Τεύχος 42

ΜΗΝ ΙΛΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡ H l p T # ΒΙΒΛΙΟΥ Φ ΛΡΙΘ. 42 Φ ΔΡΧ. 120

Φ Συνέντ.

•

Ξα ν αδ ια β t ή «Μ β ϋ ^ Ρ Μ π ο β α ρ ύ ^ -φ ο Γουσταύου Φλωμπέρ

Ig j

• •

Διαβαςω γιά παιδιά Δ η μ ο ι^ τ ία καί βιβλίο

• • • • •

Οί εκδόσεις Παπαζήση Ανταποκρίσεις άπό τό εξωτερικό Κριτική παρουσίαση 30 βιβλίων Τά best-seller τού μήνα Ό λες οί νέες έκδόσεις

ΕΚΔΟΣΕΙΣ/ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ «ΑΣΤΕΡΙ >

ΑΝ Α Τ Ο Λ Φ ΡΑΝ Σ

ΣΤΕΦ ΑΝ ΤΣΒΑ ΪΧ

Μ ΙΛΤΟ Σ Σ Α Λ Β Α Ρ Λ Η Σ

Θ Α ΪΣ

ΣΥΓΧΥΣΗ Α ΙΣ Θ Η Μ Α ΤΩ Ν

ΤΟ Β Α ΡΟ Σ ΤΗΣ ΤΡΙΧ Ο Φ ΥΪΑ Σ

ΑΧ ΙΑ. Γ ΡΗ Γ Ο ΡΟ ΓΙ ΑΝ ΝΗΣ

ΑΧ ΙΑ. ΓΡ Η Γ Ο Ρ Ο ΓΙ Α Ν ΝΗΣ

ΤΟ ΞΕΝΟ ΚΕ Φ Α Λ Α ΙΟ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔ Α

Τ Α Π Υ Ρ Η Ν ΙΚ Α ΕΡ ΓΟ Σ Τ ΑΣ ΙΑ Θ ΑΝΑΤΟΥ

ΛΑΟ ΥΡΑ ΚΟ ΝΤΙ Τ Ι ΕΙΝ Α Ι Η Ο ΙΚ Ο Λ Ο ΓΙΑ

καί... τό διεθνές ΜΠΕΣΤ-ΣΕΛΛΕΡ

«ΓΟΥΡΟΥΝΙΑ ΜΕ ΦΤΕΡΑ» ιών Ρόκκο καί Άντόνια ★ «ΓΟΥΡΟΥΝΙΑ ΜΕ ΦΤΕΡΑ»

Τό σεξουαλικό καί πολιτικό ήμερολόγιο δύο έφήβων

Σόλωνος 121 - τηλ. 3606597/3619802

γιωργου τ. μεϊμαριδη

άνθρω π οι του θ ε α υ χ ρ ο ν ι κ ά

κέδρος

1980

Τί ζητάτε άπό μιά Τράπεζα;

Κάθε άνθρωπος τής ενεργού οικονομικής δράσεως, κάθε αποταμιευτής βρίσκει στήν 'Εμπορική Τράπεζα τής 'Ελλάδος όλα δσα περιμένει κανείς άπό μιά σύγχρονη Τράπεζα: τό κύρος, τό μεγάλο οικονομικό δυναμικό, τήν πρόθυμη εξυπηρέτηση σέ κάθε τραπεζική εργασία, τις έγκυρες συμβουλές, τήν άπόλυτη έχεμύθεια, τό εύρύ δίκτυο 'Υποκαταστημάτων καί Αύτοκινητοτραπεζών, τό έμπειρο προσωπικό, τις νέες μεθόδους όργανώσεως τού τραπεζικού μηχανισμού, ΓΤ αύτό καί οί φίλοι μας γίνονται όλο καί περισσότεροι. Γι- αύτό καί οί εργασίες μας άνεβαίνουν συνεχώς.

Εκατοντάδες Υποκαταστήματα, δεκάδες Αύτοκινητοτράπεζες, χιλιάδες υπάλληλοι εργάζονται γιά σάς.

te| ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ έμτπστευθεϊτε μ α ς !

Τά νέα βιβλία τού ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗ

οικοηοτοι

Η»noniTiKH ΞΕΝΙΚΗ ΕΞΑΡΤΗΣΗ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 1910 - 1918

Γραφτείτε σ υνδρομητές Ε σ ω τ ε ρ ικ ο ύ Σ π ο υ δ α σ τική * (6 τευχώ ν): 550 δρχ. » (12 τευχώ ν): 1.000 δρχ.

'Α πλή (6 τευχώ ν): 650 δρχ. » (12 τευχώ ν): 1.200 δρχ.

’Ο ργα νισ μώ ν, Τ ρα πεζώ ν, Ιδ ρ υ μ ά τ ω ν (12 τευχώ ν): 1.800 δρχ.

Ε ξ ω τ ε ρ ικ ο ύ

’Ασία Κύπρος Ευρώπη ’Αφρική ’Αμερική Αυστραλία

'Α π λή (6 τευ χ ώ ν): Δο λ. » (12 τευχώ ν): Σπ ο υ δ α σ τ ικ ή * (6 τευ χώ ν): Δολ· » (12 τευχώ ν): Σχολώ ν Β ιβ λ ιο θ η κ ώ ν Ιδ ρ υ μ ά τ ω ν (12 τ ευ χώ ν): * Οί σπουδαστές μέσης, άνώτερης καί άνώτατης έκπαίδευσης γράφονται συνδρομητές μέ τήν έπίδειξη ή τήν άποστολή φωτοτυπίας τής σπουδαστι­ κής τους ταυτότητας ή τής άστυνομικής (άν είναι μαθητές).

ΗΠΑ

20 38

ΗΠΑ

18

33

25 47 22 41

28 52 24 45

29 55 25 47

34 65 30 56

46

54

59

62

72

’ Ε μ β άσ ματα στή δ ιε ύ θ υ ν σ η : Β άσ ω Σ πά θή π ε ρ ιο δ ικ ό «Διαβάζω» Ο μ ήρ ου 34 ’Α θ ή ν α (135)

Συμπληρώ στε τή σειρά Τ ιμή ά π λ ώ ν τ ευ χ ώ ν: 120 δρχ. Τιμή δ ιπ λ ώ ν τ ευ χώ ν: 180 δρχ.

Τώρα καί σε τόμους Κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ ν ο ί τ ό μ ο ι: 1/ 1976-77 2 / 1978 3 / 1979 Α 4 / 1979 Β 5 / 1980 Α 6 / 1980 Β

(τεύχη (τεύχη (τεύχη (τεύχη (τεύχη (τεύχη

1-9): 1.200 δρχ.

10-15): 900 δρχ.

16-21): 900 δρχ.

22-26): 850 δρχ.

27-32): 900 δρχ.

33-37): 850 δρχ.

‘Σέ σπουδαστές έκπτωση 15%

Ζητείστε τους τόμους τού «Διαβάζω» άπό τά γραφεία τού περιοδικού ή, άν μένετε στήν έπαρχία, ζητείστε νά σάς τούς στείλουμε μέ άντικαταβολή. Μπορείτε άκόμα νά ανταλλάξετε τά τεύχη πού έχετε μέ δεμένους τόμους, πληρώνοντας μόνο τή βιβλιοδεσία (240 δρχ. γιά τόν α' τόμο, 180 δρχ. γιά τούς υπόλοιπους).

U B B B IB ΕΜΒΕΒΡΗΣΗ ΊΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Γραφεία: Όμηρον 34, ’Αθήνα (135), τηλ. 360-3011. Διεύθυνση: Περ. Άθανασόπουλος. Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Δημήτρης Δεληπέτρος, Παύλος Πέζαρος, Βασίλης Τσάμης, Ντορίνα Τσοτσορον. Γραμματεία: Βάσω Σπάθή. Διαχεί­ ριση: 'Ηρακλής Παπαλέξης. Διορθώσεις: Πέτρος Στεφανάκης. Σελιδοποίηση: Φονλη Καρύόα-Στασινάκη. Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, 'Υμηττού 219, τηλ. 751-6333. ’Εκτύπωση: Βαλασάκης-Άγγελής Ο.Ε., Ταύρον 21, τηλ.

346-6927. Διαχωρισμός διαφανείων: Δ. Π. Άγγελής, Πειραιώς 1, τηλ.

324-4325. Βιβλιοδεσία: Νικόλαος Κατριβάνος & Σία Ο.Ε., Στυλιανού Γόνατά 48, τηλ. 574-9951. Διανομή: Νέον Πρακτορείου Τύπον.

Τεύχος 42 Μ άιος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1981

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

7

ΔΙΑΛΟΓΟΙ

Γράφουν οί Β. Καλλιπολίτης, Σ. Φασουλάκης καί Μ. Μήτρας καί Μ. Δραγώνα-Μονάχου

8

ΧΡΟΝΙΚΑ

Έξώ φ νλλο Γιώργον Γαλάντη

ΕΚΔΟΤΙΚΑ ΜΕ ΠΛΑΓΙΑ...: Γράφει ό Σπάρος Τσακνιάς Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΓΕΓΟΝΟΤΑ: Γιά τόν I. Ν. Θεοδωρακόπουλο - Τά αιτήματα τών έκδοτων ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ: Ή βιβλιοπαραγωγή τοϋ 1980 - Πρωτεία πνευματικής άνελευθερίας; - Ζητούν βιβλία - Συμπόσιο Νεοελ­ ληνικής Ποίησης ΕΚΔΟΤΕΣ: Παπαζήσης ΑΠ’ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ’Ανταπόκριση τοϋ Θανάση Κατσαμάκα γιά τή Δημοτική Βιβλιοθήκη Λιτόχωρου ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ: ’Ανταποκρίσεις τής Μ. Μαρινέσκου-Χύμου (Βουκουρέστι), τοϋ Μ. Κωνσταντίνου (Μαδρίτη) καί τού Η.

X. Παπαδημητρακόπουλου

11 11 13 14 16 18 20 22

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Γιάννης Τσαρούχης: Ά λλο ξέρω νά διαβάζω κι άλλο συνήθισα νά διαβάζω

26

ΞΑΝΑΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ

Δημήτρης Πλάκας; Ξαναδιαβάζοντας τή «Μαντάμ Μποβαρύ» τού Γουσταύου Φλωμπέρ

32

ΕΠΙΛΟΓΗ

Κεντρική διάθεση: ‘Αθήνα: «Δ ιαβάζω» 'Ομήρου 34 Τηλ. 360-3011 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά & Σία Τσιμισκή 78 Τηλ. 279-720, 268-940 Κύπρος: Πρακτορείο βιβλίου Χρ. Άνδρέον & Σία Ρηγαίνης 64 Λευκωσία

ΔΙΚΑΙΟ: Γράφει ό Δημήτρης Τραυλός-Τζανετάτος ΧΟΡΟΣ: Γράφει ό Άλέξης Κωστάλας ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν ή Νανά Ήσαΐα καί ό Κώστας Γουλιάμος ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οί Κώστας Μαργώνης, Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής καί Νίκος Μακρής ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει δ Άλέξης Ζήρας ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ή Δανάη Μυλωνάκη ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

47 53 55 60 68 72 79

.ΔΙΑΒΑΖΩ ΓΙΑ Π ΑΙΔΙΑ (’Επιμέλεια: Βίτω Άγγελοπούλου)

89

ΚΡΓΓΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

94

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

97

ΑΝΤ.ΛΙΒΑΝΗΣ &ΣΙΑ

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ»

ΖΏΛΩΝΟΣ 94. τηΑ. I 36 10 589

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ Δύο βιβλία - κορυφαία άριστουργήματα - τής νοτιοαμερικάνικης λογοτεχνίας τού ττολυδιαβασμένου Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές - 100 χρόνια Μοναξιάς - καί τού πολυβραβευμένου ΧΟΡΧΕ ΑΜΑΝΤΟ - ΤΕΡΕΖΑ ΜΠΑΤΙΣΤΑ.

6

π ρ ολ ε γό με ν α Σέ δύο έγκυρες ήμερήσιες αθηναϊκές έφημερίδες δημοσιεύτηκαν τόν περασμένο Μάρτη κάποιες διαμαρτυρίες γιά τόν πίνακα τής « Αγοράς τού βιβλίου»· οί περισσότερες μέ ύφος οργίλο, καχύποπτο καί πλήρως συγχυσμένο, οί ύπόλοιπες συγκρατημένες καί πιό φιλι­ κές. Καί γιά τίς μέν καί γιά τίς δέ, άλλά καί γιά δλους τούς άναγνώστες μας, άξίζει, νομίζουμε, νά έπισημάνουμε μερικά στοιχεία τής έρευ­ νας καί νά δώσουμε ορισμένες διευκρινίσεις γιά τόν έπίμαχο πί­ νακα: 1) Τό «Διαβάζω», μέ τήν έρευνα αύτή, δέν έπιχειρει νά συνδέσει τήν έμπορική άξια τών βιβλίων μέ όποιαδήποτε εύσημα ποιότητας. "Αν τό περιοδικό, μέ τήν «’ Επιλογή» καί τό «Παράρτημα», προβάλλει τά κατά τή γνώμη του πιό άξιόλογα καί ένδιαφέροντα βιβλία, μέ τήν «'Αγορά τού βιβλίου» προσπαθεί νά δώσει άπλώς τήν κίνηση τής άγοράς. (Κι αυτό είναι μιά πληροφορία πού, ώς επιθεώρηση τού βι­ βλίου, οφείλουμε νά τήν παρέχουμε.) ’Εξάλλου οί τακτικοί μας άναγνώστες θά έχουν παρατηρήσει άσφαλώς ότι πολλά βιβλία άπ’ όσα έμφανίζονται στήν «’Αγορά» δέν σχολιάζονται ούτε μέ μιά άράδα άπό τούς ύπεύθυνους συνεργάτες καί συντάκτες τού περιοδικού.

2) Τά στοιχεία γιά τόν καταρτισμό τού πίνακα τά συλλέγουμε άπό βιβλιοπώλες, γιατί πιστεύουμε ότι αύτοί είναι καί οί μοναδικοί πού μπορούν νά δώσουν ύπεύθυνη γνώμη γιά τήν κίνηση τών βιβλίων. Αν ρωτούσαμε τούς έκδοτες, θά μάς έδιναν τούς άριθμούς τών άντιτύπων πού διέθεσαν στά βιβλιοπωλεία καί όχι πόσα άντίτυπα τελικά άγοράστηκαν άπό τό κοινό.

3) "Αν ύπάρχει άλλοίωση τής πραγματικής έκδοτικής κίνησης άπό κάποιους βιβλιοπώλες, αύτό ισοσταθμίζεται τόσο άπό τό μεγάλο άριθμό βιβλιοπωλείων στά όποια άπευθυνόμαστε κάθε μήνα όσο καί άπό τήν έναλλαγή τους. ’Έπειτα, ή μέχρι σήμερα πείρα μάς έχει δεί­ ξει ότι γιά νά μπει ένα βιβλίο στήν «’Αγορά» πρέπει νά έχει κίνηση σέ πολλά βιβλιοπωλεία κι όχι σέ ένα, δύο ή τρία.

4) 'Ένα στοιχείο πού φαίνεται νά άγνοοϋν οί άνησυχοϋντες γιά τό ποιά θέση κατέχουν τά βιβλία τους στόν πίνακα, είναι ότι ή άπόσταση άπό τή μία θέση στήν άλλη -πού μεταφράζεται φυσικά σέ άριθμούς άντιτύπων- είναι μάλλον μικρή· κι αύτό, γιατί τά τιράζ στή χώρα μας, όπως όλοι γνωρίζουμε, είναι συνήθως πολύ χαμηλά.

5) Υπενθυμίζουμε ότι ό πίνακας τής «’Αγοράς» δίνει μία κατά προσέγγιση εικόνα τής βιβλιαγοράς. Καί λέμε «κατά προσέγγιση», γιατί δέν έχουμε (κι ούτε είναι εύκολο νά έχουμε) έγκυρες πληρο­ φορίες γιά πωλήσεις βιβλίων άπό φορείς άλλους άπό τά βιβλιοπω­ λεία, π.χ. κομματικούς οργανισμούς, πλασιέ, θρησκευτικές οργανώ­ σεις, καροτσάκια κλπ. Ά λλά θά χρειαστεί νά συνεχίσουμε καί στό έπόμενο τεύχος, άναλύοντας τήν όλη μεθοδολογία τής έρευνά μας, όπως τουλάχιστον έχει άρχίσει νά έφαρμόζεται τούς τελευταίους μήνες (ένοποίηση πινάκων Κέντρου-Περιφέρειας, άποκλεισμός μικρής δυναμικότητας βιβλιοπωλείων κλπ.).

7

δ ιά λ ο γ ο ι Όλα τα γράμματα, πού παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο ένδιαφέρον, δημοσιεύονται είτε όλόκληρα (έφόσον είναι σύντομα) είτε άποσπασματικά (έάν είναι έκτενή). Γιά τά λόγο αύτό, παρακαλοϋνται οΐ άναγνώστες πού μάς γράφουν, νά είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν καί νά σημειώνουν τό πλήρες όνοματεπώνυμο καί τήν άκριβή διεύθυνσή τους. 'Υπενθυμίζουμε ότι γιά νά δημοσιευθεϊ ένα γράμμα, πρέπει νά ’χει φτάσει στά γραφεία τού περιοδικού τουλάχιστον έξι έβδομάδες πριν άπό τήν ήμέρα κυκλοφορίας τού τεύχους.

Συγγραφικά δικαιώματα Αγαπητό «Διαβάζω», Μέ λύπη μου διάβασα στό τεύχος τού Φλεβάρη τήν όργισμένη «άντιδιαφήμισή» μας άπό τόν κ. Κρεμμυδά. Ή οξύτητα τής έπιστολής του 'ίσως έξηγεϊ άπό μόνη της τούς λόγους όχι τής διαφωνίας άλλά τής άπόλυτης έλλειψης έπικοινωνίας μεταξύ μας, πού έμπόδισε καί τήν όλοκλήρωση τής έξόφλησής του. Μιλώ γιά όλοκλήρωση, γιατί άνοίγοντας τά κιτάπια μας βλέπω ότι στις 14/2/77 ήδη ό κ. Κρεμμυδάς πλη­ ρώθηκε γιά 700 άντίτυπα τού βιβλίου του. Γιατί λοι­ πόν νά προκόψει θέμα γιά τόσο άσήμαντα ποσά; Απλώς γιατί κάποια στιγμή καί χωρίς λόγο ό κ. Κρεμ­ μυδάς άποφάσισε ότι είμαστε οί στυγνοί καί θησαυρίζοντες έπιχειρηματίες μέ τούς όποιους δέν πρέπει νά έχει καμιά σχέση. Καί δέν είχε. "Ας μάς έπιτρέψει όμως τήν πολυτέλεια νά θιγόμαστε όταν μάς κατα­ λογίζει έκ τών προτέρων προθέσεις τίς όποιες, άπ’ όσο γνωρίζουμε, ή συντριπτική πλειοψηφία τών συγ­ γραφέων πού συνεργάστηκαν μαζί μας δέ μάς κατα­ λόγισαν ποτέ. Στή «διαφημιστική» μου συνέντευξη έλεγα τήν άλήθεια: ότι στό θέμα τών δικαιωμάτων καί οί έκδο­ τες καί οί συγγράφεις δυσφοροϋν. Άλλά λύση μονό­ πλευρα Ικανοποιητική δέν μπορεί νά δοθεί. Γιά τήν έκδοτική πλευρά θά ήταν εύκολη: νά ίσχύσουν καί στήν 'Ελλάδα όσα Ισχύουν διεθνώς. Άλλά τότε οί συγγραφείς θά ήταν οί παραπονούμενοι. Δέν έπιθυμώ νά άπασχολήσω παραπάνω τό χώρο σας μέ θέματα μπακαλικής, θέλω μόνο νά ύποδείξω ότι σέ παρόμοιες περιπτώσεις θά μπορούσατε νά δώσετε στόν ύπό κατηγορία έκδοτη τή δυνατότητα μιάς ταυτόχρονης άπάντησης - όπως έκανε ή σύν­ ταξή σας στή διπλανή άκριβώς σελίδα. "Ετσι καί τά πράγματα θά διευκολύνατε καί στόν «Εξάντα» θά έπιτρέπατε νά άποβάλει τήν αίσθηση ότι κατά και­ ρούς μπαίνετε κι έσεΐς στή χορεία όσων γιά ποικί­ λους λόγους δέν μάς βλέπουν μέ καλό μάτι. Φιλικά γιά τόν «Εξάντα» Βασίλης Καλλιπολίτης Τζαβέλα 1 Αθήνα (145)

’Επισήμανση παράλειψης Αγαπητό «Διαβάζω», Σχετικά μέ τήν κριτική τού Γ. Μαρκόπουλου στό βιβλίο «Ή παραλοϊσμένη» τού Μ. Πρατικάκη (τεύχος 39) θά ήθελα νά παρατηρήσω τό έξής: θεωρώ τήν παράλειψη τού όνόματος τού συγγραφέα Γιώργου

Χειμωνά (στό σημείο πού ό κριτικός άναφέρεται στίς «θεματολογικές-γλωσσικές καταγωγές» τού Μ. Πρα­ τικάκη) σάν σοβαρό δεοντολογικό σφάλμα, άδιάφορο άν έγινε άπό άμέλεια ή έπιδιώχθηκε σκόπιμα. Μιχαήλ Μήτρας Λονδίνο

Γιά μιά σπάνια έκδοση θέλω νά πώ δυό λόγια γιά τήν πρώτη έφημερίδα πού έκδόθηκε στήν Ανατολή. Πρόκειται γιά τήν έβδομαδιαία γαλλική έφημερίδα Le spectateur oriental (μέ ύπότιτλο Feuille litttraire, critique et commerciale καί άργότερα Journal commercial, poli­ tique et litteraire) πού έβγαινε στή Σμύρνη τά χρόνια τής έλληνικής Έπαναστάσεως. Πρωτάρχισε νά έκδίδεται άπό τόν Tricon στίς 24 Μαρτίου 1821, μέ άρχικό συντάκτη τόν Raffenel, καί συνεχίστηκε άπό άλλους καί τέλος άπό τόν Blaque ώς τίς 29 Δεκεμβρίου 1827. Άπό τόν Απρίλιο ώς τό Σεπτέμβριο 1824 διακόπηκε ή έκδοσή της, άλλά άντί γι’ αύτή βγήκε ή έφ. Le Smyrnien (Ίοόλιος-Σεπτέμβριος 1824,11 τεύχη), πού άποτελεί συνέχεια τού Spectateur oriental. Μετά συνεχίστηκε κανονικά. Άπό τόν Απρίλιο όμως ώς τόν Ιούνιο καί άπό τόν 'Οκτώβριο ώς τό Νοέμβριο 1827 διακόπηκε καί πάλι, άλλά ξαναβγήκε γιά λίγο στό διάστημα Ίουνίου-’Οκτωβρίου καί ΝοεμβρίουΔεκεμβρίου 1827. Τότε σταμάτησε όριστικά, άφού τό τυπογραφείο της κατασχέθηκε άπό τό γάλλο πρό­ ξενο στή Σμύρνη (Mac Farlane, 1828). Ό Blaque εν­ τούτοις συνέχισε τίς έκδοτικές του έπιχειρήσεις μέ τήν έφ. Courrier de Smyrna κ.ά. Τίς σελίδες τού Spectateur oriental κάλυπταν ή πο­ λιτική είδησεογραφία καί άρθρογραφία, οί φιλολογι­ κές έπιφυλλίδες καί (στήν 4η σελίδα) ή έπισκόπηση τής έμπορικής καί ναυτιλιακής κινήσεως. Ή στάση της ήταν συχνά φιλοτουρκική ή μάλλον έξυπηρετούσε τά συμφέροντα τών φραγκολεβαντίνων έμπο­ ρων, γι’ αύτό καί οί είδήσεις περνούσαν άφάνταστα διαστρεβλωμένες στίς στήλες της (Lauvergne, 1826). Μολοντούτο ή σημασία της γιά τήν Ιστορία δέν είναι μικρή, Ιδίως γιά θέματα οικονομικά, διπλωματικά, έπισκοπήσεως τών εύρωπαϊκών άνταγωνισμών στό χώρο τής Ανατολής κ.ά. Τώρα, γιατί τά λέγω -ή μάλλον τά ύπενθυμίζωπρβλ. Αθανασίου Δ. Χατζηδήμου, Βιβλία τής Σμύρ­ νης, Αθήνα 1948, σ. 31-4 καί 36-7- όλα αύτά. Πρώτα πρώτα τό έντυπο αύτό είναι σπάνιο· δεύτερο, σέ κα­ μιά βιβλιοθήκη δέν μπορείς νά βρεις μιά πλήρη σειρά τού Spectateur oriental. Άπό τά σωζόμενα όμως φύλλα στή Γεννάδειο, τό Μουσείο Μπενάκη καί τήν Εθνική Βιβλιοθήκη (μέ τήν προσθήκη ένός φύλλου

άπό αύτά πού βρέθηκαν στά χαρτιά τού Finlay) μπο­ ρεί νά άπαρτισθεϊ ένα πλήρες σώμα (τεύχη 300). Μιά καί τό έντυπο λοιπόν αύτό είναι χρήσιμο καί συγχρό­ νως σπάνιο, θά άξιζε τόν κόπο κάποιο ίδρυμα νά άναλάμβανε τή φωτομηχανική έΠανέκδοσή του (μαζί μέ τόν Smyrnien) μέ μιά κατατοπιστική είσαγωγή (καί ένδεχομένως ένα εύρετήριο). Ή έκδοση θά είχε καί οι­ κονομικό ένδιαφέρον, έλπίζω. "Κδη, πληροφορούμαι, τό θέμα μελετά ό κ. Στάθης Φινόπουλος. Στέριος Φασουλάκης Ρήγα Φεραίου 47 Αθήνα (510)

Σύγχυση άκαδημαϊκή Όπως θά θυμούνται οί άναγνώστες μας, στό τεύχος 40 δημοσιεύτηκε έπιστολή τής κ. Μ. Μονάχου, μ έ τήν όποια έπιχεψούσε νά άντικρούσει κριτική τού συνερ­ γάτη μας κ. Γ. Χριστοδούλου γιά τό βιβλίο «Θεαίτητος». Ό κ. Γ. Χριστοδούλου, οτόν όποιο θέσαμε υπόψη τήν έπιστολή της, μάς έστειλε μακροσκελέστατη άπάντηση, πού φυσικά μάς ήταν άδύνατο νά τή δημοσιεύσουμε όλόκληρη. Ζήτησε λοιπόν τήν άδειά μας νά δημοσιευθεϊ ή έπιστολή του στήν «Έποπτεία». Δέν είχαμε άντίρρηση γιά κάτι τέτοιο, άρκεί όμως νά δημοσιεύονταν τόν Ιδιο μήνα πού θά κυκλοφορούσε τό «Διαβάζω» μέ τήν έπιστολή τής κ. Μ: Μ., ώστε νά συνδέονταν, κατά κάποιο τρόπο, τά δύο κείμενα. Δυστυχώς όμως ή καθυστέρηση τής κυκλοφορίας τού «Διαβάζω» έφερε στή δημοσιότητα πρώτη τήν άπάν­ τηση τού κ. Γ. Χριστοδούλου καί δεύτερη τήν έπι­ στολή τής κ, Μ. Μ. "Οσο γιά τό ότι ή άπάντηση τού κ. Γ. Χριστοδούλου δημοσιεύτηκε στήν «Έποπτεία» μαζί μέ τήν έπιστολή τής κ. Μ. Μ. (τήν όποια έπιστολή είχε στά χέρια του ό συνεργάτης μας), όφείλουμε νά διευκρινίσουμε ότι δέν μάς ζητήθηκε άδεια γιά κάτι

«Έποπτεία», πού είναι γνωστή γιά τίς διαθέσεις της άπέναντι στό συγγραφέα καί στό ίδρυμα στό όποιο έργάζομαι. ”Αν ή κριτική είχε άρχικά δημοσιευθεϊ έκεΐ, δέν θά ύπήρχε περίπτωση νά τή σχολιάσω, γιατί έχω βάσιμους λόγους νά μή θεωρώ σοβαρό τό έν­ τυπο καί τό άγνοώ. Μέ ποιό δικαίωμα λοιπόν «παρα­ χωρήσατε εΰγενώς» δικό μου άδημοσίευτο κείμενο πού προοριζόταν γιά τίς στήλες τών «Διαλόγων» τού «Διαβάζω» στήν «’Αγορά» τής «Έποπτείας», χωρίς τή γνώση καί τήν άδειά μου καί παραπέμπετε τώρα πα­ νηγυρικά έκεϊ γιά τή συνέχεια; Τό Δεκέμβριο μάλιστα πού έδωσα τήν έπιστολή μου πήρα τή διαβεβαίωση, δτι τό κείμενό μου θά δημοσιευθεϊ στό «Διαβάζω» μέσα σέ έξι τό άργότερο έβδομάδες. "Αν ή έπιστολή μου είχε δημοσιευθεϊ έκεϊ όπου προοριζόταν, είχε ίσως δικαίωμα ή «Έποπτεία» νά τή σχολιάσει μέ τό «άγοραϊο» της λεξιλόγιο. Αύτό θά μέ διασκέδαζε κάπως. Κι άν τό πράγμα έπαυε νά είναι διασκεδαστικό, ϋπάρχουν έπί τέλους καί τά δικαστή­ ρια. Εσείς δμως δέν είχατε κανένα δικαίωμα νά βρείτε «εΰτυχή λύση» χωρίς νά μέ ρωτήσετε καί νά ζητήσετε τήν άδειά μου, πού ποτέ δμως δέν θά έδινα γιά τό έντυπο έκεϊνο. Ή δλη άπρέπεια κατεβάζει αύτονόητα τήν ύπόθεση σέ άλλο έπίπεδο άπό τόν έπιστημονικό διάλογο πού είχα στό νοϋ μου όταν άπευθυνόμουνα στό περιοδικό σας, τό όποϊο έκτιμούσα. Γιά τούτο καί δέν μέ άπασχολεϊ τό θέμα ούσιαστικά καί περιορίζομαι νά σημειώσω δτι ό κριτικός μέ τή «σπουδή» του άποδυνάμωσε έντελώς τούς άρχικούς του άφορισμούς. [...] Μυρτώ Δραγώνα-Μονάχου Καί γιά νά τελειώνουμε: 1) Ποτέ δέν βεβαιώσαμε τήν έπιστολογράφο γιά τό τεύχος στό όποιο θά δημοσιεύονταν ή έπιστολή της.

2) Δ έν ύπήρξε δόλος ή άπρέπεια στό άτι δεχτήκαμε νά δημοσιευθεϊ ή έπιστολή τού συνεργάτη μας στήν «Έποπτεία». Μόνη έπιθυμία μας ήταν ό διάλογος.

3) Θλίψη προκαλεϊ ή όλη νοοτροπία τής έπιστολογράφου, ή όποια δέχεται άντίλογο μόνο άπό έντυπα πού έκείνη έπιθυμεϊ.

Κύριε Διευθυντά, Μετά τό μοιραίο γεγονός τού θανάτου τού Ι.Ν.Θ., πού ήλθε λίγο μετά τήν άπαράδεκτη «εύγενή παρα­ χώρησή» σας στήν «Έποπτεία» έπιστολής μου πού άπευθυνόταν στό «Διαβάζω», είχα άποφασίσει νά παραιτηθώ άπό τίς σχετικές νόμιμες ένέργειές μου καί νά μήν καταφύγω ούτε στίς στήλες σας, γιά νά διαμαρτυρηθώ καί νά άποκαταστήσω τήν άλήθεια. [...] Τό σημείωμα όμως πού συνοδεύει τήν παράκαιρη δημοσίευση τής έπιστολής μου καί στό περιοδικό σας μέ ύποχρεώνει άπό σεβασμό στούς άναγνώστες σας νά καταγγείλω τουλάχιστον τά πάρα κάτω: Είναι άνακριβές ότι ή έπιστολή μου δημοσιεύεται στό τεύχος τής «Έποπτείας» τού ίδιου μηνός, άφοϋ δημοσιεύτηκε στό τεύχος της τού Φεβρουάριου, δη­ λαδή ένάμισυ μήνα πριν άπό τήν έκδοση τού δικού σας τεύχους τού Μαρτίου. Ή «λύση» πού «εύτυχώς» βρήκατε γιά τή συνέχιση τού διαλόγου (!) έξυπηρετοΰσε μόνο τόν κριτικό, ίσως έσάς καί κυρίως τήν 9

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ Αγαπητέ φίλε, Χωρίς τυμπανοκρουσίες, χωρίς διαφημίσεις δεκάδων έκατομμυρίων (πού τελικά έαύ πληρώνεις), χωρίς νά ύποτιμάμε τή δυνατότητά σου νά έπιλέξεις ανεπηρέαστα τό καλύτερο κα ί μέ τό βάρος.τής προσφοράς μας στην έπιατήμη πενήντα τώρα χρόνια, αοϋ αυνιστοΰμε τή δεκάτομη <τΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, Μαρξισμός, Κομμουνισμός καί Δυτική Κοινωνίαν. Έργο απαραίτητο δχι μόνο γιά τή βιβλιοθήκη αλλά γιά κάθε μέρα, κάθε στιγμή πού ό μορφωμένος, ύ πολιτικοποιημένος, ό προβληματισμένος πολίτης, άντιμετωπίζει τά τεράστια■προβλή­ ματα πού δημιουργεί ή άέναη πάλη τών δύο συστημάτων (ανατολικού καί δυτικού). Στό ΙΟτομο αύτό έργο έκατοντάδες έπιστήμονες άπό 14 δυτικές χώρες αντιμετωπίζουν κριτικά τή μαρξιστική θεωρία καί πρακτική, διαφωνούν, κρίνουν, συμφωνούν κα ί εντοπίζουν τά σημεία δπου ύπάρχουν βασικές διαφο­ ρές ή όμοιότητες ατά δύο συστήματα. Γιά πρώτη φορά ή άντιπαράθεση τών δύο κόσμων γίνεται σέ έπιστημονικό έπίπεδο έξω άπό προπαγανδιστικά συνθήματα. Τά γνωστότερα όνόματα στόν κόσμο τής έπιστήμης καί τής πολιτικής άπό τόν Brzezinski μέχρι τόν Markuze, άπό τόν Kernig μέχρι τόν Dobb άπαντοϋν σέ καθημερινά καυτά έρωτήματα πού καλύπτουν, σέ 400 μεγάλα λήμ­ ματα καί 5.000 δίστηλες σελίδες μεγάλου σχήματος, δ,τι έχει σχέση μέ Βιολογία, Δίκαιο, 'Εθνολογία, ’Ε κπαίδευ­ ση, Θρησκεία, Ιστορία, Κοινωνιολογία, Λογοτεχνία, -Οικονομία, Πολιτική, Πολεμολογία, Τέχνη, Φιλοσοφία, Φυ­ σική, Ψυχολογία. Στό κάθε λήμμα άντιπαρατίθεται καί άναπτύσσεται ή μαρξιστική κα ί μή μαρξιστική άποψη τού θέματος καί άκολουθεϊ κριτικό συμπέρασμα, πού προκύπτει άπό τή σύγκριση τών δύο μεθόδων ανάλυσης. ’Α κόμη, σημειώνουμε δτι ύπάρχουν γιά κάθε λήμμα έκατοντάδες βιβλιογραφικές παραπομπές πού έπιτρέπουν στόν Αναγνώστη νά Ανατρέξει καί νά ελέγξει τις πρωτότυπες πηγές κα ί νά έμβαθύνει τή μελέτη του. φιλικά ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ

ΕΙΔΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΟΙ ’Εκδόσεις Παπαζήση, γιορτάζοντας τά πενήντα χρόνια έκδοτικης προσφοράς, διαθέτουν σέ δσους προ­ μηθευτούν τή ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ χωρίς καμιά έπιβάρυνση τής τιμής της άπό 5.12.79 μέχρι 5.2.80 ώς 20 βιβλία, άξίας 2.000 (δύο χιλιάδων) δρχ. έντελώς δωρεάν καί μέ άπόλυτα έλεύθερη (πιλογή άπό τόν τιμοκατάλογό μας. Πρός ’Εκδόσεις Παπαζήση ΑΕΒΕ ΝΙΚΗΤΑΡΑ 2, ΑΘΗΝΑ ΤΤ 142 ΤΗΛ.. 3638.020, 3609.150, 3622.196

ΔΕΛΤΙΟ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ’Επιθυμώ νά μοΰ στείλετε, μαζί μέ τή ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ τά παρακάτω βιβλία: II .

12.

13.

14 , 15.

16.

17.

18.

19.

20,

9, 10,

Ο Ν ΟΜ Α ..................................................................ΕΠΩΝΥΜΟ................................................................. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ................................................................................................................................................ Δ/Ν Σ Η ......................................................................................................... ΠΟΛΗ.............................ΤΗΛ. ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

ΕΚΔΟΤΙΚΑ! Ε πειδή ή στήλη συναντά αρκετές δυσκολίες στή συλλογή πληροφοριών, παρακαλοϋνται οί έκδοτες νά μήν παραλείπουν νά μάς ένημερώνουν ταχτικά καί προπαντός ύπεύθυνα γιά τό τί πρόκειται νά έκδώσουν. Γι’ αύτό τό μήνα έτοιμάζονται, όπως πάντα, άρκετά ενδιαφέροντα βιβλία. "Ας ρίξουμε μιά ματιά. Στό χώρο των βιβλίων πού άφορούν τόν σύγχρονο κοινωνικοπολιτικό προβληματισμό πρόκειται νά έκδοθούν σύντομα τά παρακάτω έργα: «Σοσιαλισμός καί κουλτούρα» τού κο­ ρυφαίου μαρξιστή διανοούμενου Άντόνιο Γκράμσι (Στοχαστής), «Ό Γκράμσι καί τό κρά­ τος» τού Μπούτσι Γκλούκσμαν (Θεμέλιο), «’ Επάγγελμα πόρνη» τής Λιλής Ζωγράφου σέ έπανέκδοση (’Αστέρι), «Παιδεία καί πολιτική στήν Ελλάδα» τού Πάνου Πολυχρονόπουλου (Καστανιώτης), «Πολιτική δημοκρατία καί κοι­ νωνική έξουσία» τού Γιώργου Πάσχου σέ 6'

έκδοση (Παρατηρητής) καί «Συλλογικές έργασιακές σχέσεις. Κατοχύρωση συνδικαλιστικών έλευθεριών» τού Γιάννη Κουκιάδη (Παρατηρη­ τής)· Τήν οικονομική βιβλιογραφία θά πλουτίσουν έξάλλου δυό άκόμα τίτλοι: Τό βιβλίο «’Ολο­ κληρωμένες άποδόσεις κτηματολογίου καί φυσικά διαθέσιμα» τού Δημήτρη Ρόκου (Παρατηρητής) καί ή οικονομική μελέτη «Προ­ βλήματα έλληνικής οικονομίας» τής Μαρίας Δεληβάνη (Παρατηρητής). Πλούσια προβλέπεται καί ή έκδοτική παρα­ γωγή γιά τούς φίλους τής λογοτεχνίας. ’ Επι­ σημαίνουμε τά μυθιστορήματα: «Τρανσατλαντίκ» τού πολωνοϋ συγγραφέα Βίτολντ Γκόμ-

ΜΕ ΠΛΑΓΙΑ... Δημοκρατία καί βιβλίο Κάθε προσπάθεια γιά έκδημοκρατισμό των μαζικών μέσων έπικοινωνίας μοϋ φαί­ νεται σκέτη ματαιοπονία. Βεβαίως μπορεί, καί πρέπει, νά βελτιωθεί ή σημερινή κατά­ σταση- βεβαίως καί είναι δυνατό νά γίνει ή τηλεόραση έκφραση μιάς πολυκομματικής πολιτείας. Ή τηλεόραση όμως, άπό τήν ίδια της τή φύση, άπό τό υψηλό κόστος έγκατάστασης καί λειτουργίας της, θά είναι πάντα όργανο κάποιου ή κάποιων κέντρων έξουσίας. Τό ίδιο, ως ένα βαθμό, ισχύει καί γιά τόν κινηματογράφο. ΟΙ έφημερίδες, ήδη όργανα μεγάλων δημοσιογραφικών συγ­ κροτημάτων ή κομματικών μηχανισμών, τείνουν, γιά νά έπιβιώαουν, νά ύπαχθοϋν κάτω άπό τόν έλεγχο άκόμα μεγαλύτερων οικονομικών μονάδων. Έ φημερίδες διε­ θνούς κύρους, όπως οί «Τάιμς» τού Λονδί­ νου, ή θά πουληθούν σέ τεράστια οικονο­ μικά συγκροτήματα ή θά κλείσουν. Τά πρά­ γματα δείχνουν πώς θά γίνεται όλο καί δυσκολότερο γιά μιά «μικρή προσωπική φωνή», καθώς θά ’λεγε ή Ντόρις Λέσινγκ,

νά περάσει μέσα ά π ’ αύτά τά κανάλια. Καί πάντα μέσα άπό έλέγχους, αύτοελέγχους, φίλτρα, σκοπιμότητες, στενοκεφαλιές, συμφέροντα... Τό βιβλίο παραμένει τό δημοκρατικότερο μέσο έπικοινωνίας. Τό σχετικά χαμηλό κό­ στος παραγωγής του έπιτρέπει σέ μικρές ομάδες, άκόμα καί μεμονωμένα άτομα, νά έκφράζουν άνεξέλεγκτα τις ιδέες τους, τά συναισθήματά τους, τό γούστο τους. Όσοι νοιάζονται γιά τή μοίρα αύτής τής «μικρής προσωπικής φωνής» μέσα στό βιομηχανικό μας μεσαίωνα καί τή μαζοποιημένη κοινω­ νία του, όσοι, μέ άλλα λόγια, ένδιαφέρονται γιά μιά ούσιώδη δημοκρατική λειτουργία, καλά θά κάνουν νά στρέψουν τήν προσοχή τους πρός τήν κατεύθυνση τού βιβλίου. Κάθε προσπάθεια γιά τήν ένίσχυση καί διάδοση τού βιβλίου μού φαίνεται λιγότερο δονκιχοτική άπό όποιαδήποτε άπόπειρα άλωσης τών τηλεοπτικών φρουρίων τής έξουσίας. Τής όποιααδήποτε έξουσίας. ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΑΚΝΙΑΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΑ

προβιτς, πού είναι ήδη γνωστός στή χώρα μας άπό παραστάσεις θεατρικών του έργων ("Ακμών), «Μπέλ-άμί» τού Γκύ ντέ Μωπασάν (Ήριδανός), «Σάλκα-Βάλκα» τού ίσλανδοϋ νομπελίστα Χάλντορ Λάξνες (Ήριδανός), «'Ο ’ Ιούδας ό Ίσκαριώτης» τού Λεωνίδα Άντρέγιεφ (Ήριδανός), «Μέρες μέσα στό σκοτάδι» τού Στέλιου Ξεφλούδα (Φιλιππότης), «Ό θάνα­ τος λεγόταν Έγκελχεν» τού Λατισλάβ Μνάτσκο (Θεμέλιο), « Αλλάζουμε;» τής Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ (Θεμέλιο), «Οί μεγεμένοι αύλοί» τού Ί6 ο Άντριτς (Θεμέλιο), «Τά κορίτσια τής Έρεχθείου» τής Ιω άννας Καρατζαφέρη (Καστανιώτης), «’Έξωση» τού Φώντα Κονδύλη, σέ έπανέκδοση (Καστανιώτης), «Γιά νά γίνεις μεγάλος» καί «Υπέρ τών ζώντων» τής ’Έλλης Αλεξίου, σέ έπανέκδοση (Καστανιώτης), καί «Τά δρια» τής Γαλάτειας Σαράντη, έπίσης σέ έπανέκδοση (Εστία). ’ Επίσης έπισημαίνουμε τή συλλογή διηγημά­ των «’Όμορφος κόσμος ήθικός» τού τσέχου Γιάροσλαβ Χάσεκ (Καστανιώτης), «Τό ήσυχο νησί» τού Ντίμιταρ Κορούτζιεφ (Καστανιώτης), «Τά δίνουν τ’ άρματα;» τού Πέτρου Πεντελικοϋ (Μνήμη), «Τό άγόρι τής κυρά Λένης καί άλλα διηγήματα» τού Γκυστάβ Γκιέγερσταμ (Ήριδανός), «Διηγήματα μετά τό Δεκέμβρη» τού Άνδρέα Κέδρου (Καστανιώτης), καί «Ό γάμος, ή διαθήκη καί οί έρωτες» τού Γιάννη Νεγρεπόντη (Εστία). Επισημαίνουμε άκόμα γιά τούς φίλους τής ποίησης: έναν τόμο μέ άνέκδοτα ποιήματα καί γράμματα τού "Αγγέλου Σικελιανοΰ σέ έπιμέλεια Βιθέτ Κακλαμάνη (Εστία), τόν 7ο τόμο τής «Παγκόσμιας ιστορικής άνθολογίας τής ποιήσεως» τού "Αρη Δικταίου (Γκοβόστης), τήν ποιητική άνθολογία «Ελληνοτουρκική συνύ­ παρξη στή σύγχρονη ποίηση» τού Μάκη Άποστολάτου (Καστανιώτης), καί τήν πρωτότυπη «’Ερωτική ποιητική άνθολογία» τού Άνδρέα Άγγελάκη, δπου άνθολογοϋνται ποιητές άπό δλο τόν κόσμο (Καστανιώτης). Θά κϋκλοφορήσουν έξάλλου σύντομα οί με­ λέτες: «Ή ποίηση τής ζωής» τής Κλεοπάτρας Λεονταρίτου, πού είναι άφιερωμένη στό έργο τού Νίκου Καζαντζάκη (Θεμέλιο), καί «Είσαγωγή στόν Όμηρο» τού Φάουστο Γκουντίνο, σέ μετάφραση τού φιλόλογου Γεράσιμου Βανδώρου (Παπαδήμας). ΓΓ αύτό τό μήνα άναγγέλλονται έπίσης: ένας τόμος μέ λογοτεχνικά καί φιλοσοφικά δοκίμια τού Χόρχε Λούις Μπόρχες πού έχει τίτλο «’ Εκλογή άπό δοκί­ μια» (Άκμων) καί ένα «Αφιέρωμα στόν ’Αλέ­ ξανδρο Παπαδιαμάντη» μέ άρθρα καί κριτικές γιά τό έργο του άπό τό περιοδικό «Νέα Εστία» (Εστία).

Στόν τομέα τού παιδικού βιβλίου πρόκειται νά έκδοθούν σύντομα τά παρακάτω λογοτε­ χνικά έργα: «Ό Ά λ κ η ς ό ψεύτης» τού Φώντα Λάδη (Καστανιώτης), «Πέντε Σταμάτηδες κι έξι Γρηγόρηδες» τής ’Ιωάννας Σαραβάνου (Κα­ στανιώτης), «Τό ταξίδι τού Γιαννάκη στό χωριό τού παππού» τού Μπόχουμιλ Ρζίχα (Μνήμη), «Ό Τσάρλυ καί τό έργοστάσιο σοκολάτας» τού άγγλου συγγραφέα Ρόαλ Ντάλ (Μετόπη), «Τό μαύρο μαργαριτάρι» τού βραβευμένου μέ τό βραβείο Άντερ σ εν άμερικανοΰ συγγραφέα Σκώτ Ό ο υ Ντέλ (Μετόπη) καί τό «Είδα καί άκουσα στήν Κνωσό» τής ’Έλλης "Εμκε (Εστία). Γιά τούς άναγνώστες αύτοβιογραφικών βι­ βλίων έτοιμάζεται ή «Αύτοβιογραφία» τού Βλαδίμηρου Μαγιακόφσκυ (Θεμέλιο), ένώ στό χώρο τών βιβλίων μέ προσωπικές μαρτυρίες θά κυκλοφορήσει σύντομα τό έργο «Βαρύτατο τίμημα», πού άναφέρεται στή δίκη τού Νίκου Μπελογιάννη καί τών συντρόφων του (Δω­ δώνη). Γ ιά γονείς, έκπαιδευτικούς άλλά καί γιά δσους ένδιαφέρονται γιά θέματα παιδαγωγι­ κής πρόκειται νά έκδοθούν αύτό τό μήνα: τό βιβλίο «Κείμενα καί στοχασμοί ένός δασκά­ λου» τού Κώστα Δεμερτζή (Φιλιππότης), τό έργο «Πώς νά βοηθήσετε τό παιδί σας ν ’ άναπτυχθεϊ» τής Ζενεβιέβ Πέιντερ (Καστανιώτης) καί τό βιβλίο «Προετοιμάστε τό παιδί σας γιά τό σχολείο» τού Ντουόν Ρισάρ (Καστανιώτης). Στή σειρά «Θέατρο» πού έδώ καί χρόνια έχουν καθιερώσει οί έκδόσεις «Δωδώνη», έτοιμάζονται τά θεατρικά έργα: «Στό βυθό» τού Μαξίμ Γκόρκυ σέ μετάφραση Γιώργου Σεβαστίκογλου καί «Ιστορική έξόντωση» τού Νί­ κου Ζακόπουλου. Τέλος, πρόκειται νά κυκλοφορήσουν αύτό τό μήνα: τό βιβλίο «’Εκπαίδευση πολιτικού μη­ χανικού», πού βασίζεται στά πρακτικά ένός πρόσφατου συνεδρίου τών πολιτικών μηχανι­ κών (Παρατηρητής), τό έργο «Ψυχολογία τής νόησης» τού κορυφαίου έπιστημολόγου Ζάν Πιαζέ (Καστανιώτης), ή λαογραφική μελέτη «Παλιά χριστουγεννιάτικα ήθη κι έθιμα άπ’ δλη τήν Ε λλάδα - Τό δωδεκάμερο τών Χριστου­ γέννων» τού Κώστα Καραπατάκη, σέ έπανέκ­ δοση (Παπαδήμας Δ.), καί ένας τόμος μέ τά ύλικά ένός σεμιναρίου τής «'Ένωσης Πανεπι­ στημιακών Δυτικής Εύρώπης» πού έχει τίτλο «Επιστημονική "Ερευνα καί Πανεπιστήμιο Ε λλάδα καί Εύρώπη» (Παρατηρητής).

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ! Τό Μάρτιο αγοράστηκαν περισσότερο τά έξης βιβλία: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

Μαρί Καρντινάλ: Έγώ καί «αύτό» (Κέδρος) Μάρως Δούκα: Ή άρχαία σκουριά (Κέδρος) Όριάνα Φαλάτσι: 'Ένας άντρας (Εξάντας) Γούντυ "Αλλεν: Χωρίς φτερά (Όδυσσέας) Πηνελόπης Δέλτα: Πρώτες ένθυμήσεις (Έρμης) Δημήτρη Μυράτ: Αγαπημένα πρόσωπα καί ιδέες (Εστία) Γιώργου Σκούρτη: Μιά φορά ήταν ένας μόνος του (Κέδρος) Σπύρου Πλασκοβίτη: Ή πόλη (Κέδρος) Τσάρλς Μ πουκόφσκι: Ερωτικές ιστορίες καθημερινής τρέλας (Όδυσσέας) ’Αρθούρου Ρεμπώ: Ε κλάμψεις (Ή ριδανός) Δημήτρη Σαρλή: Οί πολιτικές πλευρές τής ένταξης τής Ε λλάδας στήν ΕΟΚ (Σύγχρονη Ε ποχή) 12. "Αγγέλου Σικελιανοϋ: Γράμματα στήν "Αννα (Ίκαρος) Ο πίνακας αυτός καταρτίστηκε μέ βάση τά στοιχεία πού μάς παραχώρησαν τά έξης 40 βιβλιοπωλεία άπ’ όλη τήν Ελλάδα: Β. Άχνάντης, Βασιλέως Πανός 8, Λάρισα 9 Αίολος, Σόλωνος 114, Αθήνα 9 Αιχμή, X. Τρικούπη 50, ’Αθήνα 9 Δ. Άλμπάνης, Πλατεία Δημοκρατίας, ’Αγρίνιο 9 'Ανταίος, X. Τρικούπη 14, 'Αθήνα 9 Δ. ’Αντωνίου, Βασ. Σοφίας 22, Πτολεμαΐδα 9 Μ. Άπέργη-Ξηροϋ, Παπαδιαμάντη 1, Κηφισιά 9 ’Αριστοτέλης, Πανεπιστημίου 34, Αθήνα 9 "Ατριον, X. Τρικούπη 24, Αθήνα 9Α.&Ν. Βασιλικός, Βασ. Κων/νου 10, Κομο­ τηνή 9 Γνώση, Γρηγορίου Αυξεντίου 26, ’Αθήνα 9 Γρηγόρης, Σόλωνος 71, Αθήνα 9 Δωδώνη, ’Ασκληπιού 6, Αθήνα 9 Ένδοχώρα, Σόλωνος 62, ’Αθήνα 9 'Επιλογή, Ίπποκράτους 158, ’Αθήνα 9 Εστία, Σόλωνος 60, ’Αθήνα 9 Μ. Καρδαμίτσα, Ίπποκράτους 8, ’Αθήνα 9 Κέδρος, Γενναδίου 6, Αθήνα 9 Γ. Κλάδος, Πλατεία Έλευθ. Βενιξέλου, Ηράκλειο Κρήτης 9 Αφοί Κωνσταντινίδη, Έγνατίας 125, Θεσσαλονίκη 9 ’Αφοί Κωσταράκη, Ίπποκράτους 2, Αθήνα 9 Σ. Λαμπρικίδης, Ίφικράτους 4, ’Αθήνα · Libro, Πατριάρχου ’Ιωακείμ 8, Αθήνα · Σ. Μάστορας, Παλαιολόγου 100, Κέρκυρα 9 Μήνυμα, Σόλωνος 83, 'Αθήνα 9 Μιχαλόπουλος, Έρμου 75, Θεσσαλονίκη 9 Μόλχο, Τσιμισκή 10, Θεσσαλονίκη · Ε. Μπαρμπουνάκης, Ά ριστοτέλους 4, Θεσ­ σαλονίκη · Αφοί Μποστάνογλου, Κολοκοτρώνη 92, Πειραιάς 9 Δ. Παπαδήμας, Ίπποκράτους 8α, ’Αθήνα 9 Πλέθρον, Τοσίτσα 1, ’Αθήνα 9 Προμηθεύς, Έρμου 75, Θεσσαλονίκη 9 Ρόμβος, Καψάλη 6, ’Αθήνα 9 I. Σιδέρης, Σταδίου 44, ’Αθήνα 9 Σύγχρονη Εποχή, Ακαδημίας 78, ’Αθήνα 9 Συνεργατική, Σίνα 7, ’Αθήνα 9 'Αφοί Τολίδη, Σόλωνος 71, Αθήνα 9 Φωλιά τού Βιβλίου, Πανεπιστημίου 25, Αθήνα 9 Χνάρι, Κιάφας 7, ’Αθήνα 9 Ε. Ψαρράς, Ιπποδρομίου 10, Θεσσαλονίκη.

Στό έπόμενο τεύχος

•

•

Ελληνική βιβλιογραφία πολεοδομίας

Κυκλοφορεί τόν Ιο ύ ν ιο

•

Ή μέχρι τό 1800 έλληνική βιβλιογραφία

Συνέντευξη τού Τάκη Σινόπουλου

13

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Γιά τόν I. Ν. Θεοδωρακόπουλο "Ενας άπό τούς πιό γνωστούς πανεπιστημια­ κούς δασκάλους καί άκαδημαϊκούς, δ ’ Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, έφυγε άπό τή ζωή στις 21 τού περασμένου Φλεβάρη. Ό ’ Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος γεννήθηκε στό Βασσαρά τής Σπάρτης τό 1900 καί σπού­ δασε φιλοσοφία στά πανεπιστήμια τής Βιέννης καί τής Χαϊδελβέργης. Αρχισε τήν πανεπιστη­ μιακή του καριέρα στά 25 του χρόνια (διδά­ κτορας τής φιλοσοφίας στό πανεπιστήμιο τής Χαϊδελβέργης), ένώ τήν ’ίδια έποχή έγραψε καί τίς δύο πρώτες του διατριβές, οί όποιες θεω­ ρούνται κλασικές στό είδος τους. Ή πρώτη άφοροϋσε τήν πλατωνική διαλεκτική τού «εί­ ναι» καί ή δεύτερη τήν έννοια τής ψυχής στόν Πλωτίνο. Ά π ό τό 1929 μέχρι τό 1940 εκδίδει μαζί μέ τόν Π. Κανελλόπουλο καί τόν Κ. Τσάτσο τό ένδεκάτομο «Άρχεΐον τής φιλοσοφίας καί θεω­ ρίας τών έπιστημών», ένώ ήδη άπό τό 1930 γί­ νεται ύφηγητής στό Πανεπιστήμιο τής Θεσσα­ λονίκης. Λίγο πριν άπό τόν πόλεμο διορίζεται καθηγητής στή Φιλοσοφική Σχολή τού Πανεπι­ στημίου ’Αθηνών, καί τό 1960 έκλέγεται μέλος τής ’Ακαδημίας. Ό Ίωάννής Θεοδωρακόπουλος άνέπτυξε πλούσια συγγραφική δραστηριότητα. ’Ανάμεσα λοιπόν στά πάμπολλα έργα του ξεχωρίζουν ή «Φιλοσοφίά τής τέχνης» (1929), «Ό πνευματι­ κός άνθρωπος» (1935), τό «Σύστημα φιλοσοφι­ κής ήθικής» (1947), τά «Μαθήματα Ιστορίας

I. Ν. Θεοδωρακόπουλος τής φιλοσοφίας τών Ελλήνων» (1955), «Πλά­ των - Πλωτΐνος - ’Ωριγένης» (1959), τά «Μα­ θήματα φιλοσοφίας τής Ιστορίας καί τού πολι­ τισμού» (1960), τό «Φιλοσοφία καί θρησκεία» (1961), «Τά σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα» (1966), καί τό «Φιλοσοφία καί ζωή» (1967). Δημοσίευσε έπίσης πολλές μελέτες σέ περι­ οδικά κι έγκυκλοπαίδειες, ένώ τό τελευταίο του βιβλίο, μέ φοιτητικές άναμνήσεις άπό τή Χαϊδελβέργη, κυκλοφόρησε άπό τίς έκδόσεις τής «Εστίας» ένα μόλις μήνα πριν άπό τό θά­ νατό του.

Τά αιτήματα τών εκδοτών Σέ συνέντευξη τύπου πού διοργάνωσε ό «Πανελλήνιος Σύνδεσμος ’ Εκδοτών Βιβλίου» τόν περασμένο Μάρτη ό έκδοτικός κόσμος τής χώρας έπεσήμανε γιά μιά άκόμα φορά τά άλυτα προβλήματα τού βιβλιεμπορίου κι έκανε μιά σειρά προτάσεις γιά τήν προώθηση καί τή λύση τους. ΟΙ έκπρόσωποι τού Συνδέσμου, άφοϋ άναφέρθηκαν συνοπτικά στά βασικά προβλήματα τής έλληνικής θιβλιοπαραγωγής καί τής άγοράς τού βιβλίου, τόνισαν ιδιαίτερα τήν άνάγκη τής χάραξης καί τής ένεργοποίησης άπό τήν πλευρά τής πολιτείας μιάς έθνικής πολιτικής βιβλίου καί έπεσήμαναν ορισμένα μέτρα πού ή λήψη τους θά βοηθούσε άποτελεσματικά τήν προώθηση τού βιβλίου στή χώρα μας. Τά μέ-

14

τρα αύτά είναι, κατά τή γνώμη τους, τά έξής: • Θέσπιση δραστικών κινήτρων γιά τήν ποιο­ τική καί ποσοτική άνάπτυξη τής βιβλιοπαραγωγής καί τή διεύρυνση τής θεματολογίας σέ περισσότερους τομείς τής έπιστήμης καί τής γνώσης (ειδικά κίνητρα γιά τήν ένίσχυση τών έπενδύσεων σέ έκδόσεις, χαμηλότοκα δάνεια στις έκδοτικές έπιχειρήσεις, κλπ.).

• Συνέχιση τού καθεστώτος τής άτέλειας χάρτου βάσει τού Προεδρικού Διατάγματος 381/1977.

• ’Ανάπτυξη καί διεύρυνση τού θεσμού τών κρατικών καί άλλων βραβείων, τών τιμητικών διακρίσεων, χρηματικών έπιχορηγήσεων κλπ.

• Καθιέρωση περισσότερων διαφωτιστικών έκπομπών άπό τά τηλεοπτικά μέσα καί τή ρα­

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

διοφωνία, καθώς καί ειδικές δημοσιεύσεις στόν τύπο μέ άνάλογο περιεχόμενο.

• Ειδικό μειωμένο τιμολόγιο γιά τίς διαφημί­ σεις βιβλίων σέ δλα τά μέσα μαζικής ένημέρωσης.

• Ίδρυση σχολών έκπαίδευσης έκδοτων, πωλητών καί τεχνιτών βιβλίου.

• Δημιουργία βιβλιοθηκών στά έργατικά κέν­ τρα καί στά άντίστοιχα κέντρα τού έξωτερικοϋ όπου ζοΰν καί έργάζονται έλληνες μετανά­ στες.

• Υποχρεωτική δημιουργία βιβλιοθηκών σέ όλά τά δημόσια καί ιδιωτικά σχολεία, στούς δήμους καί τίς κοινότητες τής χώρας. ’ Επίσης στούς γεωργικούς συνεταιρισμούς καί τίς ένώσεις τους, στις τεχνικές καί άλλες σχολές καί στά διάφορα Ινστιτούτα.

• Διαφώτιση γιά τό βιβλίο στά σχολεία όλων τών βαθμιδών τής έκπαίδευσης καί καθιέρωση ειδικού μαθήματος βιβλιοθηκονομίας, στά πλαίσια τού όποιου θά καλλιεργείται στούς νέους ή άγάπη γιά τό βιβλίο.

• Εκθέσεις βιβλίου στά άστικά κέντρα καί τήν έπαρχία, χρηματοδοτούμενες άπό τό κρά­ τος μέσω ειδικού οργανισμού, ό όποιος θά άναλαμθάνει καί τή διοργάνωσή τους.

• Ειδικό τιμολόγιο διακίνησης βιβλίου μέ τά κρατικά μεταφορικά μέσα (Ο.Σ.Ε., Ο.Α., ΕΛ.ΤΑ. κ.ά.).

• "Εκδοση άπό τό Υ πουργείο Πολιτισμού καί 'Επιστημών έπίσημου βιβλιογραφικού δελτίνου μέ συχνή καί συστηματική ένημέρωση.

• Προγραμματισμός μιάς εύρύτατης μετα­ φραστικής έργασίας μέ δαπάνες καί εύθύνη τού 'Υπουργείου Πολιτισμού καί 'Επιστημών, γιά τή μεταφορά τής ελληνικής πνευματικής κληρονομιάς στις σπουδαιότερες εύρωπαϊκές γλώσσες. Ό Σύνδεσμος τών ’ Εκδοτών εχει πραγματο­ ποιήσει τόν τελευταίο καιρό μιά σειρά διαβή­ ματα σέ διάφορα ύπουργεΐα καί δημόσιες ύπηρεσίες, μέ σκοπό νά κάνει γνωστές τίς άπόψεις του στούς άρμόδιους φορείς καί νά συνεργαστεί μαζί τους γιά τή σωστή άντιμετώπιση τών προβλημάτων τους. Στά πλαίσια αύτής τής προσπάθειας οί έκδο­ τες έξέθεσαν ήδη τίς άπόψεις τους στόν πρω­ θυπουργό καί τού ύπέβαλαν τήν πρότασή τους γιά τήν καθιέρωση έθνικής πολιτικής βιβλίου, μαζί μέ τήν πρόταση τής δημιουργίας ένός κατάλληλου φορέα πού θά χειρίζεται ένιαϊα όλα τά θέματα τού βιβλίου. Σάν άφετηρία μά­ λιστα τής έθνικής πολιτικής βιβλίου οί έκδο­ τες θεωρούν τή σύγκληση μιάς εύρείας σύ­ σκεψης ύπουργών, ύπηρεσιακών παραγόντων καί έκπροσώπων τού έκδοτικοϋ κόσμου, οί

όποιοι θά χάραζαν άπό κοινού τούς στόχους καί τίς κατευθύνσεις αύτής τής πολιτικής, κα­ θώς καί τρόπους άποτελεσματικής ύλοποίησής της. Ά ς σημειω θεί έδώ ότι, μέ στόχο τή μελέτη καί τή λύση τών προβλημάτων τού βιβλίου, έχουν ήδη συσταθεΐ στό Υ πουρ γείο Πολιτι­ σμού καί ’ Επιστημών δύο γνωμοδοτικές έπιτροπές: Ή «’Επιτροπή Βιβλίου» καί ή «Κλαδική ’ Επιτροπή Βιβλίου» Στήν πρώτη συμμετέχουν οί Ά λέξης Δημαράς, Λίνα Κάσδαγλη, Σταύρος Καστόρας, Τάσος Παπαναστασίου, Άλέξης Πολίτης, Πανταζής Τερλεξής, Γιώργος Θη­ βαίος καί Περ. Άθανασόπουλος. Στή δεύτερη συμμετέχουν έκπρόσωποι τών έκδοτών καί βι­ βλιοπωλών. Σύμφωνα μέ πληροφορίες μας, ή πρώτη έπιτροπή άρχισε ήδη τό έργο της καί αύτό τόν καιρό άσχολεΐται μέ τή διαμόρφωση σταθερών κριτηρίων πού θά ισ χύουν γιά τή χρηματοδό­ τηση δημοτικών, κοινοτικών καί σωματειακών βιβλιοθηκών, καθώς καί γιά τήν ίδρυση νέων δημοσίων.

ίχρόνομς» ^ ο ύ ς ^ ίΛ Α λ ό ν ^ ς ν ^ θ ο Ο ν . Τ -Ι0 η .Μ .3 6 ·^ 0 2 |τ Ρ 5 ίω Τ > ί

(/νΑ £Τ ρ>·3 ί

flfiSS»

15

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ Ή βιβλιοπαραγωγή τοϋ 1980 "Οπως καί πέρυσι, έτσι καί φέτος σας παρου­ σιάζουμε τήν έξέλιξη τής έκδοτικής κίνησης τό 1980, σέ σύγκριση μέ έκείνη των προηγού­ μενων χρόνων, δπως προκύπτει άπό τά Βι­ βλιογραφικά Δελτία τού «Διαβάζω». Σάς παραθέτουμε λοιπόν ένα στατιστικό πίνακα τών διαφόρων κατηγοριών βιβλίων πού προτί­ μησαν νά έκδώσουν τά πέντε τελευταία χρό­ νια οί έλληνες έκδοτες, μαζί μέ τήν ποσο­ στιαία συμμετοχή αύτών τών κατηγοριών στή συνολική βιβλιοπαραγωγή κάθε χρόνου: Κατηγορία 1976 1977 1978 1979 1980 Γενικά έργα 1,4 1,0 1,2 1,0 1,6 4,4 4,4 Φιλοσοφία 5,8 4,5 3,5 2,4 2,3 Ψυχολογία 2,3 1,4 1,9 2,6 Θρησκεία 3,2 2,3 3,1 1,9 Κοινωνικές 18,4 16,2 21,3 18,5 έπιστήμες 23,0 0,8 Γλώσσα 1,8 1,5 1,3 1,0 Φυσικές καί θετικές 3,4 2,3 έπιστήμες 2,6 2,9 1,9 2,4 3,8 3,6 2,6 3,3 Τέχνες 53,2 51,3 52,5 Λογοτεχνία 40,8 43,8 Γεωγραφία 2,0 1,6 1,3 1,2 1,1 9,5 10,2 15,8 , 13,9 11,7 'Ιστορία ’Αθλητισμός, 1,6 0,7 1,0 χιούμορ κλπ. 0,8 1,1 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Σύνολο

Ας σημειωθεί ότι οί μεταφράσεις ξένων συγγραφέων άντιπροσωπεύουν τό 29,4% τής συνολικής έκδοτικής παραγωγής τού 1980, ένώ τόν προηγούμενο χρόνο τό ποσοστό τους έφτανε τό 32,1%. (Στίς μεταφράσεις περιλαμ­ βάνονται καί οί άποδόσεις στή νεοελληνική τών έργων τής άρχαίας έλληνικής καί λατινι­ κής γραμματείας.)

Πρωτεία πνευματικής ανελευθερίας; Στίς 13 ’Απριλίου θά δικάζονταν στό Τριμελές Έφετεϊο ό συγγραφέας Ή λίας Πετρόπουλος καί ό έκδοτης Γιάννης Δουβίτσας γιά τό κατασχεθέν πρίν άπό 16 περίπου μήνες βιβλίο τού

16

πρώτου «Έγχειρίδιον τοϋ καλού κλέφτη». "Οπως είναι γνωστό, πρωτοδίκως είχαν καταδι­ καστεί σέ ποινή φυλακίσεως 18 μηνών καί σέ πρόστιμο 50.000 δραχμών, τόσο ό συγγραφέας όσο καί ό έκδοτης, τό δέ βιβλίο όδηγήθηκε στήν «πυρά», όπως άλλωστε καί τόσα άλλα βι­ βλία τελευταία. Ή ποινή μάλιστα πού έπιβλήθηκε πρωτοδίκως έχει σάν άποτέλεσμα τήν όριστική άπομάκρυνση άπό τή χώρα μας τοϋ Η. Πετρόπουλου - ό όποιος ήδη ζει, έδώ κι άρκετά χρόνια, στό Παρίσι- ένώ διαγράφεται στόν όρίζοντα ό κίν­ δυνος νά όδηγηθεϊ στίς φυλακές ό έκδότης Γ. Δουβίτσας. Δυστυχώς ή περίπτωση τών Η. Πετρόπουλου καί Γ. Δουβίτσα δέν είναι μεμονωμένη. Κι άν συνδυαστεί μέ τίς τόσες άλλες διώξεις, π.χ. κατά Σάντ - «Εξάντα» κ.ά., έμφανίζει τή' δη­ μοκρατία μας νά διεκδικεΐ, μέσα στήν Εύρωπαϊκή Κοινότητα, τά πρωτεία τής πνευματικής άνελευθερίας. Κάτι πού φυσικά δέν κολακεύει καθόλου τή χώρα μας, «χώρα τού πνεύματος» άφ’ ένός καί τής Εύρώπης άφ ’ έτέρου...

Ζητούν βιβλία Ό 'Ε κπολιτιστικός Σύλλογος Μεσολόγγου Κο­ ζάνης άποφάσισε νά δημιουργήσει δανειστική β ιβλιοθήκη στό χωριό, καί ζητάει άπό όσους έχουν βιβλία πού δέν τούς χρησιμεύουν, πιά, νά τά στείλουν. Ή διεύθυνσή τους είναι: ’ Εκπολιτιστικός Σύλ­ λογος Μεσολόγγου, Κοινότητα Μεσολόγγου Κοζάνης.

Συμπόσιο Νεοελληνικής Ποίησης Στίς άρχές 'Ιουλίου θά γίνει στήν Πάτρα τό πρώτο Συμπόσιο Νεοελληνικής Ποίησης, πού οργανώνεται ύπό τήν αιγίδα τοϋ Πανεπιστη­ μίου Πατρών. Στήν οργανωτική έπιτροπή τοϋ συμποσίου συμμετέχουν οί Κ. Γεωργουσόπουλος, Α. Δημαρόγκωνας, Α. Δρουκόπουλος, Δ. Καρατζάς, Κ. Λογαράς, Μ. Μερακλής, Ε. Μπαλούμης, Α. Μπελεζίνης, Α. Σισσούρας καί Σ. Σκαρτσής. Τό πρόγραμμα τών εισηγήσεων τοϋ συμποσίου έχει ώς έξής: Α 'ή μ έ ρ α Α ' συνεδρίαση: Τό στίγμα τής πρώτης μεταπο­ λεμικής ποιητικής γενιάς. Εισηγητές: Γιώργος

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Σαββίδης - Νόρα Άναγνωστάκη. Πρόεδρος: Λίνος Πολίτης. Β' συνεδρίαση: Θεματογραφία της πρώτης μεταπολεμικής ποιητικής γενιάς. Είσηγητές: Άντρέας Καραντώνης - Άλέξης ’Αργυρίου. Πρόεδρος: ’ Εμμανουήλ Κριαράς. Γ συνεδρίαση: Γλώσσα-μορφή τής πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Είσηγητές: Μιχάλης Γ. Μερακλής - Άντρέας Μπελεζίνης. Πρόεδρος: Γαλάτεια Σαράντη. Β'ήμ έρα Α ' συνεδρίαση: Ή ποίηση στή ζωή καί ή ποίηση στήν έκπαίδευση. Είσηγητές: Νίκος Καροϋζος - Γιάννης Δάλλας. Πρόεδρος: ’Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος. Β' συνεδρίαση: Ποίηση-Τεχνολογία. Είσηγη­ τές: "Εκτωρ Κακναβάτος - Στέφανος Παϊπέτης. Πρόεδρος : Θεοδόσης Π. Τάσιος. Γ συνεδρίαση: Φυσιογνωμία μιάς Φιλοσοφικής Σχολής σέ Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο. Εισηγη­ τής: Άντρέας Δημαρόγκωνας. Πρόεδρος: Μι­ χάλης Γ. Μερακλής. Γήμέρα Α' συνεδρίαση: 'Ιστορική άναδρομή στή θεω­

ρία τής ποίησης. Είσηγητές: Στέφανος Ροζάνης - Δημήτρης Σταθόπουλος. Πρόεδρος: Δημήτρης Χατζής. Β ' συνεδρίαση: Ή γλώσσα τής ποίησης. Είσ­ ηγητές: Τάσος Λιγνάδης - Σωκράτης Λ. Σκαρτσής. Πόεδρος: Ζήσης Σκάρος. Γ συνεδρίαση: Ανακοινώσεις γιά τή σύγχρονη θεωρία τής ποίησης. Τηλέμαχος Άλαβέρας: Στό σημερινό κόσμο. Κώστας Γωργουσόπουλος: Ή γλώσσα τοϋ θεάτρου. Κατερίνα Κακούρη: Καταβολές μορφών θεάτρου (σέ νεοελληνικά, λαϊκά έθιμα). Γεώργιος Μπαμπινιώτης: Ή σημασιολογία στήν ποίηση. Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης: Γλώσσα, γράμματα καί άριθμοί. Γιώργος Χειμωνάς: Ή γλώσσα, ώς μήάνθρώπινη όμιλία. Ομάδα γλωσσικής μελέτης: Πρώτες άνακοινώσεις. Πρόεδρος: ’ Ιωάννης Θ. Κακριδής. Γιά περισσότερες πληροφορίες, όσοι ένδιαφέρονται άς άπευθυνθοϋν στόν κ. Σωκράτη Σκαρτσή: Άράτου 49, Πάτρα, τηλ. (061) 276157 ή στή Γραμματεία τού Συμποσίου: τηλ. (061) 991793.

ΔΥΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ Στυλιανού ’Αλεξίου, ΑΚΡΙΤΙΚΑ, «7ο πρόβλημα τής έγκυρότητας τού κειμένου Έσκοριάλ, χρονολόγηση, αποκατάσταση χωρίων έρμηνευτικά», 'Ηράκλειο, 1979. ’Εξετάζεται ή ποιότητα τής εργασίας τών πρώτων έκδοτων τοϋ έπους τοϋ Διγενή Άκριτα, κατά τό χειρόγραφο αύτό, Έ σσελιγκ καί Καλονάρου. ’Εντοπίζονται στή Συρία σπάνια τοπωνύμια πού μνημονεύονται στό έργο, εξετάζονται τά ήθη καί έθιμα, τά όνόματα τών προσώπων, ή στιχουργία, ή γλώσσα καί οί χρονολογικές ένδείξεις πού παρέχει. ’ Επίσης παραβάλλεται τό κείμενο τοϋ Έσκοριάλ μέ τό κεί­ μενο τής Γκροταφεράτας καί άποκαθίστανται ή έρμηνεύονται πολλά χωρία τού πρώτου, πού έθεωροϋντο παρεφθαρμένα. Τό βιβλίο συνοδεύεται άπό ένα χάρτη τοϋ γεωγραφικού χώρου τοϋ έπους άπό δυό φωτογραφικούς πίνακες κάστρων τής Συρίας. Στυλιανού ’Αλεξίου, ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ, κριτική έκδοση, έκδοτική ΕΡΜΗΣ, ’Αθήνα, 1980. Δίδεται γιά πρώτη φορά τό κείμενο τοϋ κρητικοϋ άριστουργήματος τοϋ ΙΖ" αί. σέ αύθεντική μορφή βασισμένη στήν πρώτη βενετική έκδοση τού 1713 πού δέν τήν είχε χρησιμοποιήσει άρκετά ό Ξανθουδίδης. Στήν εισαγωγή άνασκευάζονται οί πα­ λιές άπόψεις γιά τή δήθεν άμάθεια τοϋ Κορνάρου καί παρέχονται πληροφορίες γιά τά βιογραφικά τού ποιητή βάσει τών νέων έρευνών. Στό Γλωσσάριο παρέχονται νέες έτυμολογίες πολλών κρητικών καί νεοελληνικών λέξεων βασισμένες στά μεταγενέστερα καί μεσαιωνικά έλληνικά καθώς καί στίς ρωμανικές γλώσσες. Τό έργο εικονογραφείται μέ 35 μικρογραφίες άπό τό χειρόγραφο τοϋ Βρετανικού Μουσείου καί μέ 8 φωτογραφικούς πίνακες άπό τίς δυό πρώτες έντυπες έκδόσεις. Σελίδες εισαγωγής 110, κειμένου 407, πανόδετο.

17

ΕΚΔΟΤΕΣ

01 έκδόσεις Παπαζήση «”Αν οι Έ λληνες έκδότες δέν βροϋν τρό­ πους συνένωσης καί συνεργασίας, είναι άδύνατο ν’ άνταπεξέλθουν στην οίκονομική κρίση πού πλήττει τή χώρα μας καί πρώτα πρώτα βέ­ βαια τόν τομέα τού βιβλίου. 'Εμείς προσωπικά, άπό τήν πλευρά μας, δηλώνουμε δτι είμαστε έτοιμοι νά δεχτούμε, όποιαδήποτε σοβαρή πρόταση γιά συνεργασία ή συγχώνευση. Οί καιροί είναι δύσκολοι γιά όλους. 'Ήδη φέτος άποφασίσαμε νά μειώσουμε κατά πολύ τήν παραγωγή μας καί προβλέπεται τά έπόμενα χρόνια νά τή μειώσουμε άκόμα περισσότερο.» Είναι ό Βίκτορας Παπαζήσης, ιδιοκτήτης ένός άπό τούς πιό γνωστούς έκδοτικούς οί­ κους τής χώρας μας, πού μάς μιλάει γιά τίς δυσκολίες πού άντιμετωπΐζει ό έκδοτικός κό­ σμος. «Στις σημερινές συνθήκες», συνεχίζει ό Βί­ κτορας Παπαζήσης, «μόνο οί μεγάλες συνερ­ γατικές έκδοτικές μονάδες μπορούν νά έπιβιώσουν καί νά προωθήσουν σωστά τήν ύπόθεση τού βιβλίου. Μόνο αύτές θά μπορούσαν, γιά παράδειγμα, νά λύσουν τό τεράστιο πρό­ βλημα τής διακίνησης τού βιβλίου, καθιερώ­ νοντας σύγχρονα συστήματα δουλειάς». Πρίν άκούσουμε άλλες άπόψεις τού Β. Πα­ παζήση γιά τό βιβλιεμπόριο, άς γνωρίσουμε λίγο περισσότερο τόν έκδοτικό του οίκο. Οί έκδόσεις Παπαζήση Ιδρύθηκαν άπό τόν Άργύρη Παπαζήση τό 1929, καί στά 52 χρόνια τής λειτουργίας τους έχουν έκδώσει πάρα πολλούς τίτλους, τών όποιων ό άκριβής άριθμός είναι δύσκολο νά προσδιοριστεί. 'Από αϋτούς δέ μόνο οί 750 βρίσκονται σήμερα «έν ένεργεία», καί καλύπτουν τούς παρακάτω το­ μείς: διοίκηση καί οργάνωση, δημόσιες σχέ­ σεις, πολιτικές έπιστήμες, δίκαιο, περιβάλλον, δοκίμιο, δημοσιογραφία, γλώσσα, ταξίδια, σχο­ λικό βιβλίο, βιογραφίες, λογοτεχνία, έκπαίδευση, έπιστήμες, κοινωνιολογία, θεολογία, φιλοσοφία, κυβερνητική, βιβλιογραφίες, λε­ ξικά, έγκυκλοπαίδειες, οικονομία (όλους τούς κλάδους), ιστορία καί τέχνη. Ά νάμεσά τους ξεχωρίζουμε: τή δεκάτομη «Συγκριτική ’ Εγκυ­ κλοπαίδεια: Μαρξισμός, κομμουνισμός καί δυ­ τική κοινωνία», τό «Μονοπωλιακό καπιταλι­ σμό» τών Μπάραν καί Σουήζυ, τήν «Κρίση τών δικτατοριών» τού Νίκου Πουλαντζά, τή «Φιλο­ σοφία τής οικονομίας» καί τίς «'Ασκήσεις στήν οίκονομική άνάλυση» τής Τζόαν Ρόμπινσον, τό «Άγγλοελληνικό λεξικό ορολογίας διοικητι­ κών, έμπορικών καί οικονομικών όρων» τού Δ.

18

Βίκτωρ Παπαζήσης Πουρή, τό «Βυζαντινών βίος καί πολιτισμός» τού Φ. Κουκουλέ, τό «Κυβερνητική καί κοινω­ νία» τού Ν. Βίνερ, τό «Μονοδιάστατο άν­ θρωπο» τού Χέρμπερτ Μαρκούζε, τό «Ά πό τόν έμφύλιο στή χούντα» τού Σπύρου Λιναρδάτου, «Τό άγροτικό συνεταιριστικό κίνημα» τού Παρμένίωνα Ά βδελίδη, τό «Κοινή Α γορ ά καί άνιση άνάπτυξη» τού Κώστα Βάιτσου, τούς «Διεθνείς ’Οργανισμούς» τού Σ. Βαρουξάκη, τήν «Κοινωνιολογία τών θεσμών» τού Γιώργου Βέλτσου, τίς «Δυό πηγές τής ήθικής καί τής θρησκείας» τού Μπέρξον, τήν «Εισαγωγή στίς πολιτικές θεωρίες τών νεοτέρων χρόνων» τού Γ ιώργου Βλάχου, τά «Πολιτικά καί λογοτεχνικά δοκίμια» τού Χάινριχ Μπέλ, τό «Karl Marx: 'Ε πιλογή κειμένων κοινωνιολογίας καί πολιτι­ κής» τών Bottomore καί Rubel, τό «Νέο βιομη­ χανικό κράτος» τού Τζών Κένεθ Γκαλμπραίήθ, τήν «Εύρωπαϊκή οίκονομική ιστορία» τών Σ. Κλάους καί Π. Ράπ, τά «Μελετήματα φιλοσο­ φίας» καί τή «Φιλοσοφία τού δικαίου» τού Κ. Δεσποτόπουλου, τό «Λόγο περί τής μεθόδου» τού Καρτέσιου, τά «Πολυεθνικά ύπερμονοπώλια» τών Η. Ήλιο ύ, Κ. Χατζηαργύρη, Ν. Μα-

ΕΚΔΟΤΕΣ νούση, τήν «Κριτική τού καθαρού λόγου» τού Κάντ, τή «Γέννηση τού νεοφασισμού στήν Ε λ ­ λάδα» τού Γιάννη Κάτρη, τή «Γενική θεωρία άπασχολήσεως, τόκου, χρήματος» τού Τ. Μ. Κέυνς, τή «Διοίκηση τών έπιχειρήσεων» των X. Κούντζ καί Σ. Ο’Ντόνελ, τήν «Κοινωνιολογία τού δικαίου» σ’ επιμέλεια Ρ. Κούνδουρου, τήν «Οικονομική ανάπτυξη» τού Ό σκαρ Λάνγκε, τήν « Αγρια σκέψη» τού Κλώντ Λεβύ Στρώς, τή «Σύγχρονη έλληνική ιστορία» τού Σπύρου Λινάρδάτου, τήν «Εισαγωγή στή θετική οικονο­ μική» τού R. G. Lipsey, τό «Ποινικό δίκαιο» τού Γ, Α. Μαγκάκη, τά «Σύγχρονα πολιτικά συστή­ ματα» σ’ έπιμέλεια Ρόυ Μακρίδη, τήν «Κριτική στήν έγελιανή φιλοσοφία τού κράτους» τού Κάρλ Μάρξ, τόν «'Οδηγό στό δίκαιο τής Εύρωπαϊκής Κοινότητας» τού Ρ. Mathilsen κ.ά. Γιά τόν τρόπο έπιλογής τών βιβλίων πού έκδίδει ό Β. Παπαζήσης μάς λέει: «Γιά τά ξένα βιβλία άκοϋμε τίς προτάσεις τών συνεργατών μας, ένώ παράλληλα παρακολουθούμε οί 'ίδιοι τίς έκδόσεις τού έξωτερικοϋ καί τήν κίνησή τους. Γ ιά τήν έπιλογή τών έλληνικών βιβλίων βαραίνει πολύ τ’ δνομα τού συγγραφέα, ή έλ­ λειψη τού συγκεκριμένου βιβλίου στήν άγορά καί βέβαια τό προσωπικό μας κριτήριο γιά τήν ποιότητα». "Ας σημειωθεί έδώ δτι οί έκδόσεις Παπαζήση

σπάνια δωρίζουν βιβλία τους σέ πολιτιστικούς φορείς καί βιβλιοθήκες γιατί -δπ ω ς καί άλλοι έκδοτες έχουν έπισημάνει- τό τιράζ τών έκδόσεων στήν Ελλάδα είναι συνήθως μικρό, r a t δέν τό έπιτρέπει. «Όταν δίνουμε» μάς εξηγεί ό Β. Παπαζήσης «είναι βιβλία άχρηστα σ’ εμάς, όπότε είναι άχρηστα καί γι’ αύτόν πού τά παίρνει». Κλείνοντας τή συζήτησή μας, ό Βίκτορας Παπαζήσης έκφράζει τήν άποψη δτι ή δωρεάν παιδεία είναι «έγκληματική», γιατί ύποβαθμίζει τά διπλώματα τών σπουδαστών, οί όποιοι, άφοϋ δέν έχουν περιθώρια έκλογής τής βι­ βλιογραφίας πού χρησιμοποιούν, ένημερώνονται άναγκαστικά πολύ περιορισμένα. «'Αν κι έμένα σάν έπαγγελματία μέ ζημιώνει, άφού τά βιβλία μου χρησιμοποιούνται σάν πανεπι­ στημιακά έγχειρίδια», μάς λέει χαρακτηρι­ στικά, «πιστεύω δτι ή δωρεάν παιδεία πρέπει νά καταργηθεί καί νά δημιουργηθοϋν δανει­ στικές βιβλιοθήκες, οί όποιες έναντι μικρού χρηματικού ποσού θά νοικιάζουν τά βιβλία τους ατούς σπουδαστές γιά δλο τό χρόνο. ’Έτσι καί ό φοιτητής θά είχε στή διάθεσή του τά καλύτερα βιβλία πού κυκλοφορούν, γιά νά κάνει τήν έπιλογή του, καί τό κράτος θά έκανε σημαντική οικονομία εξόδων».

ΤΤχαϊ yea όλους, τα \Β ψ λ ίο -Α ψ υ *Γ η Γ ρ Ιφωτογραψίες. 27 σγέδια και εικόνες με γ<>ώ[ΐα

19

ΑΓΓ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

'Η Δημοτική Βιβλιοθήκη Λιτόχωρου ΛΙΤΟΧΩΡΟ, ’Απρίλιος. Ή Δημοτική Βιβλιοθήκη Λιτόχωρου ιδρύθηκε τό 1963 καί είναι ή πρώτη χρονολογικά στό νομό Πιερίας. Τήν πρωτο­ βουλία τής ίδρυσης είχαν τά τότε στελέχη τού Ελληνικού Ορειβατικού Συνδέσμου Λιτοχώρου σέ συνεργασία μέ τό Σύλλογο Λιτοχωριτών Θεσ/νίκης. Σκοπός τών ιδρυτών ήταν νά κυκλοφορήσει τό καλό βιβλίο άνάμεσα στούς ανθρώπους τού μόχθου κάθε ήλικίας, πού ύποσιτίζονταν πνευματικά. Νά έρθουν κοντά στό βιβλίο καί νά τό άγαπήσουν τά νιάτα, ή σπουδάζουσα νεολαία, πού πάντα διψάει γιά τό καλύτερο. Νά γνωρίσει ό νέος τήν άληθινή πνευματική τροφή, νά τραφεί μ’ αύτή κι όχι μέ τά ύποκατάστατά της, πού άφθονα πρόσφερε καί προσφέρει ή κοινωνία μας. Τό έργο ήταν μεγάλο κι οπωσδήποτε εύρύτερο άπό τά πλαίσια τού Ορειβατικού, μέσα στά όποια κινήθηκε στά πρώτα βήματά της ή βιβλιοθήκη. Γι’ αύτό ή άρχική έπιδίω ξη τών ιδρυτών της ήταν ή άνεξαρτητοποίηση τής βι­ βλιοθήκης, πράγμα πού έγινε μέ διάταγμα τού 1965 καί ύστερα άπό ένέργειες τού Δημοτικού Συμβουλίου Λιτοχώρου. Τή διοίκηση καί λειτουργία τής βιβλιοθήκης είχαν άναλάβει έκπαιδευτικοί μέ τή βοήθεια... μαθητών τών τελευταίων τάξεων τού λυκείου, πού έθελοντικά προσφέρονταν γιά τή διακί­ νηση καίτό δανεισμό τών βιβλίων. Τό ξεκίνημα ήταν ένθαρρυντικό. ’Αξιόλογος άριθμός βι­ βλίων δανείζονταν καθημερινά καί τό άναγνωστικό κοινό αύξάνονταν. Κατά τήν περίο δο τής δικτατορίας ή βιβλιο­ θήκη μας δέν έμεινε έξω άπό τούς διωγμούς πού έξαπέλυσαν οί σκοταδιστές έναντίον τού πνεύματος. "Ετσι, άξιόλογα βιβλία άποσύρθηκαν, ή λειτουργία της άστυνομεύτηκε καί τό όλο έργο γνώρισε τό μαρασμό. Μέ τή μεταπολίτευση άρχίζει καί γιά τή Δη­ μοτική Βιβλιοθήκη Λιτοχώρου ή άνασυγκρότησή της. Καταγραφή, ταξινόμηση (κατά τό σύστημα Ντιούι), άγορά νέων βιβλίων, διακί­ νηση, είναι τό έργο τών ύπευθύνων μόλις άνέλαβαν τή διοίκηση τής βιβλιοθήκης. Καί στήν προσπάθεια τούτη ήρθε άρωγός καί ή πολιτεία μέ χορηγίες, σέ χρήματα καί βιβλία, ώστε σή­ μερα ή βιβλιοθήκη νά άριθμεϊ 2.100 τόμους

20

πού καλύπτουν όλο τό φάσμα τής άνθρώπινης γνώσης: έπιστήμη, λογοτεχνία, ιστορία, φιλο­ σοφία, πολιτική, κοινωνιολογία, θρησκειολο­ γία, ψυχολογία, παιδαγωγική κ.ΰ. Ιδιαίτερη φροντίδα λάβαμε γιά τή δημιουρ­ γία τμήματος παιδικής λογοτεχνίας. Στο­ χεύουμε στό μικρό άναγνώστη, νά τόν κά­ νουμε νά αγαπήσει τό βιβλίο, όπως ξέρει τό παιδί νά άγαπά μέ τήν άδολη καί άδιάφθορη ψυχή του. Νά τό τραβήξουμε έγκαιρα άπό τά ύποπροϊόντα τής καταναλωτικής κοινωνίας, πού κάθε άλλο παρά σωστή παιδεία προσφέ­ ρουν. Πιστεύουμε ότι τό διάβασμα τού εξω­ σχολικού βιβλίου δέν είναι χάσιμο καιρού. Είναι μιά πρώτη προσέγγιση τού παιδιού μέ τή λογοτεχνία καί σύγχρονα μιά προετοιμασία γιά κάθε είδους διάβασμα, πού τού είναι άπαραίτητο γιά νά είναι σέ θέση νά παρακολουθεί τήν εξέλιξη τής έποχής πού προορίζεται νά ζήσει. Ωστόσο δημοτική βιβλιοθήκη σημαίνει πρώ­ τιστα βιβλιοθηκάριος, γιατί χωρίς αύτόν ή βι­ βλιοθήκη καταντά άποθήκη βιβλίων. Ό βιβλιο­ θηκάριος όχι μόνο θά ταξινομεί καί θά διακινεί τά βιβλία, μά κυρίως θά στέκεται σύμβουλος άπαραίτητος στόν άναγνώστη. Θά δίνει πνοή στή βιβλιοθήκη. Τήν άλήθεια αύτή έπεσήμανε έγκαιρα ή Διοικητική ’ Επιτροπή τής Δημοτικής Βιβλιοθήκης καί στράφηκε πρός τό δήμαρχο Λιτοχώρου, ό όποιος διακρίνεται γιά τήν άγάπη πρός τήν πρόοδο καί τήν πολιτιστική άνάπτυξη τού τόπου καί μέ άμέριστο τό ένδιαφέρον είδε τό θέμα. Ύ στερα λοιπόν άπό πρόταση τού δημάρχου κ. Νίκου Κουκουτάτσιου καί όμόφωνη άπόφαση τού Δημοτ. Συμβουλίου διορίστηκε άπό τόν περασμένο χρόνο βιβλιοθηκάριος, δόθηκε δηλαδή ή λύση πού προσωρινά μόνο λύνει τό πρόβλημα. Θά πρέπει στό σημείο αύτό ό Δήμος Λιτοχώρου, μά καί οί άλλοι δήμοι καί κοινότητες τής χώρας πού άντιμετωπίζουν παρόμοιο θέμα -κ α ί δυστυχώς έτσι συμβαίνει σ’ όλη τή χώρα έκτος άπό εξαιρέσεις- νά πιέσουν τήν πολι­ τεία καί νά άπαιτήσουν άπ’ αύτή νά ρυθμίσει νομοθετικά τό ζήτημα, ώστε νά διοριστούν στις βιβλιοθήκες μόνιμοι, κατάλληλα εκπαι­ δευμένοι βιβλιοθηκάριοι.

ΑΠ’ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Άν καί ζοϋμε σέ μιά κοινωνία καταναλωτική, σέ μιά εποχή άφθονίας υλικών άγαθών, έπκρανειακής ψυχαγωγίας, ώστόσο ύπάρχουν καί παρήγορα σημάδια, πού μάς κάνουν νά είμα­ στε αισιόδοξοι. Κι αύτό, για τί ή μέχρι τώρα εμ­ πειρία μας άπό τή λειτουργία τής Δημοτικής Βιβλιοθήκης Λιτοχώρου μάς λέει πώς οί νέοι μας έχουν άγκαλιάσει μέ Ιδιαίτερη άγάπη τό καλό βιβλίο. Κι έδώ θά ήθελα νά τελειώσω τό σημείωμα τούτο μέ κάτι πού έγραψε ό συγ­ γραφέας Άντ. Σαμαράκης: «Ή στροφή πρός τό βιβλίο τής νέας γενιάς, πού είναι στόν το­ μέα αύτόν πολύ καλύτερη άπό μάς, ή δίψα γιά τό βιβλίο πού έχουν οί νέοι, είναι στοιχείο θε­ τικό. Τό αύριο τού βιβλίου θά είναι φωτεινό­ τερο άπό τό σήμερα». ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΤΣΑΜΑΚΑΣ

ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ Ο 3ος ΤΟΜΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΜΟΥ­ ΣΙΚΗΣ ΣΕ ΕΓΧΡΩΜΑ ΣΧΕ­ ΔΙΑ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΑΛΕΡ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

Μ ανόλης Ξεξάκης Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΙΠΠΙΚΟΥ αφηγήματα εικονογράφηση: Α. Φασιανού

Μανόλης Ξεξάκης ’Ασκήσεις Μαθηματικών ποιήματα

Μανόλης Ξ εξάκης Π Λ Ο Ε Σ Ε Ρ Ω Τ ΙΚ Ο Ι

Εκδόσεις Μπαρμπουνάκης ισ. ’Ηρακλείου 26 Τηλ. 236.555 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

■fs 'Ιστορία in s

p o v o iK n s

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΑΝΟΙΧΤΗ ΓΩΝΙΑ» ΛΟΓΟΘΕΤΟΥ 1, 427129 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΑΘΗΝΑ: «ΕΞΑΝΤΑΣ» ΤΗΛ. 3604885 ΘΕΣ/ΝΙΚΗ: ΚΕΝΤΡΟ ΔΙΑΘΕΣΗΣ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΗΛ. 212610 21

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

Τά είκοσι χρόνια τών εκδόσεων Univers ΒΟΥΚΟΥΡΕΣΤΙ, Μάρτιος. "Ενα γεγονός πού, κατά τή γνώμη μας, δέν πρέπει νά περάσει άπαρατήρητο είναι πώς εφέτος συμπληρώνον­ ται είκοσι χρόνια άπό τήν 'ίδρυση τού ρουμάνικου έκδοτικού οϊκου «Univers», πού διευθύνει μέ έπιτυχία ένας ένθερμος φίλος τής Ε λ λ ά ­ δας, ό Ρόμουλ Μουντεάνου, καθηγητής τής συγκριτικής λογοτεχνίας στό Πανεπιστήμιο τού Βουκουρεστίου, ό όποιος έπισκέφτηκε έπανειλημμένα τήν 'Ελλάδα καί έξύμνησε τόν τόπο στά μεγαλύτερα περιοδικά τής Ρουμα­ νίας. Ό καθηγητής, κριτικός καί ιστορικός τής λογοτεχνίας είναι γνωστός γιά τίς μελέτες του πάνω στόν Μπρέχτ (1966), στή μοντέρνα εύρωπαϊκή κριτική (1975), στόν εύρωπαϊκό δια­ φωτισμό (βραβείο 'Ενώσεως Ρουμάνων Λογο­ τεχνών). Ή έκδοτική παραγωγή τού «Univers» άριθμεί 2700 τίτλους σέ τιράζ έξήντα περίπου έκατομμυρίων άντιτύπων, πού άπέδωσαν μέχρι σή­ μερα στό ρουμάνικο κράτος ένα συνολικό εισ­ όδημα 160.000.000 λέι. Ά π ό τήν πλούσια έκδο­ τική του παραγωγή έπισημαίνουμε ιδιαίτερα τίς μεταφράσεις τών άρχαίων έλλήνων καί λατίνων συγγραφέων, τών Σαίξπηρ, Δάντη, Πετράρχη, Ζολά, Φλωμπέρ, Τολστόι, Ντοστογιέβσκι, Φώκνερ, Κάφκα, Μάν καί άλλων, καθώς καί σειρά κριτικών μελετών, όπως ό τόμος ό άφιερωμένος στή λογοτεχνία τού Βυζαντίου (1971). Ά π ό τόν «Univers» έχουν μεταφραστεί καί πολλοί άπό τούς μεγάλους νεοέλληνες συγ­ γραφείς. Ό τελευταίος μάλιστα τόμος τής σειράς νεοελλήνων συγγραφέων περιλαμβάνει

τήν έπιστολογραφία τού Καζαντζάκη, σέ μετάφραση καί σχόλια τής Πολυξένης Καράμπη. Ή συμβολή έξάλλου τού «Univers» γιά τή διάδοση τής νεοελληνικής λογοτεχνίας έκτιμήθηκε μέ τήν άπονομή ειδικού βραβείου στό διευθυντή της Ρόμουλ Μουντεάνου. Παρακολουθώντας τήν εικοσαετή πορεία τού έκδοτικού οϊκου, παρατηρούμε πώς στόν μεταφραστικό τομέα ή μεγαλύτερη προσοχή στράφηκε άρχικά πρός τή λογοτεχνία τού σο­ σιαλιστικού χώρου, πού παρουσίαζε ένα νέο τρόπο ζωής. Ή έπαφή μέ τό σύγχρονο εύρωπαϊκό βιβλίο γίνονταν στήν αρχή μέ δυσκολία, γιατί άντιδροϋσαν δογματικές προκαταλήψεις. Γι’ αύτό έπί όλόκληρα έτη κυκλοφόρησαν στή Ρουμανία άποκλειστικά μεταφράσεις τών Barbusse, Aragon, Eluard, Mann, Neruda καί Ma­ chado. Ή έκδοση τού Proust (άν καί ήταν καί προπολεμικά γνωστός σέ περιορισ μένο κύκλο) συνέπεσε μέ τήν έκδοση τών Hemingway, Faulkner, Kafka, Brecht, Unamuno καί άλλων. Ά ς σημειωθεί, τέλος, ότι ό ίδιος έκδοτικός οίκος έχει άναλάβει καί τήν έκδοση τών «Cahiers roumains d’etudes litteraires», πού έχουν σάν σκοπό τή διάδοση στό έξωτερικό τών έπιτέυγμάτων τών ρουμάνων έρευνητών στούς τομείς τής κριτικής, τής θεωρίας καί τής Ιστορίας τής λογοτεχνίας. Στά είκοσι χρόνια του, εϋχόμεθα στόν «Univers» νά συνεχίσει τήν πλούσια δημιουρ­ γική του δράση καί τήν άδιάκοπη άνοδό του. ΜΑΡΙΑ ΜΑΡΙΝΕΣΚΟΥ-ΧΥΜΟΥ

Έκθεση κινηματογραφικού βιβλίου ΜΑΔΡΙΤΗ, Μάρτιος. Ά ρχικά ή φαντασία. Ή φαντασία, πού μέ τήν άρκετά σωστή ένημέρωση πάνω στό πανόραμα τής ’ισπανικής κουλ­ τούρας, στήν περίπτωσή μας τόν Ισπανικό κι­ νηματογράφο, ήταν άναντικατάστατα. Στή συνέχεια, σωστή διαλογή θεμάτων σέ ποσό­

22

τητα καί ποικιλία, στό μέτρο τού δυνατού. Καί τρίτο, «άμ’ έπος, άμ’ έργον», δηλαδή πολλή δουλειά. Αποτέλεσμα: μιά νέα έκθεση, έντυπω σιακά διαφορετική άναφορικά μέ τίς βιβλιοεκθέσεις, άφιερωμένη στά βιβλία τού κι­ νηματογράφου, όσα δηλαδή άφορούν τήν

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

USIIQSDi 0111

Τό εξώφυλλο τον καταλόγου μέ τήν κινηματογραφική βιβλιογραφία, πού κυκλοφόρησε στην ‘έκθεση κινηματο­ γραφικού βιβλίου στή Μαδρίτη ιστορία του, τή θεωρία καί τεχνική του, σχε­ τικά μέ τήν 'Ισπανία. Οί δυσκολίες στό στήσιμό της ήταν πολλές... Τό πόσο άνοιχτή είναι καί σέ ποιούς, ποιοι θά ’ταν οί πρόθυμοι γιά νά άνοίξουν δρόμο παρα­ μερίζοντας άνιαρούς άνθρώπους καί καταστά­

σεις, άκριβή γνώση γιά τό «τί» καί «πώς» θά έκτεθεϊ, πρίν αύτά γίνουν «αυτό» καί «κείνο» πάνω στό ράφια... δλα ήταν γνωστά στούς ύπεύθυνους τής έκθεσης, τής συλλογής, δια­ λογής, μοντάζ καί παρουσίασης τών «Libros de Cine-Exposicion Bibliografica», στή Μαδρίτη. Ή λειτουργικότητα του άλικου, πώς δηλαδή θά ζωντάνευε πάνω στά ράφια σέ σχέση μέ τό χώρο καί τό κοινό (άν θέλετε καί μέ τόν άπόηχο τών έργων γιά τό «θεατή»-έπισκέπτη), ήταν προβλήματα πού λύθηκαν δημιουργών­ τας μιά άτμόσφαιρα πού οδηγούσε στή σκέψη, τή συζήτηση, δχι μόνο γιά τούς άφοσιωμένους οπαδούς τής 7ης τέχνης, άλλά καί γιά όσους δέ συγκαταλέγονται στούς λάτρεις τού εί­ δους. Είναι πιό πολύ άπό σημαντική ή βοήθεια τού ’ Εθνικού Ινστιτούτου 'Ισπανικού Βιβλίου, πού -πέ ρ α άπ’ τίς άλλες εκθέσεις- έδωσε μ’ αϋτήν ειδικά τήν εύκαιρία σέ τρεις χιλιάδες Μαδριλένιους νά βροϋν χρόνο μέσα άπ’ τό χρόνο τους καί νά τήν έπισκεφθούν. Σημαντικό στοι­ χείο τής έκθεσης, ό κατάλογος βιβλίων τού κι­ νηματογράφου, μιά βιβλιογραφία πού περι­ λάμβανε εκδόσεις γνωστές ή άγνωστες, πού, δσες δέν είχαν έξαντληθεί, προσφέρονταν στούς έπισκέπτες τής έκθεσης. Ή έκθεση πού έγινε μέσα στό '80, μεταφέρ­ θηκε σ’ άλλες έξι μεγάλες πόλεις τής 'Ισπα­ νίας μέ τήν ίδ ια έπιτυχία καί άντίστοιχο άντίχτυπο. ΜΑΡΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

Τό περιοδικό Maledicta ΜΕ τίτλο Maledicta κυκλοφορεί στά άγγλικά, άπό τό χειμώνα τού 1977, ένα Ιδιαιτέρου ένδιαφέροντος περιοδικό, πού καλύπτει θέματα τής καλούμενης περιθωριακής (ύπόγειας ή καί άπαγορευμένης) λαογραφίας. Περιοδικό, είναι τρόπος τού λέγειν. Πρόκειται μάλλον γιά μιά περιοδική έκδοση σέ σχήμα βιβλίου, διαστά­ σεων 13,5X21,5 καί μέ 300, συνήθως, σελίδες. Έ κδίδεται στό Wisconsin τών ΗΠΑ, άπό τόν δόκτορα Reinhold Aman. Ή έπιλογή καί ή άνάπτυξη τών θεμάτων στό Maledicta ξενίζουν (ή καί σοκάρουν) τούς εθι­ σμένους στίς άναφορές τής κλασικής λαο­ γραφίας, όπου τό άντικείμενο άπομονώνεται συνήθως, διαχωρίζεται, περιβάλλεται μέ κά­ ποια έπιστημοσύνη, θεωρείται a priori ύπόθεση έθνική, λαϊκή έστω, άλλά τελικά φαίνεται

νά ξεκόβει άπό τή ζωή καί νά άναφέρεται ή νά συναρτάται μέ τήν άπό καθέδρας έπιστήμη. Τίποτα άπό όλα αύτά στό Maledicta. Γιά τόν Aman καί τούς συνεργάτες του ό λαογράφος ύποχρεοϋται νά καταγράφει, καί όχι νά έπιλέγει. Ή καταγραφή (φράσεων, χειρονομιών, λειτουργιών κ.ο.κ.) συναρτήσει τού χρόνου καί τού χώρου, θεωρούν ότι παρέχει στοιχεία όχι άπλώς χρήσιμα στή λαογραφία, άλλά άπαραίτητα γιά τήν έρμηνεία καί τήν κατανόηση μιάς έποχής καί ένός τόπου. Είναι εύκολο νά άντιληφθεΐ κανείς καί τίς δυσκολίες πού συνεπάγεται αύτή ή στάση, μέ τίς διεθνείς μάλιστα φιλοδοξίες καί τήν άκρα έπιφυλακτικότητα γιά τή γενικότερη άποδοχή της. Παρακινούμαι έντούτοις νά παρουσιάσω αύτά τό περιοδικό, όχι μόνο γιά λόγους έν-

23

ΤΟ ΞΕΝΟ Β ΙΒ ΛΙΟ

ημερότητας, άλλα έπειδή, κάθε μέρα, στήν άλυσίδα τής έθνικής μας συνέχειας σπάζουν, ό ένας μετά τόν άλλον, οί κρίκοι. ’ Ελάχιστα καταγράφονται, μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο, ώστε ή άμέσως έπόμενη γενιά είναι άμφίβολο άν μπορέσει πιά νά παρακολουθήσει δ,τι γιά τίς προηγούμενες ύπήρξε κοινός τόπος έπί αιώνες. Ό Arrian λοιπόν καί ή όμάδα τών συνεργα­ τών του (οί περισσότεροι μέ τίτλους πανεπι­ στημιακούς) προσπαθούν νά διασώσουν τά ζωντανά στοιχεία τού κόσμου μας, χωρίς τίς διακρίσεις τών θεμάτων σέ μείζονα καί έλάχιστα, άξιοπρεπή ή μή, άπαγορευμένα ή δχι κλπ. Αύτό οδηγεί σέ κάποια θόλωση τής δλης εικό­ νας τών περιεχομένων κάθε τεύχους, άφοΰ ή οριστική άξιολόγηση τών προσφερομένων άνάγεται μάλλον σέ μελλοντικές άναδιφήσεις. Είναι κυριολεκτικά συναρπαστικός ό πλού­ τος τών θεμάτων κάθε τεύχους. ’ Επιγραφές σέ τοίχους καί άποχωρητήρια, βωμολοχίες τών έπιμέρους λαών, κατάρες, χειρονομίες, ή γλώσσα τών φορτηγατζήδων τής ’Αμερικής, γλωσσάρι τού ιατρικού προσωπικού, ίσραηλίτικη άργκό, ρωσικές βρισιές, τσέχικα τοπωνύ­ μια, ιταλικά παράγωγα περί τήν πορνεία, κορα­ κίστικα, ποδοσφαιρικές ιαχές, σατιρικά λαϊκά άσματα, ή άργκό τού Σόχο, βρισιές έλλήνων όμοφυλόφιλων, ιταλικά πανηγύρια, κανόνες τού αύστραλιανοϋ ποδοσφαίρου, βρισιές τής κουζίνας καί τής μπουγάδας, έτυμολογίες λέ­

ξεων, φράσεων, ονομάτων, τίτλων, πορτογαλέζικα παρατσούκλια, σεξουαλικά ήθη, χειρ ονο­ μίες τύπου πυγμή-φαλλός, παιδικά φωνήματα, ταχταρίσματα κλπ., κλπ. άποτελοϋν έλάχιστα μόνο άπό τά άνεξάντλητα περιεχόμενα τού Maledicta. Ίσως άξίζει νά μνημονευθοϋν, άλως ιδιαιτέ­ ρως, δυό μεγάλα τεύχη-άφιερώματα: Τό ένα άναφέρεται σέ μιά, κάπως μυθική καθώς φαί­ νεται, μορφή αύτής τής έλεύθερης καί άνορθόδοξης λαογραφίας, τόν Gershon Legman. In Honorem, σημειώ νεται στό έξώφυλλο. Στό τεύχος παρέχεται καί ή πλήρης βιβλιογραφία τών έργων τού Legman, γνωστού στούς ειδι­ κούς περισσότερο άπό τό δοκίμιο «Έρως καί θάνατος» (1949), καθώς καί τίς δύο συλλογές του μαμούθ μέ 4.450 εύτράπελα ποιήματα (1970, 1977). Τό άλλο σέ έναν πρωτοπόρο μελετητή καί συλλέκτη ερωτικών όρων καί τραγουδιών, τόν δόκτορα Ernest Borneman. Θά ήθελα νά τελειώσω μέ τή διαπίστωση δτι, πέρα άπό τή συγκεκριμένη προσφορά πολλα­ πλών καί πολύτιμων στοιχείων στή διεθνή λαογραφία, τή σπάνια καί δυσεύρετη βιβλιο­ γραφία, τόν πλούσιο άποθησαυρισμό λέξεων, φράσεων, στίχων κ.ο.κ., τό Maledicta δημιούρ­ γησε ήδη μιά άλλη οπτική στό χώρο τής εύρύτερης λαογραφίας. ΗΛΙΑΣ X. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

ΜΠΟΡΕΙ ΚΑΙ ΣΕΙΣ ΝΑ ΠΕΡΙΜΕΝΑΤΕ ΕΝΑ ΤΕΤΟΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ

«ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟ ΣΧΗΜΑ» ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΚΑΙ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ: ΣΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΤΟΥ ΜΑΙΟΥ: ΟΝΕΙΡΑ ΜΗΤΡΙΚΗ ΑΠΟΣΤΕΡΗΣΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΣΤΟ ΠΑΙΔΙ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΜΕ Γ. ΒΕΛΤΣΟ ΓΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ

ΕΚ ΔΟ ΤΗ Σ: Δ. Δ Α Ν ΙΑ Σ - Μ Α Υ Ρ Ο Μ ΙΧ Α Λ Η 146 Α Θ Η Ν Α 707 ΤΗ Λ. 6440675

24

Π A ε

Ε Θ κ δ

P O N

ο ο

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ

ει ς

’Ασκληπιού 1 Τηλ. 3636083

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ / Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

ΚΥΚΛΟΦ ΟΡΗΣΑΝ

ΤΖΑΚ

ΚΕΡΟΥΑΚ

ΣΤΟΝ

ΔΡΟΜΟ

Σ τ έ φ α ν ο ν

Ζ ο ίβ ά ψ ν

‘ Ισ τ ο ρ ικ έ ς Α να μ νή σ εις «

ΛΑ Ϊ ΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

’Aq&qcc κσι Λόγοι

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕ I

•

ΟΕΛΔΕ

ΤΑΣΟΣ ΣΧΟΡΕΛΗΣ Ρεμπέτικη Ανθολογία τόμ. Δ'

Μ ετά ττ; Β ά ς κ ιζ α

ΤΟ Σ ΙΤ Σ Α

Ια.τηλ 88 34 6 9 2

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

υάκινθος

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 44 - 1ος δροψος Μπέρτολ Μπρέχτ Ιστορίες τού ήμερολογίου

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

★

1.

2.

3.

4.

ΤΗλ. 3607951 Ιούλιος Βέρν Δόκτωρ Όξ

Β

Μπέρτολ Μπρέχτ: Ιστορίες του ήμερολογίου Ιού λιο ς Βέρν: Δόκτωρ ’Ό ξ Ντάνιελ Ντεφόε: Μόλλ Φλάντερς Θοδωρής Καλούμενος: Σκέψεις γιά τό σύμβολο Καραγκιόζης καί μιά εικονογραφημένη ιστορία

25

Γιάννης Τσαρούχης:

ξέρωνά διαβάζ

’Άλλο

κι άλλο συνήθισα νά διαβάζω Δέν χρειάζεται π α ρ ο υ σ ία σ η ό Γιάννης Τσαρούχης. Κι ούτε ίσ ω ς νά έξηγήσ ουμε τί δουλειά έχει ένας καλλιτέχνης σ ’ ένα π ε ριο δ ικό γ ιά τά βιβλία. 7ο δ ιά β α σ μ α κ α ί ή σχέση μέ τόν έντυπο λόγο δέν είναι δά π ρ ο ν ό μ ιο κ ά π ο ιω ν ... Ή συνέντευξη λ ο ιπ ό ν π ά ρ θ η κ ε ά π ό τό συνεργάτη μ α ς Μ α τ θ α ίο Μ ουντέ, τόν περα σ μ ένο Φλεβάρη. Κι ο ί ά π α ντή σεις τού διακεκριμένου ζ ω γ ρ ά φ ο υ δ ό θ η κα ν «καθ’ ύ π α γ ό ρευ σ ιν» . Ό σ ο γ ιά μ ά ς, δέν ά λλά ξα μ ε ούτε «ιώτα εν». Τί νά ά ν τ ιπ α ρ α τ ά ξ ο υ μ ε άλλωστε σ’ αύτό τό χ είμ α ρ ρ ο τής γοητείας κ α ί τής σ ο φ ία ς τ ο υ ; ’Αλλά καλύτερα άκούστε τόν ίδιο:

Θυμάστε ποιά ήταν ή πρώτη έπαφή σας μέ τό βιβλίο; ΑΝΗΚΩ στούς ανθρώπους πού καταλαβαί­ νουν π ιό πολύ τίς ζωγραφιές άπό τά κεί­ μενα. "Ασχετα μ’ αύτό, πολλές φορές γράφω εξηγήσεις γιά την τέχνη μου, επειδή οί άν­ θρωποι δέν ξέρουν πιά νά διαβάζουν τίς ζωγραφιές καί νομίζουν δτι μπορεί νά καταλαβαίνουν πιό καλά τά κείμενά. 'Ομο­ λογώ δτι δέν είμαι άναγνώστης. Εντούτοις 26

κανείς δέν τό πιστεύει αύτό. Γιατί ξέρω πολλά πράγματα πού μόνο στά βιβλία είναι γραμμένα. Εντούτοις μπορεί νά τά μάθει κανείς διαβάζοντας ένα έπιπλο, ένα πίνακα, ένα άγαλμα, ένα φόρεμα. Πολύ αργά έμαθα δτι μπορεί κανείς ν’ αντλήσει γνώσεις δια­ βάζοντας βιβλία. Τό πρώτο βιβλίο πού έμαθα άπό τό στόμα τής νταντάς μου ήταν ό «Έρωτόκριτος». "Οταν έβλεπε τίς ζωγραφιές πού έκανα ήδη άπό έπτά ετών, συνήθιζε νά λέει: «Έγώ όν­ τας σ’ έζγουράφισα έβγαλα άπ’ τήν καρδιά μου/ αίμα καί μέ τό αίμα μου έγίνη ή ζγουραφιά μου/ Τά μάτια, ή σκέψη κι ή καρδιά κι ή όρεξη θελήσα/ καί σμίξαν καί τά τέσ­ σερα όντε σέ ζγουραφίσα...» ’Αργότερα κατάλαβα τί σήμαινε αυτός ό στίχος. 'Η Άρετούσα έννοοΰσε τήν εικόνα πού σχηματίζει ό έρωτας στη ψυχή καί στή σάρκα τού ερωτευμένου. Μά τά λόγια της ισχύουν γιά κάθε σοβαρό ζωγράφο πορτραίτου. Μέ πείσμα άρνήθηκα νά διαβάσω τά βι­ βλία τού Ίούλιου Βέρν, πού μοϋ τά βάζαν συνεχώς μπροστά μου. ’Ιδίως δταν μοϋ έλε­ γαν δτι «αύτά είναι βιβλία γιά άγόρια τής ήλικίας σου». ’Αργότερα, δταν έμαθα νά διαβάζω τόν πύργο τοϋ "Αιφελ, δταν έγνώρισα τήν ποίηση τοϋ ’Εμπειρικού, δταν έμαθα νά διαβάζω τά έπιπλα καί τά κο­ στούμια τής εποχής τού I. Βέρν, δταν κατά­ λαβα πώς τά κείμενα τού I. Βέρν ήταν κι αύτά έργα τέχνης στό στύλ τής εποχής, διά-

βασα δυό τρία βιβλία του, στά ελληνικά πρώτα κι υστέρα στά γαλλικά. Την ίδια εποχή διάβαζα Βίκτορα Ουγκιό, άφού προηγουμένως διάβασα τά σχέδιά του καί κατάλαβα δτι ό μεγάλος αυτός συγγραφέας είναι ένας δεξιοτέχνης τοΰ αύτοσχεδιασμοϋ, δπως στή λογοτεχνία έτσι καί στά σχέδιά 'Υπάρχουν άνθρωποι πού γνωρίζουν τή γλώσσα των πραγμάτων. Γι’ αυτό δέν εκ­ πλήσσομαι μέ τή φράση τοΰ ψαλμοΰ «οι ου­ ρανοί διηγούνται δόξαν Κυρίου...». Ή Μα­ ρία Κόλλας έξελάμβανε τή μουσική σάν μία γλώσσα τήν όποια γνώριζε άπταίστως, ενώ άλλοι τραγουδιστές τήν έξελάμβαναν σάν μία μαθηματική άσκηση. Πώς εξελίχτηκαν οί σχέσεις σας μέ τά βιβλία; ΑΦ’ ΟΤΟΥ έμαθα δτι τά βιβλία είναι εξί­ σου εύγλωττα μέ τά άντικείμενα καί τά άλλα έργα τέχνης, αισθάνομαι μεγάλη ηδονή δια­ βάζοντας ένα βιβλίο, έλεύθερος άπό προκα­ ταλήψεις καί επαίνους ή επικρίσεις. "Οπως μπορώ νά άπολαμβάνω μία λιθογραφία τοΰ Χρηστίδη παρά τήν ύπαρξη τοΰ Ρέμπραντ καί τοΰ Νταβίντσι, έτσι μπορώ νά άπολαμ­ βάνω τό μυθιστόρημα «Τζών Περδικάρης» τοΰ Κυριάκού ή τό αριστούργημα τοΰ Γεωργίου ’Ονέ ό «Άρχισιδηρουργός». Οί λογοτέχνες είναι λίγο άκαδημαϊκοί, κατά τή γνώμη μου, δπως καί οί μουσικοί είναι πολύ αυστηροί στήν άγάπη γιά τά έργα τής λογο­ τεχνίας καί τής μουσικής πού δέν είναι βα­ ρύγδουπα. Οί ζωγράφοι είναι πιό ελεύθεροι καί είναι εις θέση νά γουστάρουν μιά ζω­ γραφική σάν τή μουσική τοΰ Μασσενέ καί σάν τή λογοτεχνία τοΰ Άνατόλ Φράνς. Ό Άνατόλ Φράνς, άφοΰ έδωσε τό όνομά του σέ κάθε δρόμο χωριού καί επαρχίας, σήμερα σνομπάρεται άπό τούς Γάλλους πού σέβον­ ται τόν εαυτό τους. Καί δμως ένας άθλιος μικρός δρομάκος τοΰ χωριού πού μένω στή Γαλλία ονομάζεται οδός Άνατόλ Φράνς. Ό Άνατόλ Φράνς κατακεραύνωσε τόν Γεώρ­ γιο ’Ονέ καί ό Άντρέ Ζίντ τόν Άνατόλ Φράνς. Μιά ζωγραφική σάν τίς τελευταίες μέρες τής Πομπηίας ή σάν τή Γέφυρα τών Στεναγμών οί ζωγράφοι είναι πρό πολλοΰ έλεύθεροι νά τή γουστάρουν καί νά τήν επαινούν. Οί κριτικοί τής λογοτεχνίας άργοΰν περισσότερο. Γι’ αύτό προσέχω τί βιβλία διαβάζω. Άποφεύγοντας πάντοτε τίς διαφημίσεις τών

Γιάννης Τσαρονχης (φωτογραφία τον Μάξιμον Καρατζαόγλον)

εκδοτών καί τά παραπλανητικά βραβεία. Ανοίγω τά βιβλία πού υποψιάζομαι πώς κάτι έχουν νά μοΰ μάθουν. Καί τά κλείνω δταν άντιληφθώ πώς μοΰ κάνουν τό ζόρικο ή έχουν τό ύφος «πέρα βρέχει». Άλλωστε διαβάζω δλο τά ίδια βιβλία, υπολογίζοντας φυσικά δτι άλλάζω εγώ άντί ν’ αλλάζουν εκείνα, καί αλλάζοντας εγώ, τά βλέπω και­ νούρια. Ποθώ πάντοτε ένα βιβλίο πού νά άπαντά στά έρωτήματά μου, στά προβλήματά μου, καί στεναχωροΰμαι δταν βλέπω δτι ή προσπάθεια τοΰ συγγραφέα περιορί­ ζεται στό νά μάς πείσει δτι είναι σοβαρός καί σπουδαίος, ξεχνώντας δτι «αγαθόν τό έξομολογείσθαι» καί δτι ή έξομολόγησις εί­ ναι πηγή σοφίας. Τί σημαίνει σήμερα γιά σάς ένα βι­ βλίο; Ο,ΤΙ γιά τούς αρχαίους ένα μαντείο. Θέλω νά μάθω κάτι γιά πράγματα πού διαισθάνο­ μαι δτι άγνοώ. Πιστεύω στή διδακτική λο­ γοτεχνία —πού αύτό δέν σημαίνει ήθικολογική. Έδώ καί λίγα χρόνια διαβάζω τά λε­ γάμενα αριστουργήματα, δπως πηγαίνω στό Λούβρο νά δώ έργα τέχνης. Αλλά ομολογώ δτι μέ ενδιαφέρουν πολύ τά οικολογικά καί γεωργικά βιβλία. Τά βιβλία αύτά μάς μα­ θαίνουν γιατί οί καταγγελίες τών πολιτικών εναντίον τών άντιπάλων τους είναι βάσιμες.

27

Διαβάζοντας τό τί έχουν κάμει τά διάφορα μονοπώλια καί τράστ τών τροφίμων σέ διε­ θνές επίπεδο, νομίζω δτι τά μεγάλα προ­ βλήματα πού απασχολούν τήν πολιτική εί­ ναι παρονυχίδες. Είναι ωραία καί άναπαυτική ή αισθητική, άλλά πρέπει κάποτε κα­ νείς νά μαθαίνει χρήσιμα πράγματα καί γιά τή ζωή. ’Αντιπαθώ τά βιβλία, τά μισώ μάλλον, πού κάθε τόσο άφήνουν νά έννοηθεΐ πώς αύτός πού τά ’γράψε μέ χίλιους τρόπους θέ­ λει νά μάς πείσει δτι είναι λογοτέχνης. Ή δημοτικιστής ή στυλίστας ή άριστερός. Εί­ μαι γίά τό «άμήχανον κάλλος» καί πλήττω μέ τούς άφελεΐς «κοκέτες». Δέν είναι άπορίας άξιο δτι τέτοια βιβλία μένουν άπούλητα παρ’ δλο πού μεταφράζονται σέ ξένες γλώσσες γιά ένα κοινό πού έχει μάθει νά διαβάζει δπως νά παίζει χαρτιά ή νά καπνί­ ζει. Έχω τό δίλημμα άν πρέπει νά μάθω νά διαβάζω όποιοδήποτε βιβλίο, δπως ένας πολιτισμένος άνθρωπος, ή είναι προτιμό­ τερο νά άντιστέκομαι σ’ δ,τι δέν μέ τέρπει ούτε μού μαθαίνει. Ά ς μέ πάρουνε ώς άγράμματο καί άξεστο. Πάντως δέν λιμπί­ ζομαι δ,τι γίνεται άπό κεκτημένη ταχύτητα στίς πολιτισμένες χώρες. ’Άλλο ξέρω νά διαβάζω κι άλλο συνήθισα νά διαβάζω. Αύτό μπορεί νά φέρνει τζίρο στούς έκδο­ τες καί στούς συγγραφείς, άλλά δέν μπο­ ρούμε νά πούμε δτι άνυψώνει τό πνεύμα. Πολλά βιβλία τά βλέπω σάν κονσέρβες πού λύνουν τό πρόβλημα τής οκνηρής νοικοκυ­ ράς. Πρέπει νά διαλέξομε: τό κομφόρ ή τήν άλήθεια; τίς μεγάλες χαρές καί τίς μεγάλες λύπες ή τή γαλήνη τού κατοικίδιου ζώου, μέ τήν πλήξη καί τίς άλλες παρενέργειές της; Βρίσκετε νά υπάρχουν καταβολές άπό βιβλία στό έργο σας; ΟΛΑ τά καλά βιβλία μέ επηρέασαν: ό 'Όμηρος, ή Βίβλος, τό Εύαγγέλιο, ή 'Ιστορία τού ’Ιωσήφ. Τί υπέροχο άρχαϊκό πεζό! Ό "Ομηρος τό ίδιο. Ή μεγάλη έποχή πού οί ποιητές δέν θεωρούσαν κατώτερο τού έαυτού τους νά συγκινούν. 'Η άρχαία τραγω­ δία, όχι έπειδή έζωγράφισα μία ’Ιφιγένεια καί ένα Φιλοκτήτη, άλλά γιατί μάς διδάσκει νά ύπάρχομε μέ δλη τή δύναμη τής ψυχής μας. ’Αλλά καί πολλοί μικροί συγγραφείς μέ έχουν βαθύτατα συγκινήσει καί έπηρεάσει. Δέν τολμώ νά πώ τά όνόματά τους, γιατί φοβάμαι τό ταξικό εκρηκτικό μίσος τών κυριαρχούντων. ’Αποφεύγω νά διαβάζω βι28

Οΐ θεοί τής ζωφόρου μέ παπούτσια ατό χέρι. ’Αθήνα, 1934

βλία γιά τά όποια μιλούν πολύ. Ό π ω ς απο­ φεύγω νά βλέπω τίς ταινίες καί τά θεατρικά έργα πού έχουν μεγάλη επιτυχία. Κάθε φορά πού γελάστηκα καί παρασύρθηκα καί πήρα νά τά διαβάσω ή πήγα νά τά δώ, άπογοητεύτηκα κι ήρθε στό νού μου ή άρχαία φράση τού «πλείονας κακίους». Πώς βλέπετε τή σχέση τού βιβλίου μέ τό γενικότερο πολιτισμικό πρόβλημα; ΑΠΑΝΤΩ σ’ αύτό τό πρόβλημα μέ τά προηγούμενα. Πρέπει νά συντηρούμε τόν πολιτισμό πού ήδη έχομε, πού έχει διπλή άξια πάντοτε, γιατί είναι συνεχής καί μα­ κροχρόνιος. Κάποτε ένας πολιτισμός τε­ λειώνει, έξαντλεΐται, δέν άνταποκρίνεται στίς ανάγκες μας, πρέπει άναγκαστικά νά άλλάξει. Τί προσοχή δμως χρειάζεται σ’ αυ­ τές τίς άλλαγές! Τί επικίνδυνο τό νά θέλομε νά ξεδώσομε καί νά ξεσκάσομε μέ μιά άλλαγή! Ή ύπερβολική δραστηριότητα γιά τή δραστηριότητα. Κι οί νεοτερισμοί γιά τούς νεοτερισμούς, γιά νά ξεχνούμε δτι τά βα­ σικά μας προβλήματα μένουν άλυτα κι έγκαταλελειμμένα. Είναι πράγματα έπικίνδυνα. Αύτό πού ονομάζομε πνεύμα ή τέχνη ή φιλοσοφία είναι γιά μένα είδος πρώτης άνάγκης, καί δέν μπορεί κανείς νά τρώει άχυρα προκειμένου νά έχει πνευματική τροφή. Στήν έποχή μας βγαίνουν πολλά βιβλία, πάρα πολλά, σάν τά μπισκότα καί τίς τσί­ χλες καί τίς καρκινογόνες καραμέλες. Δέν λείπουν βιβλία, ούτε αυτοί πού τά διαβά­ ζουν. Λείπουν αύτοί πού ξέρουν νά διαβά-

ζουν, ή μειώνονται δσο πάει καί περισσό­ τερο. Έ να ή δύο βιβλία λείπουν. Καί όμως αυτά έχομε άνάγκη. Ό πλουραλισμός καί ή τεχνητή έλευθερία τής έποχής μας φθείρει καί αδυνατίζει. Τώρα πού στήν 'Ελλάδα αρχίζουν νά γίνονται πολλά βιβλία καί πού λείπανε πρίν, χρειάζεται προσοχή, νά γίνον­ ται χρήσιμα βιβλία. Τό διδακτικό καί τό χρήσιμο θά κάμει ίσως μερικούς νά μέ πά­ ρουνε γιά ήλίθιο ή άντιδραστικό. Κι δμως ή μεγάλη τέχνη είναι καί διδακτική καί χρή­ σιμη. Χρήσιμη σάν ένα κομμάτι σταρένιο •ψωμί, σάν ένα φρούτο εύγευστο κι όχι δη­ λητηριασμένο άπό τούς πληροφορημένους γεωπόνους. Τά βιβλία ήταν πάντοτε εναν­ τίον τής γραφειοκρατίας καί τού κρατικού μυστικισμοϋ. ’Αλίμονο άν οί λογοτέχνες καί οί συγγραφείς μπουν σέ άνταγωνισμό μέ τούς γραφειοκράτες καί τούς χωροφύλακες. “Ολοι θέλουν νά γίνουν επιστάτες καί διευ­ θυντές, γιά τά προνόμια πού δίδει αυτή ή δουλειά κι δχι γιά τά δημιουργικά καθή­ κοντα. Ά ς μιλήσουμε δμως καί λίγο γιά τή γλώσσα μας. Πώς τήν «άκούτε» τή σύγχρονη νεοελληνική; ,ΠΙΟ πολλοί είναι δημοτικιστές γιατί αυτό τούς βολεύει, δπως μερικές γυναίκες βο­ λεύονται μέ τό άπαίσιο κουστούμι πού λέγε­ ται ταγιέρ. Κανένας άπό αυτούς δέν κατα­ λαβαίνει πώς γιά νά γράψεις καλή γλώσσα πρέπει νά ’χεις καλή θέληση νά σέ καταλά­ βει ό άλλος, κι όχι νά παίρνεις τό άντιπαθητικό ύφος τού στρατευμένου γλωσσαμύντορα. Δημοτική δπως τή μιλάνε οί περισσό­ τεροι κι δπως τή γράφουνε, είναι μιά φτώ­ χιά καθαρεύουσα. Δέν μπορείς νά μιλάς τή γλώσσα τού λαού, άν δέν σκέφτεσαι λαϊκά, δηλαδή άνθρώπινα καί πολιτισμένα. Ή λαϊκή γλώσσα είναι άκόμα ένα έργο τέχνης, οί άνθρωποι τού λαού μπορούν άκόμα νά μιλάνε δπως άλλοτε ήξεραν νά φτιάχνουν τά σπίτια τους καί τά ρούχα τους. Θυμάμαι μιά φορά τό τί λέγανε στό λεωφορείο κάτι Κρη­ τικές άπό τό Ηράκλειο στόν “Αγιο Νικόλα: Μιλούσανε γιά κάτι γλάστρες καί γιά κάτι λουλούδια. Καί τί εντύπωση έκαναν σ’ έναν Δεσπότη. Τύφλα νά ’χουνε δλοι οί λογοτέ­ χνες πού μεταφράζονται εις τρεις γλώσσες. Είναι μοιραίο ή δημοτική νά γίνει ή κρατική γλώσσα άντικαθιστώντας τήν καθαρεύουσα, δπως τά σημερινά υπουργεία δέν στεγάζον­ ται σέ μέγαρα νεοκλασικά αλλά σέ άπάν-

θρωπα πολυώροφα κουτιά. ’Αλλά άν ή λο­ γοτεχνία μας έχει ένα μέλλον, ή γλώσσα της θά είναι αυτή πού ξέρει νά βυθίζεται στίς ρίζες τής ομιλίας καί νά έχει τήν εύλυγισία τού ζωντανού πράγματος. Τό ’χω ξαναπεϊ αυτό. Είναι άνόητο νά θέλομε νά κάμομε μιά ένιαία γλώσσα έχοντας χίλιες γλώσσες άνά τούς αιώνες. Καταλαβαίνω άπολύτως τόν διχασμό τού Παπαδιαμάντη. Θά ήταν έξίσου άνόητο νά θέλει ή Γαλλική ’Ακαδη­ μία νά θεσπίσει ένα ένιαϊο τύπο γαλλικής καρέκλας, όπου οί δεκαέξι Λουδοβίκοι θά γίνονταν ένας καί οί άνάλογοι Έρρίκοι τό ίδιο, καί ούτω καθεξής. Σέ κάτι τουλάχι­ στον είμαστε πλούσιοι. Νά μάθομε τουλάχι­ στον νά μήν πνιγούμε άπό τόν πολύ πλούτο. Νά τόν χρησιμοποιούμε ούτως είπείν οικο­ λογικά, αλλά δχι καί υστερικές καί περιττές οικονομίες. Μιά πού μιλήσατε γιά τή γλώσσα μας καί τόν προφορικό λόγο, πώς βλέπετε τήν εξέλιξη άπό τό χειρόγραφο στό έντυπο; Ο ΝΙΤΣΕ είπε δτι οί Κινέζοι βρήκαν τήν πυρίτιδα. Οί Ευρωπαίοι τούς ξεπέρασαν. Βρήκαν τήν τυπογραφία. 'Οτιδήποτε βαλ­ μένο σ’ ένα τετράγωνο ή σέ ένα στρογγυλό, παίρνει σημασία, γίνεται σύμβολο. 'Οτιδή­ ποτε καθαρογράφεται ή τυπώνεται, έπιβάλ-

- γ- ,

g-

Μ

29

λεται, όπως κάθε λόγος πού έχει καλό τόνο. Αύτό είναι δίκοπο μαχαίρι· γι’ αυτό άπολαμβάνω πολύ τά βιβλία σέ άγνωστες γλώσ­ σες πού δεν τίς καταλαβαίνω καθόλου καί ονειροπολώ τά ώραΐα πράγματα πού θά διάβαζα άν έγνώριζα αύτή τή γλώσσα. Είναι γεγονός πιά δτι ζούμε στήν εποχή τής εικόνας. Ά ραγε ποιά νά ’ναι ή τύχη τού βιβλίου; ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ δεν ξέρουν νά διαβάζουν τίς εικόνες ή, κι άν ξέρουν, μέ τήν ηλικία χάνουν αύτή τήν ικανότητα. Τά πάντοτε λανθασμένα χρώματα τού offset ή τής τη­ λεόρασης θά μάς ξεμάθουν νά βλέπομε, δη­ λαδή θά κάνουν τό άντίθετο άπό δ,τι επί αιώνες προσπάθησαν νά κάμουν οί ζωγρά­ φοι. Αύτό ίσοδυναμεϊ μέ κάτι άνάλογο μέ ορμονικές αλλοιώσεις. Οΐ εικόνες πού κυ­ κλοφορούν δέν άφήνουν τόν άνθρωπο νά βλέπει, άλλά νά έθίζεται σέ είκονογραφικές κοινοτοπίες. Άλλο εικονογραφία, άλλο ει­ κόνα. Πρέπει νά μάθομε καί νά βλέπομε τίς εικόνες, νά τίς διαβάζομε δηλαδή, καί νά διαβάζομε τά κείμενα -κ α ί φυσικά καί νά τά γράφομε. Ά ν ή εικόνα επικρατήσει καί καταργήσει τά κείμενα, δέν θά γίνουν χει­ ρότερα τά κείμενα, δηλαδή οί εικόνες, θά είναι ανάλογα μέ τά μέτρια κείμενα πού κυ­ κλοφορούν. Οί λεζάντες τών άπάντων εικο­

ΕΞΗ

ΒΙΒΛΙΑ

νογραφημένων δέν είναι καλύτερες άπό τίς εικόνες, ούτε θά γινότανε καλύτερες άν ήταν πιό πολύλογες, πιό φλύαρες, κι άν παρελείποντο οί εικόνες. 'Όπως δέν μπορώ νά καταλάβω τήν άντιζηλία κινηματογράφου καί τηλεόρασης, έτσι δέν μπορώ νά καταλάβω τήν άντιζηλία ει­ κόνας καί κειμένου. Πάντως εγώ ξέρω καί διαβάζω καί τά δύο, καί δέν άνησυχώ. Σέ έναν ύποθετικό δλεθρο στό μέλ­ λον, ποιό βιβλίο θά προσπαθούσατε νά διασώσετε; ΜΗ μοΰ βάζετε διλήμματα. Πάντως στό έπος τής Αλβανίας είχα δύο βιβλία μόνο: Τή «Θαΐδα» τού Άνατόλ Φράνς καί τούς «Ψαλμούς» τού Δαβίδ. Δέν θά τό πιστέψει λοιπόν κανείς πώς τήν ώρα πού τά στούκας μάς βομβάρδιζαν τίς τελευταίες μέρες ό φί­ λος μου βασιλεύς Δαβίδ μού φαινόταν ένας προνομιούχος άνθρωπος πού δέν μπορούσε νά μέ στηρίξει στό φόβο μου. Ό ελαφρός Άνατόλ Φράνς άντεχε πιό πολύ στό φόβο καί μ’ έκαμνε νά ξεχνώ τίς τραγικές στιγμές. Πρέπει νά ύπολογίζομε στή δύναμη νά γρά­ φομε βιβλία σύμφωνα μέ τίς άνάγκες μας. Καλές είναι οί βιβλιοθήκες, άλλά αύτή ή δύναμη τίς έχει δημιουργήσει δλες. Δέν εί­ μαι άρχαιοπώλης.

ΣΤΑΘΜΟΙ

ΕΚΔΟ ΣΕΙΣ Κ ΑΡΔΑΜ ΙΤΣΑ - 'Ιπποκράτους 8, Τ ηλ. 3615.156

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΗΣΚΡΙΤΙΚΗΣ

ΕΛΛΗ ΠΑΠΠΑ Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΝΤΕΓΙΑΝΝΗΣ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΚΑΘΕ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ

ΣΤΑΘΗ ΙΩ. ΔΡΟΜΑΖΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ 6 (Πάροδος Α καδημίας) Τηλ. 3615783

31

Δημήτρης Πλάκας

Ξαναδιαβάζοντας τή «Μαντάμ Μποβαρύ» τοΰ Γουσταύου Φλωμπέρ Πέρυσι ή Γαλλία τίμησε τή μνήμη τοϋ μεγάλου πεζογράφου της Γουσταύου Φλωμ­ πέρ, πού είχε πεθάνει πρίν εκατό χρόνια. Ή επέτειος υπήρξε ή άφορμή. Ξαναδιά­ βασα κι εγώ, γιά μιά ακόμη φορά, τό κορυφαίο έργο του, τή «Μαντάμ Μ ποβαρύ». Τάχα όμως γιά νά σπουδάσω τό δημιουργό ή γιά νά επιστρέφω στή γνω ριμία ενός εφήβου μέ τή φλογερή καί τραγική ήρω ίδα, τήν Έ μ μ α Μ ποβαρύ, πού σοφά συν­ αιρέθηκε στό πρόσωπό της τό μέγιστο μάθημα τοϋ έρωτα καί τοϋ θανάτου; Ή πρώτη μας συνάντηση ήταν συμπτωματική · σέ ένα κείμενο τοϋ Λ. Κουκούλα (δε­ κατρία χρόνια έχουν περάσει άπό τότε πού πέθανε· τάχα τόν θυμάται κανείς άπό τούς νεότερους;), δημοσιευμένο στή «Νέα Ε ­ στία» τοϋ 1942. Τό θέμα του άσχετο: «Ό ρόλος τής μουσικής στό ’Αρχαίο Θέατρο» · άρχιζε όμως έτσι: «Ό δραματικός στήν άπλοϊκότητά του αστός τοΰ φλωμπερικοϋ άριστουργήματος, ό πολύς Κάρολος Μπο­ βαρύ, παρακολουθώντας μέ τή γυναίκα του στήν Όπερα τής Ρουένης μιά παράσταση τής “Λουκίας” τοΰ Λαμερμούρ, τήν ένοχλοϋσε κάθε τόσο μ’ ερωτήσεις σχετικές μέ τήν υπόθεση τοϋ έργου...» Τά χρόνια ήταν δίσεχτα κι όδυνηρά· τό θέμα δέν ένδιέφερε καί πολύ ένα παιδί πού άνάμεσα στήν ανέ­ χεια καί τήν πείνα ψηλαφούσε γιά πρώτη σχεδόν φορά ένα φιλολογικό περιοδικό, ίσως τό μόνο πού έβγαινε τότε σταθερά, οπωσδήποτε τό μόνο πού ερχόταν στήν άποκλεισμένη έπαρχία. Τά όνειρά μου όμως εκείνο τό βράδυ μετακινήθηκαν. ’Όχι γι’ άπόψε ζεστά καρβέλια κι έφιαλτικά πολυ­ βόλα. Είδα πάλι τόν άγαθό αστό τού πρωι­ νού μου άναγνώσματος σ’ ένα θεωρείο τού τοπικού θεάτρου μας -φυσικά κλειστό κι 32

βραχνιασμένο στίς δύσκολες μέρες πού περ­ νούσαμε. Έγώ όμως είχα πρόσφατες άναμνήσεις άπό τήν προπολεμική καταρρέουσα δόξα του, πού εικονογραφούσε τήν έπιταχυνόμενη παρακμή τής άλλοτε λαμπρής μας πόλης. Δέν φιλοξενούσε πιά, όταν τό γνώ­ ρισα, θιάσους πρώτης ποιότητας, άλλά στίς πρεμιέρες πάντα άνθούσαν τά μαραμένα χαμόγελα τών κοριτσιών πού, φορτωμένα μέ όλα τά οικογενειακά κοσμήματα, δίπλα στίς μπαγιάτικες μαμάδες, περίμεναν μέ άγωνία τόν περαστικό δημόσιο υπάλληλο ή νιό­ φερτο γιατρό ή δικηγόρο πού κάτω άπό τήν άμφίβολη γοητεία κάποιου άκινήτου θά έπωμιζόταν τίς ευθύνες καί θά άναλάμβανε τά βάρη. Βέβαια ούτε οί γεωγραφικοί ούτε οί χρο­ νικοί τόποι είναι κοινοί. ’Ανάμεσα στή Ρουέν καί τήν έλληνική έπαρχία υπάρχει κάποια άπόσταση, έστω κι άν επιμένει ό συγκαιρινός μας έπιθεωρησιογράφος «τί Κοζάνη τί Λωζάννη». ’Επιπλέον έχει μεσο­ λαβήσει ένας όλάκερος αιώνας. 'Η φαντα­ σία όμως τοϋ γυμνασιόπαιδα, πού δέν τήν κατοικούσαν μάλιστα τηλεοπτικές εκπομ­ πές, δέν επιδέχεται περιορισμούς. Είναι ελεύθερη, αύθαίρετη καί πρόθυμη γιά κάθε

είδους συνδυασμούς. Έ τσι κινήθηκε ή περι­ έργεια μέ ένταση καί μανία. ’Ίσως φταίει καί τό όνομα τής ήρωίδας, πού έμαθα τυ­ χαία: Έμμα. Τό μουσικό μί ενεργούσε διαβρωτικά. Ήχοι μεθυστικοί κι αβέβαιοι ζη­ τούσαν τό χρώμα καί τη γραμμή, τό τοπίο καί τό μύθο. ’Αναζήτησα λοιπόν βιαστικά τό βιβλίο κι απευθύνθηκα στό φιλόμουσο γείτονα. Ήταν δημόσιος ύπάλληλος, καί μέ τόν χαμηλό πληθωριστικό μου μισθό αγωνιζόταν απε­ γνωσμένα νά συντηρήσει τήν τετραμελή του οικογένεια. Είχε όμως μιά μικρή βιβλιο­ θήκη, σήμα προφανώς κάποιων καλύτερων ήμερών, όπως δείχνανε οί εκδοτικές χρονο­ λογικές ενδείξεις τών βιβλίων του. Ή σύζυ­ γός του προθυμοποιήθηκε νά μέ βοηθήσει. Δέν τή λέγανε ’Έμμα, άλλά 'Έλλη. Δέν ήταν κόρη άγροκτηματία, άλλά ύδραυλικού. Δέν είχε σπουδάσει στίς καλόγριες, άλλά διά­ βαζε ρομάντζα τής Ντελύ καί τού ’Ονέ, πού ήταν τότε τής μόδας. Καί τό σπουδαιότερο, όταν ό σύζυγος ήταν στήν πόλη, πήγαινε πολύ συχνά στόν οδοντογιατρό, κι όταν ή υπηρεσία του τόν καλούσε στήν ύπαιθρο, ένας συμπαθητικός νέος τής έκανε συχνές καί διακριτικές επισκέψεις. Έψαξε λοιπόν επίμονα κι έπιτέλους άνέσυρε μέσα άπό τή σκόνη τήν «Κυρία Μποβαρύ», στή μετά­ φραση τού Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Κιτρινιασμένο καί ταλαιπωρημένο τό μικρό δί­ τομο βιβλίο, στίς φτωχικές άλλά ήρωικές εκδόσεις τού Βασιλείου. ’Απελπιστική ή έξωτερική έμφάνιση, άλλά ή άνάγνωση δέν διέψευσε τίς προσδοκίες. ΤΗταν μιά αποκάλυψη καί μιά λειτουργική μύηση γιά ένα παιδί πού δισταχτικά, ανά­ μεσα στό όνειρο καί τήν πράξη, έκανε τά πρώτα του βήματα στόν κόσμο. Άλλωστε, καθώς προχωρούσα στό διάβασμα, έκεϊ στήν απόμερη μικρή πλατειούλα τής γειτο­ νιάς, όπου σάν σέ σκηνή παιζόταν τό μικρό περιστατικό -ό άκαταπόνητος θαυμαστής πού κάθε βράδυ τήν ίδια πάντα ώρα εκλι­ παρούσε ένα υποσχετικό χαμόγελο άπό μιά περαστική- καί ή μεγάλη ιστορία —τό γερ­ μανικό αυτόματο πού γάζωσε άνελέητα τό τολμηρό παλικάρι πού έγραφε συνθήματα στούς τοίχους—, έζησα καί τή σκηνική μετα­ γραφή της. Κάποτε ό σύζυγος γύρισε αιφνί­ δια καί ξέσπασε τό σκάνδαλο. Βέβαια τά πράγματα εδώ εξελίχθηκαν ευτυχώς πιό άπλά άπό ό,τι στό μυθιστόρημα. Ό γείτονας συγχώρεσε, κι ή "Ελλη δέν είχε τό τραγικό τέλος τής Έμμας. Έπέζησε καί περιέφερε

Γουαταϋος Φλωμπέρ

πάντα τά θέλγητρά της καί τήν πλήξη της σάν μιά έλάσσονα περίπτωση τής άλλης, πού δέν έμεινε άπλά ή ήρωίδα ένός μυθι­ στορήματος, άλλά μεταβλήθηκε σέ οικουμε­ νικό μύθο καί σύμβολο.

"Ετσι γνώρισα κι εγώ πολύ νωρίς τό μυθι­ στόρημα τού Φλωμπέρ. Έ να άνάγνωσμα παραπάνω τού μικρού μανιακού άναγνώστη πού έπειτα μέ τήν επιμέλεια τού καλού μα­ θητή κρατούσε σημειώσεις μέ τίς ερασιτε­ χνικές του εντυπώσεις. Ή φυγή τού μικρού παιδιού άπό τήν εφιαλτική πραγματικότητα μέ άναπαυτικά καί πλούσια δρομολόγια πού προσφέρει ή λογοτεχνία. Φυσικά όλα αύτά κι άλλα πολλά. ’Αλλά νομίζω ότι εκείνο πού προκάλεσε τήν άνεξίτηλη εντύ­ πωση καί τήν ένθεη έκπληξη ήταν ή ήρωίδα, ή γλυκιά, ή πικραμένη καί γελασμένη ’Έμμα Μποβαρύ. Ά π ό τήν πρώτη στιγμή κρατή­ θηκα κάτω άπό τόν ίσκιο της· παρακολου­ θούσα τά βήματά της- άναστήλωνα ψηφίδα ψηφίδα τή μορφή της. ’Έβλεπα τούς άνθρώπους μέ τήν όρασή της καί περπατούσα τό τοπίο μέ τίς αισθήσεις της. Γνώρισα λοιπόν κι εγώ τήν ’Έμμα σάν δε­ σποινίδα άκόμα Ρουώ. στό κτήμα τού πα33

τέρα της, καθώς συνόδευα νοερά τό γιατρό τής περιοχής, τόν Κάρολο Μποβαρύ, πού τό επάγγελμά του καί ή μοίρα του τόν όδήγησαν μιά νύχτα πρός τά κεϊ εσπευσμένα. Τήν παρατήρησα γιά πρώτη φορά πού «καθώς ’έραβε, τρνποϋσε τά δάχτυλά της κι έπειτα τά έφερνε στό στόμα της καί τά πιπίλιζε». Ξαφνιάστηκα κι εγώ δπως κι ό γιατρός «μέ τήν άσπράδα των νυχιών της», πού «ήταν λαμπερά, λεπτά στην άκρη, αμυγδαλωτά, πιό γυαλιστερά κι άπό τό φίλντισι τής Διέππης», καί πιό πολύ «μέ αυτό πού είχε πιό όμορφο ■ τά μάτια της, που αν καί κα­ στανά, τά τσίνορά της τά δείχνανε μαύρα». "Οταν ό γιατρός ετοιμάστηκε νά φύγει, άναζήτησε τό μαστίγιό του. Ή Έμμα έσπευσε νά τόν βοηθήσει: «έσκυψε πάνω στά σακιά μέ τό σιτάρι. Ό Κάρολος ευγενικά πήγε νά προλάβει καί καθώς άπλωνε τό χέρι του πρός τό ’ίδιο μέρος, ένιωσε τό στήθος του ν’ άγγίζει ελαφρά τήν πλάτη τού νέου κορι­ τσιού». Ζήλεψα εκείνη τή στιγμή τόν άγαθό άγροτικό γιατρό, πού είχα πληροφορηθεΐ άπό τό πρώτο κιόλας κεφάλαιο τού βιβλίου τό καθόλου επαινετικό βιογραφικό του ση­ μείωμα. Δεν τόν άντιπάθησα δμως. ’Αμέσως διαισθάνθηκα δτι τό αινιγματικό κοριτσόπουλο θά έπαιζε ρόλο καταλυτικό. "Ετσι, πάντα κοντά στό γιατρό, πού, χωρίς λόγο πιά, πλήθαινε τίς επισκέψεις του στό άγρόκτημα, τήν είδα σάν μιά φευγαλέα οπτασία: «Ή μεταξωτή ομπρέλα, χρώμα φαιό περι­ στεριού, πού τήν πέρναγαν οι ηλιαχτίδες, φώτιζε μέ ρευστές Ανταύγειες τό λευκό της πρόσωπο. Χαμογελούσε μέσα στή χλιαρή θαλπωρή καί άκούγονταν μία μία οί σταγό­ νες τού νερού πού πέφτανε πάνω στό τεν­ τωμένο, μέ τίς νερένιες Αποχρώσεις ύφα­ σμα». 'Η "Εμμα εκεί στό κατώφλι τού άσφυκτικοϋ σπιτικού της, διαλυμένη μέσα στό φώς, τό χρώμα, τό νερό, δέν φανερώνει μόνο πρώιμα μιά ιμπρεσιονιστική δεξιοτεχνία τού συγγραφέα (ή πρώτη έκθεση των ίμπρεσιονιστών έγινε τό 1874), είναι ένα καίριο καί ύποβλητικό σήμα, πού προοικονομεϊ τήν έκρηξη. Τό τυχαίο συμβάν, βολικός άπό μηχανής θεός τής ρομαντικής κουζίνας, θά έπισπεύσει τήν εκκίνηση. Ή γυναίκα τού γιατρού ήταν βέβαια άσθενική, ό Φλωμπέρ δμως βιάστηκε νά τήν ξαποστείλει. Ό μικρός άναγνώστης καί διακριτικός θαυμαστής δέν είχε καμιά άντίρρηση. Είχε πιά καταλάβει. 'Ο άφελής καί άγαθός γιατρός δέν ήταν δ κατακτητής, άλλά τό θύμα κι ό άπαραίτητος 34

προθάλαμος γιά τή μεγάλη έξοδο. Ό γάμος έγινε· τό νέο νοικοκυριό στή­ θηκε. Τώρα ή "Εμμα, πού μετακινήθηκε άπό τό παρθενικό της δωμάτιο τού αγροκτήμα­ τος στήν αστική συζυγική κρεβατοκάμαρα, ήταν πιό ελκυστική: «Τό πρωί στό κρεβάτι τό φώς τού ήλιου» περνούσε «μέσα Από τό χνούδι πού σκέπαζε τά ξανθά της μάγουλα» καί «τά μάτια της άπό κοντά φαίνονταν πιό μεγάλα, καθώς μάλιστα έπαιζε συνέχεια τίς βλεφαρίδες τήν ώρα πού ξυπνούσε. Μαύρα στή σκιά, σκούρα γαλανά στό φώς τής μέ­ ρας, σάν νά ήταν τά χρώματά τους σέ δια­ δοχικά στρώματα, πού πιό πυκνά στό βάθος γίνονταν όλο καί πιό φωτεινά πρός τήν επι­ φάνεια τού σμάλτου τους». Ό γιατρός αναπολούσε τήν παλιά μίζερη φοιτητική του ζωή. Μόλις πρίν λίγο καιρό «εΐχε ζήσει δεκατέσσερις μήνες μέ τή χήρα πού τά πόδια της στό κρεβάτι ήταν παγω­ μένα». Πώς νά μήν είναι τώρα εύτυχισμένος; Ευτυχώς δμως δέν ήταν ικανός νά συν­ τηρήσει τήν άστική του ευδαιμονία, γιά νά έχουμε ακόμα μιά ήθική χρηστομάθεια «δι’ οικογένειας». Τό μυθιστόρημα άκολουθούσε σταθερά τό δρόμο πού σιγά σιγά προδιέγραφε ή κινητοποιημένη φαντασία μου. Ό Κάρολος Μποβαρύ δέν μπορούσε νά προκαλέσει τό ένδιαφέρον. Ό άντρας δέν ασκούσε καμιά γοητεία. Πνευματικές ανη­ συχίες άνύπαρκτες. "Ενας κοινός, συνηθι­ σμένος, επίπεδος άρσενικός καί, τό χειρό­ τερο, αύτάρκης, άνυποψίαστος καί σίγου­ ρος γιά τήν πραμάτεια του: «Τώρα όμως αυτή ή όμορφη γυναίκα πού λάτρευε ήταν κτήμα του παντοτινό. Ό κόσμος γιά κείνον τέλειωνε στό μεταξωτό της γυροπόδι» · κι άκόμα «ή καρδιά του ξεχείλιζε άπό τίς χα­ ρές τής νύχτας■ τό μυαλό του ήσυχο ■ ή σάρκα του ικανοποιημένη ■ έφευγε μηρυκά­ ζοντας τήν ευτυχία του». Ό συγγραφέας μάς βεβαιώνει πώς ή "Εμμα στήν άρχή νόμισε δτι τόν άγαπούσε ή δτι προσπάθησε νά τόν προσεγγίσει, χωρίς δμως νά φροντίσει νά μάς πείσει. Μάλλον άδιάφορα καί συμβατικά συστεγάστηκε· συμβιβάστηκε μέ τόν προδιαγεγραμμένο κοινωνικό κώδικα. Ή εύτυχία πού ονει­ ρευότανε δέν ήλθε. Δέν θά υποταχθεί δμως. Θέλει νά μάθει τί είναι εύτυχία, πάθος, με­ θύσι. Μιά πρόσκληση γιά ένα χορό θά δώ­ σει σχήμα καί υπόσταση στίς άόριστες κι άπατηλές άνειροπολήσεις της. Θά ζήσει μέσα σ’ έναν πύργο μιά βραδιά ονείρου. 'Ο σύζυγος, πού τόν στενεύουν τά παντελόνια

καί περιφέρεται μισοκοιμισμένος κι άμήχανος στά απέραντα σαλόνια, έκμηδενίζεται. Ή Έμμα θά θριαμβεύσει καί θά μεθύσει στίς λικνιστικές στροφές ενός καινούριου τολμηρού χορού, τού βάλς. "Ενας κομψός υποκόμης θά οδηγήσει τά βήματά της: «Όλα γύριζαν γύρω τους, οί λάμπες, τά ’έπιπλα, οί τοίχοι, τό πάτωμα, σάν ένας δί­ σκος στόν άξονά του. "Οταν περνούσαν κοντά από τίς πόρτες τό φόρεμα τής 'Έμμας χαμηλά τριβόταν πάνω στό παντελόνι τ ο ν οί γάμπες τού ενός περνούσανε μέσα από τίς γάμπες τού άλλον · χαμήλωνε τό βλέμμα τον απάνω της- σήκωνε τά μάτια της καί τόν έκοίταζε ■μιά νάρκη την κυρίευε». ’Από κείνη τή μέρα ή έκτροπή, κατά τήν άποψη τού συγγραφέα, ή μαρτυρική πορεία, κατά τήν εκδοχή τού δέκτη πού άποσπά τήν ήρωίδα άπό τά σχόλια τού αφηγητή γιά νά δώσει τή δική του ερμηνεία στά περιστα­ τικά, έρχεται μέ καλπάζοντα ρυθμό. ’Ισχνές απόπειρες γιά νά μυθοποιηθεί τό περιβάλ­ λον είναι μάταιες: Δέν υπάρχει καμιά δυνα­ τότητα προσαρμογής. Τά σημαίνοντα συμ­ βάντα (ένα παιδί πού πρόκειται νά έλθει στόν κόσμο, ή μετακίνηση άπό τό ένα χωριό στό άλλο) δέν θά θεραπεύσουν τό κακό. Ή "Εμμα θά βυθιστεί μέσα στό όνειρο. Θά πλάσει ένα μακρινό σύμπαν, όπως τό θέλει, μιά χώρα τής ούτοπίας, τόν πλασματικό της βιότοπο. Ή αλλαγή δέν θά τή γιατρέψει άπό τίς παραισθήσεις της. ’Αντίθετα, στήν Ύονβίλ λ’άμπαιύ, όπου θά ασκήσει άπό δω καί μπρος ό άντρας της τό επάγγελμά του, θά βρει τό ύλικό, γιά νά συντηρήσει καί νά δυ­ ναμώσει τή φλόγα πού τήν κατακαίει καί τελικά θά τήν όδηγήσει στό ολοκαύτωμα. Θά τό καταλάβουμε αμέσως, καθώς θά τή δούμε -μόλις έχει φτάσει μέ τήν άμαξα- στό πανδοχείο: «Ή Κυρία Μποβαρύ... πλησίασε στό τζάκι. Μέ τίς άκρες τών δνό δάχτυλων επιασε τό φόρεμά της ψηλά στό γόνατο, τό σήκωσε ως τόν αστράγαλο κι άπλωσε στη φλόγα, πάνω από τό κρέας πού ψηνόταν, τό πόδι της μέ τό μαύρο μποτίνι. Ή φωτιά τή φώτιζε ολόκληρη, καθώς ένα σκληρό φως διαπερνούσε τό φόρεμά της, τούς κανονι­ κούς πόρους τού λευκού κορμιού της καί τά μάτια της πού τ ’ άνοιγόκλεινε κάπου κά­ που». Μιά υπόσχεση ή στάση της. Καί είναι φυσικό. Στήν άλλη άκρη ό Λέων Ντυπουί, βοηθός τού τοπικού συμβολαιογράφου, πού «τήν κοίταζε προσεχτικά». Νέος, άμήχανος, συνεσταλμένος· διψασμένος όμως καί είλι-

Χειρόγραφο τοϋ Γουστανου Φλωμπέρ άπό τή «Μαντάμ Μποβαρύ»

κρινής. Πλήττει κι αυτός κι ονειρεύεται. Κοινή ή ασφυξία, κοινό τό άδιέξοδο. Θά ένώσουν λοιπόν τούς Αναστεναγμούς τους στήν κοινή τους αλλά έσωτερική περιπέτεια. Ό Λέων είναι δειλός· θά ύπαινιχθεΐ, δέν θά τολμήσει. Ή ’Έμμα θά διάβρωθεΐ, άλλά εί­ ναι άκόμα νωρίς γιά νά ύποκύψει. Ύφαίνονται οί εσωτερικές διεργασίες, άλλά άκόμα άντιδρά. Στηρίζει τήν άμυνά της στά καθέκαστα τής καθημερινής πραγματικότη­ τας, γιά νά φανεί πόσο είναι σαθρά καί Ανί­ σχυρα. "Ετσι τό ειδύλλιο θά παραμείνει στά όρια τής θεωρητικής άσκησης. Τό χάσμα όμως θά γίνει Αγεφύρωτο. 'Η "Εμμα έχει σημείο στή­ ριξης γιά τίς συγκρίσεις της. 'Ο Κάρολος, σχεδόν γελοίος: «Φορούσε τό κασκέτο τον χωστά ως τά φρύδια καί έτρεμαν τά χοντρά του χείλια, δίδοντας μιά κάποια έκφραση ηλιθιότητας στό πρόσωπό του. Άκόμα καί ή ράχη του, ή ήρεμη ράχη του, τή νεύριαζε. ’Έβλεπε στή ρεντικότα τον άπλωμένη όλη τήν πλαδαρό τητα τής προσωπικότητάς τον». Κι απέναντι του ό Λέων: «Τόν έβρι­ σκε γοητευτικό ■ δέν μπορούσε νά τόν βγά­ λει άπ’ τό μυαλό της · θυμήθηκε άλλες στά­ σεις τον, άλλες μέρες, φράσεις πού είχε πει, 35

Γουσταϋος Φλωμπέρ (1821-1880) Ό Φλωμπέρ καί τό έργο τον

Ή πνευματική κίνηση Τά Ιστορικά γεγονότα

1821 (12.4): Γέννηση τοϋ Γ. Φ. στή Ρουέν. Ό πα­ τέρας του διευθυντής τού νοσοκομείου

1832-1840: Στό Λύκειο τής Ρουέν. Πρώιμες λο­ γοτεχνικές άνησυχίες 1836: Διακοπές στήν Τρουβίλ. Ερωτευμένος μέ τήν κ. Σλέσιγκερ, 26 χρονών 1840: Ταξίδι στά Πυρηναία καί τήν Κορσική 1841-1844: Σπουδές στή Νομική σχολή τοϋ Παρι-

1821: ’Επαναστατική κίνηση τής ’Ιταλίας 1830: Β. Ούγκώ: «Έρνάνης» 1830-1848: Ό Λουδοβίκος-Φίλιππος βασιλιάς τής Γαλλίας 1832: Μπαλζάκ: «Λουί Λαμπέρ»

1841: Ντίκενς: «Όλιβερ Τουίστ»

1844: Κρίση επιληψίας. ’Εγκατάλειψη σπουδών. Ό πατέρας του άγοράζει σπίτι στό Κρουασέ, δπου θά εγκατασταθεί δ Φλιομ1845: Ταξίδι μέ τήν οΐκογένειά του στήν ’Ιταλία 1846-1848, 1851-1855: Δεσμός μέ τή Λουίζα Κολέ 1848: Παρακολουθεί άπό κοντά τή Φεβρουαριανή ’Επανάσταση

1846: Μπέρλιόζ: «Ή καταδίκη τού Φάουστ»

1848: Δουμά υίοϋ: «Ή κυρία μέ τίς καμέλιες» Κ. Μάρξ: «Κομμουνιστικό μανιφέστο» 1848: ’Επαναστατικά κινήματα σ’ όλη τήν Εύρώπη 1849: Λαμαρτίνου: «Γκρατσιέλλα» - Κουρμπέ: 1849-1851: Ταξίδι στή Μ. ’Ανατολή, Ελλάδα «Ή ταφή στό Όρνάν» (18.12.50-10.2.51),’Ιταλία 1851: Μυρζέ: «Σκηνές μποέμικης ζωής» 1851: Πραξικόπημα Λουδοβίκου-Ναπολέοντος 1851-1856: Γράφει τή «Μαντάμ Μποβαρύ» 1857: Σανφλερύ: «Τά βάσανα τοϋ καθηγητή 1857-1862: Γράφει τή «Σαλαμπώ» Ντελτέιγ» 1858: Γκόγκολ: «Νεκρές ψυχές» 1858: Ταξίδι στήν Τυνησία καί τήν ’Αλγερία 1862: ’Εμφύλιος πόλεμος στις Η.Π.Α.

1863- 1868: Συμμετοχή στήν κοσμική ζωή καί τή 1863: I. Ταίν: «Ιστορία τής άγγλικής λογοτε­ χνίας» φιλολογική κίνηση 1864- 1869: Γράφει τή* «Αισθηματική άγωγή» (6' 1865: Μανέ: «’Ολυμπία» γραφή) 1870: "Υπηρετεί ώς νοσοκόμος στή Ρουέν κι άργότερα ώς ύπολοχαγός τής εθνοφυλακής 1874: Έκδίδεται: «Ό πειρασμός τοϋ 'Αγίου ’Αν­ τωνίου». ’Αποτυχία θεατρικού του έργου «Ό ύποψήφιος» 1877: Έκδίδονται τά «Τρία διηγήματα». Σχεδιά­ ζει βιβλίο μέ θέμα τή μάχη τών Θερμοπυ1880 (8.5): Θάνατος τοϋ Φλωμπέρ στό Κρουασέ 1881: Ή «Νέα ’Επιθεώρηση» δημοσιεύει τό «Μπουβάρ καί Πεκουσέ», πού έμεινε άτέλειωτο 36

1869: ’Εγκαίνια τής διώρυγας τοϋ Σουέζ 1870: Γαλλογερμανικός πόλεμος 1871: Ή κομμούνα τού Παρισιού 1874: Πρώτη έκθεση ϊμπρεσιονιστών 1877: Ροντέν: «Ή έποχή τού χαλκού» 1877: Ρωσοτουρκικός πόλεμος 1880: Ζολά: «Νανά»

τόν ήχο τής φωνής του, δλο τον τό είναι... καί κινούσε τά χείλια της ζητώντας νοερά ένα φιλί». Ό πυρετός τού πάθους Ανεβαί­ νει: «Ήταν γεμάτη άπληστες επιθυμίες, λύσσα, μίσος. Τό φόρεμά της με τίς ίσιες πιέτες έκρυβε μιά αναστατωμένη καρδιά καί τά τόσο σεμνά χείλια της δέν μαρτυρούσανε τά βάσανά της. ’Ηταν ερωτευμένη μέ τόν Λέοντα κι άποζητοϋσε τη μοναξιά, γιά νά μπορεί πιό ήσυχα νά χαίρεται την εικόνα τον». Τά συμπτώματα ήταν εκδηλα. Ή Έμμα «άδννάτισε, χλόμιασε, τό πρόσωπό της μάκρυνε». Κι ό Αφηγητής Αναρωτιέται καί προειδοποιεί τόν Αναγνώστη: «Μέ τά μαύρα της μαλλιά χωρισμένα στη μέση, τά μεγάλα μάτια της, την ίσια μύτη της καί τό ελαφρό σάν πουλιού περπάτημά της, τώρα πάντα σιωπηλή, δέν φαινόταν ότι μόλις άγ­ γιζε τη ζωή κι ότι ατό μέτωπό της είχε κά­ ποιο άκαθόριστο σημάδι ενός υψηλού προ­ ορισμού;» Ό Λέων τελικά θά φύγει γιά τό Παρίσι καί σιγά σιγά θά ξεχαστεϊ. 'Υπήρξε δμως τό κάτοπτρο, γιά νά μπορέσει ή ήρωίδα νά Ανακαλύψει τό Αληθινό της πρόσωπο. “Ετσι, δταν θά έμφανιστεΐ ό Ροδόλφος, θά βρει εύ­ κολα τό δρόμο. Πλούσιος κτηματίας, δεξιο­ τέχνης μικροκατακτητής. ’Αμέσως θά άντιληφθεϊ, θά καταστρώσει τό σχέδιο καί θά επιχειρήσει. Ή επίθεση -Από τίς ώραιότερες, καί οι πιό ένδιαφέρουσες Από πλευράς τεχνικής σελίδες τού μυθιστορήματος- θά γίνει κατά τη διάρκεια μιάς δημόσιας γιορ­ ταστικής έκδήλωσης. 'Ο επίσημος ρήτορας θά Απευθύνει μέ στόμφο καί ύψηλό τόνο τό λόγο του στό Αγαθό κοινό. Ό Ροδόλφος καί ή ’Έμμα παρακολουθούν Από μιΑ διακρι­ τική γωνιά κι ό έμπειρος έραστής θά βρει τήν εύκαιρία γιά τή λυρική επιτηδευμένη εξομολόγηση. Κοινός ό στόχος τού ρήτορα καί τού πολιορκητή: ή επιβολή. Διαφορετι­ κοί οΕ παραλήπτες, διαφοροποιούν καί τούς εκφραστικούς τρόπους. Στό βάθος μακριά, ρητορικά σχήματα καί πληθωρικές κινήσεις μπροστά στό πλήθος· κοντά μας ποιητικές σύντομες φράσεις, πού ύπογραμμίξσνται εύγλωττα σέ τρία σημεία Από μιά διακριτική συνομιλία των χεριών. Τήν πρώτη φορά πάνω σέ μιά λυρική έκρηξη ό Ροδόλφος «άφησε τό χέρι τον νά πέσει πάνω στό χέρι τής ’Έμμας», Αλλά «εκείνη τράβηξε τό δικό της». Σέ λίγο «έπιασε τό χέρι της κι εκείνη τό άφησε». Τέλος γίνεται πιό τολμηρός: «Τής έσφιγγε τό χέρι ■τό ένιωθε πολύ ζεστό, νά τρέμει σάν πιασμένη τρνγόνα πού Θέλει

νά πετάξει», γιΑ νά δρέψει τήν παραδοχή: « Ό Ροδόλφος δέν μιλούσε πιά. Κοιταζόν­ τουσαν. "Ενας τρελός πόθος τρεμόπαιζε στά στεγνά τους χείλια καί άπαλά σάν από μόνα τους μπλέχτηκαν τά δάχτυλά τους». Ή κατάκτηση θά έπακολουθήσει κάτω Από τίς ευλογίες τού Αγαθού συζύγου, πού όχι μόνο Απομακρύνει Από δίπλα του, Αλλά καί σάν όργανο τού πεπρωμένου έξωθεϊ. Θά παροτρύνει τή γυναίκα του νά δεχτεί τήν πρόταση τού θαυμαστή γιά μικρούς περιπά­ τους μέ τό Αλογο. Ό Ροδόλος θά οδηγήσει τό θύμα του μέσα στό δάσος. Ή φύση, γιά τήν Έμμα ένας ναός, όπου θά τελεστεϊ μιά ιερουργία- γιά τόν Αντρα, ένα βολικό καταφύγιο. Ή έπιχείρηση Αρχίζει- κατο­ πτεύει τό τοπίο καί Ανυπομονεί δαγκώνον­ τας τό μουστάκι του. Γι’ αυτόν υπόθεση ρουτίνας. Σέ λίγο νικητής καί κορεσμένος, Αναίσθητος κι Αδιάφορος «μέ τό.πούρο στό στόμα διόρθωνε μέ τό σουγιά τό σπασμένο χαλινάρι». Ή ’Έμμα παραδόθηκε. Σέ ποιόν όμως; Σ’ έναν έραστή τής σειράς ή στά χι­ μαιρικά της ταξίδια; Ό κόσμος, όπως τόν περιγράφει ό Αφηγητής, ήταν πιΑ δικός της: «Ή σκιά τού δειλινού κατέβαινε. 'Ο ήλιος χαμηλά στόν ορίζοντα περνούσε μέσα άπ’ τά κλαδιά καί τή θάμπωνε. ’Εδώ κι εκεί, ολόγυρά της, στά φύλλα, στό χώμα τρεμόπαιζαν φωτεινές κηλίδες, σάν νά μαδοϋσαν παραδείσια πουλιά τά φτερά στό πέταγμά τους. Παντού σιγαλιά· σάν κάτι γλυκό νά έβγαινε άπό τά δέντρα. ”Ενιωσε τήν καρδιά της πού άρχισε νά ξαναχτυπά καί τό αίμα νά κυλά μέσα της σάν ένας ποταμός άπό γάλα. Τότε άκουσε μακριά, πολύ μακριά, πέρα άπό τό δάσος, μιά άκαθόριστη καί μακρόσυρτη κραυγή ■ τήν άκουγε σιωπηλά, καθώς ενωνόταν σάν μουσική μέ τίς τελευ­ ταίες δονήσεις τών άναστατωμένων νεύρων της». Ή συνέχεια δέν ξενίζει. Τό πόθος θά θριαμβεύσει. Ή μαθητευόμενη καί συν­ εσταλμένη Έμμα θά επιβληθεί καί θά γίνει τό κέντρο τής έρωτικής οικουμένης. 'Ο έμ­ πειρος διδάσκαλος θά ύποβιβαστεϊ στό ρόλο τού μαθητή, τού κακού μαθητή, γιατί στό βάθος είναι ένας κόκορας μέ λαμπερά φτερά καί τίποτ’ Αλλο. ΓΓ αυτόν ή Έμμα εί­ ναι μιά κοινότυπη περίπτωση. Γιά κείνη, ό έρωτάς της είναι πηγή ζωής: «Ποτέ δέν ήταν τόσο ώραία όσο αύτόν τόν καιρό. Είχε εκείνη τήν ανέκφραστη ομορφιά πού ξεπηδά άπό τή χαρά, τόν ενθουσιασμό, τήν επιτυχία... Οι πόθοι της, οι καημοί της, οι 37

εμπειρίες τής ηδονής καί τά πάντα νεανικά όνειρά της, δπως τά λουλούδια με τό λίπα­ σμα, τη βροχή, τόν αέρα καί τόν ήλιο, είχαν σιγά σιγά μεστώσει καί τώρα λουλούδιζε μέσα στην ολοκληρωμένη φύση της. Τά βλέ­ φαρά της έμοιαζαν λαξεμένα γιά τά βαθιά ερωτικά της βλέμματα, ’όπου ή κόρη έσβηνε, ενώ μιά δυνατή πνοή κινούσε τά λεπτά της ρουθούνια καί άνααήκωνε τήν άκρη από τά σαρκώδη χείλια της, πού τά σκίαζε μέ τό φώς ένα λεπτότατο μαύρο χνούδι...». Α φ ε­ τηρία γιά τό ταξίδι στη χώρα τοΰ ονείρου, «άπ’ όπου δέν θά ξαναγύριζαν -πιά... μιά θαυμάσια πόλη, μέ βόλους, γέφυρες, καρά­ βια, λεμονοδάση, καθεδρικές άπό άσπρο μάρμαρο πού στά αιχμηρά καμπαναριά τους φωλιάζαν οι πελαργοί... "Ακονγαν τίς καμ­ πάνες νά σημαίνουν... τίς κιθάρες νά μουρ­ μουρίζουν, τό νερό άπό τίς βρύσες, πού φτέρωνε σέ μικρές μικρές ψιχάλες καί δρόσιζε τά στημένα σάν πυραμίδες φρούτα στίς βάσεις τών ώχρών αγαλμάτων, πού χαμογε­ λούσαν κάτω άπό τούς πίδακες τού νερού... Θά μένανε σέ ένα χαμηλό σπίτι μέ επίπεδη σκεπή, στόν ίσκιο ενός φοίνικα, στό μυχό ενός κόλπου στήν άκροθαλασσιά. Θά κά­ νανε περιπάτους μέ τή γόνδολα, θά λικνί­ ζονταν σέ αιώρες. Ή ζωή τους θά ήταν εύ­ κολη κι άπλόχωρη, σάν τά μεταξωτά τους ρούχα, καυτή, άστροφωτισμένη, σάν τίς γλυκιές νύχτες πού θά ρέμβαζαν... Οί μέρες, όλες λαμπρές, ήταν ίδιες, όπως τά κύ­ ματα...». Γη τής ουτοπίας, δπως τήν προσ­ διορίζουν σήμερα οί ειδικοί, ή Έμμα θά θε­ λήσει νά τήν κατακτήσει. Θά προτείνει τή φυγή. Ό άξιοδάκρυτος εραστής μπροστά στό δίλημμα. Θά άκολουθήσει ή θά άρνηθεϊ; Προτιμά μιά λύση πιό βολική. Υπόσχεται καί εξαπατά. Τήν τελευταία στιγμή φεύγει μόνος κι έξαφανίζεται. Ή Έμμα θά περάσει μιά μαρτυρική κρίση, άλλά τελικά θά ξεπεράσει τή δοκιμα­ σία. 'Ο σύζυγος, πού πάντα άγνοεϊ, γιά νά τή διασκεδάσει τήν όδηγεί ένα βράδυ στό θέατρο, στή Ρουέν, όπου ή τυχαία συνάν­ τηση. Ό Λέων πάλι μπροστά της. Τόν άνακαλύπτει στό διάλειμμα ό μοιραίος Κάρολος καί τόν φέρνει κοντά της. ’Έχει κάνει πιά τή μαθητεία του στήν πρωτεύουσα · έχει ώριμάσει. Έχει εγγράφει μιά υποθήκη στήν καρδιά τής Έμμας. Είναι τώρα πιά έτοιμος γιά τήν είσπραξη. Επιτίθεται μέ όρμή. Ή ’Έμμα καί πάλι θά άντιδράσει καί θά άμυνθεΐ, δπως τής ύπαγορεύει ή συμβατική ήθική της. Τελικά όμως θά ύποκύψει.

38

Πτώση ή απόπειρα γιά μιά νέα πτήση; Ή εκκίνηση είχε γίνει τήν πρώτη φορά κάτω άπό τό χαιρετισμό τοΰ μικρού της παιδιού, πού δέν στάθηκε ικανός νά τή συγκροτήσει. Τώρα άπό τό νάρθηκα τής καθεδρικής. Προσπαθεί νά στηριχθεΐ στήν προσευχή· έπιμένει νά παρακολουθεί μιά άνιαρή ξενά­ γηση παρά τή βίαιη άνυπομονησία τού συν­ οδού της. Μάταιος κόπος. Αυτή τή φορά δέν είναι ή φύση, πού σέβεται καί σιωπά, ό άφωνος παρατηρητής τής ευτυχίας της, άλλά ή βουερή πόλη. Δέν άφήνεται νωχελικά κάτω άπό ένα διακριτικό δέντρο, άλλά παραδίνεται δυναμικά μέσα σέ μιά άμαξα, πού κάνει ένα φρενήρες δρομολόγιο άνάμεσα σέ δρόμους καί σέ περάσματα πού αγαπήθηκαν άπό τό συγγραφέα, κάτω άπό τή θριαμβική προσταγή τού νεοφώτιστου κατακτητή πρός τόν άμαξά: «Προχώρα... προχώρα... ■ 'Η ερωτική σκηνή μέσα στό άμάξι, άπό τίς πιό δυνατές τής γαλλικής πεζογραφίας, συντελεΐται πίσω άπό τά κατεβασμένα κουρτινάκια· μακριά άπό τά περίεργα μά­ τια τού άναγνώστη· πέρα άπό τά βέβηλα βλέμματα τών άγαθών αστών, πού άποροΰν καθώς βλέπουν τήν ερωτική κιβωτό (ή τήν αινιγματική νεκροφόρα;) νά διασχίζει τήν έκπληκτη πόλη τους. Καί φυσικά τό εύρημα δέν είναι ένα φιλολογικό πυροτέχνημα πού θέλει νά εντυπωσιάσει · δέν θέλει νά προκαλέσει, ούτε νά άποκρύψει· δέν παίζει τό ρόλο πού έπαιζε τό παραβάν ή ή σαπουνάδα τού λουτρού στόν τολμηρό μεσοπολεμικό κινηματογράφο. 'Ο Φλωμπέρ, πού άποκλείει άπερίφραστα τήν προσωπική πα­ ρέμβαση τού συγγραφέα στήν εξωτερική δράση καί τίς εσωτερικές άντιδράσεις τών ήρώων του, δταν φαινομενικά άντιφατικά διακηρύσσει δτι ή «Μαντάμ Μποβαρύ είμαι εγώ» δέν θέλει νά άποπροσανατολίσει τούς ερευνητές πού ιχνηλατούν τίς συγκεκριμένες πηγές τής έμπνευσής του. Σέ στιγμή ελέγχου κι αυτογνωσίας προδίνει τό πιό πολύτιμο μυστικό του. Πληθωρικός κι άνοικονόμητος, περίκλειστος καί πολιορκημένος, ζεί μέσα σέ μιά κοινωνία υποκριτική, μουδιασμένη, άναπαυμένη, πού στό βάθος τή μισεί καί τήν άποστρέφεται. "Αλλοτε μέ τό έργο του άποδρά καί μετατοπίζεται σέ σκηνικά έξωτικά καί σέ καιρούς άλλοτινούς. "Αλλοτε πάλι, δπως έδώ, στήν κατ’ εικόνα καί όμοίωση ήρωίδα του, διοχετεύει τό φλέγόμενο πάθος του. Έτσι ή άμαξα δέν περιφέρει διακρι­ τικά καί ερεθιστικά άπλά μιά ερωτική

σκηνή, άλλά τήν πρόκληση πού άπευθύνει ό συγγραφέας στούς άγαθούς άστούς τής Ρουέν, τούς συμπολίτες καί συγκαιρινούς του, γιά νά δώσει τίς σωστές διαστάσεις στίς ήθικές «παραβάσεις» τής Έμμας, πού τόλ­ μησε νά άντιδράσει, νά επιδιώξει τήν ανα­ τροπή τοΰ κώδικα. Δεν αποκρύπτει λοιπόν εδώ, γιατί είναι σεμνότυφος, ό Φλωμπέρ. .Οί σκηνές πού άκολουθοΰν, καθώς ό καινούριος έρωτας βρίσκει μόνιμη στέγη, θά τό δείξουν. Ή Έμμα δεν είναι μιά ερωτευμένη γυναίκα· είναι ή σύνοψη τής έρωτικής ευτυχίας. ’Έτσι ένιωθε, δταν άπό τό κοιμισμένο χωριό έσπευδε πρός τή μεγάλη πολιτεία, γιά νά συναντήσει τόν Ιραστή της: «Ένας ίλιγγος άναόινόταν άπό όλες εκεί τίς σωριασμένες υπάρξεις καί ή καρδιά της ξεχείλιζε, λές καί οί εκατόν είκοσι χιλιάδες ψυχές πού πάλλονταν έδώ τής έστελναν όλες μαζί τόν άτμό τοϋ πάθους τους...» γιά νά κινήσει τό δικό της μεθυσμένο καράβι. Πράγματι «τό με­ γάλο άπό μαόνι κρεβάτι ’έμοιαζε μέ βάρκα. Οί κόκκινες μεταξωτές κουρτίνες πού κατέ­ βαιναν άπό τήν οροφή, σχηματίζανε κα­ μάρα πολύ χαμηλά, κοντά στό πλατύ μαξι­ λάρι- καί τίποτα στόν κόσμο δεν ήταν πιό ωραίο άπό τό μελαχρινό της κεφάλι καί τό άσπρο της δέρμα πάνω στό πορφυρό χρώμα, όταν μέ μιά χειρονομία συστολής σταύρωνε τά γυμνά της μπράτσα, γιά νά κρύψει τό πρόσωπό της μέσα στά χέρια της». Ό Λέων, πρωτόπειρος κι άνίδεος, μένει έκθαμβος. «Όταν καθόταν στά γόνατά του, ή γάμπα της, μικρότερη άπό τίς δικές του, κρεμόταν στόν άέρα καί τό πασουμάκι της κρατιόταν μόνο άπό τά δάχτυλα τοϋ γυμνού ποδιού της» ■ μαθητής άρχάριος, μέ κατάνυξη βυθί­ ζεται στή μύηση: «Γιά πρώτη φορά γευό­ τανε ηδονικά τήν ανείπωτη γλύκα τής γυ­ ναικείας χάρης. Ποτέ δέν είχε γνωρίσει αυτή τήν τρυφερή γλώσσα, τό περιποιημένο ντύσιμο, τίς στάσεις μιας ζαλισμένης περι­ στέρας. Έθαύμαζε τήν έξαρση τής ψυχής της, τίς δαντέλες τής φούστας της». Έθαύ­ μαζε, άλλά δέν μπορούσε νά έξαρθεΐ. ’Έτσι ή ένταση θά φέρει τόν κορεσμό καί τήν κό­ πωση. Παράλληλα ό έμπορος-τοκογλύφος τοϋ χωριού θά παρασύρει τήν Έμμα σέ μά­ ταια έξοδα, σέ επιπόλαια χρέη μέ ύπέρογκες οικονομικές επιβαρύνσεις. Ή οικονομική καταστροφή έρχεται. Οί παλαιοί έραστές πού τούς ζητά βοήθεια, τής γυρίζουν, τήν πλάτη. ’Απευθύνεται στό συμβολαιογράφο τοϋ χωριού, πού τής έπιτίθεται. Ό κόσμος

Λονίζα Κολέ

αρχίζει νά κλείνει γύρω της. Δέν υπάρχει πιά διέξοδος. Ή ώραία Έμμα θά αύτοκτονήσει, καί μάλιστα μέ αρσενικό πού θά τής προμηθεύσει ό μικρός ’Ιουστίνος, ό βοηθός τοϋ οικογενειακού φίλου καί γείτονα, τοϋ φαρμακοποιού Όμαί. Τό μυθιστόρημα δέν σταματά έδώ. Ό Φλωμπέρ, γιός φημισμένου χειρουργού καί διευθυντή τού νοσοκομείου τής Ρουέν, πού κατοικούσε μέσα στό χώρο τού νοσοκο­ μείου, διατηρεί έντονες εντυπώσεις, όπως σημειώνει ό βιογράφος του: «Βλέπει νά περνάνε τούς άρρώστους» καί μέ τήν άδελφή του Καρολίνα στήν «αίθουσα όπου ό πατέρας τους άνατέμνει τά πτώματα παρατηρούν τά άραδιασμένα σώματα, πού είναι ακόμα πιό ενδιαφέροντα, γιατί τούς έχουν άπαγορεύαει νά τά βλέπουν». Θά περιγράφει λοιπόν εξαντλητικά τήν επί­ δραση τοΰ άρσενικού, αφού έχει μελετήσει επίμονα τά συμπτώματα καί τά άποτελέσματα τής δηλητηρίασης, καί θά εξομολο­ γηθεί στόν Ιππόλυτο Ταίν: «Όταν περι­ έγραφα τή δηλητηρίαση τής ’Έμμας, ήταν στό στόμα μου τόσο έντονη ή γεύση τοϋ άρσενικοϋ, τόσο πολύ ένιωσα ότι είχα πάρει ό ίδιος τό δηλητήριο, ώστε έπαθα δυό άπανω39

τές στομαχικές κρίσεις, μά άληθινές, άφοϋ έκανα όνό φορές εμετό κι έβγαλα δ,τι είχα φάει τό βράδυ». Θά σταθεί στίς προσπά­ θειες διασώσεως τής Έμμας, γιά νά άποδώσει τιμή στόν πατέρα του, πού θά τόν εντά­ ξει στό μυθιστόρημα κάτω από τό πρόσωπο τού γιατρού Λαριβιέρ, στήν τελευταία μετά­ ληψη, στό ξεψύχισμά της. Τά τρία τελευταία κεφάλαια θά καλύψουν τήν ταφή, τήν άποκάλυψη τής άστατης ζωής τής μακαρίτισσας άπό τό σύζυγο, πού πάλι θά συχωρέσει, καί, δπως σέ δλα τά μυθιστορήματα τής έποχής, θά δούμε τό τέλος τού γιατρού, τής κόρης καί τών άλλων προσώπων τής ιστορίας. Δεν ένδιέφεραν δλα αυτά τό μικρό ανα­ γνώστη. Προτίμησε νά συντροφεύσει τό συνήλικο ηρώα, τό μαθητευόμενο υπάλληλο τού φαρμακείου, ένα άκόμα παιδί πού «πάνω στόν τάφο, ανάμεσα στά έλατα... έκλαιγε γονατιστό καί τό στήθος τσακισμένο άπό τούς λυγμούς σπάραξε μέσα στό σκο­ τάδι, γιατί τό βάραινε μιά άπέραντη λύπη πιό γλνκιά κι άπό τό φεγγάρι, πιό βαθιά κι άπό τή νύχτα», δταν δλοι προσπαθούν καί βιάζονται νά ξεχάσουν. "Ενας ρομαντικός επίλογος κι ένας θλιβερός απολογισμός. Ό νεαρός ’Ιουστίνος δέν είδε δσα ό συνομήλι­ κος μεταγενέστερος άναγνώστης του, πού ήταν πιό τυχερός κι έγινε σοφότερος. 'Ο ’Ιουστίνος δέν τά είδε δλα, δέν κατάλαβε πολλά. Υπήρξε δμως ειλικρινής κι αγνός, γιατί ήταν παιδί. Έτσι τού δόθηκε ή χάρη κι άνοιξε εύλαβικά τά μάτια μπροστά στό θαύμα. Λάτρευε τά άντικείμενα πού τήν εί­ χαν άγγίξει: «Μέ τόν άγκώνα πάνω στη σιδερώτρα δπον εκείνη σιδέρωνε παρατη­ ρούσε λαίμαργα δλη τή γυναικεία εξάρτυση, πού ήταν απλωμένη γύρω του, μεσοφόρια, κεφαλομάντηλα, γιακάδες...». Μέ ήδονή ψηλαφούσε τή σκόνη τών παπουτσιών της: «Καί άμέσως έπιανε άπό τό περβάζι τά πα­ πούτσια τής ’Έμμας γεμάτα άπό τήν ξερή πιά λάσπη. Τή λάσπη τών ραντεβού της —πού γινόταν σκόνη στά δάχτυλά του καί τήν έβλεπε νά άνεβαίνει σιγά σιγά μέσα σέ μιά ηλιαχτίδα». 'Ο μικρός ’Ιουστίνος ήτανε ό μόνος πού τής έμεινε πιστός. Γιατί τελικά δλοι θά ξεχάσουν τήν Έμμα. Ό άντρας της, πού «αν καί τή σκεφτόταν συνεχώς, δλο καί ξεθώριαζε μέσα του ■ καί τόν έπιανε άπελπισία καθώς ένιωθε νά ξε­ φεύγει ή εικόνα της άπό τή μνήμη του, παρά τις προσπάθειες πού έκανε νά τή συγκροτή­ σει», οί γείτονες, οι γνωστοί. "Οχι δμως κι οί άναγνώστες. Οί γυναίκες θά τή μισήσουν, 40

γιατί μπορεί νά παρασύρει τούς άντρες τους. Οί πατεράδες καί οί σύζυγοι θά τή λαχταρήσουν, άλλά τή φοβούνται κιόλας σάν κακό παράδειγμα. Τό βιβλίο διαβάζε­ ται άπληστα· προκαλεί τήν περιέργεια καί τή συζήτηση. Ή ’Έμμα δμως άποδοκιμάζεται καί καταδικάζεται. Αύτή ήταν άλλωστε καί ή άποψη τής μητέρας μου, πού διάβασε μετά άπό μένα τ’ άπομεσήμερα τό μυθιστό­ ρημα. "Οταν ζήτησα τή γνώμη της, άντί σχο­ λίου έριξε ένα άγριο κι εύγλωττο βλέμμα πρός τό άπέναντι σπίτι, δπου ή συμπαθη­ τική γειτόνισσα επανερχότανε, ευτυχώς ομαλά, μέ μεταμέλεια καί άφεση, στή συζυ­ γική αγκάλη· συντάχτηκε δηλαδή μέ τόν εισαγγελέα, πού μόλις τό μυθιστόρημα δη­ μοσιεύτηκε, σέ έξι έπιφυλλίδες, στήν «Ε π ι­ θεώρηση τού Παρισιού» (πρώτη συνέχεια 1.10.1856), ξεκίνησε τή διαδικασία ποινι­ κής δίωξης.

Πράγματι ό Φλωμπέρ, ό διευθυντής τού περιοδικού κι ό υπεύθυνος τού τυπογρα­ φείου θά διωχτούν μέ τήν κατηγορία τής προσβολής τής δημοσίας αίδούς, τών χρη­ στών ήθών καί τού θρησκευτικού συναισθή­ ματος, δπως ήθελε τό κατηγορητήριο, καί θά δικαστούν στίς 29 τού Γενάρη τού 1857. 'Η απόφαση πού βγήκε μετά άπό λίγες μέ­ ρες ήταν βέβαια αθωωτική, άλλά ή σώφρων κοινή γνώμη είχε έκφράσει τήν άποψή της. Ό ρεαλισμός, πού τότε εμφανίζεται σάν άντίδραση στήν πλαστότητα τού ρομαντι­ σμού, καταγγέλλεται σάν επικίνδυνος, γιατί, δπως όρίζει ή δικαστική άπόφαση, «άποστολή τής λογοτεχνίας είναι νά κοσμήσει καί νά εύφράνει τό πνεύμα, άνυψώνοντας τή διάνοια καί καθαίροντας τά ήθη. καί δχι νά άποδώσει τήν άηδία τής διαστροφής, προβάλλοντας τό πανόραμα τής άταξίας πού μπορεί νά ύπάρχει στήν κοινωνία», πράγμα πού «θά οδηγούσε σέ ένα ρεαλισμό, πού θά ήταν ή άρνηση τού ώραίον καί τού καλού». "Ετσι ή άγαθή μικροαστή τού μεσοπολέ­ μου συμφώνησε άπερίφραστα μέ τίς άπόψεις τού γαλλικού ύπουργείου Δικαιοσύνης τού Ναπολέοντα τού Μικρού. Τήν είχα βοη­ θήσει κι εγώ σημειώνοντας στό βιβλίο τά άποσπάσματα πού μού έκαναν εντύπωση. Τά χρησιμοποίησε γιά νά οργανώσει τήν κρίση της· ήταν άκριβώς τά Ιδια πού είχε χρησιμοποιήσει πρίν ογδόντα χρόνια ό δη­

μόσιος κατήγορος, γιά νά στηρίξει τήν κα­ τηγορία του. “Αλλωστε δεν ήταν διαφορετική ή γνώμη τοϋ συγγραφέα, οΰτε τού συνηγόρου του, στόν όποιο άφιέρωσε τήν πρώτη έκδοση τού βιβλίου. Ή υπεράσπιση δέν άρνήθηκε τή διαστροφή· δέν άρνήθηκε τά στοιχεία τής ταυτότητας τής κατηγορουμένης. 'Απλά άπόδειξε δτι τά χρώματα τοϋ Φλωμπέρ δέν ήταν πιό έντονα καί πιό έρεθιστικά άπό τά χρώματα πού χρησιμοποιούσε ό Μοντεσκιέ, πού τόν έδιναν σάν βραβείο έπιμελείας στούς μαθητές, κι ακόμα ό Μποσσουέ στά θρησκευτικά κηρύγματά του. Ναί, μοιχα­ λίδα καί άνήθικη ή Έμμα, όχι όμως παγίδα έλξεως, άλλά παράδειγμα πρός άποφυγήν. Ό συγγραφέας τής έβρισκε βέβαια έλαφρυντικά. Έλειψε νωρίς ή μητέρα πού θά τής έδινε αυστηρή άνατροφή · είχε διαβάσει πολλά ρομαντικά μυθιστορήματα, πού τρο­ φοδότησαν τή νοσηρή φαντασία της καί τήν εμπόδισαν νά έχει αίσθηση τής πραγματικό­ τητας· οπωσδήποτε όμως δέν τή δικαιολό­ γησε, δέν τή δικαίωσε, δέν τήν άθώωσε. Δέ­ χτηκε στό δικαστήριο, σύμφωνα πάντα μέ τό σκεπτικό τής άπόφασης, «ότι είχε σκοπό κατεξοχήν ήθικό... ότι έδειξε τή γυναίκα, κύριο πρόσωπο τοϋ μυθιστορήματος, νά ονειρεύεται ένα κόσμο καί μιά κοινωνία πού δέν ήταν προορισμένη γιά κείνη, δυσ­ τυχισμένη άπό τήν ταπεινή κοινωνική θέση όπου ή τύχη τήν είχε ρίξει, νά ξεχνά πρώτα

πρώτα τά καθήκοντά της σάν μητέρα, έπειτα νά παραμελεί τά καθήκοντα τής συ­ ζύγου, νά φέρνει, τό ένα μετά τό άλλο, στό σπιτικό της τή μοιχεία καί τήν οικονομική καταστροφή...». 'Ο Φλωμπέρ μπορεί νά συμπαθεί, άλλά ύπακούει στόν ήθικό κώ­ δικα πού έχει θεσμοθετήσει ή άντροκρατική κοινωνία. “Επειτα τό ταλαιπωρημένο βιβλίο τό πιάσανε οί άντρες τής οικογενειακής συνανα­ στροφής καί τής βραδινής βεγγέρας, έκπαιδευτικοί, δημόσιοι ύπάλληλοι. Μόλις είχαν αφήσει τό «Συνταγματάρχη Λιάπκιν», πού γιά πολλά βράδια οί παρισινοί γεωπόνοι τής παρέας συμπληρώνανε τά περιστατικά του μέ τίς προσωπικές τους άναμνήσεις, καί πέσανε άπάνω στήν Μποβαρύ. Δέν ήταν αύστηροί σάν τήν οικοδέσποινα, τουλάχι­ στον θεωρητικά· λυπήθηκαν τήν καταπιε­ σμένη γυναίκα, άλλά περισσότερο τήν οΐκτιραν, γιατί χωρίς απασχόληση καί ιδα­ νικά άφέθηκε στίς φρούδες ονειροπολήσεις, έξαιτίας τής κακής αγωγής της στίς καλό­ γριες, μακριά άπό τά προβλήματα πού επέ­ βαλλε τό άγροτικό της περιβάλλον. Κυρίως όμως τό ενδιαφέρον σταμάτησε περισσότερο στόν παρασιτικό τοκογλύφοέμποράκο, πού οί άνάλογες προεκτάσεις του ύπήρχαν καί στή νεοελληνική ήθογραφία· στήν εξαθλιωμένη γριά, πού ή πολιτεία τήν άμείβει μέ βραβείο 25 φράγκων, γιατί 54 ολάκερα χρόνια ύπηρέτησε στό ίδιο κτήμα·

Τό χρονικό τής «Μαντάμ Μποβαρύ: 1849 / Σεπτ.: Ό φίλος τοϋ Φλωμπέρ Μπουιλέ τόν παρακινεί νά γράψει τήν ιστορία τής κ. Ντελωναί 1850 / 22.5: Μπροστά στό δεύτερο καταρράχτη τοϋ Νείλου ό Φλωμπέρ κραυγάζει «Εύρηκα... Εύρηκα, θά τήν όνομάσω Μαντάμ Μποβαρύ» 1851 / 19.9-1856 / 30.4: Γράφεται ή «Μαντάμ Μποβαρύ» 1856 / 1.10: ’Αρχίζει νά δημοσιεύεται ή «Μαντάμ Μποβαρύ» στήν «Παρισινή Επιθεώρηση» (6 συνέχειες) 1856 / 15.12: Ή «Παρισινή Επιθεώρηση» δημοσιεύει διαμαρτυρία τού Φλωμπέρ γιά τήν περικοπή βρισμένων σελίδων τοϋ έργου 1857 / 31.1: Δίκη τοϋ Φλωμπέρ γιά τή «Μαν­ τάμ Μποβαρύ» 1857 / 7.2: Έκδοση άθωωτικής άπόφασης 1857 / Τέλη ’Απριλίου: Πρώτη έκδοση τής

«Μαντάμ Μποβαρύ». ’Εκδοτική επι­ τυχία 1857 / 12.12: Πρώτη τής έπιθεωρήσεως τών Ντελακούρ καί Τιμπούστ «όί άγελάδες τής Λάντης» 1857 / 18.12: Πρώτη τής έπιθεωρήσεως τών Κονιάρ καί Κλαιρβίλ «Έ, τά μικρά 1923 / 30.6: Πρώτη στό καζίνο τής Ντωβίλ τής έπιθεωρήσεως τών Πώλ Άμπράμ καί Ζάν ’Αλλώρ «Βλάβη στό γαλάζιο τραίνο». Στίς έπιθεωρήσεις αυτές πα­ ρουσιάζεται ή «Μαντάμ Μποβαρύ» 1934: «Μαντάμ Μποβαρύ» ταινία τού Ζάν Ρενουάρ 1939: «Μαντάμ Μποβαρύ» ταινία τοϋ Β. Μι1973: Ή «Μαντάμ Μποβαρύ» γίνεται φωτο­ ρομάντζο έκσυγχρονισμένο

στον τυφλό έπαίτη πού τόν είδανε σάν θύμα τής κοινωνικής άστοργίας· στόν γερο-πατέρα τού ύποκόμη, παλιό εραστή τής Μα­ ρίας Άντουανέτας, καθώς λέγανε, πού στό τραπέζι «τοϋ πέφτανε οι σάλτσες άπό τό στόμα», γιατί συμφώνησαν πώς ήταν τό σύμβολο ένός διεφθαρμένου καί σάπιου κό­ σμου πού είχε πιά πεθάνει. Ανήσυχοι, μέ κοινωνιολογικά ενδιαφέροντα, Αναζητού­ σαν ερείσματα καί στοιχεία στήριξης στίς άπλουστευμένες, άλλά θεμιτές έρμηνείες τους, μή γνωρίζοντας βέβαια κάποιες άπόψεις τοϋ Φλωμπέρ γιά τήν καθολική ψηφο­ φορία πού «είναι ή ντροπή τοϋ άνθρώπινου πνεύματος» ή γιά τήν εκπαίδευση («Ή δω­ ρεάν καί υποχρεωτική παιδεία θά έχει μο­ ναδικό άποτέλεσμα νά αυξήσει τόν άριθμό των ηλίθιων») ή γιά τούς κομμουνάρόυς τοϋ 1871, πού κατά τή γνώμη του «θά έπρεπε νά τούς καταδικάσουν όλους στά κάτεργα καί νά αναγκάσουν αυτούς τούς αιμοσταγείς βλάκες νά σηκώσουν μέ τήν άλυσίδα στό λαιμό, σάν κανονικοί βαρυποινίτες, τά μπάζα άπό τά ερείπια στό Παρίσι», δπως γράφει στή φίλη του τή Γεωργία Σάνδη. “Αν τά γνώριζαν δλα αυτά κι άκόμα τίς σχέσεις τού συγγραφέα μέ τό αύτοκρατορικό περιβάλλον, δέν θά ήταν τόσο ενθου­ σιασμένοι, άν καί ήταν σωστές οί παρατη­ ρήσεις τους κι άλλες ανάλογες πού θά μπο­ ρούσαν νά κάνουν. 'Ο Φλωμπέρ προέρχεται άπό μιά οικογένεια μέ φιλελεύθερε^ καί άντικληρικές άρχές, πού είναι αντίθετη στό καθεστώς πού έχει επιβάλει μετά τήν πτώση τού Ναπολέοντα ή παλινόρθωση. Ό πατέ­ ρας κάποτε θέλει νά έπιβληθεΐ άλλά παράλ­ ληλα άκούει καί συζητεΐ. Μέσα σ’ αυτό τό κλίμα διαμορφώνεται ή προσωπικότητα τού νεαρού Γουσταύου, πού μαθητής άκόμα τού Λυκείου θά επαναστατήσει κατά τής λογο­ κρισίας πού εφαρμόζει ή διεύθυνση τού σχολείου καί θά ύποστεΐ φυσικά τίς αύστηρές συνέπειες. Δέν θά στρατευθεί ποτέ φα­ νατικά κάτω άπό μιά σημαία ό Φλωμπέρ· δέν θά συνταχθεϊ μέ μιά τάξη ή μιά παρά­ ταξη. Ελεύθερος σκοπευτής, μόνιμος άμφισβητίας καί άμετακίνητος έπικριτής, θά καταγγείλει τά πάντα καί κυρίως τήν άστική τάξη, δχι τόσο σάν κοινωνική όμάδα μέ συγκεκριμένα συμφέροντα, δσο σάν τρόπο μιας επίπεδης, συμβατικής καί υποκριτικής ζωής. Ή στάση του αυτή θά προκύψει άπό τήν έντιμη κι έξσνυχιστική παρατήρηση καί σπουδή, πού θά τόν όδηγήσει στό ρεαλισμό, 42

έστω κι άν δέν ένταχθεΐ ποτέ έπίσημα στή σχολή του. Θά διατυπώσει τήν άρχή δτι «ή μεγάλη τέχνη είναι επιστημονική καί απρό­ σωπη», γιά νά τήν εφαρμόσει σέ δλο του τό έργο μέ φανατική προσήλωση. Μεθοδικός κι άντικειμενικός, θά κάνει επισκέψεις, θά ύποβληθεϊ σέ προσωπικές εμπειρίες, θά ζη­ τήσει πληροφορίες, θά μελετήσει πηγές, γιά νά είναι άληθινός, πειστικός, άκριβής. Με­ λετά ιατρικά συγγράμματα, γιά νά περι­ γράφει μιά τολμηρή καί άτυχη χειρουργική επέμβαση τού Κάρολου, καί θρησκευτικά εγχειρίδια, γιά νά δώσει μέ κάθε λεπτομέ­ ρεια τήν τελευταία μετάληψη τής Έμμας. ’Απευθύνεται σέ ειδικούς, γιά νά άποδώσει πιστά τήν πορεία τής οικονομικής χρεοκο­ πίας τής Μποβαρύ. ’Αντλεί άπό τίς προσω­ πικές του εμπειρίες, πού κάποτε τίς προκαλεΐ, γιά νά περιγράφει τό χορό καί τήν κη­ δεία, τή δημόσια καί ιδιωτική εκδήλωση, τό τοπίο καί τόν άνθρωπο. Καί τό σπουδαιό­ τερο, στρέφει τό ένδιαφέρον στήν καθημερι­ νότητα καί τούς ταπεινούς, γιατί «ή Ιστορία μιας ψείρας μπορεί νά είναι πολύ πιό ώραία άπό τήν ιστορία τοϋ ’Αλέξανδρου», έφόσον θά άναδειχθεΐ άπό τήν καλλιτεχνική δη­ μιουργία. Σέ ένα έργο λοιπόν δπου ένας άντικειμενικός παρατηρητής καταθέτει τή μαρτυρία του γιά τό χωριό καί τήν πόλη, τόν άγρότη καί τόν άριστοκράτη, τόν χωρίς άποστολικό δραμα κληρικό καί τόν ήμιμαθή καί μικρόμυαλο διανοούμενο, έπόμενο είναι δτι έντονη θά άσκεϊται ή κοινωνική κριτική, καί μάλιστα χωρίς καμιά πρόθεση διδακτισμοϋ. "Ολοι λοιπόν είχαν δίκιο στίς προσεγγί­ σεις τους, στόν μικρό μας οικογενειακό επαρχιακό κύκλο, καί δέν υπήρχε λόγος διαφωνίας. Διαφωνούσαν, γιατί άκόμα δέν γνώριζαν δτι οί πολλαπλές άναγνώσεις εί­ ναι θεμιτές καί δέν είναι άπαραίτητο ή μιά νά αίρει τήν άλλη.

Τί ήταν δμως στά βιογραφικά καί γραμ­ ματολογικά της καθέκαστα ή «Μαντάμ Μποβαρύ», πού εξακολουθεί, έκατό καί πάνω χρόνια μετά τή δημοσίευσή της, νά θεωρείται άπό τά έργα-σταθμούς τής παγ­ κόσμιας πεζογραφίας; Οί πληροφορίες εί­ ναι πλούσιες, γιατί έπιβεβαιώνονται άπό τήν πληθωρική άλληλογραφία τού δημιουρ­ γού της, δπου παρακολουθούμε τό συναρ­ παστικό χρονικό τής κυήσεώς της· γιατί μιά

οδυνηρή κύηση είναι ή γραφή τής «Μαντάμ Μποβαρύ», δπως άλλωστε καί όλων τών έρ­ γων τού Φλωμπέρ, καθώς δείχνει τό ιστο­ ρικό τής δημιουργίας τους. Τό 1851 ό Φλωμπέρ είναι τριάντα χρό­ νων. 5Από τό 1844 έχει οριστικά εγκαταλεί­ πει τίς άνιαρές νομικές σπουδές του. ’Αβά­ σταχτο καί άχαρο τό φορτίο τους, καί μιά κρίση έπιληπτικής μορφής έρχεται σάν άπό μηχανής άλλά διά βίου ένοχλητικός θεός νά τόν απαλλάξει, μέ τήν οικογενειακή συναί­ νεση. Ή περιουσία του μπορεί νά τόν συν­ τηρήσει χωρίς νά εργάζεται βιοποριστικά. "Ενα σπίτι στό Κρουασέ, πού θά άγοράσει ό πατέρας του τό 1844, θά είναι άπό δώ καί μπρος τό πνευματικό του έρημητήριο, δπου μέ παρισινά καί άλλα ταξιδιωτικά διαλείμ­ ματα θά ζήσει καί θά άφοσιωθεΐ στή λογο­ τεχνική του κλίση. Γιατί είναι πρό πολλοϋ άποφασισμένος · θέλει νά γίνει συγγραφέας. Ή δη έχει δείξει άπό μικρός τίς ίκανότητές του καί κάνει κάποιες δειλές έμφανίσεις σέ τοπικά φύλλα τής Ρουέν άπό τό 1837, μά κυρίως γράφει, χωρίς νά βιάζεται νά δημοσιεύσει. Ακόμα καί ή πρώτη γραφή τού μυθιστορήματος του «Συναισθηματική άγωγή», πού τελειώνει στίς 7 Τανουαρίου τού 1845, άνήκει σέ αύτή τήν περίοδο προετοιμασίας καί άσκησης. Τό 1849 δμως πιστεύει δτι τό πρώτο του βιβλίο είναι ώριμο γιά νά άντιμετωπίσει τήν κρίση τού κοινού. Τίτλος του « Ό πειρασμός τού 'Αγίου ’Αντωνίου», πού ή τελική, τρίτη, του γραφή θά πραγματοποιηθεί άπό τό 1869 έως τό 1872 καί θά δημοσιευθεϊ τό 1874. ’Αφετηρία ή έμμονη ιδέα τού Σατανά καί τής κόλασης, πού τόν πολιορκεί άπό πολύ νωρίς, δπως δείχνουν τά νεανικά του κείμενα. Πρώτη πηγή ό όμώνυμος πίνακας τού Μπρούγκελ, πού θά δει στή Γένοβα τό 1845, σέ ένα οικογενειακό ταξίδι. Πρίν δμως τό δημοσιεύσει, θέλει νά τό θέσει κάτω άπό τόν ειλικρινή έλεγχο δύο έπιστήθιων φίλων, τού Λουί Μπουιλέ καί τού Μαξίμ ντύ Κάν. Ή δοκιμασία θά γίνει στό Κρουασέ. Ή άνάγνωση, πού τήν κάνει ό ίδιος ό συγγραφέας, διαρκεΐ 4 μέρες, 32 συνολικά ώρες. ’Ανοίγει μέ μιά δήλωση τού Φλωμπέρ: «"Αν δεν βγάλετε ουρλιαχτά εν­ θουσιασμού, αυτό σημαίνει δτι τίποτα δεν μπορεί νά σάς συγκινήσει», γιά νά τελειώσει μέ μιά λακωνική ομόθυμη συνοπτική κρίση τών φίλων του: «Νομίζουμε δτι πρέπει νά τό ρίξεις στή φωτιά καί νά μην ξαναμιλή­ σεις γι’ αυτό», γιατί δπως δηλώνει δ Ντύ

Κάν, πού διάσωσε τό επεισόδιο στίς «Φιλο­ λογικές άναμνήσεις» του, δημοσιευμένες γιά πρώτη φορά τό 1881 στήν «Επιθεώρηση τών δύο κόσμων», έπρόκειτο γιά μιά ρομαν­ τική υπερβολή. "Αλλωστε κι ό σύγχρονός μας κριτικός τού Φλωμπέρ, Μάριο Βάργκας Λιόσα, τό θεωρεί «βιβλίο άμορφο καί άνισο, μέ άνιαρή άπεραντολογία, δπου ή ρητορεία, ή επανάληψη, ή μανία τών μετα­ φορών καταποντίζουν τά ευρήματα τού ύφους» καί δπου υπάρχει «ένας φλύαρος καί χωρίς έλεγχο λυρισμός καί στήν οργά­ νωση τού βιβλίου αδιαφορία, δυσαναλογία καί αύτοσχεδιασμός, σφάλματα πού άπό τή Μαντάμ Μποβαρύ κι έπειτα θά άποφύγει σάν τή λέπρα ό Φλωμπέρ».Ό Φλωμπέρ θά προσπαθήσει νά ύπερασπιστεΐ τό έργο του, μά τελικά θά δεχτεί τήν άπόφαση καί θά άκούσει τή συμβουλή τών φίλων του: «Πρέ­ πει νά άπαρνηθείς τά συγκεχυμένα θέματα... έχοντας μιά άκατανίκητη ροπή πρός τό λυ­ ρισμό... διάλεξε ένα θέμα πεζό, ένα επεισό­ διο άπό αυτά πού είναι γεμάτη ή άστική ζωή καί βάλε τά δυνατά σου νά τό χειρι­ στείς μέ ένα τόνο φυσικό, σχεδόν οικείο». "Ετσι, σέ μιά προσπάθεια άπαλλαγής άπό τήν άγονη επίδραση ενός λυρικού ρομαντι­ σμού, άλλάζει πορεία καί, πάντα σύμφωνα μέ τίς πληροφορίες τού Ντύ Κάν, θά προτι­ μήσει ένα κοινό θέμα: "Ενα περιστατικό καθημερινής ζωής πού υποδεικνύει ό Μπουιλέ- τήν ιστορία τής Δελφίνης, συζύ­ γου τού γιατρού Ευγένιου Ντελαμάρ, πού θά τή συνδυάσει, δπως άποδεικνύουν οί πολύ μεταγενέστερες έρευνες, μέ τίς περιπέ­ τειες τής φίλης του Λουίζας, γυναίκας τού γνωστού γλύπτη Πραντιέ, γιά νά μάς δώσει τή «Μαντάμ Μποβαρύ». Τό έργο τελικά άρχίζει νά γράφεται στίς 19 Σεπτεμβρίου τού 1851, γιά νά τελειώσει, μετά τέσσερα χρό­ νια, τόν ’Απρίλιο τού 1856. Τέσσερα ολά­ κερα χρόνια θά δώσει τή σκληρή μάχη. "Ερευνες, διαβάσματα, δυσκολίες, .άγχη, βραδυπορία. Θά γραφούν τελικά 46 μεγάλα φύλλα μέ τά σενάρια, δπως τά άποκαλεΐ, τό σχέδιο, τούς χαρακτήρες κ.τ.λ., 1788 κόλλες, γραμμένες κι άπό τίς δυό μεριές, μέ σημειώ­ σεις στό περιθώριο, σβησίματα καί συμπλη­ ρώματα, γιά νά καταλήξουν στό τυπογρα­ φείο 478 φύλλα τού οριστικού χειρογράφου. Ή δίκη θά έξάψει τήν περιέργεια. Γρή­ γορα θά πουληθούν τά 15.000 άντίτυπα τής πρώτης έκδοσης, καί μετά δυό μήνες άκολουθεϊ κι άλλη. Ή κριτική δμως σέ γενικές γραμμές δέν είναι ευνοϊκή. Είναι παράδοξο 43

ότι κι ό Ντυραντύ (1833-1880) στό περι­ οδικό του «Ρεαλισμός» είναι κατηγορηματι­ κός: «Αυτό τό μυθιστόρημα θυμίζει γραμ­ μικό σχέδιο · σέ τέτοιο βαθμό έχει γίνει μέ τό διαβήτη... Κάθε δρόμος, κάθε σπίτι, κάθε διάδρομος, κάθε ποταμάκι, κάθε χορταράκι περιγράφεται εξαντλητικά. Κάθε πρόσωπο πού παρουσιάζεται μιλά πρώτα πρώτα γιά ένα σωρό θέματα άχρηστα πού πολύ λίγο ενδιαφέρουν, μέ μοναδικό σκοπό νά γνωρί­ σουμε τό βαθμό τής εξυπνάδας του... Δεν υπάρχει ούτε συγκίνηση, ούτε αίσθημα, οϋτε ζωή». Παράδοξη καί άντιφατική κριτική άπό ένα βασικό εκπρόσωπο τοϋ ρεαλισμού, πού δεν είναι ή μόνη. Ά π ό πολλές πλευρές τό έργο θά γίνει αντικείμενο επικρίσεων ή καί πλήρους άρνησης. Οί πολλές καί άκριτες έπιφυλάξεις είναι ήθικής τάξεως, παρά τήν άθωωτική δικα­ στική άπόφαση. 'Ο Ώμπινώ νιώθει Απο­ τροπιασμό: «Τέτοια είναι ή φύση τοϋ βι­ βλίου πού είναι άδύνατο νά δώσουμε εδώ τό περιεχόμενό του. Ή τέχνη παύει νά υπάρχει άπό τη στιγμή πού τήν πλημμυρίζουν οί βρωμιές». Ακόμα κι ό Σαίντ Μπέβ, πού ή κριτική του έπαιξε σημαντικό ρόλο στήν καθιέρωση τοϋ βιβλίου, συμβουλεύει τήν κυρία Ντύ Γκραβιέ, σ’ ένα του γράμμα πού έστειλε στίς 5 Αύγούστου 1857 καί πού δη­ μοσιεύτηκε τό 1911: «Δέν σάς συμβουλεύω νά διαβάσετε αυτό τό βιβλίο ■ είναι πολύ ώμό γιά τίς περισσότερες γυναίκες καί θά σάς άναστατώσει... Μήν τό διαβάσετε, έχετε διατηρήσει μιά τόσο άγαθή ψυχή». Δέν εί­ ναι λοιπόν τόσο ή κριτική τοποθέτηση, όσο ή ήθική στάση, πού δίνει τόν τόνο καί χα­ ρακτηρίζει τήν πνευματική Ατμόσφαιρα τής εποχής. Ό Μπωντλαίρ, πνεύμα πρωτοπο­ ριακό, τολμηρό κι έπαναστατημένο, επαί­ νεσε ενθουσιαστικά κι άνεπιφύλαχτα. Τό γεγονός δέν είναι τυχαίο. Άλλωστε, όλα τά έργα τού Φλωμπέρ είχαν τήν ’ίδια τύχη. Ή κριτική πάντα έδίσταζε ή διαφωνούσε. 'Ο δημιουργός άπολογιόταν. Τελικά ό χρόνος επέβαλλε. Νεότεροι πεζογράφοι Αναγνώρι­ σαν τήν έπίδρασή του κι Απέδωσαν τήν πρέπουσα τιμή. Οί συγγραφείς πού Ανήκουν στίς μέρες μας στό «νέο μυθιστόρημα» τόν θεωρούν πρόδρομό τους, ό μποβαρισμός έχει καθιερωθεί σάν όρος καί τό κοινό τόν διαβάζει μέ Αμείωτο ενδιαφέρον. Ή «Μαν­ τάμ Μποβαρύ» άπό τό Μάη τού 1958 μέχρι τό Δεκέμβρη τού 1979 κυκλοφόρησε γαλ­ λικά στή σειρά «Τό βιβλίο τής τσέπης» σέ 1.011.113 Αντίτυπα, μολονότι ύπάρχει 44

πάντα καί σέ άλλες τυποποιημένες έκδόσεις. Μετά τήν πρώτη Ανάγνωση, διάβασα καί ξαναδιάβασα τή «Μαντάμ Μποβαρύ». "Αλ­ λοτε σάν νοσταλγός πού γυρίζει ξανά στά Αρχαία μονοπάτια · άλλοτε σάν σπουδαστής πού επανέρχεται, ενημερώνεται καί παρα­ κολουθεί τίς εξονυχιστικές Ανατομικές επεμβάσεις τού κριτικού. Καί φυσικά είχα κι εγώ πολλές επιφυλάξεις. Δέν είναι πάντα ή πειστική σκηνή πού προβάλλει ζωντανά τήν πλοκή, Αλλά ή ενημερωτική πληροφορία τού Απρόσωπου Αφηγητή. Δέν ύπάρχει πάντα ισορροπία στήν οικονομία τού έργου. Μπορεί μιά σκηνή νά καλύπτει πολλές σελί­ δες, ένώ επεισόδια πού φωτίζουν τήν εσω­ τερική περιπέτεια των ήρώων δίνονται υπαινικτικά καί βιαστικά· έτσι οί ψυχολο­ γικές Αλλαγές δέν έχουν άνετη τήν Αποδει­ κτική ύποδομή καί φαίνονται σάν βιασμέ­ νες. Κάποτε τά γεγονότα συσσωρεύονται πληθωρικά καί θυμίζουν τίς ύπερβολικές τάσεις τού ρομαντισμού, όπως μάλιστα κλη­ ροδοτήθηκαν στά έπιφυλλιδογραφικά λαϊκά μυθιστορήματα. Άλλοτε πάλι ό συγγραφέας παραμένει εξαντλητικά στό πλαίσιο, όπως ύπαγορεύει ή ρεαλιστική άκριβολογία καί τονίζει ό υπότιτλος τού βιβλίου: «Ε παρ­ χιακά ήθη», γιά νά μετατοπιστεί τό κέντρο βάρους τού ένδιαφέροντος. Δέν είναι λοιπόν άψογη ή «Μαντάμ Μποβαρύ». Δέν ήταν πάντα άδικοι οί επι­ κριτές της. Καί στίς γενικές γραμμές καί σέ συγκεκριμένες λεπτομέρειες θά μπορούσε νά κάνει κανείς πολλές κατεδαφιστικές παρα­ τηρήσεις. Έπεσήμανα κι εγώ Αρετές, ση­ μείωσα έλαττώματα. Κάθε φορά όμως πού έπιανα τό βιβλίο, Ανεξίτηλο μέ κυρίευε τό άρωμα τής Μαντάμ Μποβαρύ · δέν είχε Αγ­ γίξει τούς χλιαρούς έραστές της των μέσων τού 19ου αιώνα. Είχε διαποτίσει όμως, μυητικά, καθώς ταξίδευε μέ τίς περιπετειώδεις Αποσκευές της πρός τό θάνατο, εκατό χρό­ νια μετά, τό μικρό Αναγνώστη. Τί ήταν λοιπόν έκείνο πού, πέρα Από τά έλαττώματα -ρομαντικά κατάλοιπα καί έγγενεΐς Αδεξιότητες τοϋ ρεαλισμού-, πέρα Από τίς προθέσεις τού συγγραφέα, κράτησε σέ περίοπτη θέση τήν ήρωίδα, τήν κατέβασε Από τίς σελίδες τού βιβλίου καί τήν έφερε τόσο κοντό μας; "Οχι βέβαια ή ερωτική περιέργεια, πού Αναμφισβήτητα προκαλούσε ό σκανδαλώδης βίος της. Κάθε εποχή έχει νά έπιδείξει κείμενα τολμηρά καί προ­

κλητικά, καί φυσικά ό Φλωμπέρ δέν είναι κατεξοχήν αντιπρόσωπος τοϋ είδους. “Αλλοι ουσιαστικότεροι παράγοντες δη­ μιουργούν τήν έλξη. Βέβαια ό Φλωμπέρ κα­ τέγραψε μέ ρεαλιστική ευσυνειδησία, δχι όμως άπλά, στό επίπεδο τής φωτογραφικής μαρτυρίας. Ή έκτέλεση θά ανυψώσει τό κα­ θημερινό περιστατικό σέ έργο τέχνης. Πρω­ ταρχικό άξίωμα πού καθοδηγεί πάντα τήν πένα του, γιά νά βρει τήν έσωτερική λει­ τουργικότητα τού λόγου καί τήν άντιστοιχία του πρός τόν κόσμο πού προβάλλει. «Οί φράσεις νπακούονν σέ ένα εσωτερικό ρυθμό σύμφωνα μέ τις ιδέες πού εκφράζουν» θά μάς πει ό μελετητής του, κι ό ίδιος πολλές φορές θά τονίσει τήν πρωταρχική σημασία τής άρμονίας, πού θά στηρίξει τήν ποιότητα καί θά δικαιώσει τή δημιουργία. Σέ ένα του γράμμα (24.4.1852) θά πεϊ: «’Αποβλέπω σ’ ένα στύλ πού θά είναι όμορφο... θά έχει ρυ­ θμό, όπως ό στίχος, άκρίβεια, όπως ή γλώσσα τής επιστήμης... Ενα στύλ πού θά σάς μπάζει στην ιδέα σάν ένα χτύπημα τοϋ στιλέτου». Αυτό θά έπιδιώξει, φορτίζοντας τό λεξιλόγιό του, κάνοντας εύγλωττα σή­ ματα τά άντικείμενα πού περιγράφει καί πού θά τά προσεγγίσουμε μέσα άπό τήν δράση των ήρώων του. Έ τσι σιγά σιγά ή δράση τους έξακτινώνεται, οίκειοποιεϊται κι ενεργοποιεί τό στατικό άντικείμενο, πού κάποτε μάλιστα, δπως στήν ερωτική σκηνή τής άμαξας, τού παραχωρεί τή θέση της· άπλώνεται καί ταυτίζεται μέ τόν παλμό τής φύσης, πού τώρα πιά δέν είναι ό ρομαντικός άκροατής ή συνομιλητής, αλλά ό οικουμενι­ κός συντονιστής. Τό ύφος λοιπόν εξουδετέρωσε τίς άδυναμίες τής οικονομίας τού έργου, έδωσε τήν ποιότητα καί διαμόρφωσε τούς τρόπους γραφής· τρόποι όμως μιας άλλης εποχής ήταν άρκετοί γιά νά δώσουν τή διάρκεια; “Οχι βέβαια, άν τό μυθιστόρημα βιογρα­ φούσε άπλά μιά ήρωίδα καί δέν παράδινε στήν αιωνιότητα μιά άρχέτυπη μορφή. Ό Φλωμπέρ ξεκίνησε άπό ένα περιστα­ τικό καί έγραψε τό χρονικό ένός άγαθού καί δυστυχισμένου γιατρού τής έπαρχίας. “Ας μήν ξεχνάμε δτι μέ αύτόν αρχίζει καί τε­ λειώνει τό βιβλίο. 'Ο Κάρολος Μποβαρύ ήταν άσήμαντος · αδύνατος χαρακτήρας, άλλά καί τίμιος, καλός, πράος· θά μπο­ ρούσε νά είναι ευτυχισμένος· κι όμως τόν βρήκαν δλα τά κακά· αιτία; Τή διατύπωσε λακωνικά ό ίδιος: «Πρόσθεσε μάλιστα μιά βαρυσήμαντη φράση, τή μόνη πού είχε πει

-Φ ταίει τό πεπρωμένο». Τή μοίρα όμως τή συνόψιζε ό κακός δαίμονας, ή σύζυγος. Ό Φλωμπέρ δέν τήν κατεδαφίζει, δέν τή μισεί, τήν ερμηνεύει· τής βρίσκει έλαφρυντικά, άλλά τελικά τήν καταδικάζει. 'Ο Φλωμπέρ δέν είναι μισογύνης· δέν χά­ νει βέβαια ποτέ τήν ψυχραιμία του, δέν κυ­ ριεύεται άπό τό πάθος, άλλά λατρεύει τίς γυναίκες. Έ χει όμως τίς άπόψεις του. Στή Λουίζα Κολέ, τό μεγάλο του έρωτα τής περιόδου πού γράφει τή «Μαντάμ Μπο­ βαρύ» καί πού ή άλληλογραφία τους μάς διασώζει τό συναρπαστικό χρονικό τής δη­ μιουργίας τού μυθιστορήματος, είναι σα­ φής: «Δέν είναι ειλικρινείς οϋτε μέ τόν εαυτό τους- δέν Αναγνωρίζουν οϋτε τίς αι­ σθήσεις τους. Μπερδεύουν τά όπίσθιά τους μέ τήν καρδιά τους καί νομίζουν ότι τό φεγ­ γάρι φτιάχτηκε γιά νά φωτίζει τό μπουν­ τουάρ τους». Καί σέ μιά άλλη φίλη του: «"Ολες είναι ερωτευμένες μέ τόν Αδωνι κι αναζητούν τόν αιώνιο σύζυγο... ’Ονειρεύον­ ται τόν έρωτα, τό μεγάλο έρωτα, καί γιά νά τίς γιατρέψει (τουλάχιστον προσωρινά) δέν χρειάζεται μιά ιδέα, άλλά κάποιο περιστα­ τικό, ένας άντρας, ένα παιδί, ένας εραστής». Κοινοί τόποι πού ορίζουν τίς συντεταγμένες τής γυναίκας άπό τόν καιρό τής Εύας. “Ετσι τήν έβλεπε, κι έτσι ήταν, άφού έτσι τήν ήθελε ή άντροκρατική εξουσία. Μιά έκδοχή τού προπατορικού άμαρτήματος σέ πρώτη άνάγνωση καί τά «Επαρχιακά ήθη» τού Γουσταύου Φλωμπέρ, πού γράφονται κι άπευθύνονται στό κοινό τών μέσων τού 19ου αιώνα. 'Η Έμμα παρασύρεται κι εκπί­ πτει, άλλά συνάμα παρασύρει. Τελικά δμως τό μυθιστόρημα ξεπέρασε τίς

Ελληνικές μεταφράσεις τής «Μαντάμ Μποβαρύ» «Μαντάμ Μποβαρύ», μετ. Νίκου Καζαντξάκη (;) σέ συνέχειες. Έφημ. «Νέα Ελλάς», 1913.* «Ή κυρία Μποβαρύ», μετ. Κωνσταντίνου Θεοτόκη, «Βιβλιοθήκη Εκλεκτά Έργα» άρ.

38^39, έκδ. Βασιλείου. «Μαντάμ Μποβαρύ επαρχιώτικα ήθη», μετ. Νίκου Σαρλή, έκδ. Κρόνος. «Μαντάμ Μποβαρύ», μετ. Λό Σκόκο, έκδ. Πάπυρος, στή σειρά Βίπερ. Πρδλ. Π. Μαρκάκη: «Τά όγόοντάχρονα τον θανά­ του τοϋ Γουσταύου Φλωμπέρ καί δυό άγνωστα κείμενα τοϋ Νίκου Καζαντζάκη», «Καινούρια ’Εποχή», άνοιξη 1960.

45

προθέσεις. Ή ήρωίδα δεν ήταν μιά περί­ πτωση τοϋ καιρού της, πού διδάσκει, κατά τό συνήγορο, ή διαφθείρει, κατά τόν κατή­ γορο, αύτούς πού θά τή γνωρίσουν. ’Ήδη πολύ νωρίς έγινε άντιληπτό δτι τό πάθος της, πού δημιούργησε έναν δρο, είχε βαθύ­ τερες προεκτάσεις. 'Ο Γκωλτιέ άπό τό 1892 θά θέσει ένα πρόβλημα (« Ό μποβαρισμός, ή ψυχολογία στό έργο τοϋ Φλωμπέρ») καί θά καθιερώσει τόν δρο πού σημαίνει τήν «τάση πού ’έχει ό άνθρωπος νά θεωρεί τόν εαυτό του διαφορετικό απ’ ό,τι είναι», γιά νά υιο­ θετήσει τό λεξικό δτι μποβαρισμός είναι ή ρομαντική διάθεση τοϋ ανθρώπου πού δέν ικανοποιείται μέ τίποτα καί πού τόν εξωθεί νά θέλει νά ξεφύγει άπό τίς συνθήκες τής ζωής του, δημιουργώντας μιά έξιδανικευμένη προσωπικότητα. Ή Έμμα δμως είναι άκόμα πιό οικουμε­ νική άπό τούς ορισμούς τοϋ μελετητή καί τού λεξικογράφου. ’Αναζήτησε τήν άπόλυτη ευτυχία καί τήν ύπαρξιακή πληρότητα. Έ τσι επαναστάτησε κατά τής μίζερης εύνουχισμένης ζωής της. ’Όχι, δέν ήταν μιά έπαρχιώτισσα μοιχαλίδα· αναζήτησε στόν έρωτα τήν έξοδο άπό τό περίφρακτο στρα­ τόπεδο. Ήξερε τί ζητούσε, άλλά δέν είχε τή δυνατότητα εκλογής. Χρησιμοποίησε ύλικά τού καθημερινού γύρω της κόσμου, καί μά­ λιστα δεύτερης διαλογής: μικρούς έπαγγελματίες γόητες, πού ήταν ύπερήφανοι γιά τά βιολογικά τους προσόντα. Ή συνέχεια ήταν

φυσιολογική. "Οταν επέβαλε τούς ρυθμούς της, οί μικροί λαγοί, οί βέβαιοι γιά τόν ύψηλό ρόλο πού τούς είχε προορίσει ή φύση, τρομάξανε καί τήν άφήσανε έρημη καί ναυαγό στήν τρικυμισμένη θάλασσα των παθών της. Ή Έμμα ύπερέβη τά δρια. Τόλμησε, κι επαναστάτησε. Μιά «ύβρις» πού πληρώ­ θηκε. Αυτή είναι ή εκδοχή τής έποχής μας. Τό άληθινό της πρόσωπο δέν θά τό βρεις, μού έγραφε μιά φίλη μου πρίν λίγες μέρες, στή μυθιστορηματική ήρωίδα τού περασμέ­ νου αιώνα. Θά τό ζητήσεις γύρω σου · ό κό­ σμος άκόμα καί σήμερα είναι γεμάτος Έ μμες. Νομίζω δτι ή έπιστολογράφος μου δέν είχε άπόλυτα δίκιο ώς πρός τό πρώτο μέρος τοϋ συλλογισμού της. Ή «Μαντάμ Μποβαρύ», πού διασκευάστηκε γιά τό θέατρο, γυρίστηκε ταινία κι έγινε εκσυγχρονισμένο φωτορομάντζο, θά ήταν πολύ ένδιαφέρον νά ξαναγραφτεί, καί μάλιστα τούτη τή φορά άπό μιά γυναίκα. Θά είχαμε μιά άλλη εκ­ δοχή, μιά άλλη στάση. "Αν δμως παραμερί­ ζαμε τίς λεπτομέρειες καί τίς κρίσεις, τήν έξωτερική σκευή πού επέβαλε ή εποχή, θά διαπιστώναμε δτι ή νεότερη πεζογράφος θά είχε άναστήσει τήν Έμμα τού Φλωμπέρ. Ή «Μαντάμ Μποβαρύ» έπιδέχεται τήν άνάγνωση τής έποχής μας· δέν τήν απορρίπτει σάν παρερμηνεία. ’Απόδειξη άσφαλής δτι είναι έργο κλασικό.

ΑΚΟΜΑ ΜΙΑ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΣΥΛΛΟΓΗ» ΤΗΛ. 2014411 ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ 1. ΝΤΙΝΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ: Ψυχογρά­ φημα (ποιητική σύνθεση) 2. ΒΑΓΓΕΛΗ ΙΩΑΝΝΟΥ: Ή άλωση των χελιδονιών (μυθιστόρημα) 3. ΒΑΓΓΕΛΗ ΙΩΑΝΝΟΥ: ΤΗταν άνοιξη περιμένοντας Πάσχα (μυθιστόρημα) 4. ΒΑΓΓΕΛΗ ΙΩΑΝΝΟΥ: Ή τρέλα πού καίει (1ο βιβλίο) (μυθιστόρημα)

46

επιλογή Στις σελίδες πού άκολονθοϋν οί συνεργάτες τού «Διαβάζω» παρουσιάζουν καί κρίνουν μερικά από τά πιό ενδιαφέροντα βιβλία πού κυκλοφόρησαν τούς τελευταίους μήνες. Τά βιβλία επιλέ­ γει ή Σύνταξη τού περιοδικού.

ΔΙΚΑΙΟ

βιομηχανική δημοκρατία καί κεφαλαιοκρατικό σύστημα ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΩΝΣΤΑ Κ.: Ή συμμετοχή τών εργαζομένων στη διοίκηση των επιχειρήσεων κατά τό κοινοτικό δίκαιο. Άντ. Σάκκονλας, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 203.

1.1. Η ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ άνασυγκρότησης τών οι­ κονομιών τών ευρωπαϊκών άστικοδημοκρατικών χωρών άπό τίς καταστροφές τού Δευτέρου Παγ­ κοσμίου Πολέμου κυριαρχήθηκε άπό μιά πρω­ ταρχική, ζωτικής σημασίας, επιδίωξη: τήν άποτελεσματικότερη καί σταθερότερη δυνατή διασφά­ λιση τοϋ κυρίαρχου κοινωνικοοικονομικού status quo άπό τήν Αποσταθεροποιητική δραστηριοποίηση τών ενδογενών δυνάμεων καί εξωτερικών έπιδράσεων καί πιέσεων πού γεννούν, ύποθάλπτουν, ένισχύουν καί προσδιορίζουν τήν κρίση στή δομή καί λειτουργία του.1 ’Αρχικά ή νέα οικονομική στρατηγική κινήθηκε βασικά στά πλαίσια όργάνωσης καί Ανάπτυξης μιάς, λιγότερο ή περισσότερο, εκτεταμένης πολι­ τικής κρατικού περεμβατισμού στήν οικονομική ζωή. Ή πολιτική αύτή άρχιζε άπό τήν άπλή προγραμματιστική καί συντονιστική παρέμβαση καί έφτανε μερικές φορές μέχρι καί τήν κρατικο­ ποίηση μεγάλων βιομηχανικών μονάδων καί ζω­ τικών γιά τό κοινωνικό σύνολο επιχειρήσεων. 'Ωστόσο σύντομα άρχισε νά συνειδητοποιείται δτι ή χάραξη καί άσκηση μιάς «καινούριας», ορ­

θολογικότερης καί δυναμικότερης, οικονομικής πολιτικής δέν άρκούσε γιά νά έξασφαλίσει μιΑ σχετικά άπρόσκοπτη καί εύρυθμη λειτουργία τού συστήματος. Κρίθηκε έτσι άναγκαία καί ή έπανεξέταση καί δυναμοποίηση τής κοινωνικής του πο­ λιτικής. Σ’ αύτό συνετέλεσε βασικά καί ή άναδιοργάνωση, άναδραστηριοποίηση καί πίεση τών συνδικαλιστικών οργανώσεων τών εργαζομένων γιά βελτίωση καί έκδημοκρατισμό τών δρων ερ­ γασίας. Έτσι, στά πλαίσια τής καινούριας αύτής οπτικής καί τής άδήριτης εξέλιξης τών πραγμλτων γεννήθηκε ή περίφημη ιδέα τής συμμετοχή; τών εργαζομένων στις διαδικασίες λήψης τών άποφάσεων πού τούς άφοροΰν, τόσο μικροοικο­ νομικά (έκμετάλλευση-έπιχείρηση) δσο καί μα­ κροοικονομικά (οικονομική καί κοινωνική πολι2. Ή προβληματική τής εργατικής συμμετοχής, άνεξάρτητα κρατικού (έγχώριου) ή διακρατικού (κοινοτικού) πεδίου άναφοράς, βρίσκεται σήμερα στό επίκεντρο τής έπιστημονικής, πολιτικής καί κοινωνικής διαμλχης. Ή διαμάχη αύτή έντλσσεται λειτουργικά στό εύρύτερο πεδίο καί στις ποι­ κίλες μορφές άνάπτυξης τής σύγκρουσης κεφα­ λαίου καί έργασίας στό σύγχρονο στάδιο άνάπτυ­ ξης τών παραγωγικών δυνάμεων καί όργάνωσης τών παραγωγικών σχέσεων.3 ’Αναπτύσσεται δέ μέσα σ’ ένα πεδίο έντασης άνάμεσα στή στρατη­ γική τής κοινωνικής ένσωμάτωσης, άπό τή μιά πλευρά, καί στή στρατηγική τής κοινωνικής χει­ ραφέτησης, άπό τήν άλλη. Μέσα στή δίνη τών άντιθετικών αύτών κοινωνικοπολιτικών ρευμάτων δέν είναι δυσεξήγητο τό γεγονός ότι ή ίδέα τής συμμετοχής προκάλεσε οπαδούς καί άντίπαλους καί στά δυό στρατόπεδα τών κοινωνικών άνταγωνιστών, γιά διαφορετι­ κούς βέβαια λόγους σέ κάθε πλευρά. ’Ιδιαίτερη οξύτητα άλλά καί ένδιαφέρσν άπόκτησε ή δια­ μάχη αύτή στό μέτωπο τών εργαζομένων, τών συνδικαλιστικών φορέων τους καί τών θεωρητι­ κών ύποστηριχτών τους, στά πλαίσια διαμόρφω­ σης τής στρατηγικής έκδημοκρατισμού τών βιο­ μηχανικών επιχειρήσεων καί τής κοινωνίας γενι­ κότερα. Πρόκειται γιά τήν άντιπαράθεση στό πρότυπο τής συμμετοχής, πού άπό τούς άντιπάλους του θεωρείται πώς ύπηρετεϊ τελικά τή στρα­ τηγική τής ταξικής συμφιλίωσης καί συσσωμάτω­ σης στό κεφαλαιοκρατικό σύστημα, τού πρότυπου τού έργατικοΰ ελέγχου.4 47

3. ’Εντούτοις ή άκαμπτη καί δογματική αύτή άντιπαράθεση δδηγεΐ, κατά τή γνώμη μας, σ’ ένα λίγο ή πολύ τεχνητό καί πολιτικά επικίνδυνο δί­ λημμα. Γιατί ή επισήμανση καί κριτική των άδυναμιών ή καί παγίδων έντός θεσμού, προϊόντος ώστόσρ καί τών άγώνων τού έργατικού κινήμα­ τος, δεν πρέπει νά όδηγεϊ χωρίς άλλο στή συν­ ολική άπόρριψή του· άνεξάρτητα μάλιστα άπό τήν έρευνα καί έκτίμηση τυχόν πλεονεκτημάτων πού συνδέονται μέ τίς συγκεκριμένες κοινωνι­ κοοικονομικές συνθήκες καί τίς πολιτικοϊδεολογικές παράμετρες τού χώρου πραγμάτωσής του.5 Μιά τέτοια μονολιθική άντίληψη θά παρέβλεπε δτι ένας νομικός θεσμός ή μιά νομική ρύθμιση, πέρα άπό τή βασική συντηρητική-άκεραιωτική τους λειτουργία, περιέχουν καί μιά προοδευτική χειραφεσιακή διάσταση, πού στή συγκεκριμένη περίπτωση μπορεί νά προσφέρει σημαντικές δυ­ νατότητες πολιτικής καί κοινωνικής άξιοποίησης.6 ’Ιδιαίτερα στό χώρο δράσης τού εργατικού δικαίου, πού σάν δίκαιο ισορροπίας καί εκεχει­ ρίας τής διαπάλης κεφαλαίου καί έργασίας φανε­ ρώνει τήν έκταση καί τά όρια τών δυνατοτήτων εξαναγκασμού τού πρώτου νά λάβει υπόψη τά συμφέροντα τού δεύτερου, ή παρατήρηση αύτή άποκτά καίρια σημασία.7 Έτσι ή σωστή, κατά τή γνώμη μας, τοποθέτηση στό παραπάνω «δίλημμα» είναι δτι τόσο ή «έργατική συμμετοχή» δσο καί δ «έργατικός έλεγχος» μπορούν στις συγκεκριμένες συνθήκες κάθε χώ­ ρας, ξεχωριστά ή καί συνδυασμένα, νά συντελέσουν άποφασιστικά στήν προώθηση τής στρατη­ γικής χειραφέτησης τής έργασίας καί τής κοινω­ νίας. Μέ μόνη τή διαφορά, τή βαθιά έπίγνωση δτι τά συστήματα αύτά εκδημοκρατισμού δέν άποτελούν αύτοσκοπούς, τελειωτικούς στόχους· άλλά ένδιάμεσες βαθμίδες στήν πορεία καί άνάπτυξη τής χειραφεσιακής στρατηγικής.8 4. Ή δημιουργία τής Εύρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας καί ή δλη έξέλιξή της άποτελοΰν γέν­ νημα τής μεταπολεμικής οικονομικής καί κοινω­ νικής δυναμικής στό δυτικοευρωπαϊκό χώρο ■άντανάκλαση άλλά καί διαπλαστική δύναμη τών νέων μορφών συγκέντρωσης καί συγκεντροποίησης τού κεφαλαίου τόσο σέ έθνική δσο καί, κυ­ ρίως, σέ διεθνική κλίμακα.9 Πρόκειται γιά τή χά­ ραξη καί διαμόρφωση μιάς καινούριας, οικονο­ μικής πρωταρχικά, στρατηγικής γιά μιά ύπερεθνική-διακρατική άντιμετώπιση τών προβλημά­ των καί ικανοποίηση τών άναγκών τού κοινωνι­ κοοικονομικού συστήματος σέ συνάρτηση μέ τόν άνταγωνισμό Εύρώπης-Βόρειας ’Αμερικής. Σ’ αύτό τό δυναμικό καί πολύπλοκο, άνταγωνιστικό καί συναγωνιστικό, πλέγμα συμφερόντων καί δυνάμεων πρέπει νά ένταχθεΐ καί ή βαθμιαία συνειδητοποίηση άπό τά όργανα χάραξης τής πο­ λιτικής τής ΕΟΚ δτι ή άποτελεσματική άντιμετώπιση τού «κοινωνικού προβλήματος» δέν μπορεί νά γίνει στό περιθώριο τών οικονομικών έπιλογών, σάν άπλό επακόλουθο καί συμπλήρωμά τους, άλλά παράλληλα, «ισότιμα» καί σέ οργανω­ τικό καί λειτουργικό συσχετισμό μαζί τους.

’Αποκορύφωμα αύτής τής άξιολογικής έπανιεράρχησης στόχων καί επιλογών τής Κοινότητας άπετέλεσε ή πρόταση τής Πέμπτης 'Οδηγίας «γιά τή δομή τών άνώνυμων έταιριών καί τίς άρμοδιότητες καί ύποχρεώσεις τών διοικητικών τους ορ­ γάνων», πού άνακοινώθηκε έπίσημα στις 9-10-1970.10 Πρόκειται γιά τήν προσπάθεια εισ­ αγωγής σέ διακοινοτικό επίπεδο ένός πρότυπου συμμετοχής στή διοίκηση τών επιχειρήσεων. Τό πρότυπο αύτό στηρίζεται στήν άντικατάσταση τής παραδοσιακής μονιστικής (μετοχικής) διάρ­ θρωσης τών άνώνυμων έταιριών μέ τή «δυαδική», μέσω τής έκπροσώπησης τών εργαζομένων στά εποπτικά τους συμβούλια, καί άποσκοπεΐ στήν εναρμόνιση τού έσωτερικού δικαίου τών κρατώνμελών τής Κοινότητας.11 II. Στήν έρευνα τής ενδιαφέρουσας καί επίκαι­ ρης αύτής προβληματικής είναι άφιερωμένο τό βιβλίο τού Δ. Κώνστα. Πιό συγκεκριμένα, στό βι­ βλίο αύτό έπιχειρεΐται μιά συνολική-κριτική θεώ­ ρηση καί άνάλυση τού προβλήματος τής συμμετο­ χής στό κοινοτικό δίκαιο άπό νομική σκοπιά, μέ ταυτόχρονο ώστόσο φωτισμό τών κοινωνικοοικο­ νομικών καί πολιτικοϊδεολσγικών παραμέτρων καί συντελεστών του. ’Απώτερος δέ στόχος τής έργασίας είναι ή διερεύνηση τών δυνατοτήτων πραγματοποίησης τού πρότυπου έργατικής συμ­ μετοχής, δπως είναι διαμορφωμένο στήν πρόταση τής Πέμπτης 'Οδηγίας.

1. Στό πρώτο κεφάλαιο (σ. 23-73) γίνεται προσπάθεια: (α) Νά ξεκαθαριστεί τό βασικό ζή­ τημα τής δρολογίας, νά προσδιοριστεί επιστημο­ λογικά τό μεθοδολογικό instrumentarium τής έρευνας καί νά δριοθετηθεΐ τό άντικείμενό της (σ.

23-33) · (6) νά έξεταστεί de lege lata τό έσωτερικό δίκαιο τής έργατικής συμμετοχής στις χώρες-μέλη τής Κοινότητας (σ. 33-57) καί (γ) νά έρμηνευτεϊ τό δίκαιο τής συμμετοχής σέ συσχετισμό μέ τίς συγκεκριμένες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες κάθε χώρας καί νά φανούν έτσι οί έγγενείς δυσκολίες τού έναρμονιστικού έργου (σ. 57-73).

2. Στό δεύτερο κεφάλαιο (σ. 74-111) έρευνώνται: (α) οί διατάξεις τής Πέμπτης 'Οδηγίας γιά τή συμμετοχή σέ άντιπαραβολή μέ τό έσωτερικό δί­ καιο τών κρατών-μελών τής Κοινότητας (σ.

74-101) ■ (β) ή σημασία καί ή έμβέλεια τής νομο­ θετικής έξουσιοδότησης πού παρέχει ή συνθήκη τής ΕΟΚ γιά τήν εναρμόνιση τών εγχώριων θε­ σμών τής συμμετοχής (σ. 101-111). Βασικό συμ­ πέρασμα τών παραπάνω άναλύσεων είναι ό άποφασιστικός ρόλος πού διαδράμάτισαν οί πολιτι­ κές έπιλσγές στή διαμόρφωση τών λύσεων πού προτείνει ή ’Επιτροπή τών Εύρωπαϊκών Κοινο­ τήτων.

3. Στό τρίτο κεφάλαιο (σ. 112-165) έξετάζσνται: (α) Οί έσωτερικές καί διευρωπαϊκές έξελίξεις, ιδιαίτερα μετά τό 1972, πού προσδιόρισαν τή διαδικασία διαμόρφωσης ένός διακοινοτικοΰ πρότυπου συμμετοχής (Πρόταση Πέμπτης 'Οδη­ γίας -σ. 112-154). ’Ιδιαίτερα άναλύεται έδώ ή έπίδραση τών άντιθετικών άπόψεων τών κοινω­ νικών άνταγωνιστών ώς πρός τό ρόλο τού έργατι-

κού κινήματος στήν κεφαλαιοκρατική κοινωνία (σ. 132-142). (β) Ή επίδραση των εξελίξεων αυ­ ΤΑ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ τών στήν δλη συμπεριφορά καί στάση τής Εύρωπαϊκής ’Επιτροπής, δπου διαπιστώνεται ή βασική έμμονή στό στόχο τής «δυαδικής έταιρικής δο­ ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΕΜΠΟΥ μής», ενώ ώς πρός τά μέσα έπίτευξής του υιοθε­ τούνται ελαστικότερες θέσεις, άνάλογα μέ τις έγχώριες συνθήκες στά κράτη-μέλη (σ. 154-164). Ο ΕΝΟΡΚΟΣ 4. Στό τέταρτο καί τελευταίο κεφάλαιο (σ.

166-181) γίνεται άνασκόπηση τών βασικών σκέ­ ψεων καί πορισμάτων τής έρευνας καί έπιχειρεΐται ή συναγωγή καί διατύπωση τών τελικών συμ­ περασμάτων. Τόν κεντρικό άξονα τών συμπερα­ σματικών σκέψεων τού συγγραφέα συγκροτεί ό άκόλουθος ίσχυρισμός-έπιχείρημα: Στό σημερινό Σέ δίκες γ ι’ αποπλάνηση, φόνο, στάδιο κοινωνικοοικονομικής δλοκλήρωσης καί απάτη καί ναρκωτικά (τά καυτά νομικοθεσμικής διάπλασης τής Ευρωπαϊκής Κοι­ προβλήματα τής έποχής μας), νότητας, νομοθετικές προτάσεις σάν εκείνη τής Πέμπτης 'Οδηγίας, μέ στόχο τήν έναρμόνιση τών ένας ένορκος υποστηρίζει α π ό­ εγχώριων καθεστώτων τών εργασιακών σχέσεων, ψεις, πού προκαλοϋν τήν έντονη έχουν ελάχιστες ή καί μηδαμινές πιθανότητες έπιαντίδραση τών άλλων δικαστών. τυχίας (σ. 179 έπ.).

III. 1. Ή δη άπό τήν παραπάνω διαγραμματική ’Αργότερα, έξηγεί ότι οί άπόψεις του, γιά τά κοινωνικά καί ψ υχολο­ παρουσίαση τών κύριων σημείων τής δουλειάς τού Δ. Κώνστα γίνεται, πιστεύουμε, φανερό τό βα­ γικά αίτια τού έγκλήματος, πηγά­ σικό της πλεονέκτημα, πού ταυτόχρονα άποτελεί ζουν άπό προσωπικές παρατηρή­ καί τό μυστικό τής έπιτυχίας της: ή σωστή επι­ σεις κι έμπειρίες του, κατά τή δι­ στημολογική καί μεθοδολογική στήριξη καί οικο­ άρκεια τής πολυκύμαντης ζωής δόμησή της. Ό συγγραφέας, βλέποντας διαλε­ κτικά τό δίκαιο, σάν πολυσύνθετο κοινωνικό καί του, πού τήν έξιστορεί μέ συναρ­ πολιτικό φαινόμενο,12 ερευνά σέ κάθε βήμα του, παστικό τρόπο. Έχει κάνει καί ίδεί μέ συνέπεια καί ευθυκρισία τό άντικείμενό του, έγκλήματα πού δέν τιμωρήθηκαν, σέ συνάρτηση μέ τό σύνολο τού ιστορικά προσ­ έχει κατηγορηθεΐ καί άκούσει νά διορισμένου κοινωνικοοικονομικού καί πολιτικοϊδεολογικού περίγυρου μέσα στόν όποιο λει­ κατηγορούνται άλλοι γιά έγκλή­ τουργεί. Έτσι τού παρέχεται ή εύκαιρία γιά μιά ματα πού δέν έγιναν. Καί κρίνει δυναμική, σφαιρική καί κριτική, θεώρηση, χαρ­ τόν έαυτό του μέ αύστηρότητα καί τογράφηση καί άποκρυπτογράφησήτου.13 δικαιοσύνη καί τούς άλλους μέ Μέσα στά πλαίσια τής διαλεκτικής αύτής ερευ­ άνθρώπινη κατανόηση. νητικής ένότητας-όλότητας τό άφηρημένο γονιμοποιείται άπό τό συγκεκριμένο, τό γενικό ζευ­ γαρώνει μέ τό ειδικό, ό σκοπός φωτίζει τό μέσο, τό θεωρητικό μετουσιώνεται σέ πρακτικό, τό εί­ ναι άποσαφηνίζει τό δέον καί τό συμφέρον έκλογικεύει καί προσδιορίζει τή γνώση. Μέσα στή ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ» διαλεκτική αύτή χοάνη συναναπτύσσονται έτσι, συναρθρώνονται, άλληλοσυμπληρώνονται καί Ασκληπιού 3 άλληλογονιμοποιούνται οί μερικότερες θεωρή­ σεις, σκέψεις, θέσεις κλπ. τού συγγραφέα. Ή υιοθέτηση συνεπώς καί ή σωστή έφαρμογή τής διαλεκτικής νομικής μεθοδολογίας άποτέλεσε τήν άναγκαία προϋπόθεση καί άσφαλή εγγύηση γιά τήν πετυχημένη όλοκλήρωση αύτοϋ τού βι­ βλίου.14 2. ’Αλλά ή συμβολή τού συγγραφέα δέν έξανΣτό Β ιβλιοπωλείο «ΔΩΔΩΝΗ», τλεϊται στόν επιστημολογικό καί μεθοδολογικό ’Α σκληπιού 3, πωλείται καί τό τομέα. Έπ εκτείνεται επίσης μέ άντίστοιχη επιτυ­ προηγούμενο βιβλίο τού Δ. Σέμχία καί στήν ούσία τής έρευνας. Μέ άφετηρία καί που· Η ΜΠΟΡΑ. κεντρικό άξονα τή σωστή επιστημονική μεθοδο­ λογία κτίζει μέ σιγουριά, συνοχή, σαφήνεια καί συνέπεια τό οικοδόμημα τών συλλογισμών, έπιχειρημάτων καί πορισμάτων του. Μέσα άπό τό 49

πλήθος τών άξιοπρόσεκτων σκέψεων τού συγ­ γραφέα θά μπορούσε κανείς νά έπιλέξει καί νά έξάρει τά άκόλουθα σημεία: α. Σωστά έπισημαίνεται ή στενή σχέση πού ύπάρχει άνάμεσα στό πρότυπο τής έργατικής συμμετοχής καί στό δοσμένο κοινωνικοοικονο­ μικό σύστημα τής συγκεκριμένης χώρας σέ συν­ δυασμό μέ τό βαθμό άνάπτυξης τοϋ συνδικαλι­ στικού κινήματος (σ. 68 έπ.). Ή έρευνα τής σχέ­ σης αυτής προϋποθέτει σαφή επίγνωση τής ιστο­ ρικά προσδιορισμένης, διαλεκτικής σχέσης άνά­ μεσα στή βιομηχανική εργασία καί στόν τρόπο (βιομηχανικής) παραγωγής, στή βιομηχανική έκμετάλλευση καί στήν κεφαλαιοκρατική έπιχείρηση, στήν τεχνολογική άνάπτυξη καί στίς παρα­ γωγικές σχέσεις. Γιατί μόνο έτσι είναι δυνατή τόσο ή κατανόηση καί ή έρμηνεία τών «ύπαρκτών» προτύπων «βιομηχανικής δημοκρατίας» δσο καί ή κατάστρωση καί επεξεργασία Εναλλα­ κτικών λύσεων.15 ’Αναπόφευκτη συνέπεια αυτής τής οπτικής αποτελεί ό συσχετισμός τού προβλήματος τής συμμετοχής μέ τήν εύρύτερη προβληματική πού στρέφεται γύρω άπό τάν πυρήνα τού κεφαλαιο­ κρατικού οικονομικού συστήματος: γύρω άπό τή δομή καί λειτουργία τής άτομικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής.16 Μέ τήν παρατήρηση αύτή συνδέονται βασικά καί οί επιφυλάξεις γιά τόν περιορισμένο χειραφεσιακό όρίζοντα τής έργατι­ κής συμμετοχής· έπιφυλάξεις πού στηρίζουν τή διάκριση άνάμεσα στόν «συμφιλιωτικό» (άποδοχή τής συμμετοχής έστω καί μέ θυσία τού στό­ χου τής ισότιμης συνδιοίκησης) καί στόν «άνταγωνιστικό συνδικαλισμό» (άπόρριψη τής ιδέας τής συμμετοχής).17 'Ωστόσο οί σωστές αύτές παρατηρήσεις δέν θά πρέπει νά όδηγήσουν οπωσδήποτε καί άδιαφοροποίητα ούτε στήν άπόρριψη κάθε μορφής θεσμοθετημένης συμμετο­ χής ούτε στήν προτίμηση ένός συστήματος εργα­ τικού έλέγχου. Ή επιλογή τοϋ ένός ή τού άλλου συστήματος ή καί ένός μικτού μοντέλου εκδημο­ κρατισμού τών επιχειρήσεων θά πρέπει νά στηρί­ ζεται πρωταρχικά στήν προσεκτική έρευνα καί έκτίμηση τών κοινωνικοοικονομικών συνθηκών καί τών συσχετισμών δύναμης στή συγκεκριμένη χώρα.18 Ή έρευνα άλλωστε αύτή έχει μεγάλη ση­ μασία, δπως σωστά τονίζει καί ό συγγραφέας (σ.

73), γιά τήν άποτελεσματικότητα τής έναρμονιστικής προσπάθειας σέ διακρατικό-κοινοτικό έπίπεδο. Ή βασική αύτή άλήθεια ναί μέν λήφθηκε ύπόψη άπό τήν «Πράσινη Μελέτη» γιά τήν «Εργατική Συμμετοχή καί Εταιρική Δομή», πού δόθηκε στή δημοσιότητα τόν Αύγουστο τοϋ 1975· ώστόσο, ή Επιτροπή έξακολουθεϊ στενό­ καρδα νά θεωρεί εφικτή τήν πραγμάτωση τών στόχων τής συμμετοχής μέσω τής έργατικής εκ­ προσώπησης στό εποπτικό συμβούλιο τών άνώνυμων έταιριών (βλ. σ. 156 έπ.). Έτσι, δέν στε­ ρείται ρεαλισμού καί διορατικότητας ή άποψη τού συγγραφέα ότι «ή άντίσταση τών έγχώριων συνθηκών έναντι τών προτάσεων τής Επιτροπής έχει άποδειχθεί τόσο έπίμονη ώστε γιά νά ύπερ50

κεραστεί στό μέλλον ν’ άπαιτείται νά έπιδειχθεί δλο καί μεγαλύτερη εύκαμψία» (σ. 165). β. ’Ιδιαίτερο ένδιαφέρον προκαλεί ή διεύρυνση τής έννοιας τού «έταιρικοΰ συμφέροντος», πού έπιχείρησε ή Εύρωπαϊκή ’Επιτροπή μέ ένα άνεπίσημο έγγραφο έργασίας, τροποποιητικό τής άρχικής πρότασης τής Πέμπτης 'Οδηγίας (σ. 159 έπ,, 16 έπ., 175 έπ.). Πρόκειται, δπως σωστά τονίζει καί δ συγγραφέας (σ. 163), γιά τήν «πιό ριζο­ σπαστική καί άντιφατική μεταρρύθμιση» πού έπιχειρεί ή Επιτροπή. Τό καίριο έρώτημα έδώ εί­ ναι άν καί κατά πόσο ή διεύρυνση αύτή θίγει σο­ βαρά τήν πρωταρχική άρχή τής κεφαλαιοκρατι­ κής επιχείρησης γιά τήν άπόληψη κέρδους ή άν τό «έργατικό συμφέρον» συμπεριλαμβάνεται μόνο σάν άπλό έπιβοηθητικό μέσο προσδιορισμού τού έταιρικοΰ κέρδους ή τής ζημίας, πού ώστόσο θά ύποχωρεϊ ύπέρ τοϋ «συμφέροντος τών μετόχων» σέ περίπτωση σύγκρουσης. Πιστεύουμε, μαζί μέ τό συγγραφέα, πώς πρόθεση τών συντακτών τής διάταξης αύτής δέν ήταν, ούτε μπορούσε άλλωστε νά είναι, ή άμφισβήτηση τού άκρογωνιαίου λίθου τού κεφαλαιοκρατικού συστήματος (σ. 177). Δέν έχει έτσι άδικο δ καθηγητής Σπύρος Σημίτης, πού, στηριζόμενος στή γερμανική έμπειρία τής συμμετοχής, διατυπώνει τή γνώμη δτι «ή έννοια τού έταιρικοΰ οφέλους άποτελεϊ τό μαγικό έκείνο δρο, μέ τήν έπίκληση τοϋ όποιου έξασφαλίζεται ή ένσωμάτωση τών έκπροσώπων τών έργαζομένων» καί συνεπώς δτι «ή σχέση άνάμεσα στή συμμετοχή καί στό έταιρικό συμφέρον διαφοροποιεί τούς έκπροσώπους αύτούς άπό τό μέσο έργαζόμενο καί τούς μετατρέπει σ’ ένα ειδικό είδος διευθυν­ τών».19 Οί θέσεις αύτές έπιβεβαιώνσνται πανη­ γυρικά άπό άποφάσεις γερμανικών δικαστηρίων, πού κρίνουν δτι οί έκπρόσωποι τών έργαζομένων στά έποπτικά συμβούλια ΑΕ, πού πήραν μέρος σέ άπεργίες, παραβιάζουν τό «έταιρικό συμφέ­ ρον!».20 γ. Τό τελικό συμπέρασμα τού συγγραφέα γιά τό «σκοτεινό» μέλλον τής Πέμπτης Όδηγίας, έφόσον συνεχιστεί ή άκαμπτη προσκόλλησή της στόν αντι­ κειμενικό στόχο τής δυαδικής δομής τών εποπτι­ κών συμβουλίων, συμμεριζόμαστε άπόλυτα· δπως καί τή συγκρατημένη αισιοδοξία του άπό τήν έμφάνιση τελευταία κάποιων νομοθετικών τά­ σεων, δηλωτικών ίσως ένός ούσιαστικότερου άναπροσανατολισμοϋ τής Εύρωπαϊκής ’Επιτρο­ πής (σ. 181).

3. Ή καινούρια νομική, πολιτική καί οικονο­ μική πραγματικότητα πού δημιουργήθηκε στή χώρα μας μέ τήν ένταξη στήν ΕΟΚ σάν πλήρους μέλους καθιστά, τέλος, προφανή τήν ειδική βαρύ­ τητα καί έπικαιρότητα τής έργασίας τού Δ. Κώνστα. "Οπως είναι γνωστό, ή Ελλάδα έχει τό θλι­ βερό προνόμιο νά είναι ή μόνη χώρα, όχι μόνο στήν ΕΟΚ άλλά καί σ’ δλόκληρη τή Δυτική Εύρώπη, πού διατηρεί, μέ άκατανόητη πραγματικά έμμονή, ένα άπολιθωμένο καί άπολυταρχικό έργασιακό καθεστώς στίς έπιχειρήσεις.21 Έτσι, παράλληλα μέ τίς «έγγενεΐς» καί γνωστές δυσκο­ λίες λειτουργίας τών έργοστασιακών σωματείων

καί την άνυπαρξία νομικής δυνατότητας ένεργοποίησής τους γιά τή σύναψη μέ τόν έργοδότη-έπιχειρηματία άντίστοιχων (επιχειρησιακών) συλλο­ γικών συμβάσεων (ό ν. 3239/1955 επιτρέπει κάτι τέτοιο εξαιρετικά στις έπιχειρήσεις κοινής ώφέλειας: ΔΕΗ, ΟΤΕ, τράπεζες, κλπ.),22 ή έννομη τάξη στις εκμεταλλεύσεις ρυθμίζεται άποκλειστικά άπό τόν εργοδότη μέ τή σύνταξη τών πε­ ριβόητων κανονισμών εργασίας τού ν. δ.

3789/1977.23 Τήν έξουσιαστική δομή αύτού τού νομικού καθέστώτος δέν άλλάζει ό κυρωτικός μηχανισμός τού ύπουργείου Εργασίας. Ή έργοδοτική ωστόσο έξουσία υποβάλλεται σέ έλεγχο νομιμότητας καί σκοπιμότητας.24 Ήδη, μέ τό καινούριο συνταγματικό καθεστώς πού Ισχύει στή χώρα μας άπό τό 1975 δέν άνοίγεται άπλά καί μόνο, πιστεύουμε, δ δρόμος .γιά τόν έκδημοκρατισμό τού εργασιακού καθεστώτος στις εκμεταλλεύσεις, μέ τήν εισαγωγή μιάς μορφής συμμετοχής, δπως άλλωστε σωστά έχει ήδη ύποστηριχτεϊ.25 Πολύ περισσότερο μπαίνει θέμα άν καί κατά πόσο συμβιβάζεται τό καθεστώς αύτό (όχι μόνο άπό πλευράς δομής τής έννομης τάξης στήν εκμετάλλευση άλλά καί άπό πλευράς άνάπτυξης τού εργοστασιακού συνδικαλισμού) μέ τίς θεμελιακές άξιολογήσεις τών άρθρων 2 §1 (σε­ βασμός καί προστασία άνθρώπινης άξίας), 4 §1 (ισότητα νομικής ρύθμισης καί εφαρμογής), 5 §1 (δικαίωμα άνάπτυξης προσωπικότητας καί συμ­ μετοχής στήν κοινωνική, οικονομική καί κοινωνική ζωή), 17 §1 (κοινωνική δέσμευση ιδιοκτησίας), 22 §1+2 (προστασία δικαιώματος γιά εργασία έλεύθερων διαπραγματεύσεων καί συλλογικών συμβάσεων), 23 §1+2 (προστασία συνδικαλιστι­ κής ελευθερίας καί συναφών δικαιωμάτων - δ ι­ καίωμα άπεργίας), 25 §1+2 (κοινωνική λειτουρ­ γία άτομικών δικαιωμάτων) καί 106 §2 (φραγμοί στήν άνάπτυξη τής ιδιωτικής πρωτοβουλίας άπό τήν ελευθερία καί τήν άνθρώπινη άξιοπρέπεια).26 'Ωστόσο, πέρα άπό τήν τοποθέτηση τής έλληνικής έννομης τάξης στό θεμελιακό αύτό ζήτημα, δέν μπορεί σοβαρά νά άμφισβητηθεΐ ή ύπαρξη άντίστοιχης επιταγής εκδημοκρατισμού στά πλαί­ σια τής καινούριας νομικής πραγματικότητας τής Εύρωπαϊκής Κοινότητας. Αύτό προκύπτει πιό συγκεκριμένα άπό τή γενική ύποχρέωση γιά έναρμόνιση τής εσωτερικής έργατικής νομοθεσίας τού μέλους στήν κατεύθυνση τού προοδευτικότε­ ρου νομικού συστήματος (άρθρο 117 Σύμβασης τής Ρώμης).27 ’Ιδιαίτερα δέ άναφορικά μέ τό θέμα τής συμμε­ τοχής στή διοίκηση τών επιχειρήσεων, ή δέσμευση τού έλληνα νομοθέτη συνδέεται μέ τίς εξελίξεις γιά τόν εκδημοκρατισμό τής εσωτερικής δομής τών άνώνυμων εταιριών στά πλαίσια τού σχεδίου τής Πέμπτης 'Οδηγίας. Αύτό δέ άνεξάρτητα άπό τίς πιθανότητες ύλοποίησης τού συστήματος αύ­ τού σέ παγκοινοτικό επίπεδο στις σημερινές συν­ θήκες. Άλλωστε ή σωστή κατά τά άλλα παρατή­ ρηση δτι ολόκληρη ή νομοθετική ενεργοποίηση τής Κοινότητας στά πλαίσια τής έργατοκοινωνικής πολιτικής, μέ άποκορύφωμα τήν πρόταση γιά

ΙΩΑΝΝΑ

ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗ

ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΚΟΥΜΠΙ Μ υθισ τόρημα

ΕΠΙΠΛΩΜΕΝΑ ΔΩΜΑΤΙΑ Μ υθισ τόρημα

ΜΠΑΖΑΓΙΑΖΙ Μ υθιστόρημα

4—2 = 0 Μ υθισ τόρημα

Η ΖΩΗ ΣΕ 4 ΠΡΑΞΕΙΣ Διηγήματα

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΓ ΑΝΤΡΕΣ Διηγήματα

Κυκλοφορεί 30 Μαρτίου

ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΧΘΕΙΟΥ Μ ικ ρ ό μυθιστόρημα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

51

εργατική συμμετοχή, επιδιώκει τήν ενσωμάτωση των εργαζομένων στό κυρίαρχο σύστημα παρα­ γωγικών σχέσεων στά πλαίσια ύλοποίησης τής ιδέας τής «ταξικής συμφιλίωσης»,28 δέν μπορεί νά αμφισβητήσει ούτε τίς θετικές επιπτώσεις τής ένταξης στό σύστημα τών εργασιακών σχέσεων στή χώρα μας ούτε τήν ύποχρέωση τής Ελλάδας γιά βελτίωση, προσαρμογή καί έκσυγχρονισμό.29 Ύστερα άπό τίς στοιχειώδεις αύτές παρατηρή­ σεις πρόδηλη καί σημαντική είναι ή προσφορά τού συγγραφέα καί στόν νευραλγικό καί επίκαιρο αύτό τομέα τού «έσωτερικοΰ μετώπου» · δπως επίσης καί γενικότερα στήν πλατύτερη πληροφό­ ρηση γιά τόν «τρόπο λειτουργίας στήν πράξη τών κοινοτικών διαδικασιών». Έτσι επιβεβαιώνεται άπόλυτα ή χρησιμότητα καί αναγκαιότητα άπόδοσης στά ελληνικά τού βιβλίου αύτοΰ, πού άποτελεΐ τή διδακτορική διατριβή τού συγγραφέα. 'Ωστόσο, άς μοΰ έπιτραπεί νά παρατηρήσω δτι, λόγω άκριβώς τής ιδιαίτερης «τελολογικής λει­ τουργικότητας» τής έλληνικής έκδοσης, πού δπως φαίνεται δέν άποτελεϊ άπλή μετάφραση άπό τά άγγλικά, δέν θά ’ταν ίσως «πολυτελείς» οΐ παρα­ πομπές στή σχετική, έστω φτωχή, έλληνική (έλληνογενή καί έλληνόγλωσση) βιβλιογραφία.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Α. ΤΡΑΥΛΟΣ-ΤΖΑΝΕΤΑΤΟΣ

Σημειώσεις: 1. Βλ. γι’ αντό Τραυλό- Τζανετάτο, Ή στρατηγική εκ­ δημοκρατισμόν τών βιομηχανικών εκμεταλλεύσεων στή Δυτική Ευρώπη, σέ: τον ίδιον, ’Εργατικό δίκαιο καί βιομηχανική κοινωνία, 1977, σ. 76 έπ.

2. Βλ. Καρακατσάνη, 'Εργατικό δίκαιο, Β/Ι, 1980, σ.

Q

ΒΙΒΛΙΡΒΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ

10.

11.

46 έπ. Τραυλό-Τζανετάτο, Ή σύγχρονος βιομηχα­ νική έκμετόλλευσις εις τό πεδίον έντάσεως μεταξύ δικαίου καί κοινωνικής πραγματικότητας, άνάτνπο άπό ΕΕΔ, 1972, σ. 32 έπ. Τόν ίδιο, σέ: ’Εργατικό δίκαιό καί βιομηχανική κοινωνία, σ. 80 έπ. Θεόδω­ ρόν, Ή συμμετοχή τών εργαζομένων στή διοίκηση τών επιχειρήσεων, ΔΕΝ, 1977, α. 113 έπ. Πρβλ. Κώνστα, όπου παραπ., σ 57 έπ. Βλ. Τραυλό-Τζανετάτο, σέ: ’Εργατικό δίκαιο καί βιομηχανική κοινωνία, σ. 98 έπ. Πρβλ. Κώνστα, όπου παραπ., α. 63 έπ. Τρανλός-Τζανετάτος, όπου παραπ., σ, 99. Βλ. Μάνεση, Νομική παιδεία καί πολιτική, σέ: Ό Πολίτης, τ. 27, 1979, σ. 18, Τραυλό-Τζανετάτο, Ή φύσις τού πράγματος ώς θεμελιώδης κατηγορία τής φιλοσοφίας τον δικαίου, Ν. Δικ., 1975, σ. 246 έπ. Πρβλ. Κ. Σημίτη, Ή αριστερά καί ή πολιτική δι­ καίου, σέ: ’Αντί, τ. 164, 1980, σ. 22 έπ.

Daubler, Das Arbeitsrecht, 1976, σ. 34 έπ. ΤρανλόςΤζανετάτος, σέ: 'Εργατικό δίκαιο καί βιομηχανική κοινωνία, σ. 24 έπ. Πρβλ. Κ. Σημίτη, 'όπου παραπ., σ. 22. Βλ. Τραυλό-Τζανετάτο, όπου παραπ., σ. 99 έπ. Γιά τά αίτια δημιουργίας τής ΕΟΚ βλ. ανάμεσα σέ πολλούς Β. Jaumont-D. Lenegre-M. Rocard, Ή κοινή άγορά εναντίον τής Εύρώπης, 1976, σ. 73 έπ. Γιά τή δυναμική συγκέντρωση τον κεφαλαίου καί τόν Ανταγωνισμό έθνικοϋ-διεθνικοϋ πεδίου βλ. Κο­ ζάκο, Εύρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, 1978, σ.

155 έπ. Γενικότερα γιά τήν προβληματική διεθνο­ ποίησης τού κεφαλαίου βλ. C. Palloix, Ή διεθνο­ ποίηση τον κεφαλαίου, 1978.Τέλος γιά τόν Ανταγω­ νισμό Δ. Ευρώπης-Β. ’Αμερικής βλ. Ε. Mandel, Ή ΕΟΚ καί ό ανταγωνισμός Ευρώπης-’Αμερικής, 1976. Βλ. Κονκιάόη, Τό εργατικό δίκαιο στήν ευρωπαϊκή κοινότητα, Ανάτυπο από τήν ΕΕΔ, 1978, σ. 5 έπ. Κουκιάδης, δπον παραπ., σ. 24 έπ. ΚραβαρίτονΜανιτάκη, Συνδικαλισμός καί εργασιακές σχέσεις στό πλαίσιο τής ένταξης, σέ: ΕΟΚ-Έλλάδα-Μεσό-

SEL

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Μ. ΚΟΥΜΑ

Ε Π ΙΣ Τ Ο Λ Η ΠΡΟΣ ΦΡΑ ΓΚ ΙΣΚ Ο Ν Κ. ΜΑΥΡΟΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ ΜΕΛΕΤΩΝ

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Σ. ΠΛΟΥΜΙΔΗ

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ

(«Σύνταγμα φιλοσοφίας», τ. Α', Βιέννη 1818, σσ. γ'-ξβ')

Προλεγόμενα, έρμηνευπκό όπόμνημα καί εύρετήρια Νίκοο Ψημμένου

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ NOTH ΚΑΡΑΒΙΑ ΑΘΗΝΑ MCMLXXX

52

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ Δ

J3

γειος, 1978, σ. 334 έπ. Πρβλ. Τραυίό-Τζανετάτο, όπου παραπ., σ. 86.

12. Βλ. Τραυλό- Τζανετάτο, Ή σύγχρονος βιομηχανική έκμετάλλενσις, σ. 11 έπ. τόν ίδιο, σέ: ’Εργατικό δί­ καιο καί βιομηχανική κοινωνία, σ. 18 έπ. Μάνεση, Κριτικές σκέψεις γιά την έννοια καί τή σημασία τον δικαίου, σέ: ’Αφιέρωμα στόν Κ. Τσάτσο, 1980, σ.

404 έπ.

13. Πρβλ. Τραυλό- Τζανετάτο, σέ: ’Εργατικό δίκαιο καί βιομηχανική κοινωνία, σ. 30.

14. Δέν είναι τυχαίο ότι καί ένας διακεκριμένος ειδικός, ό καθηγητής Ά. Φατοϋρος, συγκέντρωσε τις προλογικές τον παρατηρήσεις γιά τή δουλειά τοϋ Δ. Κώνστα στή μεθοδολογική τον προσφορά.

15. Βλ. Τραυλό- Τζανετάτο, δπον παραπ., σ. 38 έπ., 71 έπ.

16. Γιά τή βασική εξάρτηση τής νομικής οργάνωσης των εργασιακών σχέσεων άπό τό ιδιοκτησιακό καθεστώς μιας κοινωνίας βλ. Riithers, Arbeitsrecht und politisches System, 1973, a. 20 έπ. Τρανλό-Τξανετάτο, δπον παραπ., σ. 118 έπ.

17. Βλ. Κώνστα, δπον παραπ., σ. 69, 72.

18. Βλ. παραπ. ύποσ. 5 καί 8.

19. S. Simitis, Workers’ Participation in the EnterpriseTranscending Company Law? 38 Mod. L. Rev. 1 (1975), a. 11-12). Πρβλ. Κώνστα, δπον παραπ., σ.

176.

20. Βλ. S. Simitis, δπον παραπ., σ. 12-13. Πρβλ. Κών­ στα, δπον παραπ., σ. 176.

21. Βλ. Ά. Καρακατσάνη, ’Εργατικό δίκαιο, Β/Ι, 1980, σ. 62, 102 έπ. Κουκιάδη, δπον παραπ., σ. 25. Τόν ίδιο, Τό έλληνικό σύστημα επαγγελματικών σχέσεων, ΕΕΔ, 1980, σ. 548 έπ. Τρανλό-Τξανετάτο, Ή σύγ­ χρονος βιομηχανική έκμετάλλενσις, σ. 49, ύποσ. 115. Τόν ίδιο, σέ: ’Εργατικό δίκαιο και βιομηχανική κοι­ νωνία, α. 76, ύποσ. 16, 202.

22. Βλ. Κραβαρίτον-Μανιτάκη, δπον παραπ., σ. 329. Πρβλ. Τσονδάκη, Τό θεσμικό πλαίσιο των σχέσεων εργασίας: σύνταγμα, νόμος καί πρακτική μετά τή μεταπολίτευση, σέ: Σύγχρονα Θέματα, τ. 8, 1980, σ.

87 έπ.

23. Βλ. ύποσημ. 19.

24. Ά. Καρακατσάνης, δπον παραπ., α. 45.

25. Έτσι Ά. Καρακατσάνης, δπον παραπ., σ. 62.

26. Στό πλαίσιο αυτό προβληματισμού εντάσσεται ή αντιδικία γιά τή συνταγματικότητα τοϋ άρθρου 1 ν. δ. 170/1974, πού εξουσιοδοτεί τό διοικητικό συμ­ βούλιο τής Α.Τ.Ε. νά τροποποιεί, συμπληρώνει, καταργεί ή έρμηνεύει αυθεντικά τις διατάξεις τον ’Οργανισμού της με άπόφασή της έγκρινόμενη άπό τούς ύπονργούς Συντονισμού καί Γεωργίας. Βλ. σχε­ τικά υπέρ τής άντισννταγματικότητας, Ντάσιος, Ή συνταγματικότητα τών νομοθετικής Ισχύος κανονι­ σμών έργασίας, ΕΕΔ,1978, σ. 265 έπ. καί κατά ΣτΕ 632/1978 ('Ολομέλεια), ΕΕΔ, 1978, σ. 269 έπ., μέ σύμφωνες ατό αποτέλεσμα παρατηρήσεις τον Καρδαρά.

27. Βλ. Κραβαρίτον-Μανιτάκη, δπον παραπ., σ. 333 έπ.

28. Βλ. Κώνστα, δπον παραπ., α. 31, 69, 72. Πρβλ. Σπυρόπουλο, Πολυεθνικές καί διεθνεί εργασιακές σχέσεις στόν ευρωπαϊκό χώρο, 1977, α. 37.

29. Έτσι επίσης Κραβαρίτον-Μανιτάκη, δπον παραπ., σ. 336.

ΧΟΡΟΣ

πώς φτάσαμε στόν Νουρέγιεφ ΦΕΡΝΤΙΝΑΝΤΟ ΡΕΫΝΑ: 'Ιστορία τον μπαλέ­ του. Μετάφραση-προαθήκες: Ανδρέας Ρικάκης. Πρόλογος: Γιάννης Μέτσης. 'Υποδομή, ’Αθήνα.

1980. Σελ. 421.

RICHARD KRAUS: 'Ιστορία τοϋ χορού. Μετ. Γιώργον Σιδηρόπονλου - Μαρίας Κακαβούλια. Νεφέλη, Αθήνα, 1980. Σελ. 430.

ΔΥΣΚΟΛΟ πράγμα ό χορός στήν Ελλάδα! "Οταν άποφασίσεις νά γίνεις χορευτής-λες κι άποφασίζει ποτέ κανείς έτσι ψυχρά καί «αντικει­ μενικά σκεπτόμενος τά υπέρ καί τά κατά» νά άκολουθήσει τό χορό. ”Αν σκεφτόταν τά «ύπέρ καί τά κατά» σέ τούτη δώ τή χώρα, σίγουρα θά ’φεύγε μακριά άπ’ τό χορό, επαγγελματικά του­ λάχιστον. Γίνεται χορευτής κάποιος, γιατί κάτι μέσα του τόν σπρώχνει ν’ άποζητάει τήν κίνηση σά μέσο καί τρόπο δικής του έκφρασης. "Οταν λοιπόν τ’ άποφασίσει κι άφοϋ ξεπεράσει ένα σωρό δυσκολίες (γονείς, φίλοι κλπ.), φτάνει στις πιό βασικές: ποϋ νά μάθει χορό καί, στή συν­ έχεια, ποΰ νά χορέψει. Δυστυχώς στήν Ελλάδα οί πραγματικά καλές σχολές χορού είναι πολύ λίγες, δπως λίγοι είναι κι οί καλοί, έπαγγελματίες χο­ ρευτές μας. Δύσκολο πράγμα λοιπόν νά ’σαι χορευτής καί φίλος τού χορού στήν Ελλάδα. ’Ελάχιστα τά συγκροτήματα πού παρουσιάζουν παραστάσεις επιπέδου, άνύπαρκτοι οί σωστοί χώροι γιά τό χορό κι έλάχιστα τά μέσα γιά νά μορφωθούν χο­ ρευτές, χορογράφοι καί θεατές πάνω στό χορό. 'Υπάρχουν βιβλία, μά είναι ξένα, καί δέν είναι υποχρεωμένος δ άναγνώστης νά γνωρίζει ξένες γλώσσες γιά νά ενημερωθεί. Κι δταν δμως μπορεί νά διαβάσει άγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, οί τι­ μές τών βιβλίων βρίσκονται τελείως έξω άπ’ τίς οικονομικές δυνατότητες τών περισσότερων, καί ιδιαίτερα τών νέων, πού θά ήταν οί πρώτοι πού θά ’πρεπε νά ενημερωθούν, άν θέλουμε κάποτε νά άποκτήσουμε ένα καλλιεργημένο κοινό. Μέ πολλή χαρά λοιπόν έμαθα δτι μεταφράζον­ ταν δύο ξένα βιβλία στά έλληνικά· πού θά πωλούνταν μάλιστα σέ τιμές προσιτές, συγκριτικά τουλάχιστον μέ τίς τιμές τών ξένων. Ή χαρά μου έγινε άκόμη μεγαλύτερη σάν διάβασα δτι τό ένα άπ’ αύτά θά τό μετέφραζε ό κ. Άνδρέας Ρικάκης, πού δχι μόνο άγαπάει καί γνωρίζει τό χορό άλλά έχει προσφέρει καί πολλά σάν καλλιτεχνικός 53

«7ο παιγνίδι των τραπουλόχαρτων», σέ χορογραφία Τζών Κράνκο, δημιουργού τον Μπαλέτου τής Στουτ­ γάρδης

διευθυντής τοϋ Πειραματικού Μπαλέτου ’Αθη­ νών. Ή μετάφραση ένός βιβλίου γιά τό χορό χρειάζεται δχι μόνο γνώση τής ξένης καί τής έλληνικής γλώσσας άλλά καί αυτής τής τόσο ιδιαί­ τερης καί διεθνούς γλώσσας τοϋ χορού. ’Από τίς έκδόσεις «Υποδομή» λοιπόν έχουμε τήν «'Ιστορία τού μπαλέτου» τού Φερντινάντο Ρεϋνά, πού υπήρξε ένας άπ’ τούς γνωστούς κριτι­ κούς μπαλέτου τής εποχής του καί ίδρυσε, τό 1961, τή Διεθνή "Ενωση Κριτικών Μπαλέτου. Ή κριτική χορού προϋποθέτει τεράστια εμπειρία καί γνώσεις (τεχνικές όπως καί θεωρητικές), όταν γί­ νεται σωστά. "Αλλωστε τά άλλα δυό βιβλία τού Φ. Ρεϋνά, «Ή καταγωγή τού μπαλέτου» (1955) καί τό «Λεξικό τών μπαλέτων» (1967), μαρτυρούν τίς βαθιές γνώσεις του πάνω στό θέμα. Ή «'Ιστορία τοϋ μπαλέτου» τού Ρεϋνά διαβά­ ζεται εύκολα κι ευχάριστα. Δέν επαναλαμβάνε­ ται, δέν πλατειάζει καί ενημερώνει χωρίς νά κου­ ράζει. Νομίζω ότι είναι ένα πολύτιμο βοήθημα γιά τόν κάθε μαθητή όχι μόνο τού χορού άλλά καί τής τέχνης πιό γενικά, μιά καί στό μπαλέτο συναντιώνται ή μουσική, ή ζωγραφική, ή παντομίμα, ή ένδυματολσγία, τό θέατρο, ή κίνηση. Χρήσιμο όμως είναι καί γιά κάθε άνθρωπο πού ζητάει νά ένημερωθεΐ, νά μάθει. Θαυμάσια ή δουλειά τού κ. Ρικάκη, 6 όποιος δέν άρκέστηκε μόνο σέ μιά θαυ­ μάσια μετάφραση άλλά έπεξηγεί, συμπληρώνει ή καί διορθώνει άκόμη όπου τό κρίνει άναγκαϊο. Πολύ σημαντικό τό συμπλήρωμα γιά τούς έλληνες χορευτές καί χορογράφους, έστω κι άν μάς άναγκάζει νά διαπιστώσουμε γι’ άλλη μιά φορά πόσο οδυνηρά πίσω βρισκόμαστε στό χορό. Μπράβο λοιπόν στήν «Υποδομή» καί στούς άξιους συνερ­ γάτες. ’Ελπίζω νά συνεχίσουν. Δυστυχώς, δέν μπορώ νά πώ ότι ενθουσιά­ στηκα καί μέ τό δεύτερο βιβλίο, «'Ιστορία τού 54

χορού», τού Ρίτσαρντ Κράους, εκδόσεις «Νε­ φέλη»’. Ό Ρίτσαρντ Κράους είναι καθηγητής στό τμήμα χορού καί σωματικής άγωγής στό Δέμαν Κόλλετζ τοϋ Πανεπιστημίου τής Κολούμπια. 'Ομολογώ πώς δέ βλέπω μέ πολύ ένθουσιασμό αύτό τό συνδυασμό «καθηγητής χοροΰ-σωματικής άγωγής». "Αν καί ό χορός όπωσδήποτε έχει σχέση μέ τήν άσκηση, πάει πολύ πιό μακριά στήν άνάγκη του νά έκφράσει κάτι. Πολλοί καθηγητές τής σωματικής άγωγής λοιπόν βλέπουν συχνά τό χορό μ’ έναν τρόπο πολύ στεγνό καί τόν γνωρίζουν συνήθως μέσα άπό τά διδασκαλικά βιβλία τους ή, τό πολύ-πολύ, τήν παρακολούθηση μιάς ή καί περισσότερων παραστάσεων. Δέν έχουν όμως γνωρίσει άπό κοντά τήν ιδιαίτερη μαγεία τής συμμετοχής σέ μιά παράσταση, τής γέννησης μιάς χορογραφίας. Έτσι, τό βιβλίο τού Ρίτσαρντ Κράους, άν κι έχει αρκετά ενδιαφέροντα σημεία, πλατειάζει καί επαναλαμβάνεται καί συχνά γίνεται κουραστικό όπως μιά διδακτορική διατριβή. Άσχολεϊται έπίσης μέ λεπτομέρειες τού άμερικάνικου χορού πού δέν ενδιαφέρουν τόν έλληνα άναγνώστη, πρός τό παρόν τουλάχιστον. Θά είχε βοηθήσει μιά πιό πλούσια εικονογράφηση, μιά καί ό χορός είναι οπτική τέχνη. Στήν άπόδοση τοϋ βιβλίου στά έλληνικά έχρυν γίνει λάθη πού φανερώνουν άγνοια καί έλλειψη επαφής μέ τό άντικείμενο. Δέν είναι δυνατόν διεθνώς καθιερωμένους όρους, όπως τή μπάρα τού μπαλέτου, νά τούς μεταφράζουμε (καί μάλιστα λάθος, εφόσον «δοκός» σημαίνει κάτι τε­ λείως διαφορετικό στήν ενόργανη γυμναστική), καί ν’ άφήνουμε άμετάφραστα κλασικά έργα όπως είναι ή «Λίμνη τών κύκνων», ή «'Ωραία κοιμωμένη» κ.ά. Γιά ποιό λόγο τ’ αναφέρουμε στ’ άγγλικά; "Η τά μεταφράζουμε όπως θά έπρεπε ή τά δίνουμε στό πρωτότυπο -στήν προκειμένη περίπτώση στά ρωσικά. Πέρα άπ’ τίς διαφωνίες μας, τό βιβλίο τού Ρί­ τσαρντ Κράους προσφέρει καί αύτό πολλά. Βρι­ σκόμαστε όμως άκόμη στήν άρχή, κι ένα άλλο βι­ βλίο, πιό προσεχτικά μεταφρασμένο καί μέ πλου­ σιότερη εικονογράφηση, θά είχε προσφέρει περισσότερα. Έγινε μιά καλή άρχή. Νά έλπίσουμε ότι θά συνεχιστεί; ΑΛΕΞΗΣ ΚΩΣΤΑΛΑΣ

ΠΟΙΗΣΗ

λάμψη κ α ί απειλή, νίκη κ α ί ήττα ΖΕΦΗΣ ΔΑΡΑΚΗ: Τά αόριστα γεγονότα. Κέ­ δρος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 72.

Η ΖΕΦΗ Δαράκη, Αν καί σχετικά νέα -γύρω στην ήλικία τών σαράντα ετών-, έχει ήδη δημο­ σιεύσει δεκατρείς ποιητικές συλλογές. Εμφανί­ στηκε πολύ νωρίς, τό 1954, μέ τή συλλογή «Εσπερινοί περίπατοι», πού άποφεύγει ν’ Ανα­ φέρει στά τελευταία βιβλία της, καθώς πιά δέν τήν έγκρίνει. Επίσης, γιά τόν ίδιο λόγο, δέν άναφέρονται καί οί δύο έπόμενες συλλογές της. Έτσι ή καταγραφή τών δημοσιεύσεών της Αρχίζει μέ τή συλλογή «Τό τραγούδι τών νέων καιρών», πού κυκλοφόρησε τό 1963, καί Ακολουθούν οί συλλο­ γές «Μεταπτώσεις» (1967), «Διαβάσεις» (1969), «Εμπλοκή» (1971), « Ό κήπος μέ τά εγκαύματα» (1973), «Έκλειψη» (1974), «’Αρχάγγελος κα­ θρέφτης» (1976), « Ό άνεμος καί τά ρολόγια» (1977) καί « Ό λύκος τού μεσονυχτιού» (1978). ’Από τήν άρχή, στις περισσότερες άπό αύτές τίς συλλογές, βλέπομε ν’ Απασχολεί τή Δαράκη τό μεγάλο καί συνθετικό ποίημα, άκόμα καί σ’ αύτές δπου μαζί μέ τά μεγάλα ποιήματα υπάρχουν καί άρκετά άλλα μικρότερα. Έτσι, δέν δοκιμάζομε καμιά ιδιαίτερη έκπληξη δταν, φτάνοντας πιά στόν «Κήπο μέ τά εγκαύματα», βλέπομε ένα μόνο ποίημα νά καλύπτει δλο τό βιβλίο, στήν «Έκ­ λειψη» δύο μόνο μεγάλα ποιήματα, μέ μόνη δέ εξαίρεση τόν «Λύκο τού μεσονυχτιού», σέ δλα τά έπόμενα βιβλία της, καθώς καί σ’ αύτό πού εξ­ ετάζομε τώρα, βλέπομε ένα καί μόνο ποίημα πάλι σέ δλες τους τίς σελίδες. ”Αν καί δλα τά ποιήματα τής Δαράκη είναι έρωτικά, είναι Ιδιαίτερα στά πιό τελευταία καί μεγάλα της συνθετικά ποιήματα πού παρατηρεί κανείς μία ερωτική σχέση ζωής νά περνάει άπό δλα σχεδόν τά δυνατά στάδια μιάς τέτοιου είδους σχέσης. Γιά τή Δαράκη βασικό στοιχείο ζωής καί ύπαρξης είναι ή έκσταση τού έρωτα, άπό τήν οποία περιμένει κάθε Αποκάλυψη καί Αλήθεια. Στό μεγαλύτερο μέρος τής ποίησής της Απαιτεί σχεδόν σέ κάθε στιγμή τήν ένταση καί τό πάθος, σάν τούς μόνους σωστούς δρους ζωής, χτυπώντας τήν πραγματικότητα πού δέν τούς επιτρέπει. Φυ­ σικά, γερασμένη δπως παρουσιάζεται ήδη ή Αν­ θρωπότητα, ένα τέτοιο μήνυμα άπό -τήν ποίηση δέν μπορεί, ίσως, παρά νά μάς κάνει επιφυλακτι­ κούς. 'Ωστόσο παραμένει τό γεγονός δτι Αν στα­ θεί κανείς καί μετρήσει σέ μιάν ήσυχη ώρα τή ζωή

ΖέφηΔαράκη

του, δέν μπορεί παρά νά καταλήξει πώς οί πιό έντονα ευτυχισμένες της στιγμές ήταν εκείνες πού τίς νόμισε κάποτε νά σημαίνουν τή σωστή έρωτική σχέση. Είναι σέ αύτές τίς στιγμές πού συχνά άναφέρεται ή ποιήτρια στούς στίχους της μέ τίς ώραιότατες εικόνες καί συλλήψεις τους, πού δλες μαζί καταφέρνουν καί χτίζουν έναν δικό της κόσμο ονειρικού πάθους, Αν καί ονειρικής καταστροφής επίσης. Στό τελευταίο αύτό βιβλίο της ή Δαράκη δη­ μιουργεί καί πάλι άπό τήν άρχή αύτό τόν κόσμο μέσα στόν όποιο παρακολουθούμε τήν πορεία τών μεταπτώσεων τής ίδιας ερωτικής σχέσης πού φανερά ένέπνευσε δλα της τά βιβλία. ”Αν καί έδώ διαισθανόμαστε κάποιον.άλλο τόνο νά παίρνει τό πάνω χέρι μέ τά χρόνια πού πέρασαν καί περ­ νούν: τόν τόνο τής Αποδοχής. Ή καταστροφή τής ζωής γίνεται Αποδεκτή σάν κάποια αιώνια τάξη τών πραγμάτων πού μαζί μέ τό τέλος σημαίνει καί κάποια καινούρια άρχή ζωής κάποτε πάλι: «Καί όμως τίποτε δέν ’έχει τέλος καθώς μοΰ έόίόαξε αυτός πού μέ λίκνισε στήν αγκαλιά τής πιό ειρω­ νικής φαντασίας καί μ ’ έκανε νά τόν άκολουθώ στοϋ ανεκπλήρωτου τό σοφό ημίφως». Ή ήσυχη παραίτηση αυτών τών γραμμών, σέ ένα άπό τά τυπωμένα μέ τόν τρόπο τής πρόζας κομμάτια πού παρεμβάλλονται κάθε τόσο άνάμεσα στις διάφο­ ρες ένότητες τών στίχων, έρχεται σέ διάσταση μέ τούς έξής στίχους άπό τήν «"Εκλειψη»: «Τό μεσημέρι ερχότανε σπρωγμένος λές από ένα μαύρο γέλιο ό χαρτοφύλακας δέν ξεκολλούσε άπ’ τό πλευρό δπως καί μέ αύτούς έδώ άπό τόν «’Αρχάγγελο καθρέφτη»: «Τώρα τό φώς τρέχει γρήγορα γρήγορα άπό τοίχο σέ τοίχο σάν άηόιαστικό ερπετό βγάζοντας έξω μιά γλώσσα τρομερής ειρωνείας: 55

Τουλάχιστον αυτό τό σχήμα τοϋ βάζου είναι δικό Τουλάχιστον αυτή ή λάμπα σοϋ άνήκει!» Καί άλλού, στό ίδιο βιβλίο, διαβάζομε επίσης: «Είναι ό αγαπημένος μου-παληός επαναστάτης ξαπλώστε τον μέ άνθη... Ξαπλώστε τον κι αυτόν επάνω στό νεκρό του μέλΆ ν καί ήδη εδώ, δπως καί σέ προηγούμενα ποιήματά της, ή Δαράκη δεν βλέπει μόνο τή μία δψη τού νομίσματος, γιατί αύτός δ κατεστραμμέ­ νος έπαναστάτης είναι έπίσης καί δ ποιητής πού τής λέει: «Τίποτα δεν έχει τή δύναμη νά ύπερβεϊ ή φανταγιατί ή φαντασία είναι ή μόνη πραγματικότητα τής -ψυχής.» ”Αν καί έπίσης είναι καί δ άντρας πού δέν μπο­ ρεί νά καταλάβει αύτά πού ζητάει ή γυναίκα: «Θέλω νά είσαι εύτυχισμένη-μοϋ λέει γι’ αυτό σέ αφήνω μόνη στους ώμους σου σάν φάντασμα τοϋ ονείρου τό σεντόνι...» Φανερά ό ειρωνικός τόνος αύτών τών στίχων δείχνει δτι ή ποιήτρια δέν έχει άκόμα άποδεχτεϊ τήν πολύπλευρη πραγματικότητα τού έρωτα, παρά τό γεγονός δτι στό τέλος αύτοΰ τού βιβλίου βρίσκομε κι αύτά τά λόγια: «αρκεί πού είσαι εδώ... πού σοϋ μιλώ... αν καί φοράς ένα βαρύ παλτό από τ’ αγιάζι...» Λόγια πού προαναγγέλλουν τήν καί πάλι σάν μέσα σέ κάποιο όνειρο παραδοχή τών πραγμάτων στά «’Αόριστα γεγονότα». "Οπως, έπίσης, τήν προαναγγέλλουν οί έξης θαυμάσιοι στίχοι πρός τό τέλος τού «Λύκου τού μεσονυχτιού»: «Κι ό λόγος μιά βαθιά τρυφερότητα γιατί Αποδε­ χότανε τό σώμα κι ένα πολύτιμο Ατλάζι Αρμονίας Απλωνότανε Ανεπαίσθητα στό χώρο... Καί δέν υπήρχε σ’ αυτό παρά μονάχα μιά γλυκύσάν βαθιά κατανόηση γιά τόν έρωτα-τή μελαγχολική ποίηση κάθε Αν­ θρώπινης σχέσης...» Κι ώστόσο αύτή ή δυνατότητα τής Δαράκη νά βλέπει καί τίς δυο όψεις τού νομίσματος ποτέ ώς τώρα δέν είχε τόσο γείρει τή ζυγαριά πρός τήν παραδοχή καί τήν άμετρη λύπη τής παραδοχής. Κι αύτό παρά τό γεγονός δτι μαζί μέ τήν δποια μάχη έδωσε ποτέ ή ποιήτρια, πάντα ύπάρχει στά ποιήματά της καί ή αίσθηση δτι αύτή ή μάχη πρόκειται νά χαθεί στό τέλος. «Ή ζωή είναι μιά διαρκής ήττα», είπε δ Φιτζέραλντ, προσθέτοντας δτι δέν υπήρξε ποτέ ούτε ένας σημαντικός άν­ 56

θρωπος πού νά μήν τό κατάλαβε αύτό κάποτε στή ζωή του. Ήττημένη καί ή ποιήτρια τών «’Αόρι­ στων γεγονότων» πρός τό τέλος καί πάλι αύτού τού καινούριου της μεγάλου ποιήματος γράφει: «°Ώσπου μιά δροσερή φωνή σκεπασμένη Από κάτι μαλλιά σάν χρυσοκόκκινα φύλλα άναψε πρός τό μέρος του μιά βαθιά παιδική “κα­ λησπέρα Βέρνερ” τοϋ λέει καί συνέχεια έκλαιγε μ' ένα πεντακάθαρο κλάμα σά νά καθάριζε γυρίζοντας πίσω όλο καί πιό νεαρή στήν Αγάπη γιατί έτσι πρέπει Καλησπέρα Λένα καί σάν Από παλιά Ακούμπησε πάλι τά τσιγάρα του στό ίδιο τασάκι ’Αλλά δέν είχανε νά πούνε πολλά Φύλλο δέν έτρεμε...» Καί έδώ πρόκειται πιά γιά στίχους ονειρικά καταθλιπτικούς, τών όποιων ή μουσική φωνή κα­ θόλου δέν καλύπτει ένα κλίμα άπειλής πού, άντίθετα, έντείνει ή ποιητική τους λάμψη. Λάμψη καί άπειλή, νίκη καί ήττα είναι στοιχεία πού συνυπάρχουν σέ δλη τήν ποίηση τής Δαράκη, ή όποια κινείται μ’ έναν βασικά διαλεκτικό τρόπο. Μέσα στό δποιο τέλος υπάρχει πάντα καί κάποια άρχή, έστω κι άν πρόκειται, δπως τώρα, γιά μία άρχή άποδοχής τής ήττας. Πάντα δέ παρατηρείται μία πλοκή τών άντιθέσεων αύτών, τής δποίας ή δομή καταφέρνει νά τίς περιέχει χω­ ρίς νά καταρρέει. Σέ δλα τά έκτεταμένα της ποιή­ ματα δηλαδή διακρίνει κανείς άρχή, μέση καί τέ­ λος. 'Ωστόσο θά έϊχα νά παρατηρήσω δτι ή πλοκή αύτή δέν κινείται άρκετά γρήγορα. Βλέπει κανείς δηλαδή νά συμβαίνει κάτι τό άλλο μετά άπό άρ­ κετά μεγάλες ένότητες στίχων. Οι ίδιοι οί στίχοι της έπίσης, συχνά μεγάλοι, προδίδουν κάπου τήν ιδιαίτερη εκείνη οξύτητα πού μόνο ή συμπύκνωση τής ποίησης μπορεί νά δώσει. Ό δέ ρυθμός της, άν καί δυνατός, δέν παρουσιάζει πολλές εναλλα­ γές έπίσης. Σύγχρονα ή γλώσσα, άν καί γενικά ώραίά καί σέ πολλούς στίχους ώραιότατη, σέ άλ­ λους χρησιμοποιεί λέξεις πού άπλώς ντύνουν τό ποιητικό της νόημα χωρίς νά τό δημιουργούν αύτές οί ίδιες, δπως στήν ποίηση πρέπει. Δυστυχώς δμως δέν' είναι δυνατόν έδώ, λόγω χώρου, νά έπεκταθώ πάνω στό θέμα τής μορφής τών ποιη­ μάτων της. Περιορίζομαι μόνο στό νά προσθέσω δτι δέν είμαι βέβαιη γιά τό άπόλυτο τών πιό πάνω παρατηρήσεών μου. Γιατί ίσως μιά πιό γρήγορη πλοκή, ένας εναλλασσόμενος ρυθμός, μιά γλώσσα πιό αύστηρή, ώς πρός τίς δυνατότη­ τες τής ποίησης, νά κατέστρεφαν αύτήν τήν εντε­ λώς δική της ονειρική ποίηση μιάς κατάθλιψης καί ταυτόχρονα μιάς λάμψης. Νά κατέστρεφαν τό τεράστιο παιχνίδι τής φαντασίας πού συνεχώς οί στίχοι της παίζουν. Καί πού είναι αύτό άκριβώς πού δίνει στή Δαράκη μιά ιδιαίτερα σημαντική θέση στήν ποίησή μας. Μιά θέση πού άσφαλώς βρίσκεται μέσα στίς τρεις πρώτες τής γενιάς της. ΝΑΝΑ ΗΣΑΪΑ

ΠΟΙΗΣΗ

άπό τό υποσυνείδητο ατό συνειδητό ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΑΛΟ ΚΥΡΗ: Τό μετέωρο σώμα. Ήχομνθιστόρημα. Υψικάμινος, άριθ. 4. Ύ ψι­ λον, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 64.

«ΤΟ μετέωρο σώμα» μπορεί νά χαρακτηριστεί ώς διαλεκτική συνέχεια τής συλλογής «Τά φαντα­ στικά φουγάρα» (1977). Ε πειδή άκριβώς ό ποιη­ τής επιμένει στήν εξελικτική κίνηση ιδεολογικών δομών. Ή έννοια τής στρατιωτικής θητείας, γιά παράδειγμα, στό ποίημα «Ή μελαγχολική στρα­ τιά» τών «Φ.Φ.» καταγράφεται επικά. Ή άφήγηση γίνεται άπό τήν πλευρά τοϋ νικητή. Τό πρόσωπο, δ Νικηφόρος, δέν είναι τό μυθοποιη­ μένο όραμα άλλά οί ίδιες οί διεκδικήσεις —πολι­ τικές, κοινωνικές- μέσω τοϋ μύθου. Στό «Μετέωρο σώμα» όμως, καί συγκεκριμένα στήν ένότητα 9, τό πρόσωπο έχει άντικατασταθεΐ άπό τήν διπρόσωπη δμάδα. Ή θέση αύτή φαίνεται νά βοηθεϊ τόν ποιητή στό ν’ άντιμετωπίσει τή δράση τοϋ χώρου μέ διαφορετική όπτική γωνία. "Ετσι τό έπικό στοιχείο ύποκαθίσταται άπό τήν έκ τών ένδον κατάσταση. Ή ύγρασία τών αιχμα­ λώτων είναι τό πένθιμο σύμβολο τό όποιο συντο­ νίζει τίς συνέπειες: (α) γλωσσικές (μιά γλώσσα αιματοβαμμένη, κουρελού) καί (β) ψυχολογικές (τίς πόρτες πού βαρούσανε τά χαράματα καί τό φόβο). Καταγράφεται έτσι ένα οδυνηρό κλίμα τού όποιου τό περιεχόμενο καί ή λειτουργία ύπαγορεύουν άρκετές φορές τήν ιστορική παρακμή. "Αν στά «Φ.Φ.» δ Καλοκύρης δέν άφήνει περι­ θώρια στό νά κατανοηθεϊ τόσο τό περιεχόμενο όσο καί ή λειτουργία του, είναι έπειδή υιοθέτησε μιά γλώσσα δυσκίνητη. Γλώσσα άπόστασης άπό τήν έδρα τού άντικειμένου, σύν βέβαια τό γεγονός ότι προσπαθούσε νά έρμηνεύσει τήν εικόνα του. Στό «Μετέωρο σώμα» γίνεται άκριβώς τό άντίθετο. Τά έρμηνευτικά στοιχεία έχουν ύποβαθμιστεϊ. Ή γλώσσα δέν μειοψηφεί άπέναντι στό πραγματικό. Γίνεται οικεία στήν άνάγνωση, κα­ θώς άπόβαλε εκείνη τή χαρακτηριστική νεοϋπερρεαλίζουσα επιτήδευση τής προηγούμενης συλλο­ γής, πού υπονόμευε τό νόημα καί τό ύφος. Στό σημείο αύτό θά έλεγα, παρενθετικά, ότι δέν είναι τό ύφος1 πού έχει νά κάνει μέ τίς λογής βιο­ λογικές καταβολές τού κάθε ποιητή. Είναι πρώτα καί κύρια ή ίδια ή γλώσσα -πού στή συνέχεια δη­ μιουργεί τό ύφος. Έ τσι τό τελευταίο δέν μπορεί

Δημήτρης Καλοκύρης

παρά νά θεωρηθεί σάν άπότοκο., Πιό πέρα, ό συντελεστής σύνδεσης τής γλώσσας μέ τό νόημα. Στήν καινούρια λοιπόν συλλογή του ό Δ. Κ. κατόρθωσε ν’ άπομακρυνθεί άπό μιά γλώσσα πού τόν είχε όδηγήσει σέ νοηματικές άποκλίσεις. Τώρα άντιμετωπίζομε ένα γλωσσικό όργανο μέ δυνατή αίσθηση. Γιατί οί περισσότερες άπό τίς δεκαοκτώ συνολικά ενότητες διακρίνονται γιά τή γλωσσική-έννοιολογική τους ισορροπία.

Προσέγγιση περιεχομένου Ό ποιητής δούλεψε πάνω σέ δύο πλάνα -εσω­ τερικό, έξωτερικό. Ό μύθος άπλώνεται μέ τήν αύτή διαλεκτική καί στά δύο, καθώς τά μοτίβα είναι εξελισσόμενα. Προφανώς έχομε συνθετική ποίηση καί κατά δεύτερο σειραϊκή γραφή. Κάθε δηλαδή ένότητα διατηρεί τήν αύτοτέλειά της· παρ’ όλα ταϋτα οί έννοιες είναι συγκλίνουσες. 'Ως έκ τούτου θεωρώ σκόπιμο νά διακρίνω τή συλλογή σέ έξι βασικές δομές: 1. Μνήμης: Έ ν προκειμένω ή μνήμη όχι ώς πι­ στή άπεικόνιση κάποιου συμβάντος διά λόγου ή εικόνων -δηλαδή μνήμη άναπαραστατική. Άλλά μνήμη άνάπλασης, μιά καί τά ψυχικά στοιχεία τού ποιητή σχηματίζουν νέα τών προσώπων καί άντικειμένων εικόνα. Επιπλέον ή μνήμη δέν άδρανοποιεΐται, δέν εννοείται ώς status. Τήν άναγνωρίζομε ώς τήν κατά βάση κίνηση τοϋ άφηγητή. Στήν εξέλιξη ό άφηγητής εκδηλώνει κάποια εΰθύγραμμη πορεία τόσο πάνω στή φύση του όσο καί στήν ίδια τή φύση. Καί είναι αύτή ή έκδήλωση πού τελικά άναδύει τήν αίσθηση τών άντικειμένων. Αντικείμενα τά όποια μάλιστα μορφο57

ποιούνται. Λαμβάνουν σχήμα, μορφή, πρόσωπο. Έτσι ή θάλασσα ή τό φεγγάρι άποκτοϋν άνθρώπινες ιδιότητες. Έχουν χαρακτήρα (κείνη ή θά­ λασσα όέ μ’ ήθελε...). Νά προστεθεί εδώ ότι ή θάλασσα δπως κατα­ γράφεται στόν Δ. Κ. είναι δάνειο λογοτεχνικών άναγνωσμάτων · δχι εμπειριών. Είναι ή θάλασσα τής λογοτεχνίας δπως τή διασχίσαμε μέ τά καρά­ βια τού Κόντογλου. Ωστόσο δέν έχομε νά κάνομε μόνο μέ τήν αίσθηση άντικειμένων ή πραγμάτων. Ή αίσθηση τού όνείρου (κορυφώνεται στήν 6 ενότητα) δημιουργεί μιά διαφορετική προοπτική, καθώς δ ποιητής κάνει άναφορά σε μή υπαρκτά άντικείμενα, σύνθετα δμως άλλων πραγμάτων.

2. Εικαστική. Οί περισσότερες -πανοραμίκ θά έλεγα- εικόνες τού Δ. Κ. διακρίνονται σέ δύο ον­ τότητες: (α) Φυσικές· είναι εκείνες πού ό αφηγη­ τής διηγείται δσα συμβαίνουν στό δωμάτιο ή θυ­ μάται, π.χ. τό μαγαζί τού παππού. "Ετσι έστιάζεται ένα κάποιο νόημα μέ άμεσότητα καί οξύτητα, ένώ ταυτόχρονα φορτίζεται χρωματικά. Κάπως παράλληλη -δύσκολα φυσικά συγγενική- σύγ­ κριση μπορεί νά γίνει μέ τά έξωτερικά πλάνα τού Γκανά, τού Ριτσώνη, τού Χρονά, τού Μαρκόπουλου, τού Θεοδωρίδη ή τά εσωτερικά τής Σταθάτου στήν ποίηση καί τών Τσαρούχη, Σταθόπουλου στη ζωγραφική (μιλάω πάντα γιά τό πέρασμα κάποιου λαϊκού στοιχείου καί κατ’ επέκταση ιδιορρυθμίας στή γραφή), (β) Υπερφυσικές· δπου οί εικόνες καλύπτουν τό ψυχικό φάσμα τού ποιητή. Εικόνες δηλαδή τών όποιων ή γλωσσική λειτουργία άποβλέπει στήν έρμηνεία τού συνειδη­ τού, μέσα δμως άπό γενεσιουργές παραστάσεις τού ύποσυνειδήτου. Αύτό τό ύπερρεαλίζον εικο­ νοκλαστικό στοιχείο έχει ώς βασικούς του πυρή­ νες τή μεταφορά καί τή μετωνυμία (κάτι πού συναντάμε στό Μαυρουδή καί στή Χριστοδού­ λου). Δέν έχομε παρά νά παρακολουθήσομε χα­ ρακτηριστικές ένότητες δπως ή 7 καί ή 10. Ό άφηγητής μπαινοβγαίνει άπό τόν κόσμο τής κου­ βέρτας στόν κόσμο τής εικόνας μέ σχετική άνεση (δπως ή ήρωίδα στό «Πουλί» τών «Φ.Φ.») γιά νά όριοθετήσει τήν έσωτερική άπό τήν εξωτερική πραγματικότητα. Αύτό τό όπτικο-νοηματικό πλάνο - συγγενές κάποτε μέ τή «Βιο-γραφία» τού Ρεντζή- δίνει άπίθανες καταστάσεις, ένώ παράλ­ ληλα ύπερασπίζει τόν εαυτό μιάς άκρωτηριασμένης πραγματικότητας.

3. Ιστορική. Ή ιστορία γιά τόν Δ. Κ. δέν είναι άπαρίθμηση συμβάντων. ’Αρκεί μόνο ή άπλή όνοματογραφία γιά νά παραπέμψει, νά κρυπτο­ γραφήσει τά γεγονότα. 'Ο στίχος τά χαράζει καί ή άνάγνωση τά παράγει. Οί άπόμαχοι τού άλβανικού, οί μακεδονομάχοι κ.ά. είναι λέξεις-σημεια στά όποια πρέπει ν’ άναζητηθούν πολυδιάστατες ιστορικές συνέπειες πάνω στό χώρο. Ό Καλοκύρης, χωρίς νά έπιχειρεΐ ν’ άποδώσει καί, έν συνεχεία, ν’ άναγάγει ποιητικά τή σημα­ σία τών συνεπειών, δπως τή γνωρίσαμε σέ λίγο μεγαλύτερους χρονικά άπ’ αύτάν ποιητές (Ελευ­ θερίου, Λυκιαρδόπουλος, Τασσόπουλος), προσ­ παθεί τόσο μέσα άπό τήν όνοματική άπαρίθμηση, 58

δσο καί άπό διάφορες μεταφορικές σχέσεις, νά άποδεσμεύσει τή φύση τών συνεπειών -ψυχολο­ γικά, γλωσσικά, ιδεολογικά.

4. Κοινωνική. Ή θητεία, πού έθιξα στήν άρχή, άποτελεί ένα άπό τά βασικά σημεία. Στή συνέχεια δ ποιητής όραματίζεται έναν πολιτισμό διττό βέ­ βαια -Zivilisation καί Kultur- καί πάνω άπ’ δλα λειτουργικό. Δύσκολα εντυπωσιάζεται άπό τή φαινομενική δραστηριότητά του. Τόν ένδιαφέρει τό βάθος · οί κώδικες έκεϊνοι πού δέν έξασθενούν τά άντικείμενα. Γι’ αύτό καί βρισμένες ένότητες, δπως ή 9 καί ή 10 κυρίως, άποκτοϋν στοιχεία κοινωνικής ψυχολογίας. Επιπλέον ό ποιητής γνωρίζει τό τραγικό άδιέξοδο τής νεοελληνικής κοινωνίας —γι’ αύτό ίσως τίς πιό πολλές φορές έχει τάσεις άπόδρασης2 άπό τό πραγματικό. Κατ’ αύτή τήν έννοια μπορεί νά δοθεί -παρακινδυνευ­ μένα πάντα— κάποια εξήγηση τής θητείας του στόν ύπερρεαλισμό, τόσο στήν ποίηση δσο καί στό κολλάζ. Πάντως ή ποίηση τού Καλοκύρη δέν έχει τήν έδρα στήν άναπαράσταση, στήν ενεργοποίηση κάποιου συγκεκριμένου υλικού μέ κοινωνικές προσβάσεις. ("Αλλωστε δέν ήταν ποτέ ή σχεδόν ποτέ ό έλληνικός ύπερρεαλισμός εύρωπαϊκός.) 'Απλώς τό ύπογραμμίζει, τό έπισημαίνει, έτσι ώστε ν’ άντανακλώνται οί νόμοι πού τό διαφορο­ ποιούν. Είναι ύλικό, μέ άλλα λόγια, πού μπορεί νά θεωρηθεί μόνο ώς έρέθισμα καί σπάνια ώς άπόκριση. "Ο,τι παράγει, είναι κατά βάση προϊόν αισθητήριων εντυπώσεων.

5. Πολιτισμική. Στόν Καλοκύρη άνακαλύπτω τή συνείδηση τού είδους τού άντικειμένου νά ’ρχεται άπό τό ύποσυνείδητο έναργέστερα άπ’ δ,τι σέ άλλους ύπερρεαλίζοντες ποιητές τής γε­ νιάς του. Παράλληλα τά άντικείμενα πού χρησι­ μοποιεί μπορούν νά διαδραματίσουν τέσσερις λειτουργίες: α) άρχιτεκτονικές-οίκολογικές: οί λέξεις (σόμπα, γκάζι, ξυλόσομπα, τζαμαρίες, πάγκοι, λάμες, ποδήλατο κλπ.) παραπέμπουν στον τεχνο­ λογικό έξελικτισμό · 6) αισθητικής διάταξης· γ) άνάπλασης λόγου, πού μερικές φορές δδηγεί στήν καταγωγή, στις ρίζες δ) καθορισμού μορφών κοινωνικότητας. Γιά τόν ποιητή, ή έπαφή του μέ άντικείμενα πολιτισμού δέν έχει τό χαρακτήρα μιάς κάποιας αισθητικής άλλά μιάς φυσικοεπιστημονικής παράθεσης πού στόχο της έχει τήν άνάδυση έσώτερων άληθειών.

6. Άστροφυσική-Θεολογική. Στή συλλογή τό σώμα χαρακτηρίζεται καί ώς μετέωρο καί ώς κενό. Στήν πρώτη περίπτωση άποτελεί ύλικό σώμα. Στή δεύτερη είναι δλα τά ύπόλοιπα. Στό σημείο αύτό ή άνάγνωση έχει τή δυνατότητα νά προχωρήσει σέ δευτεροβάθμιες, τριτοβάθμιες κλπ. έρμηνείες πού πιθανόν καί νά παραπέμπουν στή θεωρία τής άντιύλης. Γεγονός πάντως είναι δτι άρκετοί στίχοι έχουν κτυπηθεί πάνω σέ θέ­ α) φυσικής· ή αιτιότητα καί ή πλοκή τών φυσι­

κών φαινομένων · β) άστρονομίας· συχνή ή άναφορά σέ άστερισμούς, δημιουργεί ένα ευρύτερο ποιητικό σχήμα · γ) θεολογίας· πλησιάζει τή γενικότητα τής παραβολής. Γιά τόν ποιητή «ή θεωρία τοϋ Θεού» δεν άποκαλύπτεται. Τήν άποκαλύπτουμε. Γεγονός δμως είναι δτι, δποτε άναμιγνύονται αυτά τά στοιχεία σέ στίχους, δέν εξασφαλίζεται κατά τρόπο ίσορροπιστικό ή όμοιοστασία μέ άλ­ λους στίχους.

Υστερόγραφο Τό «Μετέωρο σώμα» έχει μύθο. Τό πέρασμα άπό τό ύποσυνείδητο ατό συνειδητό (χωρίς ποτέ νά δίνει τήν έντύπωση τοϋ τέλους) λειτουργεί σάν μιά συνεχής γεννήτρια πολλαπλών γνωρισμάτων -φανταστικών καί πραγματικών. Καί στίς δύο περιπτώσεις άποκρυσταλλώνεται ένα καθαρόαιμο αισθητικό καί νοηματικό κλίμα. Σύμμαχος ή γλώσσα, τής όποιας ή εύλυγισία όδηγείται άπό τίς όνειρικές, πρωτογενείς καί άκανόνιστες ιδιότητες τών άντικειμένων μέχρι τίς μορφές καί τίς ιδέες

φυσικών δεδομένων. Ή άνάγνωση, άπό τή φύση της, προκαλεί μιά σειρά άπό άντιδράσεις. Είναι διάλογος πού δέν παίζει ένα συνηθισμένο παιγνίδι. Κατά συνέπεια, δεκτή ή δποια νεύρωση ή ύπερευαισθησία. 'Ωστόσο ό διάλογος δέν είναι άποκλειστικότητα τής άνάγνωσης άλλά καί τοϋ ίδιου τοϋ δημιουρ­ γού, καθώς οί συγγενικές του αντιλήψεις μ’ έργα άλλων (έν προκειμένω ’Ιωάννης, Σολωμός, ’Εμ­ πειρικός, Έλύτης, Λεύκιππος) τόν φέρνουν συνοδοιπορούντα ή συγκλίνοντα. Κάποτε βέβαια καί σέ άπόσταση. 'Οπότε κι έχομε νά κάνομε μέ τήν κατάκτηση τού προσωπικού ύφους. Στό «Με­ τέωρο σώμα» ό Δ. Κ. έχει τέτοια ιδιότητα. ΚΩΣΤΑΣ ΓΟΥΛΙΑΜΟΣ Σημειώσεις: 1. Σέ Αντίθεση μέ τή θέση τοϋ Κώστα Γ. Παπαγεωργίον («Τό Άσπρο χαρτί», περιοδικό Σχεδία, τενχ. 1, σελ.

12).

2. Μιά τέτοια οπτική γιά συγγραφείς κι επιστήμονες δί­ νει ό Άλέξης Ζήρας σ’ 'ένα μελέτημά του (Λογοτε­ χνική Αποτίμηση, Χρονικό ’78, σελ. 48).

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «Δανιά» ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 146 Τηλ. 6440675

Ο ΤΖΑΚ ΟΥΕΣΤΡΑΠ καθηγητής τή ς μουσικής τοϋ Πανεπιστη­ μίου τή ς ’Ο ξφόρδης π αρου­ σιάζει τίς καταστάσεις που συντέλεσαν στήν άνάπ τυξη τής μουσικής

59

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

εργο-προσκλητήριο νεκρών Γ. Μ. ΒΙΖΥΗΝΟΥ: Νεοελληνικά διηγήματα. ’Επιμέλεια Παν. Μουλλά. 'Ερμής, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 275.

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ κάποιου βιβλίου άπό τίς στή­ λες ένός περιοδικού άποτελεϊ μιά διαμεσολαβητική λειτουργία. Γιατί ή έρμηνεία καί ή άνάλυση έχουν σά στόχο νά έξομαλΰνουν τά δυσκολοδ ιά­ βατα μέρη τού έργου, νά δημιουργήσουν τίς κατάλληλες άναγνωστικές προϋποθέσεις, νά «μι­ λήσουν» μ’ έναν πιό καταληπτό γλωσσικό κώδικα σ’ ένα ποικίλο κοινό. Κάθε άνά-γνωση δμως σημαίνει καί μιά έπιλογή, ισοδύναμε! μέ μιά άπόπειρα γιά άναγνώριση, κατανόηση καί σχηματοποίηση ένός πολύ­ μορφου καί άγνωστου -μέχρι τή στιγμή έκείνηκόσμου. Ό «πρώτος» άναγνώστης, δηλαδή ό άναγνώστης-μεσολαβητής, θά πρέπει νά παρου­ σιάζει, νά έκθέτει, περισσότερο τό έργο καί τίς άναδυόμενες άπ’ αύτό προθέσεις τού συγγραφέα, άρκούμενος σ’ ένα ρόλο διάμεσου. Ή έκδοση τών «Νεοελληνικών διηγημάτων» τού Γ. Μ. Βιζυηνοϋ άπό τόν «Έρμη», στή σειρά τής Δημιουργικής Πεζογραφίας, είναι μιά άξιόλογη προσπάθεια νά μάς φέρει σήμερα σέ πιό ούσιαστική έπαφή καί έπικοινωνία μέ τό έργο τού συγγραφέα. Στήν έκδοση αύτή, πού έπιμελήθηκε δ Παν. Μουλλάς,1 περιέχονται «... τά κείμενα δπου τό στίγμα τού διηγηματογράφου Βιζυηνοϋ έντοπίζεται μέ τό χαρακτηριστικότερο τρόπο» (σ. 141). Ό έπιμελητής προτάσσει μιά εκτενή εισαγωγή μέ τόν τίτλο: «Τό νεοελληνικό διήγημα καί δ Γ. Μ. Βιζυηνός». Πρόκειται γιά μιά τεκμηριωμένη καί πλούσια σέ σχόλια καί πηγές μελέτη τού διηγήμα­ τος, πού θίγει μεθοδολογικά προβλήματα καί θεωρητικά ζητήματα, άσχολεΐται μέ τήν ιστορία τού είδους, έρευνα τίς διαστρωματώσεις τής ψυ­ χολογίας τού Βιζυηνοϋ.

Προβλήματα μεθόδου Κάθε εποχή, δπως καί ή σημερινή, πού χαρα­ κτηρίζεται άπό τίς βαθιές τομές καί τίς έξακτινώσεις της, θέτει ερωτήματα, χωρίς νά άγκιστρώνεται στις άπαντήσεις τοϋ παρελθόντος. Αύτό συμ­ βαίνει ιδιαίτερα στό χώρο τής λογοτεχνίας, πού «... παραμένει ή κατεξοχήν περιοχή τού πολυσή­ μαντου, δηλαδή τών πολλαπλών νοημάτων, δπου οί μοναδικές καί τελεσίδικες άναγνώσεις δέν 60

Γ. Βιξνηνός

έχουν θέση» (σ. ιθ'). Ή επανατοποθέτηση καί άναδιάταξη τών έρωτημάτων παίρνει διάφορες όνομασίες, «νέα κρι­ τική», μαρξιστική, ψυχαναλυτική, στρουκτουρα­ λιστική, πού επιδιώκουν νά προσεγγίσουν τήν «ουσία» τών λογοτεχνικών έργων, νά συλλάβουν τό νόημά τους. 'Ωστόσο κάθε λογοτεχνική κριτική δέν είναι επιστημονικός μονόδρομος, άλλά καί ζωντανή έπαφή τού συγγραφέα μέ τόν άνθρωποκριτικό. «Γιατί τόν τελευταίο λόγο άσφαλώς τόν έχει δ ίδιος δ κριτικός, μέ δ,τι άποτελεϊ τήν ούσία του: ιδιοσυγκρασία, σύνολο ενδιαφερόντων, άθροισμα πνευματικών άναγκών, ποιότητα δε­ σμών (μέ τήν τέχνη, μέ τή γραφή, μέ τή ζωή, μέ τήν επιστήμη)» (σ. κα'). Έτσι, μιά σωστή λογοτε­ χνική άνάγνωση, δέν μπορεί νά είναι παρά μιά «δλική άνάγνωση», μιά προσπάθεια γιά άνίχνευση τών πολλαπλών μηνυμάτων καί τών ποι­ κίλων σημάτων.

Τά ιστορικά τοϋ διηγήματος Στήν έλληνική λογοτεχνία, μέχρι τό 1883, μπο­ ρούμε νά διακρίνουμε δυό περιόδους, τού δια­ φωτισμού (1770-1820) καί τού ρομαντισμού (1830-1880). Τά έργα τής πρώτης περιόδου ύπηρετούν τήν υπόθεση τής εθνικής άφύπνισης καί χαρακτηρίζονται γιά τό διδακτισμό τους καί τό κριτικό πνεύμα. «Ώρες θετικισμού»!2 Μετά τό 1830 φανερώνονται στόν έλληνικό χώρο διάφορα περιοδικά,3 πού δημοσιεύουν διηγήματα καί άποτελούν τούς «κύριους μοχλούς» γιά τήν άνάπτυξη τού είδους. Τό διήγημα δμως δέν έχει άποκτήσει άκόμη τήν αυτονομία του καί τή φυσιογνωμία του, γιατί «τίς περισσότερες φορές τό παρόν άποβάλλεται έν δνόματι τού παρελθόντος»4 (σ. κζ').

Ό π ιό σημαντικός διηγηματογράφος τής «ρο­ μαντικής πεντηκονταετίας» (μετά τό 18505) είναι ό Άλ. Ρίζος Ραγκαβής. Οί προθέσεις του είναι «... ή διασκέδαση τοϋ άναγνώστη, ή άπομάκρυνσή του άπό τά άμεσα προβλήματα του, ή έκτάνωσή του μέ τά πιό άπίστευτα έρωτικά δρά­ ματα» (σ. κη'). Ό ίδιος συνειδητοποίησε τήν άνάγκη τής άπομάκρυνσης άπό τό χώρο τοϋ φαν­ ταστικού καί τοϋ μυθιστορηματικού, έστω κι άν δέν κατάφερε νά τήν πραγματοποιήσει ούσιαστικά. «Είναι φανερό πώς τό ένιαϊο δραμα τοϋ παρελθόντος ύποχωρεϊ τώρα μπροστά σ’ ένα πα­ ρόν γεμάτο άπό σκόρπιες, άνάλαφρες καί κατα­ κερματισμένες εικόνες» (σ. λβ'). Γύρω στά 1880 λοιπόν διαμορφώνονται εκείνες οί συνθήκες (χαρισματικοί δημοσιογράφοι, άνερχόμενη άστική τάξη) πού έπιβάλλουν τή γένεση τοϋ διηγήματος.

Ό ρόλος τής «’Εστίας» Καθώς πλησιάζουμε στήν εμφάνιση τού Βιζυηνού, διαπιστώνουμε μιά δημιουργική στροφή στό παρελθόν, γιά τήν άναζήτηση τών ζωντανών στοιχείων τοϋ ελληνισμού καί τής παράδοσης. Ή στροφή αυτή χαρακτηρίζεται «λαογραφικό κί­ νημα» καί έχει έμπνευστή τόν Ν. Γ. Πολίτη. Άνάγκη πιά νά παρατηρηθούν τά ήθη, νά καταγραφοϋν τά καθημερινά στιγμιότυπα, νά άποπεμφθεΐ τό παρελθόν, νά έξαρθεϊ τό βίωμα. Σ’ αύτή τήν προσπάθεια συμβάλλει καί ή «Εστία» μέ τούς διαγωνισμούς πού προκηρύσσει. Πολλές δοκιμές θά δδηγήσουν σ’ ένα γνήσιο λαογραφικό διήγημα, τή «Χρυσούλά» (1883) τοϋ Δροσίνη.

Ζητήματα θεωρίας Στήν Ελλάδα, άλλά καί στό εξωτερικό, δημιουργήθηκαν άσάφειες, επικράτησε σύγχυση καί προτάθηκαν πολλοί όρισμοί γιά τό διήγημα. Στόν τόπο μας βέβαια θά όρίσουμε τό διήγημα σύμ­ φωνα μέ τή διαχρονική του πορεία. "Ετσι «... δ,τι ονομάζεται καί είναι έλληνικό διήγημα, γύρω στά 1880, όφείλει όχι μόνο τή γένεσή του, άλλά καί τή βασική φυσιογνωμία του, άκόμη καί τήν τεχνική του, σέ μιά ορισμένη πραγματικότητα μέσα στήν όποια προετοιμάζονται οί στοχεύσεις του καί όλοκληρώνονται οί δυνατότητές του» (σ. μδ'). Τήν πραγματικότητα αύτή επηρέασαν ή «έξόρμηση τού τύπου», ή «επιρροή τής λαογραφίας» καί ή έπικράτηση τού θετικιστικού πνεύματος καί τού εμπειρισμού. Συμπληρωματικές παραμέτρους τού πνευματικού χώρου, τήν εποχή αύτή, άποτελούν ή «ιστοριογραφία», πού άντιστοιχεϊ σέ μιά ολική καί συνεχή σύλληψη τής ζωής, καί ή «άπομνημονευματογραφία», πού συγκεκριμενοποιεί τή συνέχεια καί άναβιώνει τό συγκεκριμένο γεγο­ νός (άτομικό + ομαδικό, ή άτομικό = δμαδικό). "Ολες αύτές οί τάσεις διαπιστώνονται στό έργο τού Βικέλα, ώστε «... μετά τό 1879 ό “Λουκής Λάρας” είναι πανταχού παρών. Τό διήγημα-άπομνημόνευμα δέ θά μπορούσε νά βρει καλύτερο

πρότυπο» (σ. va'). «Έτσι στό τέρμα μιάς διαδι­ κασίας πού δδηγεϊ άπό τό άπομνημάνευμα στό “Λουκή Λάρα” καί άπό τό “Λουκή Λάρα” στήν προτεραιότητα τής παρατήρησης καί τής μνήμης (μέ άλλα λόγια στόν εξοβελισμό τής φαντασίας), έμφανίζεται τό διήγημα ώς “αυτοτελές καλλιτέ­ χνημα έντός στενώς διαγεγραμμένων όρίων” (Ν. Γ. Πολίτης). Καί τότε έρχεται ό Γ. Μ. Βιζυηνός» (σ. νβ').

Τό πορτραϊτο τον καλλιτέχνη Παράγοντες πού καθόρισαν καί διαμόρφωσαν τήν πνευματική φυσιογνωμία τοϋ Βιζυηνού είναι ή άγροτική κοιγωνία τής πατρίδας του, μέ τίς παραδόσεις, τούς μύθους της, τή σιγουριά καί τή συνέχειά της, οί δραματικές οικογενειακές κατα­ στάσεις, οί συνεχείς μετακινήσεις του καί ή εμ­ πειρία τής Ευρώπης κατά τή δεκαετία 1875-1884.

«"Εν είδος λαογραφικοϋ υποστρώματος» Ό Βιζυηνός δέν επηρεάστηκε άπό τήν παρά­ δοση μέ τρόπο λαϊκιστικό, άλλά δημιούργησε μιά «συνειδητή σχέση» μαζί της καί μέ τό κίνημα τής λαογραφίας, γιατί «είναι ό λόγιος πού παρακο­ λούθησε άπό κοντά στό εξωτερικό τήν πορεία τού θετικισμού ή τού νατουραλισμού, τήν εξέλιξη τής πειραματικής ψυχολογίας, τής φιλοσοφίας καί τής αισθητικής, τίς θεωρητικές συζητήσεις γιά τό φολκλόρ...» (σ. νζ').

Ή «φαναριώτικη μτκρολογία τον» Οί οικονομικές άνάγκες καί εξαρτήσεις τοϋ Βι­ ζυηνού, ή άγωγή του, ή ψυχολογική του άνασφάλεια καί ή άνάγκη προστασίας, τόν δέσμευσάν όριστικά στό φαναριώτικο πνεύμα. «Ό Βιζυηνός δέν κατόρθωσε παρά σέ έλάχιστες μόνο προνο­ μιακές στιγμές νά σπάσει τά δεσμά πού τόν έδε­ ναν χειροπόδαρα μέ τό φαναριωτισμό» (σ. ξ').

Ευρώπη 1875-1884 Ή έπαφή τού Βιζυηνού μέ τή Γερμανία καί τήν Εύρώπη γιά δέκα σχεδόν χρόνια, συσσώρευσε μέσα του σημαντική εμπειρία. Ή μελέτη τής ποίησης τού Schiller καί τοϋ Goethe, τού άποκάλυψε τή Ballade, πού «όδηγούσε στήν έλληνική μυθολογία καί στήν έλληνική λαϊκή παράδοση» (σ. οδ'). Στό είδος όμως αύτό δδηγούσε τό Βιζυηνό καί ή ’ίδια ή ψυχοδομή του, δηλαδή ή τρα­ γική καί μοναχική φύση του. Μέ τή Ballade ό Βι­ ζυηνός «... βρίσκει έξαιρνα μπροστά του δ,τι τόν εκφράζει περισσότερο: τό δράμα, τήν άφήγηση, τό λαογραφικό στοιχείο, τό φανταστικό κόσμο τού παραμυθιού, τό ρομαντικό πάθος καί μυστή­ ριον» (σ. ος'). "Ετσι γιά τό Βιζυηνό «"Ολα συμ­ βαίνουν μέσα σ’ ένα κλειστό κύκλωμα, άτομικό· τίποτε δέν ξεστρατίζει τήν ψυχή άπό τή μοναχική πορεία της» (σ. οθ').

61

7ο έργο κ α ί τά (λνγρά) σήματά τον «...Πραγματικά, δ,τι σημαδεύει Ανεξίτηλα τά διηγήματα τού Βιζυηνοΰ είναι μιά μνήμη ώριμη ν συνθέσει τή “νέκυιά” της, έπιστρέφοντας διάρκώς σ’ ένα παρελθόν σφραγισμένο μέ τήν πα­ ρουσία τού θανάτου. Έργο-προσκλητήριο νε­ κρών: τό οικογενειακό κοιμητήρι προσφέρεται πλουσιοπάροχα σέ τέτοιες Αναδρομές» (σ. πε'). Ή λύτρωση δέν είναι ή μοίρα τών έργων τού Βιζυηνοΰ, άλλά ή συντριβή, ή κρίση, τό μαρτύριο, άκόμη κι άν μοιάζουν νά όδηγοΰνται σέ ισορρο­ πία καί λύση. Τά διηγήματα τού Βιζυηνοΰ τά διαπερνά τό αί­ νιγμα καί τό μυστήριο καί συγγενεύουν μέ τόν Edgar Allan Poe καί τό άμερικανικό Short Story. Έτσι, «... τό διήγημα τού Βιζυηνοΰ μπορεί νά παρουσιάζει έξωτερικά δλα τά έχέγγυα τής άπομνημσνευματογραφίας καί τοΰ ρεαλισμού, άλλά έχει τίς ρίζες του βαθιά στόν κόσμο τοΰ μύθου καί τρέφεται άπό τή θολή καί ταραγμένη άτμόσφαιρα τοΰ ρομαντικού δράματος» (σ. β'). "Αλλα χαρακτηριστικά τών διηγημάτων του είναι ή σταδιακή Ανακάλυψη τής άλήθειας, ή άφήγηση σέ πρώτο πρόσωπο, ή δράση τών προσώπων, οί λειτουργικές άντιθέσεις, ό άνθρωποκεντρισμός του, ή ψυχογραφία τών ήρώων καί ή βαθιά διεισ­ δυτικότητα στήν ψυχολογία τους. Τό άμάρτημα τής μητρός μου: «Έδώ παίζεται τό άληθινό δράμα, σ’ αυτήν τή στέρηση τής μη­ τρικής στοργής πού μένει ούσιαστικά Αθερά­ πευτη. Πίσω άπό τήν έπιφανειακή οικογενειακή ομόνοια, άναγκαία μπροστά στήν άρρώστια τής Άννιώς, οί Ανικανοποίητες Ατομικές ή εγωιστικές ανάγκες Αναδεύουν θολές καταστάσεις καί καλύ­ πτουν βουβές συγκρούσεις ή παράπονα» (σ. ρς'). Μεταξύ Πειραιώς καί Νεαπόλεως: «Δέν ύπάρχουν λοιπόν (έδώ) δραματικές συγκρούσεις · μο­ νάχα μερικές περιοχές φωτός καί σκότους, γνώ­ σης καί άγνοιας. Κι ώστόσο τό δράμα βρίσκεται έδώ: όχι σέ δ,τι αποκαλύπτει άμεσα δ λόγος, άλλά σέ δ,τι καλύπτει ή Αφήνει έμμεσα καί μεταφορικά νά ύπονοηθεϊ, διακόπτοντας τό κύκλωμα έπικοινωνίας (έπομένως καί κάθε δυνατότητα πραγμά­ τωσης) στό σημείο δπου δέν ύπάρχει πιά παρά ή Ανεκπλήρωτη έπιθυμία, τό άγνωστο, τό τέλος τού ταξιδιού καί ή μοναξιά» (σ. ρθ'). Ποιος ήτον ό φονενς τον άδελφοϋ μου: «Πίσω άπό τίς περιπέτειες μιας καλοστημένης Αστυνομι­ κής ιστορίας Αναδύονται τελικά οί άνθρωποι μέ τήν τραγικότητά τους, 'Έλληνες ή Τούρκοι, πια­ σμένοι στό ίδιο δόκανο τής μοίρας» (σ. ριδ'). Α ί σννέπειαι τής παλαιός ιστορίας: «’Ασφα­ λώς, πουθενά αλλού οί ρομαντικές καταβολές τοΰ Βιζυηνοΰ δέν φανερώνονται μέ περισσότερη ένάργεια καί έπιμονή» (σ. ριδ'). Τ& μόνον τής ζωής του ταξείδιον: «Λοιπόν, οί πραγματικές δυνατότητες τού άφηγητή βρίσκον­ ται έδώ: σ’ αυτήν τή σύζευξη τού βιώματος μέ τή γνώση καί τής έμπειρίας μέ τήν τεχνική, σύζευξη πού ό Παλαμάς τήν ονόμασε “ονειρόδραμα” καί πού είναι, στήν ουσία της, ένα Αδιάκοπο πέρασμα 62

άπό τό φανταστικό στό πραγματικό καί άπό τή μεταφορά στήν κυριολεξία» (σ. ριζ'). Ό Μοσκώβ Σελήμ: «Είναι φανερό: στό “Μοσκώβ-Σελήμ”, πίσω άπό τήν άφήγηση ένός Απλοϊκού Τούρκου στρατιώτη, ύπάρχει μιά πολυ­ σήμαντη έμπλοκή τού Ατομικού μέ τό συλλογικό, τής ψυχολογίας μέ τήν ιδεολογία, τής ιστορίας μέ τήν Αλλοτρίωση» (σ. ρκζ'). Σά ν επίλογος: άπό τήν ιστορία στό μύθο Στόχος τής εισαγωγής αυτής δέν ήταν νά μονο­ πωλήσει τήν Ανάγνωση Αλλά νά έπισημάνει «... πώς ή Αληθινή λογοτεχνία έκπέμπει ποικίλα σή­ ματα καί έπιδέχεται πολλαπλές προσεγγίσεις» (σ. ρκη')· ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΡΓΩΝΗΣ Σημειώσεις: 1. Ό Παν. Μουλλας, στη σειρά τον «’Ερμή», έπιμελήθηκε καί τόν τόμο Δ. Π. 29 μέ τόν τίτλο: «Α. Παπαδιαμάντης Αΰτοβιογραφούμενος».

2. Ώστόσο υπάρχουν καί μερικά ενδιαφέροντα έργα, όπως: «Έρωτος αποτελέσματα» (1792), ό «Παπα­ τρέχας» τον Κοραή καί «Ή Γυναίκα τής Ζάκυνθος» ' τοϋ Σολωμοϋ, λίγα χρόνια αργότερα.

3. Τέτοια περιοδικά είναι ή «Ίρις» καί ή «Ήώς», πού δημοσιεύουν τά πρώτα διηγήματα τοϋ Κ. Πώπ, τοϋ I. Δελιγιάννη, τον Άλ. Ρίζου Ραγκαβή, καίάργότεραή «Ευτέρπη», ή «Πανδώρα» καί ή «Χρυσαλλίδα».

4. Τό παρελθόν επιβάλλεται μέ τίς «ιστορικές συνθέ­ σεις» καί &ς ένα σημείο μέ τήν «άπομνημονευματογραφία».

5. Παρόλο πού ή πεντηκονταετία 1830-1880 καλλιεργεί τό μυθιστόρημα καί παρουσιάζεται συμπαγής, νο­ μίζω πώς πρέπει νά χωρίσουμε τή λογοτεχνική παρα­ γωγή σέ δύο ήμιπεριόδονς, γιά νά εντοπίσουμε τά ίχνη τής εξέλιξης πιό χαρακτηριστικά. Δές άποψη Κ. Στεργιόπουλου, Ή νεοελληνική αφηγηματική πεζο­ γραφία, σειρά Α \ Πανεπιστήμιου Ίωαννίνων, 1974, σ. 8-14.

GE ORGE S BATAILLE

Ο ΝΕΚΡΟΣ Μετάφραση : ’Α γ γ ε λ ικ ή Π έτρα %

ΑΓΡΑ

ΠΕΖΟΓΡΑΦ ΙΑ

έκκληση γιά εγρήγορση ΜΙΛΑΝ ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Ή ζωή είναι άλλοϋ. Μετάφραση από τά τσέχικα Άντρέα Τσάκαλη. Όόνσσέας, ’Αθήνα. Σελ. 376. Μίλαν Κούντερα ΜΙΛΑΝ ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Τό βαλς τού αποχαιρετι­ σμού. Μετ. Άντρέα Τσάκαλη. Όόνσσέας, Α ­ θήνα, 1980. Σελ. 268.

Ο ΜΙΛΑΝ Κούντερα είναι άπό τούς γνωστότερούς μας σύγχρονους ξένους συγγραφείς.' Ευτύ­ χησε τό μυθιστορηματικό έργο του νά είναι στό σύνολό του (έκτός άπό τό τελευταίο του βιβλίο) μεταφρασμένο στη γλώσσα μας, μέ τήν ίδια σειρά πού εμφανίστηκε στό πρωτότυπο. Τό θεατρικό του έργο «Οί κλειδοκράτορες» παίχτηκε πρίν με­ ρικά χρόνια στην ’Αθήνα, κι άπό τά διηγήματά του πολλά έχουν κυκλοφορήσει διάσπαρτα σέ περιοδικά κι εφημερίδες. ’Από τήν άλλη μεριά, ό Μίλαν Κούντερα ευτύ­ χησε νά μεταφραστεί άπό τή γλώσσα του, άπό τά τσέχικα, κατευθείαν στή δική μας γλώσσα, χάρη στόν Άντρέα Τσάκαλη. Δέν είμαι σέ θέση νά πώ άν ή μετάφραση είναι πιστή. Σέ σύγκριση μέ τίς μεταφράσεις στά γαλλικά, πού ό ίδιος ό συγγρα­ φέας έχει ελέγξει, οί διαφορές είναι άσήμαντες. Κάποιες έπιφυλάξεις γλώσσας καί λεξιλόγιου σπάζουν τή ροή τής μετάφρασης, άλλά δέν π ι­ στεύω πώς μειώνουν τήν άξια τής προσπάθειας. Τά μυθιστορήματα τού Μίλαν Κούντερα οίκοδομούνται άπό επάλληλες ή ομόκεντρες «υποθέ­ σεις», καί πάνω σέ αύτό πού φαίνεται σάν κεν­ τρικός άξονας διακλαδίζονται. Φαίνεται λοιπόν προτιμότερο, άντί νά σταθεί κανείς στίς «ύποθέσεις», νά σημειώσει τά μοτίβα πού διατρέχουν τό έργο τού Μ. Κούντερα καί πού άποτελοϋν τήν ουσία τής προβληματικής του. Χρονολογικά, «Ή ζωή είναι άλλου» προηγείται. «Τό βάλς τοϋ άποχαιρετισμοϋ» γράφτηκε τρία χρόνια άργότερα. Μαζί μέ «Τό άστεϊο», πού γράφτηκε τό 1965 καί κυκλοφόρησε στή γλώσσα μαςτό 1971 (έκδ. Κάλβος), έχουμε συμπληρωμένο τό μυθιστορηματικό έργο τοϋ Μ. Κούντερα πρίν άπό τήν άναχώρησή του άπό τήν Τσεχοσλοβακία καί τήν εγκατάστασή του στή Γαλλία, δπου άκόμα βρίσκεται. Αύτό τό έργο έχει σαφή «τσέχικο χαρακτήρα» κι είναι γραμμένο μέ άγωνία, άλλά καί μέ τή βοή­ θεια λαβίδων, λές καί τό υλικό είναι έτοιμο νά έκραγεί σέ κάθε στιγμή. Τό κλειδί αύτοϋ τοϋ «τσέχικου χαρακτήρα» θά τό έχουμε μέ τό τελευ­

ταίο βιβλίο τοϋ Μ. Κούντερα, «Τό βιβλίο τοϋ γέ­ λιου καί τής λήθης», όταν κι αύτό, καθώς π ι­ στεύω, θά δεί τό φώς στή γλώσσα μας. Γιά ιόν άναγνώστη πού θά βιαζόταν νά έχει τόν περίγυρο πού γέννησε αύτό τό έργο, τίς περιπέτειες τοϋ συγγραφέα σέ αύτό τό περιβάλλον, τίς προεκτά­ σεις τοϋ έργου, άλλά καί τίς συγγένειές του μέ άλλα τσέχικα έργα καί μέ τό τσέχικο όραμα τού κόσμου καί τής ιστορίας, προτείνουμε ν’ Ανατρέ­ ξει: - στή συνέντευξη τού συγγραφέα στό γαλλικό περιοδικό Express, 21-27 ’Ιουνίου 1980, σελ.

136-142· - στό τεύχος Ίουλίου-Αύγούστου 1980 τού περι­ οδικού «Τό Δέντρο», Αφιερωμένο στή λογοτεχνία τής Τσεχοσλοβακίας· - στό τεύχος 39 τού περιοδικού «Ό Πολίτης», δπου τό κείμενο τού Μ. Κούντερα «Πράγα ένα ποίημα πού χάνεται», σελ. 37-47. Ό Μ. Κούντερα έχει μιά κλασική γραφή, μέ τήν έννοια πώς ό συγγραφέας καθοδηγεί τόν άναγνώστη, Αναλύοντας όσα έχει νά πει, σέ ση­ μείο πού ό Αναγνώστης νά μή μπορεί νά σκεφτεϊ καμία άλλη έκδοχή. 'Ωστόσο, σέ όσα γράφονται, ό Αναγνώστης υποψιάζεται πώς κάτι προετοιμά­ ζεται, επειδή οί λογικές καταλήξεις τού συγγρα­ φέα στό τέλος τής παραγράφου ή τού κεφάλαιου, έντονα τονισμένες πολλές φορές, είναι τά σημεϊασταθμοί πού οδηγούν στό μοιραίο, στό Αναπόφευ­ κτα τραγικό ή παράλογο. Ά ν καί γιά τό συγγρα­ φέα τό παράλογο δέν είναι τυχαίο, ύπερβατικό ή δεδομένο. Είναι συνέπεια των Ανθρώπινων πρά­ ξεων, όπως αύτές δημιουργούνται στή συγκεκρι­ μένη στιγμή, σάν ώριμοι καρποί, άπό μιά συγκε­ κριμένη προσωπικότητα, πού τίς κυοφόρησε όσο χρειάστηκε. ΓΓ αύτό ό Αναγνώστης έχει συχνά τήν αίσθηση πώς ό συγγραφέας μακρηγορεί ή δι­ στάζει, γιά νά διαπιστώσει άργότερα πόσο αύτό ύπήρξε Αναγκαίο. Έτσι, ό συγγραφέας μπορεί νά ονομαστεί ρεαλιστής. "Ομως αύτός ό ρεαλισμός δέν είναι άποψή του, άλλά υπόδειξη ένός παραδείγματος πού Αποδε­ χόμαστε πώς σίγουρα ύπάρχει καί πού τρομά­ ζουμε ότι, άν πολλαπλασιαστεΐ, θά επιφέρει τήν 63

καταστροφή. Σέ δλα τά βιβλία τοϋ Μ. Κούντερα υπάρχει ό τύπος έκεΐνος τοϋ άνθρώπου πού, ύπερισχύοντας μέ τάν ένα ή τόν άλλο τρόπο, δεί­ χνει πώς ή σταθεροποίησή του στό σημείο όπου άναρριχήθηκε είναι ή άπαρχή μιάς καταστροφής. Κι έκεϊ άκόμα δπου αύτός ό τύπος πεθαίνει, χά­ νεται ή αύτοκτονεϊ ή σβήνει καί περνάει, δ άναγνώστης τρομάζει καί δεν μπορεί νά ήσυχάσει. Γιατί γύρω μας τέτοιοι τύποι άφθονοϋν, είναι αύτοί πού δεν προσέξαμε καί πού μάς τό άνταποδίδουν. Είναι οί μικροί πού έγιναν μεγάλοι. Είναι ή άνοδος τών τυράννων. Είναι ή εύθύνη μας. Τά μυθιστορήματα τοϋ Μ. Κούντερα έχουν γραμμική εξέλιξη, πάει νά πει δτι τό κείμενο πού έχουμε μπροστά μας άρχίζει άπό τό Α, δδεύει στό Β καί, δίχως νά παραλείπει κανένα γράμμα, καταλήγει στό Ω. Οί λεγάμενες σύγχρονες τεχνι­ κές τής γραφής (κυκλικές, κομματιαστές κλπ.) δέν έχουν πέραση γιά τό συγγραφέα. Μιά ιστορία άρχίζει κάπου καί τελειώνει κάπου άφηγηματικά. "Ομως, στήν άφήγηση αύτή, στή γραμμική εξ­ έλιξη, ό άναγνώστης παρατηρεί δτι ύπάρχουν «πλάνα» κινηματογραφικά. Καί τίς φορές εκείνες δπου τό δποιο πλάνο έπανέρχεται, άλλάζει δ φω­ τισμός. Εκείνο πού είχε μείνει στό σκοτάδι προη­ γουμένως, προκειμένου νά φωτιστεί κάτι άλλο, φωτίζεται τώρα καί παίρνει διαστάσεις, άποκτάει σημασία. Θά ύποθέσουμε πώς αύτή ή τεχνική είναι συν­ έπεια τής διδασκαλίας τοϋ Μ. Κούντερα στό Ι ν ­ στιτούτο Κινηματογράφου τής πατρίδας του καί τής επαφής καί φιλίας του μέ τούς σκηνοθέτες πού στή δεκαετία τού 60 έδωσαν τόν καλύτερο τσεχοσλοβάκικο κινηματογράφο. "Ισως πάλι νά είναι κληρονομιά τής μουσικής (ό πατέρας τοϋ συγγραφέα ήταν μεγάλος μουσικός- ό ίδιος χρειάστηκε νά παίζει σέ ορχήστρες, δταν ή δια­ φωνία του μέ τό κόμμα τού στερούσε τόν έπιού"Οπως κι άν είναι, αύτή ή τεχνική έχει πραγμα­ τικό, δσο καί συμβολικό χαρακτήρα. Ά ν ό πρα­ γματικός χαρακτήρας βρίσκεται στή χρήση τής γλώσσας, στά γεγονότα, στά πρόσωπα, ό συμβο­ λικός βρίσκεται στίς καταστάσεις, στά άντικείμενα, σέ κάποιες πράξεις. Αύτός δμως ό συμβολι­ σμός δέν έχει κάποιο άπόκρυφο νόημα, ούτε είναι κώδικας μιάς μειοψηφίας. Είναι ό συμβολισμός τής ιστορίας στήν καθημερινή ζωή. Νομίζω πώς αύτή ή ιστορική εισβολή στό συγγραφικό επίπεδο είναι πάγιο στοιχείο στά τσεχοσλοβάκικα γράμ­ ματα, άπό τήν εποχή τοϋ Γιαροσλάβ Χάσεκ («Ό καλός στρατιώτης Σβέικ») μέχρι τόν Μποχουμίλ Χραμπάλ («Τά τραίνα», πού στόν κινηματογράφο έδωσε τή θαυμάσια ταινία «Ό άνθρωπος πού έβλεπε τά τραίνα νά περνούν»), άλλά καί τούς νεότερους, πού άνθισαν πρίν, στή διάρκεια καί λίγο μετά τό καθεστώς Ντούμπτσεκ. Αύτή ή εισβολή τής ιστορίας, έπιτρέπει στό 64

τραγικό/κωμικό νά συνδέονται, νά συνδυάζονται, νά διαχωρίζονται καί πάλι νά συναντιούνται στό έργο τού Μ. Κούντερα. Στό πρώτο του μυθιστό­ ρημα, «Τό άστεϊο», τό «άστεϊο τής ιστορίας» σάν παράδοξο, σάν παρεξήγηση, σάν άναποδιά, ξεπετιέται μέσα άπό σοβαρές καταστάσεις, πού ώστόσο κάποιος καλοπροαίρετος μπορεί νά πάρει λίγο «στό ψιλό». Τό τραγικό έρχεται πάντα σάν συνέπεια τοϋ αστείου, σάν ό συγγραφέας διαρκώς νά εκπλήσσεται: «Κοίτα πώς ένα άστεϊο μπορεί νά καταστρέψει μιά ζωή». Κι ό άναγνώστης, πάνω σέ αύτή τή φράση-όδηγό μπορεί νά κάμει τίς ύποθέσεις του, οί όποιες σέ κάτι πιό τραγικό άπ’ δ,τι δηλώνει ό συγγραφέας θά τόν όδηγοϋν άναπ άφευκτα. Γιατί ό συγγραφέας πού προβάλλει έξαρχής αύτή τήν κατάληξη, στή διαδρομή τού έργου έχει άφήσει άνοιχτούς δλους τούς πλάγιους δρόμους, πού άν άρχικά φαίνονται σάν εύνοϊκές πιθανότη­ τες, δέν παύουν νά είναι άδιέξοδα καί περάσματα πρός τήν ίδια καταστροφή. Τό «άστεϊο» δέν συγχωρείται, γιατί είναι ύπονόμευση πραγμάτων, καθεστώτων, προσώπων. "Αν συγχωρεθεϊ, θά φέ­ ρει άλλο νέο άστεϊο πιό επικίνδυνο. Κι άν κά­ ποιος άστειεύεται επιπόλαια, Αργότερα θά άστειευθεΐ σοβαρά. Τό σβήσιμο τού άστείου είναι άναγκαϊο, γιατί ό περίφροντις άνθρωπος είναι φοβισμένος. Κι ό φόβος σταθεροποιεί, γιατί σκο­ τώνει τήν άπαίτηση γιά έλευθερία. Δέν νομίζω πώς άπλά καί μόνο ό Μ. Κούντερα είναι ένας άρνητής τού Κομμουνιστικού Κόμματος Τσεχοσλο­ βακίας. Δέν είναι ένας Σολζενίτσιν, μιά μόδα πού επιτρέπει ατούς «ύγιώς σκεπτόμενους» νά κατα­ φερθούν κατά τού «ύπαρκτού σοσιαλισμού». Υποθέτω πώς, άν ήταν έτσι, ό Μ. Κούντερα δέν θά διαβαζόταν σήμερα. Εκείνο πού έχει περί­ γυρο στά βιβλία του τόν σοσιαλιστικό κόσμο, μπορεί νά έχει έξίσσυ καλά τόν δικό μας τόν κα­ πιταλιστικό. Ό Μ. Κούντερα δέν άντιφρονεΐ, άλλά δακτυλοδείχνει. Καί ή καταγγελία του, δλο πιό τραγική, δλο πιό μαύρη, δλο πιό στριγγλιάρικα κωμική, άπλώνεται στά κατοπινά του μυθι­ στορήματα, αύτά πού τώρα κυκλοφόρησαν στόν τόπο μας. Ό άνθρωπος πού δέν άστειεύεται, έγκληματεϊ. Οί σοβαροί είναι οί επικίνδυνοι, έκεΐνοι πού βά­ ζουν φωτιά στά τόπια τοϋ κόσμου. Ό συγγρα­ φέας φωνάζει «κοίτα». Καί τό κυριότερο: εδώ κι έκεϊ, βάζοντας τόν έαυτό του νά μιλάει, φέρνει στό φώς τά δικά του σφάλματα, τίς δικές του εμ­ πειρίες. Καί ξεσκεπάζεται στό τελευταίο του έργο, «Τό βιβλίο τοϋ γέλιου καί τής λήθης», πού άναφέραμε κιόλας. Ό άναγνώστης μπορεί νά συνδέσει «Τό άστεϊο» μέ τό «γέλιο» τοϋ τίτλου, «Τό βάλς τού άποχαιρετισμού» μέ τή «λήθη», τό «Ή ζωή είναι άλλού» μέ τό «βιβλίο». Κι δλα αύτά, σάν έκκληση γιά έγρήγορση. Ή εγρήγορση σημαίνει ύποψία τού κακού πού μάς περιβάλλει καί πασχίζει νά μάς ξεκάμει. Ό Μ. Κούντερα καλεί νά προσέχουμε τούς δήθεν άθώους, τούς λογής πατερούληδες, αύτούς πού άλλάζουν τήν ιστορία μας γράφοντας τή δική τους, δπου έμείς

δεν θά είμαστε άλλο άπό όγκοι πού μετακινούν­ ται, τοποθετούνται, κόβονται, συρράβονται, έκμηδενίζονται, άποκαθίστανται, σ’ ένα διαρκές πήγαιν’ έλα σοβαρότητας. Ό Μ. Κούντερα δεν γράφει μεγαλόστομα, ούτε έπικά. Τό ύφος είναι βαριεστημένο. Σάν νά εννοεί πώς επαναλαμβάνει γιά πολλοστή φορά πρά­ γματα γνωστά καί τετριμμένα. Πράγματα πού καταντάει κουραστικό νά ξανατονιστούν καί νά ύπογραμμιστοϋν. Νομίζω πώς αύτό τό ύφος πού άπό τή βαριεστημάρα είναι κάπως ύπεροπτικό, θυμίζει τό ύφος τού άμερικάνικου έβραϊκοΰ μυ­ θιστορήματος, πού εκπρόσωποί του είναι κυρίως ό Φίλιπ Ρόθ (έχει μεταφραστεί «Ή άρρώστια τού Πορτνόυ») κι ό Τζών Άπντάικ (κάποια διηγήματά του έχουν έμφανιστεί στή γλώσσα μας), δί­ χως νά ξεχνιέται ό Σώλ Μπήλοου κι δ Μπέρναρντ Μάλαμουντ. Ό Μ. Κούντερα συγγενεύει περισ­ σότερο μέ τούς δύο πρώτους, έπειδή είναι έκ τών πραγμάτων άποδεικτικός κι όχι άφ’ έαυτού άποδεικτικός, πράγμα πού άντιστοιχεΐ στή διάκριση «ρεαλιστής» καί «έγκεφαλικός». Στήν έφημερίδα «Λέ Μόντ» ό Μ. Κούντερα είχε παρουσιάσει πρίν μερικούς μήνες τό τελευταίο βιβλίο τού Φ. Ρόθ, φαίνεται δμως πώς ίχνη βαθύτερα έχει άφήσει πάνω του ό Τζ. Άπντάικ. Τό πράγμα πρέπει νά είναι φυσικό, άν σκεφτούμε πώς ή ώρίμανση αύτών τών συγγραφέων συμπίπτει σχεδόν μέ τήν εισβολή τής τζάζ στήν Τσεχοσλοβακία, μέ τή στροφή πρός τήν άμφισβήτηση, μέ τή γνωριμία της νεότερης άμερικάνικης λογοτεχνίας, πού έκπρόσωποί της δέν είναι πιά εκείνοι οί έπικοί Χεμινγουαίη καί Στάινμπεκ, ούτε εκείνοι πού κατα­ δύονται στήν καθαυτό άμερικάνικη ψυχή, σάν τόν Φώκνερ ή τόν Ο’Νήλ, άλλά αύτοί οί 'Εβραίοι πού ζούν στή Ν. Ύόρκη καί πού φέρνουν στό φώς τή βλακεία, τή σαπίλα, τό φόβο, τήν έλευση τής καταστροφής. Ό Μ. Κούντερα δέν έχει τό έξεζητημένο, άλλά καί προφητικό, χιούμορ αύτών τών συγγραφέων, πού καταλήγει στήν υπόμνηση: «Βλέπετε πού σάς τά λέω». Έ χει τό τριμμένο άπολσγιστικό χιούμορ πού κάνει τόν άναγνώστη ν’ αναφωνήσει: «Καλά μάς τά ’πε, άλλά δέν τόν άκούσαμε!». Ά πό αυτή τήν άποψη, δ Μ. Κούντερα είναι ένας ήθικός συγγραφέας, πού δέν χρησιμοποιεί γι’ άποδεικτικά στοιχεία τ’ άναβρύσματα τής μυ­ θολογίας του, άλλά τίς εκφράσεις τής ιστορίας. Ά ς μού έπιτραπεΐ λοιπόν νά σημειώσω πώς ή άνάγνωση τού έργου του, μιά καί σωστά τό έχουμε στή γλώσσα μας, δσο καί ή μελέτη του, θά βοηθήσουν καί τούς πεζογράφους μας νά ξεκα­ θαρίσουν θέματα, τρόπους γραφής, αύτή τήν εύθύνη πού φέρνει τό έν συνεχεία κηλιδούμενο λευκό χαρτί.

ΝΕΑ

I

ΟΕΣ Σ Ίπποκράτους 69α τηλ. 3 6 3 4 9 3 2 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΛΗ τί φωνάζεις; μπήκαν κλέφτες στό μαντρί; Ά ν σοϋ βαστά, έμπα διώχτους! ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΛΗ Είσαι άνήθικη διότι θέλεις φράγκικοι στρατοί καί στόλοι νά σοϋ φυλάν τ’ άμπέλια σου I ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΛΗ Ό μεγαλύτερος έχθρός σου, είναι ό έαυτός σου.

*-* Π. Γιαννόπουλος (1907) Γιά ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ολόκληρο τό έργο τοϋ Λάτρη, τού Προφήτη, τοϋ Βάρδου τού ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ

Μιά πρωτοπορειακή μιά έπαναστατική θεώ­ ρηση τοϋ προβλήματος τής ΑΤΛΑΝΤΙΔΑΣ. Μέσα άπό τόν ΠΡΟ­ ΜΗΘΕΑ ΔΕΣΜΩΤΗ

Κεντρική διάθεση Βιβλιοπωλείο ΝΕΑ ΘΕΣΙΣ Ίπποκράτους 69α Τηλ. 3634932

Φ. Δ. ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ

Τηλεφωνεΐστε μας καί θά σάς τά στείλουμε στό σπίτι σας!

65

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

στις αφετηρίες τής λογοτεχνίας Ε. Μ. FORSTER: Ταξίδι στήν 'Ινδία. Μετάφρααη-είσαγωγή Λίτσας Σιούτη-Γεωργίον. Πλέθρον, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 339.

ΔΕΝ είναι τυχαία ή γοητεία τήν όποία άσκεϊ ό Ε. Μ. Forster στους Αναγνώστες του. Υπάρχουν μυθιστοριογράφοι οι όποιοι μυοϋν σ’ έναν κόσμο πιό βαθύ άπ’ τό μύθο μέ βάση τόν όποιο κάνουν τό μήνυμά τους νά άναδύεται. ”Αν στίς μέρες μας ή λογοτεχνία τείνει νά μεταβληθεϊ σέ μιά εύχάριστη Απασχόληση ικανή νά καλύψει τόν ελεύθερο χρόνο μας, μέ συνέπεια τήν άνθηση best-sellers πού ξεχνιούνται προτού διαβαστούν καλά καλά, οί μύστες της όλο καί ύπάρχουν, κρατώντας τή δάδα της στίς Ακρώρειες τού Ανθρώπινου άγώνα. Είναι έτσι αύταπόδεικτο πώς, άφού ύπάρχουν πνευματικές φλόγες, ύπάρχει καί ή φλέβα πού τίς συντηρεί, παρ’ δλο τό ήμίφως ή καί σκοτάδι τών καιρών. Ό Ε. Μ. Forster (1879-1970) άνήκει Αναμφι­ σβήτητα σ’ αύτή τήν κατηγορία. Τά πρώτα του ήδη μυθιστορήματα, «Where Angels Fear to Tread»(1905), «The Longest Journey» (1907) καί <<A Room with a View» (1908), δημιουργούνται άπ’ τίς προσωπικές του εμπειρίες στό χώρο τού Ιλληνικού καί ρωμαϊκού πολιτισμού, εμπειρίες πού είχαν ήδη ζυμωθεί μέ τή χριστιανική κληρο­ νομιά καί μυστική στό χώρο τής τέχνης καί τής έσωτερικής ζωής. Νέος έχασε τή χριστιανική του πίστη, κι όμως ό κόσμος της είναι φανερός σ’ δλα του τά έργα. Στό «Howards End» (1910), μυθιστόρημα πού τόν επέβαλε, φανερώνεται πιό ζωντανό τό μυστήριο «τής Αγιότητας τών προσωπικών σχέσεων», καί κυρίως στά πρόσωπα τών δύο ήρώων, τής Marga­ ret καί τού Henry' ήδη ό μυθιστοριογράφος, χωρίς νά εντυπωσιάζει ιδιαίτερα μέ τήν πλοκή τών έρ­ γων του, κατακτά, μετατρέποντας τήν καθημερι­ νότητα σέ πεδίο στό όποιο Αντανακλάται ό πλού­ τος τής ιδιωτικής ζωής. Ξέρουμε πώς γιά τόν Αγγλικό Ατομισμό ή ιδιω­ τική ζωή είναι κάτι τό ίερά Απαραβίαστο, κάτι πού καταπνίγει τίς προσωπικές συγκινήσεις στό κατώφλι τής Ατομικής συνείδησης μή άφήνοντάς τις νά ξαπλωθούν στό έκζητητικό σύ πού Αναμέ­ νει. Ό Ε. Μ. Forster καινοτομεϊ Ανεπιτήδευτα, καί γι’ αύτό Ακριβώς ή πλοκή του δέν έντυπωσιάζει καθόλου. "Ο,τι συγκινεΐ είναι τό άπλωμα τής Ατομικής συγκίνησης πρός τήν Αναμονή τού σύ, 66

Ε. Μ. Forster

κάτι πού επανάγει τή λογοτεχνία στίς πρωταρχι­ κές της πηγές. Γι’ αύτό τό λόγο ή Ατομικότητα, ή χαρμονή τών Ατομικών συγκινήσεων καί δώρων, γίνεται προσωπική διακοινωνία, Αλήθεια ή όποία παραλύει τήν όρθολογική θεώρηση τής ζωής γιά ν’ Ανοίξει τό δρόμο στή μυστική συγκίνηση... Ό λογοτέχνης διακονει έτσι δ,τι ιερότερο κοσμεί τό Ανθρώπινο πρόσωπο, πάει πιό πέρα άπ’ τόν Προμηθέα, γίνεται Έρμης χωρίς νά προσπαθεί νά θέσει τέρμα στόν τιτανικό οργασμό τών Ανθρώπι­ νων Αναμετρήσεων μέ τήν πεμπτουσία τού είναι τους. Ή μυθιστορηματική μύηση σ’ αύτό τό έργο εί­ ναι Αναμφισβήτητα καρπός έμπνευσης, Αγάπης καί πάθους. 'Υπάρχει λοιπόν μιά Αναμφισβήτητη μυστική πρωταρχή πού κινεί τήν πένα τών αυθεν­ τικών μυθιστοριογράφων, κάτι πού συναντάμε σ’ δλουςτούς μεγάλους λογοτέχνες. «Ό μυστικισμός (έννοώ τή «μυστική έμπειρία», τίς «μυστικές καταστάσεις», σελ. 26) ξεφεύγει άπ’ τόν αύθορμητισμό τής παιδικότητας δπως κι άπ’ τήν τυχαία συνθήκη τού πάθους. Άποτυπώνει δμως τήν έκ­ φραση τών τρόμων στό λεξιλόγιο τής Αγάπης καί τήν Απελευθερωμένη κατάνυξη τής συλλογιστικής σκέψης στήν απλότητα ένός παιδικού γέλιου», μάς λέει ό Georges Bataille (La litterature et le mal, Gallimard, σελ. 28). Βέβαια ό Bataille βγάνει άπ’ αύτή τή μυστική κατάδυση στίς πρωταρχές τής ζωής, οί όποιες χαρίζουν τήν πρώτη ύλη στό μυθιστοριογράφο, «προμηθεϊκά» συμπεράσματα, Ανασυνθέτοντας παρ’ δλα αύτά τήν έννοια τού «κακού», σέ πείσμα, τών στρουκτουραλιστικών

«έρμηνειών» τής λογοτεχνίας καί τοϋ μυθιστορή­ ματος ειδικότερα. «Τότε άναγνωρίζουμε πώς στό ξαναόιάβασμα στό όποιο μάς προσκαλεί 6 Rousset, αυτό πού άπειλεΐ άπ’ τό εσωτερικό τό ή ως, είναι ταυτόχρονα δ,τι άπειλεΐ κάθε στρουκτουρα­ λισμό: τό νά κρύβουμε τό νόημα στήν ίδια τήν πράξη μέ τήν όποια τό άνακαλύπτουμε. Τό νά καταλαβαίνουμε τή δομή ένός γίγνεσθαι, τή μορφή μιάς δύναμης, σημαίνει πώς χάνουμε τό νόημα κερδίζοντας το» (Jacques Derrida. L'ecriture et la difference, Seuil, σελ. 44). Βρισκόμαστε έτσι σ’ ένα «άδιέξοδο» έρμηνείας, μέ προκατει­ λημμένες άρχές, τής λογοτεχνίας. Ό ,τι μάς σώζει είναι ή κοινωνία μέ τούς ήρωες καί τόν προβλη­ ματισμό τους, τό βύθισμα στήν άβυσσο τών προσωπικών μας συγκινήσεων. ’Εδώ άκριβώς ό Ε. Μ. Forster, όπως ό Malraux, όπως ό Bernanos, όπως ό Gide καί τόσοι άλλοι, μέ τόν τρόπο του φυσικά ό καθένας, μάς άποκαλύπτουν τίς πη­ γές τής δημιουργίας, τίς άφετηρίες κάθε λογοτε­ χνικής καί μυθιστορηματικής προσπάθειας. Στόν Ε. Μ. Forster φανερώνεται έτσι ένας κό­ σμος πού μαρτυρεί τή γοητεία τής προσωπικής επαφής, μερικούς κρυμμένους θησαυρούς οί όποιοι φωλιάζουν στήν άνθρώπινη ζωή καί οί όποιοι άναδιπλώνονται νηφάλια, ξανοίγονται πρός τόν άπύθμενο άλλά τόσο οικείο χώρο τής τέχνης, τής φυσικής όμορφιάς, τής περιπλάνησης καί ιδιαίτερα τοϋ σύ. Μιά παρόμοια «δομική» έκφραση δέ θά μπορούσε νά μήν είναι μυστική, νά μήν έχει δηλαδή μυστικές άφετηρίες. Σ’ αύτές άκριβώς τίς άφετηρίες βρίσκεται καί τό μόνο ίσως μυστικό κάθε αύθεντικής λογοτεχνικής δη­ μιουργίας. Έτσι μόνο ή δημιουργική φαντασία άποτελεΐ τομή τοϋ πραγματικού καί προχωρεί σέ μιά άποκαλυπτική σύνθεση ή όποια δέν άποβλέπει σέ κανένα συγκεκριμένο σκοπό μέ θριαμβευ­ τικά άποτελέσματα, μέ συγκινητικές άπολήξεις, δπως λ.χ. τόσα λαϊκά ρομάντζα. Ό μύθος τών πραγματικών δημιουργών στή λογοτεχνία άπηχεί τό πραγματικό σ’ ένα πλαίσιο τό όποιο έκφράζει ταυτόχρονα καί τίς προσωπικές συγκινήσεις τους, τό βαθύτερο είναι τους, 6,τι τούς καλεϊ στήν τέ­ χνη τού μυείν. Μέ τό «Ταξίδι στήν Ινδία» (1924) τελειώνει ή μυθιστορηματική δημιουργία τού Ε. Μ. Forster ένώ οί πνευματικοί του προσανατολισμοί τελειώνονται. Ή συγκίνηση πού δημιουργείται άπ’ τίς προσωπικές σχέσεις είναι διαρκής. «Ήταν έξυ­ πνη κι όμως διατηρούσε μιά παραδοσιακή χάρη... Είχε φύγει, δέν ύπήρχε καμιά σάν κι αυτήν, καί τί είναι αύτή ή μοναδικότητα άν όχι άγάπη;... Ήταν άβάσταχτο, καί σκέφτηκε ξανά: “πόσο δυστυχι­ σμένος είμαι!” καί έγινε πιό ευτυχισμένος» (σελ.

66, 67). 'Ο συγγραφέας επιχειρεί ένα άνοιγμα πιό ρωμαλέο άπ’ τά νεανικά του, ώθεϊ τό εγώ, πέρα άπ’ τήν κοινωνία του μέ τό σύ, στή διάσταση τού πανανθρώπινου καί τού συμπαντικού. Οί προσωπικές συγκινήσεις παίρνουν έτσι μιά γενικότερη έκφραση χωρίς νά άποπροσωπο-

ποιοΰνται σέ a priori σχήματα · γι’ αύτό τό λόγο τό πέρασμα άπ’ τόν ινδικό μωαμεθανισμό καί τόν ινδουισμό προεκτείνουν τά προσωπικά βιώματα. Στήν πρώτη περίπτωση, μέ κύριο εκφραστή τόν Ά ζίζ, νεαρό γιατρό, ή συνείδηση βυθίζεται στή θεία βούληση, τό κοσμικό γίγνεσθαι άκινητοποιεϊται μπροστά στά κάλλη τού παράδεισου. Στή δεύτερη περίπτωση τό θρησκευτικό βρίσκει μιά ιερή συμπαντική έκφραση, γιατί ό κύκλος τών αιώνιων επιστροφών επαναλαμβάνει άσίγαστα τήν ιερότητα τοϋ κοσμικού χρόνου ό όποιος κρύ­ βει στό βάθος του μιά αιώνια πράξη. «Τουκαράμ, Τουκαράμ, Είσαι ό πατέρας μου καί ή μάνα μου κι ό κόσμος όλος. Τουκαράμ, Τουκαράμ... αύτός ό ερχόμενος θρίαμβος τής Ινδίας ήταν ένα κομ­ φούζιο, μιά διάψευση τής λογικής καί τής μορ­ φής. Πού βρισκόταν ό ’Ίδιος ό Θεός πού πρός τι­ μήν του είχε μαζευτεί τό ποίμνιο; ’Αθώρητος μέσα στόν κυκεώνα τοϋ ’Ίδιου Του τού βωμού...» (σελ. 301). Τό άνοιγμα πρός τήν πανανθρώπινη συνείδηση πραγματοποιείται στήν Ινδία τών μουσουλμά­ νων, τών ΐνδουιστών καί τών χριστιανών κατακτητών, στήν άχανή Ινδία ή όποια δίνει συμπαν­ τική διάσταση στις μυστικές καί θρησκευτικές έξάρσεις τής άνθρώπινης ψυχής. Στίς «σπηλιές» (τό δεύτερο μέρος τού μυθιστορήματος) εκφράζεται αύτή ή άποψη άδελφώνοντας σιγηλά τό φαινομε­ νικά ποικίλο, χωρίς φυσικά νά βυθίζει στό άπρόσωπο. «Κάθε ήρωική προσπάθεια κι όλα όσα εί­ ναι γνωστά σάν τέχνη, προϋποθέτουν ότι ύπάρχει ένα τέτοιο βάθος... ’Αλλά στό λυκόφως τού δι­ πλού δράματος, μιά πνευματική σύγχυση κορυφώνεται, πού γι’ αύτήν δέν μπορεί νά βρεθεί κα­ μιά ήχηρή λέξη · δέν μπορούμε ούτε νά δράσουμε ούτε νά κρατηθούμε μακριά άπ’ τή δράση, δέν μπορούμε ούτε ν’ άγνοήσουμε ούτε νά σεβα­ στούμε τό "Απειρο» (σελ. 222). Τό μυστικό άνοιγμα τού ’Εγώ στό Σύ, στό ’Εμείς καί στή συμπαντική διάσταση τών βιωμά­ των προσφέρει πανθεϊστικές άποχρώσεις στή μυ­ στική τού F. Μ. Forster. Παρ’ όλη όμως τήν έπίδραση, τό άνθρώπινο πρόσωπο παραμένει μάρ­ τυρας ένός συγκινητικού μεγαλείου, παρά τίς άδυναμίες καί τίς πλάνες του. Είναι κάτι τό όποιο τό «Ταξίδι στήν ’Ινδία» μάς προσφέρει χω­ ρίς όμως νά εισδύει σέ μιά άλήθεια τήν όποια ό μυθιστοριογράφος δέ θέλησε ή δέν μπόρεσε νά προσφέρει: τή δημιουργική πνοή τής μυστικής εμπειρίας, πέρα άπ’ τή χαρμονή τών διαπροσωπι­ κών συγκινήσεων. "Ομως ή τέχνη του είναι με­ γάλη καί τό μήνυμά του άξιοπρόσεκτο. Ή μετάφραση τής Λίτσας Σιούτη-Γεωργίου επιτυχημένη καί φροντισμένη. ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ

67

ΜΕΛΕΤΕΣ

ή πόλη: τό κεντρικό σύμβολο τής καβαφικής ποίησης EDMUND KEELEY: Ή καβαφική Αλεξάν­ δρεια. ’Εξέλιξη ένός μύθον. Μετ. Τζένης Μα­ στοράκη. "Ικαρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 248.

Η ΑΓΓΛΟΣΑΞΟΝΙΚΗ λογοτεχνική κριτική άνάμεσα στά άλλα προτερήματα πού έχει είναι καί τά έξης δύο: ή σαφήνεια καί ή άναλυτικότητα, προϊόντα τού θετικισμού πού εδώ καί πολλά χρό­ νια κυριαρχεί, ώς μέθοδος, στίς άντίστοιχες επι­ στημονικές μελέτες. Ή άναλυτικότητα, σάν βα­ σικό στοιχείο αύτής τής κριτικής, είναι άμεσα συνδεδεμένη μέ τήν επαγωγή, τή βαθμιαία δη­ λαδή μετάβαση άπό τίς ενδείξεις στήν άπόδειξη, πού γιά τή συγκεκριμένη περίπτωση βρίσκεται στό ίδιο τό λογοτεχνικό κείμενο. Τέλος, ένα άκόμα χαρακτηριστικό τών άγγλοσαξόνων λογο­ τεχνικών κριτικών είναι δτι πολύ συχνά διαλέ­ γουν ένα ορισμένο στοιχείο πού εμφανίζεται σέ δλο τό έργο -ή σέ μιά περίοδό του- ένός ποιητή ή πεζογράφου, καί στό στοιχείο αύτό συγκεντρώ­ νονται ερευνώντας το εξονυχιστικά. Καί άπό αύτά τά λίγα πού άναφέραμε μπορεί νά γίνει άντιληπτό τό γιατί ή σχολή αυτή τής λογοτεχνικής κριτικής τείνει στήν έπιστημονικοποίηση τού έρ­ γου της. Ή μελέτη τού Έντμουντ Κήλυ γιά τήν Καβα­ φική ’Α λεξάνδρεια άνήκει σ’ αύτό τό είδος τής λογοτεχνικής κριτικής. Τό στοιχείο πού διάλεξε ό κριτικός είναι ή πόλη δπου έζησε ό Καβάφης, ή ’Αλεξάνδρεια, μιά πόλη όμως πού δέν καθορίζε­ ται μόνο άπό τά οικιστικά της δρια ή τό γεωγρα­ φικό της στίγμα, άλλά πού μέσα άπό τό έργο τού ποιητή συναντιέται μέ τήν ιστορία, ιδίως τής έλληνιστικής περιόδου, καί μεταφορικά καλύπτει τή διαχρσνικότητα τού έλληνικού πολιτισμού. Τά έξι κεφάλαια αύτής τής μελέτης, «σπουδής ένός μύ­ θου έν προόδω» όπως άναφέρει ό 'ύπότιτλος τής άγγλικής έκδοσης τού βιβλίου, είναι ένδεικτικά τού τρόπου έπεξεργασίας μέ τόν όποιο ό Κήλυ άναπτύσσει προοδευτικά τό θέμα του: «Ή πρα­ 68

γματική πόλη», «Ή μεταφορική πόλη», «Ή αι­ σθησιακή πόλη», «Ή μυθική ’Αλεξάνδρεια», «Ό κόσμος τού έλληνισμοΰ» καί «Ή οικουμενική προοπτική». Είναι φανερό άπ’ αύτά δτι ό κριτι­ κός θεωρεί τήν πόλη -ειδικά ή γενικά- σάν σύμ­ βολο τής καβαφικής ποίησης, σάν τό κύριο καί κεντρικό της σύμβολο, γύρω στό όποιο περιστρέ­ φονται άλλες συμβολοποιημένες μορφές, πού μέσα άπό τή μνήμη τού ποιητή συγκροτούν τόν μυθικό κόσμο του. ”Ας εξετάσουμε δμως έπιμέρους τά έξι κεφάλαια αύτής τής μελέτης, πού άποτελεϊ πραγματικά μιά σημαντική συμβολή στή σπουδή τής καβαφικής ποίησης. 'Η «πραγματική πόλη» είναι εκείνη ή πόλη πού μέσα της έζησε ό Καβάφης καί πού ήδη είχε άρχίσει νά φθίνει, νά χάνει τή μεγάλη οικονομική της ισχύ καί τήν πολιτιστική της λαμπρότητα άπό τίς άρχές τού 20ού αιώνα. Ό Καβάφης είναι μάρτυρας αύτής τής παρακμής· ζεί σ’ ένα χώρο κατάφορτο άπό ιστορικές μνήμες, πού ή πραγμα­ τική, σύγχρονη εικόνα του είναι τό κακέκτυπο τού παρελθόντος. Αύτό πού ονομάζει ό Κήλυ «άλεξανδρινό τρόπο», ή μυθοποιητική δηλαδή ικανότητα τού Καβάφη νά βλέπει πίσω άπό τό πραγματικό καί τό άπτό τό διαρκές καί άμετάλλαχτο, ταυτίζεται μέ ένα άπό τά πιό χαρακτηρι­ στικά στοιχεία τής ποίησής του: τή μεταφορά. Ή καθημερινή ζωή τής ’Αλεξάνδρειας, ή κίνηση στούς δρόμους, οί φωνές, ή αίσθηση τής συγκε­ κριμένης πόλης δέν χρησιμεύει παρά σάν πρό­ φαση στόν ποιητή γιά νά άναχθεί άπό τό παρόν στό χρόνο τής ιστορίας. Ή χρησιμοποίηση τής μεταφοράς άπό τόν Καβάφη, τουλάχιστον άπό τή στιγμή εκείνη πού άρχίζει νά άναπτύσσει ένα συνεκτικό μύθο τής ’Αλεξάνδρειας -καί πού το­ ποθετείται γύρω στά 1910- δηλώνεται, καθώς νομίζω, καί άπό τήν δλο καί εντονότερη παρου­ σία δυό ύφολογικών γνωρισμάτων του: τής ειρω­ νείας καί τής δραματικότητας. Ή ειρωνεία είναι άπό τά βασικά στοιχεία τής μεταφοράς· έδώ, στό έργο τού Καβάφη, δέν παρωδείται άπλώς τό ύφος μιας έποχής, τής δικής του, άλλά μέ τήν παράλ­ ληλη άντληση άπό τό σύγχρονο καί τό μνημειακό ό ποιητής φτάνει στήν έντελέστερη ειρωνική στάση άπέναντι στόν κόσμο: άντιθέτοντας τό πραγματικό στό φαινομενικό ή άντίστροφα, όδηγεί τόν έπαρκή άναγνώστη κατευθείαν στήν καρ­ διά τών προβλημάτων του μέ τήν έποχή, τήν κοι­ νωνία καί τήν άντίληψη τής ιστορίας. Καί είναι χαρακτηριστικό δτι έκείνα άκριβώς τά ποιήματα τού Καβάφη δπου ύπάρχει ή μεγαλύτερη αύτή άντίθεση είναι καί τά πιό καρποφόρα ώς πρός τή συνοχή τού άλεξανδρινού μύθου του. Ή δραματικότητα, άπό τήν άλλη πλευρά, αύτής τής ποιητικής γλώσσας, δπως επισημαίνει καί ό Κήλυ (σ. 54), άρχίζει καί λειτουργεί έπαρκέστερα άπό τή στιγμή πού ό Καβάφης περνάει άπό τό προσωπικό στό συλλογικό, άπό τότε δηλαδή πού ό όμιλών στό ποίημα έξιστορεϊ επεισόδια ή περι­ γράφει άνθρώπινους χαρακτήρες πού έχουν εύρύτερη σημασία γιά τήν ηθική στάση τής έποχής του ή γενικότερα γιά τήν άνθρώπινη περιπέτεια

μέσα στό χρόνο. Ή σύγκρουση δυό αντίθετων καταστάσεων, καθώς άναφέραμε πιό πάνω, σύγ­ κρουση πολιτισμών, ήθών, είναι καί πάλι εκείνη πού δίνει τήν αίσθηση τού δραματικού στήν ει­ ρωνεία τού Καβάφη. Άναπαρασταίνοντας έναν κόσμο πού δέν ύπάρχει πιά, τόν έλληνιστικό, λ.χ., καί άντιθέτοντας μεταφορικά τόν κόσμο πού μέσα του ζεί στόν προηγούμενο, δ ποιητής δμολογεϊ με τόν πιό συγκλονιστικό τρόπο τίς άπογοητεύσεις καί τίς διαψεύσεις πού εισπράττει άπό τό περιβάλλον του. Ή γνώμη μου πάντως είναι δτι ό Κήλυ δέν έπέμεινε ίδιαίτερα στά δυό ύφολογικά γνωρίσματα τής καβαφικής ποίησης, πού πριν λίγο θίξαμε. Μνημονεύει βέβαια σέ άρκετά ση­ μεία τής μελέτης του τήν είρωνική λειτουργία τού καβαφικού λόγου, άλλά μονάχα έν παρόδω. Ή μετάβαση άπό τήν «πραγματική» στή «μεταφορική πόλη», ή προβολή, μέ άλλα λόγια, άπό τόν ποιητή ένός μυθικού κόσμου δπου συσ­ σωρεύονται άποκαθαρμένες -λόγω τής φαινομε­ νικής άπόστασης- οί ιδέες του γιά τά άνθρώπινα πάθη καί τήν ιστορία, συσχετίζεται άπό τό μελε­ τητή τής Καβαφικής ’Αλεξάνδρειας μέ άνάλογα παραδείγματα διαμόρφωσης μυθικών πόλεων ή κόσμων άπό τήν άγγλόφωνη ιδίως ποίηση στίς άρχές τού 20ού αιώνα: Γέητς, Πάουντ, Έλιοτ, Τζόυς, είναι οί ποιητές έκεϊνοι πού μέσω τής άλληγορίας χρησιμοποίησαν περιστατικά τής ιστο­ ρίας ή μυθολογικές παραστάσεις γιά νά δραματοποιήσσυν τίς έμπειρίες τους άπό έναν άπτό, σύγχρονο κόσμο. Στόν Καβάφη δμως δέν νομίζω δτι ύπάρχει ό μυστικισμός τού Γέητς, ούτε καί ή κάθαρση είναι άποτέλεσμα τής μέθεξης στό θείο, δπως συμβαίνει στόν Έλιοτ. Ά ν δ ’Αλεξανδρινός μπορεί νά θεωρηθεί σάν φυγόκοσμος, αυτό δέν θά ’πρεπε νά τό έρμηνεύσουμε μεταφυσικά· ή μεταφορική φυγή τού ποιητή άπό μιά πόλη, τήν ’Αλεξάνδρεια τών άρχών τού αιώνα μας, πού τού φέρνει δυσκολίες στήν έρωτική ζωή του, είναι ένα άνοιγμα στό ιστορικό παρελθόν τής ίδιας πόλης, σ’ ένα παρελθόν πού ό έλληνιστικός πολιτισμός τό είχε διαποτίσει μ’ ένα ύφος ζωής άνεκτικό σέ κάθε έρωτική ήδονή. Ό λ ’ αύτά δμως συμβαίνουν χωρίς ποτέ ό Καβάφης νά άποκοπεΐ τελείως άπό τό παρόν. Ά ν μέ τή χρήση τών μεταφορών άποστασιοποιείται άπό τά γύρω του δρώμενα, άπό τήν άλλη πλευρά ή πραγματικότητα έρχεται μέσω τής μνήμης νά ξαναπάρει τό μερίδιό της στόν μυ­ θικό κόσμο του. Έτσι ή λύτρωση τού ποιητή -ά ς υποθέσουμε πώς ύπάρχει κάποια λύτρωση- δέν είναι ουσιαστικά τίποτ’ άλλο άπό παραδοχή τής τραγικής μοίρας πού βαραίνει προπάντων στό σύγχρονο άνθρωπο. Φυσικά, δ Καβάφης, δταν άνατρέχει σέ ιστο­ ρικά συμβάντα, δέν έπωμίζεται τό ρόλο τού ιστο­ ρικού. Τό κοινωνικό περιβάλλον τής άρχαίας ’Αλεξάνδρειας ή τών άλλων έλληνιστικών πόλεων - ’Αντιόχεια, Σιδώνα, Σελεύκεια- δέν άποτυπώνεται στήν ποίησή του παρά μονάχα έκλεκτικά. Στό βαθμό δηλαδή πού τού χρησιμεύει γιά νά παραστήσει ή μάλλον νά άναπαραστήσει γιά λο­ γαριασμό του, έπομένως φανταστικά, ένα χώρο

Κεντρικός δρόμος τής προπολεμικής ’Αλεξάνδρειας

έκμύθευσης τής πραγματικότητας. Άλλά δ χώρος, δ τόπος αύτός, μικρότερος ή εύρύτερος, δέν είναι δλότελα πλάσμα τής φαντασίας του. ’Αντίθετα, νομίζω πώς γίνεται δλο καί πιό συγκεκριμένος, κατοικείται δλο καί περισσότερο άπό μορφές πού διαδραμάτισαν έκεϊ κάποιο ρόλο ιστορικό- ή φαντασία του έχω τή γνώμη δτι παρεμβαίνει δραματοποιώντας κάποιες πτυχές τής ζωής αύτών τών πόλεων, μή δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στίς ύπόλοιπες. Νά πώς μπορεί νά καταλάβουμε ίσως τή μεγάλη προεργασία, άπό τήν άποψη τής τεχνι­ κής, καί τόν έλλογο χαρακτήρα τής καβαφικής ποίησης. Στήν «αισθησιακή πόλη», τό τρίτο κεφάλαιο τής μελέτης του, δ Κήλυ έρευνα κυρίως τόν τρόπο μέ τόν όποιο ό Καβάφης άρχίζει, γύρω στά 1912, νά άποκαλύπτει, δλο καί λιγότερο ύπαινικτικά, τά έρωτικά του βιώματα. ’Αξίζει νά προσέξουμε ίδιαίτερα έδώ τήν άνάπτυξη τού «άλεξανδρινοΰ μύθου» ταυτόχρονα μέ τήν περιδιάβαση, πραγμα­ τική ή φανταστική, σέ έρωτικά τοπία δπου έγκαλεί τόν ποιητή ή μνήμη του. Γιατί, δπως γράφει δ μελετητής τής Καβαφικής ’Αλεξάνδρειας, ή βα­ θμιαία καί προσεγμένη άποκάλυψη τού έρωτισμοΰ του δέν γίνεται άπό μιά έξομολογητική διά­ θεση καί μόνο, άλλά σύμφωνα μ’ έναν «εύρύτερο καλλιτεχνικό σκοπό», δηλαδή τήν έξυπηρέτηση τής «μυθικής μεθόδου» του, δπου ή εικόνα τής πόλης παρουσιάζεται σέ δυό έπίπεδα: στό σύγ­ χρονο καί τό μνημειακό. Έτσι μπορούμε ένδεχομένως νά καταλάβουμε γιατί πολλοί άπό τούς με­ λετητές τού καβαφικού έργου παγιδεύτηκαν δταν χαρακτήρισαν αύτή τήν ποίηση σάν έρωτική καί μόνο. Πραγματικά, άν άπομονώσουμε τά έρωτικά ποιήματα τού Καβάφη πού γράφτηκαν πρίν άπό τό 1912, ή άν έπιλέξουμε άπό τό σύνολο τής ποίησής του τό στοιχείο τής έξομολόγησης ένός πάθους, τότε μοιραία μάς διαφεύγει ή ιστορική διάστασή τής. Στόν Καβάφη ύποθέτω πώς ή σχέση πραγματικότητας-φαντασίας λειτουργεί άντίστροφα άπ’ δ,τι σ’ έναν νατουραλιστή μυθιστοριογράφο, τόν Ζολά γιά παράδειγμα. "Οσο περισσότερο άποδεσμεύεται άπό τό συγκεκριμένο, άπό τό οδυνηρό έρωτικό βίωμα, τόσο πιό έντονα δραματικό γίνε­ ται αύτό τό βίωμα· γιατί άκριβώς είναι ή άπόσταση έκείνη πού τού έπιτρέπει νά άναδημιουργεί 69

τό πραγματικό. Ή άντικειμενοποίηση των εμπει­ ριών του, μέ τρόπο ώστε νά τίς θεωρεί σάν κάτι άλλο άπό τόν έαυτό του καί συνάμα κάτι άπολύτως σχετικό μ’ αυτόν, ή χρησιμοποίηση τοϋ δμιλοΰντος άφηγητή -κάτι πού συνήθως γίνεται στόν πεζό λόγο- σάν φωνής συμβατικά ξένης μέ τή φωνή τοϋ ίδιου τοΰ ποιητή, είναι τεχνικές μέθο­ δοι πού άντλοΰν άπό τόν έμπειρικό κόσμο τοΰ Καβάφη προσωπικές εικόνες, εικόνες μνήμης άν θέλουμε, γιά νά τίς παραδώσουν στή φαντασία του. Ή φαντασία του αύτή είναι πού μέ περίεργο τρόπο άποφορτίζει τίς εικόνες άπό κάθε περιττό συναίσθημα, έτσι ώστε άποκαθαρμένες νά μπο­ ρούν νά άποτελέσουν στοιχεία τής «αισθησιακής Στό σημείο αύτό θά ήταν ένδιαφέρον νά κά­ νουμε έναν παραλληλισμό τοϋ τρόπου μέ τόν όποιο λειτουργεί ή μνήμη γιά τήν παραγωγή ένός έργου τέχνης, στόν Καβάφη καί τόν Προύστ. Ό παραλληλισμός πού προτείνεται δέν νομιμοποιεί­ ται τόσο άπό τίς άναλογίες τών έρωτικών βιωμά­ των στούς δυό συγγραφείς, άλλά μάλλον άπό τό δτι ή μνήμη μέσω τής φαντασίας διεκδικεϊ τό πα­ ρόν, μεταμορφώνοντας τό άπιαστο καί ρευστό σέ άπτό καί πραγματικό. Τόσο στόν Καβάφη δσο καί στόν Προύστ ή ένδεχόμενη συγκίνηση πού προκαλείται στόν άναγνώστη είναι αίσθηση πού βγαίνει μέσα άπό τή δραματική άντίθεση παρόν­ τος καί παρελθόντος. Βέβαια ή μνήμη δέν μπορεί νά λυτρώσει τό συγγραφέα -ό Κήλυ ύποστηρίζει τό άντίθετο (σ. 89)- έκτος κι άν λειτουργεί άναγωγικά σέ κάτι τό άπόλυτο (λ.χ. ή μυστικιστική ποίηση)· όμως «ή πιό σημαντική ύπηρεσία πού προσφέρει ή μνήμη είναι δτι ξεγελάει τό χρόνο, καθηλώνοντας καί ξαναφέρνοντας πίσω δ,τι άλ­ λαξε μέ τόν καιρό, έτσι πού τό άρχικό σχήμα τών πραγμάτων μπορεί νά ξαναπλαστεϊ μέσα στήν τέ­ χνη τοϋ ποιητή καί νά κρατηθεί εκεί, δσο ζήσει ή ποίησή του» (Ε. Κήλυ, σ. 89). Ποιός είναι άραγε ό λόγος πού «ή αισθησιακή πόλη» τοϋ Καβάφη, τό ερωτικό τοπίο του, μεταφέρεται σέ μιά πόλη μυθική; Μήπως δέν άρκεί πιά στόν ποιητή ή ένταση τής μνήμης καί χρειάζε­ ται μιά καινούρια μεταφορά, ώστε νά άποσβεστεί εντελώς τό πρόσωπο, δηλαδή ή άτομικότητα τοΰ Καβάφη, μέσα στόν ιστορικό χρόνο; Ή «μυθική ’Αλεξάνδρεια», τό βασίλειο τών Πτολεμαίων καί τών άπογόνων τους, είναι, κατά τόν Κήλυ, ή φαν­ ταστική πόλη πού ύποκαθιστά πλήρως τήν πρα­ γματική. ’Από τήν άλλη δμως πλευρά, ό έρωτισμός αύτής τής ποιητικής περιόδου τού Καβάφη όχι μόνο πιό έντονος είναι άλλά καί πιό φανερός. Νά λοιπόν καί πάλι τό παράδοξο: δσο ή ποιητική φαντασία άπομακρύνει τόν Αλεξανδρινό άπό τήν έποχή του, δσο περισσότερο περνάει άπό τό στάδιο τών προσωπικών στό στάδιο τών ιστορικών ή τών συλλογικών μύθων, τόσο καί μεγεθύνεται ή αίσθηση τής έρωτικής άπώλειας, ή τραγικότητα στίς σχέσεις άνθρώπου καί κόσμου. Ή πτολεμαϊκή ’Αλεξάνδρεια δέν νομίζω πώς έχει τή θέση κάποιου θεοΰ -δπως προτείνει ό Κήλυ (σ. 109)— πού έξουσιάζει τή μοίρα τών ώραίων έφήβων ή 70

τών ιστορικών μορφών· άντίθετα, έχω τή γνώμη δτι ή καταφυγή τού Καβάφη σέ περιστατικά τής έλληνιστικής ιστορίας λειτουργεί σέ δυό επίπεδα: σ’ αύτό δπου δραματοποιεί μέσα άπό τή φαντα-· σία του όρισμένες καταστάσεις, έμμεσα δεμένες μέ τήν ερωτική του ζωή, καί σέ κείνο δπου ή δρα­ ματοποίηση ξεπερνάει τούς άνθρώπινους χαρα­ κτήρες καί εκφράζει τήν ιστορική αίσθηση τοΰ ποιητή. 'Η ίστορία, δπως είπαμε καί στήν άρχή, έρευνάται άπό τόν Καβάφη έκλεκτικά. Ή ’Αλεξάν­ δρεια πού παρουσιάζει κατοικεΐται άπό άτομα πού δέν διστάζουν νά ένδώσουν στίς σωματικές ήδσνές· καμιά άλλη ήθική ή πνευματική άξια δέν είναι τόσο ισχυρή ώστε νά άπωθήσει τή σαρκική άνάλωση, πού καμιά φορά καταλήγει σέ θάνατο. Ή πιό άπλουστευμένη έρμηνεία θά ήταν νά παραλληλίσουμε μιά πόλη -μυθική- δπου κυ­ βερνά ή άνοχή άρχόντων καί άρχομένων σέ κάθε λογής ερωτικές άπολαύσεις μέ μιά πόλη -πρ α­ γματική—δπου ή βικτωριανή ήθική δέν επιτρέπει δημόσια τόν «έκλυτο βίο». Έτσι δμως θά άδικούσαμε τόν Καβάφη, θά τόν άντιμετωπίζαμε μο­ νόπλευρα καί θά άποσιωπούσαμε τήν ικανότητά του νά βλέπει πίσω άπό τά παροδικά φαινόμενα τήν κοινωνική καί πολιτική σημασία τού ιστορι­ κού χρόνου. Καί, δπως σωστά παρατηρεί δ Κήλυ (σ. 139), ή άπόδοση μεταφορικών νοημάτων σέ γνωστές ίστορικές στιγμές, ή συνειδητή προσπά­ θεια νά ένσαρκωθεΐ ένα ορισμένο ύφος ζωής μέσα άπό φανταστικούς άνθρώπινους χαρακτήρες· δλ’ αύτά συντείνουν στήν άποψη δτι τό κύριο ένδια­ φέρον τού Καβάφη δέν ήταν στραμμένο σέ μιά άληθοφανή άνάπλαση τής ιστορίας, άλλά στό σχηματισμό μιας μυθικής πόλης, ένός μύθου, πού έχοντας άντίκρυ του τήν πραγματική καί αισθη­ σιακή πόλη τού ποιητή θά λειτουργούσε άκόμα πιό ειρωνικά καί δραματικά στόν άναγνώστη. Ά ν δμως ή πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια προσφέ­ ρει στόν Καβάφη τό Ιδεατό έκεϊνο πλαίσιο δπου έδραιώνεται δ μύθος του, τί είναι έκεϊνο πού τόν κάνει νά έπεκτείνει τά τοπικά δρια αύτοϋ τοΰ μύ­ θου, συμπεριλαμβάνοντας πόλεις πού άνήκουν στόν ευρύτερο έλληνιστικό κόσμο; Γιατί οί εικό­ νες, πραγματικά, πού έμφανίζονται σ’ αύτή τήν περίοδο τής καβαφικής ποίησης δέν διαφέρουν ριζικά άπό κείνες πού άντλούνταν άπό τήν άρχαία Αλεξάνδρεια: θεοποίηση τοΰ σωματικού κάλλους, έμμονή στήν περιγραφή μιας ζωής δπου κυριαρχούν οί ήδανές. Νομίζω πώς τό στοιχείο έκεϊνο πού ενεργεί ώστε νά δίνεται μιά καινούρια διάσταση στή μυθική πόλη τοϋ Καβάφη, τό στοι­ χείο έκεϊνο δηλαδή πού έπιβεβαιώνει τήν κρίση τοΰ Σεφέρη δτι έδώ έχουμε νά κάνουμε μέ ένα μύθο έν προόδω, είναι ή όλοένα καί πιό έντονη άπασχόληση τού ποιητή μέ τό λόγο τής ιστορίας. Στό βαθμό πού δ Καβάφης περνάει άπό τό προσωπικό στό συλλογικό, άπό τήν πραγματική πόλη στή μυθική πόλη, κι άπό κεϊ σέ μιά πλατύ­ τερη οπτική τοϋ κόσμου, είναι έπόμενο νά ξεφεύ­ γει άπό τό μικρόκοσμο τής σύγχρσνής του Α λε­ ξάνδρειας καί νά έγκαθιστά τούς άνθρώπινους

χαρακτήρες του σέ τόπους μέ όλο καί λιγότερες ιδιομορφίες. "Αλλωστε ή ιστορική προοπτική κα­ τορθώνει καί γίνεται μεταλήψιμη σέ περισσότε­ ρους άνθρώπους όσο ξεφεύγει άπό τά στενά γεω­ γραφικά της όρια. Ό Καβάφης είχε μιά βαθιά αίσθηση τής Ιστο­ ρίας. Ό προβληματισμός του γιά τή μοίρα τού ελληνισμού, προβληματισμός πού άρχίζει καί γί­ νεται πιό έντονος άπό τή στιγμή πού άποσπάται άπό τά οικιστικά όρια τής ’Αλεξάνδρειας, είναι άνάλσγος μέ κείνον τού Σεφέρη. Καί οί δυό ποιη­ τές προέρχονται άπό τόν λεγόμενο παροικιακό ελληνισμό, είναι δημιουργήματα μιας διασταύρω­ σης τού πολιτισμού τής Δύσης μ’ αύτόν τής ’Ανα­ τολής. ’Από τήν ’Ανατολή έχουν πάρει τήν άγαπητική προσήλωση στό άνθρώπινο σώμα, άπό τή Δύση τήν έλλογη κρίση πού τούς βοήθησε νά δώ­ σουν μιά οικουμενική προοπτική στό έργο τους. Ά ν ό Καβάφης πλάι στήν εξέλιξη τού μύθου του μάς παρουσιάζει τή συνεκτική πορεία τού έλληνικού πολιτισμού, άπό τήν άρχαιότητα ώς τούς βυ­ ζαντινούς χρόνους, ή στάση του αυτή πιστεύω πώς δέν έχει μεγάλη σχέση μέ τίς σοβινιστικές άπόψεις περί έλληνικότητας, άπόψεις πού έμφανίστηκαν άλλωστε στον κυρίως έλλαδικό χώρο. Τό ότι έζησε έξω άπό τό εθνικό κέντρο, στήν περιφέρειά του, τού πρόσφερε, άντίθετα, τή δυ­ νατότητα νά θεωρήσει τή φυλετική παράδοση κριτικά- ή προτίμησή του σέ μνήμες παρακμής καί διάλυσης, ιδιαίτερα στά ποιήματά του άνάμεσα στό 1911 καί στό 1917, δηλώνει καί μιά ήθική ή πολιτική πράξη. Γιατί άραγε ή δόξα καί ή λαμπρότητα τής πτολεμαϊκής καί τής εύρύτερης έλληνιστικής περιόδου βαθμιαία χάνεται, καί γιατί ή δραματικότητα τών ποιημάτων του μετά τό 1920 είναι πιό έκτυπη; Ό Έντμουντ Κήλυ άναφέρει σχετικά (σ. 173-174) ότι «όσοι διακρί­ νουν έναν επίμονο κυνισμό, πεσιμισμό, άκόμα καί μοιρολατρία, στήν προσήλωση τού Καβάφη σέ μνημεία παρακμής καί ήττας, μέσα στήν έλληνική ιστορία, δέν καταφέρνουν ν’ άντιληφθούν πόσο πολύ καί ή ίδια του ή περηφάνια συνδεόταν μέ τό πεπρωμένο τής παράδοσης πού άναπαριστάνει στό έργο του». ’Αλλά ή γνώμη αύτή δέν άπαντάει παρά έν μέρει στό έρώτημα πού θέσαμε. Ό κάημός τού ποιητή γιά τή μοίρα τού γένους πόσο μπορεί νά ταυτιστεί μέ τόν καημό τής ρομιοσύνης, σύγχρονη έκφραση ένός στείρου καί άνεδαφικού λαϊκισμού; Έρχομαι νά πιστέψω ότι σ’ αύτή τή συνεκτική μυθοποίηση τού έλληνικού πολιτισμού, σ’ αύτή τήν πόλη πού μέσα άπό τή φαντασία τού ποιητή ξεπερνάει διαρκώς τά δεδομένα της όρια, οί δραματικές καταστάσεις ύπερβαίνουν τούς συμβατικούς φορείς τους, δηλαδή τούς άνθρώπινους χαρακτήρες τής καβαφικής ποίησης. Ή έρείπωση τού άρχαίου έλληνικού μεγαλείου, κάτι πού ζεϊ καθημερινά δ ιστορικός ή ό αίσθητιστής ποιητής, προσανατολίζει άντιστικτικά τή μνήμη τού Καβάφη σέ μιά μορφή πολιτισμού όπου ή σκέψη δέν έχει ξεριζωθεί άκόμα άπό τό σάρκινο περίβλημά της. Μπορεί οί έφηβοί του νά διαλέ-

νεφέλη

τΗ ^βσ^^νΛ ΖΩΡΖ ΜΠΑΤΑΪΓ Τά δάκρυα τού έρωτα Μετάφραση ’Ιουλία Φωτοπούλου

Κείμενα σημειολογίας (ΜΠΕΝΒΕΝΙΣΤ, ΜΠΑΡΤ, ΝΤΕΡΙΝΤΑ, ΠΙΡΣ, ΦΟΥΚΩ) Πρόλογος - μετάφραση Κωστής Παπαγιώργης ★ ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ 3Μ +3Μ =6Μ ★ Γ. ΔΑΝΙΗΛ Πρόκες (6' έκδοση) ★ ΤΖΩΝ ΜΠΛΑΚΙΝΓΚ Ή έκφραση τής άνθρώπινης μουσικότητας μετάφραση, Μιχάλης Γρηγορίου

NT. ΛΩΡΕΝΣ Ό ήλιος καί άλλα διηγήματα μετάφραση, Άλέξης Ζήρας

ΤΖΟΪΣ ΚΑΡΟΛ ΟΟΥΚΣ Τά άδέσποτα παιδιά μετάφραση, ’Αμαλία Τσακνιά

Εκδόσεις Νεφέλη Μαυρομιχάλη 9 Τηλ. 3607744 - 3607793

71

γουν μιά ζωή ήδονική, μέ συνεχείς διασκεδάσεις, άλλά κι αυτοί πού κυβερνούν ουσιαστικά -&ς τούς όνομάσουμε βασιλεϊς-φιλόσοφους- δέν είναι εντελώς άποξενωμένοι από τό συνολικό ύφος τής εποχής, πού εύνοεϊ τίς υλικές άπολαύσεις. Τί άπομένει άπ’ δλα αύτά στόν έλληνισμό τής εποχής τού Καβάφη, εκεί στά τέλη τού 19ου αιώνα μέ άρχές τού 20ού; Σχεδόν τίποτ’ άλλο άπό μνήμες. Μονάχα ή γλώσσα, αύτή ή «κοινή Ελληνική Λα­ λιά», συντηρεί σάν ομφάλιος λώρος τήν παράΕϊναι μάλλον βέβαιο πώς γιά τόν Καβάφη ή πραγματική πόλη, ή ’Αλεξάνδρεια τού καιρού του, άρχισε νά έχει δευτερεύοντα ρόλο άπό τότε πού βαθμιαία άρχισε νά χτίζει τή δική του, μυ­ θική πόλη. Οί μικρότητες καί ή στενομυαλιά τών συγχρόνων του μεταφέρσνται σέ μιά διαχρονική τοιχογραφία · ό ποιητής ωστόσο δμολσγεί έμμεσα άλλά καθαρά: τά μικρά συμβάντα είναι πού κα­ θορίζουν τό δραματικό χαρακτήρα μιάς έποχής. Έδώ δέν έχουμε έπικές εικόνες μαχών ή συγ­ κρούσεις ήγετών πού διαμόρφωσαν τήν ιστορία · ή καβαφική ποίηση είναι γεμάτη μικρές κινήσεις, στοχαστικά βλέμματα, κι δμως: τά άνθρώπινα δράματα ξετυλίγονται μέσα άπό αύτή τή συγκρα­ τημένη ειρωνεία πού βλέπει τό έφήμερο σ’ όποια προσπάθεια πάει νά συνθλίψει τόν άνθρωπο. Ή βαθιά γνώση τής ιστορίας συνοδεύεται άπό τήν ενόραση, άπό τήν ικανότητα νά διαβλέπει κανείς τό συνεχές μέσα άπό τά μικρά καί φαινομενικά άσύνδετα μεταξύ τους περιστατικά. ”Αν ή ποίηση τού Καβάφη κατευθύνεται τελικά σέ μιά οικουμε­ νική προοπτική, αύτό συμβαίνει ίσως γιατί ή μυ­ θική του πόλη μπορεί νά περιλάβει άκόμα καί τήν έποχή μας. Ή Καβαφική ’Αλεξάνδρεια, μιά μελέτη άριστα όργανωμένη, είναι, άπ’ δ,τι γνωρίζω, ή πρώτη συστηματική έξέταση αύτού τού κεντρικού συμ­ βόλου στήν καβαφική ποίηση: τής πόλης. Τό βι­ βλίο περιέχει άκόμα έκτενεΐς σημειώσεις γιά τό κάθε κεφάλαιο καί εύχρηστους πίνακες δπου κατανέμονται τά ποιήματα τού Καβάφη άνάλογα μέ τίς «γεωγραφικές» περιόδους τού μύθου του («Πραγματική πόλη», «Μεταφορική πόλη», κ.ο.κ.). Μιά παράλειψη πού θέλω νά ύποδείξω καί πού τή θεωρώ σημαντική είναι δτι δέν γίνεται καμιά άναφορά, ούτε στις δευτερεύουσες πηγές, στή συλλογή δοκιμίων τού Γ. Δάλλα Καβάφης καί Ιστορία, 1974. Κι αύτό γιατί δ Γ. Δάλλας έρευνα στό βιβλίο του άνάλογα θέματα μέ έκείνα τού Έντμουντ Κήλυ. "Οσο γιά τή μετάφραση τής Τζένης Μαστοράκη, τή θεωρώ ύποδειγματική. Ή μόνη παρατήρησή μου είναι δτι χρησιμοποιεί λα­ θεμένα σ’ άρκετά σημεία τή λέξη «κοινοτυπία» -ή τά παράγωγά της—άντί τής ορθής «κοινοτοπία». ΑΛΕΞ. ΖΗΡΑΣ

72

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

στις ρίζες τής οικονομικής μας ιστορίας ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ: Ιστορική ανάλυση τον άγροτικοϋ ζητήματος στήν 'Ελ­ λάδα. ’Α πό Φραγκοκρατίας μέχρι σήμερα. Τόμοι Α': 1267-1827 + Β': 1828-1909. Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1979. Σελ. 512 +384.

ΘΑ ήταν τολμηρό νά προσπαθήσει κανείς νά το­ ποθετηθεί άπέναντι σέ δλα τά προβλήματα πού θίγει δ Θόδωρος Σταυρόπουλος στό δίτομο έργο του «'Ιστορική άνάλυση τού άγροτικού ζητήματος στήν Ελλάδα» (Α' τόμος: 1267-1827, Β' τόμος: 1828-1909). Φαίνεται, άντίθετα, λογικότερο νά άγγιχτούν άπό διαφορετικά άτομα οί μερικότερες πλευρές τού έργου τού Θ. Στ., άνάλογα μέ τό πόσο οικείος αισθάνεται καθένας μέ κάποια άπ’ Πραγματικά, πώς κάποιος πού δέν είναι ιστο­ ρικός μπορεί νά κρίνει άν τό οθωμανικό κράτος ήταν φεουδαρχικού ή άσιατικοΰ τύπου ή άν οί απαρχές τού αστισμού βρίσκονται στό Βυζάντιο τών τελευταίων αιώνων τής ύπαρξής του; Καί πώς ένας μή οικονομολόγος μπορεί νά έχει γνώμη γιά τό πώς λειτούργησε ή «καπιταλιστική λα­ βίδα» πάνω στή γεωργία τον 19ο αιώνα; ’Αφήνοντας λοιπόν σέ άλλους άρμοδιότερους νά κρίνουν τά τού ιστορικού περίγυρου, θά περι­ οριστούμε έδώ στό κεντρικό πρόβλημα πού θίγει δ Θ. Στ.: τό άγροτικό.

I. Ό Θ. Στ. γράφει γιά τό άγροτικό πρόβλημα σέ μιά έποχή πού ή άγροτική παραγωγή καί ή γεωργία γενικότερα ήταν άπόλυτα συναρτημένη μέ τό έδαφος καί τήν έργασία τού άγρότη, ώς άποκλειστικούς συντελεστές τής παραγωγής πλεονάσματος άπό τήν άξιοποίηση τής γής. ’Ορθά λοιπόν έπικεντρώνει τήν προσοχή του σέ δύο σημεία: (α) στό θεσμικό πλαίσιο καί τό νο­ μικό καθεστώς τής έγγειας ιδιοκτησίας· (6) στή σχέση τών καλλιεργητών μέ τούς φορείς πού καρ­ πώνονταν τό άγροτικό πλεόνασμα: γαιοκτήμονες, έμπορους, τοκογλύφους. Μέ ιδιαίτερη διεισδυτικότητα άναφέρεται στή σχέση κράτους-γεωργίας-καλλιεργητών. Ή άγρο-

τική πολιτική στην περίοδο πού εξετάζεται στον 2ο τόμο (1828-1909) παρουσιάζει ιδιαίτερο ένδιαφέρον, έφόσον οί συνέπειες της στή γεωργία είναι έμφανεϊς μέχρι σήμερα. Σ’ αυτή τήν περί­ οδο, ή άγροτική πολιτική συνίστατο σέ πράξεις, άλλά ιδίως σέ παραλείψεις. Οί πράξεις άφορούσαν στήν κατά καιρούς άπάμβλυνση τού άγροτικοϋ προβλήματος, δταν πιά οί οικονομικές καί κοινωνικές του συνέπειες δημιουργούσαν εκρη­ κτικές έντάσεις. Τήν άπάμβλυνση καί δχι τή λύση τού άγροτικοϋ προβλήματος, έφόσον μιά ριζική άντιμετώπισή του θά άναιρούσε τά θεμέλια τής οικονομικής έπιλογής τής πολιτείας ύπέρ τής πάση θυσία διευκόλυνσης τής έπιβολής τής καπι­ ταλιστικής οικονομίας, στό δευτερογενή καί τόν τριτογενή τομέα. Εξαίρετο δείγμα αυτής τής άντίληψης είναι τό νομοσχέδιο «περί παραχωρήσεως γαιών» στις αγροτικές οικογένειες τής Θεσσαλίας καί τά δύο συνακόλουθα νομοσχέδια «περί δημιουργίας ει­ δικού γεωργικού ταμείου» καί περί ρυθμίσεως παντός ζητήματος σχετικού μέ τή σύμβαση «μι­ σθώσεως έπί μορτή» τής κυβέρνησης Δεληγιάννη. Ειδικότερα στήν άνάλυση τού τρίτου νομοσχέ­ διου δ Θ. Στ. προβαίνει σέ μιά προσπάθεια οίκο­ νομοποίησης τών θεσμών ή θεσμοποίησης τής οι­ κονομίας, πού είναι προφανώς ή ένδεδειγμένη γιά νά κατανοηθεΐ ή πολυπλοκότητα τών φαινομένων τού άγροτικού προβλήματος καί τότε άλλά καί σήμερα. Προεκτείνοντας αυτή τήν παρατήρηση σ’ όλόκληρη τήν έργασία τών δύο τόμων, δικαιούται κανείς νά πει δτι μιά άπό τίς έπιτυχημένες πλευ­ ρές του είναι ή άπόστασή του άπό τή μονομερή άνάλυση, είτε μέ βάση τόν τεχνικίστικο οίκσνομισμό είτε τόν στείρο νομικισμό. Οί παραλείψεις τής πολιτείας, πέρα άπό τή θε­ μελιώδη παράλειψη νά λύσει τό πρόβλημα τών τσιφλικιών, όλοκληρώνονται στή δημιουργία τού κατάλληλου πλαίσιου γιά τή μεταφορά πόρων άπό τόν άγροτικό τομέα στή λοιπή οικονομία. Μέσα άπό τή φορολογία, μέσα άπό τά δικαιώ­ ματα τών γαιοκτημόνων, μέσα άπό τά ύπερκέρδη τών εμπόρων καί τών τοκογλύφων, χρηματοδοτεί ό άγροτικός τομέας τήν άνάπτυξη τού έλληνικού καπιταλισμού. Στό σημείο αύτό τοποθετείται ή θεμελιώδης επιλογή τού Θ. Στ. γιά τήν ποιότητα τού έλληνικού καπιταλισμού καί τής έλληνικής κοινωνίας ευρύτερα. Πιστεύει ό συγγραφέας δτι ή έλληνική οικονομία συγκροτήθηκε καί έξελίχθηκε κατά τό «δυτικό πρότυπο», παρ’ δλες τίς παρα­ μορφώσεις καί τίς ιδιοτυπίες της, πού έξηγούνται μέσα άπό τήν ιστορική πορεία τού έλληνισμού. Χαρακτηριστικό τής οικονομικής έξέλιξης τών δυτικοευρωπαϊκών οικονομιών, άπό τήν περίοδο τής βιομηχανικής έπανάστασης καί μετά (τό τί συμβαίνει στή σύγχρονη έποχή είναι ένα άλλο θέμα πού βρίσκεται έξω άπό τά πλαίσια καί τού έργου τού Θ. Στ. καί τής παρουσίασής του πού έπιχειρεϊται έδώ) είναι ή μεταφορά άνθρώπινων καί χρηματικών πόρων άπό τόν πρωτογενή τομέα στούς λοιπούς. Ό Θ. Στ. υποστηρίζει δτι ή πρω­

ταρχική συσσώρευση στήν Ελλάδα πραγματο­ ποιήθηκε μέ βάση κυρίως τούς έσωτερικούς μη­ χανισμούς ύπεξαγωγής ύπεραξίας καί πλεονά­ σματος. Τά στοιχεία βέβαια πού παραθέτει είναι έλλιπή -δέν θά μπορούσε άλλωστε καί νά ήταν άλλιώς άν σκεφτοΰμε τήν πτωχεία τών πηγών καί τό άπροσπέλαστο τών δσων άρχείων-, δχι δμως άσήμαντα. Πάντως, ή πρόκληση έχει γίνει καί ή άντιπαράθεση θά ήταν άκρως έπιθυμητή, τώρα πού άρχίζουμε νά ψηλαφούμε τήν οικονομική καί τήν κοινωνική ιστορία μας. Σέ καμία περίπτωση δέν πρέπει νά έκληφθεϊ δτι δ Θ. Στ., έκφράζσντας τήν άποψη μιας κοινω­ νίας καί μιας πολιτείας «δυτικού τύπου», υιοθε­ τεί κάποιο «άνήκομεν εις τήν Δύσιν». Ό θ . Στ. είναι μαρξιστής, άφιερώνει άλλωστε άρκετό μέ­ ρος τού έργου του στήν έκθεση τής (μαρξιστικής) μεθοδολογικής προσέγγισης τού θέματός του. Ερμηνεύει τά γεγονότα μέ μαρξιστικά άναλυτικά έργαλεία καί καταλήγει στό συμπέρασμα τού δυ­ τικού τύπου κράτους. Ό χ ι «άπολογητικά», άλλά έρμηνευτικά. Μήπως βιάζει τά γεγονότα γιά νά μπούν στά δικά του καλούπια; Θά ήταν πολύ ένδιαφέρσν νά προσπαθήσει κανείς νά τό άποδείξει. ’Αλλά μέ ποιά έργαλεία καί μέ ποιά άναλυτική μέθοδο; Ή μέθοδος τού Θ. Στ. στηρίζεται στήν άντιπαράθεση τρόπων παραγωγής, στή γεωργία, τή βιο­ μηχανία καί τό έμπόριο, στήν προσπάθεια τής πολιτείας νά διατηρήσει προκαπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής στή γεωργία ένώ ό καπιταλι­ στικός τρόπος παραγωγής κυριαρχεί στούς λοι­ πούς τομείς. Πολιορκημένη ή γεωργία άπό τήν «καπιταλιστική λαβίδα», δπως παραστατικά γράφει δ Θ. Στ., παραδίδει τούς καρπούς της (κυριολεκτικά) καί παραδίδεται στή σχέση ύπαγωγής στό βιομηχανικό, τό έμπορικό καί τό τοκογλυφικό κεφάλαιο. ’'Ετσι ξεφεύγει ό συγγραφέας άπό τήν παγίδα νά τοποθετήσει καί νά προσπα­ θήσει νά άποδείξει τή σύγκρουση τών τρόπων παραγωγής μέσα στήν ίδια τή γεωργία, άνάμεσα στό τσιφλίκι καί τή μικρή ιδιοκτησία, πράγμα πού θά ήταν τυπική προσαρμογή στά μαρξιστικά έργαλεία άλλά καί στρίμωγμα τής έλληνικής πρα­ γματικότητας γιά νά βγούν προκάτ συμπερά­ σματα πού θά ικανοποιούσαν τό δόγμα άλλά θά άδικούσαν καί τόν έρευνητή καί έμάς. "Αλλο τό αίτημα τών άκτημσνων νά άποκτήσουν τή γή πού καλλιεργούσαν, τό αίτημα δηλαδή τής άποκατάστασής τους ώς ιδιοκτητών, καί άλλο ή σύγκρουση τών τρόπων παραγωγής, πού τελικά θά έπρεπε νά καταλήγει πάντα, σύμφωνα μέ τήν κλασική μαρξιστική άποψη, στήν έπικράτηση τής μεγάλης καπιταλιστικής έπιχείρησης στή γεωργία. Ή παγίδα είναι ξεκάθαρη: άν μέ νομοθετικά μέ­ τρα ίκανοποιόταν, δπως καί ικανοποιήθηκε μετά τή μικρασιατική καταστροφή, τό αίτημα τών άκτημόνων, αυτό θά σήμαινε έπικράτηση τής μι­ κρής οικογενειακής έκμετάλλευσης, άρα διά­ ψευση τής μαρξιστικής άποψης. Σ’ αύτό τό άδιέξοδο θά κατέληνε ιιιά αηχανιστική έρμηνεία τής 73

μαρξιστικής άποψης. "Ομως ό ©. Στ. μιλάει γιά «καπιταλιστική λαβίδα» πάνω στη γεωργία καί μεταφορά τού πλεονάσματος πρός τούς άλλους τομείς μέ άλλοτε άλλο τρόπο καί άνεξάρτητα άπέί τή θεσμική μορφή τής σχέσης καλλιεργητή καί γης, έρμηνεύοντας δημιουργικά τή μαρξιστική θέση, δηλαδή προσαρμόζοντάς την στή συγκεκρι­ μένη πραγματικότητα.

φεουδαρχικού άλλά άσιατικού, κατά τό συγγρα­ φέα, τύπου. Ό καλλιεργητής δέν είναι δουλοπά­ ροικος καί δ έκπρόσωπος τού Σουλτάνου δέν εί­ ναι έργοδότης. Απλώς δ πρώτος καταβάλλει καί ό δεύτερος εισπράττει τούς φόρους. Ά πό τό 17ο αιώνα, τά βακούφ, οί Αφιερωμένες γαΐες ή οί γαΐες τών θρησκευτικών ιδρυμάτων, άποκτούν δλο καί περισσότερη σημασία. Έδώ βρίσκεται λοιπόν ή ύλική έξήγηση τής τεράστιας II. Είναι άραγε χρήσιμα τέτοια έργα μέ χρονο-έπιρροής τής έκκλησίας στόν κατεχόμενο έλληβόρες προϋποθέσεις διεκπεραίωσης στήν 'Ελλάδα νικό χώρο ή μήπως αυτή ή έπιρροή, ύλοποιημένη σήμερα; Ή άναγωγή στις ρίζες έχει κάποιο ευρύ­ στίς δημόσιες λειτουργά; καί τή σχετική αυτονο­ τερο νόημα έξω άπό τήν ικανοποίηση τής άνάγμία τού κλήρου ύπό τό οθωμανικό κράτος, έκ­ κης γιά γνώση μερικών διανοουμένων; φράστηκε καί μέ τήν παροχή οικονομικών προνο­ Θά έλεγε κανείς ναί, καί μόνο άν άναλογιζόταν μίων; "Οπως καί νά ’ναι, ή έκκλησία γίνεται άπό τή φτώχεια μας σέ έργα άναφοράς πάνω στήν τότε σημαντικός ρυθμιστής τών γαιοκτητικών ιστορία μας καί τήν παραποίηση τών οικονομι­ συνθηκών στήν Ελλάδα. κών καί τών κοινωνικών φαινομένων, όταν δέν γ) "Οσο πλησιάζουμε πρός κοντινότερες σ’ άγνοούνται δλοκληρωτικά, γιά τήν έξυπηρέτηση έμάς έποχές, τόσο τό πρόβλημα τής γής μορφοάφελών ή καί Κακόβουλων πολιτικών, κομματι­ ποιεΐται έτσι πού ή σφραγίδα του νά φτάνει ώς κών, θρησκευτικών, ψευδοεθνικιστικών καί άλ­ τίς μέρες μας. Ή έμμονή όχι στήν Αξιοποίηση τής λων ποικίλων στόχων. γής άλλά στήν ίδια τή γή καί ή πάλη γιά τήν ιδιο­ Έργα ζωής όμως σάν τοϋ Θ. Στ., δπως καί μιας κτησία της άπό τούς ίδιους τούς καλλιεργητές, σειράς άλλων σύγχρονων έλλήνων συγγραφέων, τούς γαιοκτήμονες καί τήν έκκλησία, όδήγησε σέ τού Τσουκαλά, τοϋ Βεργόπουλου, τοϋ Μοσκώφ, ένός όρισμένου τύπου άγροτική μεταρρύθμιση · τοϋ Μαυρογιάννη, καί άνεξάρτητα άπό τό πόσο μεταρρύθμιση πού έκανε τόν έλληνα άγρότη μισυμφωνούν αύτοί μεταξύ τους ή έμεϊς μ’ αύτούς, κροϊδιοκτήτη, άλλά όχι έπιχειρηματία τής γής. Ή έχουν καί μιά άπελπιστική, ναί άπελπιστική καί πολιτεία, έκφραστής κυρίως τών συμφερόντων άς μήν ξενίσει ό όρος, έπικαιρότητα. Κι αύτό τού βιομηχανικού καί έμπορικοΰ κεφαλαίου, γιατί θίγουν προβλήματα, πού παίρνουν μέν νέες έπαιξε άσχημα παιχνίδια στόν άγρότη. Τού ικα­ διαστάσεις καί ποιότητες στή διαδρομή τού χρό­ νοποίησε ένα κοινωνικό αίτημα, μέ τέτοιο τρόπο νου, χωρίς δμως νά λύνονται. δμως πού τόν κατέστησε μή βιώσιμο καί μή αύτο"Ας δούμε τήν έπικαιρότητα τού έργου τοϋ Θ. δύναμο. Δέσμιος ένός ιδεολογικού μηχανισμού Στ.: πού τόν παγίδευσε στήν άποκλειστική διεκδίκηση Α) Τό άγροτικό πρόβλημα επικεντρωμένο στό τής ιδιοκτησίας τής γής -μέσα άπό τήν όποια βέ­ πρόβλημα τής γής ή άκριβέστερα τού καθεστώτος βαια έκφράζσνταν καί οικονομικά καί έθνικά αι­ τής γαιοκτησίας. Καί τούτο μέσα στό πλαίσιο τήματα- ό άγροτικός κόσμος δέν είδε καί δέν συγκεκριμένων ιστορικών συνθηκών: διεκδίκησε τήν εύρύτερη υπόθεση μιας συγκροτη­ α) Μεγάλη ιδιοκτησία καί μικρή άγροτική έκμένης άγροτικής πολιτικής πού θά τόν στήριζε νά μετάλλευση στό Βυζάντιο, σάν πλαίσιο μιας τρι­ έπιβιώσει καί νά άναπτυχόεϊ στό ταχύτατα μετα­ συπόστατης άνάλυσης: βαλλόμενο πλαίσιο τής έλληνικής οικονομίας.

- Μορφές ιδιωτικής ιδιοκτησίας έπί τού έδά’Έτσι, σήμερα, τό πρόβλημα τής γής σέ μιά γεωργία πού οφείλει νά προσαρμοστεί στά κοινο­ - Μορφές γεωργικής έργασίας. Μεγάλη καί τικά δεδομένα, δηλαδή νά δει τό έδαφος σάν ένα μικρή καλλιέργεια μόνο συντελεστή τής άγροτικής οικονομίας, συν- Καθεστώς τών έργαζομένων στή γή. αρτημένο μέ τό πρόβλημα τής τεχνολογίας, τής Γαΐες πλήρους κυριότητας καί γαΐες δροθετηέπιχειρηματικότητας, τής έμπορίας καί τής βιο­ μένης κατοχής, μέ ψιλή κυριότητα τού κράτους μηχανοποίησης τών άγροτικών προϊόντων, μένει καί ώφέλιμη κυριότητα στόν καλλιεργητή, καθώς άλυτο. καί διαδικασία προοδευτικής μετατροπής τών Β) Ό δεύτερος πόλος τής άνάλυσης τοϋ ©. δεύτερων σέ γαϊες ουσιαστικά πλήρους κυριότη­ Στάυρόπουλου άφορά στίς σχέσεις καλλιεργητή τας μέ κληρονομικό δικαίωμα. Ά πό εδώ άραγε γής-ιδιοκτήτη τής γής. Ή σχέση άνάμεσα στόν ξεκινούν οί μακρινές καταβολές τής προσκόλλη­ καλλιεργητή πού άξιοποιεΐ τή γή καί στόν Ιδιο­ σης τών καλλιεργητών στή γή, πού έκφράστηκε κτήτη πού καρπώνεται τό πλεόνασμα περιγράφεάργότερα, στήν περίοδο τής Τουρκοκρατίας, μέ ται διεξοδικά, καί μέσα σ’ αυτήν Αντικατοπτρίζε­ τήν επικράτηση τής οικονομικής έκμετάλλευσης ται όλόκληρη ή έξέλιξη τών θεσμών καί ή πορεία στίς ορεινές καί πιό άγονες περιοχές (στά κεφα­ τής οικονομικής οργάνωσης στόν έλλαδικό χώρο. λοχώρια), πού δέν άνοιγαν τήν όρεξη τής τουρκι­ α) ’Ιδιωτική κτήση τής γής στό Βυζάντιο, είτε κής διοίκησης; τού κράτους καί τών.έκκλησιαστικών ιδρυμάτων, β) Κρατική κτήση τού έδάφους έπί Τουρκο­ είτε τών ιδιωτών, τών λίγων μικρών καί τών πολ­ κρατίας, στό πλαίσιο τρόπου παραγωγής όχι λών μεγάλων ιδιοκτητών. Θεμελιακή είναι ή 74

παρατήρηση δτι στον άγροχικό νόμο άναφέρονται οί ελεύθεροι μικροϊδιοκτήτες πού έχουν δικαίωμα μίσθωσης τής γης καί συναλλακτική ελευθερία. Στήν περίοδο τής πάλης άνάμεσα στή μικρή καί τή μεγάλη ιδιοκτησία (8ος έως 10ος αιώνας) έμπεδώνεται νομοθετικά ή προστασία τού μικρού ιδιοκτήτη. Βέβαια οί οικονομικοί νόμοι είναι άδήριτοι, έτσι ώστε οί μεγάλοι ιδιοκτήτες, «οί δυ­ νατοί», νά υπερισχύουν των μικρών, «τών άδυνάτων», παρ’ δλη τή νομική προστασία τών δεύτε­ ρων. Παρ’ δλα ταϋτα ή ύπαρξη τής μικρής έγγειας ιδιοκτησίας, ή νομική της κατοχύρωση, ή διαπάλη της μέ τή μεγάλη, είναι σημεία μέ έξαιρετικό ένδιαφέρον, πού διακρίνουν τό καθεστώς έπί τής γής στή Βυζαντινή αυτοκρατορία τόσο σέ σχέση μ’ αυτό τής δυτικής φεουδαρχικής Εύρώπης δσο καί μέ έκεϊνο τού άσιατικοΰ τρόπου παραγωγής. ’Αντίθετα, ή θέση τού έξαρτημένου καλλιεργητή, τού μορτίτη, προσδιορίζεται βασικά άπό τή φεουδαρχικοϋ τύπου σχέση μέ τόν χωρο­ δότη. Κατά τόν καθηγητή Σβορώνο: «τό νομικό καθεστώς τού βυζαντινού σκλάβου, δέν διαφέρει καθόλου άπό τό καθεστώς τού ρωμαίου δούλου... Στό βυζαντινό καθώς καί στό ρωμαϊκό δίκαιο ό δούλος δέν διαθέτει νομική ύπόσταση, κατά συν­ έπεια δέν έχει δικαίωμα ιδιοκτησίας». Κατά τόν Θ. Σταυρόπουλο υπάρχουν σημαντικές διαφορές: «σέ άντίθεση μέ τούς δυτικούς δουλοπάροικους, είχαν τό έμπράγματο δικαίωμα τής κατοχής... (πού)... ήταν άπαλλοτρίωτο». Καί παρακάτω: «ή επιβίωση τής δουλείας... είναι άπολύτως άδύνατη... άπό τήν πορεία τής ιστορικής παρακμής, τού φεουδαρχικού συστήματος στό Βυζάντιο». Έ δώ ό συγγραφέας άναφέρει πρός έπίρρωση τής θέσης του καί τήν άποψη τού Σβορώνου: «ό ρό­ λος τών δούλων... δλο καί λιγοστεύει καί τείνει νά εξαφανιστεί ύστερα άπό τόν 12ο αιώνα». β) Στήν περίοδο τής οθωμανικής κατοχής όλόκληρο τό έδαφος άνήκει στό Σουλτάνο, μέ σχέση δμως δημοσίου δικαίου. Κατά τόν Θ. Σταυρό­ πουλο «οί φεουδαρχικές σχέσεις παραγωγής προσδιόρισαν τόν καταπιεστικό χαρακτήρα τής βυζαντινής εξουσίας, ενώ οί σχέσεις παραγωγής άσιατικού τύπου προσδιόρισαν τόν “άνεκτικό” χαρακτήρα τής όθωμανικής έξουσίας». «Οί έγκαθιδρυμένες σχέσεις παραγωγής καί εκμετάλλευ­ σης άνάμεσα στό κράτος καί τήν γραφειοκρατική τάξη άφ’ ένός καί τών εργαζομένων, καλλιεργη­ τών τής γής καί τής βιοτεχνίας, άφ’ έτέρου, προϋ­ ποθέτει μιά κάποια αύτσνομία τής άγροτικήςβιοτεχνικής κοινότητας». «Ή δουλοπαροικία δέν ύφίσταται νομικώς». Ό άγρότης καλλιεργητής κατέβαλλε φόρους ατούς σπαχήδες, στό έσοδο τών όποιων στηρίζονταν ή χρηματοδότηση τών στρατιωτικών καί τών δημόσιων λειτουργιών τού οθωμανικού κράτους άλλά καί τών καταναλωτι­ κών άναγκών τών τιμαριωτών καί τού Σουλτά-

Εκδόσεις ΤΑΜ ΑΣΟ Σ

αυτός που πεθαίνει

'Ετοιμοθάνατοι άρρωστοι, σε συγκλο­ νιστικές συνεντεύξεις τους μέ τή συγγρα­ φέα, άποκαλύπτουν τις ανάγκες, τις άγωνίες καί τούς φόβους τους. Συζητούν άνοιχτά τό θέμα τού θανάτου καί διδά­ σκουν τούς γιατρούς, τό νοσηλευτικό προσωπικό καί τις οίκογένειές τους πώς νά τούς άντιμετωπίζουν. Οί κριτικοί χαρακτήρισαν τό βιβλίο σαν τό «landmark bestseller» (ένα μπέστσέλλερ πού άποτελεϊ σταθμό) καί ύποστήριξαν πώς ή Dr. El. Ross θά μνη­ μονεύεται παντοτινά στήν ψυχιατρική ιστορία σαν ή επιστήμων πού προσπά­ θησε νά πείσει τούς συναδέλφους της νά έχουν πάντοτε ύπόψη τους πώς αύτός πού πεθαίνει έξακολουθεΐ νά είναι μιά άνθρώπινη ύπαρξη.

Εκδόσεις ΤΑΜΑΣΟΣ Χαρ. Τρικούπη 13 - 4ος όροφος τηλ. 3625464

Στό πλαίσιο τής αυτονομίας τής άγροτικής-βιοτεχνικής κοινότητας άρχίζουν νά εμφανίζονται άπό τόν 18ο αιώνα οί έλληνικοί συνεταιρισμοί, 75

πού φρόντιζαν, άνάμεσα στά άλλα, τόσο γιά-τήν προώθηση τών καλλιεργούν καί τήν έκμετάλλευση τών γεωργικών προϊόντων, όσο καί γιά τή συγ­ κέντρωση τών φόρων. Δέν είναι εδώ ή κατάλληλη εύκαιρία νά άσχοληθοΰμε μέ αύτό τό θέμα. "Ομως οί πρώτες προσπάθειες συγχρόνων οικονομικών λειτουργιών πού 6 ναν στό πλαίσιο τών συνερ­ γατικών φορέων στόν έλληνικό χώρο παρουσιά­ ζουν τεράστιο ένδιαφέρον. 'Υποδειγματικές είναι οί λεπτομερείς έργασίες τού καθηγητή Δ. Μαυρογιάννη σ’ αύτό τό θέμα. γ) Προχωρώντας στόν Β' τόμο, δ Θ. Σταυρόπουλος σκιαγραφεί τή σχέση καλλιεργητή γήςίδιοκτήτη μετά τήν ίδρυση τού νεότερου έλληνικοϋ κράτους, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στήν παρεμβολή τού κράτους ώς βασικού ρυθμιστή αύτής τής σχέσης. Στή φάση αυτή, καί μέσα άπό τίς πολιτικές καί οικονομικές έπιλογές τής πολιτείας, θεμελιώνεται ένας πρώτος διπολισμός τής έλληνικής οίκονομίθας: άγροτική παραγωγή προκαπιταλιστικής μορφής, βιομηχανία, έμπόριο -πού άφορά καί τό εμπόριο άγροτικών προϊόντων- καπιταλιστικής μορφής. Οί άγροτικές διεκδικήσεις έπικεντρώνονται σ’ αυτή τήν περίοδο σέ ένα στόχο: διανομή άρχικά τών εθνικών γαιών καί κατόπιν τών τσιφλικιών. Ό Καποδίστριας έπιμένει στή μή διανομή τών εθνικών γαιών καί τών τσιφλικιών στούς έργαζόμενους τής γής. "Ηδη όμως οί άγροτικές διεκδική­ σεις είναι εμφανείς άπό εκείνη τήν εποχή (βλέπε όμιλία τού βουλευτή Νικολάου, σελ. 40, σημ. ιη' Β' τόμου). Στήν περίοδο τής άπόλυτης μοναρχίας τό πρό­ βλημα τών εθνικών γαιών γίνεται προσπάθεια νά τακτοποιηθεί μέσα άπό μιά έκλεκτική νομοθετική ρύθμιση άπονομής προνομίων, πού ευνοεί είτε τούς στρατιωτικούς είτε μιά κάστα άτόμων περί τόν μονάρχη. Γιά τούς πραγματικούς καλλιεργη­ τές τής γής τό πρόβλημα μένει άκέραιο, ή έξαρτημένη σχέση τους εξακολουθεί, δπως καί ή άπομίζηση τού προϊόντος τής εργασίας τους. Ή παρα­ γωγή έπιβαρύνεται άπό τή δεκάτη (10% έπί τής άκαθάριστης άξίας παραγωγής), ενώ παράλληλα ένα άλλο 20% πηγαίνει στόν Ιδιοκτήτη, στήν περίπτωση τών ιδιωτικών γαιών. Γιά τίς έθνικές γαίες τά δικαιώματα τού κράτους άνέρχονται σέ 30%. Παράλληλα, στό πλαίσιο τής έμπορευματικής κυκλοφορίας τών άγροτικών προϊόντων, πραγμα­ τοποιείται καί τό κέρδος τού χοντρέμπορου. Μετά τήν εξέγερση τής 3ης Σεπτεμβρίου, ή ύπεξαγωγή ένός τόσο μεγάλου μέρους τής Α. Α.Π. μειώνεται, χωρίς αύτό νά σημαίνει ότι ή γεωργία δέν έξακολουθεϊ νά χρηματοδοτεί σέ σημαντικό βαθμό τήν άνάπτυξη τού έλληνικοΰ καπιταλι­ σμού, είτε άμεσα, μέσω τής φορολογίας, είτε έμ­ μεσα, μέσω τού κυκλώματος τής άγοράς άλλά καί τής τοκογλυφίας. «Ή έθνική παραγωγή καί ή εθνική έργασία-παραγωγός ύπεραξίας άποτελούν τό πεδίο πάνω στό όποιο χτίζεται ό έλληνικός καπιταλισμός» παρατηρεί ό Θ. Σταυρόπου-

λος (σελ. 83, Β' τόμος). Καί παρακάτω: τά προϊόντα τής άμπέλου, ή σταφίδα, ό καπνός, οί ελιές καί τό λάδι άποτελούν τήν πρώτη βάση τού έμπορίου τού νέου έλληνικού κράτους. Έτσι, στήν άμεση σχέση εξάρτησης τού έργαζόμενου στή γή άπό τόν ιδιοκτήτη (ιδιώτη ή κρά­ τος) προστίθεται καί ή έμμεση έξάρτηση μέσω τών νόμων τής άγοράς. Στή φεουδαρχική σχέση έξάρτησης άρχίζει σιγά σιγά νά ύποκαθίσταται ή καπιταλιστική σχέση ύπαγωγής σέ μή άγροτικούς φορείς, πρώτα στή φάση τής διάθεσης τού προϊόντος. Πολύ άργότερα, ιδίως μετά τό Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ή τεχνολογία μπαίνει όρμητικά στήν έλληνική γεωργία, θά παγιωθεί καί στό έπίπεδο τών εισροών. Ό άγρότης, ιδιο­ κτήτης πιά, θά έξαρτάται άπό δώ καί πέρα καί άπό τή βιομηχανία, τήν προμηθεύτρια μέσων παραγωγής, στήν όποια μεταφέρεται ένα συνεχώς μεγαλύτερο μέρος τής αύξησης τής παραγωγικό­ τητας πού επιτυγχάνεται άκριβώς μέ τήν αύξημένη χρήση τεχνολογικά σύγχρονων εισροών. "Ας ξανάρθουμε δμως στις παλαιότερες έποχές πού έξετάζει ό Θ. Σταυρόπουλος στό έργο του: Μέ τήν έφαρμογή τού νόμου ΥΛΑ/25.3.1871 καί μέ τή νομοθεσία πού άκολούθησε δλόκληρη τή δεκαετία τού ’70, μοιράστηκε τό μεγαλύτερο μέ­ ρος τών εθνικών γαιών σέ ιδιώτες. Ταυτόχρονα τακτοποιήθηκαν άντίστοιχα θέματα στά Τόνια νησιά, πού άφορούσαν δμως έδώ τή γή τών μεγά­ λων γαιοκτημόνων. Μέχρι τό 1911 έκδόθηκαν 357.217 παραχωρη­ τήρια καί μοιράστηκαν 2.650.000 στρέμματα άξίας 90.000.000 δρχ. τής έποχής. Ή εγκατά­ σταση στίς έθνικές γαίες δέν έγινε δωρεάν. Έτσι έπωφελήθηκαν κυρίως δσοι μπορούσαν νά άγοράσουν γή, καί αύτοί ήταν: - "Ατομα ξένα πρός τή γεωργία, έμποροι, δι­ κηγόροι, γιατροί - Οί ήδη ιδιοκτήτες τής γής. "Οσοι ήταν άκτήμονες καί χωρίς πόρους, πολύ λίγο βελτίωσαν τή θέση τσυς. Οί Σίδερης καί Άναστασιάδης άναφέρουν δτι οί άγρότες καλ­ λιεργητές πήραν περίπου 10 στρέμμ. καλλιεργή­ σιμης γής καί 2 στρέμμ. φυτείας. ’Ιδιαίτερα πρέ­ πει νά σημειωθεί δτι καταπατήθηκαν τότε μεγά­ λες εκτάσεις γής άπό ισχυρούς κοινωνικούς παράγοντες (στρατιωτικούς, πολιτικούς κλπ.) ’Από 6.300.000 περίπου στρέμμ. ό Στεφανίδης ύπολογίζει δτι καταπατήθηκαν τά 3:000.000. Ό τρόπος διανομής τών έθνικών γαιών δη­ μιούργησε κοινωνικά καί οικονομικά φαινόμενα στήν έλληνική ύπαιθρο πού τά ίχνη τους είναι εμφανή μέχρι σήμερα: Μή άγρότες, ισχυρότατοι κατά τά άλλα παρά­ γοντες, άποκτοΰν μαζί μέ τή γή καί αύξουσα ισχύ στήν ύπαιθρο. Ά πό αύτούς θά δημιουργηθεΐ ή κάστα τών ιδιοκτητών, τοκογλύφων, έμπορων τής υπαίθρου καί ταυτόχρονα αύτοί θά εκπροσωπή­ σουν πολιτικά τήν άγροτιά. Αύτοί θά φέρουν ώς πολιτική πελατεία τούς άγρότες πρός τά συντηρη­ τικά έλληνικά κόμματα.

Τό φαινόμενο τής άπασχόλησης άπό τή μιά μεριά στήν πρωτογενή παραγωγή καί άπό τήν άλλη στόν τριτογενή τομέα έχει εκτός των άλλων καί σ’ αυτές τίς αιτίες τίς καταβολές του, τουλά­ χιστον όσον άφορά κατοίκους τών άστικών κέν­ τρων πού συγχρόνως διαθέτουν καί κτηματική περιουσία. Είναι άραγε τυχαίο δτι ποτέ σ’ αυτή τήν κατεξοχήν άγροτική χώρα, πού δεχόταν δμως νομοθετικές επιρροές τής Δυτικής Εύρώπης, δέν δόθηκε ένας επίσημος ορισμός τού άγρότη; δέν συγκροτήθηκε ένας άγροτικός κώδικας, δπως συνέβαινε στίς άλλες εύρωπαϊκές χώρες; Νά ένα πρόβλημα πού τώρα πιά θά άντιμετωπίσουμε άναγκαία- μέ τήν ένταξη στήν Ε.Ο.Κ. Ποιός εί­ ναι άραγε δ έλληνας άγρότης; Γιατί ή στατιστική μας ύπηρεσία βρίσκει τόσες πολλές δυσκολίες νά βρει τό άκριβές μέγεθος τού ένεργοϋ άγροτικοϋ πληθυσμού, πράγμα πού άκριβώς προϋποθέτει αύστηρό όρισμό τού έπαγγελματία άγρότη; Ό πολύ μικρός κλήρος πού πήραν οί καλλιερ­ γητές, σέ συνδυασμό μέ τήν κληρονομική δια­ δοχή, τίς λοιπές μεταβιβάσεις άγροτεμαχίων καί τίς καταπατήσεις εδαφών οργανώνουν τόν πυ­ ρήνα τού σύγχρονου κατακερματισμού τής γής, πού δλοκληρώθηκε άργότερα μέ τόν τρόπο πού έγινε ή άγροτική μεταρρύθμιση τού 20ού αιώνα. Τό άποτέλεσμα δέν είναι μόνο δ πολύ μικρός καί κατατεμαχισμένος κλήρος, άλλά καί πολλές άλλες άνωμαλίες καί ελλείψεις: Συνεχείς προστριβές γιά τήν ιδιοκτησία τής γής -μέ δικαστικές συχνά ποι­ νικές προεκτάσεις-, άπουσία κτηματολογίου, αδυναμία προσδιορισμού καλλιεργητικών ζωνών καί έξειδίκευσης τών καλλιεργειών, άποτυχία τού αναδασμού. Τέλος, θά έπρεπε νά άναφέρει κανείς τό τεράστιο πρόβλημα τής μετακίνησης τού άγροτικού πληθυσμού άπό τήν ύπαιθρο πρός τά αστικά κέντρα. Ή μετακίνηση αυτή σχετίζεται σέ σημαντικό βαθμό μέ τήν άνεπάρκεια τού κλήρου γιά τή δημιουργία βιώσιμων έκμεταλλεύσεων. "Ομως ή προσκόλληση στή γή, σκοτεινή κληρονο­ μιά άπό μακραίωνα άποστέρηση καί ιστορικά πρόσφατους κοινωνικούς άγώνες, εμποδίζει τό μετανάστη νά μεταβιβάσει τή γή του. Φτάνουμε έτσι στό τεράστιο σύγχρονο πρόβλημα τού σχολάζοντος κλήρου (πάνω άπό 25% τής άγροτικής γής), πού μέχρι σήμερα δέν έχει τολμήσει νά άγγίξει ή πολιτεία - ένα άνάμεσα στά πολλά προβλή­ ματα πού θά πρέπει νά λύσει μιά «συγκροτημένη πολιτική γής». Δέν μπορώ νά ξέρω κατά πόσο αύτά τά χρονο­ λογικά πηδήματα, μέ στόχο τήν υπογράμμιση τής έπικαιρότητας έργων γιά τήν οικονομική μας ιστορία, ξενίζουν, δμως πόσο πιό εύκολα κατα­ λαβαίνει κανείς μέσα άπό τήν άνάγνωση τού έρ­ γου τού ©. Στ. τή σχέση έλξης-άπώθησης πού δέ­ νει τόν έλληνα άγρότη μέ τή γή. "Ελξη πρός τή γή, άπόκτημα τόσων άγώνων καί αίματος, άπώθηση άπό τή γή, πού, δπως διαμορφώθηκε σέ ιδιοκτη­ σία, εμποδίζει τήν έπιβίωση τών ιδιοκτητών τής άγροτικής εκμετάλλευσης. δ) Τό πρόβλημα τής διανομής τών τσιφλικιών

παίρνει ιδιαίτερη οξύτητα μετά τήν προσάρτηση τής Θεσσαλίας. Τίς παραμονές τής προσάρτησης ή κατάσταση παρουσιάζεται έτσι: - Μικρή έγγεια ιδιοκτησία στίς όρεινές περι­ οχές, δπου ή γή άξιοποιεΐται άπό τήν άγροτική οικογένεια.

- Τσιφλίκια στίς πεδινές περιοχές, δπου οί σχέσεις παραγωγής στηρίζονται στή μορτή. Τό «μισάρικο» ή τό «τριτάρικο» τής Α.Α.Π. παραχωρεϊται στόν ιδιοκτήτη. Πρέπει ιδιαίτερα νά σημειωθεί δτι, ούτε πριν ούτε μετά τήν προσάρτηση, τά τσιφλίκια δέν παίρνουν μορφή όργανωμένης μεγάλης άγροτικής εκμετάλλευσης. Ή άξιοποίηση τής γής στηρίζεται βασικά στήν εργασία τών καλλιεργητών. ’Ενώ οί άντιθέσεις όξύνονται γύρω άπό τό πρόβλημα τής ιδιοκτησίας τής γής, ή πολιτεία προσπαθεί νά επιφέρει κάποιες δειλές βελτιώσεις (νομοσχέδια τής κυβέρνησης Δεληγιάννη), πού άποτυγχάνουν δμως έξαιτίας τής βίαιης άπόκρουσής τους άπό τούς γαιοκτήμονες, πού διαθέ­ τουν ισχυρή πολιτική εκπροσώπηση στά συντηρη­ τικά κόμματα τής εποχής. Δέν είναι λοιπόν παράξενο, κάτω άπ’ αύτές τίς συνθήκες, δτι τό άναπτυσσόμενο άγροτικό κί­ νημα, πού συμπίπτει τότε μέ τίς άπαρχές τού ερ­ γατικού κινήματος, έπηρεάστηκε άρχικά άπό τίς άναρχικές ιδέες καί άργότερα άπό τό πολιτικό καί ιδεολογικό κίνημα τού έλληνικοΰ σοσιαλι­ σμού, κύριες άντίπαλες δυνάμεις, μαζί βέβαια καί μέ τή ριζοσπαστική άστική τάξη, τών συντηρητι­ κών κομμάτων. Τρία θεμελιώδη στοιχεία χαρακτηρίζουν τή γεωργία εκείνης τής έποχής: - Ή σημαντική άνάπτυξη τής άγροτικής παραγωγής στή βάση τής ίδιας πάντα διάρθρω­ σης (δημητριακά, καπνός, σταφίδα, έλαιόλαδο).

- Ή καθυστέρηση τής τεχνολογίας.

- Ή πίεση τής άγροτικής οικονομίας άπό εξ­ ωτερικούς παράγοντες (εισαγωγές σιτηρών, δυσ­ κολίες στίς διεθνείς άγορές τής σταφίδας κλπ.). Κάτω άπό αύτές τίς συνθήκες προχωρεί ή ένσωμάτωση τής γεωργίας στόν Κ.Τ.Π., ενώ οί σχέ­ σεις παραγωγής μένουν βασικά οί ίδιες, μέ άπλές άλλαγές στό θεσμικό περίβλημα: ή μορτιτική μί­ σθωση παίρνει τή νομική μορφή τού άπλού συμ­ βολαίου μεταξύ ύποτιθέμενων «άνεξάρτητων» καί «ισότιμων» ελεύθερων άτόμων. Είναι χαρα­ κτηριστική ή νομολογία τού Α.Π., πού έξομοίωσε τότε τή μίσθωση έπί μορτή μέ τήν άπλή μίσθωση πράγματος. "Ετσι επιτυγχανόταν πολύ εύκολα καί ή έξωση τών δύστροπων καλλιεργητών, μέ συν­ οπτική μάλιστα διαδικασία. Καί ενώ οί άντιθέσεις όξύνονται καί οί θεσσαλοί βουλευτές καταγ­ γέλλουν προμελετημένες δολοφονίες άγροτών, ή' κυβέρνηση Τρικούπη διακηρύσσει δτι «δέν υπάρ­ χει άγροτικό ζήτημα»!!

III. Είναι άραγε κι αύτά τά θέματα, τής ιστο­ ρικής διαμόρφωσης τών νομικών σχέσεων ιδιο­ κτητών καί καλλιεργητών γής, έπίκαιρα; Σίγουρα 77

πολλοί θά έλεγαν δχι. Τί σχέση πραγματικά μπο­ ρεί νά ύπάρχει άνάμεσα σέ ένα μορτίτη τού Βυ­ ζαντίου, σ’ έναν καλλιεργητή τής γής τού Σουλτά­ νου, σ’ έναν κολίγο τών θεσσαλικών τσιφλικιών καί σ’ ένα σημερινό, πλήρως ένταγμένο στήν άγορά, άγρότη, ιδιοκτήτη τής γής καί τών μέσων παραγωγής του; Κι δμως θά έλεγε κανείς δτι ύπάρχει γιά δλους ή σχέση τής εξάρτησης, αύτή πού κάνει δυνατό τόν έτεροπροσδιορισμό τού άγρότη καλλιεργητή καί τού άγροτικοϋ τομέα γε­ νικότερα άπό παράγοντες έξω άπό αυτόν. Σήμερα, δίπλα στούς γιγαντιαίους φορείς τής οικονομικής δραστηριότητας, δ μεμονωμένος άγρότης -καί τέτοιοι είναι οί έλληνες άγρότες, παρ’ δλη τήν περίπου τυπική ύπαρξη τών συν­ εταιρισμών—είναι καί πάλι τό άδύνατο μέρος. Τό επίπεδο τού εισοδήματος του, τό κόστος τής παραγωγής του, ή παιδεία πού θά πάρει, τό είδος τής κουλτούρας πού θά γνωρίσει, τό πρότυπο καί οί άξιες τής ζωής πού θά διαμορφώσει προσδιο­ ρίζονται άπό εξωγενή στοιχεία. Παρ’ δλες τίς εισοδηματικές καί άλλες προό­ δους πού έχουν συντελεστεΐ στήν έλληνική γεωρ­ γία, ή εξάρτηση τού άγρότη άπό τό βιομηχανικό κεφάλαιο πού παράγει τά μέσα τής παραγωγής του καί πού βιομηχανοποιεϊ τά προϊόντα του, άπό τό εμπορικό κεφάλαιο πού τά διακινεί, άπό τούς ιδεολογικούς μηχανισμούς καί τίς άξιες τών άστικών κέντρων πού διαποτίζουν τήν ύπόστασή του, είναι ένα νέο είδος σύγχρονης καθυπόταξης ένός όλόκληρου κόσμου -τού άγροτικοϋ- καί στόν Κ.Τ.Π. καί στό έποικοδόμημά του. Γι’ αύτό, ή γνώση τού πώς διαμορφώθηκαν ιστορικά οί σχέσεις άγρότη καί φορέων πού άπομυζοϋσαν τό πλεόνασμά του κάτω άπό διάφορες θεσμικές μορφές -κ ι αύτή τή γνώση μάς τήν

προσφέρει δ Θ. Σταυρόπουλος- είναι πολύ επί­ καιρη. Σήμερα μάλιστα πού, μέ την ένταξη στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, ό Κ.Τ.Π. θά εισχωρήσει μέ τίς νεότερες μορφές του στήν έλληνική κοινω­ νία, πού θά πρέπει επιτέλους ν’ άρχίσει νά εξ­ οπλίζεται ό άγροτικός κόσμος μέ εκείνα τά έργαλεϊα πού θά αύξήσουν τή διαπραγματευτική του δύναμη στήν άγορά καί τήν κοινωνία: τό συν­ εταιρισμό, τήν επαγγελματική όργάνωση, τή δια­ μόρφωση κοινωνικής καί πολιτικής συνείδησης. Δέν έχει λοιπόν έλαττώματα τό έργο τού Θ. Σταυρόπουλου; Βέβαια, καί ίσως τό σημαντικό­ τερο νά είναι τό πολύ μεγάλο τον πλάτος καί ή πολυπλοκότητα τής άνάλυσής του, πού τό κάνει δύσκολα προσιτό στόν άναγνώστη. "Ομως δταν κανείς κρίνει ένα έργο ζωής, πού γράφτηκε μάλι­ στα μέ γνήσιο πάθος καί ένθουσιασμό, καλό είναι νά φωτίζει κυρίως τίς θετικές πλευρές του. "Οπως καλό είναι νά στέκεται άμείλικτα άπέναντι σέ κάθε έργο πού ύπηρετεΐ ύποπτες σκοπιμότητες, πού υποτάσσει τήν επιστήμη καί τήν έρευνα στήν έξυπηρέτηση άλλων στόχων. "Ας σταθούμε λοιπόν μέ σεβασμό άπέναντι στό έργο άλλά καί στόν έρευνητή πού δούλεψε τό ύλικό του χωρίς ύστεροβουλίες καί υπολογι­ σμούς, πού τολμάει νά έχει άποψη άκόμα κι άν αύτή είναι άλλη άπό τήν έπίσημη ή τή δική μας. "Αραγε, σ’ αύτήν τή νεοελληνική κοινωνία δπου μάς άμείβουν δταν δέν τολμάμε, δταν σιωπούμε, δηλαδή δταν γινόμαστε τελείως άκατάλληλοι γιά έρευνητές, είναι τόσο δύσκολο νά βρεθεί μιά ήσυχη γωνιά καί μιά στοιχειώδης ύλική άσφάλεια γι’ αύτούς πού επιμένουν νά διατηρήσουν τό άλας τής γής; ΔΑΝΑΗ ΜΥΛΩΝΑΚΗ

ΠΕΡΙ ΟΔΙ ΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ Π ΑΝ ΕΛΛ ΗΝΙ ΑΣ ΠΟΛΙ ΤΙ ΣΤΙ ΚΗΣ ΚΙ ΝΗΣΗΣ

78

παράρτημα Στις σελίδες τον «Παραρτήματος» σχολιάζονται δσα ενδιαφέροντα βιβλία δεν παρουσιά­ ζονται στην « ’Επιλογή». Τά βιβλία επιλέγει ή Σύνταξη τού περιοδικού. Γράφουν οί Κώστας Καλημέρης, Ελένη Κοροντζή, Χαρά Λουκάκον, Γλύκα Μαρκοπονλιώτον. Βασίλης Παπαβασιλείον καί Κατερίνα Ρούφον.

ΚΟΙΝ ΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Ψ υχολογία καί επιστημολογία ΓΙΑ τούς μηχανισμούς τής γνώμης καί τήν επι­ στημολογική τους προσέγγιση ό Ζάν Πιαζέ έγραψε άνάμεσα στά 1952 καί 1966 μία σειρά άπό κείμενα πού, μεταφρασμένα, κυκλοφόρησαν πρόσφατα μέ τίτλο «Ψυχολογία καί επιστημολο­ γία» (Υποδομή, σελ. 152). Τά κείμενα αύτά, δεμένα άπό τήν προσπάθεια άνίχνευσης τού κλασικού ερωτήματος «πώς είναι δυνατή ή γνώση», παρουσιάζουν μία ένότητα συναρπαστική πού έκτείνεται άπό τό έπίπεδο τής μορφής στό έπίπεδο τής ούσίας. ’Οφείλουμε νά ειδοποιήσουμε έδώ τόν μή ει­ δικό άναγνώστη πώς πρόκειται γιά μιά σειρά κα­ θαρά έπιστημονικών κειμένων-άρθρων, καί, κατά συνέπεια, είναι λογική ή έλλειψη δυνατότητας περαιτέρω έκλαΐκευσής τους καθώς καί οί βι­ βλιογραφικές άναφορές, πού, σέ συνδυασμό μέ μιά κάποια ειδική όρολογία, καθιστούν τό δλο κείμενο ελαφρά δυσπρόσιτο. Παρ’ όλα αύτά καί ή «δομητική» λογική τού Πιαζέ άλλά καί ή Αξιόλογη μεταφραστική προσ­ πάθεια τού Γιώργου Λογοθέτη δδηγούν σέ ένα εξαιρετικά άξιόλογο Αποτέλεσμα: «...κάτω άπό τή συγκλίνουσα επίδραση μιάς σειράς παραγόντων, καταλήγουμε δλο καί περισσότερο σήμερα νά θεωρούμε τή γνώση μάλλον σάν διαδικασία παρά σάν κατάσταση. Ό λόγος βρίσκεται έν μέρει στήν επιστημολογία τών φιλοσόφων τής επιστήμης: ή πιθανοκρατία τού Cournot καί οί συγκριτικές με­ λέτες του γιά τούς διάφορους τύπους έννοιών Αναγγέλλουν ήδη μιά τέτοια Αναθεώρηση...». «Οί τωρινές εργασίες τών μαθηματικών, οί όποιοι, μέ “Ανακλαστική Αφαίρεση”, Αντλούν νέες πράξεις άπό ήδη γνωστές ή νέες δομές άπό τή σύγκριση προηγούμενων δομών, καταλήγουν νά έμπλουτίσουν τίς πιό θεμελιακές έννοιες, χωρίς νά τίς Αντικρούουν, άναδιοργανώνσντάς τες μέ Απρό­ βλεπτο τρόπο.» Γ. Μ.

Τά γηρατειά ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ πραγματικά λίγο κουράγιο γιά νά διαβάσει κανείς, σέ όποιαδήποτε ήλικία καί άν βρίσκεται, ένα βιβλίο γιά τά γηρατειά. Τό θέμα αύτό άπωθεΐται άπό τήν πλειοψηφία, γιατί, δπως σωστά παρατηρεί ή Σιμόν ντέ Μπωβουάρ, τά γη­ ρατειά τά βλέπουμε μέ μεγαλύτερη Απέχθεια άπό τό θάνατο, μιάς καί τό Αντίθετο τής ζωής είναι τά γεράματα («ή παρωδία τής ζωής») καί όχι δ θά­ νατος μέ τή διάσταση τού Απόλυτου. ’Ακολουθώντας δμως τήν τακτική τής στρου­ θοκαμήλου δέν έχουμε καταφέρει παρά νά δη­ μιουργήσουμε ένα Ακόμη τεράστιο κοινωνικό πρόβλημα. «Είναι λοιπόν οί γέροι Ανθρώπινα πλάσματα;» Στό πολυσέλιδο (565 σελ.) βιβλίο της

Σιμόν ντέ Μπωβουάρ 79

«Τά γηρατειά» (Γλάρος), ή Σ. ντε Μπ. αναλύει τό κοινωνικό αύτό πρόβλημα άπό κάθε όπτική γω­ νία. Έ να μέρος τού βιβλίου άποτελεΐται άπό τήν έθνολσγική καί ιστορική άνασκόπηση τού θέμα­ τος, ένα άλλο άσχολεϊται μέ τήν περιγραφή τής βίωσης των γηρατειών μέσω τής σωματικής έμπειρίας, θίγοντας ταυτόχρονα καί το θέμα-ταμπού τής σεξουαλικότητας τών ήλικιωμένων. Στήν περιγραφή αυτή προστίθενται καί πολλές μαρτυ­ ρίες «μεγάλων» τής άνθρωπότητας πού κατάφεραν νά φτάσουν σ’ αύτή τή δύσκολη ήλικία. Άπορρίπτοντας τή γαλήνια «άποδοχή τών δει­ νών τών γηρατειών», αύτό δηλαδή πού διδάσκει ή ήθική, ή Σ. ντέ Μπ. υπενθυμίζει τήν άλλη λύση. Τό νά θέτουμε στόχους πού δίνουν νόημα στή ζωή. Είτε πρόκειται γιά άφοσίωση σέ άτομα ή όμάδες, είτε γιά δημιουργική έργασία στάν πολι­ τικό, πνευματικό ή κοινωνικό τομέα.

ναίκες τού κινήματος τής άπελευθέρωσης, δμοφυλόφιλες καί έτερόφιλες, μαζί μέ τούς όμοφυλόφιλους έχουν δείξει τή διάσταση τού προβλήματος. Τό βιβλίο είναι πλούσιο σέ άναφορές στή λογο­ τεχνία, καί μάλιστα τήν δμοφυλόφιλη, διαθέτει πλούσια βιβλιογραφία, καθώς καί μιά πρακτική διάσταση τού προβλήματος στή σύγχρονη άμερικάνικη ζωή, πού ’ναι άποτέλεσμα μελέτης τού συγγραφέα. Ό Λουκάς Θεοδωρακόπουλος έκανε μιά ώραία μετάφραση άπ’ τά γαλλικά, καθώς καί τόν πρόλογο τής έκδοσης. Ή δουλειά τού Άλτμαν «ξεπερνάει τίς διεκδι­ κήσεις μιας συγκεκριμένης κοινωνικής όμάδας κι άπλώνει τήν κριτική του στούς ίδιους τούς θε­ σμούς τής πατριαρχικής κοινωνίας». Κ. Κ.

Κ. Ρ.

ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

'Ομοφυλοφιλία: καταπίεση καί άπελευθέρωση ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΙΑ: καταπίεση καί άπελευθέ­ ρωση, τού Ντένις ’Άλτμαν (Ουτοπία, σελ. 250). Βιβλίο μέ θέμα δύσκολο, πού ό ’Άλτμαν, συγγρα­ φέας ευαίσθητος καί εκ τών «έσω», δμοφυλόφιλος δηλαδή, θίγει τήν πολυπλοκότητά του τόσο άποκαλυπτικά άλλά καί νηφάλια πού γίνεται ένδιαφέρον καί βαθιά άναλυτικό. Τά ερωτήματα πού θέτει άμείλικτα: Αύτό πού θεωρούμε άντρικό ή γυναικείο, είναι μιά κοινωνική εφεύρεση; Καί σέ ποιό βαθμό φυσικό θέτουμε στόν έαυτό μας τό ερώτημα γιά.τό θέμα τής όμοφυλοφιλίας; Τί μπο­ ρεί νά σημαίνει αίσθημα τού «άπέξω»; Ή σεξουαλική έπιτρεπτότητα τής εποχής μας, πού τόσο τήν εκθειάζουν, δέν έβαλε τέρμα στήν καταπίεση τών όμοφυλόφιλων. Αυτή ή έπιτρε­ πτότητα, πού ’ναι πιότερο άνοχή καί καθόλου άποδοχή, λύπηση καί δχι έλευθερία, άλλοτε άφήνει περιθώρια στούς «άπέξω» κι άλλοτε δχι. "Ομως τό περιθώριο δέν είναι χώρος ούτε επιτρέ­ πει δικαίωμα συμμετοχής. "Αλλωστε, ή πρόκληση πού ζοΰμε σήμερα σ’ δλους τούς τομείς (καί πολύ άφηρημένα κι έπικίνδυνα ονομάζουμε άλλαγή), δέν είναι νά δοκιμάσουμε τά δρια τής κοινωνικής μας άνοχής, πράγμα πού γίνεται άναπόφευκτα, τυφλά καί χτηνώδικα. Ούτε βέβαια νά σωπάσουμε παίζοντας κρυφτούλι στή γωνία (αύτό τό κάνουν πολλοί). Άλλά νά κατονομάσουμε καί νά άναλύσουμε τό σύστημα τού άμείλικτου κοινωνι­ κού ελέγχου σ’ δλες τίς πλευρές τής ζωής καί στή σεξουαλικότητα. Γιατί στό τελευταίο, μόλις οί γυ­

’Ιατρικός τύπος τοΰ Ιθ ' αι. «ΣΤΟ ’Ιατρικό Σπουδαστήριο τής ’Ιατρικής Σχο­ λής τού Πανεπιστημίου Αθηνών γίνεται άπό άρκετό καιρό συστηματική έρευνα καί μελέτη τής ιατρικής άρθρογραφίας στόν έλληνικό τύπο τού ΙΘ' αιώνα. ’Ιδιαίτερη βαρύτητα δόθηκε στήν άνεύρεση, ταξινόμηση καί εύρετηρίαση τών ελλη­ νικών ιατρικών περιοδικών αυτής τής εποχής σέ συνδυασμό μέ κριτική άνάλυση καί συγκριτική μελέτη τού άντίστοιχου εύρωπαϊκού καί βορειοαμερικανικοΰ τύπου στις συγκεκριμένες κοινωνι­ κές, οικονομικές, πολιτικές καί πολιτιστικές συν­ θήκες τής έποχής.» Μ’ αύτά τά λόγια άρχίζει τόν πρόλογο στή δι­ δακτορική του διατριβή μέ τίτλο «Συμβολή στή μελέτη τού έλληνικοΰ ιατρικού περιοδικού τύπου τού ΙΘ' αιώνα» (έκδ. ’Ιατρικό Σπουδαστήριο τού Πανεπιστημίου Αθηνών, σελ. 172), ό γιατρός Νίκος Δεγλερής. Πρόκειται γιά μιά άκρως ένδιαφέρουσα έργασία, πού κωδικοποιεί πλήθος στοι­ χεία, διάσπαρτα καί έν πολλοϊς άγνωστα, γιά ένα σημαντικότατο θέμα. Ό συγγραφέας επισημαίνει, στόν πρόλογο πάντα: «Λεπτομερέστερα ή ύλη διαιρέθηκε σέ δύο μέρη · τό πρώτο περιλαμβάνει μιά άδρή σκιαγρά­ φηση τού νεοελληνικού βασιλείου τόν περασμένο αιώνα, ορισμένα βασικά στοιχεία γιά τήν έξέλιξη τής ιατρικής έπιστήμης, τήν ίδια έποχή, μιά γε­ νική άποψη τοΰ έλληνικοΰ τύπου σέ συνάρτηση μέ τά ιατρικά δημοσιεύματα, τό ρόλο τού ιατρι­ κού τύπου τής Διασποράς καί τίς επιδράσεις τού ξένου ιατρικού τύπου. Τό δεύτερο μέρος είναι άφιερωμένο στήν παρουσίαση καί άνάλυση τών ελληνικών ιατρικών περιοδικών τού ΙΘ' αί., πού κατορθώθηκε νά συλλέξουμε. Κάθε κεφάλαιο άντιστοιχεϊ βασικά σέ ένα περιοδικό καί ή ταξί-

νόμησή τους άκολουθεϊ χρονολογική σειρά (ήμερομηνία κυκλοφορίας πρώτου τεύχους).» Ή μελέτη τοΰ Νίκου Δεγλερή άποτελεϊ μιά ου­ σιαστική επιστημονική προσφορά. Β. Π.

ΙΑΤΡΙΚΗ

Ή γυναίκα καί τό κορμί της ΣΑΝ ένα άπό τά πιό χρήσιμα βιβλία γιά τή γυ­ ναίκα σάν άτομο, άπό τή μιά πλευρά, καί γιά τό συνολικό γυναικείο ζήτημα, άπό τήν άλλη, θά μπορούσαμε νά χαρακτηρίσουμε τό βιβλίο-όδηγό «Ή γυναίκα καί τό κορμί της» (Όδυσσέας, σελ.

242) πού έγραψε ή Ό μάδα Γυναικών τής Δανίας. Τό βιβλίο πραγματεύεται, άπομυθοποιώντας ταυτόχρονα, τή γυναικεία σεξουαλικότητα, τήν άντισύλληψη καί τήν έκτρωση, τήν έγκυμοσύνη καί τή γέννα, τήν κλιμακτήριο, τήν προχωρημένη ήλικία καί τίς άσθένειες. "Ολα αύτά μέ σαφήνεια καί πληρότητα καί, φυσικά, άπό τήν πλευρά τών γυναικών, χωρίς καμιά προκατάληψη ή φοβία. Έτσι ή γυναίκα κάθε ήλικίας έχει τή δυνατό­ τητα νά γνωρίσει τό κορμί της καί τίς λειτουργίες του, νά μάθει βασικά πράγματα τόσο γιά καθημε­ ρινά καί τετριμμένα δσο καί γιά άσυνήθιστα καί σπάνια. Κι δλα αύτά μέ τέτοιο τρόπο γραμμένα,

ώστε τό μόνο πού χρειάζεται κανείς γιά νά τά καταλάβει είναι νά ξέρει άνάγνωση. Ή πληροφόρηση πάνω στά θέματα τής γυναι­ κείας φυσιολογίας βοηθάει τήν κάθε γυναίκα χω­ ριστά νά ξεπεράσει πολλές άπό τίς φοβίες πού δημιουργούν ή άγνοια καί τά ταμπού. Συνέπεια τής πληροφόρησης: ένα ενημερωμένο σύνολο γυ­ ναικών λιγότερο εύάλωτο στήν άνδρική προπα­ γάνδα πού έντεχνα καί μέ έπιστημονοφάνεια περ­ νάει καθημερινά. Τέλος, συμβολή στήν δλη έκδοση είναι ή μετά­ φραση τού Μηνά Παράσχη, καθώς καί ή επιστη­ μονική θεώρηση τού γιατρού Δημητρίου Άλέκου. Γ. Μ.

ΠΟΙΗΣΗ

’Ονόματα «...ΜΕΤΑ ένας έπαθε όνομα καί άπό όώ καί μπρος δλα Άλλαξαν μόνο πού τέλειωσαν οί Άν­ θρωποι». Βαπτίζεται ό... δούλος Παναγιώτης, ’Αλέξανδρος, Χαραλάμπης, Μιχαήλ, καί γίνεται όνοματάνθρωπος · μ’ όνομα-διεύθυνση, μ’ όνομα-τί δουλειά κάνεις, μ’ όνομα-νοθεία κι έπίθετο, μ’ όνομα-γιατί γίνανε έτσι τά πράγματα; «Είναι λευκό πρίν απ’ τό όνομα/ σάν ταραγμένη μνήμη Άγνωστη/ είναι αποφυγή καί πάθος φωτός». Ή ποιητική δουλειά τού Μιχάλη Κατσαρού «’Ονόματα» (Νεφέλη, σελ. 159), είναι τέχνη ζωής καί έργου ή μάλλον ποίηση σέ μιά ζωή άτεχνη, ονοματισμένη, καταραμένη δηλαδή, κωδ κοποιημένη, πού δέ γλιτώνεις άπ’ αύτή μέ φτού καί ξεματιάσματα, άν δέν άπονοματιστεϊς, άν δέν έξαγνιστείς κι άναπολήσεις, γιατί τό παρόν είναι πλήρες σάν τό λεωφορείο τής αιχμής, μ’ ονόματα κι επίθετα χρήσιμα μόνο γιά τή συναλλαγή καί τά ρέστα · γιά τό μπούγιο καί τό κανονισμένοδρομολόγιο. Ποιήματα λυρικά, δίνυν άλλη διάσταση στήν καθημερινή ζωή, τέτοια δηλαδή γιά νά μπο­ ρέσεις νά νιώσεις τή μεγάλη άποπλάνηση τού καιρού, τό χαμένο στίγμα: «Τ’ όνομα όλο τό πρίν τοΰ ονόματος τοΰ ονόματος ή γενετική ώς νά μήν εϊχαμεν ήλιον θέλαμε τά ονόματα νά φέγγουν στόν αγρόν».

Οι ωοθήκες καί ό πλακούντας'συντελούν στην ανάπτυξη τοΰ εμβρύου μέ τήν παραγωγή προγεστερόνης. Ά πό τήν εικονογράφηση τού βιβλίου «Ή γυναίκα καί τό κορμί της»

Αυτές οί γραμμές παραμένουν μιά άνοιχτή σε­ λίδα ώστόσο, γιά τό έργο τού Μ. Κ., πού ’ναι δύσκολο νά τό χαρακτηρίσεις, κι αύτή ’ναι ή πα­ γίδα. Κ. Κ.

81

ΠΟΙΗΣΗ

«"Οσο γιά τό κλίμα ’έχει αισθητά αλλάξει. ’Ανα­ ρωτιέται &ν θά μπορούσε νά ξαναζήσει εδώ». Πράγματι, ή πολιτική κατάσταση έχει άλλάξει, ή δραπέτευση επιτρέπεται. Κ. Κ.

Κάρτ ποσχάλ Η «Μικρή Έγνατία» παρουσιάζει μιά νέα ποιήτρια μέ πλούσιο όμως έργο: τήν Παυλίνα Παμπούδη, στη δουλειά της «Κάρτ ΓΊοστάλ» (σελ.

42). ’Απόπειρες επικοινωνίας τοϋ καιρού, κομ­ μάτι δύσκολη δουλειά, κάρτες σταλμένες άπό μέρη πού κάτι θυμίζουν άόριστα, χαμένη άποστολή, χαμένος κι ό άποστολέας. «Όμως σπρώ­ χνω άκόμα νά σωθώ καθώς / ’Ανάμεσα τοπίο κι υστερόγραφο / Ό ό,ληθινός καιρός φυσά / Καί σβήνει.» Κάρτ ποστάλ, τοπία, μνήμη κι ύστερόγραφα.

ΠΟΙΗΣΗ

Στό δρόμο τής χώρας ΤΗΝ εντύπωση πώς δέν έχει βρει άκόμα τό δρόμο του δίνει ό Χάρης Μεγαλυνός μέ τήν πρώτη ποιη­ τική συλλογή του «Στό δρόμο τής χώρας» (’Άκμων, σελ. 71). Μέ άποτέλεσμα νά περιπλα­ νιέται, σπαταλώντας τό βέβαιο ταλέντο του, σέ μιά πληθώρα επιθέτων, θεμάτων άσχετων ή άσύνδετων μέσα σέ λίγους στίχους· άκόμα σέ μιά ποικιλία ύφους, μέ άποτέλεσμα ένα ποιητικό «μπαρόκ» πού κουράζει τόν άναγνώστη. Καί οί επιδράσεις πού ξεχωρίζουν στά ποιήματά του εξίσου πολλές καί διάφορες: άπό Καβάφη, Μπωντλαίρ μέχρι Έλύτη. Μοιάζει σάν παιδί πού ταλαντεύεται άνάμεσα σέ πλήθος παι­ χνίδια, μήν ξέροντας μέ ποιό νά πρωτοπαίξει, καί τά χρησιμοποιεί δλα μαζί άμέσως. Γιατί τό σί­ γουρο είναι πώς διαθέτει πολλές ικανότητες. Οί καλές του στιγμές δείχνουν μιά γνήσια ποιητική φλόγα: «Πρόσωπα πού ταξιδεύετε στό λήθαργο τοϋ άγάπησα τό θεό γιά νά γεμίσω τήν άδεια άγκαλιά μιας τσουκνίδας μέ άναφυλλητά κι άγρια κρωξίματα.» Ή πάλι: «’Ώ συνετή ζωή μου, & σχήματα τών νεφών πότε θά φύγουμε γιά τή Σεμίραμι τών τροπικών;»

Παυλίνα Παμπούόη

Βίοι παράλληλοι, άνοστιά καί ειρωνεία, δεμένοι στό κατάρτι όχι γιά τίς σειρήνες, γι’ άλλη αιτία. ’Ιδιότυπη ποίηση άπό μιά γενιά πού τό πρόβλημά της γιά τούς μεγαλύτερους ή δσους γέρασαν πρόωρα, είναι ή ποιητική άσυνέχεια. Φταίει ή παράδοση ή τό γυάλινο μάτι τους; Ποιήματα σύν­ τομα, νευρικά, τηλεγραφήματα κι ύστερόγραφα, χαρτογραφούν καί πάρατηρούν κινήσεις καί ση­ μεία· περιμένουν βελτίωση τού καιρού. ’Απο­ σπάσματα άπ’ τό κομματιασμένο παρελθόν κι ένα μεγάλο χμ! «Τρόμαξα πολύ κι Εγινα δύο / τό Ενα περνά τό χειμώνα σέ νάρκη / κι είναι πάντα χει­ μώνας./ Τ’ άλλο γράφει». Ή άλλοΰ: «Είναι μιά εποχή / πού φυσά- / καί μετατοπίζεται / πρός τά

Γιατί λοιπόν τόσες άσκοπες περιπλανήσεις; ”Αν ό Χάρης Μεγαλυνός βασιστεί στά σίγουρα προσ­ όντα του, τήν ευαισθησία του, τήν πλούσια γλώσσα του κι άναζητήσει κάποια λιτότητα, θά βρεϊ τόν πραγματικό έαυτό του. Ή δη σ’ αύτή τή συλλογή τά τελευταία κομμάτια του, δπως «Ή φυσική ζωή», «Προσευχή», πλησιάζουν κάποια ώριμη, καθαρή ποίηση: «Μέ πιάνα ολόχρυσα κα ί χαλάζι άργυρό στήν πανάκριβη ώρα τοϋ γάμου σας στά κατάφορτα μέ αμύγδαλα μαλλιά σας στά πλούσια μέ κυάμους λόγια σας οί ώρες σιγοϋν καί τά ρουμπίνια ενθουσιάζονται όπως οί μοχθηρές γυναίκες τών αστών ενθουσιάζονται μές στά σεμνά όνειρά τους.» Ε . Κ.

82

ΠΟΙΗΣΗ

Π λόες ερωτικοί «ΠΛΟΕΣ ερωτικοί» (Μπαρμπουνάκης, σελ. 43) είναι δ τίτλος τής νέας συλλογής ποιητικών κειμέ­ νων τοΰ Μανόλη Ξεξάκη. Ό Ξεξάκης είχε ξεκι­ νήσει πριν άπό λίγα χρόνια μέ τό «Θάνατο τοϋ ίππικοΰ». Σήμερα εμφανίζεται, πιό ώριμος καί στέρεος, νά περπατά στοάς ίδιους δρόμους: «Έγώ ό Μανόλης Ξεξάκης, καπετάνιος τής αμφιβολίας γιά τά συμδαίνοντα στον κόσμο τό “σωτήριο” ’έτος 1974, προσπαθώντας νά βρω τό δρόμο μου, μέσα άπό συγκρονόμενα ίχνη, πού οδηγούσαν σέ αμφίβολα λιμάνια, διάκρινα στό παρελθόν μου, τοποθετημένο ψηλά, ένα αβέβαιο κύμα άπό έρωτα, πού επιθυμώ νά κατρακυλήσει στήν άφρισμένη πρύμνη, μακριά άπ’ τή γέφυρα τοϋ καραβιού. Λοιπόν, βρισκόμενος σ’ εφτά πατώματα ύψος έβλεπα απέναντι τό σπιτάκι τής λογικής σκοτει­ νιασμένο. Κι άρχισε νά ρίχνει άπ’ τή νύχτα στις τρεις. Έριχνε χιόνι πεταλούδα καί σκεπάστηκαν τά Σηκώθηκα καί περπάτησα σέ διάδρομους νοκι έπέστρεφε καί χάνονταν συνεχώς, ώς τό λευκό χιονισμένο πρωί, ή εικόνα σου στό μυαλό μου.» Ποίηση στοχαστική καί ευαίσθητη. Ποίηση πού στηρίζεται στήν πίστη στό λόγο άλλά καί στήν άμφισβήτηση τής κωδικοποιημένης λεκτικής επι­ κοινωνίας. Ποίηση προκλητική. Έτσι θά μπο­ ρούσε νά χαρακτηρίσει κανείς τήν ποίηση τοϋ Ξε­ ξάκη. 'Αξίζει νά τονιστεί ή άκρα καλαισθησία τής έκδοσης.

ήμερολόγιο τού Ίάσονα». Ό Στέργιος Βαλιούλης γεννήθηκε τό 1916 στή Θεσσαλονίκη άπό γονείς πρόσφυγες Θράκες. ’Αποφοίτησε άπό τό διδασκαλείο καί παρακο­ λούθησε μαθήματα νομικής χωρίς νά πάρει ποτέ τό πτυχίο. Στόν πόλεμο τού ’40 πολέμησε σάν έφεδρος στήν ’Αλβανία καί στά χρόνια τής κατο­ χής σάν άντάρτης τοϋ ΕΛΑΣ στά βουνά τής Μα­ κεδονίας. Ή επαγγελματική του σταδιοδρομία κάθε άλλο παρά μονότονη θά μπορούσε νά χαρακτηριστεί. ’Αναγκάστηκε νά άλλάξει τουλάχιστον δέκα επαγγέλματα: έφημεριδοπώλης, δάσκαλος, λογι­ στής, έμπορος, δημοσιογράφος, βοηθός ύδραυλικοΰ κτλ. Ό λ α αυτά τά χρόνια δμως δέ σταμάτησε νά διαβάζει, νά γράφει καί νά άγωνίζεται γιά τήν πνευματική άνάπτυξη τής ιδιαίτερης πατρίδας του. Ίδρυσε μαζί μέ άλλους διανοούμενους τής Θεσσαλονίκης τή Λέσχη Γραμμάτων καί Τεχνών Βορείου Ελλάδος καί έξέδωσε πολλά βιβλία, άλλα ποιήματα καί άλλα πεζά (τά σημαντικό­ τερα: «Πολίτης δευτέρας κατηγορίας» καί τά ποιήματα· «Τό φίδι καί τό πουκάμισο»). Τό «Ήμερολόγιο τού Ίάσονα» (σελ. 130) δέν είναι άλλο άπό τό μύθο τής Άργοναυτικής ’Εκ­ στρατείας, ιδωμένο μέσα άπό ένα πρίσμα σατιρικό, μέ σημερινές πολιτικές αιχμές καί γραμμένο σέ μιά γλώσσα πού θά μπορούσε νά χαρακτηριστεί τής «πιάτσας». Ό Ίάσονας καί οί σύντροφοί του άπομυθοποιημένοι άπο τόν Σ. Β. εμφανίζονται σάν άρπαγες έξουσίας, γυναικών καί... δεράτων, πού «έκπολιτίζουν» κάθε χώρο πού περνούν, επιδιδόμε­ νοι σέ άπάτες, βιασμούς καί πλιάτσικα. Οί ήδη κατέχοντες τήν εξουσία βασιλείς είναι πανούργοι κι άδίστακτοι, καί ή τραγική Μήδεια παρουσιάζε­ ται σάν μία μέγαιρα πού τό μόνο της μέλημα είναι ή νυφική παστάδα. ”Αν καί τό τελευταίο αύτό βιβλίο τού Σ. Βα­ λιούλη δέν είναι άπό τά καλύτερα στό είδος του (συγκρινόμενο τουλάχιστον μέ τό άντίστοιχο τού Ν. Τσιφόρου) ούτε καί τό καλύτερο τού συγγρα­ φέα, διαβάζεται ευχάριστα καί ξεκούραστα.

X. Λ.

Β. Π.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Τό ημερολόγιο τοΰ Ίάσονα ΑΠΟ τίς έκδόσεις Ρέκος κυκλοφόρησε τό σατι­ ρικό πεζογράφημα τοϋ Στέργιου Βαλιούλη «Τό

Τό πάθος Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Θεοτόκης, ό μεγάλος διηγηματογράφος τού τέλους τού περασμένου καί τής άρχής αύτού τοΰ αιώνα, ξανάρχισε τά τελευ­ ταία χρόνια νά διαβάζεται καί νά συζητιέται. Ό εκδοτικός οίκος «Γραφή» κυκλοφόρησε πρόσφατα ένα νεανικό πεζογράφημα τού Κ. Θ.

83

Ό Κ. θεοτόκης 19 χρόνων στή Βενετία (1891)

πού πρωτοδημοσιεύτηκε σέ συνέχειες στό περι­ οδικό τοϋ Κ. Χατζόπουλου «Τέχνη», τό 1899 (σελ. 187). Ή παντελής άπουσία κάποιας εισαγωγής σχε­ τικής μέ τό συγγραφέα καί τό συγκεκριμένο έργο μάς έπιβάλλει νά σημειώσουμε έδώ λίγες διευκρι­ νιστικές γραμμές. 'Οπωσδήποτε τό «Πάθος» δέν είναι χαρακτηριστικό έργο τής ώριμης περιόδου τοϋ συγγραφέα, αύτής πού τόν κατέστησε γνωστό σάν τόν πρώτο (μαζί μέ τόν άδίκως ξεχασμένο Κ. Χατζόπουλο) κοινωνικό συγγραφέα. Είναι δμως άπόλυτα χαρακτηριστικό τής περιόδου πού ή φι­ λοσοφία τοϋ Νίτσε, δ νιτσεϊκός άριστοκρατισμός τής ιστορίας, τόν συνετάραξε. Τό «Πάθος» γράφτηκε περίπου 15 χρόνια νω­ ρίτερα άπό τήν «Τιμή καί τό χρήμα», τόν «Κατάδικο», τό «Θάνατο τοϋ Καραβέλλα» καί τό «Σκλάβοι στά δεσμά τους». Είναι ή εποχή πού δ Θεοτόκης άμφιρρέπει άνάμεσα στό μύθο καί τή σύγχρονη ζωή, πού άργότερα θά τόν κερδίσει δλοκληρωτικά. Τό «Πάθος» είναι ένας μύθος πού περιγράφει τή ζωή καί τό δράμα ένός «ύπερανθρώπου», τοϋ Άβουφέδη, ένός άναχωρητή μιάς άπροσδιόριστης εποχής κάπου στήν Περσία, πού, διαισθανό­ μενος τίς ύπεράνθρωπες προφητικές του ικανότη­ τες, έγκατέλειψε τά εγκόσμια, γιά νά ένωθεΐ μέ τή θεότητα τού καλού καί τόν προφήτη Ζωροάστρη. Ό ’Αβουφέδης, ένας όράματιστής πού (δπως ό Ζαρατούστρα τοϋ Νίτσε) είδε τόν έαυτό του υπεράνθρωπα ζωντανό μέσα σ’ έναν κόσμο κα-

84

τοικημένο άπό μούμιες, θά άφεθεΐ νά γευτεί τόν έρωτα τότε μόνο, δταν πειστεί δτι ή ένωσή του θά είναι μία θεϊκή πράξη καί θά φέρει στόν κόσμο ισάξιους άπογόνους. "Ομως αυτή ή ευτυχία πρέ­ πει νά χαθεί, γιά νά δοκιμαστεί έτσι πιό σκληρά ή πίστη καί ή δύναμη τού ύπερανθρώπου. Μέσα στήν άγρια φύση τού άπροσπέλαστου βουνού (έξαιρετικά δοσμένη άπό τό συγγραφέα) θά ζήσει τή στέρηση, τόν έρωτα, τήν πατρική άγάπη, τον πόνο γιά τό χαμό τής άπέραντης εύτυχίας. Καί τέλος, άφοΰ μπορέσει νά παραμείνει άτσάλινος παρ’ δλες τίς δοκιμασίες, θά διδάξει τόν προφη­ τικό του λόγου: «Στούς δυνατούς ή δόξα καί τό κράτος· σ’ αυτούς τής ζωής οι γλυκάδες σ’ αύτούς ή γής όλάκερη. Φτάνει ώς έδώ ή βασιλεία τών μι­ κρών πού έμίκρυναν δλα, κι άπόσβυσαν τήν υψηλή δύναμη τής ώραιότης...» ’Ασφαλώς λίγα κοινά μπορούμε νά βρούμε στή νιτσεϊκή αυτή φάση τού συγγραφέα καί στά διη­ γήματα τής ώριμότητάς του. "Ομως ή πορεία είναι ήδη χαραγμένη. Σ’ ένα κυρίως άλληγορικό πεζο­ γράφημα, παρ’ δλο πού άκολουθεϊ τήν αισθητική σχολή πού μεταχειρίζεται σάν εκφραστικά μέσα τή συμβολική μεταφορά καί τή μουσικότητα τού ύφους, διακρίνεται καθαρά ό ορθόδοξος ρεαλι­ στής Θεοτόκης τών μετέπειτα διηγημάτων. Ή ζωηρή άναπαράσταση καί ή άμεσότητα τής εικό­ νας δεσπόζουν πάνω άπό τόν φανταστικό μύθο, καί κάθε στιγμή έχει κανείς τήν αίσθηση πώς τό δραμα τού συγγραφέα είναι ζωντανό κι αύθεν"Ενα δεύτερο σημείο κοινό, στό διήγημα αύτό καί στά μετέπειτα, είναι τό πάθος. Τό πάθος πού σέ δλη τήν πορεία τής διηγηματογραφίας τοϋ Θεοτόκη είναι κυρίαρχο, καθώς καταγράφει τίς κορυφαίες καταστάσεις τής ψυχής, έκείνες πού δδηγοΰν στήν τραγωδία. Τό τρίτο καί σημαντικότερο κοινό σημείο είναι ή γλώσσα. Ό Θεοτόκης, βγαλμένος μέσα άπό τήν παράδοση τού Σολωμοΰ, πάλεψε μέσα άπό δλο του τό έργο -μεταφραστικό καί πρωτότυπο- γιά τήν επικράτηση τής δημοτικής, μιάς δημοτικής πού δ ίδιος τήν μπολιάζει μέ τό χαρακτηριστικό έπτανησιακό γλωσσικό ίδάομα.

X. Λ.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

'Ιστορία γ ι’ άντρες ΜΕΤΑ τή μυθιστορηματική τριλογία «Επιπλω ­ μένα δωμάτια», «4-2=0», «Τό χαμένο κουμπί», τό «Μπαζάγιαζι» καί τά διηγήματα «Ή ζωή σέ τέσσερις πράξεις», ή ’Ιωάννα Καρατζαφέρη μάς δίνει τό έκτο της βιβλίο, «Ιστορίες γ ι’ άντρες» (Καστανιώτης, σελ. 277).

Πρόκειται γιά έννιά ιστορίες, γραμμένες με τα­ λέντο, μέ γνώση, μέ μιά γραφή γρήγορη, συναρ­ παστική, όπου τά γεγονότα, οί καταστάσεις, οί σκέψεις καί τά συναισθήματα έναλλάσσονται μέ τρόπο κινηματογραφικό. Ένώ είναι αυτοτελείς, οί ιστορίες αυτές δημιουργούν μιά ένότητα, ένα μυθιστορηματικό πλέγμα θά ’λεγε κανείς, μέ έπίκεντρο πάντα τή σύγχρονη γυναίκα καί τήν άναζήτησή της, μέσα άπό τίς διάφορες έρωτικές ή μή σχέσεις γιά τόν ένα. Ή σημερινή γυναίκα, ή πολλαπλότητα τού εγώ της, ξεπροβάλλει έντεχνα καί έντονα σέ καθένα άπό τά εννιά διηγήματα. Ό μονοδιάστατος άν­ θρωπος, άντρας ή γυναίκα, έχει μείνει πιά χωρίς ενδιαφέρον, δσο τά πλεονεκτήματα καί τά προτερήματά τους βρίσκονται ευθυγραμμισμένα μέ τίς συμβατικότητες. Τά διηγήματα δμως έχουν κι άλλες διαστάσεις, έξω άπό τήν έρωτική. "Οσοι ζούν στήν προηγμένη κοινωνία τής ’Αμερικής, είναι ώραΐοι, έλκυστικοί, δημιουργούν σχέσεις, άπολαμβάνουν τά ύλικά της άγαθά. "Ολα συμβαίνουν τυχαία. Ό χρόνος δέν διατίθεται γιά ένδοσκόπηση. Οί άνθρωποι είναι κυριευμένοι άπό τίς αισθήσεις τους, κατακτημένοι άπό τίς τεχνολογικές έφευρέσεις, γυρεύουν μιά κάποια διέξοδο. Τά σύνορα τού καλού καί τού κακού έχουν εξαφανιστεί. Μέσα άπό αύτό τόν κόσμο τής κατάπτωσης εμ­ φανίζεται τό θαύμα. Καί ό άναγνώστης βγαίνει άνανεωμένος. Γ. Μ.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

’Άνθρωποι τοΰ θεοϋ

όχι μόνο γιά κατεστημένα καί καθεστώτα, μά άκόμη καί γιά τό όν άνθρωπος. Ή γραφή, πολύ άπλή, χωρίς άξιώσεις, χαμηλόφωνη, ίσως γι’ αύτό καί πιό πειστική.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Πέτρος Δαρζέντας ΑΝΑΜΙΚΤΕΣ άντιδράσεις δημιουργεί στόν άναγνώστη τό μυθιστόρημα τοΰ Γιώργου Μιχαηλίδη «Πέτρος Δαρζέντας», πού κυκλοφόρησε πρόσ­ φατα ό «Κέδρος» (σελ. 262). Βρισκόμαστε στό 1959, παραμονές δημοτικών εκλογών. Ό ήρωας, ένας μεσόκοπος άνθρωπάκος, ύπάλληλος τής δημαρχίας, άπό πλούσια οι­ κογένεια πού ξέπεσε καί καταστράφηκε μετά τή μικρασιατική καταστροφή, ζεϊ άνάμεσα στίς άναμνήσεις τών παιδικών καί νεανικών του χρόνων καί τό άχαρο παρόν, πού κυριαρχείται δμως άπό έναν εφηβικά φλογερό έρωτα. ’Απολιτικός ό ίδιος, κινείται μέσα στίς διάφορες τάσεις τών χρόνων έκείνων πού εκπροσωπούνται άμυδρά άπό δευτερεύοντα πρόσωπα. Τό γράψιμο είναι δυ­ νατό, οί περιγραφές έντονες -ό συγγραφέας άρέσκεται μαζοχιστικά στήν περιγραφή σκηνών φρί­ κης, άθλιότητας καί κακομοιριάς-, άλλά τό έργο άφήνει στόν άναγνώστη μιά αίσθηση κενού, γιατί τίποτα δέν όλοκληρώνεται. Μυστήριο σκοτεινό τί θέλει νά πεϊ ό συγγρα­ φέας περιγράφοντας μερικές μέρες τής ζωής μιας άσήμαντης ύπαρξης σέ μιά μέτρια ταραγμένη περίοδο τής Ελλάδας. Γιατί τίποτα δέ διαγράφε­ ται καθαρά, ούτε τό πολιτικό κλίμα, ούτε ή κοι­ νωνική κατάσταση, ούτε οί χαρακτήρες, πού μέ­ νουν άχαρακτήριστοι (εκτός άπό τόν ήρωα)

«ΔΕΝ είναι αύτό τό βιβλίο ούτε προσπάθεια γιά ένα λογοτέχνημα: επειδή κανείς δέν έχει δι­ καίωμα “νά κάνει Τέχνη” μέ τόν πόνο τών άλ­ λων», λέει ό Γιώργος Μεϊμαρίδης στό νέο του βι­ βλίο, «Άνθρωποι τού Θεού» (Κέδρος, σελ. 126). Φυσικά ό Γ. Μ. είναι λογοτέχνης, γι’ αύτό κατα­ φέρνει νά μεταδώσει τή βαθιά συμπόνοια μαζί καί τό αίσθημα διαμαρτυρίας πού τού έχουν έμπνεύσει διάφορες χαρακτηριστικές περιπτώσεις βαρβαρότητας τής εξουσίας -σέ δλα τά μήκη καί τά πλάτη τής γης—άπέναντι σέ τρελούς, γενικά δυστυχισμένους άνθρώπους άδικημένους άπό τή φύση. Αύτά τά διπλά θύματα τά προσεγγίζει δ συγγραφέας, σέ τρία παραδείγματα, μέ εύαισθησία καί κείνη τήν άνθρωπιά πού είναι τό χαρα­ κτηριστικό του, δπως τό ’χαμέ τονίσει καί παλιότερα άπ’ αφορμή τόν «Κύρ Γιωργάκη έφέντη» Οί τρεις αύτές μικρές ιστορίες έχουν προεκτά­ σεις καί όδηγοΰν σέ πικρές σκέψεις γενικότερες,

Γ. Μιχαηλίόης

85

άκόμα καί Αν παίζουν σημαντικό ρόλο στήν εξ­ έλιξη τοϋ έργου. Τά πάντα δίνονται μέ δυό-τρεΐς πινελιές άδιάφορες, κι άδιάφορο αφήνουν τόν άναγνώστη. Κρίμα, γιατί υπάρχει κάτι τό άριστοτεχνικό στόν τρόπο πού άνακατεύσνται οί έποχές, οί άναμνήσεις ή οί φαντασιώσεις μέ την πραγματι­ κότητα, καί γιατί αύτό έχει μιά δύναμη άπροσδόκητη.

νας είναι ή μοναξιά, ή άδιαφορία καί ή άσχήμια. Ό τρόπος γραφής είναι, Αντίστοιχα, άκατάσχετα φλύαρος καί Ακαλαίσθητος, δίνοντας όμολσγουμένως μέ έπιτυχία τήν αίσθηση αύτοϋ τού «μι­ κρού» καί βρώμικου κόσμου δπου δέν ύπάρχουν πλέον Ανθρώπινοι χαρακτήρες Αλλά μόνο γυναι­ κεία καί Ανδρικά σεξουαλικά όργανα μέ τά Αντί­ στοιχα βαφτιστικά τους ονόματα. Κ. Ρ.

Ε. Κ.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Μιά φορά ήταν ένας μόνος του ΕΚΔΟΤΙΚΗ έπιτυχία φαίνεται δτι έχει σημειώσει τό πρώτο μυθιστόρημα τοϋ γνωστού θεατρικού συγγραφέα Γ. Σκούρτη, «Μιά φορά ήταν ένας μόνος του» (Κέδρος, σελ. 177). Τοποθετώντας τούς άντιήρωές του στό Λον­ δίνο, σ’ αύτή τήν πυκνοκατοικημένη πόλη τής μο­ ναξιάς, περιδιαβαίνει γνώριμες λονδρέζικες συν­ οικίες, μπαινοβγαίνει στά περίφημα Pubs, πετά­ γεται μέχρι τίς όχθες τού γειτονικού Σηκουάνα, καί διηγείται ιστορίες «μυθικές, χωρίς τέλος, μι­ σοτελειωμένες, σκόρπιες». Στις Ανάκατες αύτές εικόνες τής ζωής τών άντιηρώων κεντρικός άξο-

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Ίάσονας ό ξένος ΟΙ προσωπικές έμπειρίες τού Στέφανου Σταμότη στή θάλασσα κυριαρχούν στό τελευταίο του μυθι­ στόρημα μέ τίτλο «Ίάσονας ό ξένος» (Φιλιππότης, σελ. 165). Γιατί Αν καί στεριανός-κατάγεται Από τή Φιλιππιάδα- πού σπούδασε νομικά καί ναυτιλία, μαγεύτηκε Από τή θάλασσα κι έμεινε όριστικά σ’ αύτήν, Ασχολούμενος παράλληλα καί μέ τό γράψιμο. Μέχρι τώρα έχει γράψει μερικές σειρές διηγήματα: « Ό κάμπος μέ τά όνειρα», «Νυχτερινή έπαφή», «Τό πρόσχημα», καί τό μυ­ θιστόρημα «Ό συνήγορος». Στό τελευταίο του βιβλίο, τέσσερα πρόσωπα Αποκλεισμένα έξαιτίας τοϋ καιρού στή Τζιά Αφη­ γούνται. "Ενας γέρος ναυτικός πού πέρασε πολλά στόν πόλεμο καί τό Αντάρτικο, ράκος Από τά βά­ σανα καί τό πίατό, ό καπετάνιος ένός τουριστι­ κού πλοίου, Ανικανοποίητος, όρμητικός, πού ψά­ χνει μάταια κάποια έπαφή μέ ξένο κόσμο, ξένες γυναίκες, ξένος κι αύτός, μιά κοπέλα κατά λάθος, θά ’λεγε κανείς, έξόριστη (βρισκόμαστε στόν καιρό τής δικτατορίάς), κι ένας φιλόλογος πού, σέρνοντας τά χαμένα όνειρα μιας χαμένης ζωής, παραθερίζει στό νησί. Τό παρελθόν τού καθενός Αναβιώνει σ’ αύτές τίς λίγες μέρες, όλοι ζητούν -μάταια- μιά φυγή κυριολεκτικά καί μεταφορικά Από τό Αναγκαστικό κλείσιμο. Φυγή δέν υπάρχει, παρά μόνο ίσως ίσως ό θάνατος. Πρόκειται γιά ένα πεζό ποίημα -μιά έξαιρετική γραφή γοητεύει τόν άναγνώστη-, ό κάθε Αφηγη­ τής μιλά τή δική του γλώσσα, γλώσσα καθαρή, πλούσια, μεστή, γλαφυρή, ζωντανή. Ό κάθε ήρωας παλεύει μέ τή μοναξιά, τή σκλαβιά -πολι­ τική ή Ατομική-, τόν Απιαστο έρωτα, τά στοιχειά τής φαντασίας ή τής πραγματικότητας. Τέσσερις ιστορίες -ίσως οί ιστορίες τού καθε­ νός Από μάς—πού κάπου συναντιόνται σ’ ένα έξαιρετικά ωραίο μυθιστόρημα. Ε . Κ.

Γ. Σκούρτης

86

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Ό μαψιόζος ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΩΔΕΣ μυθιστόρημα μέ γοργό ρυθμό μπορεί νά χαρακτηριστεί τό έργο τοϋ Άλέξη Πάρνη «Ό μαφιόζος» (Εστία, σελ. 172). Ή ύπόθεση έν όλίγοις: Έ νας φτωχός τρομπετίστας κάποιου κακόφη­ μου κέντρου στόν Πειραιά, ό Μάριο, γίνεται ό έκλεκτός μιάς ουρανοκατέβατης τύχης. Τάν άνακαλύπτει μετά τριάντα χρόνια ό φυσικός πατέρας του, πού τώρα βρίσκεται στήν ’Αμερική μεγάλος καί τρανός, καί τόν καλεί νά ζήσει κοντά του καί νά κληρονομήσει τά άμύθητα πλούτη του. Ό πλούσιος μπαμπάς όμως, δπως θά κατάλαβε ήδη ό άναγνώστης, είναι ένα σημαίνον στέλεχος τής Μαφίας, κι ό φιλήσυχος ήρωας βρίσκεται μπλε­ γμένος σ’ ένα σωρό τρομερές ίντριγκες, γιά νά έγκαταλείψει τέλος τή διεφθαρμένη ’Αμερική καί έχοντας γλιτώσει άπό χίλιους κινδύνους νά καταλήξει στή φτωχή Ελλάδα, πού δμως είναι σκέτος παράδεισος μπροστά σέ μεγάλες καί πλούσιες χώρες, καί λοιπά, καί λοιπά. Μαφία, ’Αμερική, γκαγκστερικά κόλπα, βεντέ­ τες, φόνοι, ώμά βασανιστήρια, πασπαλισμένα δλα μέ λίγο> σέξ, διανοουμενίστικα καί «περί διαγραμμάτου» διατυπωμένο, συνθέτουν τό δλο. Καλά πού ύπάρχει μιά έξυπνη πότε πότε ειρωνεία καί τό γοργό καί ξεκούραστο γράψιμο τού συγ­ γραφέα, πού τό σώζει. Πάντως τό μυθιστόρημα διαβάζεται ευχάριστα ώς τό τέλος καί θά ικανοποιήσει τούς φίλους τοϋ

Ασκητισμό. Στήν αρχή των ή ’Έρις ή ή Διχόνοια τιμωρεί αυστηρά γράφοντας τελικά πάνω στό μήλο τή μοιραία επιγραφή: “Τή καλλίστη”.» Όμιλε! ό Άνδρέας Μπρετάν, τό «άσύγκριτο πουλί τής οικουμένης» κατά τόν Άνδρέα Ε μπ ει­ ρικό. Όμιλεί ό γενάρχης τής έπαναστάσεως τοϋ ύπερρεαλισμοϋ. Ή όμιλία αυτή ή πολυδαίδαλος καί στίλβουσα περιέχεται σ’ ένα βιβλίο πού είναι άδύνατσν νά συνοψιστεί σέ πέντε γραμμές καί νά παρουσιαστεί έν συντομία. Πρόκειται γιά τό έργο « Ό τρελός έρως» ('Ύψιλον, σελ. 160). Τή μετά­ φραση υπογράφει δ Στ. Ν. Κουμανούδης, καί τήν επιμέλεια τής έκδοσης είχε ό Δημήτρης Καλοκύ-

ρης·

Ό άναγνώστης κινείται μέσα στό σόμπαν τού Ά νδρέα Μπρετόν, σόμπαν πολιτισμού, δπως θά έκινεΐτο μέσα στό σόμπαν τής φύσεως. Οί λέξεις του είναι ξόβεργες· αιχμαλωτίζουν τό συνειδητό καί τό υποσυνείδητο. Ή άνάγνωση τού «Τρελού έρωτος» είναι μιά περιπέτεια. Β. Π.

ΘΕΑΤΡΟ

Τό σύστημα Στανισλάβσκι ΑΝΑΜΕΣΑ στά συστήματα άσκησης τού ήθοποιοΰ πού άναπτύχθηκαν στόν αιώνα μας κορυ-

Ε. Κ.

ΜΕΛΕΤΕΣ

Ό τρελός έρως «Ο ΜΥΘΟΣ θέλει ή ’Αφροδίτη, αν καί φοράει τό φόρεμα πού τής ϋφαναν οί Χάριτες, νά έχει πλη­ γωθεί άπό τόν Διομήδη. Τό τρωτόν τής θεάς εδώ είναι κατηγορηματικά άποσαφηνισμένο. Ό έρω­ τας σ’ δ,τι πιό γήινο διαθέτει -ή ’Αφροδίτη έχει εκτεθεί γιά νά υπερασπιστεί τόν Αινεία, τόν γιό πού απόκτησε άπό τόν άνθρωπο τόν λιγότερο εξ­ ελιγμένο, τόν τσοπάνο- πρέπει νά πραγματο­ ποιηθεί στήν διάρκεια τής ζωής στή σάρκα της καί ό μυθογράφος φρόντισε νά διασαφήσει, στήν Αναπόδραστη σύνδεσή τους, τά γεγονότα πού πρέπει νά έχουν σάν συνέπεια αύτό τόν εφήμερο

Κ. Στανισλάβσκι

87

φαία θέση κατέχει, άναμφισβήτητα, τό «σύστημα Στανισλάβσκι». Ό σπουδαίος ρώσος θεατράν­ θρωπος Κονσταντίν Στανισλάβσκι ήταν ίσως ό πρώτος πού πρότεινε ένα συνεπές, μεθοδευμένο καί αύστηρό πρόγραμμα καλλιτεχνικής εκπαίδευ­ σης γιά τούς έργάτες τής σκηνής. Μιά εκλαϊκευτική σύνοψη των άρχών τού Στανισλάβσκι μάς έκθέτει ή Σόνια Μούρ στό βιβλίο της μέ τίτλο «Τό σύστημα Στανισλάβσκι - Ή επαγγελματική έκπαίδευση τού ήθοποιοϋ» (Παρασκήνιο, σελ. 116). Ή Σόνια Μούρ γεννήθηκε στή Σοβιετική "Ενωση. Παρακολούθησε τά πανεπιστήμια τού Κιέβου καί τής Μόσχας, καθώς επίσης καί τό Στούντιο τού Θεάτρου Σολοβστόβ στό Κίεβο καί τό Τρίτο Στούντιο τού Θεάτρου Τέχνης στή Μό­ σχα. Σήμερα ζεϊ στή Νέα Ύόρκη, δπου διδάσκει στό Στούντιο Θεάτρου πού φέρει τό όνομά της καί έχει τήν καλλιτεχνική διεύθυνση τού ACSTAI (Τμήμα τού American Center for Stanislavski Theater Art), πού έχει Ιδρύσει ή ϊδια. Τό βιβλίο τής Μούρ είναι μιά χρήσιμη εισ­ αγωγή στή μελέτη τού στανισλαβσκικού συστήμα­ τος. Τή μετάφραση έχει κάνει δ Άνδρέας ΤσάΒ. Π.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Δέκα χρόνια Κυπριακού ΣΥΝΕΧΕΙΑ τής σειράς Πολιτική καί 'Ιστορία (Εστία, σελ. 338) είναι τό βιβλίο τού "Αγγέλου Βλάχου «Δέκα χρόνια Κυπριακού». Δυό οι βασι­ κές περίοδοι τής ιστορίας τού κυπριακού έλληνισμού, περίοδοι κρίσης καί άνάπτυξης, καί φυσικά σημαντικές γιά τή σχέση Λευκωσίας-’Αθήνας. Ή πρώτη άφορά τή δεκαετία τού 1950, δταν δια­ δραματίστηκαν γεγονότα σάν τό δημοψήφισμα καί τίς συνθήκες Ζυρίχης-Λσνδίνου. Ή δεύτερη άπλώνεται στή δεκαπενταετία τού 1960 μέ 1974, δηλαδή περίοδο άνεξαρτησίας, πραξικοπήματος, τουρκικής εισβολής. Τό βιβλίο άναφέρεται στήν πρώτη περίοδο, θε­ μελιακή γιά τήν πολιτική ιστορία τού κυπριακού καί γενικότερου έλληνισμού. «Είναι μιά παραθε­ τική καί ταυτόχρονα συνθετική έξιστόρηση», γράφει ό "Αγγελος Βλάχος, «όσο τό δυνατόν πιό εύληπτη, τών ενεργειών καί γεγονότων πού προκάλεσαν ή ύπέστησαν οί πρωταγωνιστές τού “Κυπριακού”, "Αγγλοι, Έλληνες τής Ελλάδος καί τής Κύπρου, Τούρκοι». Τό έπίμετρο πού περιέχεται στό βιβλίο άναφέρεται σέ γενικές γραμμές στή δεκαπενταετία τού 1960-1974, καί δίνει τή δυνατότητα συνθετικής εκτίμησης. Κ. Κ.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ναζισμός καί κουλτούρα «ΜΕ εικόνες, σύμβολα, μύθους καί ιδέες πού έφτασαν στό επίπεδο ένός όλοκληρωτικού προ­ γραμματισμού μέ άντικείμενό του τήν κοινωνία, ή ιδεολογική συνείδηση τών ναζί προβλήθηκε αύθαίρετα πάνω στήν καλλιτεχνική καί λογοτεχνική ζωή, πάνω στό λειτουργικό ρόλο τού καλλιτέ­ χνη», σημειώνει ήδη άπό τήν άρχή ό Liouel Ri­ chard στό βιβλίο του «Ναζισμός καί κουλτούρα» (’Αστέρι, σελ. 388), δπου καταγράφει μέ άξιοσημείωτη συνέπεια τίς άρχές τής ναζιστικής δράσης στόν τομέα τής κουλτούρας. Καί είναι οί άρχές αυτές τό σημείο έκείνο άπό τό όποιο μπορεί κανείς νά καταλάβει τό σύστημα κυριαρχίας πού έφαρμόστηκε άπό τό γερμανικό φασισμό. Καί βέβαια όχι μόνο άπ’ αύτόν. ’Αλλά άπ’ όλα τά κατά καιρούς διαφορετικά του πρόσωπα. Σάν ιστορικό εργαλείο καταγραφής, κατά συν­ έπεια, τό έργο τού Richard άποκτά ταυτόχρονα καί μιά νέα, δεύτερη, διάσταση (πού ίσως νά ιε­ ραρχείται άπό τή σκοπιά τής χρησιμότητας καί σάν πρώτη): τή διάσταση τού μεθοδολογικού ερ­ γαλείου άνίχνευσης καί άξιολόγησης τής πραγμα­ τικότητας τής εποχής μας· τής άνίχνευσης καί τής άξιολόγησης τών σύγχρονων φασιστικών ρευμά­ των πού μπορεί νά κρύβονται κάτω άπό όποιαδήποτε πολιτική μάσκα, πίσω άπό τόν δποιρνδήποτε πολιτικό φορέα. Ό L. R. γεννήθηκε τό 1938 καί έχει ιδιαίτερα στή συγγραφική του καριέρα άσχοληθεϊ μέ τή γερμανική κουλτούρα καί ιδεολογία («Γερμανοί έξπρεσσιονιστές», «Ναζισμός καί έξπρεσσιονισμός», «’Εγκυκλοπαίδεια τού έξπρεσσιονισμού» κλπ.). Σ’ αύτά τά πλαίσια τό βιβλίο πού παρου­ σιάζεται σήμερα, πού είναι καί τό τελευταίο του, άποτελεί ίσως τό μοναδικό βιβλίο αύτού τού εί­ δους δπου τό συγκεκριμένο θέμα άναλύεται μέ πληρότητα καί άκρίβεια. Ή μεταφραστική δουλειά τής Λόυσκα Άβαγιανοΰ -πρέπει νά γραφτεί- είναι ιδιαίτερα προσεγμένη. Γ. Μ.

διαβαζω

για παιδια

Επιμέλεια: Βίτω Άγγελοπούλου

Τά βιβλία για παιδιά καί οί έκδοτες τους ’Από τά πρώτα κιόλας μεταπολεμικά χρόνια παρατηρήθηκε στό διεθνή χώρο μιά θεαματική αύξηση τών εκδόσεων πού απευθύνονται στή νεαρή ήλικία. Καθοριστικοί παράγοντες γιά τό φαινόμενο τούτο είναι βασικά δύο: ή εξέλιξη τής παιδαγωγικής καί τής παιδοψυχολογίας καί ή άνθηση τής βιομηχανίας τού έντυπου. Οί ποικιλότροπες έρευνες σχετικά μέ τούς συντελεστές τής εξέλιξης τού νεαρού ατόμου κατέληξαν στό συμπέρασμα ότι τό ελεύθερο διάβασμα δέν είναι μόνο μέσο ψυχαγωγίας άλλά συντελεί στήν ολοκλήρωση τής προσωπικότητας τού παιδιού καλλιεργώντας ταυτό­ χρονα τίς πνευματικές ικανότητες καί τά ένδιαφέροντά του. ’Εξάλλου ή βιομηχανία τού έντυπου, διακρίνοντας τήν έμπορικότητα τού βιβλίου γιά παιδιά, έδωσε σημαντική θέση στήν παραγωγή του. Ή κίνηση γύρω από τό βιβλίο γιά παιδιά είχε φυσικά τήν άπήχησή της καί στόν ελληνικό χώρο. Οί έκδόσεις γιά παιδιά άρχισαν νά πλουτίζονται μεταπολεμικά μ’ έναν μεγάλο αρι­ θμό μεταφράσεων άπό τούς κλασικούς τής παιδικής λογοτεχνίας (Βέρν, Μαλό, Στήβενσον, Ντίκενς κ.ά.), ένώ προοδευτικά άρχισαν νά εμφανίζονται όλο καί περισσότεροι έλληνες συγγραφείς πού τό έργο τους έβρισκε άπήχηση στό άναγνωστικό κοινό. Τήν τελευταία μά­ λιστα δεκαετία, παρόλο πού δέν έχουμε έπίσημες στατιστικές —άπό προσωπική μου άντίληψη μπορώ ν’ άναφέρω ότι στό διάστημα 1977-1980 κυκλοφόρησαν 450 περίπου τίτλοι, άπό τούς όποιους ελάχιστοι είναι έπανεκδόσεις-, ό μεγαλύτερος άριθμός τών βιβλίων πού έκδίδσνται είναι πρωτότυπα έργα έλλήνων συγγραφέων. Τά θέματά τους άναφέρονται πολύ συχνά στή σύγχρονη έποχή καί στά προβλήματα τού έλληνικού χώρου καί άπευθύνονται σέ όλη τήν κλίμακα τής παιδικής ήλικίας. Ταυτόχρονα άρχίζουν νά κυκλοφορούν καί μετα­ φράσεις ξένων άλλά σύγχρονων συγγραφέων μέ αναμφισβήτητη λογοτεχνική άξια πού τά βιβλία τους έχουν θέματα καί μηνύματα σύμφωνα μέ τίς αρχές πού ή Ούνέσκο δέχεται γιά τό καλό βιβλίο γιά παιδιά. ’Επειδή νομίζουμε ότι ή ποιότητα τών βιβλίων πού κυκλοφορούν ενδιαφέρει πολύν κό­ σμο, τό «Διαβάζω» άπευθύνθηκε στούς έκδοτες πού έχουν ιδιαίτερα καί συστηματικά ασχοληθεί μέ τόν τομέα τού βιβλίου γιά παιδιά, ζητώντας πληροφορίες σχετικά μέ τά κρι­ τήρια πού επικρατούν στίς έκδόσεις τους καθώς καί μέ τόν τρόπο πού αύτές γίνονται γνω­ στές στό κοινό. Ευχαριστούμε θερμά όσους άνταποκρίθηκαν στήν πρόσκλησή μας καί παραθέτουμε τίς απαντήσεις τους. Β. Α. Μέ ποιά κριτήρια διαλέγετε τά βιβλία πού εκδίδετε; Έχετε μιά έπιτροπή πού τά δια­ βάζει; • Μέ προσωπική έπιλσγή. Λαβαίνω ύπόψη μου (άν πρόκειται γιά ξένο βιβλίο πού θά μεταφρα­ στεί) τίς κριτικές πού έχουν δημοσιευθεϊ (’Αργώ).

• ’Αρχικά υπάρχουν συγκεκριμένο έκδοτικό πρόγραμμα καί άποψη. Μέ βάση αύτά γίνεται ή

πρόταση άπό τό έκδοτικό τμήμα τής έταιρείας. Τά κείμενα διαβάζονται καί έγκρίνονται άπό μιά έπιτροπή (ΑΣΕ).

• Μόνιμη έπιτροπή γιά τήν έπιλογή τών πρός έκδοση βιβλίων δέν έχουμε. 'Υπάρχει δμως πάν­ τοτε ένα ευρύτερο έπιτελεϊο (όχι πάντοτε στα­ θερό) άπό έπιστήμσνες, λογοτέχνες καί ειδικούς, πού έκφέρουν υπεύθυνα τή γνώμη τους στόν το­ μέα τους (Άστήρ).

89

• Δεν έχουμε επιτροπή. Τά διαλέγουμε μέ βάση τήν προσωπική μας γνώμη (Εκδόσεις των Επτά).

• Τά βιβλία διαλέγονται άπό επιτροπή μέ βα­ σικό κριτήριο τήν ποιότητα (Εστία).

• Ό εκδοτικός μας οίκος έχει π ρο βλέψ ει συγκε­ κριμένες σειρές βιβλίων πού πάνω σ’ αυτές εκδί­ δει τούς νέους τίτλους βιβλίων πού έπιλέγει. Σέ κάθε σειρά υπάρχει κριτική έπιτροπή πού επιλέ­ γει τελικά τό νέο τίτλο μέ κριτήρια τήν άνάγκη του στήν ελληνική βιβλιογραφία, τήν πρωτοτυπία του καί τήν άντοχή του στή βιβλιαγορά (Καστανιώτης).

• Δύο είναι τά κριτήριά μας γιά τήν έκδοση ένός παιδικού βιβλίου: (α) ή πνευματική καλλιέργεια τού παιδιού: πλουτισμός των γενικών γνώσεών του, καλλιέργεια τής φαντασίας του, πλουτισμός τού λεξιλόγιού του, καλλιέργεια τού γλωσσικού ύφους του· (6) ή αισθητική του καλλιέργεια: (1) εικόνες καί χρώματα, (2) γενική καλλιτεχνική έμφάνιση τού βιβλίου: σχήμα βιβλίου, τύπωμα, χαρτί, βιβλιοδεσία. Αύτά είναι τά κριτήρια καί δ προσανατολισμός μας. Αύτό όμως δέν σημαίνει δτι δλα τά βιβλία πού εχουμε έκδώσει ώς τώρα έκπληρώνουν αύτούς τούς δρους. Έχουμε έκδώσει καί βιβλία πού υστερούν, άλλα στόν ένα, άλλα στόν άλλο τομέα. Υπάρχει μιά έπιτροπή πού διαβάζει τά χειρό­ γραφα. Ή γνώμη της είναι συμβουλευτική. Τά χειρόγραφα δίνονται στήν έπιτροπή άνώνυμα (Κέδρος).

• Τά βιβλία μας διαβάζονται άπό έναν ύπεύθυνο τής «Μετόπης», ένα παιδί κι έναν συγγρα­ φέα παιδικών βιβλίων. Ή επιλογή μας βασίζεται έπίσης σέ ξένες κριτικές καί στήν άπήχηση πού είχε τό βιβλίο στό έξωτερικό (Μετόπη).

• Κριτήριο στήν έπιλσγή μας είναι τό μορφωτικό καί διαπαιδαγωγικό (Μίνωας).

• (α) Μέσα άπό τό χιούμορ (βασικό γιά μάς) νά περαστούν προοδευτικά νοήματα, άποφεύγοντας μ’ επιμονή νά κάνουμε μάθημα, άφήνοντας τό παιδί νά βγάλει μόνο του τά δικά του συμπερά­ σματα. (β) Έπιτροπή, δχι. ’Έχομε, δμως, φίλους σέ πολλές χώρες τού εξωτερικού πού μάς βοηθούν μέ ιδέες καί προτάσεις. "Ολα δμως τά βιβλία πού μεταφράζομε ή τά έλληνικά πού έκδίδομε διαβά­ ζονται καί έγκρίνονται ή άπορρίπτονται άπό εμάς τούς ίδιους (Τεκμήριο).

• Φροντίζω νά είναι σύγχρονα έργα, καί έπειδή συνήθως είναι ξένων συγγραφέων, τό περιεχό­ μενό τους νά προσιδιάζει στή νοοτροπία τών παιδιών μας. Οί ήρωες τών βιβλίων είναι πάντα σύγχρονα παιδιά καί τά βιβλία παρουσιάζουν τήν κοινωνία πού ζούμε καί τήν προβληματικότητα τών σημερινών παιδιών. Πρίν έκδοθεΐ ένα βιβλίο διαβάζεται άπό 4-5 άτομα, κατά κανόνα πετυχημένους συγγραφείς παιδικών βιβλίων, κι άν βρεθεί κατάλληλο, έκδίδεται · άν όχι, άπορρίπτεται (Ψυχογιός). Εκδίδετε τά βιβλία μόνο καθιερωμένων συγγραφέων ή προσπαθείτε νά παρουσιά­ 90

σετε καινούριους; • Καί τά δύο (’Αργώ).

• Εφόσον έντάσσονται στήν προκαθορισμένη έκδοτική μας άποψη, δέν υπάρχει γιά μάς πρό­ βλημα καθιερωμένων ή νέων συγγραφέων (ΑΣΕ).

• Κατά ένα μεγάλο ποσοστό προτιμούνται οί καθιερωμένοι καί δοκιμασμένοι συγγραφείς. Πολλές φορές δμως ό οίκος μας έχει προβάλει καί κάνει γνωστά καί καινούρια ονόματα (κυρίως βραβευμένων νέων συγγραφέων κλπ). Κι ό ίδιος έξάλλου δ οίκος έχει χρηματοδοτήσει τή βρά­ βευση καινούριου έργου (Άστήρ).

• Καθιερωμένων καί καινούριων, άλλά μόνον Ελλήνων (Εκδόσεις τών Επτά).

• Δέν υπάρχουν κριτήρια καθιερωμένων ή μή συγγραφέων (Εστία).

• Στόχος μας είναι νά έκδοθούν καί νέοι συγ­ γραφείς, άλλά, δπως θά σάς είναι γνωστό, οί κα­ θιερωμένοι συγγραφείς έχουν τό άναγνωστικό τους κοινό καί ή οικονομική επισφάλεια είναι πολύ μικρή (Καστανιώτης).

• "Οπως κάνουμε καί μέ τήν άλλη έκδοτική μας δραστηριότητα, δέν έκδίδουμε βιβλία μόνο κα­ θιερωμένων συγγραφέων. Προσπαθούμε νά πα­ ρουσιάσουμε καί καινούριους. Δυστυχώς δμως πρέπει έδώ νά τονιστεί δτι, δπως καί μέ τήν ποίηση, ύπάρχει μιά παρανόηση: πολλοί νομίζουν δτι τό «παιδικό» βιβλίο είναι εύκολη δουλειά ί δτι ό κάθε μεγάλος -ιδιαίτερα άν τυχαίνει νά εί­ ναι καί μητέρα ή πατέρας- κατέχει τήν ψυχολο­ γία τού παιδιού καί ξέρει πώς νά τό διαπαιδαγωγήσει. Καί έτσι μάς κατακλύζουν καθημερινά μέ δεκάδες χειρόγραφα (δπως γίνεται καί μέ τήν ποίηση), άπό τά όποια ελάχιστα είναι άξιόλογα. Δυστυχώς δμως δέν μπορούν νά τό καταλάβουν αύτό οί έπίδοξοι «συγγραφείς» τους καί συχνά δημιουργοΰνται στενοχώριες καί παρεξηγήσεις (Κέδρος).

• Παρουσιάζουμε ξένους καθιερωμένους συγ­ γραφείς καί κυρίως εκείνους πού έχουν βραβευτεί μέ τό Διεθνές Βραβείο Παιδικού Βιβλίου «Χάνς Κρίστιαν "Αντερσεν» (Μετόπη).

• Συνήθως καθιερωμένων καί ελάχιστα καινού­ ριων (Μίνωας).

• Μέχρι τώρα οί καθιερωμένοι συγγραφείς πού έκδώσαμε είναι λιγότεροι άπό τούς άγνωστους στή χώρα μας συγγραφείς. Τό ίδιο έλπίζομε νά κάνουμε καί στό μέλλον (Τεκμήριο).

• Ναί. Τά βιβλία πού έκδόθηκαν στή σειρά Παγκόσμια Νεανική Βιβλιοθήκη, είναι συγγρα­ φέων γνωστών σχεδόν σέ δλο τόν κόσμο καί τιμημένων μέ Διεθνή Βραβεία (Άντερσεν, Ούνέσκο, Γαλλικής ’Ακαδημίας, Κρατικό Βραβείο Ε.Σ.Σ.Δ.) (Ψυχογιός). Πώς φροντίζετε νά γίνουν γνωστά στό κοινό (έφημερίδα, ραδιόφωνο, τηλεόραση κλπ.); • Μέσω κυρίως τού τύπου (’Αργώ).

• Στέλνουμε κάθε καινούριο βιβλίο ή σειρά πού

εκδίδουμε σέ εφημερίδες καί περιοδικά πού έχουν μιά μόνιμη στήλη βιβλιοκριτικής. ’Ακόμα κάνουμε διαφημιοτικές καταχωρήσεις σέ έφημερίδες. ’Από τήν τηλεόραση διαφημίσαμε μόνο τή σειρά μας «Πολικός ’Αστέρας» (ΑΣΕ).

• Ό οίκος είναι παλαιότατος καί μέσω τοϋ ύπάρχσντος κυκλώματος διαθέσεως τό νέο βιβλίο μας γίνεται άμέσως γνωστό. Ραδιόφωνο καί τη­ λεόραση δέν χρησιμοποιούμε γιά διαφήμιση ποτέ, άλλά καί άπό τόν τύπο τά βιβλία μας γίνονται γνωστά μέσω τής βιβλιοκρισίας κι όχι μέσω δια­ φημιστικής καμπάνιας (Άστήρ).

• Μέ τήν εφημερίδα (’Εκδόσεις τών Ε πτά).

• Ά πό τίς άρμόδιες στήλες εφημερίδων καί περιοδικών (Εστία).

• Μέ δελτία τύπου σ’ όλα τά μέσα μαζικής εν­ ημέρωσης, μέ συμμετοχή στίς έκθέσεις, πρές-κόνφερανς, ταχυδρόμηση καταλόγων κ.ά. (Καστανιώτης).

• Ή άναγγελία κάθε έκδοσης άπό τόν τύπο εί­ ναι ό βασικός τρόπος επικοινωνίας μας μέ τό κοινό. ’Επίσης καί ή διαφήμιση σέ όρισμένα περιοδικά. Δυστυχώς, δέν μπορούμε νά κάνουμε πλατύτερη διαφήμιση (έφημερίδες, ραδιόφωνο, τηλεόραση), γιατί οί τιμές είναι σέ τρομερά ύψη, καί ή γενική άκρίβεια τού κόστους παραγωγής δέν επιτρέπει ένα επιπλέον έξοδο πού θά άνέβαζε τήν τιμή τού βιβλίου σέ ύψη άπρόσιτα στό κοινό. ’Αλλά καί οί έφημερίδες καί τά περιοδικά σπάνια κάνουνε κριτική παρουσίαση τών βιβλίων, πού οπωσδήποτε θά βοηθούσε νά γίνουν γνωστά άπό τό κοινό (Κέδρος).

• Ή διαφήμισή μας γίνεται κυρίως άπό έφημε­ ρίδες καί περιοδικά. Μερικά άπό τά βιβλία μας άναφέρθηκαν στό ραδιόφωνο (Μετόπη).

• Μέ εφημερίδα, ραδιόφωνο, τηλεόραση (Μί-

• Βλ. άπάντησή μας στό πρώτο ερώτημα (Κέ­ δρος).

• Τά βιβλία μας είναι μεταφράσεις ξένων ήδη γνωστών βιβλίων (Μετόπη).

• Είναι τόση ή προσφορά αύτών πού θέλουν νά δούν τά γραπτά τους τυπωμένα, πού ύποχρεωτικά άπορρίπτουμε πολλά άπ’ αύτά (Μίνωας).

• Άρκετά, άνάλογα μέ όσα διαβάζομε (Τεκμή­ ριο).

• Άπέρριψα τά χειρόγραφα όρισμένων έλλήνων συγγραφέων γιατί τά έργα τους ήταν κάτω τού

• Μέ ελάχιστη, συγκριτικά μέ άλλους έκδοτικούς οίκους, διαφήμιση σέ περιοδικά («’Αντί», «Διαβάζω» καί μερικά άλλα) (Τεκμήριο).

• Μέ συμμετοχή στίς Πανελλήνιες ’Εκθέσεις Βι­ βλίου, μέ διαφημιστικές καταχωρήσεις κατά και­ ρούς σέ περιοδικά κι έφημερίδες καθώς καί μέ τήν κυκλοφορία ένημερωτικών διαφημιστικών έντύπων (Ψυχογιός).

Βραβεία παιδικής λογοτεχνίας

’Απορρίπτετε πολλά χειρόγραφα; • Πάρα πολλά (’Αργώ).

• Ναί, άπορρίπτουμε άρκετά χειρόγραφα (ΑΣΕ).

• Έ φ ’ όσον περνούν άπό κρίση, φυσικό είναι νά άπορρίπτονται πολλά προτεινόμενα χειρόγραφα (Άστήρ).

• Ναί, άπορρίπτουμε πολλά (’Εκδόσεις τών Επτά).

• Πάρα πολλά (Εστία).

• Άπορρίπτουμε άρκετά χειρόγραφα, γιατί ή προσφορά χειρογράφων είναι μεγαλύτερη άπό τίς δυνατότητες τού έκδστικού μας οίκου γιά δημο­ σίευση (Καστανιώτης).

ΕΙΔΗΣΕΙΣ

Προκήρυξη διαγωνισμού Ή Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά, γιά τά δεκάχρονα τής Θείας Λένας, προκηρύσσει έκτακτο διαγωνισμό συγγραφής τρίπρακτου παιδικού θεατρικού έργου, άνέκδοτου καί μέ έλεύθερο θέμα, στή μνήμη τής Αντιγόνης Μεταξά-Κροντηρά. Τό έπαθλο, άπό 40.000 δρχ. γιά τό α' βρα­ βείο, προσφέρεται άπό τήν οικογένεια Κώστα Κροντηρά, μέ τή συμπλήρωση δέκα χρόνων άπό τό θάνατο τής άγαπημένης τών παιδιών Θείας Λένας. Προθεσμία υποβολής έργων έως τήν 1η ’Ιουλίου 1981, σέ τρία δακτυλογραφημένα άντίτυπα, μέ τό όνομα τού συγγραφέα σέ κλειστό φάκελο καί μέ ψευδώνυμο, στά γρα­ φεία τής Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντρο­ φιάς, στήν όδό "Εβρου 4.

Στίς 2 τού Απρίλη, στήν Κηφισιά, στό Μουσείο Φυσικής 'Ιστορίας Γουλανδρή, έγι­ ναν γνωστά τ’ άποτελέσματα τού Πανελλή­ νιου Διαγωνισμού Παιδικής Λογοτεχνίας πού προκηρύσσει κάθε χρόνο ό Κύκλος τού Ε λ ­ ληνικού Παιδικού Βιβλίου. Δόθηκαν οί άκόλουθες τιμητικές διακρί­ σεις: Βραβείο γιά «'Ιστορίες άπό τή φύση» στον Χάρη Σακελλαρίου γιά τή συλλογή διηγημά­ των του μέ τόν τίτλο «Όμορφος κόσμος». Βραβείο γιά «'Ιστορίες γιά παιδιά προσχολικής ήλικίας» στήν Κύπρια Φιλίσσα Χατζηχάννα γιά τή συλλογή της «Μικρές ιστορίες τής Κατερίνας» καί έπαινος στήν Ά ρρια Κλώντια γιά τίς ιστορίες της «Μέ βαρκούλα τή χαρά καί σημαία τήν άγάπη». Έπαινος γιά τό «Χρονικό μιάς ελληνικής πολιτείας» στήν Κίρα Σίνου γιά τό μυθιστό­ ρημά της «Στήν πόλη τ’ Άη-Δημήτρη».

91

μέτριου. "Οταν κρίνουμε ένα χειρόγραφο, μέ τήν επιτροπή πού προανέφερα, προσπαθούμε νά δούμε άν ό συγγραφέας δταν γράφει έχει κατά νού τό παιδί, άν ύπάρχει ουσία στό κείμενό του κι άν τό ύπό κρίση χειρόγραφο σάν βιβλίο θ’ άντέχει στό τεστ τού νά διαβαστεί πολλές φορές χω­ ρίς νά γίνει κουραστικό (Ψυχογιός). Υπολογίζετε τή γνώμη τών παιδιών - σάς γράφουν; —, τών παιδαγωγών (γονιών, δασκάλων, ψμχολόγων), τής κριτικής; • 'Υπολογίζω κάθε καλόπιστη γνώμη (’Αργώ).

• Πάντοτε παίρνουμε υπόψη μας τή γνώμη τών παιδιών, τών δασκάλων, τών γονιών καί τών ει­ δικών. Ή κριτική είναι πάντοτε εύπρόσδεκτη (ΑΣΕ).

• Καί βέβαια ύπολογίζουμε τή γνώμη τών παι­ διών (πολλές φορές μάς έχουν γράψει, άλλά συν­ ήθως οί κρίσεις τους είναι γενικές). "Οσο γιά τή γνώμη παιδαγωγών, δασκάλων, ψυχολόγων κλπ., παρ’ δλο δτι λαμβάνεται γενικά υπόψη, δέν νομί­ ζουμε πώς ό τομέας αύτός έχει πάρει άπό πλευ­ ράς ύπεύθυνων φορέων κάποια συστηματική καί οργανωμένη μορφή, γιά νά μπορεί νά ύπάρχει μιά εποικοδομητική άνταλλαγή γνωμών, κρίσεων, προτάσεων κλπ. (Άστήρ).

• Ναί, καί κυρίως τών παιδιών καί τών κριτι­ κών, γιατί ή γνώμη τους στηρίζεται σέ πολλαπλές γνώσεις γύρω άπό τήν παιδική λογοτεχνία (Ε κ ­ δόσεις τών Επτά).

• "Ως ένα σημείο, ναί (Εστία).

• Ύπολογίζουμε στούς πάντες (Καστανιώτης).

• Βεβαίως καί ύπολογίζουμε τή γνώμη καί τών παιδιών (όταν μάς γράφουν), καί τών παιδαγω­ γών (πού συνήθως δέν μάς γράφουν) καί τής κρι­ τικής (δταν γίνεται, πού σπάνια γίνεται) (Κέ­ δρος).

• Ύπολογίζουμε πολύ τή γνώμη τών παιδιών, άλλά σπάνια είχαμε γράμματα (μόνο λίγα, στήν περίπτωση τής Πίπης Φακιδομύτη). Οί γνώμες τών γονέων καί τών παιδαγωγών μάς είναι βέ­ βαια πολύτιμες (Μετόπη).

• Καί βέβαια. "Οταν θέλουμε νά βγάλουμε ένα βιβλίο, ερευνούμε καί τή γνώμη τών παιδιών, δα­ σκάλων, γονιών (Μίνωας).

• Πολύ. Μιλάμε συχνά μέ παιδιά, γονείς κι έκπαιδευτικούς. Επίσης μελετούμε πολλά έλληνικά καί ξένα βιβλία πού άσχολοΰνται μέ τήν πνευμα­ τική άνάπτυξη τών παιδιών (Τεκμήριο).

• Υπολογίζω τή γνώμη τών παιδιών πάρα πολύ, καί νομίζω δτι τό καλύτερο τέστ γιά τήν άξιά ένός βιβλίου είναι ή άντίδραση τών μικρών άναγνωστών στό βιβλίο αύτό. Επίσης τούς θεωρώ σάν τούς καλύτερους κριτικούς, γιατί βασικά εί­ ναι πιό άκριβεϊς, αύθόρμητοι κι ειλικρινείς στίς κρίσεις τους. Καί τίς άπόψεις τών παιδαγωγών λαμβάνω ύπ’ δψιν, οί όποιες πολλές φορές έρχον­ ται σάν άντίβαρο στήν δχι τόσο μεγάλη εμπορική έπιτυχία ένός καλού βιβλίου. Καί ή κριτική, είτε θετική είτε αρνητική είναι γιά ένα βιβλίο, βοη­ θάει τόν έκδοτη νά βελτιώνει τή δουλειά του 92

(Ψυχογιός). Κατά τή γνώμη σας, ή κριτική τού βιβλίου γιά παιδιά: (α) είναι έποικοδομητική; (β) είναι έπαρκής; • Είναι έποικοδομητική, άλλ’ δχι έπαρκής (’Αργώ).

• Ή κριτική, δταν έχει συναίσθηση τού λειτουρ­ γήματος πού έπιτελεΐ, είναι άπαραίτητο λειτουρ­ γικό συμπλήρωμα στάν δλο μηχανισμό τών εκδό­ σεων. ’Αλλά καί δταν άκόμη είναι άνεπαρκής ή κατευθυνόμενη, βοηθά πάλι, μέ τόν τρόπο της, νά βγάζει κανείς χρήσιμα συμπεράσματα (ΑΣΕ).

• Δέν ύπάρχει άμφιβολία δτι είναι έξαιρετικά έποικοδομητική, στή χώρα μας δμως ούτε έπαρ­ κής είναι ούτε έχει προχωρήσει δσο θά έπρεπε ή μάέτη καί ή κριτική στόν τομέα αύτό (Άστήρ).

• Ναί, είναι έποικοδομητική άλλά δχι τόσο έπαρκής. Δέν έχει τήν άνάλογη θέση πού χρειάζε­ ται ούτε στόν ήμερήσιο ούτε στόν περιοδικό τύπο (’Εκδόσεις τών Επτά).

• Είναι έποικοδομητική, άλλά άνεπαρκής (Εστία).

• Χρειάζεται άκόμη πολλή δουλειά καί σέ περισσότερη έκταση ή κριτική βιβλίων γιά παι­ διά. Μιά δουλειά πού θεωρούμε πολύ σημαντική είναι τό περιοδικό πού γράφουν καί έκδίδουν ή Βίτω Άγγελοπούλου καί Ζωή Βαλάση («Διαλέ­ γουμε βιβλία γιά παιδιά») (Καστανιώτης).

• Ή κριτική τού βιβλίου γιά παιδιά είναι εποι­ κοδομητική -δταν γίνεται άπό κατάλληλα πρόσωπα. Είναι δμως άνεπαρκής, γιά νά μήν πώ άνύπαρκτη (Κέδρος).

• Δυστυχώς ελάχιστα έντυπα έχουν κριτική παι­ δικού βιβλίου καί ή έλλειψη κριτικής είναι αι­ σθητή στό χώρο μας. Ή σωστή κριτική θά βοη­ θούσε πολύ τούς γονείς (πού δλο καί περισσότερο ένδιαφέρονται γιά τά βιβλία τών παιδιών τους) στήν καλή έπιλογή βιβλίων. Περιοδικά μεγάλης κυκλοφορίας σάν τή «Γυναίκα», τόν «Ταχυ­ δρόμο» κλπ. θά πρέπει νά έχουν μόνιμη ένυπόγραφη κριτική. Προσπάθειες σάν τό «Διαλέγουμε βιβλία γιά παιδιά» είναι πολύ ώραΐες, άλλά δυσ­ τυχώς τό περιοδικό δέν διαβάζεται άπό τό ευρύ­ τερο κοινό (Μετόπη).

• Καί βέβαια είναι. ’Επαρκής δμως δέν είναι (Μίνωας).

• (α) ’Απαραίτητη. ’Αρκεί νά μήν είναι ολιγό­ λογη παρουσίαση, μά μιά σωστή κριτική, (β) Ό χι, φοβόμαστε δτι ή κριτική παιδικών βιβλίων δέν είναι, δσο θά έπρεπε, έπαρκής (Τεκμήριο).

• Ή κριτική είναι εποικοδομητική, γίνεται δμως άπό λίγους κριτικούς (εύτυχώς ειδικούς) καί σέ έλάχιστες εφημερίδες καί περιοδικά (Ψυχογιός).

---------------------------------------------------- \

ΤΑ ΝΕΑ ΒΙΒΑΙΑ

Γεωργιάδη. ’Επιμέλεια Λεωνίδα Κόκκινου. Εικο­ νογράφηση Κόλμπους. Θεσσαλονίκη, ΑΣΕ, 1980. Σελ. 63. Δρχ. 300.

Επιμέλεια: Ε. Ά πάκη

<_________________ > Ή ταξινόμηση των βιβλίων γιά παιδιά γίνεται μέ βάση τό γνωστό Δεκαδικό Σύστημα ταξινόμησης, προσαρμο­ σμένο στην ελληνική βιβλιογραφία καί στίς Ιδιομορφίες αυτής τής κατηγορίας βιβλίων. Κατά τά άλλα ισχύουν δσα άναφέρονται προλσγικά στό Βιβλιογραφικό Δελτίο.

ΤΕΧΝΕΣ ΚΥΝΗΓΟΥ-ΦΛΑΜΠΟΥΡΑ ΜΑΡΙΑ. Λαϊκή τέ­ χνη. Μουσείο Μπενάκη / Εκδόσεις γιά παιδιά. ’Αθήνα, Έρμης, 1980.

ΓΝΩΣΕΙΣ ΜΟΡΕΗ ΤΖΩΡΤΖ. Σοβιετική "Ενωση. Ή χώρα καί οί κάτοικοί της. Μετ. Σπ. Κάντα. ’Αθήνα, Πατάκης, 1980. Σελ. 60. Πολικός ’Αστέρας (σειρά 20 βιβλίων). Ή άλεπού / Ή άλκυόνα / Ή έρμίνα / Ή καμήλα / Ή λεο­ πάρδαλη / Ή μύγα / Ή πασχαλίτσα / Ό άρουραϊος / Ό ελέφαντας / 'Ο λαγός / Ό λύκος / Ό παπαγάλος / 'Ο πιγκουΐνος / Ό ρινόκερος / Ό σκαντζόχοιρος / Τό καγκουρό / Τό μυρμήγκι. Κείμενο: Φράντς Χοπενμπρόουερς. Μετ. Α. Νι­ κηφόρου. Θεσσαλονίκη, ΑΣΕ. Δρχ. 40 τό καθένα. ΡΑΪΝΕΡ ΚΛΕΡ. Τό σώμα μας. Μετ. Θανάση Γεωργιάδη. Εικονογράφηση Τάνι Κίνγκ. Θεσσα­ λονίκη, ΑΣΕ, 1980. Σελ. 44. Δρχ. 220.

Ψ ΥΧΑΓΩΓΙΑ

ΑΡΒΑΝΙΤΗ ΑΝΝΑ. Ή Άστρική καί άλλα παραμύθια. ’Αθήνα, Λύχνος, 1980. Σελ. 45. ΛΑΜΠΡΙΝΟΠΟΥΛΟΥ ΕΜΜΥ. Καλημέρα ζωή. Παιδικά διηγήματα. ’Αθήνα, Μνήμη, 1980. Σελ.

77. ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ-ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ ΛΟΤΗ. Στό τσιμεντένιο δάσος. Μυθιστόρημα γιά νέους. ’Αθήνα, Οί ’Εκδόσεις τών Φίλων, 1981. Σελ. 145. Δρχ. 200. ΤΣΟΥΛΛΗ ΕΙΡΗΝΗ. Ξεριζωμένα λουλούδια. Δέκα διηγήματα γιά παιδιά. Λευκωσία, Χρυσοπολίτισσα, 1980. Σελ. 53. ΦΑΣΣΗΣ ΜΑΝΟΥΣΟΣ. Παιδική μούσα. Τρα­ γούδια γιά τήν προσχολική καί σχολική ήλικία. ’Αμοργός, 1980. Σελ. 44.

ΔΑΡΑΚΗ ΠΕΠΗ. 'Ομαδικά παιχνίδια τών παι­ διών μας. ’Αθήνα, Gutenberg, 1980. Σελ. 188. ΜΑΚΛΙΟΝΤ ΓΟΥΙΛΙΑΜ Τ. - ΜΟΓΚΡΙΝΤΙΕΝ ΡΟΝΑΛΝΤ. Σκάκι γιά παιδιά. Μετ. Θανάση

Β ΙΒ Λ ΙΑ · Β ΙΒ Λ ΙΑ· ΒΙΒΛΙΑ

ΛΟΓΟΤΕΧ ΝΙΑ

ΡΖΙΧΑ ΜΠΟΧΟΥΜΙΛ. Γιά τό άεροπλανάκι γε­ ράκι. Α' βραβείο διεθνούς διαγωνισμού παιδικού βιβλίου "Αντερσεν. Μετ. Ελένης Πούπτη. ’Αθήνα, Μνήμη, 1981. Σελ. 112. Δρχ. 200.

Όλων των εκδοτικών οί­ κων στέλνονται με «αντικατα­ βολή» στην Ελλάδα και στο Ε­ ξωτερικό. Απαραίτητο στις παραγγελίες-σας να αναφέρεται ο τίτλος του βιβλίου και ο εκδοτικός οίκος. Η τιμή κά­ θε βιβλίου είναι αυτή που κα­ θορίζουν οι εκδοτικοί οίκοι. Η επιβάρυνση στα έξοδα απο­ στολής είναι μόνο 65 δραχμ. κατά παραγγελία. Γράψτεμας ή τηλεφωνήστε-μας.

Ο ΡΓΑΝΙΣΜΟ Σ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΒΙΒΛΙΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΡΒΑΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΟΥ 8 · ΑΘ ΗΝ Α 122 ΤΗΛ. 32.29.303 (6-8 μ.μ.)

93

κριτικογραφία Στην κριτικογραφία αυτόν τοϋ τεύχους περιλαμβάνονται βιβλιοκριτικές πού δημοσιεύτηκαν τόν Ια ­ νουάριο στόν ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, καί κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό καί επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φρόντισαν νά μάς στείλουν οι συντάκτες τους. Γιά κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σέ παρένθεση: τό όνομα τοϋ κριτικόν καί δ τίτλος τοϋ εντύπου (βλ. Υ π ό ­ μνημα), καθώς καί ή ημέρα δημοσίευσης τής κριτικής, αν πρόκειται γιά εφημερίδα, ή δ αριθμός έκδο­ σης, αν πρόκειται γιά περιοδικό έντυπο. (’Επιμέλεια: Κατερίνα Παπαλιβερίον)

'Υ π όμ ν η μ α ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΑ: Α. ’Αργυρίου ΑΚ: Α. Καλογεροπούλου ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Άγγελοπούλου ΒΠ: Β. Παπαβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΚ: Ε. Κοροντζή ΕΡ: Ε. Ρόζος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΚΑ: Κ. Άνδρονίκας ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΚΚ: Κ. Καλημέρης ΚΡ: Κ. Ρούφου ΚΣ: Κ. Σταματίου

ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΜΓ: Γ. Μαρκοπουλιώτου ΜΠ: Μ. Πάπαδοπούλου ΟΠ: Ό Παρατηρητής ΣΑ: Σ. Άρτεμάκης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΜ: Τ. Μενδράκος ΦΜ: Φ. Μπουμπουλίδης ΧΛ: X. Λουκάκου XX: X. Χειμώνας ΕΝΤΥΠΑ ΑΚ: Άκρόπολις ΑΝ: ’Αντί ΑΠ: ’Απανεμιά ΑΥ: Αύγή ΒΗ: Τό Βήμα ΒΡ: Ή Βραδυνή

Γενικά έργα Κόκκινης Σ.: Βιβλιοθήκες καί βιβλία ( ΔΙ, 38) Παναγιώτου Γ. Α.: Τεκμηρίωση 10 (Κ. Ντελόπσυλος, ΚΑ, 1) Παναγιώτου Γ. Α.: Τεκμηρίωση 9 (Κ. Ντελόπουλος, ΚΑ, 1) Φιλοσοφία-Ψυχολογία Nietzesche F.: Έτσι μίλησε 6 Ζαρατούστρα (Λίζυ-Έλένη Λασσιθιωτάκη, ΔΙ, 38) Νοΰτσος Π. X.: Ό νομιναλισμός (Γ. Μπρ., ΝΕ, 17) Φράνκλ Β. Ε.: Ό θεός τού άσυνείδητου (Μ. Α. Σταϊκίδσυ, ΚΑ, 22) Θρησκεία Άνεστίδης Α. Στ.: Διδαχή (Κ. Ντελόπουλος, ΚΑ, 1) Κάλβος Α.: Οί ψαλμοί τοϋ Δαβίδ (ΚΤ, ΕΛ, 15) Κούλμαν Ο.: Χριστός καί χρόνος (Κ. Ντελόπουλος, ΚΑ, 29) Xavier Leon-Dufour: Λεξικό βιβλικής θεολογίας (ΔΙ, 38)' Κοινωνικές επιστήμες Γιατράκος Ν. Γ.: Ελληνικό περιφερειακό πρόβλημα (ΔΙ, 38) Δράκος Γ. Π.: 'Η βιομηχανία στην Ελλάδα (Α. Παπανδρόπουλος, ΟΤ, 3/1393) Μπαμπύ Ζ.: Γιά ένα καλύτερο κόσμο (Σ. Χαϊκάλης, ΟΤ, 1/1391) Oppermann Τ.: Εύρωπαϊκό κοινοτικό δίκαιο καί οί έπιπτώσεις 94

ΔΕ: Τό Δέντρο ΔΙ: Διαβάζω ΕΛ: ’Ελευθεροτυπία ΕΟ: ’Εποπτεία ΕΠ: "Επίκαιρα ΕΣ: ’Ελεύθερος (Στερ. Έλλ.) ΙΣ: 'Ιστορία ΚΑ: Καθημερινή ΚΑ: Κυπριακός Λόγος ΚΟ: ’Ελεύθερος Κόσμος ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τά Νέα ΟΚ: Οικονομία καί Κοινωνία ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΟ: Ό Πολίτης ΡΑ: Ραδιοτηλεόραση ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΚ: Σκιάθος ΤΕ: Τριφυλλιακή 'Εστία ΤΟ: Τομές

τής έλληνικής ένταξης στό θεσμικό σύστημα τής ΕΚ (ΔΙ, 38) Παπαδημητρίου Γ.: Τό δικαίωμα τής ψήφου των έκτος έπικραΣοφούλης Κ. Μ.: Τό έδαφος ώς παραγόμενος συντελεστής παρα­ γωγής (Μ. Νικολινάκος, ΔΙ, 38) Τραγάκης Γ. Ε.: Ελληνική τραπεζική νομοθεσία καί πρακτική (Δ. Στεργίου, ΟΤ, 4/1394) Τσακλαγκάνος A. Α.: Χρηματοοικονομική λογιστική γιά τή λήψη έπιχειρηματικών άποφάσεων (Δ. Στεργίου, ΟΤ, 3/1393) Χασσίδ I.: Ελληνική βιομηχανία καί ΕΟΚ (Α. Παπανδρόπουλος, ΟΤ, 2/1392), (Δ. I. Δελιβάνης, ΟΤ, 2/1392) ’Εκπαίδευση Βουγιούκας Α.: "Αρθρα καί μελετήματα (ΔΙ, 38) Κατσιμάνης Κ. Σ.: Τά φιλοσοφικά κείμενα στό γυμνάσιο (ΔΙ, 38) Λαογραφία Βρέλλη I. Μ.: Ή λαϊκή ψάθινη καρέκλα στά Γιάννινα (ΣΤ, ΕΛ, 8) Καρανικόλας Σ. - Καρανικόλας Α.: Παροιμίες καί φράσεις άπό τή Σύμη (ΣΤ, ΕΛ, 15), (ΑΦ, ΑΚ, 6) Κάσσης Κ.: Μοιρολόγια τής Μέσα Μάνης (ΔΙ, 38) ΞανθουδίδηςΣ.: Μελετήματα (ΑΦ, ΑΚ, 6) Παπαθανάση-Μουσιοπούλου Κ.: Λαογραφικά Θράκης Β' (ΔΣ, ΒΡ, 27)

Πετρόπουλος Η.: Ελληνικές σιδεριές (ΤΜ, ΕΠ, 651) Σταλίδης Κ. Γ.: Κάπως έτσι (ΣΤ, ΕΛ, 22) Φραγκουλάς I. Ν.: Σύμμεικτα Σκιάθου (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, ΚΑ, 8) Χαραλαμπόπουλος X. Δ.: Ναυπακτιακά μελετήματα (ΔΣ, ΒΡ, 13)

Φυσικές έπιστήμες Ντομπζάνσκυ Θ.: 'Η γενετική τής έξελικτικής πορείας (Μ. Τύπας, ΔΙ, 38) Τσίτσας Σ. Κ.: “Αγρια τετράποδα καί φτερωτά (ΔΣ, ΒΡ, 13), (Κ. Ντελόπουλος, ΚΑ, 29)

θετικές έπιστήμες Λασκαράτου-Λαδά Μ.: "Ενα άστρο μέσα στό άπειρο τού Σύμπαντος (ΚΤ, ΕΛ, 15)

Τέχνες Εικόνες (συλλογή Γ. Τσσκίρογλσυ) (ΤΜ, ΕΠ, 648) Μίτ: Δράση στό χώρο (Β. Σπηλιάδη, ΚΑ, 29) Σαντορίνη: Ελληνική παραδοσιακή άρχιτεκτονική (ΤΜ, ΕΠ, 650) Τσιρόπουλος Κ. Ε.: Ρομανική ζωγραφική-βυζαντινή ζωγραφική (ΤΜ, ΕΠ, 651), (ΣΑ, ΡΑ, 571)

Γλώσσα Μπαμπινιώτης Γ.: Θεωρητική γλωσσολογία (Ν. Γ. Κοντοσόπουλος, ΔΙ, 38) Saussure F. D.: Μαθήματα γενικής γλωσσολογίας (ΔΣ, ΟΤ, 2/1392)

Κλασική παιδεία Zemb J. Μ.: ’Αριστοτέλης (Δ.Σ., ΟΤ, 3/1393) Μαρτιάλης: ’Επιγράμματα (Α.Π., ΑΥ, 6) Bowra C. Μ.: ’Αρχαία έλληνική λυρική ποίηση (ΚΤ, ΕΛ, 22) Οικονόμου Γ. - Άγγελινάρας Γ.: Βιβλιογραφία τών έμμέτρων νεοελληνικών μεταφράσεων τής άρχαίας έλληνικής ποιήσεως (Ε. Χατζηανέστης, ΚΑ, 22) Schadewaldt W.: ’Από τόν Όμηρο (ΚΤ, ΕΛ, 22) Στασινόπουλος Μ. Δ.: Μορφές άπό τόν 4ο αί. μ.Χ. (ΣΑ, ΡΑ, 572)

Ποίηση ’Αντωνίου X. Δ.: Τό άλλο ήμισφαίριο (Π. Λαλιάτσης, ΚΑ, 1) Άσλανίδης Ε. Γ.: Τό έκτυφλωτικόν καλειδοσκόπιον (ΔΙ, 38) Βαζιντάρης Α.: Ό μετανάστης (ΚΑ, ΡΙ, 9) Γκόρπας Θ.: Περνάει ό στρατός (Μ. Α. Σταϊκίδου, ΚΑ, 22) Δούκαρης Δ.: Ποιήματα τοϋ σώματος (Κ. Ντελόπουλος, ΚΑ, 29) ’Ελευθερίου Μ.: Μαθήματα μουσικής - Τά ξόρκια (ΚΣ, ΝΕ, 31) Εμμανουήλ Κ.: Ποιήματα (Γ. Κ. Καραβασίλης, ΔΙ, 38) Επτά Βολιώτες ποιητές (ΘΠ, ΕΣ, 4) Θεοδωρίδης Π.: Στήν άγκαλιά τής Ντεζιρέ (ΚΣ, ΝΕ, 31) Κλάδου-Στύπα Φ.: Μαρμαρυγές (Τ. Σκουρκέας, ΑΠ, 24) Κοντός Γ.: Στή διάλεκτο τής έρήμου (ΤΑ, AY, 11), (ΚΣ, ΝΕ, 24), (ΤΜ, ΕΠ, 651) Κουτσοχέρας Γ.: Έλλαδικά (ΚΤ, ΕΛ, 22) Κυπαρίσσης Π.: Τό σοφό σαλιγκάρι (ΚΣ, ΝΕ, 31) Κύρου Κ.: Οί κατασκευές 1949-1979 (ΚΣ, ΝΕ, 24) Λιάκος Γ.: Μουσικός λόγος (Α. Κώττη, ΡΙ, 14) Λιβέρης A. I.: Ό Φ. Γκαρθία Λόρκα τραγουδάει έλληνικά (ΣΤ, ΕΛ, 8) Λιοντάκης X.: Τό τέλος τοϋ τοπίου - μετάθεση (ΚΣ, ΝΕ, 31) Μαγγανάρης Α.: Έρκος όδόντων (ΔΙ, 38) Μαγγανάρης Α.: 'Ύφη καί στυλ (ΔΙ, 38) Μαρκόπουλος Γ.: Ποιήματα 1968-1976 (ΚΣ, ΝΕ, 31) Μαρκόπουλος Γ.: Οί πυροτεχνουργοί (Η. Κεφάλας,Πόρφυρας, 4) Μαρνέρος Α.: Χειροκροτήτε (ΚΣ, ΝΕ, 31) Μόντης Κ.: Κύπρια ειδώλια (ΚΣ, ΝΕ, 17) Μπουκάλας Π.: Άλγόρυθμος (ΔΙ, 38) Παναγιωτούνης Π. Ν.: Καντάτα στό Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα (Μ. Ε. Άρφαράς, ΑΠ, 24) Πορφύρης Τ.: 'Η πέμπτη έξοδος (ΤΑ, AY, 11) Πρατικάκης Μ.: Ή παραλοϊσμένη (Γ.Κ.Κ., ΚΑ, 1), (ΚΣ, ΝΕ, 31), (ΤΜ, ΕΠ, 649) Πρατικάκης Μ.: Νύχτα έφημερίας (ΚΣ, ΝΕ, 31) Ρίτσος Γ.: Μονόχορδα (ΚΣ, ΝΕ, 24) Ρίτσος Γ.: Διαφάνεια (ΚΣ, ΝΕ, 24) Ρίτσος Γ.: Πάροδος (ΚΣ, ΝΕ, 24)

Σαλβαρλής Γ. Κ.: Υπαινιγμοί (Μ. Ε. Άρφαράς, ΑΠ, 24) Σινόπουλος Τ.: Συλλογή II (ΚΣ, ΝΕ, 24) Ταχτσής Κ.: Καφενείο τό Βυζάντιο κι άλλα ποιήματα (ΚΣ, ΝΕ, 24) Τζούλης Θ.: ’Αμφίβια (ΚΣ, ΝΕ, 31) Χαρίτος Δ.: Μανδραγόρες (ΤΜ, ΕΠ, 648)

Πεζογραφία Άλλεν Γ.: Χωρίς φτερά (ΣΤ, ΕΛ, 29) Άσημακόπουλος Κ.: 'Η Άλτάνα τής Πάργας (ΣΑ, ΡΑ, 572) Βαλσάμη Α.: Άβησσυνέζικα καί Σομάλικα (ΑΦ, ΑΚ, 8) Βιτορίνι Ε.: Σικελικοί διάλογοι (ΔΙ, 38) Γκρήν Γ.: Τέλος μιας ύπόθεσης (ΔΙ, 38) Δημάσος Α.: Σατιρικό (Ν. Παπανδρέου, ΡΙ, 9) Δρακονταειδής Φ. Δ.: Πρός Όφρύνιο (ΔΣ, ΒΡ, 13) Έλιοτ Τ.: Σίλας Μάρνερ (Ε. Δαμβουνέλη, ΔΙ, 38) Ζόμπολας Τ.: ’Απόρρητος φάκελος (ΚΤ, ΕΛ, 8) Θεοτόκης Κ.: Πάθος (ΤΜ, ΕΠ, 650) Ίορδάνου Σ.: Ή σιωπή τών κρίνων (ΑΦ, ΑΚ, 8) Ίωάννου Γ.: Γιά ένα φιλότιμο (ΔΙ, 38) Ίωάννου Γ.: 'Ομόνοια 1980 (W., ΟΤ, 2/1392) Καββαδίας Ν.: Βάρδια (ΔΙ, 38) Καζάν Ε.: Πράξεις άγάπης (ΤΜ, ΕΠ, 649) Καρντινάλ Μ.: «Έγώ» καί «Αυτό» (ΔΙ, 38) Κλήμη-Παναγιωτοπούλου Σ.: Στό δένδρο τού Ερημίτη (ΣΑ, ΡΑ, 571) Κοφίνης Γ.: Τό χοντρό κλειδί καί άλλα διηγήματα (XX, ΑΠ, 24) Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μ.: “Εβρεχε στό σταθμό (ΤΜ, ΕΠ, 650) Μαλρώ Α.: ’Ανθρώπινη μοίρα (ΔΙ, 38) Μαρκήσιος ντέ Σάντ: Κείμενα καί γνώμες (ΤΜ, ΕΠ, 650) Μεϊμαρίδης Γ. Τ.: Άνθρωποι τού Θεού (ΑΦ, ΑΚ, 8) Μήτρας Μ.: Ή φανταστική νουβέλα (ΚΣ, ΝΕ, 31) Μόντης Κ.: Ό άφέντης Μπατίστας (ΚΣ, ΝΕ, 31) Ξανθάκη Α.: Ή διαλεκτική τής συνουσίας (ΤΜ, ΕΠ, 649), (ΜΠ, Πανσελήνου Ε.: Ό τελευταίος τρύγος (ΕΖ, ΡΙ, 14) Παπαγεωργίσυ Η. Δ.: Ό Καλυδώνας καί οί Καλυδώνιοι κάπροι (Μ. Μ. Παπαϊωάννου, ΡΙ, 30) Παπαδάτου Β.: Πανσιόν Boa Vista (ΔΙ, 38) Πλασσαρά Κ.: Ή τελευταία ’Ιθάκη ("Ελλη Σ., ΜΕ, 27) Σαράντη Γ.: Ρωγμές (Κ. Μαργώνης, ΔΙ, 38) Σίνκλαιρ Α.: Ή ζούγκλα (Ε. Χουζούρη, ΡΙ, 23) Σκούρτης Γ.: Μιά φορά ήταν ένας μόνος του (ΓΜ, ΑΥ, 25), (ΚΤ, ΕΛ, 29) Σολόβιωφ Λ.: Ό Ναστρεδίν Χότζας (ΤΜ, ΕΠ, 648) Σταύρου Τ.: Τό καλοκαίρι πέρασε καί πολλά νέα διηγήματα (X. Σ., ΚΑ, 15) Σωτηροπούλου Ε.: Διακοπές χωρίς πτώμα (ΔΙ, 38) Τίκκανεν Μ.: Ό βιασμός ένός άντρα (ΔΙ, 38) Φασουλάς Β.: Στ’ άχνάρια τής ζωής (Α. Παπανδρέου, ΑΥ, 15) Φυτσιλής Β.: Τό γιοφύρι (ΕΖ, ΡΙ, 9) Χριστοδούλου Δ.: Έλ Ντάμπα (ΑΦ, ΑΚ, 8)

Δοκίμια-Μελέτες-Κριτική-Θεωρία-Χιούμορ Άράγης Γ.: Ζητήματα λογοτεχνικής κριτικής (Θ. Δ. Φραγκόπουλος, ΚΑ, 15) Δασκαλόπουλος Δ.: Έργογραφία Σεφέρη (Κ. Ντελόπουλος, ΚΑ, Δημητρακόπουλος Σ.: Ναστραδίν Χότζας (ΔΙ, 38) Καλαμάρας Α.: Βίοι άνθόσπαρτοι (ΚΤ, ΕΛ, 29) Καραντώνης Α.: Κωστής Παλαμάς (ΤΜ, ΕΠ, 648) Λάππας Κ.: Ή πρόοδος (Μ. Μ. Παπαϊωάννου, ΡΙ, 14) Μπάρλας Φ.: Άπαντα (ΑΦ, ΑΚ, 6) Μπαχτίν Μ.: Προβλήματα λογοτεχνίας καί αισθητικής (Ε. Άρανίτσης, ΔΙ, 38) Νικολόπουλος Γ.: Σύγχρονοι ρεαλιστές λογοτέχνες (ΕΖ, ΡΙ, 23) Παναγιωτόπουλος I. Μ.: Τά πρόσωπα καί τά κείμενα (ΔΙ, 38) Παπαχρήστου-Πάνου Ε.: Δοκίμια γιά τόν Έλύτη (ΣΤ, ΕΛ, 15) Προκοπάκη Χρύσα (έπιμ.): Οί «Ακυβέρνητες πολιτείες» καί ή κριτική (ΤΜ, ΕΠ, 649) Σταφυλάς Μ.: Ό έπαναστατημένος χριστιανός Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, ΚΑ, 8), (ΕΖ, ΡΙ, 23) Σύγχρονη σοβιετική σάτιρα καί ευθυμογραφήματα (ΔΙ, 38) Χριστιανόπουλος Ν.: Λογοτεχνικά βιβλία καί περιοδικά πού τύπώθηκαν στή Θεσσαλονίκη (Κ. Ντελόπουλος, ΚΑ, 1)

Θέατρο Ζιώγας Β.: Τό προξενιό τής ’Αντιγόνης (Σ. Χαϊκάλης, ΟΤ, 95

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ Κυκλοφορεί ΑΧ. ΜΗΤΣΟΥ Η προσχώρηση στις Εύρωπαϊκές Κοινότητες. Τά κείμενα τής συμφωνίας άνάλυση σχο­ λιασμός έπιπτώσεις κατά τομέα έπιλογή Βιβλιογραφίας. ' Ετοιμάζονται Τ. KUHN Η δομή τών έπιστημονικών έπαναστάσεων. Ρ. FEYERABEN ΓΈνάντια στή μέθοδο. Ε. LACLAU Πολιτική καί ιδεολογία στή Μαρξιστική Θεω­ ρία. Σύγχρονα θέματα Ζεύξιβος 3 θεοοολονίκη, τηλ. 220592

το καθημερινό Θριήερ ΔΙΟΝΥΣΗ ΓΡΗΓΟΡΑΤΟΥ

ΣΥΝ ΑΝ ΤΗ ΣΑ ΤΟ ΔΡΑΚΟ ΤΗ Σ Ζ Ω Η Σ ΜΟΥ ΚΕΔΡΟΣ 96

UABM B

Μ άρτιος

Β ΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΚ Ο Δ Ε Λ ΤΙΟ Α Ρ ΙΘ . 42 Σνντάσσεται μέ την πολύτιμη συνεργασία τοϋ βιβλιοπωλείου τής « Ε στίας» •

Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται μέ βάση τό γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία.

• Σέ κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται άλφαβητικά οί έλληνες συγγραφείς καί ακολουθούν οί ξέ-

• Ή κατάταξη των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμ­ φωνα μέ τό ελληνικό άλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών όέν περιλαμβά­ νονται έντυπα πού έκόίόονται δύο ή περισσότερες φορές τό μήνα.

• Τά εκδοτικά στοιχεία κάθε βιβλίου αναγράφονται όπως τά παραδίνει ό εκδότης.

• Γιά τήν ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα τοϋ Δελτίου κάθε εκδότης ας μάς στέλνει τά πλήρη βιβλιογρα­ φικά στοιχεία τών καινούριων έκδόσεών τον. Θά καταχωρηθοϋν οπωσδήποτε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΔΗΜΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ / ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙ­ ΒΛΙΟΘΗΚΗ / ΔΗΜΗΤΡΙΑ ΙΕ'. Έκθεση βιβλίου γιά τή Θεσσαλονίκη, 10-23 Νοεμβρίου 1980. Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 72. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Λ. Τεκμηρίωση 9. Δημοσιεύματα τής «Θεσσαλίας» Βόλου (18981978). Τεύχος Λ': Επιστήμες. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 64. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. Τεκμηρίωση 11. Δημοσιεύματα τής «Καθημερινής» (1945-1967). Βιβλιογραφική καταγραφή. Τεύχος Α': 19451949. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 53. ΦΑΡΑΝΤΟΣ ΧΑΡΑΛ. ΔΗΜ. Εύβοϊκά έντυπα. Περιοδικά-έφημερίδες-ήμερολάγια-βιβλία. ’Ανά­ τυπο άπό τον ΚΒ' / 1978-79 τόμο τού ’Αρχείου Εύβοϊκών Μελετών.

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΟΝΟΜ ΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ / ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ. Εγχειρίδιο δελτίων καταλό­ γου. ’Επιμέλεια “Ιριδος Νικολαίδου. Δημοσιεύ­ ματα τής Βιβλιοθήκης, άριθ. 1. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 25. ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ / ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ. ’Εγχειρίδιο περιοδικών. ’Επι­ μέλεια "Ιριδος Νικολαίδου. Δημοσιεύματα τής Βιβλιοθήκης, άριθ. 2. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 33. ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ / ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ. Διαδικασίες παραγγελίας καί παραλαβής βιβλίων. ’Επιμέλεια Τριδος Νικολαΐδου. Δημοσιεύματα τής Βιβλιοθήκης, άριθ. 3. ’Αθήνα, 1979. ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ / ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ. ’Εκδόσεις τής Ε.Σ.Υ.Ε. ’Εγχει­ ρίδιο όργανώσεως συλλογής. ’Επιμέλεια "Ιριδος Νικολαίδου. Δημοσιεύματα τής Βιβλιοθήκης, άριθ. 4. ’Αθήνα, 1979.

ΔΗ Μ ΟΣΙΟ ΓΡΑΦΙΑ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ I. Κείμενα (Πολιτικής καί Ιστορίας) 1974-1980. Άθήναι, 1980. Σελ. 103. Δρχ. 100.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΙΑΣΩΝ. Ψηφίδες Θ'. Σχήματα καί πρόσωπα ιδεών. ’Αθήνα, Ίωλκός, 1980. Σελ.

80. ΚΑΡΑΤΖΙΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ X. Σίμπαν = Χά­ ρος · ίλι · κίνισις. Σέρε, 1980. Σελ. 64.

97

ΚΥΔΩΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ. Θωμά Άκυϊνάτου: Σούμμα θεολογική έξελληνισθεϊσα. Τόμος ΙΖ' (Α). ’Αθήνα, ’Εκδόσεις Ιδρύματος Έρεύνης καί ’Εκδόσεις Νεοελληνικής Φιλοσοφίας. Σελ. 233. Δρχ. 500. ΛΟΥΒΑΡΙΣ Ν. I. Μεταξύ δύο κόσμων. Β' έκ­ δοση. ’Αθήνα, Τομές, 1980. Σελ. 353. Δρχ. 300. ΝΟΥΤΣΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΧΡ. Teilhard de Chardin: Ή Ιδέα τής προόδου. ’Ανάτυπο άπό τό άφιέρωμα στάν Ε. Π. Παπανούτσο. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 8. ΝΤΟΚΑΣ ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ ΣΠ. Λεξικό φιλοσοφι­ κών δρων. ’Αθήνα, Άστήρ, 1981. Σελ. 196. ΠΑΝΟΥ ΣΤΑΥΡΟΣ. Μεταφυσική καί λογικός θετικισμός. ’Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1980. Σελ. 71. Δρχ. 100. ΦΡΑΓΚΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Διαλεκτικός όντολογικός περσοναλισμός. Ή έλληνική άρχή τής φιλοσοφίας τού άνθρωπίνου προσώπου. ’Αθήνα, 1981. Σελ.

16.

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΕΣΣΔ / ΙΝ­ ΣΤΙΤΟΥΤΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ. Ή πάλη τών ιδεών στό σύγχρονο κόσμο. Τόμος Β': Οι βασικές κα­ τευθύνσεις καί τά καίρια προβλήματα τής Ιδεολο­ γικής πάλης. Μετ. Θανάση Ήλιόπουλου. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1980. Σελ. 136. Δρχ. 120. ΒΑΝΕΓΚΕΜ ΡΑΟΥΛ. Ή βίβλος τών ήδσνών. Μετ. Θέμη Μιχαήλ. ’Αθήνα, ’Ελεύθερος Τύπος, 1980. Σελ. 159. Δρχ. 170.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΜΠΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ I. Ποιμαντική ψυχολογία. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1980. Σελ.

366. Δρχ. 700. ΝΤΥΕΡ ΓΟΥΑΙΗΝ. Οί περιοχές τών σφαλμάτων σας. Μετ. Δημήτρη Κωστελένου. ’Αθήνα, Γλάρος, 1981. Σελ. 260.

ΠΑΡΑΨ ΥΧΟΛΟ ΓΙΑ ΙΝΑΡΝΤΙ ΜΑΣΣΙΜΟ. "Αγνωστες διαστάσεις. Μετ. Σπύρου Άρώνη. ’Αθήνα, Μακρίδης, 1980. Σελ. 266. Δρχ. 300.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΑΝΑΣΤΑΣΑΚΗΣ I. Δ. "Αγιος Κοσμάς ό Αίτωλός ή Πατροκοσμάς. ’Αθήνα, Μήνυμα, 1980. Σελ.

47. ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Ή κρίση τής προφη­ τείας. Β' έκδοση. ’Αθήνα, Δόμος, 1981. Σελ. 227. ΣΥΛΛΙΓΑΡΔΑΚΗΣ ΤΙΤΟΣ. Χριστού Σμύρνα. Ρέθυμνο, 1980. Σελ. 566. Δρχ. 500. ΤΑΓΚΠΑ ΡΕΤΣΟΥΝΓΚ ΝΤΟΡΤΖΕ. Μιλαρέπα. Ό μεγάλος γιόγκι τού Θιβέτ. Μετ. ’Αναστασίας Νάνου. ’Αθήνα, Πυρήν, 1981. Σελ. 373. Δρχ. 350.

HEGEL G. W. F. Φιλοσοφία τής Ιστορίας. Μετ. Αιμιλίας Μανούση. ’Αθήνα, Νεφέλη, 1981. Σελ.

270. Δρχ. 280. ΛΕΦΕΒΡ ΑΝΡΙ. Χέγκελ - Μάρξ - Νίτσε ή τό βασίλειο τών σκιών. Μετ. Βασίλη Κ. Δωροβίνη. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 296. ΜΟΝΤΑΙΝΙ ΜΙΣΕΛ ΝΤΕ. Δοκίμια. Εϊσαγωγήμετάφραση-σημειώσεις Φίλιππου Δ. Δρακονταειδή. Βιβλίο Β'. Τόμος Α'. Θεσσαλονίκη, Έγνατία, 1981. Σελ. 143. Δρχ. 180. ΣΤΑΙΓΚΕΡΒΑΛΝΤ ΡΟΜΠΕΡΤ. Μαρξιστική φιλοσοφία. Βασικές έννοιες καί άρχές. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1981. Σελ. 120. Δρχ. 100.

98

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΓΚΙΝΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Φάκελος ’Αθήνα, Βασδέκης, 1981.

ναρκωτικά.

ΠΑΡΝΑΣΣΙΔΗΣ ΟΡΦΕΑΣ. Τό μανιφέστο τής ανθρωπιάς. Β' έκδοση βελτιωμένη, εμπλουτισμένη μέ εικόνες. ’Αθήνα, Μιχαηλίδης, 1980. Σελ. 135. Δρχ. 150.

BONN GISELA. Χιππισμός. Πρόκληση στήν κοινωνία τής εύημερίας. Β' έκδοση. Μετ. Αίας

Μεγάλου. ’Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος. Σελ. 125. Δρχ. 130. ΚΑΝΙΤΖ ΑΝΝΕ - ΛΟΡΕ ΦΟΝ. Πατέρας. Ό νέος ρόλος τού άντρα στήν οικογένεια. ’Αθήνα, Notos, 1980. Σελ. 240. Δρχ. 300. ΜΥΛΝΤΟΡΦ ΜΠΕΡΝΑΡ. Σεξουαλικότητα καί θηλυκότητα. Μετ. Γ. Γεωργαντζή. ’Αθήνα, Καστανιώτης, 1980. Σελ. 180. Δρχ. 200.

ΟΛΛΙΒΙΕ Μ. - ΛΑΝΤΑΟΥ Κ. Ή GPU στήν ’Ισπανία. Μετ. Σοφίας Ίωαννίδου. ’Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος. Σελ. 148. Δρχ. 150. ΣΙΜΟΝΟΦ Β. ’Αφρική, μιά ήπειρος σέ άναβρασμό. Μετ. Γ. Μάλφα. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1981. Σελ. 93. Δρχ. 100. ΧΩΛ ΓΚΑΣ. ’Απαντήσεις σέ έπίκαιρα προβλή­ ματα. Μετ. Γ. Μάλφα. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1981. Σελ. 64. Δρχ. 60.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΒΔΕΛΙΔΗΣ ΠΑΡΜΕΝ1ΩΝ. Ό συνεταιρισμός καί ό μαρξισμός. ’Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1981. Σελ.

142. ΑΒΔΕΛΙΔΗΣ ΠΑΡΜΕΝΙΩΝ. Συνεταιριστικά προβλήματα. ’Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1981. Σελ.

179. ΒΛΑΧΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. Πολιτική. Γενική εισ­ αγωγή στήν έρευνα τού πολιτικού φαινομένου. Τόμος Γ'. ’Αθήνα, 1981. Σελ. 542. ΠΟΣΑΔΑΣ X. Ή κρίση τού καπιταλισμού καί τό πέρασμα άπό τό εργατικό κράτος στό σοσιαλισμό. ’Αθήνα, ’Επιστήμη-Κουλτούρα-Πολιτική, 1980. Σελ. 77. ΤΣΑΤΣΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Θ. Τετράδια πολιτικής.

1: «Όπως τά βλέπω». ’Αθήνα, Λύχνος, 1981. Σελ. 33. ΕΣΣΔ. 100 έρωτήσεις καί άπαντήσεις. Νέα έκ­ δοση. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1981. Σελ. 144. Δρχ. 120. ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΕΣΣΔ. Τό διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Ζητήματα στρατηγικής καί τακτικής. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1980. Σελ. 504. Δρχ. 400. ΚΑΣΤΡΟ ΦΙΝΤΕΛ. Εισήγηση στό δεύτερο συν­ έδριο τού Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1981. Σελ. 182. Δρχ.

130. ΝΤΕΜΕΝΤΙΕΦ Γ. Π. Καμπότζη. Ή χρεωκοπία τού μαοϊκού πειράματος. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1980. Σελ. 72. Δρχ. 80.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΒΔΕΛΙΔΗΣ ΠΑΡΜΕΝΙΩΝ. Θέματα άγροτικής οικονομίας. ’Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1981. Σελ. 122. ΔΟΒΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Οικονομία τής Ελλάδας. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1980. Σελ. 288. Δρχ.

300. ΜΗΤΣΟΣ ΑΧ. Ή προσχώρηση στις Εύρωπαϊκές Κοινότητες. Τά κείμενα τής συμφωνίας, άνάλυση, σχολιασμός, έπιπτώσεις κατά τομέα, έπιλογή βι­ βλιογραφίας. Συμμετοχή: Α. Κόρακας - Γ. Μπουρνούς - Α. Μπρεδήμα - Ίσ. Σαμπεθάι - Ν. Σκανδάμης. Συνεργασία: Θ. Βλασσόπουλος - Ο. Δρίτσα - Κ. Κοδέλλα. Θεσσαλονίκη, Σύγχρονα Θέματα, 1981. Σελ. 392 + κ 170 + ε 25. Δρχ.

800. ΚΑΦΙΕΡΟ ΚΑΡΛΟ. Σύνοψη τού «Κεφαλαίου» τού Μάρξ. Μετ. Γιάννη Γαλανόπουλου. ’Αθήνα, ’Ελεύθερος Τύπος, 1980. Σελ. 112. Δρχ. 110.

ΔΙΚΑΙΟ ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ / ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ / ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΠΙΣΤΗ­ ΜΟΝΙΚΟΥ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ. Νομικές Μελέτες 1. Κομοτηνή, 1980. Σελ. 231. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Νομι­ κός δημοτικισμός. ’Ανάτυπο άπό τήν «Πειραϊκή Νομολογία», Τόμος Β' (1980). Πειραιεύς, 1980. Σελ. 15.

99

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΑΑΓΩΠΚΗ

ΓΛΩΣΣΑ

ΚΩΣΤΑΚΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΘ. Επαγγελματικός προσανατολισμός. Θεωρία-πράξη-σύγχρονα προ­ βλήματα. ’Αθήνα, Gutenberg, 1981. Σελ. 184. Δρχ. 300.

ΚΑΡΥΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Μ. Ό λόγος τού λόγου. Έννοιολογικόν σύστημα τών γλωσσικών δρων τής έλληνικής. ’Αθήνα, Δωδώνη, 1980. Σελ. 44.

ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ Σ. Τά άρχαΐα έλληνικά στό γυμνάσιο καί τό λύκειο. ’Αθήνα, Γρηγόρης, 1980. Σελ. 260. Δρχ. 330. ΝΤΗΝΤΡΙΧ ΤΕΟ. Τό ένεργό βιομηχανικό σχο­ λείο τού σοβιετικού παιδαγωγού Π. Π. Μπλάνσκι. Μετ. Δημήτρη Βεργίδη. Μικρή Σειρά, άριθ.

1. ’Αθήνα, ’Ανδρομέδα. Σελ. 79.

ΓΕΡΑΛΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. ’Ορθογραφικό λεξικό τής δημοτικής γλώσσας. ’Αθήνα, Εστία, 1981. Σελ.

384. Δρχ. 280. ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. Γλωσσολσγικαί έρευναι. Τόμος Α'. Άθήναι, ’Ακαδημία ’Αθηνών, 1980. Σελ. 642. Δρχ. 500.

ΓΕΩΛΟΓΙΑ

ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΔΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. ’Εκθέσεις γιά τό γυμνάσιο καί τήν Α' λυκείου. ’Αθήνα, Σύγχρονη Πέννα, 1981. Σελ. 263. Δρχ. 350.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΔΕΛΩΝΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Τό δημοτικό τραγούδι. ’Αθήνα, Φελέκης, 1980. Σελ. 93. ΝΗΜΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ Α. Δημοτικά τραγούδια τής Θεσσαλίας. Άκριτικά-Παραλογές-ΊστορικάΚλέφτικα. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1981. Σελ.

250. ΣΩΜΑ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΟΔΗΓΩΝ / ΣΩΜΑ ΕΛ­ ΛΗΝΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΩΝ. Καστελλόριζο. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ε. Άγγλο-ελληνικό / έλληνο-αγγλικό λεξικό γεωλογικών δρων. Β' έκδοση. 1980. Σελ. 359. Δρχ. 1000.

ΓΕΩΠΟΝΙΑ ΒΑΓΙΑΝΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ. Πλήρες συστηματικό καί άλφαβητικό τρίγλωσσο λεξικό γαλλικο-αγγλικο-ελληνικό καί μέ λατινική όρολογία έπί τής γεωπονίας - δασοπονίας - κτηνιατρικής - άλιείας - Ε.Ο.Κ. κλπ. Τόμος A' (A-B-C). Άθήναι, 1981. Σελ. 466. Δρχ. 700.

ΙΑΤΡΙΚΗ ΜΑΡΖΕΡΙ ΠΩΛ. Ό θάνατος τής ιατρικής. Μετ. Λουκά Θεοδωρακόπουλσυ. ’Αθήνα, Καστανιώτης, 1980. Σελ. 140. Δρχ. 200.

ΧΑΤΖΗΣΩΤΗΡΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Δ. Τά λαογραφικά τής Μεσογαίας ’Αττικής. ’Αθήνα, 1980. Σελ.

414.

ΟΜΑΔΑ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΒΟΣΤΩΝΗΣ. ’Εμείς καί τό σώμα μας. Μετ. Μυρτώς Μαγγανάρη. ’Επιμέ­ λεια Μαριλίζας Μητσού-Παππά. ’Αθήνα, 'Υπο­ δομή, 1981. Σελ. 238.

ΓΟΥΗΛ-ΜΠΑΔΙΕΡΙΤΑΚΗ ΑΝΝΑ. Τό παραδο­ σιακό πουκάμισο τής ήπειρωτικής Ελλάδας. Διατριβή. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 182. Δρχ. 500.

ΣΤΕΚΕΛ ΒΑΛΤΕΡ. Πρώτες βοήθειες. Στό σπίτι, στή δουλειά, στό σχολείο, στήν έξοχή. ’Αθήνα, Notos, 1980. Σελ. 194.

100

τό βάψιμο. Β' Εκδοση. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 55.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΔΩΡΟΒΙΝΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Ή παραδοσιακή άρχιτεκτονική στό "Αργος. ’Ανάτυπο άπό τά «’Αρ­ χαιολογικά Άνάλεκτα έξ ’Αθηνών». Τόμος XII, τεύχος 2, 1979. Άθήναι, 1980. Σελ. 53. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΣ Κ. Θεσσαλονίκη 1900-1917. Θεσσαλονίκη, Μόλχο, 1980. Σελ. 239. Δρχ. 750. ΞΕΝΟΓΙΑΝΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ν. Τό Φωτάναμα τής μονής Α γίων Τεσσαράκοντα Μαρτύ­ ρων Σπάρτης. Καλαμάτα, ’Επιστημονική Εταιρία Παραδοσιακών Σπουδών «Βυζαντινός Πολιτι­ σμός», 1980. Σελ. 38. Δρχ. 80. ΞΕΝΟΓΙΑΝΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ν. Φωτανάματα τών άρκαδικών βυζαντινών μονών. Άθήναι, Εταιρία Παραδοσιακών Σπουδών, 1981. Σελ. 61. Δρχ. 150.

ΤΖΑΜΑΛΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ. Τά νομίσματα τών ’Ολυμπιακών ’Αγώνων. Ά π ό τήν άρχαιότητα μέ­ χρι σήμερα. Τιμοκατάλογος. ’Αθήνα, Ελληνικό Νόμισμα, 1981. Σελ. 61. Δρχ. 200.

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ Κόσμος τής δράσης. Σπόρ. Μετ. Ά ρ. Κάντα. ’Επιμέλεια έκδοσης Θαν. Κοκοβίνου. ’Αθήνα, Πατάκης, 1980. Σελ. 48. Δρχ. 180.

ΚΛΑΣΙΚΗ Π ΑΙΔΕΙΑ XANTHAKIS-KARAMANOS G. Studies in fo­ urth-century tragedy. Άθήναι, Ακαδημία Α θη­ νών, 1980. Σελ. 245.

ΓΛΥΠΤΙΚΗ

ΠΟΙΗΣΗ

ΦΑΡΑΝΤΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΗΜ. Ξυλόγλυ­ πτα τέμπλα στό μοναστήρι «"Αγιος Γεώργιος» τής Βορ. Εύβοιας. ’Ανάτυπο άπό τόν ΚΒ' / 1978-79 τόμο τού «’Αρχείου Εύβοϊκών Μελετών». Ε τα ι­ ρία Εύβοϊκών Σπουδών. Σελ. 10 + πίνακες.

ΑΞΕΛΟΣ ΛΟΥΚΑΣ. Περιπέτεια ή Επιστροφή άρ. 2. Αθήνα, Στοχαστής, 1981. Σελ. 58. Δρχ. 80.

ΚΙΝΗΜ ΑΤΟΓΡΑΦ ΟΣ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ ΑΓΛΑΪΑ. Ελληνικός κινη­ ματογράφος. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 531. Δρχ. 600.

ΜΟΥΣΙΚΗ ΛΕΝΝΟΝ ΤΖΩΝ - ΟΝΟ ΓΙΟΚΟ. Ή τελευταία συνέντευξη. Μετ. Σωτήρη Κακίση. ’Αθήνα, ’Αμοργός, 1981. Σελ. 102. Δρχ. 120.

Ά παντα Καρυωτάκη. Θεσσαλονίκη, Πασχάλης. Σελ. 232. Δρχ. 250. ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗΣ ΤΑΚΗΣ. Σύνοψη. Ποιήματα. Τόμος Β' 1941-1957. Θεσσαλονίκη, Έγνατία, 1980. Σελ. 170. Δρχ. 300. ΒΑΣ ΒΑΤ. Χάρτινες φωνές. Περιστασιακά πιίματα γραμένα με φονιτικί γραφί. Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ. 120. ΓΙΑΛΑΜΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ό νυχτερινός καλ­ πασμός τού Paul Revere. Αθήνα, Αμοργός, 1980. Σελ. 37. ΓΙΑΝΝΑΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. 'Υδρόβιο σώμα. Ποιή­ ματα. Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 20.

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

ΔΗΜΟΥΛΑ ΚΙΚΗ. Τό τελευταίο σώμα μου. Αθήνα, Κείμενα, 1981. Σελ. 106. Δρχ. 150.

ΣΠΑΓΟΥΛΙΔΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ Σ. Τά χρώματα καί

ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΜΑΝΟΣ. Αγρυπνία στήν έκ101

κλησία τού προφήτη Έλισσαίου γιά τό σκοτεινό τρυγόνι. ’Αθήνα, ’Αμοργός, 1980. Σελ. 35. ΖΑΦΕΙΡΙΟΥ ΛΕΥΚΙΟΣ. Ό μιγάδας άγγελος. Λευκωσία, 1980. Σελ. 51. ΖΕΒΕΛΑΚΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Θεράπων έρως. Ή χος πλάγιος. Ποιήματα. ’Αθήνα, Νεφέλη, 1980. Σελ.

32. ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ ΝΤΙΝΟΣ καί ΔΩΡΟΣ. Ψυχογράφημα. Ποιητική σύνθεση. ’Αθήνα·, Συλ­ λογή, 1981. Σελ. 46.

’Αθήνα, Γνώση, 1980. Σελ. 175. ΠΑΠΑΓΓΕΛΟΥ ΡΟΗΣ. Έρημος. ’Αθήνα, Διο­ γένης, 1981. Σελ. 39. ΠΑΠΑΔΙΤΣΑΣ Δ. Π. Δυοειδής λόγος. ’Αθήνα, Εκδόσεις τών Φίλων, 1980, Σελ. 60. ΠΟΛΥΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ ΕΡΜΙΟΝΗ Γ. ... Έ κ της πέτρας. Ποιήματα. ’Αθήνα, Καραβίας, 1980. Σελ. 60. ΣΑΡΙΔΑΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ. Τραγούδια τής γης μου. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 30.

ΙΩΑΚΕΙΜ ΒΑΣΙΛΗΣ. Ειρηνικός λόγος. 11 ποιήματα εμπνευσμένα άπ’ τήν Ελλάδα τοϋ Sa­ lvatore Quasimodo. Μετ. Βασίλη ’Ιωακείμ. ’Αθήνα, Κανάλι 14, 1980. Σελ. 53.

ΣΕΡΡΑΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ. Ή λιοι καί ήλοι. Ζάκυν­ θος, 1980. Σελ. 53.

ΚΑΡΤΑΣ ΤΑΣΟΣ. ’Άσκηση συναγερμού. Ά ρ νισσα Έδεσσας, 1980. Σελ. 52.

ΣΟΦΑΣ ΠΕΤΡΟΣ. Διαχρονικό. Ποιήματα. Λε­ μεσός, 1979. Σελ. 76.

ΚΑΤΣΕΛΛΗ ΡΗΝΑ. Ποιήματα άπό πεζές σελί­ δες. Λεφκοσία, Χρυσοπολίτισσα, 1980. Σελ. 28.

ΤΑΛΑΓΑΝΗΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Θητεία στό φθινό­ πωρο. ’Αθήνα, Καστανιώτης, 1980. Σελ. 58. Δρχ.

100.

ΚΑΤΣΙΝΗΣ ΜΗΤΣΟΣ. Καλημέρα στρατιώτη. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 92. ΜΑΡΤΑΛΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. ’Εδαφικά. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 94. ΜΙΧΑΗΛ ΚΩΣΤΑΣ Π. Ή λιε γιατί. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 43. ΜΙΧΑΗΛ ΚΩΣΤΑΣ Π. Σκιές ατό φώς —ώρες —. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 71. ΝΙΑΡΧΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ Θ. - ΦΩΣΤΙΕΡΗΣ ΑΝ­ ΤΩΝΗΣ. Ποίηση ’80. Μέ άνέκδοτα ποιήματά τους: Σταύρος Βαβούρης - Γιώργος Βέης - Ά ναστάσης Βιστωνίτης - Νικηφόρος Βρεττάκος - Πί­ τσα Γαλάζη - Λεύκιος Ζαφειριού - ’Ιωάννα Ζερ­ βού - Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου - Γιώργος Ίωάννου - Πάνος Καπώνης - Διονύσης Καψάλης - Κλεΐτος Κύρου - Νίκος Λάζαρης - Χριστό­ φορος Λιοντάκης - Ε. Γ. Μπελιές - Γιώργος Μπουρνιάς - Μάξιμος Όσύρος - Ά θηνά Παπαδάκη - Γιολάντα Πέγκλη - Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης - Ντίνος Σιώτης - ’Ιωάννα Φιλιππίδου Μάτση Χατζηλαζάρου - Άργύρης Χιάνης - Δή­ μητρα X. Χριστοδούλου. Θεσσαλονίκη, Έγνατία, 1980. Σελ. 128. Δρχ. 200. ΠΑΝΟΥ ΤΑΚΗΣ. Ό

κόσμος δ δικός μου.

ΤΟΥΤΟΥΝΤΖΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. Τσιμεντοκολάνες. ’Αθήνα, Βασδέκης, 1980. Σελ. 60. ΤΣΑΚΝΙΑΣ ΣΠΥΡΟΣ. 'Ιστορίες γιά τό Σέργιο. Β' έκδοση. Ποίηση, άριθ. 8. Σελ. 35. ΥΦΑΝΤΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Μανθρασπέντα. Β' έκ­ δοση. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 74. ΧΙΩΤΑΚΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Στού ήλιου τό σύνορο. Ποιήματα. ’Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1980. Σελ.

61. ΜΠΕΧΡΑΜΟΓΛΟΥ ΑΤΑΟΛ. Τουρκία θλιμ­ μένη μου πατρίδα, πατρίδα μου ώραία. Ποιή­ ματα. Μετ. Γ. Γιώργου. ’Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1981. Σελ. 85. Δρχ. 100.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΑΛΙΚΗ. Δίψα γι’ άέρα, λευτεριά... ’Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1980. Σελ. 188. Δρχ. 200. ΑΝΑΣΤΑΣΕΛΛΗΣ

ΣΤΡΑΤΗΣ.

Τ’ άνήθικα.

’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 158. Δρχ. 220. ΑΠΟΣΚΙΤΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Παιζογραφήματα. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 115. Δρχ. 200. ΑΡΑΠΙΔΟΥ ΛΟΥΚΙΑ I. ’Ερημικοί δρόμοι. Διη­ γήματα. ’Αθήνα, Νέα Σκέψη, 1980. Σελ. 78. Δρχ.

130. ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ ΝΤΙΝΟΣ. Τέσσερις μέρες γιά τό θάνατο τού Καραϊσκάκη. ’Αθήνα. 'Εξάντας, 1980. Σελ. 83. Δρχ. 120. ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ ΝΑΝΟΣ. Ό προδότης τού γρα­ πτού λόγου. (Διηγήματα 1964-1974). ’Αθήνα, ’Ίκαρος, 1980. Σελ. 120. Δρχ. 200. ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ ΝΙΚΟΣ. Ό Τειρεσίας έχει φωνή άνθρώπου. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 26. Δρχ. 100.

ΔΗΜΟΥ ΝΙΚΟΣ. Οί Έλληνες. ’Αθήνα, Κάκτος, 1981. Σελ. 360. Δρχ. 350. ΔΙΖΕΛΟΣ ΘΑΛΗΣ. Μικρές άγγελίες. Διηγή­ ματα. ’Αθήνα, Κάκτος, 1981. Σελ. 121. Δρχ. 150. ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. Γραπτά ή προσω­ πική μυθολογία (1936-1946). "Αγρα, 1980. Σελ.

205. Δρχ. 240. ΖΟΜΠΟΛΑΣ ΤΑΣΟΣ. ’Απόρρητος φάκελος. Μυθιστόρημα. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 160. ΘΟΔΩΡΟΣ. Έ νας γλύπτης στήν ’Αγορά. ’Αθήνα. Ύψιλσν/Βιβλία, 1981. Σελ. 29. Δρχ. 80. ΙΩΑΝΝΟΥ ΒΑΓΓΕΛΗΣ. Αίμα καρμινίου. ’Αθή­ να, Συλλογή, 1981. Σελ. 107. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ΓΑΛΑΤΕΙΑ. Γυναίκες. Θεσσα­ λονίκη, Πρόοδος. Σελ. 151. Δρχ. 200.

ΒΕΡΟΣ Κ. 'Ο Δάφνις. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 160. ΒΟΓΙΑΤΖΟΓΛΟΥ ΣΤΕΛΛΑ. Τό μαγγανοπή­ γαδο. Μυθιστόρημα. ’Αθήνα, Πύλη, 1981. Σελ.

92. ΒΟΥΣΒΟΥΝΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Οί σημειώσεις τής Κίρκης καί οΐ μεταμορφώσεις τού Όδυσσέως. ’Αθήνα, Έρμείας, 1980. Σελ. 94. Δρχ. 300. ΓΕΩΡΓΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ε. Δίχως μύθους. ’Αθήνα, Μπογιάτης, 1981. Σελ. 111. Δρχ. 140. ΓΟΥΛΑΣ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ Γ. Άντιχάρισμα στήν τιμημένη άρκαδική γή. Βασιλόπουλος, ’Αθήνα, 1980. Σελ. 139. Δρχ. 200. ΓΡΑΤΣΕΑΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ. Χαλαουία. ’Αθήνα, Κνωσός, 1980. Σελ. 142. Δρχ. 200. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Οί ξεριζωμένοι. Διήγηση ένός χωριάτη. Μυθιστόρημα. ’Αθήνα, Καστανιώτης, 1980. Σελ. 163. Δρχ. 200.

ΚΑΙΣΑΡΗΣ ΠΕΡΙΚΛΗΣ. Ό 3ος Όδυσσέας. Μυθιστόρημα. ’Αθήνα, Επιτυχία. Σελ. 180. ΚΑΛΛΙΓΕΡA ΚΗ ΤΙΤΑ. Στήν εποχή τού Κρόνου. Νεοελληνική Λογοτεχνία, άριθ. 245. ’Αθήνα, Εστία, 1980. Σελ. 121. Δρχ. 160. ΚΑΤΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Τά καλά παιδιά. Σύγχρονοι Πεζογράφοι, άριθ. 9. Θεσσαλονίκη, Έγνατία, 1980. Σελ. 91. ΚΑΤΣΕΛΛΗ ΡΗΝΑ. Στά βουνά τής Τραμουντάνας. Τόμος Α'. Λευκωσία, Χρυσοπολίτισσα, 1980. Σελ. 234. ΚΟΥΛΟΥΡΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ Ν. Ό ρεπόρτερ. Διη­ γήματα. ’Αθήνα, Νέα Σκέψη, 1980. Σελ. 111. Δρχ. 200. ΚΩΣΤΑΡΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Ζήτημα εύθύνης. Μυθι­ στόρημα. Πάτρα, ’Ολυμπίάς, 1980. Σελ. 144. Δρχ. 250.

ΔΕΙΛΙΝΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ό καλός κοιναγορίτης. ’Αθήνα, Κάκτος 1980. Σελ. 168. Δρχ. 200.

ΛΑΜΠΙΡΗ ΗΡΩ. Ρένα. Κοινωνικό μυθιστόρημα. ’Αθήνα, ’Ιατρολογοτεχνική Στέγη, 1980. Σελ. 164. Δρχ. 250.

ΔΕΝΔΡΙΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ό άνθρωπος πού τά δεχότανε δλα. ’Αθήνα, Κείμενα, 1981. Σελ. 133. Δρχ. 200.

ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΥ ΜΑΙΡΗ. Ταξίδι άναψυχής. Διηγήματα. 1980. Σελ. 167. Δρχ. 150.

103

ΛΟΥΛΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. "Απαντα. Τόμος ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 326. Δρχ. 400.

Β'.

ΛΟΥΛΗΣ ΧΡΙΣΤΟΣ. Τό τελευταίο πανηγύρι... καί άλλες παράξενες ιστορίες. ’Αθήνα, Κολλάρος, 1981. Σελ. 146. ΛΕΦΟΥΣΗΣ ΗΛΙΑΣ. Βοϊδάμαξες. Κολίγοι. Τόμος Β'. Τό εξώφυλλο φιλοτέχνησε δ Θανάσης Φάμπας. ’Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1980. Σελ.

446. Δρχ. 450.

ΜΑΛΑΜΑΣ ΦΟΙΒΟΣ. Οί έμποροι. Γραμμή, 1981. Σελ. 215. Δρχ. 220. ΜΑΡΒΑ ΛΟΥΚΙΑ. ’Αμφίβολη άγάπη. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 121. Δρχ. 170. ΜΗΛΑΣ ΣΠΥΡΟΣ. Πρίν άπό τίς παπαρούνες.

15 διηγήματα. ’Αθήνα, Θουκυδίδης, 1980. Σελ.

106. Δρχ. 125. ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΚΑΡΟΣ. Οί θρυλικές συνυφάδες ή πού ’σαι θείε Κάρολε. ’Αθήνα, 1981. Σελ. 52.

ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ ΝΙΚΟΣ. Τά τρία καρφιά. Μυθι­ στόρημα. Α' έπανέκδοση. ’Αθήνα, Σίσυφος, 1980. Σελ. 254. Δρχ. 280. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘΑΝ. ΘΕΜ. Πώς κυ­ βερνούν τον κόσμο. ’Αθήνα, Ευαγγελίου, 1980. Σελ. 158. Δρχ. 200. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΝΑΠ. Ό σκόρπιός. Νέα διη­ γήματα. Μέ δώδεκα πίνακες τού ζωγράφου KIS. ’Αθήνα, Κισσός, 1980. Σελ. 127. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Στό έδώλιο τού άγροδικείου. Δικαστηριακά ευθυμογραφήματα. ’Αθήνα, Κνωσός, 1980. Σελ. 223. Δρχ. 200. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ ΤΡΙΑΝΤΑΦ. ή ΛΕΥΤΕΡΗΣ. Ό άναστηθείς Τειρεσίας καί άλλα διηγήματα. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 128. Δρχ. 200. ΠΑΠΑΛΕΞΑΝΔΡΑΤΟΥ-ΛΥΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΥ ΑΚΡΙΒΗ. Μπουρμπούτσαλα. Β' έκδοση. ’Αθήνα, Δίφρος, 1980. Σελ. 198. Δρχ. 250. ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪΔΗΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Τό πάρτυ στούς κήπους τού Άκάδημου. ’Αθήνα, Φιλιππό-

104

της, 1980. Σελ. 179. ΠΑΤΡΙΝΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ. Στή θύελλα. Μυθι­ στόρημα. ’Αθήνα, Τό Ελληνικό Βιβλίο, 1980. Σελ. 195. Δρχ. 300. ΡΙΚΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Ό άντιπρόσωπος. ’Αφιέρωμα στόν Γκόγκολ. ’Αθήνα, Χατζηνικολή, 1980. Σελ. 76. Δρχ. 150. ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ. Γράμματα στήν "Αννα. ’Αθήνα, "Ικαρος, 1980. Σελ. 227. Δρχ.

400. ΣΙΜΙΤΖΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Γή καί εραστές. Μυθι­ στόρημα. Τόμος Α'. ’Αθήνα, Καστανιώτης, 1980. Σελ. 161. Δρχ. 200. ΣΤΑΜΕΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Κατσαντώνης. Ή άποθέωση τής παλικαριάς. Νεοελληνική Λογοτε­ χνία, άριθ. 246. ’Αθήνα, Εστία, 1980. Σελ. 316. Δρχ. 340. ΣΤΑΥΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΣΩΤΗΡΙΑ. Τά ζούμ­ περα. Διηγήματα. ’Αθήνα, Έρμης, 1980. Σελ. 86. Δρχ. 120. ΤΡΙΦΥΛΙΟΥ ΘΕΜΗΣ. Ή λαβωμένη πέρδικα. Διηγήματα. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 165. Δρχ. 250. ΤΡΟΠΑΙΑΤΗΣ ΑΛΚΗΣ Κ. Παραμύθι τής Κατο­ χής. Γ' έκδοση. Ξυλογραφίες Άλέκου Κορογιαννάκη. ’Αθήνα, Μπογιάτης, 1981. Σελ. 63. Δρχ.

100.

ΤΣΑΓΚΑΣ ΣΤΕΛΙΟΣ. Ό λάκκος μέ τά φίδια. Ηράκλειτος, 1981. Σελ. 444. Δρχ. 500. ΧΑΤΖΙΔΑΚΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Cafe Βυζάντιο. Γ' έκδοση. ’Αθήνα, Βασδέκης, 1981. Σελ. 187. ΧΙΩΝΗΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ. ”Ω! Τί Χριστούγεννα. Διηγήματα χιουμοριστικά καί άλλα... ’Αθήνα, Ελληνική Νεότης, 1980. Σελ. 106. ΧΡΥΣΑΝΘΗΣ ΚΥΠΡΟΣ. ’Από τίς άφηγήσεις ένός κυπρίου αιχμαλώτου (νουβέλα). Λευκωσία, Κοινόν Κυπρίων, 1980. Σελ. 52. ΑΛΛΕΝ ΓΟΥΝΤΥ. Χωρίς φτερά. Μετ. Σωτήρη Κακίση. ’Αθήνα, Όδυσσέας, 1980. Σελ. 230. Δρχ.

230.

ΒΕΡΝ ΙΟΥΛΙΟΣ. ΟΙ ναυαγοί τού Ίωνάθαν. Μετ. Πηνελόπης Μαξίμου. ’Αθήνα, Αίολος, 1981. Σελ.

463. Δρχ. 400. ΓΚΡΙΓΙΕ ΑΛΑΙΝ ΡΟΜΠ. Τό σπίτι τών ραντε­ βού. Μυθιστόρημα. Μετ. Νόρας Άναγνωστάκη. ’Αθήνα, Νεφέλη. Σελ. 190. :< ■

λης. Εισαγωγή στήν έποχή καί τό έργο τους. ’Αθήνα, Ίωλκός, 1980. Σελ. 88. ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ ΕΥΓΕΝΙΟΣ. Τό σύμπλεγμα τού Κάιν. Δοκίμια. Λογοτεχνία, άριθ. 9. ’Αθήνα, “Ακμών, 1980. Σελ. 270.

CATSELLI RINA. Refugee is my home land.

Cyprus 1974. Transl. by David Bailey. Nicosia, Kyrenia Flower Show, 1979. Σελ, 66. ,

ΑΡΙΣΤΗΝΟΣ ΓΙΩΡΓΗΣ. Εισαγωγή στήν πεζο­ γραφία τού Γ. Χειμώνα. Μελετήματα πάνω στή σύγχρονη πεζογραφία. ’Αθήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 159.

ΕΣΣΕ ΕΡΜΑΝ. Ταξίδι στήν ’Ανατολή. Μετ. “Αρτεμης Δημητριάδου. ’Αθήνα, Καστανιώτης, 1980. Σελ. 92.

’Αφιέρωμα στόν Ευάγγελο Παπανοϋτσο. Μέ τήν επιμέλεια επιτροπής. Τόμος Α \ ’Αθήνα, 1980. Σελ. 622.

ΛΕΚΛΕΡ ANNL Πυρογραφίες. ’Αθήνα, Καστα­ νιώτης, 1980. Σελ. 91. Δρχ. 200.

ΒΑΣΙΛΑΚΛΚΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Μελέτες στή νεοελληνική λογοτεχνία. Άθήνά, Gutenberg. Σελ.

85.

ΜΙΛΛΕΡ ΧΕΝΡΥ. Plexus. Ή ρόδινη σταύρωση. Μετ. Β. Καζαντζή. ’Αθήνα, Κάκτος, 1981. Σελ.

626. Δρχ. 450. ΜΠΟΥΝΙΝ ΙΒΑΝ. Διηγήματα. Μετ. Άντώνη Βογιάζου. ’Αθήνα, Νεφέλη, 1980. Σελ. 187. ΜΠΩΒΟΥΑΡ ΣΙΜΟΝ ΝΤΕ. Ή δύναμη τής ζωής., Ό δεύτερος τόμος μιας μεγάλης αύτοβιογραφίας. Μετ. Μαρίνας Λώμη. ’Αθήνα, Γλάρος, 1980. Σελ. 536. Δρχ. 400. ΟΡΓΟΥΕΛ ΤΖΩΡΤΖ. Μέρες τής Μπούρμα. Μετ. Νίκου Β. ’Αλεξίου. ’Αθήνα,' ’Ελεύθερός Τύπος, 1980. Σελ. 229. Δρχ. 240. ΣΕΛΜΠΥ ΧΟΥΜΠΕΡΤ. Τελευταία στάση στό Μπρούκλιν. Μετ. Έ φ ης Φρυδά. ’Αθήνα. ’Οδυσσέας, 1981. Σελ. 293. Δρχ. 250. ΧΑΜΜΕΤ ΝΤΑΝΙΕΛ. Τρεις νουβέλες. Μετ. Nic Vestergard. ’Αθήνα, Μπογιάτης, 1981.,Σελ. 92. Δρχ. 130. ΧΕΜΙΝΓΟΥΑΙΗ ΕΡΝΕΣΤ. Νησιά τής Καραϊβικής. Μετ. Κώστα Δ. Κλασική Λογοτεχνία, άριθ.

34. ’Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1980. Σελ. 575. Δρχ.

350.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΠΕΡΓΗΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ. Τρία πρόσωπα. ’Εμμα­ νουήλ Ροίδης - Κ.ΊΠ. Κάβάφης - Κώστας Βάρνα-

ΓΕΩΡΓΟΒΑΣΙΛΗΣ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ Γ. Εύάγγελος Π. Πάπανόϋτσος. Ό πάιδαγωγός. ’Ανά­ τυπο άπό τό «’Αφιέρωμα στόν Ε. Π. Παπανοϋ­ τσο». ’Αθήνα, 1980. Σελ. 2,1. Δοκίμια. Ποίηση-τέχνη-κλασικά γράμματα-ζωή. Τ. S. Eliot - Virginia Woolf - Aldoiis Huxley W. H. Auden - E. M. Forster - B. Russell. Έκλογή-μετάφραση Μερόπης Οικονόμου. ’Αθήνα, Καραβίας, 1980. Σελ. 188. Δρχ. 250. Ήγησώ. Περιοδικά τού 20ού Αιώνα, άριθ. 1. ’Αθήνα, Ελληνικό Λογοτεχνικό καί 'Ιστορικό ’Αρχείο, 1980. Σελ. 160. ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΥ-ΙΪΑΝΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ. Μορφές αιθρίας. Δοκίμια κριτικής. ’Αθήνα, Θουκυδίδης, 1980. ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΣ Ν. Κ. Φύση καί, λειτουργία τού κινήτρου τού μυθολογικού παραδείγματος στήν .έπμιή ρωμαϊκή ποίηση. Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ.

237. ΤΕΡΖΑΚΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ. 'Οδοιπόρος μιάς έποχής. Δοκίμιά Ε'. ’Αθήνα, ’Εκδόσεις τών Φίλων, 1980. Σελ. 266. Δρχ. 300. ΤΣΙΑΜΗΣ ΜΗΤΣΟΣ Ν. «Συντομογραφίες». Σο­ λωμός —Ψυχάρης - Έφταλιώτης —Βάρναλης Μυριβήλης - Χατζίνης - Βαλέτας - Έλύτης. ’Αθήνα,-Πηγή, 1981. Σελ: 88. ΦΡΑΓΚΟΥ-ΚΙΚΙΛΙΑ ΡΙΤΣΛ. Ή φύση καί ή

105

άποστολή τού λυρισμού. Τό άνέκδοτο κείμενο μιας διάλεξης τού “Αγγέλου Σικελιανού. ’Ανά­ τυπο άπό τό περιοδικό «Νέα Εστία». Τόμος 108, σελ. 1808-1821. ’Αθήνα, 1980. ΦΡΑΓΚΟΥ-ΚΙΚΙΛΙΑ ΡΙΤΣΑ. Τρία σονέτα τού Σικελιανού καί ό Πλούταρχος. ’Ανάτυπο άπό τό άφιέρωμα «Κότινος στόν “Αγγελο Σικελιανό» τού περιοδικού «Εύθύνη», ’Αθήνα, 1980. Σελ. 14.

BENJAMIN WALTER. Φράντς Κάφκα. Μετ. Στέφανου Ροζάνη. ’Αθήνα, “Ερασμος, 1980. Σελ.

52. Δρχ. 70.

ΠΛΑΤΑΝΙΑΣ ΘΩΜΑΣ. Ταξιδεύοντας στό ση­ μερινό κόσμο. Τόμος Β '.’Αθήνα, 1980. Σελ. 417. Δρχ. 550. ΤΣΕΡΝΩΦ Β. Μόσχα. "Ενας σύντομος όδηγός. Μετ. Δ. Κωστελένου. ’Αθήνα, Πλανήτης. Σελ.

274. Δρχ. 300.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

ΜΠΛΟ ΝΤΑΝΙΕΛ. Χρονικές δομές στίς «’Ακυ­ βέρνητες Πολιτείες». Μετ. Σεραφείμ Βελέντζα. ’Αθήνα, Κέδρος, 1980. Σελ. 106.

Άτματζίδης Άνέστης Γ. (1925-1980). Ό άνθρωπος-ό άγωνιστής-ό δικαστής. ’Αφιέρωμα στή μνήμη του. ’Αθήνα, ’Εκδόσεις Συλλόγου Κιλκισιωτών ’Αθηνών καί Περιχώρων, 1981. Σελ. 47.

ΘΕΑΤΡΟ

ΒΟΥΡΝΑΣ ΤΑΣΟΣ. Ποιοι καί γιατί σκότωσαν τό Νίκο Μπελσγιάννη καί τούς συντρόφους του; ’Αθήνα, Τολίδης, 1981. Σελ. 181.

ΘΕΑΤΡΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΚΥΤΤΑΡΟ. 'Ιδρυτική διακήρυξη-Καταστατικό-Έσωτερικός κανονισμός γενικών συνελεύσεων. ’Αθήνα, 1981. Σελ. 24. ΠΙΜΠΛΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. 'Η δημιουργία τού κόσμου τών ήρώων. Δραματουργία, άριθ. 4. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 131. Δρχ. 250. ΦΩΤΕΙΝΟΣ ΚΩΣΤΑΣ Θ. Χρονικό θεατρικό σέ πράξεις δύο. ’Ανάτυπο άπό τήν «’Ηπειρωτική Εστία». Γιάννενα, 1980. Σελ. 19. ΓΚΟΡΚΥ ΜΑΞΙΜ. Στό βυθό. Μετ. Κωνστ. Σ. Κοκόλη. ’Αθήνα, Κοροντζής, 1981. Σελ. 141. Δρχ. 150. ΠΟΜΕΡΑΝΣ ΜΠΕΡΝΑΡΝΤ. Ό άνθρωπος Ελέ­ φαντας. Μετ. Μαρλένας Γεωργιάδη. ’Αθήνα, Γνώση, 1980. Σελ. 86. ΦΟ ΝΤΑΡΙΟ. Δέν πληρώνουμε, δέν πληρώνουμε. Μεταφράστηκε συλλογικά. Θεσσαλονίκη, ’Εκδο­ τική Όμάδα, 1981. Σελ. 84. Δρχ. 120.

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ-ΤΑΞΙΔΙΑ ΚΟΝΤΟΥΛΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Ή Πελοπόννη­ σος σήμερα. ’Αθήνα, Ή βος, 1980. Σελ. 230.

106

Ή Έξοδος. Τόμος Α'. Μαρτυρίες άπό τίς έπαρχίες τών δυτικών παραλίων τής Μικρασίς. Πρό­ λογος Γ. Τενεκίδη. Εισαγωγή, έπιλογή κειμένων, επιμέλεια Φ. Δ. Άποστολόπουλου. ’Αθήνα, Κέν­ τρο Μικρασιατικών ’Ερευνών, 1980. Σελ. πδ'+ 360. ΜΕΝΟΥΝΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Β. Ό κατάσκοπος Marco γιά τόν Κοσμά Αίτωλό. ’Ορθόδοξη Μαρ­ τυρία, άριθ. 5. ’Αθήνα, ’Ακρίτας, 1980. Σελ. 122. ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Γ. ’Αλέξαν­ δρος Κουμουνδοΰρος. Καλαμάτα, ’Επιστημονική Εταιρεία Παραδοσιακών Σπουδών «Βυζαντινός Πολιτισμός», 1980. Σελ. 43. Δρχ. 150. ΣΑΡΑΦΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. “Αρθρα-λόγοι-δηλώσεις 1952-1957. ’Αθήνα, Έπικαιρότητα, 1980. Σελ. 129. Δρχ. 150. ΣΑΡΑΦΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. 'Ιστορικές άναμνήσεις. ’Από τά παιδικά χρόνια ώς τήν Κατοχή. ’Αθήνα, Έπικαιρότητα, 1980. Σελ. 455. ΣΑΡΑΦΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Ό ΕΛΑΣ. ’Αθήνα, Έπικαιρότητα, 1980. Σελ. 511.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ. Μελέτες γύρω άπό

τήν άρχαία ιστορία. ’Ανάτυπο άπό τήν «’Ηπειρω­ τική Εστία». Γιάννινα, 1980. Σελ. 29. ΔΩΡΟΒΙΝΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Capodistrias et la planification d’Argos. Etudes Argiennes. Bulletin de Correspondence Hellenique. Supplement VI. Athenes, Ecole Fransaise d’Athenes. Σελ. 45. ’Ηπειρωτικά Χρονικά. Περιοδικόν σύγγραμμα. Περίοδος Α' (1926-1941). Έ τος πρώτον (ΙΖ') 1973 - Έ τος δεύτερον (ΙΗ') 1974 - Έτος τρίτον (ΙΘ') 1975 - Έτος τέταρτον-πέμπτον (Κ '-Κ Α ) 1976-77. Ιωάννινα. Σελ. 255 + 276 + 175 + 556. Δρχ. 500 + 500 + 400 + 1000. ΠΑΠΑΣΤΕΡΙΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ. Ή δίκη τού Καραϊσκάκη. Έρευνα-μελέτη-κριτική. Γ' έκδοση. ’Αθήνα, Έρευνα καί Κριτική τής Νεοελληνικής 'Ιστορίας. Σελ. 320. Δρχ. 350. ΣΟΥΤΖΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Κλεφταρματωλοί. 'Η πολεμική άριστοκρατία τού Γένους. ’Αθήνα, 1981. Σελ. 39. Δρχ. 100.

KOSTEA-KOSTAROPOULOU MARINA. Denkmaler der Griechischen Revolution von 1821.

Athen, 1978. Σελ. 325. Δρχ. 800. ΜΑΥΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ - ΚΑΣΙΜΑΤΗΣ ΓΡΗΓ. ΚΑΛΛΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ - ΚΟΡΙΖΗΣ ΧΑΡΙΤΩΝ - ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΣΤΑΣ - ΦΩΤΕΑΣ ΠΑΝ. - ΚΑΡΑΜΠΑΡΜΠΟΥΝΗΣ ΧΑ­ ΡΗΣ Λ. - ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜ. - ΠΛΟΥΜΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Παρουσία τού Χαριλάου Τρικούπη. Στά έκατόν πενήντα χρόνια άπό τή γέννησή του. Κείμενα: Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου —’Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη —Άλ. Βυζαντίου - Δημήτρη Πουρνάρα καί Χαριλάου Τρικούπη. «Τετράδια Εύθύνης», άριθ. 12, 1980. ΦΑΡΑΝΤΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΗΜ. Ενθύμηση τού 1727 άπό τό μοναστήρι «"Αγιος Γεώργιος» τήζ Βορ. Εύβοιας. ’Ανάτυπο τού περιοδικού «Εύβοια» 1979. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 8. ΧΥΤΗΡΗΣ ΓΕΡ. Τό κερκυραϊκό άγροτικό πρό­ βλημα τήν έπομένη τής ένώσεως καί οί άναφορές τού ’’Αγγλου προξένου. Δημοσιεύματα Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών, Κέρκυρα, 1981. Σελ. 93.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Μ.

ENCYCLOPfiDIE DE LA PLEElADE. 'Ιστορία καί μέθοδοί της. Διεύθυνση Charles Samaran. Τόμος Β': Μεθοδική άναζήτηση τών μαρτυριών. Τεύχος 2. Μετ. Ελένης Στεφανάκη. ’Αθήνα, Μορφωτικό "Ιδρυμα ’Εθνικής Τραπέζης, 1981. Σελ. 423. Δρχ. 430. Κόσμος τής δράσης. Ό Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Μετ. Ά ρ. Κάντα. Επιμέλεια Θαν. Κοκοβίνου. ’Αθήνα, Πατάκης, 1980. Σελ. 47. Δρχ.

180. Μάζες καί προσωπικότητα στήν ιστορία. Έ να βασικό πρόβλημα τού ιστορικού υλισμού. Άρθρο στό σοβιετικό περιοδικό «Κομμουνίστ», όργανο τής Κ.Ε. τού ΚΚΣΕ, τεύχος 18, Δεκέμβρης 1979. Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1980. Σελ. 72. Δρχ.

60.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Δίμηνη έπιθεώρηση τής λεσβιακής τέχνης. Τεύχη 59 καί 61. Δρχ. 100. ΑΠΑΝΕΜΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό λόγου-τέχνης καί κριτικής. Τεύχος 25-26. Δρχ. 40. ΑΡΜΟΛΟΪ. Τρίμηνη έκδοση μέ θέματα άπό τήν Πυρσόγιαννη καί τά γύρω Μαστοροχώρια. Τεύ­ χος 10. ΓΙΑΤΙ. Μηνιάτικη έπιθεώρηση. Τεύχος 68. Δρχ.

40. ΔΕΛΤΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ. Τόμος XVI. Τεύχος 1. ΔΙΑΒΑΖΩ. Τεύχος 40. Δρχ. 120. ΔΙΑΓΩΝΙΟΣ. Τετράμηνο λογοτεχνικό καί καλλι­ τεχνικό περιοδικό. Τεύχος 6. Δρχ. 150.f ΔΙΑΛΟΓΟΙ. Τρίμηνη πολιτική έπιθεώρηση. Τεύ­ χος 30. Δρχ. 40. ΔΙΑΛΟΓΟΣ. Τρίμηνη έκδοση τής Μορφωτικής Ένωσης Λεχαινών ό «Άντρέας Καρκάβίτσας». Τεύχος 11. Δρχ. 60.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΛΛΙΑΣ

Τρικούπης. ’Ανάτυπο άπό τά «Τετράδια Εύθύ­ νης». ’Αθήνα, 1980. Σελ. 32. Δρχ. 50.

Χαρίλαος

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΓΕΝΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό γιά τίς μαθητικές κοινότητες. Τεύχη 41-42-43.

107

ΕΛΛΗΝΙΚΑ. Φιλολογικόν ιστορικόν καί λαογραφικόν περιοδικόν σύγγραμμα. Τόμος 31. Τεύ­ χος 2. Δρχ. 150. ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Όργανο Πανελλήνιας 'Ομοσπονδίας Έκδοτων - Βιβλιοχαρτοπωλών. Φύλλο 27. ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΠΥΡΓΕΤΟΥ. Μηνιαία έφημερίδα τού ’Εκπολιτιστικού Μορφωτικού Συλλόγου Πυργετού. Φύλλο 10. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟ­ ΤΗΤΩΝ. Τριμηνιαία έκδοση νομικής, οικονομι­ κής καί πολιτικής έπιστήμης. Τεύχος 1.

ΣΙΝΕΜΑ. Περιοδική έκδοση μελέτης τού κινημα­ τογράφου. Τεύχος 11-12, Δρχ. 100. ΣΚΙΑΘΟΣ. Τρίμηνη σκιαθίτικη Τεύχη 18 καί 19. Δρχ. 100.

έπιθεώρηση.

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΒΗΜΑΤΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό χριστιανικού προβληματισμού. Τεύχος 37. Δρχ.

50. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Περιοδικό προσχολικής άγωγής. Τίεύχος 1-2. Δρχ. 80. ΣΥΝ ΚΑΙ ΠΛΗΝ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 1. Δρχ. 100.

ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό φιλοσοφίας καί παιδείας. Τεύχος 55. Δρχ. 150.

ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ. Τεύχος 39. Δρχ. 50.

ΕΥΘΥΝΗ. Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματι­ σμού. Τεύχος 110. Δρχ. 50.

ΤΕΤΡΑΓΩΝΟ. Γράμματα-τέχνες-έπιστήμη-στοχασμός. Τεύχος 1. Δρχ. 150.

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ ΤΟΙΚΙΑΣ. Τεύχος 2. Δρχ. 25.

ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. Περιοδική έκδοση τής Πανελλήνιας Πολιτιστικής Κίνησης. Τεύχος 6-7. Δρχ. 80.

ΚΑΙ

ΚΑ­

Η ΛΕΞΗ. Ελληνική καί ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 2. Δρχ. 90. ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑ. Τεύχος 5. Δρχ. 100. ·

Περιοδική

έκδοση.

ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ. Μηνιαία έκδοση Τμήματος Κεντρικής Μακεδονίας τού Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος. Τεύχος 20. Δωρεάν:

ΚΑΝΑΛΙ 14. Μηνιαία ναυτική έπιθεώρηση. Τεύ­ χος 1. Δρχ. 80.

ΤΟΜΕΣ. Στή σκέψη-στά γράμματα-στίς τέχνες. Τεύχος 69. Δρχ. 100.

ΚΛΙΝΑΜΕΝ. Λόγος, σχήματα. Τεύχος 8. ΜΑΖΙ (TOGETHER). Τεύχη 1 καί 2. Δρχ. 60.

ΤΡΑΠΕΖΙΤΙΚΗ. Μηνιαίο όργανο τού Συλλόγου τών 'Υπαλλήλων τής Εθνικής Τραπέζης τής Ε λ ­ λάδος. Τεύχος 417. Δρχ. 1.

ΜΕΛΕΤΕΣ. Τριμηνιαία περιοδική έκδοση τής Εταιρείας' Κοινωνικών Μελετών Θεσσαλονίκης. Τεύχος 10. Δρχ. 50.

ΤΣΟΝΤΑ. Περιοδικό τής κινηματογραφικής λέ­ σχης. Τεύχος 7. Δρχ. 70.

ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχη 1285, 1286 καί 1287. Δρχ.

130. Ο ΔΡΟΜΟΣ. Μηνιαίο δωδεκανησιακό περι­ οδικό..Τεύχος 1. Δρχ. 40. ΟΜΑΚΟΕΙΟ. Τό περιοδικό τού έσωτερισμού. Διμηνιαία μεταφυσική άποκρυφιστική ενημέ­ ρωση. Τεύχος 21. Δρχ. 80.

ΤΡΙΚΥΜΙΑ. Δίμηνο λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύ­ χος 2. Δρχ. 30. ΦΙΛΜ. Περιοδική έκδοση άνάλυσης καί θεώρη­ σης τού κινηματογράφου. Τεύχη 20 καί 21. Δρχ.

120.

Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία έπιθεώρηση. Τεύχος 40. Δρχ. 80.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση τού Συλλόγου ’Αποφοίτων τής Φιλοσοφικής Σχολής τού Πανε­ πιστημίου Θεσσαλονίκης. Τεύχος 23. Δρχ. 100.

ΠΑΙΔΕΙΑ-ΛΟΓΟΣ-ΠΡΑΞΗ. Μηνιαίο περιοδικό παιδείας-τέχνης-έρευνας. Τεύχος 19-20.

ΦΙΛΟΤΕΧΝΙΚΟΣ. Έκδοση Φιλοτεχνικού 'Ομί­ λου Χίου. Τεύχος 4. Δωρεάν.

ΠΑΡΑΔΟΣΗ. Δίμηνο περιοδικό όρθοδόξου ζωής καί τέχνης. Τεύχη 21-22 καί 23-24. Δρχ.

200 καί 80.

ΧΡΟΝΙΚΑ. Όργανον τόύ Κεντρικού Ίσραηλιτικού Συμβουλίου τής'Ελλάδος. Τεύχος 36,

ΠΡΑΞΗ. Δίμηνη έκδοση τών προβλημάτων τής οικονομίας καί κοινωνίας. Τεύχος 2. Δρχ. 100.

ΩΛΗΝ. Δίμηνο λογοτεχνικό περιοδικό. Τεύχος 3. Δρχ. 50.

108

Για σας καί γιά δώρα πού μένουν γιά πάντα

Chj

Α Θ Η Ν Α : Ζ ω οδόχου Πηγης 16, τηλ. 3 6 2 3 .6 4 9 Θ ΕΣΣΑΛΟ Ν ΙΚΗ : ' Α ριστοτέλους 7, τηλ. 2 6 1 .0 6 9 καί σέ ό λα τά κεντρικά β ιβ λ ιο π ω λεία κάθε πόλης μαζί μέ τόν άνα λυτικό τιμοκα τάλογό μας

«Τό σχολείο στάθηκε γιά τό παιδί μιά βαθιά απογοήτευση. Μένει ακίνητο καί καρφωμένο ατό θρανίο, σάν τό Χριστό ατό σταυρό, ταπεινωμένο άπό τήν υποταγή, άπογυμνωμένο άπό τό δικαίωμα νά έ κδη λω θ εί μέ τό δικό του τρόπο καί νά ύπερασπίσει τόν έαυτό του». Μοντεσσόρι

ΜΑΡΙΑ I· .f - τ~τ— τ \ —»τ— ' ■ν γ ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙ

I. Τό μυστικό τής παιδικής ηλικίας 2. Η ανακαλυψη του παιδιού 3. ‘Ο δεκτικός νους i . j ,— .

4. Νά χτίσουμε τόν κόσμο ταιριάζει στό παιδί 5. Τό όραμα μιας νέας αγωγής <<Μήν περιμένετε νά έρθει 6~ Νά χα ϊδ εύ σ ο υ μ ε τό ανθρώπινο δυναμικό ό καινούριος άνθρωπος ^ ^ ηρεπει νά ζερετε για τό παιδί σας άν δέν έρθει Η διαμόρφωση του Ανθρώπου τό καινούριο παιδί».

9. ‘Εκπαίδευση γιά έναν καινούριο κόσμο Μοντεσσόρι 10. Πρακτικός οδηγός στη μέθοδό μου τγ μ

A ll AN J Α

η

I Εκδόσεις Γλάρος

πού

θεμιςτοκλεους 31

- αθηνα 141 - τηλ' 36 18.4;