μαζί μέ τήν παρουσία­ ση τών έπιφυλάξεων πολλών οικονομολόγων Ακόμα καί γιά τή δυνατότητα Ανάπτυξης μιας τέτοιας θεωρίας κι όχι μόνο τίς πιθανές μορφές καί κατευθύνσεις της. Φυσικά θά προτιμούσε κανείς αύτή ή παρουσίαση νά περιλαμβάνει συνοπτικά καί σέ Αντιπαράθεση τίς διάφορες έναλλακτικές θεωρίες οικονομικού περιεχομένου, γιατί αύτό ίσως σημαίνει Αντικειμενικότητα καί σφαιρική θεώρηση. ’Ακριβώς ή σύγκρουση Απόψεων στό θεωρητικό έπίπεδο είναι μιά κατευθυντήρια δια­ δικασία γιά τήν πρόοδο κι Ανάπτυξη μεθόδων Ανάλυσης τοΰ συνδικαλιστικού προβλήματος. Ό συγγραφέας, γνώστης τής νεοκλασικής θεωρίας, χρησιμοποιεί έμπειρα τίς διασυνδέσεις της στό συνδικαλιστικό χώρο καί είναι Απαραίτητο ό Αναγνώστης νά έχει ένα Αξιόλογο βάθος γνώσεων οικονομικής γιά νά τόν παρακολουθήσει έδώ. Βάζει συγχρόνως τό έρώτημα Αν ή οικονομική θεωρία, έννοώντας όπως φαίνεται τή μορφή τής Αποδεκτής Από τόν ίδιο θεωρίας, είναι ικανή νά έξηγήσει τίς κύριες πλευρές τής συνδικαλιστικής πραγματικότητας. Έ ξω Από έπαγγελματική τοπο­ θέτηση όμως ή κατανόηση τοΰ συνδικαλισμού σάν πολύπλευρου φαινομένου Απαιτεί όχι μόνο τήν έπιστράτευση όλων τών ιδιαίτερων μορφών οικο­ νομικών θεωριών, όπως θά συμφωνούσε κι ό συγγραφέας, Αλλά καί παράλληλες διεπιστημονι­ κές διεισδύσεις. Μέ έπιφύλαξη Ακόμα διαπιστώ­ νεται ότι τά συμπεράσματα πού προκύπτουν σέ διάφορα Αλλα σημεία τής μελέτης δέν συνδέονται Αρκετά μέ τίς παραδοχές καί τά συμπεράσματα τού θεωρητικού αύτοΰ πρώτου κεφαλαίου. Είναι όμως πιθανό μιά στενότερη παρακολούθηση τών βιβλιογραφικών καί έπεξηγηματικών παραπομ­ πών νά Αναιρέσει μιά τέτοια Αρχική έντύπωση. Στά έπόμενα, III καί IV, κεφάλαια, δίνεται μιά εικόνα τής ιστορικής έξέλιξης τοΰ έλληνικοΰ συν­ δικαλισμού καί τών προσδιοριστικών παραγόν­ των τής συνδικαλιστικής δραστηριότητας κι έπιρροής. Ή στροφή αύτή σέ μιά περιγραφική Αποτύ­

58

πωση τών δραστηριοτήτων τών έλλήνων έργαζομένων Ανεβάζει τήν πραχτική χρησιμότήτα τού έργου δίνοντας μιά διεξοδική διαχρονική ένημέρωση, παρόλο πού σέ Αρκετές περιπτώσεις ό έλληνας Αναγνώστης έχει στή διάθεσή του κι Αλλο πρόσθετο βιβλιογραφικό ύλικό. Δίνεται όμως ή εύκαιρία νά Απαντηθούν συμπυκνωμένες όλες αύτές οί πραχτικές πληροφορίες καί σύγχρονα στοιχεία, όπως ή Απεργιακή κίνηση κι αλλα. Είναι Αξιόλογη Ακόμα ή προσπάθεια νά Απο­ μονωθούν καί Αναλυθούν οί κύριοι παράγοντες πού Αποφασίζουν τούς βαθμούς δραστηριότητας κι έπιρροής ή γοήτρου τών συνδικάτων. Τό πρό­ βλημα αύτό είναι έξαιρετικά σύνθετο καί ή έπιλογή του στά περιεχόμενα τού βιβλίου καταξιώνει αύτόματα όποιοδήποτε Αποτέλεσμα προέκυψε Από τήν έπεξεργασία του. Τά κεφάλαια V καί VI περιγράφουν Αντίστοι­ χα τήν όργανωτική διάρθρωση καί τούς τρόπους χρηματοδότησης τών σωματείων. Είναι θέματα κοινού ένδιαφέροντος κι Αρκετά γνωστά. 'Η Αντι­ παράθεση όμως πληροφοριών άπό Αλλες χώρες συμβάλλει στόν Ανοιχτό διάλογο γιά τόν προσδιο­ ρισμό τών πλεονεκτημάτων καί μειονεκτημάτων τών διαφόρων τρόπων διάρθρωσης καί χρηματο­ δότησης τών συνδικάτων χωρίς όλα όσα προτείνονται νά θεωρηθούν Αναντίρρητα. Ή μικρή Ανα­ φορά σέ συνδικαλιστικές όργανώσεις καί σωμα­ τεία πού δέν Ανήκουν στή δύναμη τής Γενικής Συνομοσπονδίας ’Εργατών Ε λλάδος καί ή έκταση τής πρόσφατης Αναταραχής γύρω Από τό 19ο Πανελλαδικό Συνέδριο τής Γ.Σ.Ε.Ε. στήν Καλα­ μάτα, πού δέν είναι καθόλου τυχαίο γεγονός, μας κάνουν νά Αναρωτηθοΰμε αν ή εικόνα πού δίνεται στό βιβλίο γιά τίς συνδικαλιστικές ένώσεις τών μισθωτών είναι πλήρης. Στό έπόμενο, VII κεφάλαιο, έξετάζεται ό θε­ σμός τών συλλογικών διαπραγματεύσεων πού καταλήγουν σέ έθνικές Συλλογικές Συμβάσεις ’Εργασίας σέ όμοιοεπαγγελματικές Αντίστοιχες. Άναφέρονται κι έξηγούνται περισσότερο θεωρη­ τικά τά προτερήματα καί μειονεκτήματα τοΰ θε­ σμού γιά τήν έθνική οικονομία, τούς έργοδότες ή τούς έργαζόμενους χωριστά, χωρίς όμως νά Ανα­ λύονται ικανοποιητικά οί διάφορες διαδικαστικές τάσεις στήν έφαρμογή του. Ή προσφυγή, γιά παράδειγμα, στήν ύποχρεωτική διαιτησία, τήν έπέμβαση τοΰ κράτους γιά τή σύναψη τών συμβά­ σεων, Αποτελεί μιά ένδογενή Αδυναμία τοΰ συστή­ ματος τών εργασιακών σχέσεων στήν Ελλάδα πού δέν προσδιορίζονται ούτε σέ αύτή τή μελέτη τά αίτιά της Αρκετά. Σέ αύτό τό σημείο λείπει μέρος τής ούσίας πού Αναζητεί πάντα ό Απαιτητικός Αναγνώστης καί γίνεται μόνο ένας έμπειρικός ελιγμός Αποφυγής τής όριοθέτησης κι Ανάλυσης αύτού τού προβλήματος. Στό κεφάλαιο VII έξετάζεται ή Αμεση έπίδραση τής συνδικαλιστικής δραστηριότητας στή διαμόρ­ φωση τών βασικών μεγεθών τής έλληνικής οικονο­ μίας, ή στάση τών έργοδοτών σέ τέτοιες ένέργειες καί οί Αντίστοιχες μέσα Από αύτό τό κύκλωμα έξελίξεις. Διαπιστώνεται ότι ή συνδικαλιστική δραστηρι­

ότητα στην Ελλάδα έχει περιορισμένη σχετικά έπίδραση σέ έξι βασικές μεταβλητές της οικονομί­ ας, δηλαδή στην προσφορά έργασίας, στό ρυθμό έφαρμογής νέας τεχνολογίας, στήν άνοδο τοΰ γενικού επιπέδου των τιμών, στις πραγματικές άμοιβές έργασίας, στήν κατανομή τοΰ εισοδήμα­ τος καί στή διάρθρωση των άμοιβών έργασίας. Μερικές άπό αυτές τίς διαπιστώσεις φαίνονται βέβαια νά στερούνται στατιστικής υποστήριξης, άλλά ή έλλειψη παρόμοιων προσπαθειών στόν έλληνικό καθαρά χώρο δίνει μιά άπόχρωση πρω­ τοτυπίας καί τολμηρότητας στις έπιδιώξεις τής μελέτης αύτής. "Αν τώρα περιορίσουμε τίς σύγχρονες σκοπιμό­ τητες τής σωματειακής όργάνωσης τών έργαζομένων στόν καθαρά οικονομικό τομέα κι έχοντας παράλληλα στό μυαλό μας τά συμπεράσματα πού διατυπώνονται έδώ, ίσως μιά γεύση άπογοήτευσης νά μάς συνοδέψει στή διάρκεια άξιολόγησης τών χρηματικών συνδικαλιστικών έπιτεύξεων στόν έλ­ ληνικό χώρο. Ό L. Robbins δμως θεωρεί δτι είναι λάθος νά νομίζουμε πώς ή αύξηση τών πραγματι­ κών (δχι όνομαστικών) άμοιβών έργασίας είναι άποτέλεσμα κυρίως τής συνδικαλιστικής δραστη­ ριότητας. Ή αύξηση αύτή, δπως παρατηρεί, είναι άποτέλεσμα διαφόρων παραγόντων πού συνέβα­ λαν στήν οικονομική άνάπτυξη στή χώρα του. Ή έλλειψη συνδικάτων μπορεί νά βλάψει τούς μι­ σθωτούς χωρίς άντίστοιχα ή ύπαρξή τους μέ τή συγκεκριμένη μορφή νά ωφελεί πολύ τήν οικονο­ μική τους κατάσταση, μέ έξαίρεση περι­ όδους δπως αυτή τής έφτάχρονης δικτατορίας 1967-74 όπότε ό περιορισμός τών δραστηριοτή­ των τους προκάλεσε καθυστέρηση καί γιά δυό χρόνια τέλεια στασιμότητα στήν αύξηση τών πρα­ γματικών άμοιβών τών μισθωτών. Στό έπόμενο, IX κεφάλαιο, γίνεται μιά διερεύνηση τών σύγχρονων τάσεων τών συνδικαλιστικών έπιδιώξεων γιά συμμετοχή τών μισθωτών στή διοίκηση τών παραγωγικών μονάδων καί στά έπιχειρηματικά κέρδη. Ή συμμετοχή τών μισθω­ τών στή διοίκηση τών έπιχειρήσεων έχει διαφορε­ τική μορφή καί περιεχόμενο άπό χώρα σέ χώρα καί παρόλο πού έχει καθιερωθεί σέ εύρωπαϊκές χώρες σάν αυτοδιαχείριση, αυτοδιάθεση, συνδιαχείριση, συνδιοίκηση, κοινός έλεγχος, έργατικά συμβούλια κ.ά. δέν έχει γίνει πλατιά άποδεκτό παντού. Ή διαπραγμάτευση αύτών τών ιδιομορ­ φιών βοηθάει σέ μεγάλο βαθμό τόν έννοιολογικό προσδιορισμό δλων αύτών τών δρων καί τών ουσιαστικών άντιστοιχιών τους στό χώρο τής Ελλάδας. Τό ένδιαφέρον τών μισθωτών στόν τόπο μας νά συμμετέχουν μέ άντιπροσώπους στή διοίκηση τών παραγωγικών μονάδων έχει έφαρμοστεΐ σέ όρισμένες μόνο βιομηχανίες κι όργανισμούς · έτσι, μιά κατατόπιση γύρω άπό τά πιθανά δρια συμμετοχής άνάλογα μέ τή μορφή συνεργασίας πού έχει έπιλεγεΐ, βοηθάει τό ίδιο καλά έργοδότες καί έργαζόμενους νά άντιμετωπίσουν τίς άδυναμίες τους καί νά έντοπίσουν τίς δυνατότητες τους. Ή συμμετοχή τών μισθωτών στά έπιχειρηματικά κέρδη παρουσιάζει έπίσης πολυμορφία, ένώ

ένας πολύ μικρός άριθμός μεγάλων έπιχειρήσεων έφαρμόζει τέτοια συστήματα συμμετοχής τών μι­ σθωτών στή χώρα μας. "Οπως έκτιμάται άπό τό συγγραφέα, στήν Ελλάδα ό θεσμός αύτός άποτελεϊ στήν ουσία συμπληρωματικό τρόπο άμοιβής τής έργασίας, πού πολλές φορές ξεκινάει άπό τήν πρωτοβουλία τών έργοδοτών. Γι’ αύτό τό λόγο, δπως καί γιά τόν άσαφή καθορισμό τής έννοιας «μισθωτός» σέ αύτό τό κεφάλαιο ιδιαίτερα, δ προβληματισμός έδώ περνάει άφήνοντας άβασάνιστο ή άμέτοχο τόν άναγνώστη. Συμπυκνωμένο παρουσιάζεται τό ύλικό στό τελευταίο κεφάλαιο τοΰ βιβλίου. Περιλαμβάνον­ ται έπίκαιρα, συζητούμενα καί βασικά θέματα συνδικαλιστικής πολιτικής δπως ή έντονη κομμα­ τικοποίηση τοΰ έλληνικοΰ συνδικαλισμού, ή άνάγκη πού έκφράζουν πολλοί συνδικαλιστές γιά καλύτερη νομοθετική προστασία δταν άπειλοΰνται μέ άπολύσεις ή άλλες κυρώσεις, τά Πανελλαδι­ κά Συνέδρια τής Γ.Σ.Ε.Ε., ή συνεργασία καί έπαφή μέ συνδικάτα ξένων χωρών κι άλλα. Μερι­ κές βέβαια άπό τίς άπόψεις πού έκφράζονται έχουν χάσει μέρος τής έπικαιρότητάς τους ύστερα άπό τίς ταχύρρυθμες έξελίξεις στό χώρο τής παρα­ γωγής άλλά καί στις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές συλλογικές έκδηλώσεις τών μισθωτών, ένώ όρισμένες αιτιολογήσεις τών ιδιομορφιών τοΰ έλληνικοΰ συνδικαλισμού δέν βασίζονται στή λο­ γική άκολουθία αίτίου-αίτιατοΰ άλλά έκείνο πού προβάλλεται σάν αίτιο μπορεί κανείς νά ισχυρι­ στεί πώς είναι τό άποτέλεσμα κοινωνικο­ οικονομικών μεταλλαγών στό χώρο τής Ελλάδας. Δέν ξέρουμε άν ή πολιτικοποίηση ή κομματικο­ ποίηση τών συνδικάτων είναι μία αιτία έπιβδλής δικτατορικών καθεστώτων ή άν τά τελευταία πολιτικοποίησαν ή κομματικοποίησαν τά συνδι­ κάτα. Ή πολιτικοποίηση πάντως τών συνδικάτων σέ καθαρά ταξική βάση άποτελεί έπιδίωξη ένός άριθμοΰ μισθωτών, γεμίζει έκδηλη άνησυχία τούς έργοδότες, πού δέν ξέρουμε πώς άντιδροΰν, κι άποτελεί μιά θέση γιά τόν πραγματικό ρόλο τών συνδικάτων τών έργατών. Παρ’ δλα αύτά μέσα στό κεφάλαιο αύτό βρί­ σκει κανείς πληθώρα ύλης πού άναφέρεται άποκλειστικά στις πραχτικές τών έλληνικών συνδικά­ των καί τή γενική κατάσταση στό θεσμικό, πολιτι­ κό, κοινωνικό καί νομικό πλαίσιο άναφοράς τους. Γενικεύοντας θέλουμε νά πιστέψουμε πώς τό βιβλίο αύτό, τοΰ όποιου ό τίτλος μάς άποπροσανατολίζει κάπως σέ σχέση μέ τό περιεχόμενο, άφοΰ δέν μιλάει γιά τόν έργατικό συνδικαλισμό άλλά γιά τό συνδικαλισμό γενικά τών μισθωτών στήν 'Ελλάδα, καλύπτει ένα μέρος τών τεράστιων κενών πού παρουσιάζει ή έλληνική βιβλιογραφία στό χώρο τών κοινωνικών έπιστημών. Μπορεί νά έχει όρισμένες άτέλειες, πρωτοτυπεί δμως καί συμπληρώνει, κι αύτό είναι ένας σοβαρός λόγος πού μάς κάνει νά τό θεωρήσουμε άξιομίμητο. Αύτή ή διαπίστωση βέβαια δέν δικαιώνει όλοκληρωτικά καί τό δοσμένο άποτέλεσμα. Τό βιβλίο, μέ τήν παρουσιαζόμενη μορφή του, χωρίς καμιά δηλαδή συσχέτιση τών έργατικών συνδικάτων, τών άντίστοιχων έργοδοτικών όργανώσεων, τοΰ

59

νομοθετικού πλαισίου, μπορεί νά χρησιμεύσει περισσότερο σάν όδηγός γιά δράση τής έργοδοτικής πλευράς ένώ είναι πολύ λιγότερο προσανατο­ λισμένο γιά τίς άνάγκες τών έργαζομένων σέ επιστημονική-συνθετική ενημέρωση γύρω άπό τίς συλλογικές τους όργανώσεις. “Ισως ή άναζήτηση της πραχτικότητας στήν άνάλυση είναι συγχρόνως καί ή κατευθυντήρια γραμμή πού όδηγεΐ τό συγγραφέα νά χρησιμοποι­ ήσει άπλή, στρωτή γλώσσα, χωρίς δμως νά συμ­ βαίνει τό ίδιο καί μέ τό ύφος του, πού μάλλον παρουσιάζεται μονότονο, λίγο-πολύ τεχνοκρατιΉ διάρθρωση δμως αύτή διευκολύνει πολύ τήν άποσπασματική άνάγνωση τοΰ βιβλίου, κι αν αύτό κρύβεται στήν προδιάθεση τοΰ συγγραφέα, ή ακαμψία της έκφρασης δικαιολογείται. Στό έπίπεδο νοηματικής όμοιομορφίας παρου­ σιάζονται πολλές διακυμάνσεις. “Αλλα σημεία είναι έξαιρετικά δυσκολονόητα κι άπαιτοΰν τήν έπιστράτευση σχετικών ειδικών γνώσεων καί άδιάσπαστης προσοχής άπό τήν πλευρά τοΰ άναγνώστη κι άλλα γίνονται εύκολα κατανοητά κι άπό ένα έρασιτεχνικά άπασχολούμενο μέ τά συνδικα­ λιστικά κοινωνικό μέλος. Τό μέγεθος τοΰ βιβλίου κι ό χωρισμός του σέ πολλές μικρές νοηματικές ένότητες διευκολύνουν τήν άφομοίωση τών πλη­ ροφοριών κι έκτιμώνται θετικά. Αναμφισβήτητα 6 συγγραφέας διάλεξε έναν τρόπο περιγραφής καί κατανόησης τοΰ συνδικαλισμοΰ τών μισθωτών κι αύτό θά περνοΰσε άνώδυνα αν δέν είχαμε τή διάθεση νά όμολογήσουμε δτι μπορεί ή συγκεκριμένη μέθοδός του νά είναι μιά πιστή άκολουθία ξένων προτύπων (Βλ. Allan Flanders Trade Unions ή H. Williamson «The Trade Unions»), άλλά δέν θεωρείται άπαραίτητα ή καταλληλότερη. ’Α ξίζει νά γίνει μιά διευκρίνιση έδώ. Στή διαπραγμάτευση τών θεμάτων καί προβλημάτων γύρω άπό τή συνδικαλιστική κίνηση μιάς χώρας οί θέσεις τών μελετητών διχάζονται συνήθως έπειδή χρησιμοποιούν διαφορετικές μεθόδους άνάλυσης ή γιατί ένστερνίζονται διαφορετικές άπόψεις γιά τό ρόλο καί τή θέση τών συνδικαλιστικών όργα­ νώσεων στις παραγωγικές σχέσεις μιάς χώρας. Έδώ θά άναφερθοΰμε στις μεθόδους πού έδωσαν τή μορφή σέ τούτο τό βιβλίο θέλοντας μετά νά δούμε μήπως ύπάρχει κάποια έναλλακτική διέξο­ δος στήν άνησυχία καί τήν άναζήτηση κατάλλη­ λων θεωρητικών-έμπειρικών άναλυτικών προτύ­ πων γιά πλέρια κατανόηση τοΰ συνδικαλιστικού φαινομένου. Συγκεκριμένα, θά άπαιτούσαμε άπό τό συγγραφέα νά άπαντήσει πρώτα στό έρώτημα πώς ή άνάπτυξη τοΰ έλληνικοΰ κεφαλαίου έχει έπηρεάσει τό συσχετισμό δυνάμεων καί έπιρροών μεταξύ τών έργαζόμενων καί τών έργοδοτών τους. Οί G. Coutsoumaris «The Morphology of Greek Industry» καί H. Ellis «Industrial Capital in Greek Development» κι άλλοι μπορεί νά ειπωθεί δτι έχουν δώσει τήν ύποδομή γιά τήν άπάντηση αύτοΰ τοΰ έρωτήματος, άλλά μένουν άκόμα διάφορα κενά πού άναγκαστικά θά πρέπει νά γεφυρωθοΰν. "Ενα άπό αύτά είναι ή σωστή έκτίμηση τών

60

έπιπτώσεων πάνω στό συνδικαλιστικό κίνημα πού προέρχονται άπό τήν οικονομική θέση μιάς χώρας καί τήν ιδιόμορφη άνάπτυξη τοΰ κεφαλαίου της. Αύτό μπορούμε νά τό ζητήσουμε καί δέν είναι άνεδαφικό. Έ πειτα, θά άπαιτούσαμε μιά συγκε­ κριμένη περιγραφή τών σύγχρονων οικονομικών, πολιτικών, κοινωνικών καί δημογραφικών συνθη­ κών τής χώρας μας καί στή συνέχεια μιά άναφορά στήν έργατική τάξη, τούς έργοδότες (βλ. καί Alexander «Greek Industrialists», Ν. Moussis «Greek Industrialists» κ.ά.), τίς συλλογικές τους όργανώσεις καί δραστηριότητες, τυπικές ή άτυ­ πες. Δέν θά ήταν άσκοπο νά έρευνηθεΐ λεπτομερέ­ στερα ό ρόλος τοΰ κράτους καί ή κυβερνητική έργασιακή πολιτική, πού μπορεί νά είναι συγχρό­ νως άποτέλεσμα καί πηγή ή φορέας άνακατατάξεων στό χώρο τής παραγωγής. Θά είμαστε άρκετά προετοιμασμένοι σέ αύτό τό σημείο μέ μιά συνθε­ τική προσπάθεια νά προχωρήσουμε σέ μιά βαθύ­ τερη κατανόηση τής σχέσης συνδικαλιστικού κινή­ ματος καί έλληνικής οικονομίας, τούς λόγους όμαλής ή δχι λειτουργίας τών συνδικάτων, τίς άτυπες ή τυπικές μορφές όργάνωσής τους, τίς αίτιες τών συγκρούσεων καί τών άντιδράσεων πού τά χαρακτηρίζουν, τούς διάφορους τρόπους άντιμετώπισής τους άπό τήν έλληνική έργοδοσία καί τό κράτος, τίς ροπές καί τίς τάσεις έξέλιξής τους. Γίνεται φανερό πώς τό βιβλίο τοΰ κ. Ρ. Φακιολά έχει γίνει κιόλας ένα έρέθισμα γιά συζήτηση κι άναζήτηση. Μακάρι νά συνεχιστεί ή προσπάθεια γιά τή σωστή κατανόηση τών έργασιακών σχέσεων στή χώρα μας. Είναι μιά εύχή καί μιά άνάγκη. Ν. ΦΑΚΙΟΛΑΣ

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ

ενα φιλολογικό κατόρθωμα τοΰ αιώνα μας Albin Lesky: 'Ιστορία της άρχαίας έλληνικής λογοτεχνίας. Δ ' έκδοση. Μετάφραση Αγαπητού Τσοπανάκη. 'Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1978. Σελ. 1284.

Chaque generation imagine a nouveau les chefs-d’oeuvre antiques et leur communique de la sorte une immortalite Anatole France ΕΙΝΑΙ μοιραίο κάθε εποχή νά ξαναγράφει τή δική της ιστορία τής άρχαιότητας: αύτό θά πεί νά ξαναστήνει έταστικά μπροστά της τίς μορφές, αισθητές ή ύλικές, δπου σ’ αύτές μορφώθηκαν οί

κάβε λογής άξιες της (αισθητικές, γνωστικές, πολιτικές, οικονομικές, θρησκευτικές, κλπ.) καί άποκαλΰπτοντας τό βαθύτερο κόσμο τους νά τίς έρμηνεύει. Έ τσι συμβαίνει ώστε κάθε έποχή νά ξαναγράφει καί τή δική της ιστορία τοΰ έντεχνου λόγου τής κλασικής άρχαιότητας, την ιστορία δηλαδή τής αισθητής μορφής (άείποτε μεταβαλλό­ μενης καί άλλοιούμενης) πού έλαβε διαμέσου τής γλώσσας ή πνευματική ζωή τής άρχαίας 'Ελλάδας άπό τόν "Ομηρο κι έδώθε (συμβατικά, ως τόν έκτο μεταχριστιανικό αιώνα). Θυμίζω τίς μνημειώδεις πολύτομες γραμματολογίες των άδελφών Alfred καί Maurice Croiset, Histoire de la litterature grecque, Παρίσι I 31910, II 21898, III 21898, IV z1900, V 1899 (καί έλληνική μετάφραση A. Πουρνάρα, 1938), τοΰ J. Geffcken, Griechische Literaturgeschichte, Χαϊδελβέργη 1926-1934, των W. Schmid-O. Stahlin, Geschichte der griechischen Literatur, Μόναχο 1929-1948, καθώς καί τίς συν­ οπτικότερες τοΰ U. von Wilamowitz-Moellendorff, Die griechische Literatur des Altertums, Λιψία 31912, τοΰ G. Murray, The Literature of Ancient Greece 1897 (καί έλληνική μετάφραση Σ. Μενάρδου, 1922), τοΰ W. Nestle, Geschichte der griechis­ chen Literatur, Βερολίνο 1923-24, καί τοΰ W. Kranz, Griechentum. Eine Geschichte der griechis­ chen Kultur und Literatur, Στουτγάρδη 1952 (καί έλληνική μετάφραση Θρ. Σταύρου, 1953). Ή προσφορά αύτών τών έργων ύπήρξε καί παραμέ­ νει άκόμη άνεκτίμητη. Νεότερες δμως έρευνες σ’ όλόκληρο τό χώρο τής κλασικής έλληνικής φιλολο­ γίας — άπό τόν "Ομηρο καί τήν πρώιμη λυρική ποίηση ώς τό δράμα, άπό τούς πρώτους ιστοριο­ γράφους καί ρήτορες ώς τούς ποιητές τών έλληνιστικών χρόνων — έφεραν στό φώς νέα εύρήματα, έδωσαν νέες λύσεις σέ παλιά προβλήματα ή δημι­ ούργησαν νέα άπορήματα πού (σέ συνάρτηση μέ τήν προσωπική μας αίσθηση τής ζωής καί τής τέχνης) έπιζητοΰν ικανοποίηση. ’Αναφέρω ένδεικτικά: τίς σημαντικότατες συμβολές τοΰ Parry ώς πρός τήν προφορική σύνθεση τών ομηρικών έπών · τίς έντυπωσιακές προόδους στις μυκηναϊ­ κές σπουδές καί ιδιαίτερα τήν άποκρυπτογράφηση τής Γραμμικής γραφής Β άπό τόν Ventris καί τόν Chadwick · τά πολυάριθμα παπυρικά εύρήμα­ τα πού μας χάρισαν νέα άποσπάσματα τών λυρι­ κών (Πινδάρου, Σαπφώς, ’Αλκαίου, κ.α.), τών τραγικών (Αισχύλου, Σοφοκλή, Εύριπίδη), τών κωμικών (δπως τοΰ Μενάνδρου)· τή συστηματι­ κότερη σπουδή τοΰ θεάτρου καί τήν έξαντλητική διερεύνηση τής δραματικής τεχνικής τών τραγι­ κών (ποιές, λόγου χάρη, συγκεκριμένες μορφές παίρνει ή ποιητική σύλληψη σέ συνάρτηση πάντα μέ τή στάση τοΰ ποιητή άπέναντι στόν κόσμο τών θεών καί τόν κόσμο τών άνθρώπων — μορφές έν μέρει παραδοσιακές, έν μέρει καινούριες) · τήν έπανεκτίμηση τής Ή ροδότειας τεχνικής ή τής γενετικής μεθόδου τοΰ Θουκυδίδειου έργου · τήν άξιολόγηση τής Δημοσθένειας δημιουργίας· τήν έπισήμανση τής ρητορικής τεχνικής πριν άπό·τόν ’Αριστοτέλη · κλπ., κλπ. Δεν ύπάρχει ίσως καλύτερος τρόπος ν’ άντιληφθεί κανείς τό φιλολογικό όργασμό τοΰ αιώνα μας

Albin Lesky άπό τό νά κοιτάξει τούς σαρανταέξι ώς τώρα (άπό τό 1924 ώς τό 1975) τόμους ένός εΐδικοΰ περιοδι­ κού, τοΰ L’Annee Philologique: στις σελίδες του βρίσκεται συγκεντρωμένη όλόκληρη ή παραγωγή πού χρόνο μέ χρόνο ξεχύνεται άπό τίς γραφίδες τών φιλολόγων στις κυριότερες διεθνείς γλώσσες. Ό τ α ν οί φοιτητές μας στό πανεπιστήμιο πιάνουν στά χέρια τους τό περιοδικό καί βλέπουν πώς σέ μιά καί μόνη χρονιά οΐ μελέτες κάθε λογής γιά τόν "Ομηρο π.χ. ή τόν Πλάτωνα ή τόν ’Αριστοτέλη γεμίζουν, μέ μόνους τούς τίτλους τους, όλόκληρες σελίδες, μένουν κατάπληκτοι: ποιά πειστικότερη καί συνάμα λιτότερη άπόδειξη θά μπορούσε νά γίνει τής πάντοτε ζωντανής έπικαιρότητας τών κλασικών γραμμάτων; Ύστερα άπό αύτά γίνονται άντιληπτές οί δυσ­ χέρειες τής συγγραφής μιας νέας ιστορίας τής άρχαίας έλληνικής λογοτεχνίας. Χρειάζεται χαλ­ κέντερη κράση τοΰ ερευνητή, βαθύτατη γνώση τοΰ διαθέσιμου πολύμορφου ύλικοΰ, όξύτατη διαί­ σθηση πού ξεχωρίζει τά δντως πρωτεύοντα άπό τά δευτερότερα, μαζί καί δύναμη συνθετική τοΰ νοΰ γιά τήν άπόδοση, στήν κάθε έποχή, στό κάθε λογοτεχνικό είδος, τών γενικότερων ή ειδικότερων χαρακτήρων τους: κοντολογής, ψυχική καί πνευ­ ματική άρετή άκμαία. "Οταν τό 1957 άρχισαν νά κυκλοφοροΰν στή Βέρνη τά πρώτα τμήματα τής Geschichte der griechischen Literatur τοΰ Albin Lesky, έγινε άμέσως φ ανερό δτι στό πρόσωπό του είχε συγκεντρω­ θεί όλόκληρη ή άρετή πού καθιστούσε πραγματο­ ποιήσιμη τή συγγραφή μιας νέας ιστορίας τής άρχαίας έλληνικής λογοτεχνίας. Ό κλασικός φιλό­ λογος τοΰ Πανεπιστημίου τής Βιέννης ήταν γνω­ στός ευρύτατα άπό τίς σοφές έρευνές του στόν "Ομηρο, κυριότατα, καί τήν τραγωδία, καθώς καί γιά τίς σχετικές βιβλιογραφικές του έπισκοπήσεις στό Anzeiger Fur die Altertumswissenschaft. Ή μακροχρόνια συναναστροφή του μέ τά κλασικά

61

κείμενα, συνδυαζόμενη άρρηκτά μέ τήν αιδώ καί τόν έρωτα (συνδυασμό πού ό ίδιος δ συγγραφέας υπογραμμίζει στήν Εισαγωγή του, σελ. 12, μέ τή μνημόνευση της φράσης τοΰ Staiger: «τά δργανα τής γνώσης, πού χωρίς αύτά δέν είναι δυνατή καμιά σωστή άνάγνωση, όνομάζονται αιδώς καί ίρως. Κι ή έπιστήμη άκόμα δέν μπορεί νά κάμη χωρίς αύτά· γιατί αυτή κατανοεί καί ξεχωρίζει μόνο αύτό πού τό κατέχει ή αγάπη· καί χωρίς άγάπη μένει άδειανή»), καταστάλαξε στόν επίπο­ νο άλλά ώραίο τόκο τής Ιστορίας του. Δέν είναι έδώ ό τόπος νά συζητήσει κανείς λεπτομερειακά τά θέματα καί τίς λύσεις πού δίνει ό συγγραφέας στά κάθε λογής προβλήματα μιας άπαρομοίαστης σέ έμπνευση γραμματείας δεκαπέντε περίπου αιώ­ νων, άπό τόν “Ομηρο (μέσα τοΰ 9ου π.Χ . αί.) ώς τόν Προκόπιο τής Γάζας (6ος μ.Χ. αί.). ’Εγκυρό­ τατοι άλλωστε κριτές σέ ειδικά περιοδικά τό έχουν πράξει (σημειώνω ένδεικτικά τίς έκτενεΐς βιβλιο­ κρισίες τοΰ Ρ. CKantraine στή Revue de Philologie των έτών 1958, 1959 καί I960· τοΰ Zucker στήν Deutsche Literaturzeitung των έτών 1957, 1958, 1959 καί I960· τοΰ Η. LI. Hudson-Williams στήν Classical Review τοΰ I960· τοΰ Ρ. Pedech στόν Erasmus τοΰ I960· τοΰ Ι.Θ. Κακριδή στά Ε λλη νι­ κά τοΰ 1962· τοΰ L. Moylinier στή Revue des Etudes Anciennes τοΰ 1967 καί τοΰ G.M. Kirkwo­ od στό American Journal of Philology τοΰ 1969). Περιορίζεται λοιπόν σέ σχηματική έκθεση των περιεχομένων τής Ιστορίας: I. Ή παράδοση τής έλληνικής λογοτεχνίας (21-28). II. Οί ’Αρχές (2938), III. Τό όμηρικό έπος: Ίλιάδα καί ’Οδύσσεια (39-132), ό έπικός κύκλος (132-138), οί όμηρικοί ΰμνοι (139-145), άλλα μέ τό δνομα τοΰ 'Ομήρου (145-147). IV. Ή αρχαϊκή εποχή: Η σίοδος (148169), τό άρχαιότερο έπος ύστερα άπό τόν Η σίοδο (169-170), παλιότερη λυρική ποίηση (171-235), λαϊκός άφηγηματικός πλοΰτος (235-240), θρη­ σκευτική λογοτεχνία (240-245), άρχές τής φιλοσο­ φίας (246-254), ώριμος άρχαϊκός λυρισμός (254308), ή φιλοσοφία τής ύπαρξης στό τέλος τής άρχαϊκής έποχής (308-318), άρχές των έπιστημών καί τής ιστοριογραφίας (319-327), άρχές τοΰ δράματος (327-350). V. 'Η άκμή τής έλληνικής πόλης: άρχή καί άκμή τής κλασικής έποχής (351486), ό διαφωτισμός καί οί άντίπαλοί του (486703), ό τέταρτος αιώνας ώς τόν ’Αλέξανδρο (703880). VI. Ή 'Ελληνιστική έποχή: ’Αθήνα (881950), τά νέα κέντρα (950-1093). VII. Ή Αύτοκρατορική έποχή: ποίηση (1094-1110), πεζογραφία (1110-1208). Ά κολουθοΰν προσθήκες καί διορ­ θώσεις (1209-1243), δύο εύρετήρια (1245-1268) καί πίνακας τών περιεχομένων (1269-1271). “Ας σημειωθεί δτι τό κάθε κεφάλαιο συνοδεύεται άπό πολυάριθμες σημειώσεις καί κατακλείεται άπό πλουσιότατα συμπληρώματα βιβλιογραφίας, πο­ λύτιμους δείκτες τών φιλολογικών έρευνών τών τελευταίων, κυριότατα, χρόνων. Σ’ ένα χώρο μέ τόσην έκταση δπου θέτονται, άναλύονται καί κρίνονται πολυποίκιλα φιλολογι­ κά προβλήματα (προσωπογραφικά, χρονολογικά, γλωσσικά, ύφολογικά, γνησιότητας καί κριτικής τών κειμένων, κλπ.) δέν είναι δυνατό παρά νά

62

υπάρξουν έπιφυλάξεις σέ είδικόΐέρα ή γενικότερα θέματα. Κοινή δμως, άπό τήν πρώτη στιγμή, ύπήρξε ή διαπίστωση δτι πρόκειται γιά έξοχή σύνθεση, κατόρθωμα φιλολογικό άπό τά σπουδαι­ ότερα τοΰ αιώνα μας. Στήν κάθε σελίδα τής 'Ιστορίας ό συγγραφέας της κρατεί μέ τρόπο θαυμαστό τό ισοζύγιο άνάμεσα στή βιβλιογραφι­ κή ένημερότητα καί τή θεμελιωμένη προσωπική κρίση: διαλέγει βέβαια καί προβάλλει τά χαρα­ κτηριστικά πού ό ίδιος κρίνει σημαντικότερα στούς εξεταζόμενους συγγραφείς, πουθενά δμως δέν γίνεται αύτό μέ παραχώρηση στήν άντικειμενικότητα. Έ ξοχα είναι τά τμήματα γιά τήν όμηρική ποίηση, τή λυρική ποίηση καί τήν τραγωδία, δπου ό Λέσκυ έχει νά μάς προσφέρει κριτικές καί έρμηνευτικές παρατηρήσεις θαυμαστές σέ πλούτο καί εύαισθησία. Τήν πρώτη πλήρη γερμανική έκδοση τοΰ 1958 (άπό 827 σελ.) άκολούθησε καί δεύτερη τό 1963 (άπό 975 σελ.) μέ διορθώσεις καί προσθήκες. ’Α πό κοντά ήρθαν καί οί μεταφράσεις τής 'Ιστορίας σέ άλλες γλώσσες: ιταλικά, γαλλικά, άγγλικά, ισπανικά, πορτογαλικά, νορβηγικά. Τό 1964 παρουσιάσθηκε σέ πρώτη έκδοση, άπό τό Άριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ή ελ­ ληνική μετάφραση μέ βάση τή δεύτερη γερμανική έκδοση (πβλ. I. Μ. Παναγιωτόπουλο στήν έψημ. ’Ελευθερία, 29.8 καί 5.9.1965, καί W. Bauer στό περιοδ. Gymnasium, 77 (1970) 234-236). Τό έπίμοχθο μεταφραστικό άγώνισμα εύτύχησε νά τό έκτελέσει ό τακτικός τότε (καί τώρα όμότιμος) καθηγητής στό Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ’Αγαπητός Τσοπανάκης. “Οπως ό ίδιος δηλώνει στό προλογικό του σημείωμα (σελ. 10), είχε νά συναντήσει σημαντικές δυσχέρειες: «έκεϊνο — γράφει — πού προσπάθησε νά κάμη (6 μεταφρα­ στής), ήταν νά διατηρήσει δσο ήταν λογικά καί πρακτικά δυνατό τήν συγκρότηση τής σύνθετης καί ύποτακτικής γερμανικής περιόδου, καί γιατί πιστεύει δτι ό περιοδικός λόγος ένός συγγραφέα άποτελεϊ τήν κύρια έκδήλωση τοΰ ύφους του, καί γιατί άπό τήν άλλη μεριά άποκρούει τήν άποψη δτι ή νέα έλληνική είναι παρατακτική γλώσσα, καμωμένη γιά μικροπερίοδο λόγο... Κάθε γλώσσα είναι κικροπερίοδη ή μακροπερίοδη, παρατακτική ή ύποτακτική, άνάλογα μέ τήν καλλιέργειά της, άλλά κυρίως άνάλογα μέ τήν σύνθετη ή δχι σύλλη­ ψη καί διατύπωση τών γεγονότων καί τών σχέσεών τους μέσα στό μυαλό τών συγγραφέων της». Φρόνιμος λόγος πού καταξιώνεται στήν εύαίσθητη καί ρέουσα μετάφραση τοΰ Τσοπανάκη. Ή ύποδοχή τής πρώτης (έλληνικής) έκδοσης έδειξε πόσην άνάγκη έχει τό έλληνικό κοινό άπό τέτοιας ποιότητας συνθετικά έργα. ’Ακολούθη­ σαν: ή δεύτερη έκδοση τοΰ 1972 (άναθεωρημένη, μέ προσθήκες), ή τρίτη καί ή τέταρτη τοΰ 1975 καί 1978 (πανομοιότυπες τής δεύτερης). Θά εύχόμασταν νά πραγματοποιηθεί ή επιθυμία τοΰ μετα­ φραστή γιά τήν άνατύπωση τοΰ βιβλίου άπό τήν άρχή καί τήν ένσωμάτωση, στό κυρίως κείμενο, τών προσθηκών καί διορθώσεων πού συσσωρεύ­ τηκαν στό τέλος τής δεύτερης καί τών μεταγενέ­ στερων έκδόσεων (1209-1243). 'Οπωσδήποτε, άμείωτη παραμένει ή εύγνωμοσύνη τοΰ σπουδα-

στη, τοΰ λόγιου, τοΰ μορφωμένου γενικότερα αν­ θρώπου πρός τό μεταφραστή: σέ μιά έποχή δπου τό πνεύμα δοκιμάζεται καί τά κλασικά γράμματα χρειάζεται νά καθορίσουν έκ νέου καί έπιβεβαιώσουν τό χαρακτήρα τους, μάς δόθηκε ό μίτος γιά ν ’ άνιχνεύσουμε τό πνεύμα τής κλασικής άρχαιότητας καί, διαμέσου της, νά λάβουμε συνείδηση τοΰ έαυτοΰ μας. Τό μέγιστο μάθημα. ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

μέ τους ανθρώπους γιά καινούριες προοπτικές ΣΤΡΑΤΗ ΤΣΙΡΚΑ: Τά διηγήματα. Κέδρος, Α δη να, 1978. Σελ. 484. «ΜΕΣΑ στό "άγριο ρουμάνι” τής κοινωνίας μας κάθε δημιουργός καλλιτέχνης καταλαμβάνεται άργά ή γρήγορα άπό τόν τρόμο τοΰ χάους καί τής μόνωσης. ’Ανάλογα μέ τήν ήθική του φύση θ ’ άντιδράσει: άλλος γίνεται άναχωρητής τ’ οΰρανοΰ ή τής λάσπης, τής ήδονής πού αντλεί άπό τό μυαλό ή πού στραγγίζει άπό τό κορμί του· κι άλλος ρίχνεται νά γκρεμίσει τείχη, νά ξαναβρεθεΐ μέ τούς άνθρώπους, νά βρει τό φως πού θά βάλει τάξη καί θ ’ άνοίξει καινούριες προοπτικές», γρά­ φει κάπου ό Τσίρκας (« Ό Καβάφης καί ή έποχή του»), πού άπό νέος — φτωχό παιδί λαϊκής οικογένειας μέσα στόν αίγυπτιώτη έλληνισμό — ξεκίνησε νά βρει τούς άνθρώπους καί τίς καινού­ ριες προοπτικές, στόν καλό μά κακοτράχαλο δρό­ μο, δπου δημιουργεί έργο κοντά μισόν αιώνα τώρα. Στήν πορεία του αύτή βρέθηκε κάποτε άντιμέτωπος μέ στενοκεφαλιές καί κακίες, καί μέσα άκριβώς άπό τούς άνθρώπους τούς δικούς του, τούς όμοϊδεάτες του. Ό Τσίρκας πικράθηκε, βέβαια, ωστόσο άντέδρασε μέ άξιοπρέπεια καί μέ σιωπή άπέναντί τους. Τό έργο δμως — ή τριλογία οί «’Ακυβέρνητες πολιτείες» — έμεινε καί διαβά­ ζεται, κι αύτό είναι τό σπουδαίο: Ή δημιουργία νικά τίς ταλμουδιστικές καταδίκες μιας στενόμυα­ λης πολιτικής καί δποιας στείρας καλογερίστικης νοοτροπίας σχετικά μέ τήν τέχνη. Μήπως καί προηγούμενα κατά τόν ίδιο τρόπο δέν άντιμετωπίστηκε καί «Τό τέλος τής μικρής μας πόλης» τοΰ Δημήτρη Χατζή, τοΰ τόσο παραδοσιακού, τότε μάλιστα, στή γραφή καί καθόλου δά έπικριτικοΰ τής γραμμής, άλλά είπαμε, τό έργο νικά καί αύτό έχει σημασία... (Νιώθω καί προσωπικά μιά χαρά πού έπιβίωσαν τόσο καλά τά έργα των δυό αύτών συγγραφέων, γιατί ήμουνα άπό τούς πρώτους πού τά υποστήριξαν).

Σήμερα ή κουβέντα μας είναι γιά τόν πρόσφα­ το τόμο μέ τά διηγήματα πού έχει γράψει ό Τσ. άπό τό 1930 ώς τό 1970. Ή κατάταξή τους στό βιβλίο δέν άκολουθεϊ τή χρονολογική σειρά πού γράφτηκαν, είναι βαλμένα κατά συλλογές, δπως είχαν έκδοθεί παλιότερα, έκτος άπό τά δυό πρώτα τοΰ τόμου, πού είναι καί τά στερνοπαίδια τοΰ συγγραφέα. Ό λ α έχουν πρωτοδημοσιευθεϊ σέ περιοδικά τής Άλεξάντρειας, τής Λευκωσίας καί τής ’Α θήνας (Πρωτοπορία τοΰ Γιοφύλλη, Νέοι Πρωτοπόροι, Νεοελληνικά Γράμματα, Συνέχεια). ’Α πό τό πρώτο του κιόλας (1930) — τό «Με­ σημεριάτικο» — νεότατος δηλαδή τότε ό Τσ., δείχνει άληθινή φλέβα τεχνίτη, δσο κι άν φυσικά δέν έχει άκόμη τήν κατοπινή ωριμότητά του, τολμώ μάλιστα νά πώ πώς τό πιό άδύνατο τής συλλογής δέν είναι κείνο τό πρωτόλειο, άλλά τό τελευταίο τοΰ τόμου (1938) «Γιατί δέν έφυγε», πού, ένώ σάν σύλληψη είναι άρκετά πρωτότυπο, τραινάρει, τοΰ λείπει ή λιτότητα, ένα άπό τά κατοπινά χαρακτηριστικά τής γραφής τοΰ Τσ., δπως τήν έχουμε λ.χ. στήν «’Αλλαξοκαιριά» καί τό « Ό έκφωνητής καί ό διερμηνέας», 1970 καί 1964 άντίστοιχα, καί σέ άλλα. Ό λ α τά διηγήματα έχουν — μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο — ύπόστρωμα τήν Ιδεολογία τοΰ συγγραφέα καί κεί άκόμα πού μέ τήν πρώτη ματιά μπορεί νά μή φαίνεται, γιατί ό Τσ. ξέρει νά βλέπει, νά άνιχνεύει κάτω άπό τήν έπιφάνεια. Πίσω άπό τά μικρά, τά άσήμαντα, τά άπίθανα καμιά φορά, υπάρχει μιά ούσία, έτσι πού συνήθως ξαφνιάζεσαι ευχάριστα — έξόν βέβαια κι άν άνήκεις στούς πολύ σεμνότυφους, ή ζωή δμως, άρέσει δέν Αρέσει, έχει τόσες δψεις... ’Ακριβέστερα μπορεί νά πει κανείς, νομίζω, πώς τόν Τσ. στά διηγήματά του τόν άπασχολοΰν οί έπιπτώσεις τών έξωτερικών γεγονότων, τοΰ ίστορικοΰ καί κοινωνικού γίγνεσθαι στά άτομα, στόν

63

ψυχικό κόσμο καί τή δράση των προσώπων του, πού συνήθως είναι θύματα καί άγωνιστές, ή άπλά καί μόνο θύματα, κατατρεγμένοι κι αδικημένοι, άκόμα καί γιά την καταγωγή τους (λ.χ. τό μούλικο). Μέσα σ’ ένα κλίμα κάπως κοσμοπολίτικο, μέ τήν άρχική δμως καλή έννοια της λέξης, κινούνται ρωμιοί, φελλάχοι, γυναίκες λογής-λογής, κι άλλοι άλλόκοτοι τύποι, πού συγκινοΰν καί κάνουν τόν άναγνώστη νά συμπάσχει, νά νιώθει αισθητική χαρά καί άνθρώπινο ενδιαφέρον. 'Ορισμένα μάλι­ στα κομμάτια ξεχωρίζουν, δπως «Τό χωριό μέ τίς καμπίνες» (1947), ή«Διαφοροποίηση» (1955), «Έ να πορτοκαλί φεγγάρι» (1956) καθώς καί τά δυό πρώτα τού τόμου «’Αλλαξοκαιριά» καί « Ό έκφωνητής καί ό διερμηνέας», πού άναφέραμε ήδη. "Ολα έχουν τήν προσωπική σφραγίδα τού συγγραφέα, δηλαδή μόλις άρχίσεις ένα, κι άν δέν ήξερες ποιανού είναι σού ’ρχεται στό νοΰ: Τσίρκας θά ’ναι τούτος. Μέσα σ’ αύτή τήν έντύπωση έντάσσονται καί μερικές άναφορές πολιτισμικές, άς τίς πούμε, πού είναι βέβαια θεμιτές σ’ ένα σύγχρονο γράψιμο, δταν δμως κάπου κάπου πολυπληθαίνουν άκραγγίζουν σχεδόν — κατά τή γνώμη μου — τά δρια τής έκζήτησης. Ά λ λ ο χαρακτηριστικό τής τέχνης τού Τσ. είναι ή έντονα λυρική του αίσθηση τού φυσικού περίγυρου καί ό οικείος τρόπος πού μπαίνει ή θάλασσα στή ζωντα­ νή καί τόσο γευστική άφήγησή του — μά νά ’ναι πολλοί οί ρωμιοί συγγραφείς πού δέν ένιωσαν τήν έλξη της; Ή γλώσσα τού Τσ. είναι πλούσια, γνήσια ρωμέικη λαλιά, μέ μερικά άλεξαντρινά καί κάίρανά. Σημείωσα ώστόσο — κι άς μού συχωρέσει ό Τσ. τή σχολαστικότητα — μερικά, έλάχίστα βέ­ βαια, πού τά βρίσκω άδόκιμα, λ.χ. γκρούπα, πραγματικότη, άγαποΰσε (μέ τήν έννοια «τού άρεσε»), ό διαλεξίας καί κάνα δυό άλλα, Ιδιαίτερα στά παλιότερα. Τελειώνοντας νομίζω πώς τά διηγήματα τού­ τα, ένώ λειτουργούν άπόλυτα αύτόνομα καί άνεξάρτητα άπό τό μυθιστορηματικό του έργο, στά­ θηκαν ταυτόχρονα — τά παλιότερα δηλαδή, πού ναι καί τά περισσότερα — σάν άσκηση γραφής, είδος προετοιμασίας γιά τή δημιουργία τής τριλο­ γίας τού Τσ., πού σήμερα είναι άναγνωρισμένα ένας άπό τούς καλύτερους καί πιό ρωμαλέους πεζογράφους τής γενιάς του, καί δχι μόνο αύτής, μέ διεθνή προβολή.* ΦΟΥΛΑ ΧΑΤΖΙΔΑΚΗ Οί «’Α κυβέρνητες πολιτείες»: γαλλικά, άγγλικά (στην ’Α μερική), ισπανικά (’Αργεντινή), μεταφράζεται τώρα γερμανικά. — Συλλογή διηγημάτων του μέ τόν τίτλο «Ό άνθρωπος τοΰ Νότου» (όπου ή νουβέλα «Νουρεντίν Μπόμπα» καί άλλα διηγήματα, γαλλικά). ’Ε πίσης μετα­ φράζεται καί πρόκειται σύντομα νά κυκλοφορήσει στή Λαϊκή Δημοκρατία τής Ρουμανίας.

64

ΠΟΙΗΣΗ

τά poemes trouves ενός παρατηρητικού ταξιδιώτη ΣΩΤΗΡΗ ΚΑΚΙΣΗ: Τά σύρματα. Τράμ/ Λογοτεχνία, άριθ. 33. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 64. ΟΤΑΝ γύρω στά 1970 ό Horst Bienek, ποιητής βασικά, καί κάποτε μαθητής τού Μπρέχτ στό Berliner Ensemble, ύποστήριξε «τήν πραγματικό­ τητα σάν πραγματικότητα κι δχι τήν πραγματικό­ τητα σάν τέχνη», άναπτύσσοντας τήν όρολογία τοΰ «προϋπάρχοντος ποιήματος» (=p o em e trouve), δ Σ. Κακίσης δέν ήταν άκόμη 20 χρονώ. Ά π ό τότε καί μέχρι τίς μέρες μας ή ποίηση σκληρά δοκιμάστηκε σάν πρωταρχικός δίαυλος μιας καί­ ριας καί ουσιαστικής έπικοινωνίας μέ τόν έσωτερικό κόσμο τού κάθε ποιητή άλλά καί μέ τόν κοινωνικό του χώρο γενικότερα, καί παρά τίς δποιες άντιφατικές στις βάσεις τους άπόψειςσυμπεράσματα, τό γράψιμο παραμένει στό τέλος αύτής τής δεκαετίας ή μοναδική καί συχνά τελευ­ ταία εύκαιρία πού αρπάζει άπεγνωσμένα μιά κατά βάση χαοτική ιδιοσυγκρασία, γιά νά βρει σιγουριά κι άσφάλεια μέσα στή μουσική του, παρά μιά παιχνιδιάρικη, πάντα γουστόζικη, άπασχόληση (ψευδο)αίσθητικών, πού καταξιώνονται συνή­ θως μέσα στή διαύγεια πολυβασανισμένων όμόηχων καί καλοδιαλεγμένων, εύέλικτων λεκτικών έφφέ. Ό Σ.Κ. έπιχειρώντας τήν έκδοση τών ποιη­ μάτων του άφήνει έδώ κι έκεϊ μέσα στό όλιγόστιχο βιβλιαράκι του τόν κραδασμό άπό μιά τέτοια συνειδησιακή πάλη μεταξύ τής ποίησης πανικού ( = άνάγκης) καί τής ποίησης άναδημιουργίας ( = καλολογίας), δπου τελικά, διατηρώντας άσφαλή ίχνη μιας εύλογης συγγένειας μέ τόν ντόπιο όρθόδοξο καί μή υπερρεαλισμό, έπηρεασμένος άμεσα άπ’ τίς δόκιμες εκφράσεις μιας λιτής γρα­ φής, φερειπεΐν Μ. Σαχτούρη, γνώστης μιας πρόσ­ φατης τεχνικής πού διακρίνεται γιά τή δραματική ευστοχία της, τήν έλληνικότητα τοΰ σπαραγμού της καί τήν αίμάσσουσα μελαγχολία της — κι έννοώ τή δουλειά τοΰ νεότερου κύκλου τών ποιη­ τών, Γ. Μαρκόπουλου, Γ. Κοντού, Τ. Δενέγρη, Λ. Πούλιου, Μ. Λάίνά, Ά . Φωστιέρη, Μ. Μέσκου κι άλλων φυσικά — προσπαθεί νά άρθρώσει δικούς του κόσμους-στιγμές, νά διευρύνει μέ κάποια αισθητικά κατακτημένη έπάρκεια αύτή τή διαρκή τοιχογραφία τών παθών, τών λαθών καί τών

Επιτεύξεων των δύο-τριών τελευταίων γενεών... Σέ γενικές γραμμές, έκεϊ πού άξιοποιεϊται άρκετά μιά Εμφυτη ίσως άλλά κι Εξασκημένη ικανο­ ποιητικά παρατηρητικότητα (έμφανής άλλωστε άπό νωρίς στόν Σ.Κ. καί μάλιστα σέ κάπια πρώιμα άλλά εύπρόσωπα ποιήματά του, δπως π.χ. στό «ΥΦΟΣ ΤΩΝ ΚΑΣΤΑΝΑΔΩΝ» (περιοδικό «Γραφή» τ. 2. σ. 39): «ή τσίκνα άπό τά καμένα κάστανα καί ή μυρωδιά τοΰ ιδρώτα τοϋ καστανά άνακατεύονται τήν ίδια ώρα κάθε άπόγευμα / κοντοστέκονται γιά λίγο στη γωνιά του, μπαινο­ βγαίνουν στά σταματημένα λεωφορεία της Α κ α ­ δημίας, δέν τόν Εγκαταλείπουν / ό καστανάς κατά τίς δέκα σηκώνεται, τραβάει τή φού-φού καί τόν πάγκο του καί σκουπίζει» πετυχαίνει νά συντάξει δλο αύτό τό «άπλό» ύλικό δπου τά παιδιά, ό θάνατος, οί λαϊκές συνοικίες, τά μικροαστικά δνειρα, οί κουβέντες τών γυναικών μέ τίς ψευδαι­ σθήσεις τους πού βουίζουν ατούς δρόμους, τά πρωινά γεμάτα άπόγνωση, είναι τά μοτίβαπυρήνες πού διαδέχονται τό Ενα τό άλλο όμοιόμορφα, ρυθμικά, σ’ Εγα σύνολο δχι άπόλυτα όλοκληρωμένο, δχι δομικά Ενδελεχές άλλά όπωσδήποτε Ενδιαφέρον στίς λεπτομέρειές του. Γιατί ή συγκίνηση καί ή καλλιέργεια Ενός στρωτού γλωσ­ σικού τύπου, Ενός είδους Εκλογικευμένης καθομι­ λουμένης, μαζί μέ τήν Επεξεργασμένη λακωνικότητα τών περιγραφών του, συνιστούν τά πρώτα κιόλας τεκμήρια μιας ειλικρινούς δουλειάς πού τείνει νά γίνει άξιόλογη. Ό μονισμός τοΰ θανά­ του, ή Ενότητα τών πάντων γύρω άπό τή φύση καί τήν άκροτελεύτεια σημασία μιάς δριστικής πτώ­ σης δέν τόν κάνει ούτε άνιαρό ούτε στατικό στό χειρισμό τών θεμάτων του. (I) Είναι άξιοπρόσεκτη τελικά αύτή ή μετάβαση της άρχικής ιδέας σέ μιά πλαστικότερη φόρμα πού συντελεϊται συχνά σέ διαφορετικά ποιήματα. Π.χ. «οί Ερωτες τών πεθαμένων Εχουν τουλάχιστον ρυθμό» (σ. 56), «δ,τι Εχω νά σάς πώ είναι καθαρός θάνατος» (σ.24), «τά παιδιά λοιπόν πεθαίνουνε άπό πρίν» (σ.58), «ό θάνατος είναι τά σπίτια τά παλιά, είναι οί μουσικοί της τρομπέτας» (σ. 54). Τόσο κοντά στό «τό σπίτι πού άγάπησε πεθαίνει» τής Λαϊνά. Πίσω άπό τίς προσεκτικά άκριβόλογες εικόνες του συναντώ παραστάσεις καί ύλικό άλ­ λων ποιητών πού άφομοιωμένο συχνά δέν προδί­ δει τήν όλότητα: Π.χ. «Εκεί θά δείτε τά τρία γερασμένα ξενοδοχεία της: τό ΑΚΤΗ, τό ΑΙΓΛΗ καί τό ΑΙΔΗΨΟ» (σ. 28) άπηχεϊ τό ΚΛΕΟΠΑ­ ΤΡΑ, ΣΕΜΙΡΑΜΙΣ καί ΘΕΟΔΩΡΑ τού Α λ . Μπάρα. Κι άκόμα ή άναφορά τοπωνυμίων, ή ρεαλιστικότητα μιάς δήθεν «ξηράς περιγραφής»: («Πατήσια είναι; Πατήσια- νά διαβάζετε δταν μπαίνετε- ναί, Εχω, νού νά διαβάσω») συχνά, καθώς γίνεται μιά μουσική, πολυδιάστατη κατά­ ληξη Ενός όλιγόστιχου κειμένου: (π.χ. «πενήντα Εφτά Ετών είναι ό άρχιτέκτονας- κυκλοφορεί σά βροχή άνάμεσα στά σχέδια του- ή γή ύποχωρεϊ κάτω του, δέ μπορεί πιά νά ξαπλώνει, τίποτα δέν Εχτισε · ό άρχιτέκτονας είναι ήθοποιός») (II) θυ­ μίζει τά εύρηματικά φινάλε νεωτεριστών τού ποι­ ητικού ιιας λόγου: «ή όμίχλη τής Λόντρας δέ φτάνει / ίσασε Εδώ / (Εδώ Εχουμε -όμίχλη άπό

σίδερο). / — ”Α, Μαρία, τά μάτια σου δυό τεράστιες / γαλάζιες άφίσσες κολλημένες σ’ Ενα γιαπί, / κι άποκάτω Ενα παιδί νά δοκιμάζει / τή φυσαρμόνικά του. / Ξέρεις, κουράστηκα ν’ άλλάζω προσωπεία... / (III) ή «γιατί τά ίδια φυτά είναι ή μόνη άλήθεια / άφοΰ δέ μιλούν / ζούνε μονάχα / άφοΰ ξέρουν Ενα μονάχα τρόπο γιά νά πεθάνουν» / (IV). Πάντως μέ τόν Σ. τό σίγουρο είναι δτι, δταν καταφέρει τά κάποια άόριστα ποιήματά του νά τά Εξειδικεύσει, ν’ άποφύγει τούς άκαρπους ( = Επικίνδυνους) πειραματισμούς τών ήθελημένων άσυνταξιών (π.χ. τό ποίημα ΛΑΕΡΤΗΣ κι Εκείνο τής σ. 39) καί τήν τάση του νά Εμπιστεύεται κάποτε τούς γρίφους μέσα στά ποιήματά του, θά μπορέσει νά Επιχειρήσει ξανά παρόμοια άρτια ποιήματα σάν τό «κάποτε θά γίνεις κατευθείαν θάλασσα, δπως είναι ό καημός τής γής πρός τήν θάλασσα» (σ. 42) καί τό σημαντικό: «τά Εξοχικά μας σπίτια μετατοπίζονται άργά πρός τό μέρος μας- δσο δ χειμώνας μικραίνει, ή μνήμη τους γίνεται σταθερή, σχεδόν ξεχνάμε πώς σιγοτρέμανε τά σχήματά τους δταν κλείναμε πίσω μας τήν πόρτα τού διαμερίσματος τής ’Αθήνας · τά παρά­ θυρά τους δέν είναι πιά μικρά σάν φύλλα, ό νούς μας δέν Εχει τή δύναμη νά τά φυλάξει καί ή μόνη τους Επαφή είναι τά μάτια μας- άμεσα λοιπόν, στραμμένα στά μάτια μας, τά Εξοχικά μας σπίτια σημειώνουν τίς Εποχές» (σ. 13). Μέσα στίς εύκαιριακές, καθημερινές φράσεις πού διατηρούν πάντα τή ζεστασιά τής ζωής άλλά καί τήν αίσθηση μιάς άναπόφευκτης πτώσης ό Σ.Κ. -ψάχνει νά βρει τό μίτο Εκείνο πού τόν συνδέει μέ τό δικό του γλωσσικό ποιητικό πρόβλημα. Ταυτόχρονα ή προσπάθεια αύτή είναι καί ή άφετηρία τοΰ λιτού του Εργου, πού στό μέλλον πιθα­ νότατα θά τόν δικαιώσει. ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ Σημειώσεις: I: «Οά πέφτεις /ή κίνηση σνήν πτώση Οά ‘ρχεται άπό μόνη της άρμονικά σά δοξάρι» (σ. 42).

II: Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ, σ. 51.

III: ποίημα τοΰ Γιάννη Κοντον, ΞΥΛΟΓΡΑΦΙΑ άπ’ τήν «Περιμετρική», 1970.

TV: Ά πό ποίημα τον Θ. Νιάρχον, ΤΑ ΦΥΤΑ, άπ’ τά «είκοσιτέσαερα νυχτερινά τραγούδια», 1970.

65

ΜΕΛΕΤΕΣ

καβαφική προσωπογραφία ΚΥΡ. ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΥ: Καβάφη Ιστορικά καί άλλα πρόσωπα. 'Ιστορική, φιλολογική καί βιβλι­ ογραφική έρευνα. Β' έκδοση άναδεωρημένη καί άνασυνταγμένη. ‘Ελληνικό Λογοτεχνικό καί Ιστορικό ’Αρχείο, Άϋήνα, 1978. Σελ. 136. Ο κ. ΜΑΝΟΣ Χαριτάτος έγκαινιάζει τη σειρά των έκδόσεων τ ο ί Ελληνικοί Λογοτεχνικοί καί Ιστο­ ρικοί ’Αρχείου, μέ τή 2η, άναθεωρημένη καί άνα­ συνταγμένη, έκδοση του βιβλίου του κ. Ντελόπουλου. Καλή άρχή! Αύτό τό λέω δχι μόνο ώς εύχή άλλά καί ώς διαπίστωση, γιατί αύτή ή καβαφική προσωπογραφία1 — δπως άλλωστε κάθε προσω­ πογραφία — θά άποδειχτεΐ πολλαπλά ώφέλιμη καί χρήσιμη. Ό κ. Ντ. κωδικοποίησε πολύ μεθοδι­ κά τά σχετικά πορίσματα δλων τών μελετητών καί σχολιαστών του Καβάφη. Έ χοντας στή διάθεσή μας τόν «Πίνακα λέξεων τών 154 ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη», πού σύνταξε δ κ. Ξ.Α. Κοκόλης, καί τό βιβλίο του κ. Ντ. — δέ μιλώ γιά τό «Lessico di Kavafis» τών C. Lorando, L. Marcheselli καί Gentilini Anna, γιατί δέν τό έχω δεϊ —, μπορούμε, λύνοντας στατιστικές καί ιστορικές άπορίες, νά προχωρήσουμε σέ άλλα πράγματα. Ό «Πίνακας» του κ. Κοκόλη βοηθάει, λόγου χάρη, νά βρούμε αν ό Καβάφης χρησιμοποιεί άλλου καί που καί πώς τό περίφημο έπίρρημα «άνεπαισθήτως» τών «Τει­ χών». Ή έργασία τ ο ί κ. Ντελόπουλου βοηθάει, γιά νά μιλήσω πάλι μέ παράδειγμα, νά δώ άν ό Καισαρίων, πού τόν συναντώ στούς «’Αλεξανδρι­ νούς βασιλείς», έμφανίζεται καί άλλη φορά, καί έπιπροσθέτως μέ πληροφορεί ποιος είναι. Ά ν θέλω νά μάθω περισσότερα άπό τίς πέντε βιογραφικές γραμμές πού μου παρέχει τό βιβλίο, οί βιβλιογραφικές ένδείξεις πού άκολουθοίν (Πλού­ ταρχος κλπ.) μου λένε που θά τά βρώ. Μιλώ έτσι, γιατί «δπου τις άλγεΐ έκεί τόν νο ίν έχει»: ώς φιλόλογος, πού είναι ύποχρεωμένος νά διδάξει καί Καβάφη, αισθάνομαι συχνά άμηχανία μέ τίς χρονολογίες, τίς συγγένειες καί τά όνόματα τών Πτολεμαίων, μολονότι κάποτε έφαγα χρόνια καί χρόνια μεταφράζοντας Πολύβιο. ’Α πό τίς δυσκολίες τ ο ί είδους α υτοί δέν μπορεί πάντοτε νά μάς βγάλει άκοπα μιά έγκυκλοπαίδεια, γιά τούτο τό βιβλίο είναι εύπρόσδεκτο. Ό κ. Ντ. είναι ένας άνθρωπος πού καθημερινά άναστρέφεται μέ τά βιβλία. Οί έργασίες του είναι κυρίως βιβλιογραφικές καί βιβλιοθηκονομικές, πράγμα πού σημαίνει πώς είναι ένας άνθρωπος ταχτικός. Αύτή ή τάξη καί ή μεθοδικότητα είναι περισσότερο άπό φανερές στό βιβλίο του. Τά εύρετήρια, τά βιογραφικά σημειώματα, οί πίνακες

66

καί τά στατιστικά δέν άφήνουν τίποτε άπέξω. Ά π ό τά στατιστικά παίρνω τήν πληροφορία πώς στά φανταστικά πρόσωπα υπάρχουν πενήντα άν­ τρες καί μόνο έξι γυναίκες, μιά άναλογία πού διατηρείται καί στά ιστορικά πρόσωπα (114 μέ 16). Αντίθετα, άνατρέπονται οί άναλογίες, άν άψήσουμε τό γένος καί κοιτάξουμε ιδιότητες τών προσώπων: στά φανταστικά οί ποιητές, οί λόγιοι καί οί σοφιστές μαζί έχουν τή μερίδα το ί λέοντος, ένώ στά ιστορικά υπερτερούν οί ήγεμόνες καί στρατιωτικοί, πού στά φανταστικά έχουν πάθει έκλειψη. Μπορεί άκόμα νά δεί κανείς πώς οί βυζαντινοί βασιλιάδες το ί Καβάφη είναι δεκα­ τρείς, άριθμός δχι ευκαταφρόνητος. Οί στατιστι­ κές γενικά μέ φοβίζουν, θαρρώ δμως πώς τά στοιχεία τ ο ί κ. Ντ., άν δέ χρησιμοποιηθούν μέ τρόπο σοφιστικό καί εξεζητημένο, μπορούν νά βοηθήσουν στή συναγωγή κάποιων συμπερασμά­ των — άν ή ποίηση χρειάζεται συμπεράσματα. ’Επειδή προβλέπω πώς γρήγορα θά έχουμε μιά τρίτη έκδοση το ί βιβλίου, σημειώνω έδώ μερικά άβλεπτήματα, κυρίως όρθογραφικά καί τυπογρα­ φικά: στή σελ. 48, στ. 7 τό «Άπολλώνειον» νά γραφτεί μέ ι, σ.49, στ. 23 τό «Σταγειρίτης» νά γίνει Σταγιρίτης, στήν ίδια σελίδα στ. 27 τό «Εύρυποντιδών», νά διορθωθεί σέ Εύρυπωντιδών (έπίσης στή σελ. 66, δυό φορές), σελ. 66, στ. 28 άντί «Άλευάδων» νά τονιστεί «Άλευαδών», σ. 68, στ.

5 «Έφεσσο» νά φύγει τό ένα σίγμα. Στή σελίδα 79, λήμμα 113, διαβάζω: «Στό Σούδα άναφέρεται...» 'Υποθέτω πώς πρόκειται γιά τυπογραφικό λάθος άντί «Στή Σούδα». Μου κάνει έπίσης έντύπωση δτι άπό τήν «’Επιλογή βιβλιογραφίας» λεί­ πουν τά «Σχόλια στόν Καβάφη» τ ο ί Ι.Α. Σαρεγι-

άννη. Ό κ. Ντελόπουλος γράφει στήν εισαγωγή: «’Α πό τή συνεχώς αυξανόμενη καί ήδη μεγάλη — καί διεθνώς — καβαφική βιβλιογραφία, άναφέρονται μόνο δσες έκδόσεις καί μελετήματα χρησι­ μοποιήθηκαν γιά τήν άντληση πληροφοριών γιά τόν χαρακτηρισμό τών προσώπων». ’Αλλά ό Σαρεγιάννης δέ γίνεται νά παραλειφθεϊ, γιατί έχει σπουδαίες άπόψεις γιά τά καβαφικά πρόσωπα, π.χ. στό δοκίμιο γιά τήν πολυσυζητημένη «Σατρα­ πεία». "Αλλωστε μνημονεύονται στή βιβλιογραφία τά «Μικρά άναλυτικά στόν Καβάφη», τοϋ Ζ. Λορεντζάτου, πού άπό τήν άποψη τών πληροφο­ ριών αύτοΰ τοϋ είδους δέν προσφέρουν άλλο άπό μιά σημείωση, πάλι γιά τή «Σατραπεία». ’Εδώ πού μπλέχτηκα σημειώνω καί τούτο. Στό λήμμα «29, Ά ρταξέρξης Α'» ό κ. Ντ. γράφει: « Ό προσδιορισμός μέ άκρίβεια γιά ποιόν πρόκειται δέν είναι δυνατός. Ό Λεχωνίτης παρατηρεί δτι ό Καβάφης δέν είχε κατά νού τούς καταφυγόντες στήν περσική αύλή Δημάρατο καί Θεμιστοκλή. Μπορούμε δμως νά δεχτούμε πώς πρόκειται γιά τόν ’Αρταξέρξη Α ', γιό τού Ξέρξη [...]». Ξανά «Ή Σατραπεία» στή μέση. ’Επειδή δμως τό ποίημα παρουσιάζει δυσκολίες, θά έπρεπε νά σημειωθεί πώς, άν γίνει δεκτή ή άποψη τού Γιάννη Δάλλα, δτι δηλαδή ό όδοιπόρος πρός τά Σοϋσα είναι ό ’Αλκιβιάδης, τότε πρόκειται γιά τόν ’Αρταξέρξη Β' τόν Μνήμονα, πού άνέβηκε στό θρόνο τό 405 π.Χ. καί πέθανε τό 359. Φοβούμαι δμως δτι μπαίνω σέ χωράφια ξένα καί σπεύδω νά άποσυρθώ. ’Εκείνο γιά τό όποιο είμαι βέβαιος είναι πώς έχω στά χέρια μου ένα καλό δργανο, άπό αύτά πού τόσο χρειαζόμαστε. Μακάρι ή συλλεκτική άγάπη τού κ. Χαριτάτου καί ή συγγραφική έπιμονή τοϋ κ. Ντελόπουλου νά μάς έφοδιάσουν καί μέ άλλα. Ν. Δ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ 1. Δανείζομαι κι έδώ καί στόν τίτλο τήν εϋστοχη έκφραση τοϋ Ιδιου τον συγγραφέα.

ΤΖΩΝ ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ U.S.A. Ό 42ος π α ρ ά λ λ η λ ο ς

ΖΑΛΟΓΓΟΥ 9 ΑΘΗΝΑ 142 Τηλ. 36.19.724

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

τό δίκιο τής πυγμής ΙΡΖΙ ΧΑΓΕΚ: Δέκα χρόνια μετά. Πράγα 19681978. Μετ. Γιάννη Κρητικού. Θεμέλιο, Άϋήνα 1978. Σελ. 232. «Ή έλεΰθερη άνάπτυξη τών άτόμων εί­ ναι ό δρος γιά τήν έλεύθερη άνάπτυξη τοϋ συνόλου...» Κομμουνιστικό Μανι­ φέστο. ΕΝΑ όδυνηρό, μά καί πρακτικά διδακτικό μάθη­ μα πολιτικής ήθικής, σοσιαλιστικής νομιμότητας, προλεταριακού διεθνισμού καί διεθνών σχέσεων, στέκει τό βιβλίο αύτό τού I. Χάγεκ. Ό συγγραφέας — παλαίμαχος τσέχος άγωνιστής, μέλος τού Κ.Κ., στενός συνεργάτης καί ύπουργός ’Εξωτερικών τού Ντούμπσεκ καί σήμε­ ρα άπ’ τούς κυριότερους έκπρόσωπους τής κίνη­ σης «Χάρτα ’77» — έρχεται, δέκα χρόνια μετά τήν εισβολή τών ρώσικων τάνκς στό έδαφος τής Σοσι­ αλιστικής Τσεχοσλοβακικής Δημοκρατίας, νά άναλύσει δλες τις συνιστώσες τοϋ πολιτικού φαι­ νόμενου πού πήρε τό δνομα «άνοιξη τής Πράγας», τοϋ βίαιου σταματήματός του, τής «όμαλοποίησης» πού τό διαδέχτηκε. Έ ρχεται νά μάς παρουσιάσει τίς κοινωνικο­ οικονομικές καί ίδεολογικο-πολιτικές άνάγκες τής κοινωνίας πού τό γέννησε, τίς προοπτικές πού άνοιξε γιά τίς χώρες τού λεγάμενου «ύπαρκτοϋ σοσιαλισμού», τούς λόγους πού έφεραν τό βίαιο σταμάτημά του, τίς νέες ποιοτικά συνθήκες πού άπ’ αύτό δημιουργήθηκαν στό σοσιαλιστικό μά καί στόν καπιταλιστικό κόσμο. Ό λ α αύτά δίνονται στό βιβλίο τοϋ Χάγεκ προσεκτικά, άναλυτικά, ντοκουμενταρισμένα βή­ μα τό βήμα, σ’ δλα τά έπίπεδα, άποδεικνύοντας πώς «μιά τόσο γερά ριζωμένη σοσιαλιστική έξουσία μπορεί νά δώσει στόν έαυτό της έκεϊνο πού ή κυρίαρχη άστική τάξη στις προηγμένες χώρες τής Δύσης έπιτρέπει στόν έαυτό της — δίχως γι’ αύτό νά νιώθει πώς άπειλείται — δηλαδή τήν άναγνώριση μιας αύθεντικής ελευθερίας τού έκφράζεσθαι καί τού συνεταιρίζεσθαι καί τήν έγγύηση στούς πολίτες νά μπορούν νά τήν άσκοϋν έλεύθερα» (σελ. 38). Μ’ αύτό τόν τρόπο ή πορεία γιά ένα «σοσιαλισμό μέ άνθρώπινο πρόσωπο» γίνεται ύπόθεση δλου τού λαού, καί τό Κ.Κ. Τσ. άναλαμβάνει άπόλυτα «...τόν ήγετικό του ρόλο, πού τόν άναγνώριζαν δλοι καί τόν σέβονταν δπως ποτέ δέν τόν είχαν σεβαστεί ως τότε» (σελ. 145). Γεγονός πού άποδείχτηκε περίτρανα, κύρια μέ τήν καθολική άντίσταση στήν εισβολή, τήν άμεση σύγκληση μιά μέρα μετά τοϋ 14ου έκτακτου συνέ-

67

Α πό τά γεγονότα τής Τσεχοσλοβακίας (1968)

δριου τοΰ κόμματος ύπό την προστασία των έργατών τοΰ μεγαλύτερου έργοστασίου τής Πράγας — τοϋ CKD Vysocany. "Ετσι τά στρατεύματα εισβολής δεν συνάντη­ σαν ούτε τήν άντεπανάσταση ούτε τήν υποστήρι­ ξη, βρέθηκαν σέ πλήρες άδιέξοδο. ’Αδιέξοδο πού δέν έπέτρεψε άκόμη καί μέχρι σήμερα — παρά τή μεσολάβηση καί δεύτερης έπέμβασης τό Μάρτη τοϋ 1969, καί τά πογκρόμ πού την Ακολούθησαν χιλιάδων μελών τοΰ κόμματος μέχρι τήν περίφημη «όμαλοποίηση» — νά έμφανιστοϋν έστω καί γιά μιά στιγμή οί άνώνυμοι «έκπρόσωποι τοϋ Κ.Κ.Τσ.» πού τότε ειπώθηκε έπίσημα δτι είχαν καλέσει τά συμμαχικά τάνκς. Γιατί «...τήν τσεχοσλοβάκικη μεταρρύθμιση τοΰ 1968 δέν τήν είχε φέρει ένα κύμα στενόμυαλου εθνικισμού», δπως προσπάθησαν νά τήν παρουσι­ άσουν τόσο όρισμένοι δυτικοί κύκλοι δσο καί οί άπολογητές τής βίαιης καταστολής της. «Ή μεταρ­ ρύθμιση αύτή ήταν βασικά δημοκρατική, γιατί συνδύαζε βαθιές μεταβολές στή διεύθυνση τής οικονομίας καί στό πολιτικό σύστημα μέ τή συνέ­ χεια στήν έξωτερική πολιτική. Οί λόγοι αύτής τής συνέχειας ήταν θεμελιώδεις, λόγοι άρχής καί δχι μόνο τακτικής» (σελ. 51). ’Ακριβώς δμως γι’ αύτό οί καινούριες αυτές άντιλήψεις καί μέθοδοι πού πρέπει νά χαρακτηρί­ ζουν ένα άνώτερο στάδιο άνάπτυξης τής σοσιαλι­ στικής κοινωνίας, στάθηκαν άντιμέτωπες μέ τίς άντιλήψεις καί μεθόδους τοΰ σταλινικού τύπου, πού στήν πράξη άποδείχτηκαν άναλλοίωτες γιά τίς ήγεσίες τών Κ.Κ. τής ΕΣΣΔ καί τών άλλων τεσσάρων τοΰ Συμφώνου τής Βαρσοβίας, παρά τό 20ό Συνέδριο καί τίς επανειλημμένα διακηρυγμέ­ νες σέ έπίσημα κείμενα διεθνούς δικαίου θέσεις

τής ΕΣΣΔ πριν καί μετά τήν εισβολή. Οί δυνάμεις τοΰ «γραφειοκρατικού κρατικισμοΰ», συνδυασμέ­ νες μέ τίς «ήγεμονικές» τάσεις «μιας πολιτικής Αντίθετης στό σοσιαλισμό, στηριγμένης στό μονο­ πώλιο τής δύναμης καί τήν Ανισότητα άνάμεσα στά έθνη» (σελ. 161) — παρατηρεί ή Ένωση τών Κομμουνιστών τής Γιουγκοσλαβίας, συγκρίνοντας τήν εισβολή μέ τίς έπιθετικές ένέργειες τών Η.Π.Α. — φάνηκαν ξεκάθαρα «Αντίθετες μ’ δλες τίς Αρχές καί τά ιδεώδη πού ή Μόσχα είχε γίνει ύπέρμαχός τους στή σφαίρα τών διεθνών σχέσε­ ων» (σελ. 137). Δικαιολογημένα λοιπόν έρχεται ή κυβέρνηση τής Πράγας νά διαπιστώσει: «γιά πρώ­ τη φορά στήν ιστορία τού διεθνούς κομμουνιστι­ κού κινήματος, μιά επιθετική ένέργεια διαπράχθηκε Από τούς συμμαχικούς στρατούς σοσιαλι­ στικών χωρών ένάντια σ’ ένα κράτος πού τό διευθύνει ένα κομμουνιστικό κόμμα» (σελ. 137). Δικαιολογημένα καί ό μέσος άνθρωπος τοΰ κόσμου σήμερα, άρνούμενος νά Αποδεχτεί τήν Αλλοίωση τής ιστορικής του μνήμης, καί μή θέλον­ τας νά παραμείνει ούδέτερος μπροστά στά πολιτι­ κά γεγονότα τής έποχής του, ζητά νά τοποθετηθεί υπεύθυνα Απέναντι σ’ αύτά, καί πρός τήν κατεύ­ θυνση αύτή τό βιβλίο τούτο τού ”Ιρζι Χάγεκ, Αποτελεί σημαντική συμβολή. Τοποθετεί τό δλο πρόβλημα Αναλυτικά, σχεδόν ψυχρά καί ξεφεύγοντας τούς Αφορισμούς καί τίς προπαγανδιστι­ κές σκοπιμότητες — πού δείγμα τους έχει πάρει καί τό έλληνικό Αναγνωστικό κοινό' — καταλήγει στις προοπτικές καί δυνατότητες, πού οί ιστορικές Αναλογίες δείχνουν γιά τό μέλλον παρατηρώντας: «Σ’ ένα Αρκετά κοντινό μέλλον, οί Ανάγκες τής άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, πού εί­ ναι οί γενεσιουργές δυνάμεις τής σοσιαλιστικής κοινωνίας, θά κάνουν τά ύπεύθυνα στοιχεία στις χώρες τής κοινότητας, νά πάρουν στά σοβαρά τό Αληθινό "δίδαγμα” τών γεγονότων τοϋ 1968 κα­ θώς καί τίς Ανανεωτικές πρωτοβουλίες πού θά έχουν Αναπτυχθεί μέσα στό διεθνές κομμουνιστι­ κό κίνημα, πρωτοβουλίες πού ή έφαρμογή τους θά δώσει βραχυπρόθεσμα μιά νέα καί ισχυρή ώθηση στούς Αγώνες γιά τό σοσιαλισμό στό πιό προχωρη­ μένο τμήμα τού κόσμου...» (σελ. 227). ’Αρκεί νά κάνουμε πράξη τό Αξίωμα πού ό Κάρλ Μάρξ είχε διατυπώσει Από τό 1864 στήν Ιδρυτική Διακήρυξη τής 1ης Διεθνούς: «Νάδιεκδικοϋμε τούς Απλούς νόμους τής ήθικής καί τής δικαιοσύνης, πού θά έπρεπε νά διέπουν τίς σχέ­ σεις άνάμεσα σέ άτομα, σάν ύπέρτατους νόμους στίς σχέσεις μεταξύ εθνών». ΑΛΚΗΣ ΡΗΓΟΣ

παράρτημα Σ τ ίς σ ε λ ίδ ες τ ο ν «Π αρ αρτή ματος» ή Σ ύ ντ α ξ η τ ο ϋ π ε ρ ιο δ ικ ο ύ σ χ ο λ ιά ζ ει κ α ί κ ρ ίνε ι δ σ α ένδ ια φ έρ ο ν τ α β ιβ λ ία δ ε ν π α ρ ο υ σ ιά ζ ο ν τ α ι στη ν « Ε π ιλ ο γ ή » .

Πολιτική ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ του «Εύρωκομμουνισμός καί Σοσι­ αλισμός» (Μπουκουμάνης), γραμμένο τόν ’Απρίλη 1977, ό Φερνάντο Κλαουντίν έπιχειρεΐ μιά εξαιρε­ τικά διεισδυτική άνάλυση τοϋ εύρωκομμουνιστικοΰ φαινόμενου δπως διαμορφώθηκε μετά τήν έπικϋρωση τής σύμπτωσης άπόψεων των κομμου­ νιστικών κομμάτων ’Ιταλίας, Γαλλίας καί ’Ισπανί­ ας στη διάσκεψη κορυφής τής Μαδρίτης. Ό συγ­ γραφέας είναι ό παλιός ήγέτης τής κομμουνιστικής νεολαίας πριν τόν έμφύλιο κι άργότερα στέλεχος καί θεωρητικός τοϋ ΚΚ ’Ισπανίας μέχρι τή δια­ γραφή του τό 1964, πού όφείλεται σέ θεωρητική διαφωνία του μέ τόν Καρίγιο γιά τό βαθμό καπι­ ταλιστικής άνάπτυξης τής ’Ισπανίας καί τό είδος τής στρατηγικής περάσματος στό σοσιαλισμό πού αυτός συνεπαγόταν. Στό βιβλίο, άφοϋ έξετάσει τή νέα πορεία τών τριών δυτικοευρωπαϊκών κομμά­ των στό πλαίσιο τής παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης καί τής ιδιαιτερότητας τών συνθηκών κα­ θεμιάς άπό τίς τρεις χώρες, προχωρεί σέ μιάν ιστορική άνασκόπηση τών σχέσεων τών κομμάτων αυτών μά τό Κ.Κ.Σ.Ε. καί έπισημαίνει τή μέχρι τώρα άτολμία τών κομμάτων αύτών ν’ άναλύσουν σέ βάθος τή δομή τών καθεστώτων τής ’Ανατολι­ κής Ευρώπης, νά κάνουν ούσιαστική αύτοκριτική στή μέχρι τώρα ιστορία τους, ν’ άπαλλαγοϋν άπό τήν ιδέα τοϋ ένός καί μοναδικού κόμματος τής έργατικής τάξης, πού τά έξωθεϊ σέ ήγεμονιστική συμπεριφορά μέσα στίς συμμαχίες πού συνά­ πτουν, καθώς καί νά έκδημοκρατιστοϋν άπό άπο­ ψη έσωτερικής λειτουργίας, καί τέλος άξιολογεϊ τή διατακτική τους αύτή πορεία μέ άναφορά στό διεθνή συσχετισμό δυνάμεων, έκφράζοντας παράλληλα τήν πίστη του στό δημοκρατικό σοσια­ λισμό σάν μοναδικής έναλλακτικής λύσης. Μέ ένδιαφέρον θ ά περιμένουμε νά κυκλοφορήσει στά έλληνικά καί τό προηγούμενο βιβλίο τοϋ συγγρα­ φέα «Ή κρίση στό παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα: Ά π ’ τήν Κόμιντερν στήν Κόμινφορμ».

Οικονομία Ο ΠΑΝ. ΚΟΚΚΟΤΑΣ, μέ τήν έκτενή μελέτη του « Ό ρόλος της παιδεία^ στήν οικονομική άνάπτυξη

τής ’Ελλάδος» (Τούντας), έπιχειρεΐ νά εισαγάγει καί στήν 'Ελλάδα τόν κλάδο τής Οικονομικής, πού στίς άγγλοσαξωνικές κυρίως χώρες άναπτύχθηκε τά τελευταία χρόνια καί έπικράτησε νά λέγεται «Οικονομική τής ’Εκπαίδευσης» (Economics of Education ή Educational Economics). Ό συγγραφέας άναλύει τό έκπαιδευτικό σύστημα σέ σχέση μέ τόν προσανατολισμό, τήν έπάνδρωση καί τή χρηματοδότησή του, σύμφωνα μέ τή μεθο­ δολογία πού διδάσκεται στά άγγλοσαξωνικά πα­ νεπιστήμια. Έ τσι, δίνεται συχνά ή έντύπωση μιας μηχανιστικής μεταφοράς τοϋ κλάδου στήν 'Ελλά­ δα μέ μιά, πολλές φορές, οΐκονομιστική θεώρηση τοϋ τεράστιου πλέγματος τής Παιδείας, μολονότι ό συγγραφέας έχει συλλέξει ένα πλήθος εύστοχων παρατηρήσεων σχετικά μέ τό λόγο τής έκκλησίας, τών έκπαιδευτικών καί τής διοίκησης στή σημερι­ νή δομή τοϋ έκπαιδευτικοϋ συστήματος. Ή μελέτη περιορίζεται άκόμη άπό τήν άβασάνιστη ίστορικοκοινωνική άνασκόπηση, πού, βασισμένη μόνο σέ έγκυκλοπαίδειες, παρακάμπτει ή παρουσιάζει έλλιπώς τήν ούσιαστικότερη πλευρά τοϋ ζητήμα­ τος, πού, κατά τήν άποψή μας, άποτελεΐ τόν κυρίαρχο παράγοντα στή διαμόρφωση δλου αύτοϋ τοϋ φάσματος πού στήν παιδεία μας χαρακτηρί­ ζουμε σάν άπαράδεκτη κατάσταση. Τό θετικότερο πάντως στοιχείο τής μελέτης είναι ή έπισήμανση τοϋ έπενδυτικοΰ χαρακτήρα πού θά ’πρεπε νά έχει ή έκπαίδευση στήν άνάπτυξη μιάς χώρας σάν τήν Ελλάδα, ρίχνοντας τό βάρος στήν τεχνική έκπαίδευση καί μάλιστα κατά τρόπο εύ­ καμπτο, ώστε νά άνταποκρίνεται «σέ μιά προβλεπόμενη άλλαγή τής έπαγγελματικής δομής», δπως συχνά συμβαίνει σέ μιά αναπτυσσόμενη οΐκο-

Δίκαιο ΙΔΙΑΙΤΕΡΟ ένδιαφέρον παρουσιάζει ή διδακτο­ ρική διατριβή τοϋ Γιάννη Μάνου «Οί έκτακτες περιστάσεις στήν Εύρωπαϊκή Σύμβαση τών Δικαι­ ωμάτων τοϋ ’Ανθρώπου» (Παπαζήσης). Ή Σύμβαση αύτή, πέρα άπό τίς δποιες έπιφυλάξεις μπορεί νά έχει κάποιος γιά τή σημερινή εύρωπαϊκή πολιτική καί νομική πραγματικότητα, άποτελεΐ άναμφισβήτητα ένα άπό τά σημαντικότε­ ρα έπιτεύγματα τοϋ Συμβουλίου τής Εύρώπης·

69

έκφραση πίστης στις θεμελιώδεις ανθρώπινες έλευθερίες, πάνω στις όποιες έδράζεται ένα δημο­ κρατικό καθεστώς. Γι’ αύτό καί τό άρθρο 15 της Σύμβασης, πού έπιτρέπει στά κράτη-μέλη νά πά­ ρουν εξαιρετικά μέτρα σέ περίπτωση πολέμου ή άλλου δημόσιου κινδύνου «πού άπειλεΐ τήν ύπόσταση τού έθνους», είναι φυσικό νά προκαλεϊ πολλά έρωτηματικά καί άντιδράσεις. Σ’ αύτά άκριβώς τά έρωτηματικά έρχεται νά άπαντήσει ό συγγραφέας τοϋ βιβλίου, έξετάζοντας τίς προϋποθέσεις έπίκλησης της ρήτρας τοΰ άρθρου 15 καί έρμηνεύοντας τήν έπίμαχη έννοια τοΰ δημόσιου κινδύνου «πού άπειλεΐ τήν ύπόσταση τοΰ έθνους». Γιά νά καταλήξει στό συμπέρα­ σμα, δτι «ένώ ή έπίκληση των έκτακτων περιστά­ σεων θά μπορούσε, δταν υπάρχουν κίνδυνοι γιά τή δημοκρατία, ν’ άποτελεΐ καί μέσο ούσιαστικής διασφαλίσεως της λαϊκής κυριαρχίας, στήν πρα­ γματικότητα, μέ τή σχεδόν άνεξέλεγκτη έφαρμογή, παρέχεται συχνά ή εύχέρεια στούς κρατούντες νά θέτουν σέ λειτουργία, σύμφωνα μέ τή διακριτική τους κρίση, έκτακτες διαδικασίες περιορισμού των δικαιωμάτων καί τών έλευθεριών των ποΆ ς σημειωθεί, τέλος, δτι βασικό προσόν τής μελέτης τοΰ Γ. Μάνου είναι ή έλλειψη νομικιστικοΰ πνεύματος καί ή έρμηνεία τών διατάξεων τής Σύμβασης σέ σχέση πάντοτε μέ τό κοινωνικό καί ιστορικό περιβάλλον.

Εκπαίδευση ΕΝΑ έξαιρετικά χρήσιμο βοήθημα γιά τούς μαθη­ τές τοΰ Δημοτικού, τοΰ Γυμνασίου καί τοΰ Λυκεί­ ου άποτελεΐ τό βιβλίο τοΰ Σπύρου Κόκκινη «Βιο­ γραφίες Συγγραφέων» ('Εστία). Σ’ αύτό βιογρα­ φούνται μέ ιδιαίτερη έπιμέλεια καί ευσυνειδησία δλοι οΐ έλληνες καί ξένοι συγγραφείς πού κείμενά τους έχουν περιληφθεΐ στά διάφορα σχολικά βι­ βλία τών νέων έλληνικών. Ή έξαντλητική γιά κάθε συγγραφέα χρονολογική καταγραφή τών έκδόσεων δλων τών έργων του καθώς καί ή συγκεκριμένη παραπομπή, γιά τούς περισσότερους άπ’ αύτούς, σέ πηγές, άφιερώματα καί άλλα βοηθήματα πού άκολουθεϊ τήν άντίστοιχη βιογραφία, κάνουν τό εύχρηστο αύτό βιβλίο πραγματικά πολύτιμο γιά δλους δσους άσχολοΰνται μέ τή λογοτεχνία ή τή φιλολογική έρευνα.

Λαογραφία ΣΥΜΒΟΛΗ στήν τεκμηρίωση τής ιστορικής συνέ­ χειας τής έλληνικής φυλής θά πρέπει νά θεωρηθεί τό σύντομο βιβλίο (104 σελίδες) τοΰ 1.0. Κακριδή «Οί ’Αρχαίοι Έλληνες στή Νεοελληνική Λαϊκή Παράδοση» (Μορφωτικό "Ιδρυμα ’Εθνικής Τραπέζης), πού έχει πρωτοκυκλοφορήσει στά γερμα­

70

νικά άπό τό 1966. Ό συγγραφέας συγκεντρώνει έδώ πάνω άπό έκατό νεοελληνικές λαϊκές παραδόσεις πού σχετίζονιαι άμεσα μέ τόν άρχαΐο κόσμο καί πού τίς συνέλεξε είτε άπό παλιότερες καταγραφές, είτε άπό προσωπική του έρευνα. Τό βιβλίο άπαρτίζεται άπό τρία κεφάλαια. Στό πρώτο, κατατάσσονται οί παραδόσεις τών νεοελλήνων πού δίνουν μιά μυθική εικόνα τών άρχαίων, δπως σχηματίστηκε στούς αιώνες τοΰ Μεσαίωνα καί τής Τουρκοκρατίας, παρά τό κυνη­ γητό καί τή μισαλλοδοξία τής έκκλησίας καί παρά τήν όλότελη έλλειψη παιδείας. Στό δεύτερο, περιλαμβάνονται σέ κάποια έκταση «τό παραμύθι τοΰ Μελέαγρου» καί «ή καταγωγή τών γυναικών», δυό ιστορίες πού κατάφεραν νά έπιβιώσουν μέσα στήν προφορική παράδοση τοΰ έλληνικοΰ λαοΰ, δπως άκούγονται μέ διάφορες παραλλαγές σέ διάφορα μέρη τής χώρας. Τέλος, στό τρίτο κεφάλαιο καταγράφονται μερι­ κές άναβιώσεις άρχαίων μύθων, δηλαδή μύθοι πού, ένώ είχαν ξεχαστεΐ, ξανάγιναν κτήμα τοΰ έλληνικοΰ λαοΰ, μέ τή βοήθεια κάποιας λόγιας πηγής. Καί τά τρία κεφάλαια συνοδεύονται άπό πολύ κατατοπιστικά σχόλια, μέ τή γνωστή άρτιότητα πού μάς έχει συνηθίσει ό καθηγητής Ι.Θ. Κακριδής.

Μουσική ΣΤΟ χώρο τής μουσικής καλωσορίζουμε τό πρώτο βιβλίο άπό τή σειρά τών «μουσικών όδηγών» τής Λέσχης τοΰ Δίσκου. Πρόκειται γιά τό βιβλίο τοΰ Φίλιπ Μπάρφορντ «Οί Συμφωνίες καί τά Τραγού­ δια τοΰ Μάλερ». Ή σειρά αύτή, άν βέβαια κρίνουμε άπό τό πρώτο δείγμα, θά πρέπει νά είναι μιά ύπεύθυνη καί άρτια έπιμελημένη προσφορά στό χώρο τής μουσι­ κής, τοΰ όποιου ή συστηματική μελέτη τόσο έχει παραμεληθεϊ στή χώρα μας. «Οί Συμφωνίες καί τά Τραγούδια τοΰ Μάλερ» είναι ένα άρκετά ειδικό βιβλίο («μουσικός όδηγός»), μέ έπίκεντρο τήν προσωπικότητα καί τό έργο τοΰ συνθέτη. Μιά σέ βάθος άνάλυση τής δομής τοΰ έργου του σέ σχέση πάντα μέ τά φιλοσοφικά καί αισθητικά ρεύματα τής έποχής του (ρομαντισμός, ιδεαλισμός, θρησκευτικός μυστικισμός, «τονικός ψυχισμός»). «Οί συμφωνικοί κόσμοι τοΰ Μάλερ είναι χτισμέ­ νοι άπό ήχητικές εικόνες, πού καθεμιά άντικαθρεφτίζει κάποια πλευρά έμπειρίας». Τό γιγαντιαιο έργο τοΰ Μάλερ διακρίνεται στά τραγούδια καί στις συμφωνίες του. Μέ τά τραγούδια (5 κύριες κατηγορίες) έρχεται νά μάς δώσει «τή λεπτή σχέση άνάμεσα σέ φωνητική γραμμή καί όρχηστρική συνοδεία», τό δέσιμο τών εικόνων καί ιδεών τοΰ τραγουδιοΰ μέ τήν ένόργανη σύνθεση.

Μέσα σέ ένα διάστημα δεκάξι χρόνων (18941910) ό Μάλερ συνθέτει μετά άπό σκληρή καί συστηματική δουλειά έννιά συμφωνίες καί τό Τραγούδι της Γής. Ό συγγραφέας σ’ δλο τό βιβλίο προσπαθεί τόσο μέ γενικότερες, περιγραφικές άναφορές δσο καί μέ έξειδικευμένο μουσικό λεξιλόγιο, νά άναλύσει τή Μαλέρεια Σύνθεση καί Μορφή: πράγμα πού πετυ­ χαίνει νά δώσει σέ γλώσσα άρκετά προσιτή.

γιά τή σύγχρονη λογοτεχνία, ό Δεκέμβρης τοΰ 1944, ήρθε ή ώρα νά πάρει τή θέση της σ’ αύτήν καί ν’ άξιολογηθεϊ μέ ψυχραιμία. Μέ τό νέο μυθιστόρημα τοΰ άκαδημαίκοΰ Πέτρου Χάρη «Μέρες όργής» (Εστία) γίνεται μιά σοβαρή προσ­ πάθεια νά παρουσιαστεί σφαιρικά τό ιστορικό καί ιδεολογικό πλαίσιο έκείνου τοΰ αιματοκυλίσματος καί νά διαγραφοΰν όρισμένες άπό τίς κοινωνικές του συνιστώσες. Μέσα άπό τίς άντιδράσεις τών μελών μιάς άστικής οικογένειας, διαφορετικές γιά τό καθένα, άνάλογα μέ τήν ιδεολογική του τοπο­ θέτηση, παρακολουθούμε τίς αιματηρές έξελίξεις καί τήν έντονη συναισθηματική φόρτιση πού προκάλεσαν, ένώ παράλληλα υπογραμμίζεται τό ταξι­ κό ύπόβαθρο τής σύγκρουσης μέ άναφορά σέ πρόσωπα τοΰ κοινωνικού περίγυρου τής οικογέ­ νειας. Πρόκειται γιά μιά έντιμη προσπάθεια ένός λογοτέχνη, πού έζησε άπό κοντά τά τραγικά γεγονότα, νά έξαρθεΐ πάνω άπό τήν προσωπική του στάση καί νά δώσει μιά κατά τό δυνατό όλοκληρωμένη καί άντικειμενική εικόνα τής έποχής, προσπάθεια πού θά ’ταν κρίμα νά μή βρει μιμητές.

Έ ν α άρκετά ειδικό άλλά άρτιο βιβλίο πού έρχεται νά καλύψει ένα συγκεκριμένο χώρο μέσα στή μουσική. Μάς μένει βέβαια τώρα νά άναζητήσουμε έκείνους πού θά ένδιαφερθοΰν γιά τή γενικότερη μουσική παιδεία τοΰ λαού μας καί θά έρθουν νά καλύψουν τό μεγάλο κενό, παρέχόντας γενικότερες πληρο­ φορίες πάνω στήν ιστορία τής μουσικής.

Ξανακυκλοφόρησαν πρόσφατα, σέ δεύτερη έκδο­ ση, δυό μυθιστορήματα τοΰ πιό άντιπροσωπευτικοΰ ίσως άπό τούς λογοτέχνες τοΰ μεσοπολέμου πού στρατεύτηκαν στήν ύπόθεση τής κοινωνικής άλλαγής, τοΰ Κώστα Παρορίτη, « Ό κόκκινος τράγος» καί «Στ’ άλμπουρο» (Κείμενα). Τό πρώ­ το, πού συνοδεύεται άπό κατατοπιστική εισαγωγή τοΰ γνωστού κριτικού Μ. Μ. Παπαϊωάννου γιά τό συγγραφέα καί τούς πολιτικοκοινωνικούς άνταγωνισμούς τής έποχής του, πού ένέπνευσαν τό έργο του, άναφέρεται στήν έποχή τοΰ Διχασμού, ένώ τό χρονολογικά προγενέστερο δεύτερο είναι ένα σφουγγαράδικο ρομάντσο (δπως δείχνει κι ό ύπότιτλος) πού διαδραματίζεται σ’ ένα άπ’ τά Δωδεκάνησα. Ή σημασία τής έπανέκδοσης βρί­ σκεται άκριβώς στό δτι μάς φέρνει στις ρίζες μιάς ντόπιας λογοτεχνικής γραφής προγραμματικά στρατευμένης, πού μέ μεταγενέστερα κριτήρια θά τήν κατατάσσαμε στό σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Παρά τίς κάποιες σχηματοποιήσεις στή διαγραφή τών χαρακτήρων, άναπόφευκτες άλλωστε γιά ένα νέο τότε είδος λογοτεχνίας πού άγωνιζόταν νά καθιερωθεί σ’ ένα σαφώς έχθρικό περιβάλλον, τά έργα διατηρούν καί σήμερα πολλές άφηγηματικές άρετές καί τό ύφος τους χαρακτηρίζεται άπό ένα έντονο ρεαλισμό. ’Α ξίζει πάντως νά σημειωθεί, δτι στό μυθιστόρημα «Στ’ άλμπουρο» γίνεται άπόπειρα νά έπισημανθεΐ κάποια διαφοροποίηση τοΰ άστοΰ διανοούμενου άπ’ τό κοινωνικό του περιβάλλον, διαφοροποίηση πού παραμένει στό έπίπεδο ένός ουτοπικού άνθρωπισμοΰ.

Πεζογραφία

Μελέτες

ΜΙΑ άπό τίς πιό τραγικές στιγμές τής νεότερης ιστορίας μας, πού ώς τώρα ήταν μάλλον άπρόσιτη

ΓΙΑ τούς μελετητές τοΰ Σεφέρη, τοΰ ποιητή πού ή βράβευσή του κυρίως μέ τό Νόμπελ προκάλεσε

Γκούσταβ Μάλερ Στήν έλληνική έκδοση έχουμε νά παρατηρήσουμε τήν έξαιρετική μετάφραση καί γενικότερη έπιμέλεια τοΰ Γ. Λεωτσάκου, πού έπεκτείνεται στό Γλωσσάρι καί τά βιογραφικά σημειώματα. Δύο μέρη, πού βοηθάνε πάρα πολύ τόν άναγνώστη νά προσεγγίσει κι αύτή τήν ειδική γλώσσα τής μου-

71

στην Ελλάδα άτέλειωτες συζητήσεις γύρω άπό τό πόσο ύπήρξε πραγματικά πρωτότυπος ή δχι, ό Θανάσης Νάκας προσωέοει μιά ξεχωριστή μελέτη δπου έπιχειρεΐται νά διερευνηθεϊ ό βαθμός έπίδρασης τοΰ Έ λιοτ στήν παραγωγή καί γενικά στή σκέψη τοΰ Σεφέρη. Τά «Παράλληλα χωρία στά δοκίμια τοΰ Σεφέρη καί τοΰ Έλιοτ» πρωτοτυποΰν στό δτι προσπαθούν νά καλύψουν «τό κενό σ’ δ,τι άφορά τά δοκίμια τοΰ Σεφέρη», δπως τονίζεται στόν πρόλογο τοΰ βιβλίου, άφοΰ «πολύς λόγος έχει γίνει μέχρι σήμερα γιά τήν έπίδραση τοΰ Έ λιοτ στήν π ο ί η σ η τοΰ Σεφέρη καί γιά τά κοινά στοιχεία πού παρουσιάζουν οί δυό αυτοί ποιη­ τές». Ή άντιπαράθεση διαφόρων δοκιμιακών χω­ ρίων όδηγεϊ τό μελετητή στό συμπέρασμα δτι ό Σεφέρης δέν ύπήρξε συνειδητός μιμητής τοΰ Έ λ ι­ οτ, δπως άπό άρκετούς έχει ίσως παρουσιαστεί, άλλά δτι μάλλον είχε άφομοιώσει σέ πολύ μεγάλο βαθμό τόν Έ λιοτ ή δτι είχε «κοινούς δασκάλους» μ’ αύτόν, πράγμα πού έρμηνεύει ως ένα σημείο τήν καταλυτική έπίδραση τοΰ Έ λιοτ στή σεφερική σκέψη.

φαίου άντιστασιακοΰ παράγοντα, του γενικού γραμματέα τοΰ ΕΑΜ στό μεγαλύτερο διάστημα τής κατοχής, Θανάση Χατζή, «Ή νικηφόρα έπανάσταση πού χάθηκε: 1941-1945» (Παπαζήσης), πού ό δεύτερος άπ’ τούς τρεις συνολικά τόμους του κυκλοφόρησε πρίν άπό λίγο καιρό. Στόν τόμο αύτό, πού περιγράφει τά γεγονότα άπό τά μέσα τοΰ 1943 ώς τό Σεπτέμβρη τοΰ 1944, ό συγγραφέ­ ας παραθέτει καί συσχετίζει μέ τρόπο συστηματι­ κό γεγονότα άπό τήν έσωτερική έξέλιξη καί τίς διεθνείς σχέσεις τόσο τοΰ έαμικοΰ κινήματος, πού στήν περίοδο αύτή βρίσκεται στό άποκορύφωμα τής ισχύος του, δσο καί τών άντιπάλων του.

Ε λληνική ιστορία ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ σέ δεύτερη έκδοση όλοκληρωμένο τό βιβλίο τοΰ ύπαρχηγοΰ τών ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ Κομνηνοΰ Πυρομάγλου « Ό Δούρειος "Ιππος» (Δωδώνη), τό πρώτο μέρος τοΰ όποιου είχε κυκλο­ φορήσει σέ πρώτη έκδοση τό 1958. Στό πρώτο μέρος τοΰ βιβλίου ό κορυφαίος άντιστασιακός παράγοντας έξετάζει τά γεγονότα τών πρώτων κυρίως χρόνων τής κατοχής, ένώ στό δεύτερο μέρος έχει προστεθεί μιά έκτενέστερη άνάλυση γιά τήν κατάρρευση τοΰ μετώπου μετά τή γερμανική εισβολή καθώς καί γιά τή μάχη τής Κρήτης καί περιγράφονται στή συνέχεια άναλυτικά τά γεγο­ νότα μετά τό 1943, πού ή νίκη τών Συμμάχων διαγράφεται σαφής στόν όρίζοντα. ’Ιδιαίτερη έμ­ φαση δίνεται στά γεγονότα τής Μέσης ’Ανατολής. Μέσα άπό τήν άντιπαράθεση ντοκουμέντων, προσωπικών εμπειριών, ιστορικών κρίσεων γιά πρόσωπα καί πράγματα τής έποχής καί παραλλη­ λισμών μέ άλλες έποχές τής νεότερης ιστορίας μας προβάλλει άνάγλυφη ή θέση τοΰ συγγραφέα δτι άπό τήν έποχή κυρίως πού ή πλάστιγγα τοΰ Παγκόσμιου Πολέμου έκλινε όριστικά πρός τήν πλευρά τών Συμμάχων ή πολιτική Τσώρτσιλ πρός τήν Ελλάδα άποσκοποΰσε πιά φανερά στήν παλι­ νόρθωση τής παλιάς τάξης πραγμάτων καί στήν κατάπνιξη, ύποταγή ή διάβρωση δλων χωρίς έξαίρεση τών κινημάτων άντίστασης, πολιτική πού ύποβοηθήθηκε άποφασιστικά άπό τή στάση τής ήγεσίας τών παλιών πολιτικών κομμάτων, πού είχαν άδρανήσει κατά τήν κατοχή, καθώς καί τών βασιλοφρόνων ή τεταρταυγουστιανών άξιωματικών τοΰ στρατοΰ τής Μέσης ’Ανατολής. Στήν ίδια έποχή, μά άπό έντελώς διαφορετική σκοπιά, άναφέρεται καί τό έργο ένός άλλου κορυ­

72

Σημαντικά ιστορικά γεγονότα τής έποχής, άπό τή διάλυση τής Τρίτης Διεθνούς ώς τήν έπικύρωση τής συμμετοχής τοΰ ΕΑΜ στήν κυβέρνηση Παπανδρέου, άναλύονται καί άξιολογοΰνται πάντα κάτω άπό τό πρίσμα τών θέσεων πού ό συγγραφέας μέ συνέπεια ύποστήριζε ά πό τότε μέσα στόν πολιτικό του χώρο. Σάν βασικό συμπέρασμα προκύπτει, δτι ή πορεία τοΰ ΕΑΜ πρός τήν πτώση άρχισε σ’ αύτή τήν περίοδο, δταν, μετά άπό πολλές ταλαντεύσεις άνάμεσα σέ μιά συνεπή έπαναστατική πολιτική καί μιά ρεφορμιστική πολιτική συνεργασίας μ’ όποιοδήποτε άντίτιμο μέ τίς άστικές δυνάμεις καί τούς "Αγγλους, έπικράτησαν μέσα στό ΚΚΕ έκείνοι οί παράγοντες πού άπόβλεπαν στή δεύτερη.

Περιοδικά ΑΝΑΜ ΕΣΑ στά πολλά κείμενα τών περιοδικών πού κυκλοφόρησαν τό Νοέμβριο, έπισημάναμε: Στό «Άμφί» (τεύχος 2-3), δργανο τοΰ ’Απελευθε­ ρωτικού Κινήματος 'Ομοφυλόφιλων Ελλάδος, μία συγκλονιστική μαρτυρία ένός νεαρού όμοφυλόφιλου μέ τίτλο «Σέ φιλώ, Πέτρος».

Στην «Έποπτεία» (τεϋχος 27), ένα ένδιαφέρον δείγμα τής πολιτικής σκέψης τοΰ Κορνήλιου Καστοριάδη μέ τίτλο «Αυλαία στη μεταφυσική των δικών», μία σύντομη περιήγηση στό έργο τοΰ ”Ιψεν άπό τό Β. Λαζανά καί τό κινηματογραφικό δοκίμιο τοΰ Ά χ . Κυριακίδη «Ά νθρω ποι καί σκορπιοί ή ή φθορά καί ό θάνατος στό έργο τοΰ Σάμ Πέκινπα». Στήν «Εύθύνη» (τεΰχος 82), τό δοκίμιο τοΰ Ί. Θεοδωρακόπουλου «Ελληνισμός καί Ε λευθε­ ρία», τό μικρό κείμενο τοΰ ’Αλμπέρ Καμύ «Ό μυστικοποιημένος σοσιαλισμός», τίς απόψεις τής Β. Μότσιου γιά τήν έξέλιξη τής έλληνικής γλώσσας καί ένα ποίημα τοΰ Ν.Δ. Καρούζου. Στήν «'Ιστορία Εικονογραφημένη» (τεΰχος 124), ένα έκτενές άφιέρωμα στό 1928, μέ ένδιαφέροντα άρθρα τοΰ Σ. Γρηγοριάδη γιά τήν Ελλάδα τοΰ ’28, τοΰ Τ. Μενδράκου γιά τήν έλληνική λογοτε­ χνία καί τήν πνευματική κίνηση τής έποχής κ.ά. Στή «Νέα Παιδεία» (τεΰχος 6), τίς συνεργασίες τών Ε. Παπανούτσου, Κ. Γεωργουσόπουλου, Μ. Σαμαρά, Γ. Μπασλή, Β. Άναστασιάδη κ.ά. γιά τή διδασκαλία τής άρχαίας γραμματείας στή μέση εκπαίδευση, τό βιβλιογραφικό όδηγό τοΰ Κ. Μ πα­ λάσκα γιά τή νεοελληνική λογοτεχνία στό Γυμνά­ σιο, τή μελέτη τοΰ Κ. Κίτσου «Τό αίτημα τής συμμετοχής στή διαδικασία τής παιδείας» καί τά άρθρα τών Κ. Πλησή καί Κ. Μιχαηλίδη γιά τή διδασκαλία φιλοσοφικών κειμένων στό Γυμνάσιο. Στόν «Πολίτη» (τεΰχος 21), ένα άρθρο τοΰ Ά γ γ . Έλεφάντη γιά τήν παραγωγή καί διακίνηση τοΰ βιβλίου, άρθρο τοΰ Γ. Ρωμαίου γιά τή δέκατη επέτειο τών γεγονότων τής Τσεχοσλοβακίας καί τό πρώτο μέρος μιας ένδιαφέρουσας μελέτης γιά τή διαμόρφωση καί έξέλιξη τής κριτικής θεωρίας τής Σχολής τής Φραγκφούρτης. Στό μουσικό περιοδικό «Τζάζ» (τεΰχος 4), τά άρθρα τοΰ Τσάρλς Κάιλ «Τζάζ: μιά Ανάλυση μέ βάση τίς τάξεις καί τίς κάστες» καί τοΰ Κ. Θεοφιλόπουλου «Κριτήρια γιά τό ρόκ-εν-ρόλ», τό κείμενο τής Ί. Καρατζαφέρη «Θάνατος στή Νέα ’Ορλεάνη» καί τή συνέχεια τής Ιστορίας τής τζάζ. Στό «Δέντρο» (τεΰχος 4), τήν Αναδημοσίευση μιας παλιάς συνέντευξης τοΰ Όδυσσέα Έλύτη, τό δο­ κίμιο τοΰ Μπ. Κρότσε «Ή κριτική καί τό έργο τέχνης» καί πολλά ποιήματα καί διηγήματα.

Είδαμε... ΜΕ άφορμή τό ώραϊο έξώφυλλο τοΰ τεύχους Νοεμβρίου τοΰ περιοδικοΰ Athenian, πού πα­ ρουσιάζει τίς Καρυάτιδες τυλιγμένες μέ γάζες σ’ ένα περιβάλλον κοκκινισμένο κι Αλλοιωμένο άπό τή μόλυνση, θυμηθήκαμε δλη τή σειρά τών έξωφύλλων τοΰ περιοδικοΰ · δλα έντυπωσιάζουν μέ τήν αισθητική τους καί τήν ικανότητά τους νά τραβοΰν τό μάτι τοΰ άναγνώστη άπλωμένα στά περίπτερα.

Τά περισσότερα έξώφυλλα είναι έργα γνω­ στών ζωγράφων, μέ μιά προσθήκη μόνο: τόν τίτλο τοΰ περιοδικοΰ. Έ τσι ό άναγνώστης άπολαμβάνει τήν εικόνα καί δ καλλιτέχνης δέν παραχωρεί τό δημιουργικό του χώρο σέ «τί­ τλους περιεχομένων». ’Αναφέρουμε, ένδεικτικά, όρισμένους καλ­ λιτέχνες πού συνεργάστηκαν μέχρι σήμερα: Π. Βαλασάκης, Α. Φασιανός, Γ. Μιγάδης, Ε. Μιχελή, Σ. Όρνεράκης, Θ. Φανουράκης, Σ. Ζαραμπούκα, Ν. Σταυρουλάκης, Η. Adair κ.ά. ’Επαινώντας τό έξώφυλλο, δέν ξεχνάμε νό άναφέρουμε, δτι δλο τό περιοδικό έχει μιά ύψηλή αισθητική καί μιά θαυμάσια εικονο­ γράφηση. ’Επίσης, έκτος άπό τήν καλαισθη­ σία, έχει ένδιαφέροντα θέματα γιά τόν έλληνικό χώρο καί χρήσιμη ένημέρωση γιά τήν Αθη­ ναϊκή ζωή, πού μπορούν νά τά διαβάσουν τόσο οί Αγγλομαθείς Έλληνες δσο καί οί μόνιμα έγκατεστημένοι έδώ ή διερχόμενοι ξέν01·

ΓΟΥΤΕΜΒΕΡΓΙΟΣ

73

Κριτικογραφία Στήν κριτικογραφία αύτοΰ τον τεύχους π εριλαμβάνονται βιβλιοκριτικές πού δημοσιεύτηκαν τό δίμηνο Σεπτεμβρίου-Ό κτω βρίου στόν ήμερήσιο τύπο Ά δ η να ς κα ί Θεσσαλονίκης.

Περιλαμβάνονται έπίσης καί κριτικές δημοσιευμένες στόν περιοδικό κα ί έπαρχιακό τύπο, δσες φυσικά φρόντισαν νά μάς στείλονν ο ί συντάκτες τους. ( ’Επιμέλεια: Κατερίνα Π απαλιβερίου).

Γενικά έργα Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Τόμος I (Κ.Θ. Δημαράς, Τό Βήμα, 15/9) Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια (Γ.Κ. Τσαπόγας, Οικονομικός Ταχυδρόμος, άριθ. 1276)

Φιλοσοφία - Ψυχολογία Ά ξελός Κώστας: 'Ορίζοντες τοΰ κόσμου (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 19/10) Μαρσέλ Γκαμπριέλ: Είναι καί Ιχειν (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 19/10) Ρίτσμοντ Π.: Εισαγωγή στόν Πιαζέ (Α.Κ. Παπαδάκης, Διαβάζω, άριθ. 13) Horney Karen: Ή νεύρωση καί ή άνάπτυξη τοΰ άνθρώπου (Μ.Α.Σ., Καθημερινή, 5/10)

Κοινωνικές έπιστήμες - ’Εκπαίδευση Αύδή - Καλκάνη I.: Ή έπαγγελματικά έργαζόμενη Έλληνίδα (Α. Παπανδρόπουλος, Οίκον. Ταχυδρό­ μος, άριθ. 1270) Γιαγκάκης Γεώργιος: Δημογραφικά Κυκλάδων 1821-1971 (W., Οικονομικός Ταχυδρόμος, άριθ. 1270) Gabel Joseph: Ή ψευδής συνείδηση (Γ.Μ. Καλιόρης, ’Αντί, άριθ. 107) Γκεμερέϋ Λαυρέντιος: Ή δύση της Δύσης (Α. Παπανδρόπουλος, Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1274) Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής ’Επιστήμης: Κοινωνικές καί πολιτικές δυνάμεις στήν 'Ελλάδα (Π.Μ. Κιτρομηλίδης, Διαβάζω άριθ. 13) Ζορμπαλάς Σταύρος: 'Ο νεοφασισμός στήν 'Ελλάδα, 1967-1974 (Κ.Ι. Τσαούσης, Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 5/9) Καζάκος Πάνος: Ευρωπαϊκή Οικονομική Ενότητα (Σπ. Παπασπηλιόπουλος, Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ.

1273) Καζάκος Πάνος: Εύρωπαϊκή Οικονομική 'Ενότητα (Δ. Σταμέλος, Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 22/9) Κακαβάς Ά π .: Ή ΕΟΚ κάτω άπ’ τό πρίσμα τών νόμων τής οικονομικής (Στ. Καλφιώτης, Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1274) Καλαφάτης Θ.: Πληθωρισμός, εισαγωγικά μαθήματα (Π. Ρυλμόν, Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1274) Καλογερόπουλος Στρατής Σπ.: Τό δικαίωμα τών λαών στήν αύτοδιάθεση, ή παραβίαση στήν Κύπρο (Α.Δ.Π., Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1273) Καλογερόπουλος Στρατής Σπ.: Τό δικαίωμα τών λαών στήν αύτοδιάθεση, ή παραβίαση στήν Κύπρο, (Ά γγ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 19/9) Καλύβα Ε.: Λουλούδια πού βιδώνουν (Ζ. Βαλάση, Ριζοσπάστης, 20/10) Καραβίδας Κ.Δ.: ’Αγροτικά (Κ. Βεργόπουλος, Καθημερινή, 28/9) Καραγιάννης Ά λέξης: Γενική Οικολογία (Γ. Κ. Τσ., Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1271) Κασωτάκης Μιχάλης: Τηλεόραση καί ’Αγωγή (Ε.Γ., Καθημερινή, 26/10) Κόρνουωλ-Λυσσαρίδου Μπάρμπαρα: Τό άντάρτικο τής ’Αφρικής (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 28/9) Κορπίρας Π.: Θεωρία τής Οικονομικής Διαταραχής (Α.Δ.Π., Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1271) Μαριάδης Σταύρος: ’Αγροτικά θέματα καί πολιτικά κόμματα (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 19/10) Μπαμπύ Ζάν: Γιά έναν καλύτερο κόσμο (Κ.Ι. Τσαούσης, Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 5/9) Μπετελέμ Σάρλ: Τό μεγάλο άλμα πρός τά πίσω (Π. Ρυλμόν, Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1276) Μπιτσαξής Εύάγγελος: Welfare versus freedom (Carl Uhr, Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1272) Νικολινάκος Μάριος (έπιμ.): ΕΟΚ, Ελλάδα, Μεσόγειος (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 5/10) Πασουκάης Έβγκένι: Μαρξισμός καί Δίκαιο (Γ. Μητραλιάς, Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1270) Σαρσέντης Β.Ν.: Λογιστική τής χρηματοδοτήσεως έταιρικών έπιχειρήσεων (Α. Παπανδρόπουλος, Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1273) Σιάρδος Γ.Κ. -Κλαυδιανός Α.: Κοινωνιολογική μελέτη τής σχέσης μεταξύ ποιοτικών χαρακτηριστικών τών τελειόφοιτων γεωπονίας τοΰ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Δ.Π ., Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ.

1271) Σιδερίδης Δημοσθένης: Πλουτοκρίτης, κλειδί γιά τήν άνάπτυξη τών όρεινών καί τών νησιωτικών περιοχών (Γ. Λαμψίδης, Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1272)

74

Τάκαρη Ντίνα: Ή κοινωνική καί έπαγγελματική θέση τής σημερινής γυναίκας (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 12/10) Tuma Elias Η.: Εύρωπαϊκή Οικονομική 'Ιστορία (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 19/10) Τσιμπόγλου Χάρης: Τά μυστικά τού πετυχημένου πιολητή (Α. Παπανδρόπουλος, Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1271) Τσώρης Νικόλαος: Econometric Studies in Greece (Jeffrey, B. Nugent, Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1271) Φραγκουδάκη Ά ν να : Τά άναγνωστικά βιβλία τοΰ δημοτικού σχολείου (Τάκης Μενδράκος, Διαβάζω, άριθ. 13) Χοφσπέτερ Πέτερ: Εισαγωγή στήν κοινωνική ψυχολογία (Κ. Ί. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 5/10)

Λαογραφία - ’Εθνολογία Ά ρχιγένης Δημήτρης I.: Οί νταήδες τής Σμύρνης (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 5/9) Δήμου ’Απόστολος: Τό Νεραϊδοχώρι τής Πίνδου (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 5/9) Ζάττας Παντελής: Έ θιμ α γάμου Κωσταραζίου Καστοριάς (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 5/9) Καινούργιος Ή λίας Τρ.: Ή Ρούμελη - Τό Παληοχώρι - Οί Σαρακατσαναΐοι (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 5/9) Κυριακίδης Στίλπων Π.: Τό δημοτικό τραγούδι (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 12/10) Κυριακίδου - Νέστορος Ά λκη: Ή θεωρία τής έλληνικής λαογραφίας (Φ. Κακριδής, Τό Βήμα, 26/10) Λουκάτος Δημήτριος: Γενικές άρχές στήν παρουσία καί τήν έξέλιξη των λαογραφικών φαινομένων(Π. Μίχας, Καθημερινή, 12/10) Λουκάτος Δημήτριος: Εισαγωγή στήν έλληνική Λαογραφία (Φ. Κακριδής, Τό Βήμα, 26/10) Μουμτζής Τάσος I.: .’Αναμνήσεις άπ’ τό Ά ϊβαλ ί (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 19/10) Νατσούλης Τάκης: Λέξεις καί φράσεις παροιμιώδεις (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 5/9) Strauss-Levy: Ά γ ρ ια Σκέψη (Π. Μίχας, Καθημερινή, 7/9) Τζουροπάνος Ζ.: ’Α πό τότε ... έως τώρα (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 5/10) Τσίτσας Σεραφείμ: Τ’ άγριόδενδρα τοΰ βουνού καί τού λόγγου (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 12/10) Ψαράκη-Μπελεσιώκη Νίκη: Παραδοσιακές καλλιέργειες (Β. Πλάτανος, Διαβάζω, άριθ. 13)

Γλώσσα Άλημίσης Στάθης: Γραμματική τής νεοελληνικής γλώσσας (Σ. Χρήστου, Ριζοσπάστης, 22/10) Γρηγοριάδης Ν. - Καρβέλης Δ. - Μηλιώνης X. — Μπαλάσκας Κ. - Παγανός Γ.: Κείμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας Α' καί Β' Γυμνασίου (Παρατηρητής, Αύγή, 25/10) Λάμπρου Θεόφιλος Ί.: English verb tenses (Κ. Ί. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 19/10) Παπαγεωργίου Γ.Ε. - Μωραΐτης Γιώργος Κ.: ’Επίτομο συντακτικό τής έλληνικής γλώσσας (Σ. Χρήστου, Ριζοσπάστης, 22/10) Προβλήματα μεταγλωττισμού στή νεοελληνική γλώσσα (Ά λεξ. ’Αργυρίου, Καθημερινή, 19/10) Συντακτικό τής νέας έλληνικής (Κ. Ί. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 19/10)

Τέχνες Ά λυγιζάκης Ά ν τ. Ε.: Θέματα έκκλησιαστικής μουσικής (Κ. Ρωμανού, Καθημερινή, 21/9) Βασιλειάδης Γιάννης: Μουσικά θέματα (Κ.Ν., Καθημερινή, 19/10) Δούκας Στρατής: Γιαννούλης Χαλεπός (Παρατηρητής, Αύγή, 26/9) Κοντογιάννης Σπυρίδων Διον.: Ό έν Κερκύρα ναός τής Παναγίας τών Ξένων (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 19/10) Κραϊμάϊερ Κλάους: Γιόρις Τβενς (Ε.Γ., Καθημερινή, 28/9) Μεγάλοι ζωγράφοι. Οί έλληνες ζωγράφοι (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 12/9) Μουσείο Μπενάκη: Συλλογή Ν.Π. Γουλανδρή (Α.Γ. Καλογεροπούλου, Καθημερινή, 12/10) Μπάρφορντ Φίλιπ: Οί συμφωνίες καί τά τραγούδια τού Μάλερ (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 5/10) Παπαδημητρίου Έλλη: Παληές φωτογραφίες, νησιά (Ν. Στερεόπουλος, Οίκονομ. Ταχυδρόμος, άριθ.

1275)

Κλασική παιδεία Ά λέπης Κούλης: ’Αρχαία έλληνικά έπιγράμματα (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 5/10) Μαρκαντωνάτος Γεράσ.: Σοφοκλέους Οίδίπους Τύραννος (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 12/10) Μαρκαντωνάτος Γεράσ.: Σοφοκλέους Οίδίπους Τύραννος (Λ. Μπαρτζελιώτης, Καθημερινή, 19/10) Παπαδόπουλος Θαν.: ’Ιδεολογία καί Φιλοσοφία τής Δημοκρατίας στήν άρχαία Ελλάδα (Ά π . Παπανδρέου, Αύγή, 30/9) Παπαδόπουλος θαν.: ’Ιδεολογία καί Φιλοσοφία τής Δημοκρατίας στήν άρχαία Ε λλάδα (Κ. Ί. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 12/10)

75

Ποίηση Βουλουμάνος Γιάννης: ’Αναζητώντας τόν Ά ψ υρ το (Δ. Σταμέλος, Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 5/9) Γαλάνης Δημήτρης X.: Διέξοδος (Γ.Κ. Τσ., Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1273) Γκαΐτε: Ή τριλογία τοΰ πάθους (Ο., Καθημερινή, 26/10) Γκανάς Μιχάλης: ’Ακάθιστος δεΐπνος (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 8/10) Γκανάς Μιχάλης: ’Ακάθιστος δεΐπνος (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 5/10) Γουδέλης Γιάννης: ’Ελεγεία σέ νάνο (Κ. Άνδρονίκας, Ριζοσπάστης, 29/9) Γώγου Κατερίνα: Τρία κλικ αριστερά (Λ. Παπαδόπουλος, Τά Νέα, 21/10) Δρίβας ’Αναστάσιος: Μιά δέσμη άχτίδες στό νερό (Τ. Κόρφης, Διαβάζω, άριθ. 13) Έλυάρ Πώλ: Ποιήματα (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 5/10) Ευαγγέλου Άνέστης: Χάϊ-Κάϊ (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 24/9) Κακναβάτος Έκτωρ: Ό δ ός Λαιστρυγόνων (Δ. Σταμέλος, Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 22/9) Κατράκης Πότης: Τά γκέμια (W., Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1275) Κινδύνης Κώστας: Μετά τά υπερφυσικά (Β. Στεριάδης, Καθημερινή, 28/9) Κοντού Λίζα: Βαβυλώνα (Δ. Σταμέλος, Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 5/9) Κουβελάκης Παναγιώτης: Μετάθεση (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 24/9) Κούσουλας Λουκάς: Παραλλαγές σέ ξένα θέματα (Σ. Τσακνιας, Τράμ, άρ. 9) Λαζανας Κώστας: Ά θ ρυ π το ς θρόμβος τό αθρημα (Σπ. Κατσίμης, Καθημερινή, 21/9) Λειβαδίτης Τάσος: ’Ανακάλυψη (Σπ. Κατσίμης, Καθημερινή, 19/10) Μάλαμας Λάμπρος: Φωνές καί δάφνες (Κ. ’Ανδρονίκας, Ριζοσπάστης, 19/10) Μαυροειδή - Παπαδάκη Σοφία: Τής Νιότης καί τής Λευτεριάς (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 7/10) Μέσκος Μάρκος: Τά ισόβια ποιήματα (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 22/10) Μητσακάκης Π.Ν.: ’Εκτός έμπορίου (W., Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1271) Μιχαηλίδης Τάκης: Χαμένη Γενιά (W., Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ. 1270) Ξενουδάκη Μαρία: Έκθέτομεν καί τά λοιπά (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 3/9) Παπαγεωργίου Κώστας: Τό οικογενειακό δένδρο (Χρ. Λιοντάκης, Τράμ, άριθ. 9) Παπαδημητρίου Δημήτρης: ’Ασκήσεις (Ρ.Σ., Καθημερινή, 14/9) Παπαδίτσας Δ.Π.: Έναντιοδρομία (Κ.Ι. Τσαούσης, Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 5/9) Πηγαδιώτης Κώστας: ’Ανισόπεδη διάβαση (Κ. ’Ανδρονίκας, Ριζοσπάστης, 29/9) Πρατικάκης Μανώλης: Λιβιδώ (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 22/10) Ρίτσος Γιάννης: Τό ρόπτρο (Ρ. Κακλαμανάκη, Διαβάζω, άριθ. 13) Ροδαράκης Κώστας: ’Εξομολόγηση (Τ. Λειβαδίτης, Αύγή, 8/10) Σέρρας Διονύσης: Διπλές φωνές (Κ. ’Ανδρονίκας, Ριζοσπάστης, 19/10) Στογιαννίδης Γ.Σ.: ’Εσωτερική έπένδυση (Γ. Μαρκόπουλος, Τράμ, άριθ. 9) Τσακασιάνος Διονύσιος: ’Εκλογή (Φ.Κ. Μπουμπουλίδης, Έλευθ. Κόσμος, 28/10) Τσούρας Ά νδρέας: ’Αδιέξοδα καί δραπετεύσεις (Κ. ’Ανδρονίκας, Ριζοσπάστης, 29/9) Φουοτούνης Μανώλης: Τοπία τοΰ χρόνου (Κ.Ι. Τσαούσης, Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 22/9) Φωστιέρης Άντώνης: Σκοτεινός έρωτας ( 0 . Νιάρχος, Τράμ, άριθ. 9)

Πεζογραφία Ά ραγκόν Λουΐ: Οί καμπάνες τής Βασιλείας (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 5/10) Ά τία ς Γκιλιέρμο: ’Ενάντια στό ρεύμα (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 6/9) Βοΐσκου Ελένη: ’Εφιάλτες καί δνειρα (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 28/9) Γάριος Τηλέμαχος: Ά ρχεται ή συνεδρίασις (Σπ. Κατσίμης, Καθημερινή, 26/10) Γιαννακός - Ά ντωνιάδης Ά λ.: Μικρή Ίλιάδα (W., Οικονομικός Ταχυδρόμος, άριθ. 1274) Γνωριμία μέ τήν ΕΣΣΔ (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 25/10) Δασκαλάκης Βασίλης: Τό πείραμα (Ε! Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 18/10) Ίατρίδης Άνδρέας: Διηγήματα (©. Δ. Φραγκόπουλος, Καθημερινή, 21/9) Καλλιγιάννη ©αλ.: Ή άρχόντισσα μέ τό κόκκινο άλογο (Σπ. Κατσίμης, Καθημερινή, 5/10) Καραβίας Πάνος: Νύχτα έγκληματική μέ πράσινους καπνούς κρυσταλλωμένους στόν όρίζοντα (Ά γ γ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 17/10) Καράγιωργας Γ.: Οί Γυμνοί (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 5/10) Κυριακίδης Άχιλλέας: Στοιχεία ταυτότητος (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 17/10) Αούντζης Έρμάνος: Miscellanea (Φ.Κ. Μπουμπουλίδης, Έλεύθ. Κόσμος, 28/10) Μακρής Σόλων: Ή έξοδος (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 5/10) Μανιατάκος Γιώργος: Τό Ξίφος (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 7/10) Μοράβια Άλμπέρτο: 'Ο Παράδεισος (Έλ. Δαμβουνέλη, Καθημερινή, 14/9) Μοσκόβης Βασίλης: ’Εγκεφαλογράφημα (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 17/10) Μούλιος Φάνης: Χωρίς πρόσωπο (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 17/10) Μπάκα Μαρία: Ό άγκαθόκοσμος (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 26/9) Μπαράσκαγια Ναταλία: Ε πτά ήμέρες μιας γυναίκας (Έλ. Δαμβουνέλη, Καθημερινή, 26/10) Μποβουάρ Σιμόν: Οί ώραΐες εικόνες (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 12/10)

76

Μώμ Σώμερσετ: Κουαρτέτο (Ε. Δαμβουνέλη, Καθημερινή, 28/9) Ξεφλούδας Στέλιος: Οί άνθρωποι καί ό πόλεμος χωρίς μΰθο (Κ.Ι. Τσαούσης, Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυ­ πία, 5/9) Οικονόμου Γιώργος: Ό Ά ντώ ναρος καί οί άλλοι (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 26/9) Ό ργουελ Τζώρτζ: Οί μέρες τής Μπούρμα (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 5/10) Πανώριος Μάκης: Ή διαδρομή (Κ.Ι. Τσαούσης, Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 22/9) Πέλλας Όμηρος: Διηγήματα (Χρ. Μηλιώνης, Καθημερινή, 26/10) Περγιάλης Νότης: Ή καπετάνισσα (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 11/10) Ρωμανός Γιώργος: Ό ’Αλέξανδρος καί αλλα διηγήματα (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 26/9) Σκιαδάς Γιώργος: Ναί ή Ό χ ι (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 26/9) Σολωμός Δ.: Ό Διάλογος (Φ.Κ. Μπουμπουλίδης, ’Ελεύθερος Κόσμος, 9-16-23-30/9 & 7/10) Σφυρίδης Περικλής: Ή άφίσα (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 26/9) Τσίρκας Στρατής: Τά Διηγήματα (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 21/10) Τσίρκας Στρατής: Τά διηγήματα (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 28/9) Χάϊτοφ Νικολάϊ: Ά γ ρ ια διηγήματα (Κ. I. Τσαούσης, Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 5/9) Χάρης Πέτρος: Μέρες όργής (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 3/10) Χάρης Πέτρος: Μέρες όργής (Ν. Ζακόπουλος, ’Ελευθεροτυπία, 19/10) Χατζηαργύρης Κώστας: Οικογένεια Ζαρντή (Γ.Κ. Καραβασίλης, Διαβάζω, άρ. 13) Χρυσοχόου ’Ιφιγένεια: Ξεριζωμένη γενηά (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 17/10)

Δοκίμια - Μελέτες - ’Αλληλογραφία Ά λεξανδρόπουλος Μ.: Ή ρωσική λογοτεχνία (Θ. Δ. Φραγκόπουλος, Καθημερινή, 7/9) Άναγνωστάκης Μανόλης: Άντιδογματικά (Σπ. Νοταράς, Αύγή, 17/9) Διζικιρίκης Γιώργος: Γιά τή γλώσσα καί τήν έπιστήμη τής λογοτεχνίας (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 10/ 10) Λιγνάδης Τάσος: Θεατρολογικά (Μ. Μουντές, Διαβάζω, άριθ. 13) Μηλιώρης Νίκος: Μικρασιατικές σπουδές (Κ.Θ. Δημαράς, Τό Βήμα 8/9) Μοσχονάς Έμμ. Ί.: Βιβλιογραφία Γιώργου Θεοτοκά (Κυρ. Ντελόπουλος, Καθημερινή, 14/9) Μυγδάλης Λάμπρος: 'Ελληνική βιβλιογραφία Ράϊνερ Μαρία Ρίλκε (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 19/10) Ξάνθιας Άντώνης: Ό Έ λληνας (Δ. Σταμέλος, Κ. I. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 22/9) Οικονόμου Ζήσης: Μηδενισμός καί Ψυχική ’Επανάσταση (Δ. Σταμέλος, Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυ­ πία, 5/9) Παλαμάς Κωστής: Α λληλογραφία (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 10/10)

Παιδικά Βαλαβάνη Ελένη: Πάπ καί Πίπ (Ζ. Βαλάση, Ριζοσπάστης, 7/10) Βαλάση Ζωή: Ό Βασιλιάς καί τ’ άηδόνι (Β. Ά γγελοπούλου, Καθημερινή, 21/9) Καλύβα Ε.: Λουλούδια πού βιδώνουν (Ζ. Βαλάση, Ριζοσπάστης, 20/10) Κοκορέλη Άργυρώ: Χαρούμενο κρεμμύδι (Ζ. Βαλάση, Ριζοσπάστης, 7/10) Κοκορέλη Άργυρώ: Ό συννεφούλης (Ζ. Βαλάση, Ριζοσπάστης, 7/10) Κοκορέλη Άργυρώ: Ό συννεφούλης (Β. Ά γγελοπούλου, Καθημερινή, 21/9) Λάδης Φώντας: Ά ρ ες , μάρες, κουκουνάρες (Ζ. Βαλάση, Ριζοσπάστης, 16/9) Μάρρα Ειρήνη: Ό Πολικός καί ή Μελένια (Β. Ά γγελοπούλου, Καθημερινή, 21/9) Νόσοφ Π.: Ό Βήτια (Ζ. Βαλάση, Ριζοσπάστης, 30/9)

Ιστορία - Βιογραφίες - Μαρτυρίες Ά σδραχάς Σπύρος: Μηχανισμοί τής άγροτικής οικονομίας στήν Τουρκοκρατία (Κ. Ί. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 28/9) Βέλλου-Κάϊλ Αγγελική (έπιμ.): Μάρκος Βαμβακάρης - Αύτοβιογραφία (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυ­ πία, 5/10) Βεργόπουλος Κώστας: Κράτος καί οικονομική πολιτική στό 19ο αιώνα (Α. Ζήρας, Καθημερινή, 26/10) Βερέμης Θάνος: Οί έπεμβάσεις τοΰ στρατού στήν έλληνική πολιτική 1916-1936 (Αίκ. Κουμαριανοϋ, Καθημερινή, 5/10) Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Έλλη: Α ντώ νιος Έ παρχος - Έ να ς Κερκυραΐος Ούμανιστής τοΰ ΙΣΤ' αιώνα (Φ.Κ. Μπουμπουλίδης, ’Ελεύθερος Κόσμος, 14/10) Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Έλλη: Α ντώ νιος Έ παρχος - Έ να ς Κερκυραΐος Ούμανιστής τοΰ ΙΣΤ' αιώνα (Α. Νικοκάβουρα, «Κέρκυρα», 10/9) Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Έλλη: Α ντώ νιος Έ παρχος - Έ να ς Κερκυραΐος Ούμανιστής τοΰ ΙΣΤ' αιώνα (Γ. Φαρίνου, Καθημερινή, 12/10) Γνιάκας Παναγιώτης: Ή καταγωγή τών άρχαίων Μακεδόνων (Ν. Στερεό., Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 1275)

77

Glotz Gustave: Ή έλληνική «πόλις» (Α. Παναγόπουλος, Διαβάζω, άρ. 13) Δελλαπόρτας Παύλος: Τό σημειωματάριο ένός Πιλάτου (Ν. Ά λιβιζάτος, Διαβάζω, άριθ. 13) Δεσποτόπουλος Κ. Ί.: Θέματα ιστορίας καί πολιτικής (Γ. Δ. Κοντογιώργης, ’Αντί, άριθ. 108) Ζαφείρης Γιάννης Α.: Λογοθέτης Λυκούργος - Ό μεγάλος Σαμιώτης Α ρχηγός τού 1821 (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 30/9) Θεοδώρου Θεόδωρος Ε.: Ή κοινωνική διάσταση τής πολιτικής διαφωνίας Ό θ ω να καί Μαυροκορδάτου (Φ.Ν. Κλεάνθης, τά Νέα, 7/10) Κάτσης Άρίστος: ’Α πό την άνεξαρτησία στήν τουρκική εισβολή (Π. Ρυλμόν, Οίκον. Ταχυδρόμος, άριθ.

1275) Κάτσης Άρίστος: ’Α πό τήν άνεξαρτησία στήν τουρκική εισβολή (Δ. Σταμέλος, Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 5/9) Κελαϊδής Πάρις: Στό έδώλιο (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 19/10) Κούκκου Ελένη: ’Ιωάννης Καποδίστριας. 'Ο άνθρωπος, ό διπλωμάτης 1800-1828 (Δ. Σταμέλος, Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 22/9) Κούριας Βασίλης Γ.: ’Αγωνίες καί χαρές (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 10/1C) Λεκατσάς Παναγής: Ή πολιτεία τού ήλιου (Α. Λεντάκης, Διαβάζω, άριθ. 13) Μαλακάσης Γιάννης: The Greek Naval Building Program in 1910-1914 and the United States (K.I. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 5/10) Μαλτέζου Σοφία: Ή έγγονή τού Κάϊζερ (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 21/10) Μαρρές Γιάννης Ά θ .: Θητεία στή Γυάρο (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 27/9) Μήτσος Μιχάλης: Έ νας άντάρτης θυμάται (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 27/9) Μόσχος Νίκος: Π. Καρατζάς, ό άγνοημένος - Παλαιών Πατρών Γερμανός (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 30/9) Ξηραδάκη Κούλα: Καλλιόπη Παπαλεξοπούλου, ή γυναίκα πού κλόνισε τό θρόνο τού Ό θ ω να (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 19/10) Παρασκευαΐδης Παν.: Ή ρωμαϊκή Λέσβος (Κ.Ι. Τσαούσης, Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 22/9) Σεβαστάκης Ά λέξης: Καπετάν Μ πουκουβάλας - Τό ’Αντάρτικο ιππικό τής Θεσσαλίας (Β. Παπαγιάννη, ’Αντί, άριθ. 110) Σκαρίμπας Γιάννης: Τό 21 καί ή άριστοκρατία του (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 22/9) Στασινόπουλος Μιχ. Δ.: Σελίδες άπό τήν πολιτική ιστορία τού νεωτέρου Ελληνισμού (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 19/9) Σωμερίτης Στρατής: Ή μεγάλη καμπή τού σοσιαλισμού (Κ.Ί. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 5/10) Χατζηγεωργίου Ά νδρέας: Πολεμώντας στό Αιγαίο (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 5/10)

Γεωγραφία - Ταξίδια Άλιπράντης Νίκος Χρ.: Πάρος καί Α ντίπαρος (Δ. Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 19/10) Μάζιερ Φράνσις: Τό νησί τού Πάσχα (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 28/9) Κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε ά π ό τίς έ κ δ ό σ ε ις «ΠΛΕΘΡΟΝ» σ τ ή σ ε ιρ ά λ ο γ ο τ ε χ ν ία ( ’Ε π ιμ ε λ η τή ς Ά λ έ ξ η ς Ζ ή ρ α ς ) τ ό μ υ θ ισ τ ό ρ η ­

ε μ ε ίς Μετ. ΑλικηΑλεξανδράκη

μ α τ ο ύ Ρ ώ σ ο υ σ υ γ γ ρ α φ έ α Ε υ γέ νιο υ Ζ α μ ιά τ ιν «ΕΜΕΙΣ» σ έ μ ε τ ά φ ρ α σ η Α λ ίκ η ς Ά λ ε ξ α ν δ ρ ά κ η . Τό «ΕΜΕΙΣ» ε ίν α ι τ ό σ η μ α ν τ ικ ό τ ε ρ ο π ε ζ ο γ ρ ά φ η μ α τ ο ύ Ζ α μ ιά τ ιν κ α ί ε ίν α ι τ ό β ιβ λ ίο π ο ύ έπ η ρ έ α σ ε τό σ ο τ ό ν Τζ. "Ο ρ γ ο υ ε λ

(ΊΟ τ α ν

τ ό «1984») ό σ ο κ α ί τ ό Ά λ . Χ ά ξ λ ε ύ

( « Θ α υ μ α σ τό ς κ α ιν ο ύ ρ γ ιο ς κόσ μος»). Τό «ΕΜΕΙΣ» ά ν α φ έ ρ ε τα ι σ έ μ ι ά μ ε λ λ ο ν τικ ή κ ο ιν ω ν ία , τ ο ύ Μ ο ν ο κ ρ ά τ ο υ ς ό π ο υ ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι δ έ ν έχ ο υ ν ό νό μ α τ α ή π ρ ο σ ω π ικ ή ζ ω ή κ α ί ά ν α γ ν ω ρ ίζ ο ν τ α ι οπτό τ ό ν ά ρ ιθ μ ό π ο ύ έ χ ει ό κ α θ έ ν α ς . Σ τ ό Μ ο ν ο κ ρ ά τ ο ς ό π τα γ ο ρ ε ύ ε τα ι ή έ λ ε ύ θ ε ρ η σ κ έ ψ η , ή ότγάπ η, ή φ α ν τ α σ ία κ α ί έ π ιβ ά λ λ ε τ α ι μ ιά σ υ λ λ ο γ ικ ή , ο ρ θ ο λ ο γ ικ ή κ α ί μ η χ α ν ο π ο ιη μ έ ν η ζ ω ή . Ό

Ζ α μ ιά τ ιν μ έ έ π ιδ ε ξ ιό τ η τ α κ α ί χ ιο ύ μ ο ρ θ ίγ ε ι μ ιά

σ ε ιρ ά π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν τ ή ς έ π ο χ ή ς μ α ς : Ο ί σ χ έσ εις τ ο ύ

Λ

ά ν θ ρ ώ π ο υ μ έ τ ή ν έ ξ ο υ σ ία , ή έ ξ έγ ερ σ ή τ ο υ έ ν α ν τίο ν έ ν ό ς σ υ σ τ ή μ α τ ο ς ά π ά ν θ ρ ω π ο υ κ α ίό π το λ υ τα ρ χ ικ ο ύ , ή π ο ρ ε ία τ ο υ οπτό τ ή ν ά ν ο χ ή τ ο υ ώ ς τ ή ν έ π α ν ά σ τα σ η .

Π Λ Ε Θ Ρ Ο Ε.Π.Ε.

78

Τ οσ ίτσ α Ία Τηλ. 8834692

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΓΝΑΤΙΑ Αλ. Δ ελμού ζου 7 / Θ εσσα λονίκη - Τηλ.: 231230 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΓΙΑ ΑΘΗΝΑ: Α μ φ ο ρ έ α ς Ε.Π.Ε. ΒΑΛΤΕΤΣΙΟΥ 50 - Τηλ.: 3638693

Κυκλοφορούν σέ λίγες μέρες Ά λέξη Ά σλάνογλου: Ν.Δ. Κ αρούζου: Γιώργου Χ ρονά: Βασίλη Στεριά δ η: Νατάσσα Χ ατζηδάκη: Στέφ α νου Ξ ένου: Πέτερ Χ άνκε: Τόμας Μ άν:

Ό δ ύσ κολο ς θ άνατος Π οιήματα Τά μ αύρα τα κού νια Ή κα τηγο ρία Α1 Ή σ κο τεινή π λευ ρ ά των πραγμ ά τω ν Τ ρυ φ ερή κόλαση ’Α μ έρ ιμ νη δ υσ τυχία Τό ’Ά γ χ ο ς νά είσ α ι γ ερμ ανό ς

Κυκλοφορούν ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ: Τά Σκόρπια Χαρτιά τής Πηνελόπης ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ: Διηγήματα I ΑΝΔΡΕΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ: Ό Δρόμος ΠΑΝΟΣ ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ: Προσπέκτους ΝΑΣΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΥ: Ό Έρημόπολις ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΛΟΚΥΡΗΣ: Τά Φανταστικά Φουγάρα ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΤΟΣ: Ή Βασιλεία των Κατσαρίδων Ξ.Α. ΚΟΚΟΛΗΣ: Μελέτες γιά Μεταφράσεις (Λόρκα, Άπολινέρ, Μορεάς) ΦΩΝΤΑΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ: Τό Κύμα ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΝΤΟΣ: Τό Χρονόμετρο ΤΟΜΑΣ MAN: Τόνιο Κρέγκερ ΑΛΟΥΙΣΙΟΥΣ ΜΠΕΡΤΡΑΝ: Ό Γασπάρ τής Νυχτός ΠΑΜΠΛΟ ΝΕΡΟΥΔΑ: Ποιήματα ΠΑΥΛΙΝΑ ΠΑΜΠΟΥΔΗ: Αύτός Έγώ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΤΙΛΗΣ: Υ π έρ των Καρπών ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ: Τό Ρόπτρο ΑΝΤΩΝΗΣ ΣΟΥΡΟΥΝΗΣ: Οί Συμπαΐχτες ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΖΟΥΛΗΣ: ’Απόγευμα των Μύρων ΑΛΕΣΗΣ ΤΡΑΪΑΝΟΣ: Τό Δεύτερο Μάτι τού Κύκλωπα/Cancerpoems ΓΙΑΝΝΗΣ ΥΦΑΝΤΗΣ: Μανθρασπέντα ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ: Μεσημβρινή ’Απόπειρα ΑΛΕΣΗΣ ΖΗΡΑΣ: Ό "Υπνος τών Έρωτιδέων ΤΑΣΟΣ ΔΕΝΕΓΡΗΣ: Τό Αίμα τού Λύκου ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΡΟΝΑΣ: Βιβλίο 1/Οί Λάμπες ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΤΕΡΙΑΔΗΣ: Ό κ. Ίβ ο /Ίδ ιω τ ικ ό ’Αεροπλάνο ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΝΙΩΤΗΣ: ’Ονειρώξεις ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΧΑΣ: Πεδίον Όσφρήσεως ΠΕΤΡΟΣ ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ: ’ Ισορροπία Τρόμου ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΤΖΙΑΣ: Ή Φάλαινα ΑΝΤΕΙΑ ΦΡΑΝΤΖΗ: Περιπέτεια μιάς Περιγραφής ΛΕΟΝΙΝΤ ΙΛΙΤΣ ΜΠΡΕΖΝΙΕΦ: Μικρή Γή ΣΩΤΗΡΗΣ ΚΑΚΙΣΗΣ: Τά Σύρματα ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ: Παραπράξεις ΝΑΝΟΣ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ: Ό ’Ήρωας τού Τυχαίου ΝΙΚΟΣ ΛΑΖΑΡΗΣ: Τό Δάσος τών ’Εκρήξεων ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ: Σύγχρονοι Σουηδοί Ποιητές ΖΑΚ ΠΡΕΒΕΡ: ’ Επιλογή άπό τά Paroles καί άλλα... ΦΡΑΝΤΣ ΚΑΦΚΑ: Γράμμα στόν Πατέρα ΣΑΙΝΤ ΕΞΥΠΕΡΥ: Ό Μικρός Πρίγκιπας ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΟΛΛΑΣ: Πολυξένη

ΤΗΣ ΖΩΗΣ

UNESCO Τ Ο Τ Ε ^ W

LU

Μ Ο Ν Ο Α ΞΙΖΕΙ Ν Α Ε Κ Α Ο Ο Η Ε Ν Α Β ΙΒ ΛΙΟ

(Ιό^οντεήειωνονταζ τονοιώθειςκάτι νααήήαζημέσα σου ΟΤΟ δικαίωμα να είσαι άνθρωπος νοιώθεις αυτή την αήήαγπ σε κάθε οεήιβα σε κάθε παραγροφογιατί κάβε

Η

ΙΛΙ

< CL

e *

LU

<

a G <

ΔιαΒαστε στηντύχη καποισ παραγραφομια ((Νότα διαφοροποίησης)) δα σας συντροφευη ολο το εικοσιτετράωρο

ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜ Α drle ΝΑ ΕΙΣΑΙ D’ ETRE

ΑΝΘΡΟΠΟΣ

HOMME

Π ρ ο καταβ ο λή 4 5 0 δρ κ α ί 10 μ η ν ια ία ς δ ό σ ε ις τών 200 δρ.

Δώρα: μιά ωραία τσάντα μέ υπόμνηση: «'Ωραίος ττού είναι ό άνθρωπος όταν είναι άνθρω π ος ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ

Μ Α Υ Ρ Ο Μ ΙΧ Α Λ Η 4

Ό

Ic

3

] D >

Ζ

U fB

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΚΟ Δ Ε Λ Τ ΙΟ ΑΡΙΘ. 17

Επιμέλεια: Γιώργος Σαρηγιάννης

Συντάσσεται μέ την πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου τής «Εστίας»

• Ή ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται μέ βάση τό γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης προσαρμοσμένο στήν έλληνική βιβλιογραφία.

• Σέ κάδε κατηγορία βιβλίων προηγούνται άλφαβητικύ οί 'έλληνες συγγραφείς καί άκολουδοϋν οΐ ξένοι.

• Ή κατάταξη των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμφωνα μέ τό έλληνικό άλφάβητο.

• Στήν κατηγορία των περιοδικών δέν περιλαμβάνονται έντυπα πού έκδίδονται δύο ή περισσότερες φορές τό μήνα.

• Τά έκδοτικά στοιχεία κάδε βιβλίου άναγράφονται δπως τά παραδίνει ό έκδοτης.

• Γιά τήν άκόμη μεγαλύτερη πληρότητα τού Δελτίου κάδε έκδότης άς μάς στέλνει τά πλήρη βιβλιογραφικά στοιχεία των καινούργιων έκδόαεών του. Θά καταχωρηδοΰν όπωσδήποτε.

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ Μεγάλη σοβιετική έγκυκλοπαίδεια. Τόμοι Α': ’Ακρόπολη + Β': ’Ακροπολίτης - Ά νοσοπαθολογία. Άκάδημος, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 798 + 802. Δρχ. 1.500 + 1.500.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. Τά πρώ­ τα μου φιλοσοφήματα: 1927-1930. ’Αθήνα, 1978. Σελ. viii + 568. ΑΛΤΟΥΣΕΡ ΛΟΥΙ. Γιά τόν Μάρξ. Μετάφραση άπό τό γαλλικό πρωτότυπο Τάκη Καφετζή. Γράμ­ ματα, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 260. Δρχ. 150.

WITTGENSTEIN LUDWIG. Tractatus logico philosophicus. Μετ. Θανάση Κιτσόπουλου. Πα­ ρουσίαση Ζήσιμου Λορεντζάτου. Εισαγωγή Ber­ trand Russel. Φιλοσοφία - Πηγές, άριθ. 20. Παπαζήσης, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 152. Δρχ. 180. ΚΡΙΣΝΑΜΟΥΡΤΙ. Τό πέταγμα τοΰ άετοΰ. Μετ. Μάγδας Χαλίκια. Καστανιώτης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 176. Δρχ. 180.

NOVACK GEORGE. ’Ανθρωπισμός καί σοσιαλι­ σμός. Μ ετ. Γιάννη Βρυχωρόπουλου. Πρόλογος γιά τήν έλληνική έκδοση τοΰ συγγραφέα Τζώρτζ Νόβακ. Νέα Σύνορα, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 180. Δρχ.

160.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΜΑΡΙΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Ξ. Τό άγχος, οί νευρώσεις καί ή μέθοδος γιά τή θεραπεία τους. Πώς θά προστατέψω τά νεΰρα μου; ’Ανάλυση καί έφαρμογή τής θεραπείας «’Ασκήσεις ύποβολής». Κοινω­ νική Ψυχολογία, άριθ. 1. Άντιπαράλληλα, ’Α θή­ να, 1978. Σελ. 120. Δρχ. 120. ΑΝΤΛΕΡ ΑΛΦΡΕΝΤ. Ή γνώση της ζωής. Μετ. Γιώργου Τσαμπουράκη. “Ανθρωπος καί Κόσμος, άριθ. 12. Επίκουρος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 168. Δρχ. 150.

POWERS MELVIN. Ή άποκάλυψη τοΰ υπνωτι­ σμού. Οί δυνάμεις καί ή τεχνική τοΰ ύπνωτισμοΰ καί τής αΰτοΰπνώσεως. Μετ. 'Ελένης Ταμβάκη. Κρόνος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 104. Δρχ. 100. ΡΑΙΜΠΟ ΖΙΝΕΤ. Τό παιδί καί ό θάνατος. “Α ρ­ ρωστα παιδιά μιλοΰν γιά τό θάνατο: προβλήματα τής κλινικής τοΰ πένθους. Μετ. Μίνας Μπούρα. Κέδρος, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 192. Δρχ. 200.

SOUBIRAN A NDRfi. ’Α νοιχτό γράμμα σέ μιά σύγχρονη γυναίκα. Μετ. Κίρας Σίνου. Μπογιάτης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 144. Δρχ. 130. ΤΖΕΡΒΙΣ ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ. ’Εργάτης καί νεύρωση. Κρίση τής ψυχιατρικής καί θεσμικές άντιθέσεις Ό μύθος τής άντιψυχιατρικής. Εισαγωγή - μετά­ φραση Μαρίας Τσοσκούνογλου. Σύγχρονη Σκέψη, άριθ. 19. Στοχαστής, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 144. Δρχ.

120 . ΦΡΟΫΝΤ ΣΙΓΚΜΟΥΝΤ. Μεταψυχολογία. Μετ. Ίάνη Λό Σκόκκο. Ά ναγνωστίδης, ’Α θήνα. Σελ.

152. Δρχ. 100.

ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΜΟΣ WATSON LYALL. Ύπερφύση. Μετ. Μάριου ρέττα. Ράπτης, ’Αθήνα. Σελ. 356. Δρχ. 260.

81

I Τσίνγκ (Τό Βιβλίο τών ’Αλλαγών). Μεχ. Ά νδρέα Τσακαλή. Πύρινος Κόσμος, ’Αθήνα, 1978. Σελ.

488. Δρχ. 450.

καπιταλιστική δλοκλήρωση. Νέα Σύνορα, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 152. Δρχ. 150.

ΚΑΣΤΑΝΕΝΤΑ ΚΑΡΛΟΣ. Μιά ξεχωριστή προσωπικόχηχα. Μεχ. Λουκά Θεοδωρακόπουλου. Κασχανιώχης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 320. Δρχ. 250.

ΝΟΡΝΤΑΟΥ ΜΑΞ. Τά κοινωνικά φαινόμενα. Μετ. Γεωργίας ’Αλεξίου - Πρωταίου. Πρόλογοςσχόλια Στάθη Πρωταίου. Μόσχος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 344. Δρχ. 250.

ΡΑΜΠΑ ΛΟΜΠΣΑΝΓΚ. Κάρμα. Μεχ. Ν. Παυλόπουλου. Κάκχος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 208. Δρχ.

200.

PARTURIER FRANgOISE. Α νοιχτό γράμμα στούς άντρες. Μετ. Κίρας Σίνου. Μπογιάτης, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 112. Δρχ. 110.

ΡΑΜΠΑ ΛΟΜΠΣΑΝΓΚ. Ό άσχρικός κόσμος. Μεχ. Μαίρης Λάμπρου. Κάκχος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 224. Δρχ. 200.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΥ - ΠΛΑΠΟΥΤΑΣ ΝΕΣΤΩΡ. Ά νδρέας Παπανδρέου. Βίος καί πολιτεία. Μο­ ντέρνες ’Εκδόσεις, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 52. Δρχ. 50.

ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ Δ. ’Ορ­ θοδοξίας μηνύμαχα. ’Αθήνα, 1978. Σελ. 416. Δρχ.

350.

ΣΤΕΦΑΝΑΤΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Τό έργατικό καί ναυ­ τεργατικό συνδικαλιστικό κίνημα. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 176. Δρχ. 120.

ΡΟΥΣΣΑΣ ΑΝΘΙΜΟΣ ΔΗΜ. (ΜΗΤΡΟΠΟΛΙ­ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΕΩΣ). Ή μαρχυρία χής έκκλησίας. Γνωριμία, ’Αλεξανδρούπολη, 1978. Σελ. 224. Δρχ. 100.

TRISELIOTIS JOHN. Social welfare in Cyprus.

Zeno, London, 1978. Σελ. v + 179. Λίρ. 3.40.

ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Θ. Οί οικουμενικοί παχριάρχαι 1860 - σήμερον. Ή πατριαρχική χάξις. Τόμος Β': Κείμενα. ’Επιστημονικοί πραγμαχεϊαι / Σειρά Φιλολογική καί Θεολογική, άριθ. 14. Ε τα ι­ ρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 328. Δρχ. 230. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣ Ι.Μ. Τό «Κρυφό Σχολειό». Ή προσφορά της ’Εκκλησίας στήν έλληνική παιδεία χών χρόνων τής Τουρκοκρατίας. Κοινωνικά Θέ­ ματα, άριθ. 3. Άποστολική Διακονία, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 32. Δρχ. 15.

ΑΛΤΟΥΣΕΡ ΛΟΥΪ. Τί πρέπει ν’ άλλάξει στό Κομμουνιστικό Κόμμα. Μετ. Α. Ίωάννου. Σήμε­ ρα, άριθ. 1. ’Αγώνας, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 128. Δρχ. 90. ΖΑΡΟΝΤΩΦ Κ.Ι. Σοσιαλισμός, ειρήνη, έπανάσταση. 'Ορισμένα ζητήματα τής θεωρίας καί πρα­ κτικής τών διεθνών σχέσεων καί τής ταξικής πάλης. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 400. Δρχ. 250. ΣΤΙΡΝΕΡ ΜΑΞ. Ό μοναδικός καί τό δικό του. Μετ. ’Αλεξάνδρας Παπαθανασοπούλου. ’Ελεύθε­ ρος Τύπος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 80. Δρχ. 55.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΊΑ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΚΑΛΙΟΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ή ισότητα τής διαφο­ ράς. Σκέψεις γιά τήν ισότητα χών φύλων. ’Ανάτυ­ πο άπό χό περιοδικό «Σημειώσεις», άριθ. 16. Σημειώσεις, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 64.

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΡΓΥΡΗΣ. Ή άνιση άνταλλαγή. Δοκίμιο γιά τούς άνταγωνισμούς στις διεθνείς οικονομικές σχέσεις. Πρόλογος - θεωρητικές παρατηρήσεις Σάρλ Μπεττελέμ. Παπαξήσης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 548. Δρχ. 450.

ΜΟΥΖΕΛΗΣ ΝΙΚΟΣ. Νεοελληνική κοινωνία: δψεις ύπανάπχυξης. Μεχ. Τξένης Μαστοράκη. Εξάντας, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 352. Δρχ. 300. ΦΑΚΙΟΛΑΣ ΝΙΚΟΣ. Βασικές γνώσεις κοινωνιολογίας. Παπαξήσης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 416. Δρχ.

350. ΦΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ I. Τά κοινωνικά συστήματα. Τόμος A': I. Ό άσιατικός τρόπος παραγωγής — II. Ή πόλη - κράτος — III. Τό φεουδαρχικό σύστημα — IV. Διαδικασία τής μετάβασης καί

82

KOLAITIS MEMAS. English-greek dictionary of business and economics with greek-english appen­ dices. Kolaitis Dictionaries, Santa Barbara/ California, 1978. Σελ. xvi + 256. Δρχ. 450. ΝΤΟΥΣΚΟΣ ΠΕΤΡΟΣ. Ή οικονομική στρατηγι­ κή τοϋ ιμπεριαλισμού καί ή Ελλάδα. Νέες κατευ­ θύνσεις καί προσπάθειες προσαρμογής. Guten­ berg, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 200. Δρχ. 130. ΧΡΥΣΟΚΕΡΗΣ ΙΩ. ΤΡ. Ή βιομηχανική λογιστική

σχεδιοποίησις βάσει τοϋ γερμανικού Βιομηχανι­ κού Λογιστικού Σχεδίου Industrie Kontenrahmen (I.K.R.). Παπαζήσης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 86. Δρχ.

150.

ΘΥΜΙΟΣ Β. Ή σχέση τών σχολικών άποτυχιών μέ τά ψυχολογικά προβλήματα τής προσωπικότητας τών μαθητών. Πειραματική Ερευνα. ’Α θήνα, 1978. Σελ. 256. Δρχ. 250.

ΔΙΚΑΙΟ - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ ΜΗΝΑΣ. ’Εκπαίδευση καί πο­ λιτική. Όδυσσέας, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 128. Δρχ.

100.

ΠΑΠΑΣΤΑΘΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Κ. Τό νομο­ θετικόν εργον της Κυριλλομεθοδιανής άποστολής Εν Μεγάλη Μοραβία. Ελληνική Εταιρεία Σλαβι­ κών Μελετών, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 148. Δρχ.

300. ΤΟΤΣΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΧΡ. Ό φόρος έπί τού κύκλου Εργασιών. Ε' Εκδοση. Φορολογική Βιβλιο­ θήκη, άριθ. 1. Πάμισος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 416. ΧΑΛΚΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ’Ηθελημένοι γραφικοί μεταβολαί. ’Α θήνα, 1978. Σελ. 56. Δρχ. 100.

RUNGE CHRISTIAN. Εισαγωγή εις τό Δίκαιον τών Εύρωπαϊκών Κοινοτήτων. Μετ. ’Αθανασίου Δ. Τσακανίκα. Σάκκουλας, ’Α θήνα, 1978. Σελ.

260. Δρχ. 400.

FROMMEL S.N. Taxation of branches and subsi­ diaries in Western Europe, Canada and the U.S.A .

2nd edition. Kluwer, London, 1978. Σελ. 296. Δολ.

23.

ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΧΑΡΑΛ. Θ. Παλαιοί συγγραφείς καί άστυνομικός όρθολογισμός. Πρόλογος Ά ν δρέα Καραντώνη - Δημ. Σιατόπουλου. ’Α νθολο­ γία - κρίσεις - σχόλια κειμένων Κωστή Παλαμα, Ζαχ. Παπαντωνίου, Παύλου Νιρβάνα, Τίμου Μωραϊτίνη, Κώστα ’Αθάνατου, Κωστή Μπαστιά, Φρειδ. Χαλλιντέϋ. Γ. Ά σπρέα, Ν. Κατραμπάσα, X. Σταματίου, Σ. Λεωτσάκου, Ε. Θωμόπουλου καί άλλων έπιφανών παραγόντων γραμμάτων καί δη­ μοσιογραφίας — Ιστορική Επισκόπηση τών άστυνομικών θεσμών στήν Ελλάδα άπό τήν βαθειά άρχαιότητα — ’Επιτεύγματα καί προσφορές τού σώματος ’Αστυνομίας Πόλεων άπό τού 1821 μέχρι τής Κατοχής. Σιδέρης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 272. Δρχ. 350.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΠΑΙΔΑΓ/ΚΗ ΙΜΒΡΙΩΤΗ ΡΟΖΑ. Παιδεία καί κοινωνία. Ε λλη­ νικά έκπαιδευτικά προβλήματα. Σύγχρονη ’Επο­ χή, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 288. Δρχ. 180. ΛΑΖΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Λ. - ΛΑΜΠΡΟΥ ΕΥ­

ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΑΛΟΣ. Ειδι­ κή διδακτική. Θεωρητική καί πρακτική. Β' Εκδο­ ση. Π. Ζαχαρόπουλος, Θεσσαλονίκη. Σελ. 236. Δρχ. 120. ΧΟΛΤ ΤΖΩΝ. Τό σχολεΐο-φυλακή κι’ ή Ελεύθερη μάθηση. Μετ. Στέλλας Ξενάκη. Σύγχρονη Παιδα­ γωγική Βιβλιοθήκη/Έκπαίδευση καί Κοινωνία, άριθ. 5. Καστανιώτης, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 196. Δρχ. 150.

ΣΧΟΑΙΚΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ I. - ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ Π. ’Ορθογραφικό λεξικό τής δημοτικής γλώσσας. Σύμφωνα μέ τή Γραμματική τού Κ.Ε.Μ.Ε. Ά ν α στασιάδης, ’Α θήνα. Σελ. 324. Δρχ. 80. ΠΥΛΑΡΙΝΟΣ ΘΕΟΔΟΣΗΣ. ’Αναλύσεις κειμέ­ νων νεοελληνικής λογοτεχνίας. Τάξη Β' Γυμνασί­ ου. Μεθοδική άνάλυση κατά τό πρόγραμμα δλων τών κειμένων τού βιβλίου τού Ο .Ε .Δ.Β . Νόημα τού κειμένου - λογικές Ενότητες - κυριαρχική ιδέα - δευτερεύουσες ιδέες - αισθητικές παρατηρήσεις γλωσσικές παρατηρήσεις - πραγματικές παρατη­ ρήσεις κ.ά. Τό βιβλίο τού μαθητή. Ή Βιβλιοθήκη τού Έ ννιάχρονου Σχολείου, άριθ. 11. Παιδικά καί Βοηθητικά Βιβλία, ’Α θήνα. Σελ. 200. Δρχ.

200.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ - ΕΘΝΟΛΟΓΙΑ ΚΟΡΡΕ ΚΑΤΕΡΙΝΑ Γ. Ή άνθρώπινη κεφαλή θέμα άποτρεπτικό στή νεοελληνική λαϊκή τέχνη. Συμβολή στή μελέτη τών συμβολισμών τής νεοελ­ ληνικής λαϊκής τέχνης. Διατριβή έπί διδακτορίρ. ’Αθήνα, 1978. Σελ. 416. Δρχ. 1.200. ΜΑΤΣΑΣ ΝΕΣΤΟΡΑΣ. Στέγη άπό ούρανό. Σαρακατσάνικο όδοιπορικό. Β' Εκδοση. Πρόλογος Ά θ η νά ς Ταρσούλη. Ε στία, ’Α θήνα, 1978. Σελ.

176. Δρχ. 170. ΠΕΡΣΕΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Γουστόζικες ιστορίες τού λαού. ’Αθήνα, 1978. Σελ. 176. Δρχ. 130. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ. Υπόκοσμος καί κα­ ραγκιόζης. Γράμματα, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 200. Δρχ. 150.

83

LEVI-STRAUSS CL. Φυλές καί ιστορία. Γ' έκδο­ ση. Μετ. Γ. Λόγγου. Μπάϋρον, Α θήνα. Σελ. 80. Δρχ. 70.

Μετάφραση - προσαρμογή στά έλληνικά Κ. Παπαχρυσάνθου. Χρυσή Πέννα, ’Αθήνα, 1978. Σελ.

124. Δρχ. 200.

ΓΛΩΣΣΑ

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΜΕΣΕΒΡΙΝΟΣ. Σωστή δημοτική. Τά Τετράδια τοΰ Ρήγα, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 200. Δρχ. 120.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΕΣΧΗ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΩΝ (ΕΛΠΑ). Διέξοδος στήν κυκλοφοριακή συμφόρηση. Καπρανίδης-Φώτης καί Σια, ’Αθήνα. Σελ. 160. Δρχ. 250.

ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΧΕΔΙΟ Ό Νταίνικεν στήν Ελλάδα. Μιά τεκμηρίωση. Νότος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 168. Δρχ. 250. ΚΥΡ. Τζίζ. Κάκτος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 112. Δρχ.

200.

ΦΥΣΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΜΑΝΟΣ Γ. ’Ανάλυση τής ούράνιας μηχανικής στά στοιχεία γένεσης αυτής. Β' συμπληρωμένη έκδοση. ’Α θήνα, 1978. Σελ. 30. Δρχ. 30.

ΚΑΡΑΝΤΊΝΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Ζωγραφική, ’Αθή­ να, 1978. Σελ. 72. Δρχ. 200.

X. Λεφάκης. Ό ζωγράφος καί τό έργο του. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 248. Δρχ. 800.

ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΔΑ ΒΑ ΡΑ ΙΟΥΛΙΑ. Εικονογραφημένο βοτανολογικό λεξικό. 230 βότανα. Γιά τήν υγεία, γιά τήν όμορφιά, γιά τήν άνανέωση. Σέ ποιά λειβάδια καί βουνά θά βρήτε τά θαυματουργά βότανα - Οί τοπικές καί έπιστημονικές όνομασίες - Εικόνες δλων τών θεραπευτικών βοτάνων - Ποιά έποχή καί πώς συλλέγονται, πώς διατηρούνται - Ποιές άσθένειε,ς θεραπεύουν τά βότανα κ,αί πώς χρησι­ μοποιούνται. Χίλιες συνταγές, άπό τό «φαρμακείο τοΰ Θεοΰ». Tele-press, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 184. Δρχ. 300.

ΙΑΤΡΙΚΗ

ΡΗΝΤ ΧΕΡΜΠΕΡΤ. Ιστορία τής μοντέρνας ζω­ γραφικής. Μετάφραση — έπιμέλεια έκδοσης Α. Παππά - Γ. Μανιάτη. Πρόλογος-έπιμέλεια Ά λέκου Ξύδη. Βασισμένη στήν τελευταία άγγλική έκδοση (1974) πού συμπεριλαμβάνει πρόλογο τής Μπένεντικτ Ρήντ καί συμπληρωματικό κεφάλαιο γραμμένο άπό τήν Κ. Τίσνταιηλ καί τόν Γ. Φήβερ στό όποιο έξετάζεται ή ζωγραφική τών χρόνων 1959-1974. Υποδομή, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 448. Δρχ. 450.

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ VINNAI GERHARD. Τό ποδόσφαιρο σάν ιδεο­ λογία. Μετ. Γιώργου Νταλιάνη. Διεθνής Βιβλιο­ θήκη, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 104. Δρχ. 80.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ι.Π. Ιστορία τής ιατρικής. Παπαζήσης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 328. Δρχ. 300.

POISSONNIER MARC-SENTILHES CLAUDE -VESIN CLAIRE-VESIN PAUL. Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Πώς θ ά άντιμετωπίσουν οί γο­ νείς τις έρωτήσεις πάνα» στά σεξουαλικά θέματα (ιατρικά - ψυχολογικά - παιδαγωγικά) πού άσφαλώς θά τούς θέσουν κάποια μέρα τά παιδιά τους.

84

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ. Ρητορική. Εισαγωγή - μετάφρα­ ση - σχόλια Ή λία ’Ηλιού. Έπιιιέλεια έκδοσης

Γιάννη Κορδάτου. Βιβλιοθήκη ’Αρχαίων Συγγρα­ φέων, άριθ. 54. Ζαχαροποΰλου, ’Αθήνα. Σελ. 464. Δρχ. 150. Μελέτες άρχαίου έλληνικοΰ καί έλληνιστικοΰ δι­ καίου. Πρυτανεία Γεωργίου Τενεκίδη. ’Επιμέλεια Παν. Δ. Δημάκη. Πάντειος Άνωτάτη Σχολή Πολι­ τικών ’Επιστημών, ’Α θήνα, 1978. Σελ. xvi+420. Δρχ. 400. ΜΠΟΥΣΟΥΛΑΣ Ν.Ι. Πλάτωνος «Φίληβος ή περί ήδονής». Εϊσαγωγή-άρχαϊο κείμενο-μετάφρασησχόλια-βιβλιογραφία. Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη, άριθ. 6. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 376. Δρχ. 300. ΠΑΝΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ό άληθινός Σωκράτης Απολογείται: «Εύθΰφρων», «’Απολογία», «Κρι­ τών». Λογοτεχνικές μεταφράσεις άπό τόν Πλάτω­ να. ’Αθήνα, 1978. Σελ. 112. Δρχ. 120. ΠΛΑΤΩΝ. Γοργίας. Εισαγωγή - μετάφραση σχόλια Στ. Τζουμελέα. ’Επιμέλεια έκδοσης Γιάννη Κορδάτου. Βιβλιοθήκη ’Αρχαίων Συγγραφέων, άριθ. 52. Ζαχαροποΰλου, ’Αθήνα. Σελ. 264. Δρχ.

150.

ΚΑΡΑΒΙΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ Γ. Καρτερώντας. ’Αθήνα, 1978. Σελ. 64. Δρχ. 100. ΚΑΤΣΑΡΟΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. Άλφαβητάριον Α-Ω. Ποιήματα. Μνήμη, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 64. Δρχ. ΚΙΤΣΙΚΟΠΟΥΛΟΣ ΘΑΝΟΣ. Χαρτοφΰλακας. Ποιήματα. ’Α θήνα, 1978. Σελ. 96. Δρχ. 120. ΚΟΡΝΑΡΟΣ ΒΙΝΤΣΕΝΤΖΟΣ. Ρωτόκριτος. Με­ ταγλώττιση Νίκου Β. Ροΰτσου. ’Αθήνα, 1978. Σελ.

416. Δρχ. 450. ΛΑΖΑΝΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ά κτιστος ήχος τό φώς: Δυσήμαρ Α'. Έλάχιστον έν πολλοϊς θαΰμα Ή δΰμελον δραμα. ’Ανάλγητος συμφυρμός σπερματοφΰλλων - Προαγγελία. Ά νάχρα ντος θάλπη φωτιάς. Φιλιππότης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 96. Δρχ.

200. ΛΑΖΑΡΗΣ ΝΙΚΟΣ. Δάσος έκρήξεων. Μέ δύο χαρακτικά τοΰ Α . Τάσσου. Τράμ/Λογοτεχνία, άριθ. 27. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 48. Δρχ. 40. ΛΙΑΣΚΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Συναυλία. Σελ. 40.

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ. Βίοι παράλληλοι: Θησεΰς - Ρωμύλος — Λυκοΰργος-Νουμας. Είσαγωγήμετάφραση-σχόλια Α. Λαζάρου. ’Επιμέλεια έκδο­ σης Γιάννη Κορδάτου. Βιβλιοθήκη ’Αρχαίων Συγ­ γραφέων, άριθ. 53. Ζαχαροποΰλου, ’Α θήνα. Σελ.

200 + 184. Δρχ. 150.

ΛΙΟΝΤΑΚΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ. Υ π όγειο γκαράζ. Κέδρος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 48. ΜΑΝΔΡΑΓΟΣ ΚΩΣΤΗΣ Ε. Τρεις έποχές. Ποιή­ ματα. ’Αθήνα, 1978. Σελ. 160. Δρχ. 100.

ΤΣΕΛΙΟΣ ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ Γ. Βακχυλίδης. Είσαγωγή-μετάφραση-σημειώσεις. Πάτρα, 1978. Σελ.

140. Δρχ. 200.

ΟΣΥΡΟΣ ΜΑΞΙΜΟΣ. Εΰη J. Βουτσαρά, II. Πλέθρον, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 32. Δρχ. 50.

ΠΟΙΗΣΗ

ΠΑΠΑΔΙΤΣΑΣ Δ.Π . Ποίηση 1. Β' έκδοση. Πρώ­ τη "Υλη, 1978. Σελ. 132. Δρχ. 150.

ΑΓΓΕΛΑΚΗ - ΡΟΥΚ ΚΑΤΕΡΙΝΑ. Ό θρίαμβος της σταθερής Απώλειας. Κέδρος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 84. Δρχ. 100.

ΨΑΡΑΣ ΙΑΚΩΒΟΣ. Μνήμες. Ποιήματα 19581978. Κέδρος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 64. Δρχ. 80.

ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ Δ.Β . Τά τραγούδια τοΰ άσκητή. Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 104. Δρχ. 100.

ΒΛΑΧΟΔΗΜΗΤΡΗΣ ΘΟΔΩΡΗΣ. ’Ανθρώπινο μέγεθος. Σήμερα κι Αύριο, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 52. Δρχ. 80. ΓΑΛΑΖΗ ΠΙΤΣΑ. Ύπνοπαιδεία. Ποιήματα. Οί ’Εκδόσεις τών Φίλων, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 128. Δρχ. 120. ΔΕΝΕΓΡΗΣ ΤΑΣΟΣ. Τό αίμα τοΰ λΰκου. Μέ πέντε σχέδια τοΰ Ά λέξη Άκριθάκη. Τράμ/ Λογοτεχνία, άριθ. 23. Έ γνατία, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 64. Δρχ. 40. ΖΕΡΒΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ - ΣΕΚΕΡΗΣ ΔΗΜ Η­ ΤΡΕΣ - ΣΙΔΕΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ποιήματα. Ε ξ ά ν ­ τας, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 76. Δρχ. 80. ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Μεσημβρινή Απόπει­ ρα. Τράμ/Λογοτεχνία, άριθ. 21. Έ γνατία, Θεσσα­ λονίκη, 1978. Σελ. 48. Δρχ. 40.

ΡΙΛΚΕ ΡΑΪΝΕΡ ΜΑΡΙΑ. Τό βιβλίο τών ώρών. Βιβλίο Α': Τοΰ μοναστικοΰ βίου. Μετ. Δημήτρη Οίκονομίδη. Οί Εκδόσεις τών Φίλων, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 98. Δρχ. 100.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ ΠΕΤΡΟΣ. Θάνατος μισθωτοΰ. Β' έκδοση. Κέδρος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 146. Δρχ. 120. ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ ΠΕΤΡΟΣ. ’Ισορροπία τρόμου. Β' έκδοση. Τράμ/Λογοτεχνία, άριθ. 28. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 152. Δρχ. 80. ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ ΠΕΤΡΟΣ. Προσωπική άποκάλυψη. Κέδρος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 96. Δρχ. 120.

85

ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ ΡΕΝΟΣ - ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ ΗΡΑΚΛΗΣ - ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ ΣΤΑΝΤΗΣ. ’Α ν­ θολογία της νεοελληνικής γραμματείας. Corpus: Τόμος Ζ': Τό διήγημα άπό τίς άρχές του στον 19ο αιώνα ώς τίς μέρες μας. Τόμος Δ'. Τά Νέα Ελληνικά, ’Αθήνα, 1978. Σελ. ϊη' + 474. Δρχ.

800.

ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Ά ρνοΰμαι. Διηγή­ ματα. ΙΓ' έκδοση. Έλευθερουδάκης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 196. Δρχ. 140.

ΒΑΤΖΙΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ή φάλαινα. Β' έκδοση. Τράμ/Λογοτεχνία, άριθ. 29. Έγνατία, Θεσσαλονί­ κη, 1978. Σελ. 176. Δρχ. 80.

ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Τό διαβατήριο. Διη­ γήματα. Η' έκδοση. Έλευθερουδάκης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 144. Δρχ. 120.

ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΦΡΕΝΤΥ. Ό έχθρικός πλανήτης. Κάκτος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 172. Δρχ. 200.

ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Τό λάθος. Μυθιστό­ ρημα. Κ' έκδοση. Έλευθερουδάκης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 236. Δρχ. 150.

ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΜΙΧΑΛΗΣ. Ή προσαρμογή. Έ νδόμυθος. Καστανιώτης, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 80. Δρχ.

80. ΔΑΜΙΑΝΙΔΗΣ ΑΛΕΚΟΣ. Τά μάτια τοΰ σμηνία. Διηγήματα. Διαγώνιος, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ.

48. Δρχ. 60. ΔΗΜΑΣΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Τό μελανοδοχείο. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 200. Δρχ.

160. ΙΟΡΔΑΝΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑ. Σάν τά τρελά πουλιά. Νεοελληνική Λογοτεχνία, άριθ. 217. Εστία, ’Αθή­ να, 1978. Σελ. 176. Δρχ. 180. ΚΑΛΙΟΤΣΟΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ. Δεκεμβριανή νύχτα (’Εργάτες τής πίσσας). Κέδρος, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 192. Δοχ, 200. ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗ ΙΩΑΝΝΑ. Μ παζαγιάζι. Κα­ στανιώτης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 336. Δρχ. 250. ΚΟΝΔΥΛΗΣ ΦΩΝΤΑΣ. Τριήμερο στά κάγκελα. Ά π ’ τό ήμερολόγιο τών σκοτεινών ήμερων. Κα­ στανιώτης, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 104. Δρχ. 100. ΚΟΤΖΙΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ό άλύγιστος (’Επί έσχάτη προδοσίρ). Μυθιστόρημα. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 228. Δρχ. 160. ΛΕΦΟΥΣΗΣ ΗΛΙΑΣ. Κολλίγοι. Μυθιστόρημα Τόμος Α '. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1978. Σελ.

320. Δρχ. 200. Μ ΗΛΟΛΙΔΑΚΗ - ΚΩΤΣΗΡΑ ΜΑΡΙΝΑ. Τό δια­ μάντι. Μυθιστόρημα. Τό Ελληνικό Βιβλίο, ’Αθή­ να, 1978. Σελ. 144. Δρχ. 200.

ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Ζητείται έλπίς. Διη­ γήματα. ΙΒ' έκδοση. Έλευθερουδάκης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 72. Δρχ. 70.

ΣΚΑΡΟΣ ΖΗΣΗΣ. Οί ρίζες τοΰ ποταμού. Μυθι­ στόρημα. Τόμος Α': Ραγιάδες καί κολήγοι. Πρό­ λογος Μ. Αύγέρη. Εισαγωγή Γ. Κορδάτου. Γ' έκδοση. Σύγχρονη Εποχή, ’Αθήνα, 1978. Σελ. νϊϊ + 576. Δρχ. 280. ΤΖΟΥΡΟΠΑΝΟΣ Ζ. ’Α πό τότε... έως τώρα. Διη­ γήματα. ’Αθήνα, 1978. Σελ. 182. Δρχ. 150. ΤΙΛ. Μικρό βιογραφικό. Δίφρος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 64. Δρχ. 120. ΧΑΚΚΑΣ ΜΑΡΙΟΣ. Ά π α ντα . Εικόνες Τάκη Σίδερη. Κέδρος, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 632. Δρχ. 600. ΧΑΤΖΗΑΡΓΥΡΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Δ. Ό θρύλος τού Κωνσταντή. Γ' έκδοση. Νεοελληνική Λογοτεχνία, άριθ. 220. Εστία, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 146. Δρχ.

150. ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΊΉΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Μιά σταγό­ να νερό. Μυθιστόρημα. ’Αθήνα, 1978. Σελ. 192. Δρχ. 150. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Τό πατάρι. Μυθιστόρημα. Κέδρος, ’Αθήνα, 1978, Σελ. 144. Δρχ. 140.

GIBRAN KAHLIL. Δάκρυα καί γέλιο. Μετ. Ρένας Χατχούτ. Μπουκουμάνης, ’Α θήνα, 1978. Σελ.

88. Δρχ. 70.

GIBRAN KAHLIL. Ή φωνή τοΰ δασκάλου. Μετ Ρένας Χατχούτ. Μπουκουμάνης, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 80. Δρχ. 70.

ΜΠΟΣΗΣ Κ. Ό Θωμάς ό Καρατζάς. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 308. Δρχ. 180.

ΜΟΛΙΝΑ ΡΟΝΤΡΙΓΚΕΖ ΑΛΜΠΕΡΤΟ. Οί άν­ θρωποι της σιωπής. Νουβέλλα. Μετ. Α. Κοτσιώλη. Σύγχρονη Εποχή, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 164. Δρχ.

140.

ΠΑΤΑΤΖΗΣ ΣΩΤΗΡΗΣ. Χαμένος παράδεισος. Διηγήματα. Έ λληνες Πεζογράφοι, άριθ. 2. Φιλιππότης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 160. Δρχ. 180.

BRADBURY RAY. Τό τέλος τής άρχής. Μετ. Ρένας Χατχούτ. Μπουκουμάνης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 240. Δρχ. 160.

ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ Ν.Γ. ’Αρχιτεκτονική τής σκόρπιας ζωής καί άλλα μεταγενέστερα κείμενα: Πενιχρή άσκηση - Τά γράμματα - Μήνας Νοέμβριος: πρώ­ τη - δύό - τρεις - - τέσσερες - πέντε Νοεμβρίου ’Επέτειος - Μιά πτήση - Ή κυρά Θαλασσινή Φαεινή καί Νικόδημος - Ή Έρωτηΐδα - Μιά έπιστολή. Α.Σ.Ε., Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 288. Δρχ. 220.

ΝΕΣΙΝ ΑΖΙΖ. Ό μυστικός πράκτορας ΟΧ-13. 19 διηγήματα. Μετ. Έ ρμου Ά ργαίου. Άντιπαράλληλα, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 120. Δρχ. 100.

86

ΝΤΙΚΕΝΣ ΤΣΑΡΛΣ. Δύσκολα χρόνια. Μετ. Γεωργίας ’Αλεξίου. Ε πίλογος David Craig. Κλα­ σική Λογοτεχνία, άριθ. 10. Σ. Ζαχαρόπουλος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 388. Δρχ. 160.

ΟΡΓΟΥΕΛ ΤΖΩΡΤΖ. ΟΙ άλήτες τοΰ Παρισιού καί τοΰ Λονδίνου. Μετ. Δημήτρη Κωστελένου. ’Ελεύθερος Τύπος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 192. Δρχ.

150.

ORWELL GEORGE. 1984. Μετ. Ν. Μπάρτη. Κάκτος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 312. Δρχ. 250. ΣΤΑΝΕΦ Σιμπίν - Ό Λάζαρος. Ίωαννίδη.

312. Δρχ.

ΕΜΙΛΙΑΝ. Ό θρύλος τοΰ πρίγκηπα Τιχίκ καί δ Ναζάρικ - Ό Χριστός καί ό Άπόκρυφον. ’Επιμέλεια Θόδωρου Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ.

220.

ΧΕΜΙΝΓΟΥΑΙΗ ΕΡΝΕΣΤ. Ό γέρος καί ή θά­ λασσα. Μετ. Γεωργίας ’Αλεξίου. ’Επίλογος Earl Rovit. Κλασική Λογοτεχνία, άριθ. 11. Σ. Ζαχαρόπουλος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 112. Δρχ. 80.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ ΜΗΤΣΟΣ. Πέντε ρώσοι κλασικοί: Πούσκιν-Γκόγκολ-ΜπελίνσκιΝτοστογιέφσκι-Τολστόη. Μέ σύντομη εισαγωγή στήν ιστορία τής ρωσικής λογοτεχνίας τοΰ 19ου αιώνα. Β' έκδοση. Σύγχρονη ’Εποχή, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 384. ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝΤΡΕΑΣ. Φυσιογνωμίες Γ': Ξένη λογοτεχνία. Παπαδήμας, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

448. ΚΟΡΦΗΣ ΤΑΣΟΣ. Νίκος Καββαδίας. Συμβολή στή μελέτη τής ζωής καί τοΰ έργου του. Κέδρος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 208. Δρχ. 200. Μολυβιές στό περιθώριο. Σκέψεις ξένων συγγρα­ φέων πάνω στά αιώνια θέματα τοΰ άνθρώπου. Διαλογή-μετάφραση Δημήτρη Οίκονομίδη. ’Εκ­ δόσεις τών Φίλων, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 80. Δρχ.

100. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ. Πεζά κείμενα μέ τίτλο «’Αρχαιολογικοί μελέται». Νέα Πορεία, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 84. Δρχ. 120. ΠΑΣΧΟΣ Π.Β. Θυσία αίνέσεως κείμενα πνευμα­ τικών προβληματισμών καί προσεγγίσεων. Άστήρ, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 312. Δρχ. 200. ΠΟΛΙΤΗΣ ΛΙΝΟΣ. Ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Μορφωτικό "Ιδρυμα ’Εθνικής Τραπέζης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. ιστ'+448. Δρχ. 400. ΣΑΧΙΝΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ. ’Αναζητήσεις τής μεσοπολεμικής πεζογραφίας. Β' έκδοση διορθωμέ­ νη. Μελέτη, άριθ. 13. Κωνσταντινίδης, Θεσσαλο­ νίκη, 1978. Σελ. 160. Δρχ. 130. ΦΩΤΕΑΣ ΠΑΝ. Τά μηναία. Δυό χρόνια, εΐκοσιτέσσερα κείμενα. Προβληματισμοί, άριθ. 8. ’Εκδό­ σεις τών Φίλων, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 96. Δρχ. 50.

ΛΟΓΟΙ Πανηγυρικοί λόγοι άκαδημαϊκών γιά τήν 28η ’Οκτωβρίου 1940. ’Επιμέλεια Πέτρου Χάρη. "Ιδρυμα Κώστα καί Ελένης Ούράνη, άριθ. 5. ’Ακαδημία ’Αθηνών, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 608. Δρχ.

300. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ. Πα­ νηγυρικοί. Β' έκδοση. Π. Ζαχαρόπουλος, Θεσσα­ λονίκη. Σελ. 184. Δρχ. 120.

ΘΕΑΤΡΟ ΜΑΝΙΩΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. ’Ονειρώξεις. Μέ δύο σχέ­ δια τοΰ Γιάννη Γαΐτη. Τράμ/Λογοτεχνία, άριθ. 26. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 40. Δρχ. 30. ΚΑΙΣΤΝΕΡ ΕΡΙΧ. Σχολή δικτατόρων. Μετ. Τάκη Γιαννούδη. Μέ 15 σκίτσα τοΰ Chaval. Έγνατία, Θεσσαλονίκη. Σελ. 144. Δρχ. 120. ΜΑΓΙΑΚΟΦΣΚΙ ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ. Θεατρικά. Τόμοι Α': Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι. Τραγωδία.+Β': Μυστήριο-Μποΰφφο. Ηρωική, έπική καί σατιρική άπεικόνιση τής έποχής μας.+Γ': 'Ο κοριός. Φαν­ τασμαγορική κωμωδία σέ έννέα εΐκόνες.+Δ': Τό χαμάμ. Δράμα σέ έξι πράξεις μέ τσίρκο καί πυροτεχνήματα.+Ε': Ή Μόσχα στις φλόγες (Ή χρονιά 1905). Δεύτερη παραλλαγή. Μαζική δρά­ ση μέ τραγούδι καί λόγο. Μετάφραση-άπόδοση άπό τά ρούσικα ειδικής έπιτροπής. Άντιπαράλληλα, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 4 8 + 9 6 + 9 6 + 9 6 + 4 8 . Δρχ.

50+100+100+100+50.

ΠΑΙΔΙΚΑ ΑΛΕΞΙΟΥ ΕΛΛΗ. Ρωτώ καί μαθαίνω. Εικονο­ γράφηση Δώρας Βουτσινά. Δ' έκδοση. Καστανιώτης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 320. Δρχ. 250. Γιγαντοζωγραφική. Τόμοι Α': Γιά μικρά παιδιά. Ζωγραφική-κατασκευές-κολλάζ καί παιχνίδια. +Β': Γεωγραφία καί χάρτης τής Ελλάδας. Φτιά­ χνω καί μαθαίνω μόνος μου τόν χάρτη τής Ε λλά ­ δας. Contact Firma, ’Αθήνα. Σελ. 128+ [96+ 2 χάρτες], Δρχ. 150+150. ΒΑΛΑΒΑΝΗ ΕΛΕΝΗ Γ. Ό Φίλ κι έγώ. Εικόνες Π. Ζαμπέλη-Α. Μενδρινοΰ. Εκδόσεις τών Επτά, Κηφισιά, 1978. Σελ. 64. Δρχ. 120. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΕΛΕΝΗ. Ή Φεγγαρόλουστη. Εικο­ νογράφηση Σίας Προβελεγγιάδου. Χατζηνικολή, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 24. Δρχ. 60. ΓΟΥΜΕΝΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ. Ή άλεπού τής ράχης. ’Α πό τή σειρά « Ό Τσιλιβήθρας καί άλλα

87

παράξενα». Εικονογράφηση Π. Ζαμπέλη-Α. Μενδρινοΰ. Μουστάκα, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 36. Δρχ.

120. ΓΟΥΜΕΝΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ. Ό Γκαγκαρίκος. ’Α πό τή σειρά «Ό Τσιλιβήθρας καί άλλα παράξε­ να». Εικονογράφηση Π. Ζαμπέλη-Α. Μενδρινοΰ. Μουστάκα, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 36. Δρχ. 120. ΓΟΥΜΕΝΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ. Ό Τσιληβήθρας. ’Α πό τή σειρά «Ό Τσιληβήθρας καί άλλα παράξε­ να». Εικονογράφηση Π. Ζαμπέλη-Α. Μενδρινοΰ. Μουστάκα, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 36. Δρχ. 120.

DICKENS CHARLES - ANDERSEN - NIGREMONT GEORGES - APPELL CLAUDE - ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ ΧΑΡΗΣ. 15 χριστουγεννιάτικες ιστορίες. Μετ. Καίτης Καμμένου. ’Επίβλεψη Ρένας Παπαδοπούλου. Σειρά 15, άριθ. 5. Παπαδόπου­ λος, ’Αθήνα. Σελ. 218. Δρχ. 120. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ ΧΑΡΗΣ—PELAPRAT JEANMARIE—GODET CLAIRE—COGAN PAUL —BLOND GEORGES. 15 μεγάλες άνακαλύψεις. Μετ. Πιερέτας Διαμαντοπούλου. ’Επίβλεψη Ρένας Παπαδοπούλου. Σειρά 15, άριθ. 12. Παπαδόπου­ λος, ’Αθήνα. Σελ. 228. Δρχ. 120.

ΓΟΥΜΕΝΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ. Τό καλύτερο τραγούδι. ’Α πό τή σειρά « Ό Τσιληβήθρας καί άλλα παράξενα». Εικονογράφηση Π. Ζαμπέλη-Α. Μενδρινοΰ. Μουστάκα, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 36. Δρχ. 120.

FORMAN JOAN. Οί Ρωμαίοι. Μετ. Βούλας Κατσένη. Εύκλείδης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 60. Δρχ.

180.

ΣΟΛΩΜΟΥ-ΞΑΝΘΑΚΗ ΒΑΣΑ. Περιπέτειες τοΰ μικροΰ Λιά. Β' έκδοση. Κέδρος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 64. Δρχ. 100.

ΓΕΠΓΡΑΦΙΑ-ΤΑΞΙΔΙΑ

Τά έπτά λαγουδάκια καί αλλα παραμυθάκια. Ειρήνη, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 112. Δρχ. 90.

ΔΕΛΛΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΣ Δ.Η. Κυκλάδες. Κέ­ δρος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 264. Δρχ. 250.

ΤΣΟΥΛΟΥΦΗ ΤΈΤΑ. ’Απεργία. Μιά ιστορία γιά παιδιά. Εικονογράφηση Δημ. Γιαννακάκου. Καστανιώτης, ’Αθήνα. Σελ. 20. Δρχ. 80.

ΛΑΪΝΑΣ 0ΕΟΚΤΙΣΤΟΣ ΑΘΑΝ. Τό μοναστήρι τής Μεταμορφώσεως Καμένων Βούρλων. Γνωρί­ στε τή Φθιώτιδα, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 104. Δρχ.

100 .

ΑΡΘΟΥΡ ΡΟΜΠΕΡΤ. Ό Ά λφ ρεντ Χίτσκοκ καί οί τρεις ντετέκτιβ ατό Μυστήριο τοΰ τραυλοΰ παπαγάλου. Μετ. Ά θηνάς Κακούρη. Εικονογρά­ φηση Χάρυ Κέην. Σειρά Μυστηρίου (τοΰ Ά λ ­ φρεντ Χίτσκοκ), άριθ. 2. Μετόπη, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 208. Δρχ. 120.

CAMPAGNE CLAUDE. 15 ιστορίες φιλίας. Μετ. Πιερέτας Διαμαντοπούλου. Επίβλεψη Ρένας Παπαδοπούλου. Σειρά 15, άριθ. 1. Παπαδόπουλος, ’Αθήνα. Σελ. 284. Δρχ. 120. ΚΑΡΠΙ ΠΙΝΙΝ. Ή τσιγγάνα της ζούγκλας. Μιά ιστορία γιά τά θηρία καί τή μαγεία των παρθένων δασών πού ζωγράφησε ό Ά νρ ί Ρουσσώ. Όδυσσέας, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 36. Δρχ. 180.

BELVES PIERRE. 15 Ιστορίες τέχνης. Μετ. Έ φ ης Νεοφύτου. ’Επίβλεψη Ρένας Παπαδοπούλου. Σειρά 15, άριθ. 3. Παπαδόπουλος, ’Αθήνα. Σελ. 204. Δρχ. 120. ΝΤΙΚΕΝΣ ΦΡΑΝΚ. Τό χρυσό βιολί. Μετ. Τζένης Μαστοράκη. Όδυσσέας, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 36. Δρχ. 180.

DUMAS ALEXANDRE - GAUTIER THEOPHILE - MfiRIMfiE - ZIEGLER GILETTE. 15 ιστορίες σωματοφυλάκων. Μετ. Έ φ ης Νεοφύτου. ’Επίβλεψη Ρένας Παπαδοπούλου. Σειρά 15, άριθ.

9. Παπαδόπουλος, ’Αθήνα. Σελ. 204. Δρχ. 120. ΟΡΙ. Τό ήμερολόγιο τοΰ κόκκινου ήλιου. Μετ. Τζένης Μαστοράκη. Όδυσσέας, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 36. Δρχ. 180.

HUGO VICTOR - D AUDET ALPHONSE -

88

ΟΥΡΑΝΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ταξίδια. Τόμος Δ': Ε λλά ­ δα. Δ' έκδοση. Νεοελληνική Λογοτεχνία, άριθ.

216. Εστία, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 428. Δρχ. 300. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΟΥ ΔΑΝΑΗ . Ταξείδια μέ τόν Πο­ λικό. Μαυρίδης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 200. Δρχ.

200.

ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΜΙΚΟΓΙΑΝ Α.Ι. Βαδίζοντας στό δρόμο τοΰ Αγώ­ να. ’Απομνημονεύματα. Παπαζήσης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 784. Δρχ. 700.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΞΕΝΟΓΙΑΝΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ν. Ή μονή τοΰ Α γίου Γεωργίου Κουτάλά'Υμηττού. ’Επιστη­ μονική Εταιρεία Παραδοσιακών Σπουδών «Βυ­ ζαντινός Πολιτισμός», ’Αθήνα, 1978. Σελ. 72. Δρχ. 70. ΡΑΚΛ ΧΑΝΝΣ-ΒΟΛΦ. Βουτιά στά περασμένα. Υ ποβρύχια άρχαιολογία. Μετάφραση μέ πολλές συμπληρώσεις Ήλία Μαυριγιά. Παράρτημα γιά τήν υποβρύχια άρχαιολογία στήν Ελλάδα X. Κριτζά. Gutenberg, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 440. Δρχ.

300.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΒΡΑΧΝΙΑΡΗΣ ΧΡ. Ή άγροτική-λαϊκή έξέγερση τοΰ 1925 στά Τρίκαλα. Σελίδες άπ’ τούς Αγώνες τής θεσσαλικής Αγροτιάς. Πανόραμα, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 112. Δρχ. 100.

ΜΑΡΓΙΩΡΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ. Οί φαραώ Άκενατόν καί Τουταγχαμών. Όμακοεΐο, Α θ ήνα, 1978. Σελ.

152. Δρχ. 250.

ΓΡΗΓΟΡΟΓΙΑΝΝΗΣ Α. Ό μείζων Ελληνισμός. Β' έκδοση. Α.Σ.Ε., Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 242. Δρχ. 200. ΕΛΙΚΙΩΊΉΣ ΑΛΕΞΗΣ. 4η Αύγουστου καί 28η ’Οκτωβρίου. ’Αθήνα, 1978. Σελ. 320. Δρχ. 200. Ε ξήντα χρόνια άγώνων καί θυσιών. Χρονικό τοΰ Κ.Κ.Ε. Τόμος Α ’: 1918-1945. Κ.Ε. τοΰ Κ.Κ.Ε., ’Αθήνα, 1978. Σελ. 336. Δρχ. 120. ΖΑΚΥΘΗΝΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Α. ’Αναγέννησις καί Αναγεννήσεις. Ελληνικοί Ανακεφαλαιώσεις. ’Αθήνα, 1978. Σελ. 112. Δρχ. 200. Ή πολιορκία καί ή Αλωση τής Πόλης Από τούς Τούρκους τό 1453. Τό Ρωσικό Χρονικό τοΰ Νέστορα Ίσκεντέρη. Άπόδοση-είσαγωγή-σχόλια Μήτσου Ά λεξανδρόπουλου. Κέδρος, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 116. ΜΑΡΚΟΠΟ ΥΛΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Φ. Ή χρονο­ γραφία τοΰ Ψευδοσυμεών καί οί πηγές της. Διδα­ κτορική διατριβή. ΊωΑννινα, 1978. Σελ. ιη'+212. Δρχ. 300. Μνήμη Σουλίου. Τόμος Δ'. ’Επιμέλεια γενική Βασίλη I. Κραψίτη. Πνευματικός Σύλλογος’Αθη­ νών «Οί Φίλοι τοΰ Σουλίου», ’Α θήνα, 1978. Σελ.

224. Δρχ. 450. ΣΠΕΡΑΝΤΣΑΣ ΘΕΟΔΟΣΗΣ Κ. ΤΑ περισωθέντα έργα τοΰ Άργύρη Φιλιππίδη: «Μερική γεωγραφία»-«Βιβλίον ήθικόν». Παράρτημα: Δανιήλ Φιλιππίδης, ό μέγας διδάσκαλος τοΰ γένους. Πρόλογος-έπιμέλεια Φιλαρέτου Ά π . Βιτάλη. ’Αθήνα, 1978. Σελ. 360. Δρχ. 300. ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΣ ΘΡ. Δεκέμβριος 1944. Πώς έσώθη ή Ελλάς. Δημοκρατικοί πολιτικοί ήγέται είς τήν ύπηρεσίαν τοΰ έθνους. ’Εθνικόν "Ιδρυμα Άμύνης/Ύ πηρεσία Μελετών καί ’Εκδόσεων, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 124. Δρχ. 300. ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΣ ΘΡ. 1946-1949. Δημοκρατία καί όλοκληρωτισμός. Τό χρονικό τοΰ συμμοριτοπολέμου. ’Εθνικόν "Ιδρυμα Άμύνης/Ύ πηρεσία Μελε­ τών καί ’Εκδόσεων, Α θ ήνα, 1978. Σελ. 256. Δρχ.

400.

Greece in transition. Essays in the history of modem Greece (1821-1974): D. Dakin, J. Vanoulopoulos, C.M. Woodhouse, C. Frazee, R. Fletcher, V. Papacosma, G. Zaharopoulos, J. Dimakis, J. Iatrides, T. Davis, W. Clair, K. Legg. Preface John Brademas. Zeno, London, 1978. Σελ. 336. Λίρ. 8.

ΒΟ ΝΓΚΟΥΓΙΕΝ ΓΚΙΑΠ. Ντιέν Μπιέν Φού καί ή έποποιΐα τοΰ Βιετνάμ. Μετ. Πέτρου Πεντελικοΰ. Μνήμη, Α θήνα. Σελ. 136. Δρχ. 100.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ. Μηνιαίο πε­ ριοδικό γιά τήν έρευνα τοΰ Αγνώστου. Τεΰχος 43. Δρχ. 50. ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ (ΑΓΓΕΛΙΑΦΟΡΟΣ). Τριμηνιαίο περιοδικό χριστιανικοΰ προβληματι­ σμού. Τεύχη 763-764 καί 765.Δρχ. 10. ΑΠΑΝΕΜΙΑ. Περιοδική έκδοση γραμμάτων καί τέχνης. Τεΰχος 8. Δρχ. 30.

AUTO ΕΞΠΡΕΣ. Μηνιαία έπιθεώρηση γιά τό αύτοκίνητο. Τεΰχος 137. Δρχ. 30. ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙ­ ΚΩΝ. Φύλλο 4. Δρχ. 20. ΓΙΑΤΙ. Μηνιάτικη έπιθεώρηση πολιτικοΰκοινωνικοΰ καί πολιτιστικού προβληματισμού. Τεΰχος·42. Δρχ. 20. ΓΡΑΦΗ. Διμηνιαία περιοδική έκδοση τέχνης. Τεΰχος 3. Δρχ. 100. ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ. Ανεξάρτητη δίμηνη έκ­ δοση δημοτικού προβληματισμού μέ ιδιαίτερο ένδιαφέρον στό δήμο Α γίω ν Αναργύρων Αττικής. Φύλλο 22. Δρχ. 1,50. ΔΙΑΛΟΓΟΣ. Περιοδικό τών φοιτητών τής Φιλο­ σοφικής καί Ι.Ξ.Γ.Φ. τοΰ Α.Π.Θ. Τεΰχος 3. Δρχ.

20 . ΔΩΔΕΚΑΤΗ ΩΡΑ. ’Επιθεώρηση τέχνης καί κρι­ τικής. Τεΰχος 27. Δρχ. 20. ΕΛΙΚΩΝΑΣ. Μηνιαίο λογοτεχνικό περιοδικό. Τεΰχος 15. Δρχ. 20. ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Ό ρ γα νο τής Πανελλή­ νιας 'Ομοσπονδίας ’Εκδοτών - Βιβλιοχαρτοπω­ λών. Φύλλα 4 καί 5. ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΠΑΛΗ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗ ΔΕ ­ ΞΙΑ. Μηνιάτικη πολιτική έφημερίδα. Φύλλο 8. Δρχ. 20. ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό φιλοσοφίας καί γενικής παιδείας. Τεΰχος 29. Δρχ. 100.

89

ΕΥΘΥΝΗ. Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματι­ σμού. Τεύχος 84. Δρχ. 60. ΖΥΓΟΣ. Διμηνιαΐο περιοδικό τέχνης. Τεύχος 32. Δρχ. 150. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΝΕΑ. Τεύχος 117. Δρχ. 100. ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ. Μηνιαία έπιθεώρησις έν Ίωαννίνοις. Τεύχος 315-316. Δρχ. 100. Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΚΑΣΤΕΛΛΟΡΙΖΟΥ. Μηνιαία άνεξάρτητη δωδεκανησιακή έφημερίδα. Φύλλο 14. ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 69. Δρχ. 30. ΘΕΣΣΑΛΙΚΗ ΕΣΤΙΑ. Φύλλα λόγου, τέχνης καί πολιτιστικής καλλιέργειας. Τεύχος 35. Δρχ. 40. Τεύχος 36. Δρχ. 50.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΑΣΟΠΟΝΙΑΣ. Δίμηνη περιο­ δική έκδοση. "Οργανο τής Πανελλήνιας Κίνησης Δασολόγων. Τεύχος 16. Δρχ. 25. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΟ­ ΣΙΑΛΙΣΜΟΥ. Μηνιάτικο θεωρητικό καί πληρο­ φοριακό περιοδικό τών κομμουνιστικών καί έργατικών κομμάτων. Τεύχος (1978)12. Δρχ. 20. ΣΚΙΑΘΟΣ. Τρίμηνη Τεύχος 11. Δρχ. 30.

σκιαθίτικη

έπιθεώρηση.

ΣΠΕΙΡΑ. Γλώσσα - ποίηση. Τεύχος 7. Δρχ. 100. ΣΤΕΡΕΟ. Μηνιαίο περιοδικό hi-fi καί μουσικής. Τεύχος 50. Δρχ. 30. ΣΥΛΛΕΚΤΗΣ. Μηνιαίο περιοδικό γιά συλλέκτες καί φιλότεχνους. Τεύχος 45. Δρχ. 40. ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ. Τεύχος 13. Δρχ. 35.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Μηνιαίο πε­ ριοδικό ιστορικής ύλης. Τεύχος 126. Δρχ. 45.

ΤΑΫΓΕΤΟΣ ΚΑΙ ΜΑΝΙΑΤΕΣ. Μηνιαία έπιθεώ­ ρηση Λακωνίας - Μεσσηνίας. Τεύχος 6-7. Δρχ. 50.

ΚΑΛΕΙΔΟΣΚΟΠΙΟ. Τετράμηνη έκδοση γραμμά­ των - τεχνών - έπιστημών. Τεύχος 9-10. Δρχ. 160.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 99. Δρχ. 30. ΤΕΤΡΑΜΗΝΑ. Τεύχος 16-17. Δρχ. 150.

ΚΟΛΟΥΜΠΡΑ. Φαντασμαγορικά κόμιξ. Μηνι­ αίο περιοδικό. Τεύχος 8. Δρχ. 30. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Μηνιάτικο πολιτικό θεωρητικό περιοδικό. Χρόνος Ε'. Τεύχος 12. Δρχ. 20. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ. Περιοδικό τής Κ.Ε. τού Κ.Κ.Ε. έσ. Τεύχος 25. Δρχ. 30. ΜΟΥΣΙΚΗ. Μηνιαία έπιθεώρηση. Τεύχος 13. Δρχ. 30. ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ. Μηνιαία έπιθεώρηση. Δελτίο τής Νέας Δημοκρατίας. Τεύχος 21. Δρχ.

10. ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ. Τρίμηνη έκδοση παιδευτικού προβληματισμού. Τεύχος 7. Δρχ. 100. ΝΕΑ ΣΚΕΨΗ. Μηνιαίο περιοδικό γραμμάτων καί τέχνης. Τεύχη 185 καί 186. Δρχ. 50. ΝΕΟΣ ΛΟΓΟΣ. Μηνιαία έκδοση. Λογοτεχνία ποίηση - φιλοσοφία - γλώσσα - μελέτη - προβλη­ ματισμός - ιστορία - τέχνη. Τεύχος 8-9. Δρχ. 50. ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ. Τό περιοδικό γι’ αύτούς πού δημι­ ουργούν τή ζωή. Τεύχος 36. Δρχ. 25. ΠΑΡΑΔΟΣΗ. Δίμηνο περιοδικό όρθοδόξου ζω­ ής, λόγου καί τέχνης. Τεύχος 11. Δρχ. 60. ΠΑΡΑΛΛΑΞ. Διμηνιαΐο περιοδικό λόγου καί τέχνης. Τεύχος 4. Δρχ. 50. ΠΟΛΓΠΚΟ ΚΡΙΤΗΡΙΟ. Μηνιαία πολιτική καί κοινωνική έπιθεώρηση. Τεύχος 21. Δρχ. 25.

90

ΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Μηνιάτικο δημοσιογραφικό δργανο Χ .Α.Ν. Καλαμαριάς. Τεύχη 44,45 καί 46. ΤΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Τεύχη 12 καί 13. Δρχ. 50. ΤΟ ΡΟΔΙ. Τό περιοδικό γιά παιδιά. Τεύχος 11. Δρχ. 30. ΤΟ ΡΟΔΙ. Τό περιοδικό γιά παιδιά. Τόμος Α'. Δρχ. 400. ΤΡΑΜ. Έ ν α δχημα. Δίμηνη περιοδική έκδοση. Τεύχος 10. Δρχ. 50. ΤΣΟΝΤΑ. Δίμηνο περιοδικό τής Κινηματογραφι­ κής Λέσχης τού «Θ.Ε.Θ.». Τεύχος 1. Δρχ. 40. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ. ’Ετήσια λογο­ τεχνική καί καλλιτεχνική έκδοση. Τόμος ΚΣΤ'. Δρχ. 300. ΦΩΤΟΤΕΣΤ. Μηνιαίο περιοδικό φωτογραφίας καί κινηματογράφου. Τεύχος 13-14. Δρχ. 50.

HI-FI — ΠΟΠ ΚΑΙ ΡΟΚ. Μηνιαίο μουσικό περι­ οδικό. Τεύχος 10. Δρχ. 30. ΧΡΟΝΙΚΟ ’78. Γράμματα - τέχνες. Τόμος Θ'. Δρχ. 400.

Ε.Χ. Κάρρ

Ε.Χ. ΚΑΡΡ

ιστορία της σοβιετικής ένωσης

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

ΚΥΚΛΟΦ ΟΡΗ ΣΕό 2ος τόμος

7η

191 1923 Ζ

'Ε τ ο ιμ ά ζ ε τ α ι Ε. Βιλερμόζ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ Μετάφραση ’Επιμέλεια

Γ. Λεωτσάκος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ Ε.Π.Ε., 3ης ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 22, ΤΗΛ. 5234790 91

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΜΑΝΟΛΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗ) ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΝΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Νεοελληνική Γραμματική (τής Δημοτικής). ’Ανατύπω­ ση τής έκδοσης τού ΟΕΣΒ (1941) με διορθώσεις. Θεσ­ σαλονίκη 1978 (μόλις κυκλοφόρησε).

Andre Mirambel, Ή νέα έλληνική γλώσσα. Περιγραφή καί ανάλυση. Μετάφραση Σταμ. Κ. Καρατζά (κυκλο­ φορεί τόν ’Ιανουάριο τού 1979).

ΑΛΛΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ν.Π. Άνδριώτη, ’Ετυμολογικό Αεξικό τής κοινής νεοελ­ ληνικής. 2η έκδ. (φωτοτ.), Θεσσαλονίκη 1971. Νεοελληνικά Κείμενα. Γιά τό Γυμνάσιο. ’Από ομάδα έργασίας. Τόμος πράπος, Θεσσαλονίκη 1977. Θρασύβουλου Σταύρου, Νεοελληνική μετρική. 2η έκ­ δοση, Θεσσαλονίκη 1974.

Andre Martinet, Στοιχεία γενικής γλωσσολογίας. Μετάφραση ’Αγαθοκλή Λ. Χαραλαμπόπουλου. Θεσ­ σαλονίκη 1976. Μιχ. X. Οικονόμου, Γραμματική τής άρχαίας έλληνικής. Θεσσαλονίκη 1974. Ν. Κριτικού — Ν. Σωτηράκη, Στοιχεία άπό τή θεωρία τών συνόλων. Θεσσαλονίκη 1971. Πλάτωνος Ιππίας Μείζων. Μετάφραση Χρ. Καρούζου κα ί Ι.Θ. Κακριδή. Θεσσαλονίκη 1973. Πλάτωνος Πρωταγόρας. Εισαγωγή, Κείμενο, Μετά­ φραση, Ερμηνευτικά σχόλια Ήλία Σ. Σπυρόπουλου, δ.φ. Θεσσαλονίκη 1975.

ΠΑΙΔΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ Γύρω γύρω όλοι, ’Α θήνα 1947. Κούνια μπέλα, ’Αθήνα 1950. Παιχνίδια καί τραγούδια λαϊκά, ’Αθήνα 1957. Μ. Δούνια — Πολυξ. Ματέν, Τά πρώτα τραγούδια. ’Αθήνα 1970. Κ ε ν τρ ικ ή δ ιά θ ε σ η : Β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο « Π ρ ο μ η θ ε ύ ς» I. Μ ιχ α λ ο π ο ύ λ ο υ κ α ί Υ ιού, ‘Ε ρ μ ο υ 15, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η .

92

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ Botsford & Robinson, ' Αρχαία'Ελληνική Ιστορία (μετ. Σωτήριος Ε. Τσιτσώνης) (600 δρχ.)

Gustave Glotz, Ή έλληνική «πόλις» (400 δρχ.) (μετ. ' Αγνή Σακελλαρίου) Ε. Mioni, Εισαγωγή στην Έλληνική Παλαιογραφία (μετ. Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης) (350 δρχ.) Η. J. Rose, Ιστορία τής Λατινικής Λογοτεχνίας (δύο τόμοι) (μετ. Κ. X. ΓρόλλιΟς) (Α' Τόμος 300 δρχ., Β' Τόμος 300 δρχ.) Δημητρίου Σ. Λουκάτου, Εισαγωγή στην Έλληνική Λαογραφία (300 δρχ.)

"Encyclopedie de la Pleiade", Ιστορία τής Φιλοσοφίας Ή Καντιανή Επανάσταση (μετ. Κυριάκος Σ. Κατσιμάνης) (200 δρχ.)

"Encyclopedie de la Pleiade", Ιστορία τής Φιλοσοφίας 19ος αιώνας: Ρομαντικοί - Κοινωνιολόγοι (μετ. Τίτος Πατρίκιος - Παύλος Χριστοδουλίδης) 1. Θ. Κακριδή, Οί άρχαίοι Έλληνες στή νεοελληνική λαϊκή παράδοση Λίνου Πολίτη, Ιστορία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Κ. J. Dover, Ή κωμωδία τού ’ Αριστοφάνη (μετ. Φάνης 1. Κακριδής) Ε. Π. Παπανούτσου, Α. Δελμούζος ( Ή ζωή του Επιλογή άπό τό έργο του)

(300 δρχ.)

(120 δρχ.)

(400 δρχ.)

(300 δρχ.)

(250 δρχ.)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ Εμπορική Ναυτιλία (1.400 δρχ.) Φοίβου ' Ανωγειανάκη: 'Ελληνικά λαϊκά μουσικά όργανα ' Ιερά Μονή Σταυρονικήτα (1.500 δρχ.)

(1.000 δρχ.) Μανόλη Χατζηδάκη: Νεολιθική Ελλάς (1.200 δρχ.) Εικόνες τής Πάτμου (1.800 δρχ.) Λεύκωμα Greco (800 δρχ.) ' Οδηγοί: Λεύκωμα Μακρυγιάννη (800 δρχ.) «Αττική» (120 δρχ.) Κύπρος 74 - Τό άλλο πρόσωπο «Χίος» (120 δρχ.) τής Αφροδίτης (400 δρχ.) « Αχαΐα -' Ηλεία» (120 δρχ.) Μεσολόγγι (1.500 δρχ.) «Μουσεία τής ' Ελλάδος» (120 δρχ.) Μνήμη I. Γ.Έϋνάρδου (200 δρχ.)

Πωλοϋνται σέ όλα τά βιβλιοπωλεία. Κεντρική Διάθεση: Πλατεία Μητροπόλεως 3, 2ος όροφος (τηλ. 32.21.337). Αιόλου 86 (Δημόσιες Σχέσεις, τηλ. 32.41.996). Τά έσοδα άπό τίς πωλήσεις διατίθενται γιά πολιτιστικούς σκοπούς.

AWED SHIPPING IMIERIUnONALQNtPI OW NERS AGENTS M ANAGERS 1® i 23AK TIM IAO U LI PIRAEU S9,GREECE Tel: 4110511(6lines) Telex:21.2423ALLSG R Cables: ALLIEDSH IPPIRAEU S