Τεύχος 21

iJ M

f lo

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠ ΙΘ ΕΩΡΗ ΣΗ TO Y ΒΙΒΑΙΟΥ 9 ΑΡΙΘ. 21 9 ΔΡΧ. 80

—

€Η--8κ-δόσε ις ταυ Μ ά ρξ

► Κριτήρια άξιολόγησης των παιδικώ ν βιβλίων

• Ό προκομμουνιστικός «Ριζοσπάστης»

• Τά best-seller τοϋ μήνα • Ή «Πινακοθήκη συγγραφέων» τοϋ^Μ ίνου Ά ρ γυρ άκη

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ Botsford & Robinson, Αρχαία Ελληνική Ιστορία (μετ. Σωτήριος Ε. Τσίτσώνης) (600 δρχ.)

Gustave Glotz, Ή έλληνική «πόλις» (μετ. 'Αγνή Σακελλαρίου) (400 δρχ.) Ε. Mioni, Εισαγωγή στην Έλληνική Παλαιογραφία (μετ. Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης) (350 δρχ.) Η. J. Rose, Ιστορία τής Λατινικής Λογοτεχνίας (δύο τόμοι) (μετ. Κ. X. Γρόλλιος) (Α' Τόμος 300 δρχ., Β' Τόμος 300 δρχ.) Δημητρίου Σ. Λουκάτου, Εισαγωγή στήν Έλληνική Λαογραφία (300 δρχ.)

"Encyclopedic de la Pleiade", Ιστορία τής Φιλοσοφίας Ή Καντιανή Επανάσταση (μετ. Κυριάκος Σ. Κατσιμάνης) (200 δρχ.)

"Encyclopedic de la Pleiade", Ιστορία τής Φιλοσοφίας 19ος αιώνας: Ρομαντικοί - Κοινωνιολόγοι (μετ. Τίτος Πατρίκιος - Παύλος Χριστοδουλίδης) I. Θ. Κακριδή, Οί άρχαϊοι Έλληνες στή νεοελληνική λαϊκή παράδοση Λίνου Πολίτη, Ιστορία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Κ. J. Dover, Ή κωμωδία τού Αριστοφάνη (μετ. Φάνης I. Κακριδής) Ε. Π. Παπανούτοου, Α. Δελμούζος (Ή ζωή του Επιλογή άπό τό έργο του)

(300 δρχ.)

(120 δρχ.)

(400 δρχ.)

(300 δρχ.)

(250 δρχ.)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ Εμπορική Ναυτιλία (1.400 δρχ.) Φοίβου ’ Ανωγειανάκη: ' Ελληνικά λαϊκά μουσικά όργανα ' Ιερά Μονή Σταυρονικήτα (1.500 δρχ.)

(1.000 δρχ.) Νεολιθική Ελλάς (1.200 δρχ.) Μανόλη Χατζηδάκη: Εικόνες τής Πάτμου (1.800 δρχ.) Λεύκωμα Greco (800 δρχ.) ' Οδηγοί: Λεύκωμα Μακρυγιάννη (800 δρχ.) «Αττική» (120 δρχ.) Κύπρος 74 - Τό άλλο πρόσωπο «Χίος» (120 δρχ.) τής Αφροδίτης (400 δρχ.) « Αχαΐα- Ηλεία» (120 δρχ.) Μεσολόγγι (1.500 δρχ.) «Μουσεία τής ' Ελλάδος» Μνήμη I. Γ.Έϋνάρδου (200 δρχ.)

(120 δρχ.)

Πωλοΰνται σέ όλα τά βιβλιοπωλεία. Κεντρική Διάθεση: Πλατεία Μητροπόλεως 3, 2ος όροφος (τηλ. 32.21.337). Αιόλου 86 (Δημόσιες Σχέσεις, τηλ. 32.41.996). Τά έσοδα άπό τίς πωλήσεις διατίθενται γιά πολιτιστικούς σκοπούς.

ΒΑΣΟΣ ΒΑΡΙΚΑΣ Κ. Γ. Καρυωτάκης— Κ. Βάρναλης (Β' έκδοση) Πρόλογος: Άλέξης Ζήρας * Ή μεταπολεμική μας λογοτεχνία [1939] (Β' έκδοση) Πρόλογος: Άλέξ. ’Αργυρίου &

Δ. ΝΙΚΟΛΑΡΕΪΖΗΣ Δοκίμια Κριτικής (Β' έκδοση) *

.Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ ΠΛΕΘΡΟΝ ΑΓΓΛΙΚΑ ΓΑΛΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ

FRANCIS ΡΟΝΟΕ 'Η φωνή των πραγμάτων Μετάφραση: Χριστόφορος Λιοντάκης

■ υεχνπ αρχι·υεκτ:ο ν ικ π ε π ισ τ η μ ο ν ικ ά λ ο γ ο τ ε χ ν ία π ε ρ ιο δ ικ ά

Το Παραθαλάσσιο Νεκροταφείο 'Η Νεαρή Μοίρα Είσαγωγή-μετάφραση: Άν. Γιανναρας

YEVOENY ZAMYATIN *Εμείς Μετάφραση: ’Αλίκη ’Αλεξανδράκη *

Οι Ευρωπαίοι Μετάφραση: Νίκος Λαμπρόπουλος &

ΑΝΑ ΓΝΩΣΤΗΡΙΟ

'Η γυναίκα καί το νευρόσπαστο Μετάφραση: Γιώργος Καραβασίλης

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

«ΣΥΛΛΟΓΗ»

ΓΙΑΝΝΑΡΗ 35 Κ. ΠΑΤΗΣΙΑ Α Θ Η Ν Α . ΤΗΛ. 8310403 - 8310419

ΜΙΑ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΑΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ ΒΑΓΓΕΑΗΣ ΙΠΑΝΝΟΥ

1

ή « τ ρ έ λ α » ττού κ α ί ε ι «μνήμες σ π α ρ α κ τ ικ έ ς τ ώ ν φ ο β ε ρ ώ ν κ α ιρ ώ ν τής ά δ ερ φ ο σ φ α γ ή ς Μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α . Σελίδες 327

2

«ή ά λ ω σ η τ ώ ν χ ε λ ι δ ο ν ι ώ ν » «οΐ αγώ νες τής νεολαίας στή δ ιά ρ κ ε ια τής δ ικτα το ρ ία ς τ ώ ν σ υ ν τ α γ μ α τ α ρ χ ώ ν . Μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α ά π ο σ τ α σ ιο π ο ιη μ έ ν ο ά π ό τά γ εγονότα χ ω ρ ίς πρ όθ εσ η εκμετάλλευσης τ ώ ν π ρ ώ τ ω ν ή μ ερώ ν τής ά π ελευθέρ ω σ ης. Σελίδες 226.

3

Μ Ο ΛΙΣ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

Βαγγέλη Ίαιάννου ΗΤΑΝ ΑΝΟΙΞΗ ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΠΑΣΧΑ Μ Υ Θ ΙΣΤ Ο Ρ Η Μ Α . ΣΕΛΙΔΕΣ 194

ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ Β ΙΒΛΙΟ Π Ω ΛΕΙΑ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΕΓΝΑΤΙΑ

ΝΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Ν ΙΚΟ Σ Α Λ Ε Ξ Η Σ Α Σ Λ Α Ν Ο Γ A O Υ : ΔΥΣΚΟΛΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ O TTO K A R O L Υ Ι: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ Ε Μ ΙΛ ΙΑ Ν Σ Τ Α Ν Ε Φ : Ο ΘΡΥΛΟΣ ΤΟΥ ΠΡΙΓΚΙΠΑ ΣΙΜΠΙΝ Ε Ρ ΙΧ Κ Α ΙΣ Τ Ε Ρ : ΣΧΟΛΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΩΝ ΑΝ. Β. Κ Α Τ Ο Υ Δ ρ . Ph. D .: Διαρθωχικές Σχέσεις τής Ελληνικής Οικονομίας καί Προοπτικές Άναπτύξεως N IN A Κ Ο Κ Κ Α Λ ΙΔ Ο Υ Ν Α Χ Μ ΙΑ : ΑΓΟΝΗ ΓΡΑΜΜΗ Φ ΙΛ ΪΠ Π Α Δ Ρ Α Κ Ο Ν Τ Α Ε ΙΔ Η : ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΙ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ

ΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΙ Ν .Δ . Κ Α Ρ Ο Υ Ζ Ο Υ : ΠΟΙΗΜΑΤΑ Μ Α Ν Ο Υ Ε Λ Σ Κ Ο Ρ Σ Α : Τά τύμπανα χτυπούν γιά τό Ράνκας Β Α Σ ΙΛ Η Σ Τ Ε Ρ ΙΑ Δ Η : Η ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Α1 Ν Α Τ Α Σ Α Σ Χ Α Τ Ζ ΙΔ Α Κ Ι: ΣΥΝΑΝΤΗΣΕ ΤΗΝ, ΤΟ ΒΡΑΔΥ Σ Τ Ε Φ Α Ν Ο Σ Ξ Ε Ν Ο Σ :ΤΡΥΦΕΡΗ ΚΟΛΑΣΗ Π Η Τ Ε Ρ Χ Α Ν Τ Κ Ε : ΑΜΕΡΙΜΝΗ ΔΥΣΤΥΧΙΑ Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΕΓΝ Α ΤΙΑ

ΣΕΙΡΑ: ΤΡΑΜ/ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΝΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΙΩ Ρ ΓΟ Υ Χ Ρ Ο Ν Α : Τά μαύρα τακούνια Β Α Σ ΙΛ Η Σ Τ Ε Ρ ΙΑ Δ Η : Ό κ. Τβό / Τό ιδιωτικό ’Αεροπλάνο (β' έκδοση) Μ Π ΙΛ Η Β Ε Μ Η : Ή Σκουριά τού Μεγαλέξαντρου Α Ν Τ Ε ΙΑ Φ Ρ Α Ν Τ Ζ Η : Ή περιπέτεια μιάς περιγραφής Μ ΙΣ Ε Λ Φ Α ΪΣ : Παλαιοδημοτικά Ποιήματα Σεμνά ώς ’Απόβλητα Α Ρ ΓΥ Ρ Η Χ ΙΟ Ν Η : Τύπος ήλων Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Ν Ο Λ Λ Α : Π ολυξένη (β ' έκδοση) Χ Ε Ν Ρ Υ Μ ΙΛ Λ ΕΡ: Ό Καιρός των Δολοφόνων Τ Ζ Ω Ρ Τ Ζ Ο Ρ Γ Ο Υ Ε Λ : Ή φάρμα των Ζώων

ΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΙ Η .Χ . Π Α Π Α Δ Η Μ Η Τ Ρ Α Κ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ : ’Οδοντόκρεμα άπό Χλωροφύλλη (β' έκδοση) Α Ν Τ Ρ Ε Α Σ Τ Α ΪΚ Ο Υ : Αΐσχροτάτη Έρριέτα Μ ΙΧ Α Λ Η Π Α Π Α Μ ΙΧ Α Η Λ : Ήλιόγραμμα ΓΙΩ Ρ ΓΟ Υ Μ Α ΡΚΟ Π Ο ΥΛ Ο Υ:Π υροτεχνουργοί Ν Α Τ Α Σ Α Σ Χ Α Τ Ζ ΙΔ Α Κ Ι: Ά κρυλλικά (β' έκδοση) Μ ΙΧ Α Η Λ Μ Η ΤΡΑ : Φανταστική Νουβέλα (β' έκδοση) Α Ν Τ Ρ Ε Α Α Γ Γ Ε Λ Α Κ Η : Όδός Θρασυβούλου Β Α Σ ΙΛ Η Π Α Π Α Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΟ Υ : ’Ανθολογία Σουηδών Ποιητών Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Ε Γ Ν Α Τ ΙΑ

ΣΕΙΡΑ: 01 ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Διευθύνεται άπό τόν Σπύρο Τσακνιά Λί Τάι Πό Χάρμπερτ Πόπα Χόλουμπ Μπουκόφσκι Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Ε Γ Ν Α Τ ΙΑ

’Από την Τρίτη 6 τού Απρίλη οί ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΓΝΑΤΙΑ στό δικό τους πιά Βιβλιοπωλείο στήν όδό Μαυρομιχάλη 9

Γραφτείτε συνδρομητές Ε σ ω τερ ικού 'Απλή (6 τευχών) : 450 δρχ. ‘Απλή (12 τευχών) : 800 δρχ.

Σπουδαστική* (6 τευχών) : 400 δρχ. » (12 τευχών) : 700 δρχ.

’Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 1500 δρχ.

Ε ξω τερ ικού Κύπρος Ευρώπη ’Αφρική ’Αμερική Αυστραλία 'Απλή (6 τευχών) : Δολ. ΗΠΑ » (12 τευχών) : » » » » Σπουδαστική* (6 τευχών) : » (12 τευχών) : * » Σχολών Βιβλιοθηκών (12 τευχών) : » » Ιδρυμάτων "Οι σπουδαστές μέσης, άνώτερης καί άνώτατης έκπαίδευσης γράφονται συνδρομητές μέ τήν έπίδειξη ή τήν άποστολή φωτοτυπίας τής σπουδαστι­ κής τους ταυτότητας ή τής άστυνομικής (άν είναι μαθητές).

14 25 12 21

16 29 14 25

17 31 15 27

20 36 18 32

25 45 23 42

34

38

40

48

60

’Εμβάσματα στή διεύθυνση: Ζωή Τζιραλίδου περιοδικό «Διαβάζω» Όμηρου 34 Αθήνα (135)

Συμπληρώστε τή σειρά Τιμή άπλών τευχών: 80 δρχ. Τιμή διπλών τευχών: 130 δρχ. Τά παλιά τεύχη τού «Διαβάζω» μπορείτε ή νά τά άγοράσετε άπό τά γραφεία τού περιοδικού ή, άν μένετε στήν έπαρχία, νά ζητήσετε νά σάς τά στείλουμε μέ άντικαταβολή.

Τώρα καί σε τόμους Κ υκλοφ ορούν ο ί τόμοι: Α' (1976-77, τεύχη 1-9): 800 δρχ.* Β' (1978, τεύχη 10-15): 600 δρχ*

-Σέ σπουδαστές έκπτωση 15%

Ζητείστε τούς τόμους τού «Διαβάζω» άπό τά γραφεία τού περιοδικού ή, άν μένετε στήν έπαρχία, ζητείστε νά σάς τούς στείλουμε μέ άντικαταβολή. Μπορείτε άκόμα νά άνταλλάξετε τά τεύχη πού έχετε μέ δεμένους τόμους, πληρώνοντας μόνο τή βιβλιοδεσία (140 δρχ. γιά τόν α ' τόμο, 120 δρχ. γιά τόν β').

4

L if t f in

Γραφεία: ’Ομήρου 34, ’Αθήνα (135), τηλ. 360-3011. Διεύθυνση: Περ. Αθανασόπουλος. Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Νίκος Λαμπρόπουλος, Παύλος Πέζαρος, Βασίλης Τσάμης, Ντορίνα Τσοταοροϋ. Διαχείριση: Ηρακλής Παπαλέξης. Σελιδοποίηση: Φούλη Καρύδα. Διορθώσεις: Πέτρος Στεφανάκης. Στοιχειοθε­ σία: Φωτρόν Α.Ε., Αεωφ. Συγγροϋ 194, τηλ. 951-5078. Μοντάζ: Θ. Παπανικολάου-Μ. Κυριακίδης Ο.Ε., ’Αρκαδίας 43, τηλ. 5742-793. ’Εκτύπωση: Βαλασάκης-Άγγελής Ο.Ε., Ταύρου 21, τηλ. 346-6927. Διαχωρισμός διαφανείων: Α. Μαντέλος & Σία, Τρικάλων 24, τηλ. 7650-841. Βιβλιοδεσία: ΧρονάπουλοςΠαλούμπη & Σία, Σονρή 17, τηλ. 5721-685. Διανομή: Νέον Πρακτορεϊον Τύπου.

ΕΠΙΒΕΒΡΗΣΗ TOY ΒΙΒΛΙΟΥ

Τ εϋχος 21 ’Ιο ύ ν ιο ς 1979

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

7

ΔΙΑΛΟΓΟΙ Τιμή: Λ ρ χ. 8 0

Γράφουν οί Δ . Γαλανής, I. Γιαννουλάκης, Κ. Χριστοφορίδου, Α. Ζήρας, Η. Παπαδημητρακόπουλος

8

ΧΡΟΝΙΚΑ

’Ε ξ ώ φ υ λ λο κ α ί β ινιέτες: Γ ιώ ρ γο υ Γα λά ντη

ΕΚΔΟ ΤΙΚΑ : Ο ί προσεχείς έκδόσεις — Ή αγορά τοΰ βιβλίου ΓΕΓΟΝΟΤΑ: Ή καλή Αρχή έγ ιν ε— Έ τ ο ς ’Αριστοτέλη Βαλαωρίτη — Έ νας φίλος έφυγε — Ή 2η Γιορτή τοΰ Βιβλίου — ’Αρχείο νεοελληνικής λογοτεχνίας — Παραδοσιακός πολιτισμός καί ιδιωτική πρωτοβουλία — Ή Έγνατία στήν ’Αθήνα ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ: Πότε θά έκδηλωθεϊς Μινωτή; — 'Η τύχη τοΰ νά είσαι θεατρικός συγγραφέας στήν Ελλάδα — Έ χετε ακούσει γιά τό ISBN; — ’Αγορά διδακτικών βιβλίων — ’Ανακοινώσεις ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ: ’Ανταπόκριση τών Esther Silvestri - "Αγγέ­ λου Βαμβακινοϋ άπό τή Ρώμη γιά δύο Αντιπροσωπευτικούς Ιταλούς λογοτέχνες ΤΑ ΠΑΛΙΑ: Ό Μάνος Χαριτάτος γράφει γιά τόν προκομμουνιστικό «Ριζοσπάστη» ΧΙΟΥΜΟΡ: Σκίτσο τοΰ Μίνου Άργυράκη

13

15 21 25 28 58

ΑΡΘΡΑ Κ εντρικ ή δ ιάθ εση : ’Αθήνα: «Διαβάζω» 'Ομήρου 34 Τηλ. 360-3011 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά & Σία Τσιμισκή 78 Τηλ. 279-720, 268-940 Βιβλιοπωλείο Άλέξη Μυλωνά Αφεντούλη 4 Τηλ. 4511-673 Κύπρος: Πρακτορείο βιβλίου Χρ. Ανδρέου & Σία Ρηγαίνης 64

’Αδαμάντιος Σ. Άνεστίδης: Ή εύρετηρίαση τών περιοδικών "Ανν Μαρτίν - Παπάζογλου — Μάρα Μοίρα: ’Αναζητώντας κριτήρια Αξιολόγησης έλληνικών παιδικών βιβλίων

32 36

ΟΔΗΓΟΙ Αιμίλιος Ζαχαρέας: Σχετικά μέ τήν ιστορία τών έκδόσεων τοΰ Μάρξ

40

ΕΠΙΛΟΓΗ Ψ ΥΧΟΛΟΓΙΑ: Γράφει δ Γιώργος Κατσοΰλος ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Γράφει ό "Αλκής Ρήγος ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ: Γράφει ή Σοφία Μαρτίνου ΠΟΛΕΟΔΟΜ ΙΑ: Γράφει ό Νίκος Ζαλαώρας Φ ΥΣΙΚΗ : Γράφει δ Κώστας Γαβρόγλου ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ό Άνδρέας Μπελεζίνης Μ ΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ό Τάκης Μενδράκος

59 61 63 65 67 70 74

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

77

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

89

5

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ»

ΝΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ

Νέα 'Εστία: ’ Αφιέρωμα στόν Γιώργο Σεφέρη Νέα Εστία: ’ Αφιέρωμα στόν Κ.Π. Καβάφη Π.Χ. Δορμπαράκης: * Η νεοελληνική στήν έπιστήμη καί τό δημόσιο βίο Σπόρου Κόκκινη: Τά μουσεία τής 'Ελλάδος Σωτήρη Κακίση: ’ Αλκαίος

1885

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ» I. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α.Ε. Σόλωνος 60 - ’Αθήνα 135 -Τηλ. 3615077

προλεγόμενα Ή προχειρότητα των έλληνικών έκδόσεων εξακολουθούσε μέχρι πριν λίγα χρόνια νά άποτελεΐ γενικό κανόνα, ή ισχύς τού όποιου δέν μπορούσε βέβαια νά άνατραπεϊ άπό τίς έλάχιστες φωτεινές έξαιρέσεις. 7Ηταν μιά προχειρότητα άπροκάλυπτη, πού τίς περισσότερες φορές δέν φρόντιζε νά διατηρεί ούτε τά πιό στοιχειώδη προσχήματα. Ή προχειρότητα αύτή έκδηλωνόταν σέ δλο της τό μεγαλείο στά μεταφρασμένα κείμενα. Οί κάπως μεγαλύτεροι θά θυμούνται ίσως τίς «μακάριες» έκεϊνες έποχές, όταν άνοίγοντας ένα βιβλίο ξένου συγγραφέα βλέπανε κάτω άπό τήν ένδειξη «μετάφραση» δύο μυστηριώδη άρχικά ή, στην καλύτερη περίπτωση, ένα περίερ­ γο, σχεδόν έξωτικό, ψευδώνυμο, πού δέν σέ άφηνε ποτέ νά μαντέψεις τό άληθινό όνοματεπώνυμο τού μεταφραστή. Λές καί ήταν δράστης κάποιου έγκλήματος πού έπεδίωκε νά μείνει άνώνυμος γιά νά μήν ύποστεί τίς συνέπειες τής πράξης του. (Καί βέβαια τίς περισσότερες φορές έπρόκειτο πράγματι περί έγκλή­ ματος). Σήμερα, τά πράγματα έμφανίζονται κάπως διαφορετικά. Πολλοί έκδοτικοί οικοι — μαζί μέ κάποιους παλιότερους πού άνέκαθεν ύπηρετοϋσαν σωστά τό λειτούργημά τους — φροντίζουν νά προβάλλουν κάτω άπό τούς τίτλους τών βιβλίων τους καί όνόματα συνεργατών: μεταφραστές, έπιμελητές τής έκδοσης, διορθωτές τυπογραφικών δοκιμίων, σχεδιαστές έξωφύλλων κ.λπ. ’Έτσι, όταν άνοίγει κανείς ένα βιβλίο καί βλέπει κάποια όνόματα ύπευθύνων, αισθάνεται ένα είδος άσφάλειας. Δυστυχώς όμως, σέ πολλές περιπτώσεις, αύτά άποτελούν μονάχα τή βιτρίνα. Γιατί παρά τήν παρουσία διορθωτών καί έπιμελητών τά τυπογραφικά καί άλλα λάθη άφθονοϋν. "Οσο γιά τίς μεταφράσεις, άν δέν είναι καλές άπό μόνες τους, κανείς διορθωτής καί κανείς έπιμελητής, δσο άξιοι κι άν είναι, δέν μπορούν νά τίς βελτιώσουν. Μερικές μάλιστα φορές μπορούν άνετα νά τίς κακοποιήσουν. ΓΓ αύτό θά πρέπει οί εκδότες κατ’ άρχήν νά μάθουν οί ίδιοι τή δουλειά τους, δχι μόνο άπό τήν καθαρά εμπορική της πλευρά (πλασάρισμα τού εμπορεύματος), άλλά καί άπό τήν πολύ πιό ούσιαστική πλευρά: τής προετοιμασίας ένός βιβλίου. Ό κάθε φοιτητής πού θέλει νά δουλέψει λίγες ώρες γιά τό χαρτζιλίκι του δέν είναι άπαραίτητα καί καλός διορθωτής. Επίσης, άνάλογο μέτρο θά πρέπει νά ισχύει καί γιά κείνους πού άναλαμβάνουν τήν έπιμέλεια (φιλολογική ή καλλιτεχνική) μιας έκδοσης. Οί έκδοτες όφείλουν νά γνωρίζουν καλά σέ ποιούς άναθέτουν ένα τέτοιο βαρύ έργο. Πρέπει νά είναι άνθρωποι μέ κάποια προσφορά στόν είδικό χώρο, έπιστημονικό ή λογοτεχνικό, στόν όποιο άναφέρεται ή συγκεκριμένη έκδοση. Φυσικά, όλα τά παραπάνω ισχύουν άκόμη περισσότερο γιά τό A καί τό Ω κάθε ύπεύθυνου καί σοβαρού έκδοτικοϋ οίκου: γιά τόν επιμελητή ή διευθυντή μιας σειράς έκδόσεων. ’Άν καί — νά πούμε καί τού στραβού τό δίκιο — στήν περίπτωση αύτά τά πράγματα έμφανίζονται μάλλον καλύτερα.

διάλογοι "Ολα τά γράμματα, πού παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο ένδιαφέρον, δημοσιεύονται χωρίς περικοπές. (Στά ύπόλοιπα φροντίζουμε νά άπαντάμε προσωπικά). Παρακαλοϋνται όμως οί άναγνώστες, πού μάς γράφουν, νά είναι δσο πιό σύντομοι μπορούν καί νά σημειώνουν τό πλήρες όνοματεπώνυμο καί τήν άκριβή διεύθυνσή τους. Υπενθυμίζουμε δτι γιά νά δημοσιευθεϊ ένα γράμμα, πρέπει νά ’χει φτάσει στά γραφεία τού περιοδικού τουλάχιστον έξι έβδομάδες πριν άπό τήν ήμέρα κυκλοφορίας τού τεύχους.

Τί γίνεται μέ τή δημοτική; ’Αγαπητό «Διαβάζω», Σάς γράφω γιά ένα θέμα πού πρέπει ν’ άπασχολεΐ κάθε άνθρωπο πού διαβάζει καί σκέφτεται. Είναι τρία χρόνια τώρα πού μέ νόμο τής Βουλής καθιερώθηκε ή δημοτική ώς γλώσσα τού κράτους μας. Κι όμως στίς δημόσιες ύπηρεσίες χρησιμοποιούνται δυό γλώσσες καί σέ μερικές τράπεζες δέν έχει άρχίσει καμιά προεργασία γιά τήν καθιέρωση τής δημοτι­ κής. ’Ακόμα καί στή Βουλή ύπουργοί καί βουλευτές μιλάνε στήν καθαρεύουσα. Κι δλα αύτά γιατί οί γρα­ φειοκράτες τού δημοσίου καί οί βουλευτές μας (πού θά ’πρεπε νά δώσουν πρώτοι τό παράδειγμα) βαριούν­ ται νά διαθέσουν καί λίγο χρόνο γιά νά μάθουν πώς μιλιέται καί γράφεται ή δημοτική μας γλώσσα. ’Επίσης, ένας έκδοτικός οίκος πού άρχισε τήν έπανέκδοση τών άρχαίων έλλήνων συγγραφέων μετά τήν καθιέρωση τής δημοτικής γλώσσας συνεχίζει νά τούς κυκλοφορεί σέ άνατυπωμένες προπολεμικές έκδόσεις πού οί περισσότερες είναι στήν καθαρεύου­ σα, καί όταν τίς παίρνεις στά χέρια σου βλέπεις πώς είναι προτιμότερο νά διαβάζεις τό πρωτότυπο. Δηλα­ δή τό έμπόριο νά πετύχει, κι ό σκοταδισμός άς βασιλεύει... Εύλογο καί καυτό τό ερώτημα: Δέν σκέφτεται κάποιο άπ’ τά ύπουργεϊα Παιδείας ή Πολιτισμού νά δημιουργήσει ένα φορέα πού θ’ άναλάβει τήν έκδοση τών άρχαίων στή σύγχρονη γλώσσα; "Ως πότε θά τούς έκμεταλλεύονται άσύδοτα οί έμποροι τού πνεύματος; "Οσο γι’ αύτούς πού έπιμένουν νά ζοϋν προσκολλημένοι στό πτώμα τής καθαρεύουσας, άς είναι βέβαι­ οι πώς καμιά δύναμη (ούτε καί μιά φασιστική χούντα) δέν μπορεί νά τή νεκραναστήσει. ”Ας μή χάνουν τόν καιρό τους σκυλεύοντας τό πτώμα της. Μέ τιμή Δ.Χ. Γαλάνης

Συμπλήρωμα βιβλιογραφίας ’Αγαπητό «Διαβάζω», Στή βιβλιογραφία γιά τόν κινηματογράφο, πού δημοσιεύτηκε στό τεύχος 19, θά ’θελα νά προσθέσω τό βιβλίο τής ’Αγλαΐας Μητροπούλου «Ό κινηματο­ γράφος στήν Ελλάδα», πού βγήκε καί στά γαλλικά (Le cin0ma en Grece), καθώς καί τίς «Κινηματογραφικές Σελίδες» τής Κινηματογραφικής Λέσχης τού Πειραιά (Ιδρύθηκε τό 1961), πού κυκλοφορούν άπό τό 1975.

8

’Αναφέρω τά τομίδια-μελέτες: «Γιά τή μουσική στόν κινηματογράφο» τού Κώστα Μυλωνά, «Σοβιετι­ κός κινηματογράφος» τού Ίάσονα Γιαννουλάκη, «Σκανδιναυϊκός κινηματογράφος» (άνάτυπο άπό τούς «Πειραϊκούς ’Αντίλαλους») τού Ίάσονα Γιαννουλάκη, «Πώς γίνεται μιά ταινία» τών Κ. Μανταράκη - Ί. Γιαννουλάκη καί «Άντονιόνι - Οί δρόμοι τής μονα­ ξιάς» (άπό τό βιβλίο τού Gilles Jacob «Le cin6ma moderne», σέ μετάφραση Ίάσ. Γιαννουλάκη). Μέ έκτίμηση Ίάσων Γιαννουλάκης "Ελλης 4 Παλαιό Φάληρο

Νεοελληνική κοινωνία καί λογοτεχνία ’Αξιότιμε κε διευθυντή τού «Διαβάζω», Είμαι πιστή άναγνώστρια τού περιοδικού σας άπ’ τό ξεκίνημά του. Δηλώνω ώστόσο εύθύς πώς είμαι άμοιρη όποιασδήποτε ειδίκευσης στήν κριτική τού λόγου. Μάλιστα, δπως θά παρατηρήσετε, έχω σκαλώ­ σει λόγω ήλικίας σ’ ένα είδος γραπτής έκφρασης κάπως παλιάς μόδας, δπου ή περισσή καλλιέπεια σφαγιάζεται τό δίχως άλλο γιά χάρη τής σαφήνειας. ΓΓ αύτό σάς όμολογώ δτι έδίστασα πολύ νά παραβγώ τόν πολυπράγμονα συνεργάτη σας κο Ζήρα, μιά καί φοβάμαι άτι τού ύπολείπομαι, άν όχι σέ γνώσεις — καθότι τελοσπάντων... άδηλον παντί — τουλάχιστον δμως σέ άποφθεγματικόν οίστρο καί Ικανότητα πρω­ τότυπης συμπλοκής τών ιδεών. ’Ελπίζω νά μή μέ μαλώσετε άν, προτού μπώ στήν ούσία, κάνω μιά προσωπική παρέκβαση. Έγνώρισα τή λογοτεχνία άπό πολύ μικρή κι ώς τώρα, πού πλησιάζω σχεδόν τόν έξηκοστό μου, καταβρόχθισα — συνήθως μέχρι δυσπεψίας — δεκάδες περιοδικά κριτικής «ούσίας». ’Ακολούθησα — πάντα παθητική συνοδοιπόρος — τήν πορεία πλήθους κριτικών τάσεων, συρμών κ.λπ. καί κάμποσων κριτικών «ήθών». Δέν έμίλησα δμως ποτέ. ’Ενώ είχα, βλέπετε, τή δυνατότητα νά ξεχωρίζω κάτω άπό όρισμένους κριτικούς στοχασμούς τό κατα­ κάθι τής δποιας ιδιοτέλειας, φθόνου, φενάκης ή κομπορρημοσύνης, αύτό άντί νά μ’ έμψυχώνει σ’ άγώνες «άργυραίαις λόγχεσι», μέ σταμάταγε ψιθυρίζοντάς μου στ’ αύτί πώς «τό σιγάν κρεϊττον έστί τού... άποκτάν μυρίους πολεμίους». Ή χρόνια έπαφή μου μέ τά κριτικά μας πράγματα μέ δίδαξε πώς ή άντοχή τού νεοέλληνα άναγνώστη στήν άηδία πρέπει νά ’ναι ύπεράνθρωπη. Αύτή μου ή άντίληψη, σάς βεβαιώνω, κε διευθυντή, θά είναι ή μοναδική έτσι έπιγραμματικά έκφρασμένη άποψη πού θά βρείτε στό γράμμα μου. Μπρός άπό κάθε άλλη συμπερασματική μου φράση

παρακαλώ νά θεωρήσετε δτι υπάρχει ένα άόρατο «θαρρώ-», «νομίζω-», ή «έχω τήν έντύπωση δτι-». Τό αποφθεγματικό Οφος Ζηραϊκοϋ τύπου μοϋ κάνει ζάλη. "Ηδη θά καταλάβατε ίσως δτι τό γράμμα μου άφορά τή «θεώρηση τής νεοελληνικής κοινωνίας καί λογοτεχνίας» τών τευχών 1θ καί 17. ’Αρχικά θά ’θελα μέ πάσα ταπεινότητα νά ρωτήσω άν ύπάρχει δεοντο­ λογικός κανόνας τής δημοσιογραφίας, πού νά έμποδίζει νά συμπεριληφθοϋν στό ϊδιο τεύχος περιοδικού δυό άρθρα ή σχόλια πού, γιά ένα καί μοναδικό στήν ούσία θέμα, καταλήγουν σ’ όλότελα άντίθετα συμπε­ ράσματα. Γιατί τό άπόσταγμα τού κου Ζήρα περί νεοελληνικής πεζογραφίας κάνει θορυβώδες έκρηκτικό μείγμα άν έρθει σ’ έπαφή — ή έστω καί σ’ άπλή άντιπαράθεση — μέ τό περιεχόμενο τού σημειώματος πού έγραψε ό κος Ραφαηλίδης γιά τό ιδιόρρυθμο πόνημα τού Γ. Κακλαμάνη. Κι άν ό κανόνας πού σάς έρωτώ ύπάρχει, άναρωτιέμαι πώς βάζοντας ατό ίδιο δοχείο δυό τόσο έπικίνδυνα στή μείξη τους ύγρά δέν κομματιάστηκε καί τεύχος καί κανόνας μαζί. Μακαρία τή άνοχή τού άναγνώστη, φοβάμαι. Λογαριάζω πώς θά έχει γίνει τόσο εύπιστος — ή τόσο άμετάκλητα παρα­ πλανημένος, ώστε άφοϋ πληροφορηθεί, π.χ., στή σε­ λίδα 29 δτι ή γενιά τού ’30 ήταν «ή έν πολλαϊς άμαρτίαις περιπεσοϋσα» όπου έκανε στούς δύστυ­ χους άναγνώστες τή μέρα νύχτα καί τή νύχτα μέρα. Κι έμπόρηε νά τούς δώσει ένα ραπάνι γιά γαρούφαλο (Λασκαράτος) μακάριος νά μπορεί πάλι ν’ άποδεχτεϊ άσυζητητί στή σελίδα 49 δτι τήν άμαρτωλή αύτή μαυλίστρα άπασχολούσε έντονα «τό πρόβλημα τής κατάκτησης τής έξουσίας», «ή σεξουαλική άπελευθέρωση», «ή σχέση Ιδεολογίας καί πραγματικότητας» καί μύρια προοδευ­ τικά όσα, άσυνταίριαστα μέ πόρνες κολλημένες στανι­ κά στή συντήρηση τού πανάρχαιού τους έπαγγέλματος. 'Αλλά έκεΐ πού συμβαίνει κυριολεκτικά χαλα­ σμός, είναι στόν τελείως άντίθετο χειρισμό άπ’ τούς δύο κριτικούς τής ιδέας τής «έλληνικότητας». Ό άναγνώστης νιώθει πώς ή μελέτη τού κου Ζήρα άρδεύεται άπό έναν ύπόγειο ποταμό κριτηρίων πού ήρωοποιοϋν κάθε πεζό κείμενο πού πασχίζει «πρός άνίχνευση τών χαρακτηριστικών τής έλληνικής πρα­ γματικότητας», «πρός διεύρυνση τών φυλετικών καταβολών», πρός «άνίχνευση μιάς νέας έλληνικότη­ τας», κ.λπ., ένώ ό κος Ραφαηλίδης ξερά άποφαίνεται δτι αύτό «ένισχύει στό έπακρο τή διαδικασία τής άποβλάκωσης». ’Εγώ θά σάς πώ ώστόσο τή γνώμη μου μονάχα γιά τή μελέτη τού κου Ζήρα, άφήνοντας τόν άντίδικό του άνέγγιχτο, έπειδή βλέπω πώς ένώ ό κος Ραφαηλίδης άναλύει καί συμπεραίνει, ό κος Ζήρας άπλώς άποφθέγγεται. Δέν ξέρω, κε διευθυντή, άν έχει πέσει στήν άντίληψή σας τό έξης φαινόμενο: κάθε λογοτεχνική «γενιά» ή «σχολή» στά νέα έλληνικά γράμματα συνοδευόταν άπό μιάν άπολογητική δράκα κριτικών πού είχε σάν έπάγγελμα τό νά συστήνει άξιολογικά τή γενιά αύτή στή συνείδηση τού λαού. Οί κριτικοί αύτοί άκόλουθοι έπασχαν συνήθως άπό τέτοια νοητική άκαμψία πού, δταν τό άντικείμενο τής ύποτιθέμενης μελέτης τους παρερχόταν όριστικά καί νέοι λογοτέχνες ξεμύτιζαν μέ φραστικούς τρόπους πολλές φορές έντελέστε-

ρους καί πιό άκαριαίους, αύτοί έμεναν... άνεργοι, μή μπορώντας νά χωνέψουν πώς, ερήμην τής ύψηλής τους συνοδείας, κάτι νέο καταχτιόταν. Θύμιζαν έτσι άλλοτε τούς φτωχούς κηφήνες μετά τή γονιμοποίηση κι άλλοτε τό άρσενικό έκείνης τής άράχνης πού μετά τή νυφική παστάδα χρησιμεύει καί σάν δείπνο τής έκλεκτής του. "Ως τώρα, οί άκόλουθοι αύτοί, συνείδηση πιθανόν έχοντας τής βραχυβιότητάς τους, παρέμεναν προσκολλημένοι στή «γενιά» τους μέ κάποια άξιομνημόνευτη νομίζω σεμνότητα. Δίχως δηλαδή νά έπιχειρήσουν νά έκτείνουν τά κριτήρια πού στήριξαν τό πρόσκαιρο μοντέλο τους, έφαρμόζοντάς τα σ’ όλόκληρη τή λογοτεχνική παραγωγή πού προηγήθηκε. Αύτό δμως άνάλαβε νά τό πραγματοποιήσει ό κος Ζήρας. Καί μέ βαθύτερη πρόθεση τή νεκρανάσταση τής διάτρητης έκείνης «έλληνικότητας». "Ενας άπ’ τούς άπολογητές τής γενιάς τού '30, ό κος Καραντώνης, άφού μάς όμολογήσει έμπιστευτικά δτι «τό μυστικό τών πραγματικών ποιητών είναι άσύλληπτο (!) ή τουλάχιστον δέν πλησιάζεται παρά μόνο μέ τήν κατάκτηση πιό μικρών καί πιό συγκεκριμένων μυστικών — άπ’ αύτά πού άποτελούν τό γέρας τών κριτικών καί τών φιλολόγων», μάς άποκαλύπτει στή συνέχεια δτι «ύπάρχουν μερικοί άνθρωποι στήν Ελ­ λάδα — δυστυχώς λίγοι άκόμη, έλπίζουμε πώς αΰριο θά πολλαπλασιαστοϋν — ύπάρχουν μερικοί άνθρωποι πού ζώντας τόν άνθρωπισμό τους, δέν μπορούν νά τόν άποχωρίσουν άπό τόν έλληνισμό τους. Ό ένας προσδιορίζεται άπό τόν άλλον». Τήν ιδέα αύτή τού έλληνισμοϋ φαίνεται δτι «ένεδύθη» καί μιά νέα γενιά κριτικών, τής όποιας άρχίζω νά φοβάμαι άπό ... έρτζιανές πληροφορίες δτι ήγείται ό κος Ζήρας. ’Αλλά τί είναι έπιτέλους αύτή ή περίφημη «έλληνικότητα»; «... Ή άδιάσπαστη ένότητα άπό τήν κλασική έποχή μέχρι σήμερα», σπεύδει νά μάς πληροφορήσει ό ίδιος. Σήμερα μάλιστα «είναι άκόμη περισσότερο παρούσα καθώς έχει ένδυναμωθεϊ μέ τό βάφτισμά της στή Χριστιανική ’Ορθοδοξία». ”Αρα λοιπόν, μιά μεταφυσικο-έξωτική κατασκευή, δπως ίσως θά ’λεγε ό κος Ραφαηλίδης, πού «δέν έπιδιώκει παρά τήν άποκοπή μας άπό τήν εύρωπαϊκή σκέψη καί τούς έπικίνδυνους προβληματισμούς της». "Ενα έργαλείο γιά τήν άναπαραγωγή τής άστικής Ιδεολογίας, φρουρός άποκλεισμοϋ τής πλέμπας έξω άπ’ τό ιερατείο τής άρχουσας διανόησης. ΓΓ αύτό, πολύ άμφιβάλλω άν στ’ αύτιά τών λαϊκών κατεξοχήν έραστών της άφήνει ή Ινδική μούσα «Ζιγκοάλα» πινδαρικούς άπόηχους. 'Ωστόσο ό κουρ­ σάρος κασετοπώλης τής γειτονιάς μου, μοϋ έκμυστηρεύτηκε τίς προάλλες, ένώ λιγωνόταν καί ποθοπλάν­ ταζε άπ’ τά μεγάφωνά του σάν άράπικος λίβας κά­ ποιος αίγύπτιος ... νεοέλληνας τραγουδιστής, δτι «τέτοια γουστάρει ό κοσμάκης», ψιθυρίζοντάς μου σάν άτράνταχτη άπόδειξη τό συγκλονιστικό χρηματι­ κό κέρδος πού τού άφήνει κατά μήνα ή μουσική του διπλωματία μέ τίς άραβικές χώρες. Μπορούμε λοιπόν νά πούμε δτι άπό τόν καιρό πού συγκροτήθηκε σάν διεθνής μονάδα τό νέο έλληνικό κράτος, μιά καί μόνη κοινωνική τάξη είχε τή δυνατό­ τητα νά διαμορφώνει τήν πολιτιστική ζωή τού τόπου. Ή τάξη έκείνη πού είσήγαγε τή βασιλεία, τό νεοκλασι­ κισμό καί τόν... ’Αλέξανδρο Δουμά στό χαώδες άνατολίτικο συνονθύλευμα τού μετεπαναστατικοϋ έλληνι-

9

κοϋ χώρου. "Εκτοτε οΛες οι αςιες η απαςιες πού κάηκαν στά άστικά τζάκια ήταν εισαγωγή έξ Εσπερίας· ένώ άντίστοιχα ή πρέζα τής έλληνικότητας πού καιγόταν στούς μακάριους ναργιλέδες των λαϊ­ κών καφενείων ήταν ντόπιας σοδειάς, έπιβλημένη «άνωθεν» γιά τό δσο πιό βαθύτερο ξεμάτιασμα — κι αύτές οί «ύποδομές» τού κου Ζήρα «πού θά μπορού­ σαν μέ άλλες συνθήκες (;) νά παράγουν γηγενείς πνευματικές άξιες» άπλώς δέν ήταν ... ύποδομές. Πραγματικά, τό «συνηθέστερο ήταν καί είναι νά μετα­ φυτεύονται βεβιασμένα τά άλλοδαπά πρότυπα»· άλλά είτε «καρποφορούν» είτε δχι, αύτά συνεχίζουν νά είναι τά πατρόν πού πάνω τους κόβεται όλόκληρη ή πεζογραφική μας παραγωγή. ’Έτσι θά μπορούσε ό κάθε τίμια «φιλολογίζων» νεοέλληνας νά ρωτήσει: γιατί σάν άντικείμενο τής μελέτης σας προτιμήσατε τήν πεζογραφία μας, κε Ζήρα; 'Η μυθιστορία («φιξιόν» κατά τήν έκφραση τού συρμού) ήταν γέννημα «διαφορετικών κοινωνικών καί Ιστορικών συνθηκών, σέ τόπους μέ ιδεολογικές συνισταμένες κάθε άλλο παρά άντίστοιχες» μέ τίς ντό. πιες. Σάν συνέπεια, ό κάθε άτυχής οικοδόμος τής «έλληνικότητας», πού άντί γιά μελισσοκομία ή καλα­ θοπλεκτική διάλεξε τήν πεζογραφία σάν θερμόμετρο τού οίστρου του, είναι φυσικό νά σκονταύει συνεχώς μπρός στό σχιζοειδές δίλημμα ή ν’ άποδεχτεϊ έντιμα δτι κι οί έπιγονικές μορφές τού ξενόφερτου αύτοϋ είδους άκολουθοϋν τό γενετικό κώδικα τών προγό­ νων τους· ή ν’ άποξέσει προσεχτικά άπ’ τήν είκόνα τό Ροΐδη, τόν Παπαντωνίου, πολλά έξαιρετικά πεζά τού Χατζόπουλου καί δ,τι άλλο έθνικά ... άσυνεπές, ύπου­ λα καί συνειδητά γενόμενος ύπαίτιος τής μουτζούρας πού έμφανίζει στόν άναγνώστη. Ή πολυπραγμοσύνη σπρώχνει τόν κο Ζήρα δμως καί σέ άσυγχώρητα σφάλματα. Γράφει λ.χ. δτι οί μεγάλες πόλεις δέν κατόρθωσαν ποτέ ν’ άποκτήσουν δική τους ζωή, έννοώντας προφανέστατα «μέχρι σή­ μερα», έξαναγκάζοντας τό άφευχτο συμπέρασμα ότι καλό θά ήταν (μιά κι οί πόλεις άδυνατοϋν νά δώσουν «γηγενείς» πνευματικές άξιες) νά είχαμε μείνει σέ κάποιο άλλο σκηνικό, ϊσως τά χωριά ή τίς κωμοπόλεις. Πίσω άπ’ τόν ύπέροχο αύτό άναχρονισμό κρύβεται ή άπέχθειά του γιά κάθε τι πού ό ϊδιος κρίνει σάν «άλλοδαπό» πρότυπο. ΓΓ αύτόν, ή μόνη άξια μνείας πεζογραφία, μή παρακμασμένη καί... γηγενής, φαίνε­ ται νά είναι ή ήθογραφία τού τέλους τού περασμένου καί τών πρώτων δεκαετιών αύτοϋ τού αιώνα. Σ’ αύτήν ό συνεργάτης σας συγκεντρώνει τόν μεγαλύτερο δγκο θετικών διαπιστώσεων καί ύστερα άναλώνεται σέ πλήθος έμμεσων — κατά τό τρέχον ήθος — άναιρέσεων δλων σχεδών τών ύπόλοιπων μορφών, μέ γνώμονα τήν ύπαρξη ή δχι σ’ ένα πεζογράφημα τής «άναζήτησης τών φυλετικών καταβολών, τών θεσμι­ κών πλαισίων καί τών δεσμών άνάμεσα στήν παράδο­ ση καί τήν πραγματικότητα». Μ’ αύτή τήν τακτική, δλες οί μεταπολεμικές γενιές πεζογράφων πού άναδύθηκαν άπ’ «τά διαβρωμένα ήθη τής πόλης», κινούν­ ται σ’ «ένα συνειδησιακό κενό καί άνασφάλεια» καί άσχολοϋνται μέ θέματα τής έσχατης πιά παρακμής! Τί μπορεί κανείς νά ξεχωρίσει μόνο μέσα άπ’ τό έντεχνα θολωμένο τούτο γυαλί; Τή γενιά τού ’3ΰ καί τή νέα έπαγγελία τής «έλληνικότητας»! Ή σιχασιά τού συνεργάτη σας γιά «τά μαγικά κλειδιά ένός σχηματικού οίκονομισμοϋ» (διάβαζε: διαλεκτικής προσέγγισης) τόν έσπρωξε σέ πλήθος άντιφάσεων, σέ σημείο ώστε κάθε σχεδόν γενικό συμπέρασμά του ν’ άντιφάσκει μέ τό συμπέρασμα μιάς προηγούμενης ή έπόμενης ένότητας. «Ή σχιζοφρενική διάσταση μεταξύ πραγματικότητας καί θεω­ ρίας» πού ό κος Ζήρας καταλογίζει στούς έλληνες διανοούμενους φαίνεται τελικά άντανάκλαση τής

10

προσωπικής του άνέχειας μεθόδου ή Ιδεολογικής άστάθειας, πού φανερώνεται άλλοτε μέ τή μορφή ένός άπροκάλυπτα άγκυλωμένου συντηρητισμού κι άλλοτε ένός άνάστροφου προοδευτισμοϋ πού θέλει ν’ αύτοπροβάλλεται σάν πιό ριζοσπαστικός άπό τόν ... τρέχοντα τελοσπάντων προοδευτισμό. ’Αλλά ό συντη­ ρητισμός, κε διευθυντή, είναι τής ίδιας πάντα ύφής: άρτηριοσκληρωτικός κι έπικίνδυνος. Καί γίνεται άληθινή μάστιγα όταν έρωτοτροπεϊ άπό άνασφάλεια ταυ­ τόχρονα καί μ’ δποια έπιστημονική μέθοδο έρμηνείας τών κοινωνικών φαινομένων θά ξάνοιγε μπρός του λίγο στέριο έδαφος γιά νά πατήσει. Τελευταία, στοιχεία τής κλινικής ψυχοθεραπείας έπέτρεψαν νά έκφραστεϊ μιά θεωρία κατά τήν όποια μερικές γενιές άσυνειδητοποίητων νευρωτικών άτόμων γεννούν τελικά ψυχωσικά παιδιά. Σάν άποτέλεσμα τού έκφυλισμοϋ αύτοϋ παρατηρεϊται στά παιδιά αύτά στειρότητα. Νομίζω δτι γιά τά έλληνικά γράμμα­ τα ή νέα αύτή γενιά κριτικών είναι τά ψυχωσικά παιδιά μιάς άλυσιδωτής σειράς άπό παραλλαγές τής νεύρω­ σης «έλληνικότητα». ’Ήδη ό εκφυλισμός έχει προχω­ ρήσει πολύ: έπειδή τά άτομα αύτά κατευθύνουν λίγο ώς πολύ μιά κοινωνία δπως ή έλληνική, μέ καλπάζουσα ύπογεννητικότητα καί πλανημένο κοινωνικό ήθος, μικρές έλπίδες ύπάρχουν γιά ν’ άποτραπεϊ άνεπανόρθωτη πνευματική στειρότητα. Άλλά θαρρώ δτι σάς κούρασα. Καί γιά νά μήν τελειώσω κι έγώ σάν τόν 'Ιερεμία τής γενιάς τού ’30, λέγοντας: «Είμαστε ό σπόρος πού πεθαίνει», σάς προτείνω, κε διευθυντή, νά σκεφτοϋμε δσο είναι καιρός γιατί άραγε «δπου νά ταξιδέψουμε ή Ελλάδα μάς πληγώνει»; Μήπως έπειδή άφήσαμε τή διάπλαση τής έθνικής αύτοσυνείδησης στά χέρια «κριτικών»; Φαίνεται δέν θά μάθουμε ποτέ πώς «έξ δλων τών θνητών ό πλέον άνυπόδητος είναι ό ύποδηματάς καί ό ράπτης ό πλέον κουρελιάρης» (Ροΐδης). Μέ έξαιρετική έκτίμηση Καλλιόπη Χριστοφορίδου Κρήτης 20 - Πειραιάς

Τό γράμμα τής κ. Κ. Χριστοφορίδου θέσαμε ύπόψη τού συνεργάτη μας κ. Άλ. Ζήρα, ό όποιος μάς έστειλε τήν έξης άπάντηση:

Μεγάλη μου τιμή πού κατόρθωσα νά άνασύρω άπό τή χρόνια σιωπή τήν κυρία Χριστοφορίδου. Δέν είναι δμως κάπως περίεργο πού άποφάσισε τώρα, μετά άπό πάροδο τόσων δεκαετιών, νά λύσει τή σιωπή της; ”Αν τό κείμενό μου τής προξένησε τόση όργή καί ζαλάδα — έχω άρχίσει πιά νά συνηθίζω σέ τέτοιου εϊδους συναισθηματικές έκρήξεις — σπεύδω νά τήν ήρεμήσω: ούδέποτε πίστεψα δτι οί λογοτεχνικές κριτικές ή οί άλλες μελέτες μου κατέχουν τό άλάθητο ή δευσμεύουν τόν άναγνώστη. Ή άποτίμηση όποιουδήποτε φαινομένου, Ιστορικού, κοινωνικού, λογοτεχνικού, δέν έχει μιά καί μόνο έρμηνεία. Εύτυχώς άλλωστε. Δικαίωμά της λοιπόν νά έχει τίς δικές της άπόψεις. ’Εδώ δμως έρχεται σάν άλλος Ροβεσπιέρος ή Ζντάνωφ νά μέ καθίσει στό σκαμνί καί μέ τό πράγματι ροΐδειο χιούμορ της προσπαθεί νά βγάλει άχρηστο τό κείμενό μου. Φοβάμαι δμως δτι γιά τίς περισσότερες διαμαρτυρίες της «έχει χτυπήσει λάθος πόρτα», ή, άπλούστερα, παρά τή λεγάμενη μακροχρόνια κριτική παιδεία της, δέν ξέρει νά διαβάζει τά κείμενα. Κατ’ άρχήν σφάλλει τά μέγιστα δταν παραλληλίζει τό κείμενο τού Β. Ραφαηλίδη μέ τό δικό μου. Τό δτι

έξετάζεται καί άπό τά δυό κείμενα ή γενιά τοϋ '30 δέν σημαίνει πώς ύπάρχει πλήρης ταύτιση. Χωρίς νά θέλω νά κάνω τόν δικολάβο τοϋ Γερ. Κακλαμάνη, πού άλλωστε δέν τόν χρειάζεται, πληροφορώ τήν κυρία Χριστοφορίδου δτι τό βιβλίο του «Ανάλυση τής νεο­ ελληνικής άστικής Ιδεολογίας» θίγει προβλήματα πο­ λύ πλατύτερα άπ’ δ,τι τό δικό μου μελέτημα, πράγμα πού όπωσδήποτε φαίνεται καί άπό τήν παρουσίαση τοϋ Β. Ραφαηλίδη. "Ας λάβει τόν κόπο, λοιπόν, ή κυρία Χριστοφορίδου νά διαβάσει πρώτα τό βιβλίο καί ΰστερα, άν θέλει, τά ξαναλέμε. 'Εκεί δμως πού κυριολεκτικά όρθώθηκαν οί τρίχες τής κεφαλής μου είναι στά σημεία δπου κατηγοροϋμαι ώς συνήγορος τής ιδέας τής έλληνικότητας. Δέν είμεθα καλώς. Ή κυρία Χριστοφορίδου μεταχειρίζεται γιά νά ύποστηρίξει τίς κατηγορίες της τήν παλιά έκείνη μέθοδο, βάσει τής όποίας μπορούμε νά άποσπάσουμε άπό ένα κείμενο τίς φράσεις ή τίς προτάσεις πού θέλουμε, καί μ’ αύτό τόν τρόπο νά άποδείξουμε δτι... ό Θεόφιλος είναι Ροϋμπενς, μολονότι ό δύσμοιρος ό συγγραφέας τοϋ κειμένου κόπτεται γιά τό άντίθετο. "Αν διαβάζατε προσεκτικότερα, κ. Χριστοφορίδου, τό έπίμαχο αύτό άρθρο καί άν δέν σπεύδατε νά πάρετε χαρτί καί μελάνι γιά νά μέ κατακεραυνώσετε, θά βλέπατε δτι τά σημεία έκεϊνα γιά τά όποια μέ θεωρεί­ τε ύπερασπιστή τής «έλληνοκατάνυξης» δέν έκθέτουν δικές μου άπόψεις, άλλά άπόψεις πού βγαί­ νουν μέσα άπό τήν άνάγνωση τοϋ ίδιου τοϋ Παπαδιαμάντη καί όρισμένων έκπροσώπων τής γενιάς τοϋ '30. Άφοϋ αύτά πίστευαν ή πιστεύουν οί άνθρωποι, έμεϊς τι νά κάνουμε; Νά ποϋμε δτι δέν τά έγραψαν; Μήπως λοιπόν τά έρτζιανά σας, κ. Χριστοφορίδου, έχουν βραχυκυκλωθεϊ; Γιά κοιτάξτε σάς παρακαλώ, γιατί ή ό πομπός φταίει ή ό δέκτης. Καί, άς ποϋμε, δτι σ’ αύτό τό κείμενο έπαθα «έλληνοκεντρικό» παραλήρημα, άς τό ύποθέσουμε κι αύτό. ’Εσείς, σάν ένημερωμένη περί τά κριτικά μας πράγματα, δέν έπρεπε νά άπορήσετε: πώς αύτός ό άνθρωπος ξαφνικά έπαθε «έλληνοκεντρίτιδα»; Θέλετε μήπως νά σάς άραδιάσω δέκα τουλάχιστον κείμενά μου δπου τά βάζω μέ δλους τούς άρχιερείς τοϋ «χαμένου κέντρου»; θά σάς παρα­ θέσω μόνο μιά ύποσημείωση πού είχα κάνει σέ ένα άλλο κείμενό μου στό περ. «Διαβάζω» (άρ. 7, 1977): «Ή προβολή πρός τίς εύρωπαϊκές χώρες τής ζωγραφι­ κής τοϋ Θεόφιλου, τής έλαφρολαϊκής μουσικής ή τής θυμοσοφίας τοϋ Καραγκιόζη, μέ τήν έπαρση δτι αύτά άποτελοϋν καλλιτεχνικά παράγωγα τής έθνικής μας

Δ ιορθώσεις Στή βιβλιοκρισία τοϋ συνεργάτη μας κ. Γ.Α. Χριστοδούλου γιά τούς «’Αρχαίους κριτικούς» τοϋ Ζήσιμου Λορεντζάτου (τεύχος 18) νά διορθωθούν τά έξης λάθη: 1) Στή σελ. 59, στήλη α’, στίχος 24, άντί «χρήσιμα έμφυτο» νά γραφεί «χάρισμα έμφυ­ το». 2) Στή σελ. 60, στή στήλη β’, στίχος 44, άντί «Wehril» νά γραφεί «Wehrli». Στή συνέντευξη τοϋ Νίκου Σβορώνου (τεύχος 18) νά διορθωθούν τά έξης λάθη: 1) Στή σελ. 47, ό Κυρουλάριος νά γραφεί Κηρουλάριος. 2) Στή σελ.

49, οί Κυδώνιος καί Καβάσηλας νά γραφούν άντίστοιχα Κυδώνης καί Καβάσιλας. Τέλος, στό τεύχος 20 ή μετάφραση τοϋ κειμέ­ νου τοϋ Μισέλ ντέ Μονταίνι «Περί Δημοκρίτου καί Ηρακλείτου» ήταν τοϋ Φίλιππου Δ. Δρακονταειδή.

ιδεολογίας, δέν νομίζω δτι άποβαίνει πρός τιμή μας.

01 ξένοι έκστασιάζονται γιά τόν πριμιτιβισμό αύτής τής τέχνης, δπως έκστασιάζονται βλέποντας τίς πολε­ μικές μάσκες των Ζουλού. ’Αλλά βέβαια μέ κανένα τρόπο δέν άνταλλάσσουν τό λαϊκό φολκλόρ μας μέ τόν Ροϋμπενς, τόν Μπάχ ή τόν Τσέχωφ. Κι άς μή λησμονούμε δτι ό γνήσιος πριμιτιβισμός (πού τόν έχουμε κάνει έθνικό λάβαρο) είναι συναρτημένος μέ πρωτόγονες κοινωνίες». Άλλοϋ πρέπει νά στρέψετε τά πυρά σας, κυρία μου. Στούς άρχηγούς τών λεγομένων προοδευτικών κομμάτων πού «φέρνουν ζεϊμπεκιές» στά μπουζούκια· στίς κεντρικές έπιτροπές τών «διεθνιστικών» κομμά­ των (μάλλον έθνικιστικά είναι) πού οί γιορτές τών νεολαίων τους, άπ’ δ,τι βλέπω, κλείνουν μέ κλαρίνα, μέ τσάμικα καί καλαματιανούς. "Οσο γιά τίς ύπόλοιπες άπορίες σας: α) ή γενιά τοϋ '30, Ιστορικά άποτιμούμενη, είχε δλα τά έφόδια γιά νά έπιφέρει όρισμένες άλλαγές, στό έπίπεδο τής ήγεσίας τουλάχιστον, γιά νά άποκολληθοϋν κάπως οί άπόγονοι τών κοτσαμπάσηδων άπό τή βαλκάνια νοοτρο­ πία τους. ’Αλλά ένώ στήν άρχή κάτι πήγαν νά κάνουν, στή συνέχεια δλοι τους βούλιαξαν μέσα σ’ αύτή τή δυσώδη «χαβούζα» πού μάς κυκλώνει άπό παντοϋ. Υπηρέτησαν, μ’ άλλα λόγια, αύτό πού έπρεπε νά καταπολεμήσουν: τήν ύπανάπτυξη. β) Τό θέμα «έλληνικότητα», πώς νά τό κάνουμε, ύπάρχει. ’Άν δέν ύπήρχε δέν θ’ άσχολούμαστε μ’ αύτό. ’Εγώ τουλάχι­ στον βλέπω άπό κάθε μεριά, άριστερά ή δεξιά, νά σαλπίζουν: «έπιστροφή στίς ρίζες». Τί συμβαίνει; Γιατί οί μελωδίες αύτών τών «σειρήνων» βρίσκουν άντίκρισμα; γ) Διάλεξα σάν θέμα της μελέτης μου τή νεοελ­ ληνική πεζογραφία, γιατί σάν λογοτεχνικό είδος ύπάρχει καί παράγεται. Μπορεί γενετικά νά μήν είναι γηγενές προϊόν — μήπως άραγε είναι ή νεοελληνική έντεχνη ποίηση; — άλλά άφοϋ, έτσι ή άλλιώς, έχει πίσω της μιά πορεία έκατό τουλάχιστο χρόνων, μπο­ ρούμε νά τήν παραβλέψουμε καί νά μήν άσχοληθοϋμε μαζί της; δ) Αύτά πού λέτε, κυρία Χριστοφορίδου, γιά έπιστροφή στά χωριά, τά συμπεραίνετε μονάχη σας. ’Εγώ δέν κάνω τόν μάγο πού βγάζει κουνέλια άπό τό καπέλο του. Οί έλληνικές πόλεις ή μάλλον τά μεγάλα άστικά κέντρα δέν κατόρθωσαν νά άποκτήσουν δική τους ζωή, γιατί, άπλούστατα, δημιουργήθηκαν πρόσ­ φατα. Τό Παρίσι ή τό Λονδίνο, μέ αίώνων ζωή τό καθένα, έπιβάλλουν στόν κάθε νεοερχόμενο κάτοικο ένα ρυθμό ζωής· στήν ’Αθήνα φοβάμαι δτι έξακολουθοϋν σέ πολλές ταράτσες πολυκατοικιών νά τρέφουν κότες! Αύτό τά λέει δλα. "Αν τώρα, μετά άπό δλ’ αύτά, έπιμένετε δτι είμαι... ψυχωσικός καί δτι προσπαθώ νά πείσω τούς "Ελληνες νά μήν κάνουν παιδιά, τί νά σάς πώ; Καί τό άλλο πάλι, δτι οί κριτικοί πλάθουν τήν ... έθνική αύτοσυνείδησή μας; Πώς άραγε τήν πλάθουμε; Μέ τίς κριτικές μας πού άποστηθίζονται έν χορώ άπό τήν Όρεστειάδα ώς τό Καστελόριζο; Μέ τά βιβλία μας πού ζήτημα είναι άν πουλάνε χίλια άντίτυπα μέσα σέ δυό χρόνια; Μέ τίς διαλέξεις μας, πού καταντήσαμε όμιλητές καί άκροατές νά είμαστε οί ίδιοι καί οί ίδιοι; Κυρία μου, λάθος πόρτα χτυπήσατε. Τό μένος σας μέ κουράζει... Άλέξης Ζήρας

¥ 11

Επισήμανση παραλείψεων ’Αγαπητό «Διαβάζω», Διάβασα τό άρθρο τοϋ Άλέξη Ζήρα «Θεώρηση κ.λπ.» καί μέ έντυπωσίασαν οί παραλείψεις. ’Άς μνη­ μονεύσω, τουλάχιστον, δύο θανόντες: τόν Νίκο Καχτίτση καί τόν "Αγγελο Καλογερόπουλο. Πώς είναι νοητό νά άποσιωποϋνται, άκόμα καί άπό τή Σημείωση; Τόν Καραγάτση, μόνο Μιχάλη δέν τόν έλεγαν. Τό σχετικό λάθος κάποιας ξένης έκδοσης, διορθώθηκε πρό είκοσαετίας... Φιλικά Ήλίας X. Παπαδημητρακόπουλος Λαζαράδων 23 •Αθήνα (810)

Τό γράμμα τοϋ κ. Η. X. Παπαδημητρακόηουλου θέσαμε ύπόψη τοΰ κ. Άλ. Ζήρα, ό όποιος, άναφερόμενος καί ατό γράμμα τοΰ κ. Θ. Δ. Φραγκόπουλου πού δημοσιεύτηκε στό τεύχος 19, μάς έστειλε τήν παρακάτω άπάντηση:

Στις έπιστολές τών Η. X. Παπαδημητρακόπουλου καί Θ. Δ. Φραγκόπουλου έχω νά άπαντήσω, ότι πρά­ γματι στό κείμενό μου ύπήρχαν παραλείψεις ή παρα­ σιωπήσεις, οί όποιες δμως δέν όφείλονταν σέ παρα­ γνώριση ή άπόρριψη τοϋ έργου τών συγγραφέων πού δέν άναφέρθηκαν. Σέ μιά συστηματικότερη μελλοντι­ κή έπεξεργασία αύτοϋ τοϋ κειμένου έλπίζω δτι δέν θά ύπάρξουν άνάλογες παραλείψεις. "Αλλωστε μέ τό έργο τοϋ Ν. Καχτίτση καί τοϋ Α. Καλογερόπουλου έχω άσχοληθεϊ σέ έκτενή κριτικά σημειώματά μου, πράγμα πού σημαίνει δτι δέν παραγνωρίζω τήν άξια τους. Άλέξης Ζήρας

ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΕΜΓΊΟΥ: Η Μ ΠΟΡΑ /Ν εοελληνική πεζογραφία/ ’Αποσπάσματα άπό κρίσεις άναγνωστών:

«Ή Μπόρα περίφημη! Είχα καιρό νά διαβάσω άρτιο λογοτεχνικό έργο». «Έδιάβασα τό βιβλίο μέ πολύ κέφι. Είναι πράγματι ώραίο. Ό μύθος του, ή πλοκή του, ή ψυχολογία του, ή διήγησή του εντυπωσιάζουν καί μαρτυρούν δόκιμο λογοτέχνη». «Τέλειο καί τόσο άνθρώπινο μυθι­ στόρημα». «Χαιρόμαστε, πού τό συμπεριλαμβάνομε στά βιβλία μας». ’Αποσπάσματα άπό κριτικές:

«'Η γλώσσα είναι καθαρή δημοτική, ή άφήγηση κυλάει άπλά, κατανοητά, άνθρώπινα, μέ γλαφυρό τρόπο, πού προκαλεϊ τό ενδιαφέρον τοϋ άναγνώστη. Τά περιστατικά περιγράφονται μέ δύναμη, ό διάλογος είναι ζωντανός». «Κινεί τό ενδιαφέρον τοϋ άναγνώστη, διαβάζεται άνετα καί προ­ βληματίζει όλους πού θέλουν νά βαθύνουν στήν ανθρώπινη ψυχο­ λογία». «Μυθιστόρημα πού σέ ύποχρεώνει νά τό κλείσεις μόνο όταν φθάσεις στήν τελευταία του σελίδα».

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΔΩΔΩΝΗ ’Ασκληπιού 3, ’Αθήνα 12

ΧΡΟΝΙΚΑ Επιμέλεια: Ελένη Γαλάνη

ΕΚΔΟΤΙΚΑ ’Αρκετά ένδιαφέροντα βιβλία έτοιμάζουν οί εκδότες γιά τούς προσεχείς μήνες των διακοπών. ’Έτσι, άπό διάφορους έκδοτικούς οϊκους πληροφορηθήκαμε δτι τό μήνα αύτό πρόκειται νά κυκλοφορήσουν τά έξής βιβλία: Στό χώρο τής φιλοσοφίας, ό τόμος «Φιλοσο­ φικά κείμενα», μία άνθολόγηση τών πιό αντι­ προσωπευτικών πολιτικοοικονομικών κειμένων του Κάρλ Μάρξ (Παπαζήσης), ό «Διαλεκτικός Ολισμός» τού Gurvitch (Έγνατία), «'Ο θετικι­ σμός» τού Kolakowski (Έγνατία), «Ή σύγχρονη άγγλική φιλοσοφία» τού Warnock (Έγνατία), ή «Εισαγωγή στή φιλοσοφία τής ιστορίας» τού Αύγουστου Μπαγιόνα (Έγνατία), ή «Φιλοσοφία τών μαθηματικών» τού Παύλου Χριστοδουλίδη (Έγνατία), ή μελέτη «Εμπειρία, γλώσσα καί λογική» τού Νίκου Αύγελή (Έγνατία) καί τά «Δοκίμια» τού Χιούμ (Παπαζήσης). Γιά τούς φίλους τής ιστορίας έτοιμάζεται ό

τρίτος τόμος τής «Ιστορίας τής Σοβιετικής 'Ένωσης» τού Έ ντουαρντ Χάλετ Κάρ (Υ πο δο­ μή) καί τό έργο τού Τζών Μπόρντμαν «Ελληνι­ κή τέχνη», πού είναι μιά ιστορική άναδρομή σ’ όλες τίς μορφές τέχνης πού άναπτύχθηκαν στήν Ε λλάδα άπό τήν άρχαιότητα μέχρι σήμε­ ρα (Υποδομή). ’Αρκετά έξάλλου είναι καί τά οικονομικά βιβλία πού πρόκειται νά κυκλοφορήσουν αύτό τόν καιρό. Συγκεκριμένα, τό έργο «'Η οικονομι­ κή τής εύημερίας καί ή οικονομική τού σοσιαλι­ σμού» τού Μωρίς Ντόμπ, πού είναι μιά κριτική άπό τή σκοπιά τής κοινής λογικής (Έγνατία), ή «Εύρωπαϊκή οικονομική ιστορία» τών Κλάου καί

Η Α ΓΟ Ρ Α Τ Ο Υ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ Τόν ’Απρίλιο άγοράστηκαν περισσότερο τά έ ξη ς βιβλία:

1. Μαρίας Ίορδανίδου: Λωξάντρα (Εστία) 2. Μαρίας Ίορδανίδου: Διακοπές στόν Καύκασο (Εστία) 3. Μαρίας Ίορδανίδου: Σάν τά τρελά πουλιά (Εστία) 4. Σπύρου Καρατζαφέρη: Φάκελος ’Εκκλησία (Κάκτος) 5. Όδυσσέα Έλύτη: Μαρία Νεφέλη (’Ίκαρος) 6 . Τζών Ντός Πάσος: USA/Ό 42ος παράλληλος (Όδυσσέας) 7. Τζέραρντ Γκρήν: 'Ολοκαύτωμα (Ζάρβανος) 8. Βασίλη Βασιλικού: 'Η ζωή μου όλη (Φιλιππότης) 9. Σιμόν Ντέ Μπωβουάρ: Ό μονόλογος μιας γυναίκας (Γλάρος) 10. Λιλής Ζωγράφου: ’Επάγγελμα· πόρνη (Παπαζήσης) 11. Κώστα Ταχτσή: Τό τρίτο στεφάνι (Ερμής) 12. Χέρμπερτ Ρήντ: Ιστορία τής μοντέρνας ζωγραφικής (Υποδομή) Ό πίνακας αύτός καταρτίστηκε μέ βάση τά στοιχεία πού μάς παραχώρησαν τά έξής 20 βιβλιοπωλεία άπ’ όλη τήν Ελλάδα: 7. Άναστασόπουλος-Γ. Καρατσώλη, Πατούσα 1, ’Αθήνα Φ ’Αριστοτέλης, Πανεπιστημίου 34, ’Αθήνα φ Βιβλιοθήκη, Χρυσοστόμου Σμύρνης 19, Θεσσαλονίκη Φ Γ. Βιδινιώτης, ’Εθνάρχου Μακαρίου 24, Ρόδος ΦΚ. Γρηγόρη, Σόλωνος 71, ’Αθήνα ΦΓ. Δρανδάκης, Έπτανήσου 15, ’Αθήνα ΦΔωδώνη, ’Ασκληπιού 3, ’Αθήνα Φ Έλπήνωρας, Μηλιώνη 4, ’Αθήνα ΦΜ. Καρδαμίτσας, Ίπποκράτους 8, ’Αθήνα ΦΓ. Μαυρογεώργης, Σωτήρος 19, Πειραιάς Φ Ί. Μιχαλόπουλος & Υίός, Έρμου 76, Θεσσαλονίκη φ Ά. Πανταζόπουλος, Άριατομένους 17, Καλαμάτα ΦΠορεία, Σόλωνος 77, ’Αθήνα ΦPress-Τύπος, Τσιμισκή 104, Θεσσαλονίκη ΦΆ. Στοίδης, Βασ. Κωνσταντίνου 5β, Ξάνθη Φ Τό βιβλίο-Τό παιδί, Σίνα 38, ’Αθήνα Φ ’Αφοί Τολίδη, Σόλωνος 71, 'Αθήνα Φ Δ. Τσιοπελάκος, ’Ασκληπιού 7, Τρίκαλα Φ Ε. Ψαράς, Πλατεία 'Ιπποδρομίου 10, Θεσσαλονίκη Φ "Ωρα, Ξενοφώντος 7, ’Αθήνα.

13

ΕΚΔΟΤΙΚΑ Ράπ (Παπαζήσης), τό βιβλίο τοϋ καθηγητή Ρ. Θεοχάρη «Ιστορία τής οικονομικής άναλύσεως» (Παπαζήσης), μία μελέτη τοϋ Κ.Π. Ίωακειμίδη μέ τίτλο «Οι σχέσεις Έλλάδας-ΕΟΚ-ΗΠΑ» (Παπαζήσης), τό βιβλίο τοϋ Θ. Μπούμη «Μέθο­ δοι έπενδυτικών στοιχείων» (Παπαζήσης) καί μία μελέτη τής Μ. Νεγρεπόντη - Δελιβάνη μέ τίτλο «Μακροοικονομική Ισορροπία στόν καπι­ ταλισμό καί σοσιαλισμό» (Παπαζήσης). Στό χώρο τής έκπαίδευσης έτοιμάζονται έπίσης άρκετά ενδιαφέροντα βιβλία, χρήσιμα δχι μόνο γιά τούς έκπαιδευτικούς άλλά καί γιά όσους άσχολοϋνται γενικότερα μέ τά προβλή­ ματα τής παιδαγωγικής. Πρόκειται γιά τό βιβλίο τοϋ πασίγνωστου έλβετοϋ παιδαγωγοΰ Ζάν Πιαζέ «Τό παιδί καί ή πραγματικότητα» (Υ πο­ δομή), τό κλασικό έργο τής Μαρίας Μοντεσόρι «Νά εκπαιδεύσουμε τό άνθρώπινο δυναμικό» (Γλάρος), τό βιβλίο τής Genevieve Painter «Ή άνάπτυξη τοϋ παιδιού» (Καστανιώτης), τή μελέ­ τη τοϋ Ντ. Βίννικοτ «Τό παιδί, τό παιχνίδι καί ή πραγματικότητα» (Καστανιώτης) καί τό βιβλίο τοϋ Κρισναμούρτι «Τά πρώτα βήματα τής μάθη­ σης» (Καστανιώτης). Καί ένας τίτλος γιά τήν κατάσταση τών έκπαιδευτικών μας πραγμάτων: «Παιδεία καί πολιτική στήν 'Ελλάδα» τοϋ Πάνου Πολυχρονόπουλου (Καστανιώτης). Οί φίλοι τοϋ θεάτρου θά έχουν τήν εύκαιρία νά διαβάσουν τρία βιβλία τοϋ γνωστού Ούγ­ γρου σκηνοθέτη, σεναριογράφου καί κριτικού τοϋ θεάτρου Μάρτιν ’Έσσλιν, πού είχαν κυκλο­

φορήσει καί παλιότερα, κατά τή διάρκεια τής δικτατορίας. Είναι οί μελέτες «Μπρέχτ: ό άν­ θρωπος καί τό έργο του», «Πέρα άπό τό παρά­ λογο» καί «Τό θέατρο τοϋ παράλογου» (Έγνατία). Στό χώρο τής πεζογραφίας πρόκειται νά έκδοθεϊ ό πρώτος τόμος τών άπομνημονευμάτων τής Σιμόν ντέ Μπωβουάρ μέ τίτλο «Οί άναμνήσεις μιας καθώς πρέπει κόρης» (Γλά­ ρος), δύο μυθιστορήματα τής σύγχρονης άγγλίδας πεζογράφου ’Έ ντνα Ο’ Μπράιαν, πού είναι καί γνωστή έκφωνήτρια τοϋ BBC, μέ τίτλους «Τζώνυ, πόσο λίγο σέ γνώρισα» καί «Ό Αύγουστος είναι κακός μήνας» (Γλάρος), τό μυθιστόρημα τοϋ γερμανοϋ συγγραφέα Πέτερ Χάντκε «’Αμέριμνη δυστυχία» (Έγνατία) καί ή παλιότερη συλλογή άφηγημάτων τοϋ Φίλιππου Δρακονταειδή «Ίωή» (Έγνατία). Έπίσης έτοιμάζονται καί πρόκειται νά κυ­ κλοφορήσουν σύντομα τά περίφημα «Δοκί­ μια» τοϋ Μονταίν, σέ μετάφραση Φ. Δρακονταειδή (Έγνατία), καί τό βιβλίο τοϋ Ό δυσσέα Έλύτη «’Αναφορά στόν Ά νδρέα Εμπειρικό» (Έγνατία). Τέλος, άναγγέλλεται ή έκδοση τοϋ «Ποι­ νικού Δικαίου» τοϋ Γεωργίου-Άλέξανδρου Μαγκάκη (Παπαζήσης) καί τοϋ πολυσυζητημέ­ νου βιβλίου τής Σιμόν ντέ Μπωβουάρ «Τό δεύτερο φύλο», μέ δλα τά νεότερα στοιχεία πού έχει προσθέσει σ’ αύτό ή διάσημη συγγρα­ φέας του (Γλάρος).

’Αλλαγή Δ ιεύθυνσ ης Β ιβλιοπω λείου Σάς π ερ ιμένου με γιά νά σάς έξυπηρετήσω με στό νέο κατάστημά μας Ίπ ποκρά το υς 8Α - Τηλ. 36.27.318 ’Α θήνα - 143 (άπέναντι άπό τό παλαιό) όπου, έκτος άπό τά βιβλία έκδόσεών μας, θά βρήτε καί πλούσια συλλογή βιβλίων έλληνικών καί τεχνικών ξένων.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΑΣ ’ Εκδότης - Β ιβλιοπώ λης 14

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Ή

κ α λ ή ά ρ χ ή έ γ ιν ε

Λειτουργεί έδώ καί δυό μήνες στήν πλατεία τοϋ 'Αγίου Θωμά, στό Γουδί, ή πρότυπη παιδική βιβλιοθήκη πού δημιούργησε ό δήμος τής ’Αθήνας μέ τή συνεργασία τής "Ενωσης Ε λ λ ή ­ νων Βιβλιοθηκάριων καί τήν ύλική βοήθεια τού ύπουργείου Πολιτισμού. Ή βιβλιοθήκη αύτή είναι παράρτημα τής κεντρικής βιβλιοθήκης τοϋ δήμου καί ή πρώτη βιβλιοθήκη-πολιτιστικό κέντρο πού έχει προγραμματίσει ό δήμαρχος τής ’Αθήνας γιά τίς γειτονιές τής πρωτεύ­ ουσας. Στό εύρύχωρο καί φωτεινό ισόγειο κτίριο όπου στεγάζεται, ύπάρχει ξεχωριστός χώρος γιά τά παιδιά τής προσχολικής ήλικίας πού δέν διαβάζουν. Στή γωνιά μέ τά πολλά μαξιλάρια, άφίσες καί παραμύθια άπό δίσκους καί μαγνη­ τοταινίες, οί μικροί άναγνώστες έρχονται σέ πρώτη έπαφή μέ τό βιβλίο καί τό διάβασμα. Γιά τά παιδιά πού πηγαίνουν σχολείο, τά βιβλία έχουν χωριστεί άνάλογα: άλλα προορίζονται γιά τούς μαθητές τού δημοτικού καί άλλα γιά τούς μαθητές τοϋ γυμνασίου. Στά ράφια τής βιβλιοθήκης ύπάρχουν 800 περίπου βιβλία γιά τούς μικρούς άναγνώστες, ένώ γιά τούς μεγά­ λους 800 τόμοι πληροφοριακών κυρίως βιβλί­ ων, πού μπορούν νά διαβάζουν οί μεγάλοι στά άναγνωστήρια ή νά τά δανείζονται έφ’ όσον είναι κάτοικοι τής περιοχής καί έχουν έγγραφε! (δωρεάν) σάν μέλη τής βιβλιοθήκης. Στή βιβλιοθήκη τού 'Αγίου Θωμά προγραμ­ ματίζονται έξάλλου διάφορες πολιτιστικές έκ-

δηλώσεις, δπως όμιλίες, διαλέξεις κλπ., μέ ειδικούς όμιλητές γιά κάθε θέμα. ’Επίσης ύπάρχει ή δυνατότητα νά στηθεί κουκλοθέα­ τρο, μέ έκτελεστές τά ϊδ ια τά παιδιά, καθώς καί νά έκτεθοϋν έργα ζωγραφικής. Στά εγκαίνια τής βιβλιοθήκης ό δήμαρχος τής ’Αθήνας κ. Δημ. Μπέης τόνισε ότι ό Δήμος φ ιλοδοξεί νά γίνει ή βιβλιοθήκη αύτή ένα πνευ­ ματικό εργαστήρι πού θά συγκεντρώνει τούς ’Αθηναίους κάθε ήλικίας· έπίσης, ότι είναι τό ξεκίνημα στήν προσπάθεια τοϋ δήμου νά φτά­ σει τό βιβλίο σέ κάθε γειτονιά. Μέ τήν έναρξη λειτουργίας τής παιδικής δημοτικής βιβλιοθήκης τής ’Αθήνας, ή Διεύ­ θυνση Γραμμάτων τοϋ ύπουργείου Πολιτισμού άνακοίνωσε ότι καταρτίζεται αύτό τόν καιρό ειδ ικό πρόγραμμα γιά τήν άνάπτυξη τοϋ θε­ σμού τής «βιβλιοθήκης γιά παιδιά» καί ήδη άρχισαν νά λειτουργούν ειδικά παιδικά τμήμα­ τα στίς 39 δημόσιες βιβλιοθήκες τής χώρας. "Ο πως άνακοινώθηκε, αύτοτελή παιδικά τμήματα λειτουργούν στίς βιβλιοθήκες Λαμίας, Βέροιας, Έλευθερούπολης, Κόνιτσας καί Σερ­ ρών, ένώ «παιδικές γωνιές» έχουν όργανωθεΐ στίς βιβλιοθήκες Ζακύνθου, Πύργου, Δελφών, Δημητσάνας, Αίγινας, Ναυπάκτου, Σιάτιστας, Ναυπλίου, Ρόδου, Μηλεών καί Ρεθύμνου. Σέ άλλες δημόσιες βιβλιοθήκες, δπως τής Τρίπο­ λης, Μυτιλήνης, Ζαγοράς, Σπάρτης καί Μήθυμνας, έχουν τοποθετηθεί βιβλιοστάσια καί θυρίδές μέ παιδικά βιβλία.

15

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

’Έ τ ο ς ’Α ρ ισ τ ο τ έ λ η Β α λ α ω ρ ίτ η Μέ πρωτοβουλία τοϋ ύπουργείου Παιδείας θά γιορταστούν φέτος τά έκατό χρόνια άπό τό θάνατο τοϋ ποιητή ’Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (1824-1879). Ή ειδική επιτροπή πού συγκροτή­ θηκε μέ έπικεφαλής τόν πρόεδρο τής Δημο­ κρατίας κ. Κων. Τσάτσο, θά όργανώσει τό φθι­ νόπωρο σειρά πανελλήνιων έκδηλώσεων γιά νά γνωρίσουν οί "Ελληνες, καί ιδιαίτερα οί νέοι, τό έργο τού ποιητή καί τήν προσφορά του στή νεοελληνική λογοτεχνία. Είναι γνωστό ότι τό μεγάλο κοινό τής έποχής τοϋ ποιητή άγάπησε τό έργο τοϋ Βαλαωρί­ τη, παρ’ όλο πού οί σύγχρονοί του (Δημ. Βερναρδάκης, Ί. Πολυλάς, Γ. Άποστολάκης) τοϋ άρνήθηκαν κάθε ποιητική άρετή. Σήμερα τά ποιήματά του ίσως νά μή συγκινοϋν ιδιαίτερα, εκτός φυσικά άπ’ αύτά πού άκόμα τραγου­ διούνται (Ή άγράμπελη, Ό Δήμος καί τό καριο­ φίλι του). "Ο σο όμως κι άν θεωρηθούν ξεπερα­ σμένα τά πατριωτικά του ποιήματα μέ τή «λυρι­ κή ρητορεία» καί τά «κοχλάζοντα αισθήματα», δέν μπορούμε ν’ άγνοήσουμε τό γεγονός ότι ή ποίησή του άποτελεί, μετά τό Σολωμό, σταθμό γιά τή δημοτική γλώσσα. "Οσο ζοϋσε κυκλοφόρησαν σέ ξεχωριστούς τόμους τά ποιητικά του έργα: «Στιχουργήματα» (1846), «Μνημόσυνα άσματα» (1857), «Ή Κυρά Φροσύνη» (1859), «Άθανάσης Διάκος - Άστραπόγιαννος» (1867) καί «Ό άνδριάς τοϋ άοιδίμου Γρηγορίου τοϋ Ε' Πατριάρχου Κωνσταντινου­ πόλεως» (1872). "Οσοι έπιθυμοϋν νά βροϋν συγκεντρωμένο όλόκληρο τό ποιητικό έργο τοϋ ’Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, άς άναζητήσουν τά «"Απαντά» του μέ επιμέλεια Γ. Κουχτσόγλου (2 τόμοι, Ε τ α ι­ ρεία Ελληνικών ’Εκδόσεων) ή μέ έπιμέλεια Κλ.

’Αριστοτέλης Βαλαωρίτης

Παράσχου (2 τόμοι, Βίβλος). ’Επισημαίνουμε, έπίσης, καί συνιστοϋμε τόν τόμο «’Αριστοτέλης Βαλαωρίτης» τής γνωστής Βασικής Βιβλιοθή­ κης (Ί. Ζαχαρόπουλου) καί τήν έπανέκδοση τοϋ «Φωτεινού» μέ έπιμέλεια τοϋ καθηγητή Γιώργου Σαββίδη στήν έγκυρη σειρά Νέα Ε λ ­ ληνική Βιβλιοθήκη (Ερμής).

" Ε ν α ς φ ίλ ο ς έ φ υ γ ε "Ενας άληθινός φίλος τής άρχαίας άλλά καί τής νέας 'Ελλάδας, ό ’ Ε. Ρ. Ντόντς, πέθανε στίς 8 ’Απριλίου 1979 στήν ’Οξφόρδη. Ό Ιρλανδός έλληνιστής ύπήρξε ένας άπλός καί γλυκός άνθρωπος, πού άφιέρωσε 60 περίπου χρόνια ζωής στήν έρευνα καί στήν έρμηνεία τοϋ άρχαιοελληνικοϋ κόσμου γράφοντας δεκάδες άρ­ θρα καί άρκετά βιβλία. Ό Ε.Ρ. Ντόντς γεννήθηκε στό Baubridge

16

τής Β. ’ Ιρλανδίας καί σπούδασε στό Μπέλφαστ καί στήν ’Οξφόρδη. Καθηγητής τών άρχαίων έλληνικών, άναγνωρίστηκε καί τιμήθηκε διε­ θνώς γιά τή συμβολή του στήν έρέυνα τής έλληνικής άρχαιότητας. Τά άρθρα καί τά βιβλία του άναφέρονται στούς άρχαίους τραγικούς, στό νεοπλατωνισμό, στή θεολογία τοϋ Πλωτίνου καί στή σχέση παγανισμού καί πρώιμου χριστιανισμού. Μνημειώδειο είναι οί εκδόσεις

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Ιιΐί

των Βακχών καί τού Γοργία, ένώ τό πιό φημι­ σμένο έργο του ύπήρξε τό βιβλίο «Οί "Ελληνες καί τό παράλογο» (βλ. «Διαβάζω», τεύχος 15, σελ. 55). Γιά τό βιβλίο αύτό, πού μεταφράστηκε καί στή γλώσσας μας, ό μεταφραστής του Γιώργης Γιατρομανωλάκης έγραψε στή «Φιλο­ λογική Καθημερινή» (μέ άφορμή τό θάνατο τού Ντόντς): «Τό βιβλίο αύτό, όχι μόνο έπηρέασε καί κέντρισε τή φιλολογική έρευνα τά τελευ­ ταία είκοσι πέντε χρόνια, άλλά — τό σημαντι­ κότερο — μετέβαλε τήν άντίληψή μας γιά τή στάση τών 'Ελλήνων άπέναντι στις άλογες έκεϊνες έμπειρίες, τίς όποιες ή μέχρι τότε φιλολογική έπιστήμη είχε έντελώς παραγνω­ ρίσει». ’Ά ς σημειωθεί ότι τό έργο καί ή προσωπικό­ τητα τού Ιρλανδού έλληνιστή έχει τιμηθεί καί στή χώρα μας άπό τή Φιλοσοφική Σχολή Θεσ­ σαλονίκης, ή όποια τόν έχει άνακηρύξει έπίτιμο διδάκτορα.

'Η 2η Γ ιο ρ τ ή τ ο υ Β ιβ λ ίο υ ’Άρχισε στό ’Άλσος τής Κηφισιάς τήν 1η ’Ιουνίου καί συνεχίζεται ώς τίς 24 αύτοϋ τού μήνα ή Γιορτή τού Βιβλίου, πού όργανώνει γιά δεύτερη κατά σειρά χρονιά ό Σύλλογος Έκδοτών-Βιβλιοπωλών τής Αθήνας. Φέτος ή Γιορτή τού Βιβλίου είναι άφιερωμέ-

νη στό παιδί· πανηγυρική συμμετοχή τών έκδο­ των καί βιβλιοπωλών στόν πανελλήνιο έορτασμό γιά τό Διεθνές ’’ Ετος τού Παιδιού. Σ’ αύτήν, έκτος άπό τούς έλληνες έκδότες καί σέ ειδικό χώρο λειτουργεί, σέ συνεργασία μέ τήν ’Εκτελεστική ’Επιτροπή γιά τό Διεθνές ’Έτος τού Παιδιού, εύρωπαϊκή έκθεση παιδικού βιβλίου. ’Επίσης, έκτος άπό τά βασικά έκθέματα πού άντιπροσωπεύουν σχεδόν όλη τήν τρέχουσα παραγωγή, οί έπισκέπτες τής Γιορτής καί ιδιαί­ τερα τά παιδιά μπορούν νά δοϋν παραστάσεις καραγκιόζη καί κουκλοθέατρο καί προβολές κινηματογραφικών ταινιών μέ παιδικά θέματα, άλλά καί ν’ άκούσουν μουσική καί τραγούδια. Γιά τούς ένήλικες έπισκέπτες έχουν προ­ γραμματιστεί όμιλίες άπό είδικούς έπιστήμονες γύρω άπό τό παιδί καί τό παιδικό βιβλίο, ένώ ειδικό βραβείο θά δοθεί στήν καλύτερη έμφάνιση, άπό αισθητική άποψη, έλληνικοϋ παιδικού βιβλίου. Οί ύπεύθυνοι γιά τήν όργάνωση τής 2ης Γιορτής τού Βιβλίου, μέ τή συμπαράσταση καί τών πολιτιστικών συλλόγων τών βορείων προα­ στίων τής Αθήνας, φιλοδόξησαν, όπως μάς είπαν, νά παρουσιάσουν φέτος μιά Γιορτή κα­ λύτερη καί λειτουργικότερη άπό πέρυσι. ’Ά ς τό έλπίσουμε...

17

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

’Α ρ χ ε ίο ν ε ο ε λ λ η ν ικ ή ς λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς Αρχείο καί μουσείο νεοελληνικής λογοτε­ χνίας θά ιδρυθεί μέ πρωτοβουλία τής Φιλοσο­ φικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου τής ’Αθήνας. Τήν άπόφαση αύτή πήρε ή Σχολή, επειδή σήμε­ ρα ή συγκέντρωση καί ή διαφύλαξη τοΰ υλικού γίνεται άπό ιδιώτες, μέ άποτέλεσμα νά καταστρέφονται ή νά έξάγονται σέ άλλες χώρες πολύτιμοι θησαυροί τής νεοελληνικής μας λο­ γοτεχνίας. Στό άρχεϊο-μουσεϊο, παρόμοιο τοΰ όποιου δέν ύπάρχει στήν Ελλάδα, θά συγκεντρώνον­ ται χειρόγραφα, πρώτες έκδόσεις, σπάνιες έκ-

δόσεις, φωτογραφίες, δίσκοι, προσωπικά άντικείμενα, βιβλιοθήκες κ.λπ. νεοελλήνων λογο­ τεχνών, παλιών καί σύγχρονων. ’Επιτροπή πού έχει ήδη συγκροτηθεί άπό τή Σχολή θά άπευθυνθεΐ σύντομα σέ λογοτέχνες ή συγγενείς λογοτεχνών πού έχουν πεθάνει, γιά νά συγκεντρώσει τό ύλικό τοϋ άρχείουμουσείου. Παράλληλα μέ τό άρχεΐο αύτό ή Φιλοσοφική Σχολή φολοδοξεϊ νά προωθήσει τίς νεοελληνικές σπουδές, καθώς οί έργασίες, πτυχιακές καί μεταπτυχιακές, θά βασίζονται πιά σέ πρωτότυπο άρχειακό ύλικό.

Ή Έ γ ν α τ ία σ τ ή ν ’Α θ ή ν α Στήν κεντρική όδό Μαυρομιχάλη άνοιξε στις άρχές τοϋ ’Απρίλη τό άθηναΐκό ύποκατάστημα τών έκδόσεων «Έγνατία». Στό βιβλιοπωλείο διατίθενται δλα τά βιβλία πού έχουν κυκλοφο­ ρήσει μέχρι σήμερα άπό τήν «Έγνατία», άλλά σύντομα προγραμματίζεται νά πλουτιστεί μέ δλες τίς έκδόσεις πού γίνονται στή Θεσσαλο­ νίκη. Ό Γιώργος Κάτος, πού διευθύνει τήν Έ γνα­ τία άπό τό 1967, έχει στό διάστημα αύτό προω­ θήσει καί ένθαρρϋνει πολλούς νέους λογοτέ­ χνες τής έποχής μας έκδίδοντας τά βιβλία τους άκόμα καί μέ έξασφαλισμένη... άποτυχία. 'Ό πως δήλωσε στό «Διαβάζω», πιστεύει πώς ή λογοτεχνική γενιά τοϋ ’70 είναι μιά πραγματι­ κότητα μέ, πολλούς καί πολύ άξιόλογους λογο­ τέχνες. Χαρακτηριστικά μάς είπε, πώς «βιβλίο νέου ποιητή πούλησε μέσα σέ 20 μέρες 800

ΚΟΥΤΟΥΖΗ ΜΑΡΙΑΝΝΑ

άντίτυπα!» Παράλληλα μέ τή νεοελληνική ποίηση καί πεζογραφία οί έκδόσεις «Έγνατία» έχουν συμπεριλάβει στό πρόγραμμά τους βιβλία οικονο­ μικά, πολιτικά, φιλοσοφικά, σύγχρονης ξένης λογοτεχνίας κ.ά.

ΜΙΑ ΦΑΣΟΛΙΑ ΣΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ

Σά ς τό συστήνουμε...

18

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Π α ρ α δ ο σ ια κ ό ς π ο λ ιτ ισ μ ό ς κ α ί ιδ ιω τ ικ ή π ρ ω τ ο β ο υ λ ία Φέτος συμπληρώνονται πέντε χρόνια άπό τή δημιουργία του Πελοποννησιακοϋ Λαογραφικοϋ Ιδρύματος, πού έδρεύει στό Ναύπλιο. Μέσα σ’ αύτό τό διάστημα έχει συντελεστεϊ ένα πολύμορφο καί πρωτοποριακό έργο, σπά­ νιο στούς καιρούς μας, πού ή εύρύτερή του παρουσίαση καί προβολή έπιβάλλεται. Ίδιαίτε-

στά έλληνικά τό περίφημο βιβλίο του «Τά έλληνικά δημοτικά τραγούδια». 'Η έκδοση αυτή προγραμματίζεται γιά τό 1980. Οί άνθρωποι πού συντονίζουν δλες αύτές τίς άξιέπαινες δραστηριότητες καί πού άποτελοΰν τό Διοικητικό Συμβούλιο τού Ιδρύματος είναι: ή ένδυματολόγος καί σκηνογράφος ’Ιω­ άννα Παπαντωνίου, ή λαογράφος Μ. Ίωαννίδου-Μπαρμπαρίγου, ή διευθύντρια τού Μου­ σείου Λαϊκής Τέχνης στήν ’Αθήνα Πόπη Ζώρα, ό έθνομουσικολόγος Φοίβος Άνωγειανάκης καί ή λαογράφος Γεωργία Ταρσούλη. "Οταν ή κρατική δραστηριότητα γιά τή διά­ σωση, σπουδή καί άξιοποίηση τού παραδοσια­ κού μας πολιτισμού είναι έλλιπέστατη, ή ύπαρ­ ξη καί λειτουργία πρότυπων έπιστημονικών ιδρυμάτων, δπως τό Λαογραφικό Πελοποννησιακό "Ιδρυμα, πού στηρίζονται άποκλειστικά στήν ιδιωτική πρωτοβουλία, άποτελούν όαση καί έλπίδα...

τού Ιδρύματος. Γιατί έκτός άπό τις άλλες δραστηριότητές του (όργάνωση ύποδειγματικοϋ λαογραφικοϋ μουσείου καί έκθέσεων, έρευνες στήν έπαρχία, δημιουργία ειδικής έπιστημονικής βιβλιοθήκης ΑΠΑΝΤΑ ΕΛΛΗΣ ΑΛΕΞΙΟΥ γιά τούς έρευνητές καί δανειστικής ιματιοθή­ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ κης, συγκρότηση χορευτικής όμάδας στό Ναύ­ πλιο, έκδοση σειράς δίσκων μέ τό γενικό τίτλο «'Ελληνική Δημοτική Μουσική» κ.λπ.), τό 'Ίδρ υ­ μα, στή διάρκεια τής πεντάχρονης λειτουργίας ΣΕΙΡΑ Α του, κυκλοφόρησε τά έξης βιβλία καί έντυπα: 1) Ί. Παπαντωνίου: Ελληνικές φορεσιές Α' 1. Σ κληροί άγώνες γιά μικρή ζωή 2. Γ ° ν Χ ριστιανικόν Παρθεναγωγεΐον (γυναικείες). Τόμος μέ 20 έγχρωμους πίνακες, 20 άσπρόμαυρους, 49 σχέδια καί εισαγωγή καί 3. 'Υπολείμματα έπαγγέλματος σχόλια σέ τρεις γλώσσες.

4. Λούμπεν 2) Ί. Παπαντωνίου: 'Ε λληνικές φορεσιές Β' 5. Παραπόταμοι (άνδρικές). Τόμος μέ 11 έγχρωμους πίνακες, 37 άσπρόμαυρους, 31 σχέδια καί είσαγωγή καί 6. Μ έ τή λύρα σχόλια σέ τρεις γλώσσες.

7. ’Αναχωρήσεις καί Μεταλλαγές 3) Στ. Παπαδόπουλου: ’Από τίς τοπικές συλ­ 8. Μυστήρια λογές στά σύγχρονα μουσεία. "Ενας χρησιμό­ 9. Προσοχή συνάνθρωποι! τατος όδηγός γιά τό πώς μπορούν νά άξιοποιηθούν οί μικρές λαογραφικές συλλογές τών 10. Σπονδή επαρχιακών μας πόλεων καί χωριών.

4) «’Εθνογραφικά» (τόμος Α', 1978). Είναι τό έπιστημονικό περιοδικό τού Ιδρύματος (βλ. ΠΑΙΔΙΚΑ Παράρτημα τού τεύχους 20).

5) Άφ ίσες (1 έχρωμη καί 2 άσπρόμαυρες) καί 1. Ρωτώ καί μαθαίνω 33 έγχρωμα έπιστολικά δελτάρια μέ έθνογραΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ φικά θέματα. Τέλος, τό "Ιδρυμα έχει συμφωνήσει μέ τόν έθνομουσικολόγο Baud-Bovy γιά νά έκδώσει

19

Λωρα5 Στερν

ΛΑΘΟΣ Α Λ Ο ΓΟ

ΑΓΑΠΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ

Η Π ο λ ίτ ικ η το υ Ε π ε μ β α τ ισ μ ο ύ κ α ι Η Α π ο τ υ χ ία της Α μ ερικ ά νικ η ς Α ιπ λ ω μ α τ ια ς ΤΑΜΑΣΟΣ

ί

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

Κ. ΧΟΡΝΕΫ Κ. ΧΟΡΝΕΫ Κ. ΧΟΡΝΕΫ X. Μ. ΠΕΤΡΑΚΗ: ΙΑΚ. ΡΩΣΣΙΔΗ: Τ. ΕΥΔΟΚΑ:

1. ΑΥΤΟΑΝΑΛΥΣΗ 2. ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΜΑΣ ΚΟΣΜΟΥ 3. ΝΕΥΡΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 4. Η ΩΡΑ ΤΗΣ ΚΑΜΠΑΝΑΣ 5. ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΑΝΤΙΠΟΛΕΜΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 6. ΝΕΥΡΩΣΗ ΚΑΙ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΑΜΑΣΟΣ — Χαρ. Τρικούπη 13 — 4ος όροφος — τηλ.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ» ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

ΤΟ

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

'Ο λόκ ληρ ο τό μνημειώ δες έργο τοΰ ιδρυτή τοΰ επ ισ τη μονικ ού σ οσια λισμ ού σέ μετάφραση Παναγιώτη Μαυρομμάτη Τόμοι 3 — Σ ελ ίδ ες 2.680 — Τ ιμ ή δρχ. 1.600 'Ο τρίτος τόμος σέ μετάφραση Π αναγιώτη Μ αυρομμάτη κ υκλοφ ορεί γιά πρώτη φορά σ την 'Ε λ λά δα Γιά τή μελέτη τοΰ Κεφαλαίου δυό σημαντικά βοηθήματα: ■ «Τό Κεφάλαιο». Σύντομη παρουσίαση των βασικών έπιστημονικών, θεωρητικών του θέσεων ■ ΓΡΗΓΟΡΗ ΦΑΡΑΚΟΥ: "Ενας αιώνας τοΰ «Κεφαλαίου» ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΑ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ» ΑΘΗΝΑ: ’ Ακαδημίας 78, τηλ. 360.81.32 ΠΕΙΡΑΙΑ: Καράίσκου 86, τηλ. 412.22.21 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Άριστοτέλους 7, τηλ. 261.069 καί σέ όλα τά κεντρικά βιβλιοπωλεία

20

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ «Πότε θά έκδη λω θ είς Μινωτή;» Συναντήθηκαν κάποτε τυχαία ένας ήθοποιός καί ένας ποιητής. Άνάμεσά τους δημιουργήθηκε μιά φιλία, ένας θαυμασμός καί μιά άλληλοε-

Λάσκαρι) κτιμηση, Οπως τουλάχιστον υποστηρίζει σήμε­ ρα ό πρώτος, πού συνεχίζεται άπό τήν πλευρά του άκόμα καί μετά τό θάνατο τού ποιητή. Πρόκειται γιά δύο πολύ γνωστά όνόματα: γιά τό μεγάλο μας ποιητή Κ. Π. Καβάφη καί τόν ήθοποιό καί σκηνοθέτη Ά λέξη Μινωτή. Φυσικά μέχρι έδώ δέν ύπάρχει τίποτα τό ένδιαφέρον γιά νά τό θίξουμε στις «Παραπομπές». Τό ένδιαφέρον άρχίζει, δταν κάποιος ξεφυλλί­ σει τόν καινούριο τόμο τής έτήσιας έπιθεώρησης «Κριτικά Φύλλα», πού είναι έξ όλοκλήρου άφιερωμένος στόν Καβάφη καί τό έργο του. Γιατί στις σελίδες 312-322 αύτοϋ του τόμου ό κ. Α. Μινωτής, δημοσιεύοντας ένα κείμενο μέ τίτλο «Γνωριμία καί άνάμνηση τού Κ. Π. Καβά­ φη», κάθε άλλο παρά τιμά οϋτε τή μνήμη του ποιητή οϋτε τόν έαυτό του... Καί πάλι δέν θά μάς έπεφτε λόγος, άν ό κ. Μινωτής δέν τύχαινε νά ’ναι μόνιμος πρωταγω­ νιστής καί σκηνοθέτης τής πρώτης κρατικής μας σκηνής, έπικεφαλής ένός μεγάλου δημόσι­ ου όργανισμού (διευθυντής τού ’ Εθνικού Θεά­ τρου) καί μέλος τής Διοικούσης ’Επιτροπής τού μεγαλύτερου, σύμφωνα μέ τά άποτελέσματα τών τελευταίων βουλευτικών έκλογών, π ολι­ τικού κόμματος, πού ταυτόχρονα βρίσκεται καί στήν έξουσία. Πρόσωπο δηλαδή πού κατέχει

σημαντική θέση στόν κρατικό μηχανισμό καί πού οί δημόσιες πράξεις του πρέπει νά έλέγχονται. Ό Καβάφης πάλι είναι άπό τά λίγα κεφάλαια τού πνευματικού μας παρελθόντος πού δχι μόνο διαρκούν όλοζώντανα μέχρι σήμερα άλλά ή άκτινοβολία τους άπλώνεται καί πέρα άπό τά σύνορα τής πατρίδας μας. Πρόσωπο δηλαδή πού είναι άπόλυτα συνδεδεμένο μέ τή νεότερη πνευματική Ε λλάδα καί πού κάθε σχετική άναφορά, ή όποια προέρχεται άπό επίσημο (ή άλλως: πρόσκαιρο) φορέα, πρέπει νά έλέγχεται, πολύ περισσότερο δταν δέν άφορά τό έργο του, άλλά... τρεις στιγμές τής ιδιωτικής του ζωής. Στό δημοσίευμά του, λοιπόν, ό κ. Μινωτής περιγράφει τή συνάντησή του μέ τόν ποιητή στήν ’Αλεξάνδρεια, δταν ό θίασος τής Μαρίκας Κοτοπούλη έδινε έκεϊ παραστάσεις μέ τόν «Μάκβεθ». Διαβάζοντας δέ τό κείμενο, ό άναγνώστης άντιλαμβάνεται δτι τό μόνο πού θυμά­ ται ό γράφων είναι ή όμοφυλοφιλία τού ποιητή — τήν όποια μάλιστα προβάλλει συστηματικά — καί, παράλληλα, δτι τό μόνο πού έπιδιώ κει είναι νά προβάλει τόν ίδ ιο του τόν έαυτό ώς καλλιτέχνη, χρησιμοποιώντας γιά τό σκοπό αύτό λόγια καί χαρακτηρισμούς πού ισχυρίζεται πώς τού άπέδωσε ό ποιητής. Στήν άρχή, άφοϋ ό γράφων έμφανίσει τόν μέν Καβάφη νά ύποτιμά άφάνταστα τόν μεγάλο τής νεοελληνικής ύποκριτικής Αιμίλιο Βεάκη (τόν ήξερε, λέει, ώς ποιητή μόνο), τό δέ Βεάκη νά μήν τρέφει καμιά έκτίμηση «οϋτε στόν ποιητή, οϋτε στόν έκπρόσωπο τού τρίτου γένους, δπως

Λάσκαρι)

21

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ τόν έλεγε», γράφει γιά τήν πρώτη τους συνάν­ τηση: «... Ό Καβάφης μοϋ κρατούσε τό χέρι καί δέν μου τό άφηνε γιά πολλή ώρα άναλόγως, πράμα πού φυσικά έφερε ένα ύπονοούμενο μειδίαμα στά χείλη τών παρισταμένων σ’ δλο τό καφε­ νείο, πονηρών τού θιάσου». Καί δταν ό Καβάφης τόν προσκάλεσε στά σπίτι του, γιατί, όπως άναφέρεται στό κείμενο, ό Καβάφης γνώριζε πώς ό Μινωτής άγαποϋσε τήν ποίηση, «ή πρόθυμη άποδοχή τής προσκλήσεως θεωρήθηκε σάν γκάφα άπό τούς συνα­ δέλφους, πού άρχισαν νά μέ πειράζουν καί νά μοϋ έπισείουν τούς κινδύνους ένός τέτοιου tete a tete». ’Έτσι, ό νεαρός ήθοποιός άρχισε νά τό σκέπτεται: «λές, έλεγα μέ τό νοϋ μου, νά ’χουν δίκιο, χώρια τά πειράγματα, καί νά βρεθώ σέ δύσκολη θέση;» Τελικά δμως κατανίκησε τούς φόβους του καί πήγε. ’Αλλά βλέποντας τόν ποιητή νά τόν ύποδέχεται στό μισοσκότεινο δωμάτιό του, τού ’ρθαν στό νοϋ οί στίχοι τού Καζαντζάκη: «βαμ­ μένη στολισμένη γραία ή άμαρτωλή ψυχή Στή συνέχεια, ό κ. Μινωτής περιγράφει τούς φόβους του μήπως τού έπιτεθεί (!), χωρίς φυσικά νά παραλείπει νά έπισημαίνει τόν θαυ­ μασμό καί τό δέος πού αισθανόταν μπροστά στόν Καβάφη. Παράλληλα δμως μέ τό στόμα τού Καβάφη ό κ. Μινωτής πλέκει καί τό έγκώμιο στόν έαυτό του. «... “ Τώρα Μινωτή πού είσαι ήρεμισμένος, πλησίασε, μή φοβάσαι, νά διοϋμε μαζί λιγοστά ποιήματά μου φτιαγμένα στήν ’Αγγλικήν. Μέ λέγουν δτι τά άγγλικά σας είναι λαμπρά, λαμπρά...” " ’Ό χι, όχι” τού είπα “ δχι καί τόσο καλά” , σαστισμένος άπό τά λόγια του, άπό τό “ ήρεμισμένος” καί τό “ μή φοβάσαι” , πού έδειχναν πώς ήταν ένήμερος τής άρχικής μου άνησυχίας, καί πού μοϋ έξηγούσαν, στή στιγμή, τό λόγο πού κάθησε τόσο μακριά μου, γιά νά μέ βάλει στή θέση μου». Καί τό έγκώμιο συνεχίζεται δταν ό Καβάφης, προτρέποντάς τον νά διαβάσει μερικά ποιήμα­ τα τόν άποκαλεϊ «ή θ ο π ο ι ό τ ο ύ σ τ ίχ ο υ κ α ί τ ο ύ λ ό γ ο υ » (ύπογραμμισμένο στό κείμενο). Τό άποκορύφωμα τής έπίσκεψης είναι δταν, ύστερα άπό τήν άπαγγελία τού Μινωτή, ό Κα­ βάφης «άποτόμως» έρωτά: «Πότε θά έκδηλωθεϊς Μινωτή;... Είναι καιρός νά έκδηλωθείς ώς ποιητής Μινωτή». Καί ό κύριος Μινωτής σπεύ­ δει νά άποσαφηνίσει πώς «τό πήρα βέβαια σάν φιλοφρόνηση, δπως καί ήταν ύποθέτω, δμως ποτέ δέν τόν συνάντησα μετά γιά χρόνια χωρίς νά μέ ύποδεχτει μ’ αύτή τή μόνιμη φράση “ π ό τ ε θά έ κ δ η λ ω θ ε ίς Μ ιν ω τ ή ;” » (ύπογραμμισμένο καί στό κείμενο). Νομίζουμε δτι κάθε σχόλιο περιττεύει...

22

Ή τύχη τού νά είσ αι θεατρικός συγγραφέας στήν Ε λ λ ά δ α Τά θεατρικά έργα δέν γράφονται γιά νά τά διαβάζουμε, άλλά γιά νά τά βλέπουμε στή σκηνή. Σπάνια ένα θεατρικό έργο συγκινεϊ, στόν ίδ ιο βαθμό, τόσο τόν άπλό άναγνώστη του δσο καί τό θεατή του. "Ομως, στή χώρα μας, παρατηρεϊται τό περίεργο φαινόμενο νά βλέ­ πουμε τά έλληνικά θεατρικά έργα περισσότερο σέ βιβλία, στίς προθήκες τών βιβλιοπωλείων, παρά στό θέατρο. Καί γιά νά είμαστε δίκαιοι, αύτό συμβαίνει βασικά μέ τίς κρατικές μας σκηνές καί μέ τό ’ Εθνικό Θέατρο. Ό παραγκωνισμός τών έλληνικών έργων άπό τό ’Εθνικό Θέατρο έχει έπανειλημμένα προκα-

λέσει τή διαμαρτυρία τών έλλήνων θεατρικών συγγραφέων, άλλά μέχρι σήμερα δέν έχει δο­ θεί λύση. Ή διεύθυνση τού θεάτρου άγνοεΐ, δχι μόνο τίς διαμαρτυρίες, άλλά καί τή βασική άρχή τού καταστατικού πού καθορίζει δτι «σκο­ πός τού ’Εθνικού Θεάτρου είναι ή προαγωγή τής έλληνικής δραματικής τέχνης διά τής διδα­ σκαλίας έργων κυρίως έκ τού συνόλου τού Ε λληνικού Δραματολογίου». Στίς άρχές τού ’Απρίλη κορυφώθηκε ή άγανάκτηση τής Εταιρείας Έ λλήνων Θεατρικών Συγ­ γραφέων, δταν μέ πληρωμένη άνακοίνωση τού ’Εθνικού στόν ήμερήσιο τύπο παρουσιάστηκαν θριαμβευτικά τά έλληνικά έργα πού άνέβηκαν άπό τότε πού άνέλαβε τή διεύθυνση τού θεά­ τρου ό κ. Ά λέξης Μινωτής. «'Η διοίκηση τού ’Εθνικού», δήλωσαν οί συγγραφείς, «παραπλα­ νά τό κοινό δταν άναφέρεται στά έλληνικά έργα πού άνεβάζει. Άναφέροντας ή διεύθυνση δτι έπί συνόλου 48 έργων τά 22 ήταν έλληνικά,

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ δέν διευκρινίζει πόσα άπ’ αύτά είναι μονόπρα­ κτα καί δχι πλήρη προγράμματα παραστάσεων. Ταυτόχρονα άγνοεϊ δτι άπό τά 17 έλληνικά έργα τής περιόδου 1974-1977, δώδεκα παρου­ σιάστηκαν στή Νέα Σκηνή (σ.σ. οι συγγράφεις χαρακτηρίζουν τή Νέα Σκηνή του ’Εθνικού «άπομονωτήριο» έπειδή διαθέτει μόνο 100 θέ­ σεις έναντι τών 500 τής Κεντρικής Σκηνής). 'Όσον άφορά τόν άριθμό τών παραστάσεων πού παραχωρήθηκαν γιά τά έλληνικά έργα καί γιά τά ξένα, άπό στοιχεία τού ’ Εθνικού προκύ­ πτει δτι δόθηκαν 397 παραστάσεις μέ ξένα έργα καί 279 μέ έλληνικά». 'Η κατάσταση αύτή έφερε τούς συγγράφεις σέ συνάντηση μέ τόν πρωθυπουργό, άπό τόν όποιο ζήτησαν νά καθοριστεί συγκεκριμένη κυβερνητική καί κρατική θεατρική πολιτική. 'Η άπάντηση πού πήραν ήταν δτι θά ύπάρξει ενδιαφέρον γιά τό θέμα άφοϋ άκουστοϋν καί οί άλλες άπόψεις. Τό χειμώνα λοιπόν θά δούμε πόσο ένδιαφέρθηκε ή πολιτεία γιά τούς έλληνες θεατρικούς συγγραφείς καί τή... μοίρα τών έργων τους.

’Έ χετε άκούσει γιά τό ISBN; ’Εδώ καί άρκετά χρόνια χρησιμοποιείται σχε­ δόν σ’ δλο τόν κόσμο ένα διεθνές σύστημα άρίθμησης βιβλίων, τό γνωστό ISBN. Μέ τό σύστημα αύτό οί έκδότες δίνουν σέ κάθε βι­ βλίο τους ένα μοναδικό κωδικό άριθμό, πού χαρακτηρίζει μέ άκρίβεια τόν τίτλο, τήν έκδο­ ση, τόν έκδότη, τόν τρόπο δεσίματος καί τόν τόμο τού βιβλίου. (Τόν άριθμό αύτό είναι υπο­ χρεωμένος ό έκδότης νά τόν άναγράφει τόσο στό όπισθόφυλλο τού βιβλίου δσο καί στή σελίδα πού άναφέρεται τό copyright). Τό σύστημα ISBN (Διεθνές Πρότυπο Νούμερο Βιβλίου) είναι διεθνώς άναγνωρισμένο, τό εφαρμόζουν ήδη πολλές χώρες τής Εύρώπης, τής Β. ’Αμερικής, τής ’Αφρικής καί τής ’Ασίας, ένώ κάθε χρόνο προστίθενται καί νέες. Κι αύτό γιατί καθημερινά διαπιστώνεται ή άνάγκη γιά ένα διεθνές πρότυπο άναγνώρισης τών βιβλί­ ων, πού έχει τό πλεονέκτημα νά μειώνει τό χρόνο καί τό χρήμα πού άπαιτοϋνται γιά τήν εκτέλεση τών παραγγελιών βιβλίων. Δυστυχώς, ή χώρα μας είναι, μαζί μέ τήν ’ Ιταλία καί τήν Πορτογαλία, τά μόνα εύρωπαϊκά κράτη πού δέν έφαρμόζουν τό ISBN. Καί γιά τις δύο άλλες εύρωπαϊκές χώρες, δέν μπορούμε νά πούμε τίποτα· άλλά γιά τούς έλληνες έκδότες, όφείλουμε νά έπισημάνουμε δτι μία μελλοντι­ κή έφαρμογή τού ISBN στήν 'Ελλάδα θά βοη­ θούσε σημαντικά τή διάδοση τού έλληνικού

23

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ βιβλίου στό εξωτερικό. 'Η δέ ένταξή μας στήν ΕΟΚ έπιβάλλει άμεση καί ύπεύθυνη άντιμετώπιση τού θέματος τού ISBN άπό τούς έκδότες μας. Ά λλα άς δούμε μέ λίγα λόγια τή δομή τού ISBN. Κάθε κωδικός άριθμός ISBN άποτελεϊται άπό δέκα ψηφία, πού χωρίζονται σέ 4 μέρη, π.χ.

0-25-218390-7. Τό πρώτο μέρος προσδιορίζει τήν έθνική, γεωγραφική ή άλλη άνάλογη όμαδοποίηση τών έκδοτων, τό δεύτερο ένα συγκε­ κριμένο έκδοτη τής προηγούμενης όμαδοποίησης, τό τρίτο ένα συγκεκριμένο τίτλο πού έκδόθηκε άπό αύτό τόν έκδότη καί τό τέταρτο μέρος — τό μονό ψηφίο στό τέλος τού ISBN — προσφέρει έναν αύτόματο έλεγχο γιά τήν όρθότητα όλου τού άριθμοϋ. Τό ψηφίο αύτό ύπολογίζεται βάσει μιας λεπτομερειακής έπεξεργασίας τών άλλων έννέα ψηφίων. Πάντως όσοι καί όποιοι ένδιαφερθοϋν γιά τό ISBN άς ρίξουν μιά ματιά στό πολύτιμο πληρο­ φοριακό φυλλάδιο τής Α. Λ. ΜάρτινΠαπάζογλου «Τό σύστημα ISBN. Ή χρήση καί ή έφαρμογή του», πού κυκλοφόρησε άπό τή νεο­ σύστατη ’Οργάνωση Βιβλιοθηκών. Θά μάθουν ένδιαφέροντα πράγματα.

’Αγορά διδακτικώ ν βιβλίω ν "Οπως είναι γνωστό, κάθε χρόνο τό Υπουργείο Παιδείας άγοράζει συγγράμματα έλλήνων καί ξένων πανεπιστημιακών καθηγητών, καθώς καί άλλων συγγραφέων, τά όποια διανέμει δωρεάν ατούς φοιτητές τών άνωτάτων έκπαιδευτικών ιδρυμάτων ώς βοηθήματα τών σπουδών τους. Τά βιβλία δέ αύτά προτείνονται στό ύπουργειο τόσο άπό τούς έν ένεργεία καθηγητές καί έπισκέπτες καθηγητές όσο καί άπό τούς έντεταλμένους ύφηγητές. ’Έτσι καί φέτος, στό ύπ’ άριθ. 98 φύλλο τής Έφημερίδος τής Κυβερνήσεως (τεύχος Β’) δη­ μοσιεύτηκε σχετική άπόφαση τού ύπουργοϋ ’Εθνικής Παιδείας, σύμφωνα μέ τήν όποια έγκρίνεται ή άγορά 308 τόμων, άπό τούς όποιους 175 έλλήνων συγγραφέων καί 133 ξένων, ένώ 121 έχουν έκδοθεΐ άπό τούς Ιδιους τούς συγ­ γραφείς ή μεταφραστές τους καί 187 άπό έκδότικούς οίκους. Ά π ό αύτά τά 187 βιβλία: α) 56 είναι τών έκδόσεων Παπαζήση Α.Ε.Β.Ε. καίδ τοϋ Β. Παπαζήση (συνολικά κοστολογήθηκαν μέ 17.425 δρχ)· β) 18 τού Γρηγ. Παρισιάνου (16.073 δρχ.)· γ) 16 τών έκδόσεων Gutenberg (2.794 δρχ.)· δ) 11 τού Άντ. Σάκκουλα, 4 τού οίκου Σάκκουλας Ε.Ε. καί 1 τών Άφ ών Π. Σάκκουλα (4.202 δρχ.)· ε) 10 τού Μορφωτικού 'Ιδρύματος τής ’Εθνικής Τραπέ-

24

ζης (2.580 δρχ.)· στ) 10 τών έκδόσεων Δωδώνη (1.200 δρχ.)· ζ) 7 τού οίκου Πεχλιβανίδης Α.0.

(4.340 δρχ.)· η) 6 τού Τεχνικού ’ Επιμελητήριού τής Ελλάδος (2.500 δρχ.)· θ) 5 τού βιβλιοπωλεί­ ου τής Εστίας (780 δρχ.)· ι) 5 τών έκδόσεων Κωνσταντινίδη (560 δρχ.)· ια) 4 τού βιβλιοπω­ λείου «Τό Οικονομικόν» (730 δρχ.)· καί ιβ) 4 τών Ά φ ώ ν Κυριακίδη (2.091 δρχ.). Τά ύπόλοιπα 22 βιβλία έχουν έκδοθεΐ άπό 15 άλλους έκδότες.

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ Στά πλαίσια τής 8ης Γενικής Συνέλευσης του Συμβου­ λίου Ευρωπαϊκών ’Εκκλησιών, πού θά πραγματοποιη­ θεί στήν Κρήτη τόν προσεχή ’Οκτώβριο, όργανώνεται άπό τό Οίκουμενικό Πατριαρχείο ’Έκθεση ’Ορθόδο­ ξου Βιβλίου. Γιά τήν καλύτερη όργάνωση τής έκθε­ σης, ή όργανωτική έπιτροπή τής Συνέλευσης Απευθύ­ νει έκκληση πρός όλους έκείνους πού θά μπορούσαν νά ένισχύσουν τήν έκθεση, στέλνοντας παλιά ή σύγ­ χρονα βιβλία, περιοδικά κ.λπ.

• Ή Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά προκήρυξε τόν 23ο Πανελλήνιο Διαγωνισμό της γιά τή συγγραφή παιδικών βιβλίων, άθλοθετώντας έξι βραβεία, πού συνοδεύονται καί άπό χρηματικά ποσά (20-40.000 δρχ.). “Οσοι έπιθυμοϋν νά μάθουν περισσότερες πλη­ ροφορίες γιά τούς όρους καί τά βραβεία τού διαγωνι­ σμού, ός άπευθυνθοϋν στά γραφεία τής Συντροφιάς: "Εβρου 4, ’Αθήνα (611), τηλ. 7770-374.

• Ή "Ενωση Συγγραφέων καί Δημοσιογράφων Τουρι­ σμού προκήρυξε τόν 2ο Διεθνή Διαγωνισμό της γιά τή συγγραφή καί βράβευση τών καλύτερων ξένων τουρι­ στικών βιβλίων γιά τήν Ελλάδα. Τά τρία καλύτερα βιβλία πού θά έκδοθούν μέχρι τόν ’Ιούλιο τού 1979, θά σταλούν στήν "Ενωση ώς τό τέλος ’Οκτωβρίου καί θά προκριθοϋν άπό τήν έλλανόδικη έπιτροπή, θά βρα­ βευτούν άπό τόν EOT. Περισσότερες πληροφορίες στήν "Ενωση Συγγραφέων καί Δημοσιογράφων Τουρι­ σμού: Νίκης 2, Σύνταγμα, ’Αθήνα.

• Τό 'Υπουργείο Εθνικής Παιδείας & θρησκευμάτων προκήρυξε διαγωνισμό γιά τή συγγραφή τριών διδα­ κτικών βιβλίων τού Γυμνασίου: α) Μουσικής· β) Καλλι­ τεχνικών μαθημάτων καί γ) Οίκιακής Οικονομίας. ΟΙ συγγραφείς τών βιβλίων πρέπει νά ύποβάλουν τά έργα τους σέ έξι δακτυλογραφημένα άντίτυπα στό 'Υπουργείο: Διεύθυνση ’Εφαρμογής Προγραμμάτων Μ.Ε./Τμήμα Διδακτικών Βιβλίων (Έρμοϋ 15, ’Αθήνα). Περισσότερες λεπτομέρειες γιά τούς όρους καί τά βραβεία τού διαγωνισμού, οί ένδιαφερόμενοι μπο­ ρούν νά βροϋν στό φύλλο άριθ. 307 τής Έφημερίδος τής Κυβερνήσεως (τεύχος Β').

• Μέ τό ύπ’ άριθ. 197 Προεδρικό Διάταγμα Ιδρύθηκε στό χωριό Μεγάλη Βρύση τού νομού Φθιώτιδας ΚοινοτικήΒιβλιοθήκη. Επίσης, μέ τό ύπ’ άριθ. 206 Προεδρι­ κό Διάταγμα ιδρύθηκε Κοινοτική Βιβλιοθήκη στό χω­ ριό Πλάτανος τού νομού Αιτωλοακαρνανίας.

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

Δύο άντιπροσωπευτικοί ίταλοί λογοτέχνες ΡΩΜΗ, Μάιος. Στήν άνταπόκρισή μας αύτή σάς παρουσιάζουμε δύο άπό τούς πιό άντιπροσωπευτικούς Ιταλούς (ζώντες) λογοτέχνες. Ό ένας, ό Riccardo Bacchelli, άνήκει στήν παλιά γενιά (τόν άποκαλοϋν «μεγάλο πατριάρχη») καί είναι ήδη καθιερωμένος ατούς κλασικούς τής λογοτεχνίας τού '900- ό άλλος, ό Mario Soldati, είναι συγγραφέας των ήμερων μας, μέ πρόσφα­ τα έπιτυχή έργα καί μέ δραστήρια παρουσία στήν ιταλική κουλτούρα.

• Ό R. Bacchelli γεννήθηκε στίς 19 ’Απρίλη τού 1891 στή Bologna. Υπήρξε μέλος τής ’Ιταλικής ’Ακαδημίας καί είχε έπίτιμο πτυχίο άπ’ τό Πανεπιστήμιο τής Bologna. Ταξιδευτής, δη­ μοσιογράφος (συνεργάζεται μέ τήν «Corriere della Sera»), ποιητής, πεζογράφος, ιστορικός, φιλόλογος καί μουσικολόγος, έχει γράψει μέ­ χρι σήμερα 46 πεζογραφήματα καί δοκίμια, 11 θεατρικά έργα καί 6 συλλογές ποιημάτων. Δέν άνήκει ατούς στρατευμένους πολιτι­ κούς συγγραφείς: «Ή πολιτική είναι χώρος δράσης πού άνήκει ατούς έπαΐοντες» λέει (άπό μιά συνέντευξη τής 28-1-79 στήν τηλεόραση). Είναι τοποθετημένος στήν παράδοση τού '800, μέ προέλευση «μαντσονιάνα» (σχολή Manzoni) καί «καρντουτσιάνα» (σχολή Carducci), ένώ άντικείμενο τής μελέτης του είναι ή έρευνα τών γεγονότων καί οί ιστορικές καί κοινωνικές άναλύσεις. Ή χιουμοριστική φλέβα, μέ κάποια κλίση πρός τή φανταστική όνειροπόληση, ειρω­ νική καί παράδοξη, πάνω στό κεντρικό θέμα τού άνθρώπινου πόνου, άνθίζει σ’ δλα του τά έργα. ’Αναφέρουμε τά πιό άντιπροσωπευτικά καί πιό γνωστά έργα τού Bacchelli: «II mulino del Ρο» (Ό άνεμόμυλος τού Πάδου), «II diavolo al Pontelungo» (Ό διάβολος στό Ποντελοΰγκο, 1927) «La congiura di Don Jiu lio d ’Este» (Ή συνωμοσία τού Ντόν Τζούλιο ντ’ ’Έστε), «Ros­ sini» (Ροσσίνι), «L’incendio di Milano» (Ή πυρ­ καγιά στό Μιλάνο), «Nel fiume della Storia» (Στή ροή τής Ιστορίας), «Una passione coniugale» (“ Ενα συζυγικό πάθος, 1930), «Lo sguardo di Gesu» (Τό βλέμμα τού ’Ιησού), «Amleto» (” Αμλετ), «II figlio di Stalin» (Ό γιός τού Στάλιν), «Tre giorni di passione» (Τρεις μέρες πάθους, 1955). Ό οίκος Mondadori έβγαλε σ’ ένιαϊο τόμο

«δλα τά έργα» (25 τίτλοι), ένώ σιγά σιγά δημοσι­ εύει καί τίς πρόσφατες έργασίες του, άνάμεσα στίς όποιες: «Μυστικός δεσμός» (1967), «Ή ’Αφροδίτη: ένα τρελό ρομάντζο» (1975). Στά χρόνια 1971-74 δημοσιεύτηκαν τρεις τόμοι μέ τίτλο «Στροφές καί στίχοι». Γιά νά μπούμε στό φιλοσοφικό «μεδούλι» τού Bacchelli καί ν’ άπορροφήσουμε τίς ζωογό­

νες ούσίες του πρέπει νά σταθούμε προσεκτι­ κά κι άναλυτικά πάνω στό έργο τής ζωής του: «Ό άνεμόμυλος τού Πάδου». Τό έργο γράφτηκε στά 1938-40 καί δημοσι­ εύτηκε άπό τίς έκδόσεις Mondadori μέ εισαγω­ γή τού Indro Montanelli. Άποτελεϊται άπό τρεις τόμους, μέ τούς άντίστοιχους τίτλους: «Ό θεός νά σέ φυλάει», «Ή μιζέρια έρχεται στή βάρκα» καί «Παλιός κόσμος πάντα καινούριος» (σελίδες 656+672+792). Τούτο τό έργο άγκαλιάζει τρεις γενιές μιας οίκογένειας μυλωνάδων πού ή ζωή τους κυλάει μέσα στά λασπόνερα καί τά χωράφια γύρω άπ’ τή Ferrara, στή διάρκεια ένός αΙώνα τής ιταλι­ κής ιστορίας, άπ’ τό 1812 μέχρι τό 1918 (άπό τήν όπισθοχώρηση τού Ναπολέοντα στή Ρωσία μέχρι τό τέλος τού Α' Παγκοσμίου Πολέμου). Στήν πολυδιάστατη αύτή τριλογία ύπάρχει εύφορο έδαφος γιά τίς μακρόχρονες ίστορικοπολιτικές λοξοδρομήσεις, γιά τή διαστολή τού δευτερεύοντος έπεισοδίου, γιά τή διηγηματική

25

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ ροή, πού φαίνεται νά παραδίδεται στον οίστρο παρά νά ύπακούει στήν αύστηρή σύνθεση. Μ’ αύτή τήν κριτική θεώρηση έξηγούνται οί επιφυλάξεις πού είτε άνοιχτά είτε καλυμμένα ή κριτική έξέφρασε γι’ αύτό τό έργο. Ό κριτι­ κός Cecchi δίνει παραστατικά τή γνώμη του: «Ό Bacchelli, μέσα στον '"Ανεμόμυλο τού Πάδου” κινείται σάν πελώριος ποταμός πού άργός κι όγκώδης έρπει σ’ ένα άπέραντο πεδίο· καί κάπου “ τεμπελιάζει” καί γίνεται βάλτος κι έλος, σκεπασμένος μέ όμίχλη· άλλου πέφτει άπό ψηλά καί άναπηδά σέ βροντερούς κι άφρισμένους καταρράχτες, κι έπειτα ξαναλιμνάζει καί ξαναπαίρνει νά κυλάει πότε μέσα άπό δύσ­ βατα κι άπόκρυφα έδάφη καί πότε μέσα άπό έξοχές έξαιρετικά πρόσχαρες καί γόνιμες». Υπάρχει ξεκάθαρα, μέσα στις χίλιες σελίδες πού άποτελοϋν τήν τριλογία, ή «άποστολή» νά φτιάξει ένα ποίημα-μυθιστόρημα πού νά δίνει τό χρώμα καί τή γεύση τού χρόνου καί τού τόπου πού άνήκει στό παρελθόν καί τήν εικόνα τής «ταπεινής ’Ιταλίας»· κι ό Bacchelli στρέφε­ ται περισσότερο στά λογοτεχνικά έρεθίσματα τού παρελθόντος παρά στά παραδείγματα τού παρόντος: στρέφεται στούς Nievo, Manzoni, Tolstoj, παρά στό Svevo ή στό Moravia. Καί τούτο τό λέμε γιά νά ύπογραμμίσουμε τίς θεμελιακές καί παραδοσιακές ρίζες τής πεζο­ γραφίας του. Γιά τήν ποικιλία, τόν άνθρώπινο πλούτο, τήν πολύμορφη διαδοχή ιστορικών καί φυσικών γεγονότων, τό δραματικό έντονο καί γαλήνιο ύφος, «Ό άνεμόμυλος τού Πάδου» συγκαταλέ­ γεται έπάξια στά πιό ζηλευτά άριστουργήματα τής ιταλικής λογοτεχνίας.

Ό Μ. Soldati γεννήθηκε στό Τορίνο τό 1906. Διηγηματογράφος, δημοσιογράφος, κριτικός καί σκηνοθέτης. Συνεργάζεται μέ τήν εφημερί­ δα «La Stampa». Τό 1927 πήρε τό πτυχίο τής Φιλοσοφικής άπ’ τό Πανεπιστήμιο τού Τορίνο, δπου έκανε συντροφιά μέ φιλελεύθερους καί ριζοσπάστες διανοούμενους γύρω άπ’ τόν Πιέρο Γκομπέττι. Σπούδασε στό ’Ανώτατο ’Ινστι­ τούτο Ιστορίας Τέχνης στή Ρώμη καί στό Co­ lumbia University τής Νέας Ύόρκης. Τό 1928, μαζί μέ τόν Ε. Έ μανουέλλι καί τόν Μ. Μπονφαντίνι, έξέδωσε τό περιο δικό «La Libra». Τό 1929 έκανε τό πρώτο του ταξίδι στήν ’Αμερική, πού τού άπέφερε ένα γάμο καί τρεις γιούς. 'Η παραμονή του έκεϊ τού έδωσε τό ύλικό καί τήν έμπνευση τού χρονικούδιηγήματος «America prim o amore» (’Αμερική, πρώτη μου άγάπη). Ξαναγυρίζοντας στήν ’Ιταλία, άφιερώνεται

26

στόν κινηματογράφο. Σκηνοθετεί καμιά 40αριά ταινίες, άνάμεσα στις όποιες: «Piccolo mondo antico» (Μικρός παλιός κόσμος), «Malombra» (Μαλόμπρα), «Le miserie di Monsu Travet» (Οί μιζέριες τού Μονσού Τραβέ), «La p ro v inc ial» ('Η έπαρχιώτισσα). ’Εργάστηκε γιά πολύ χρόνο στήν τηλεόραση πάνω σέ ντοκυμανταίρ («Ταξίδι στήν κοιλάδα τού Πάδου σέ άναζήτηση άγνών τροφών», «Ποιος διαβάζει; Ταξίδι κατά μήκος τού Τυρρηνικοϋ πελάγους»), ένώ συγχρόνως συνεργαζό­ ταν μέ τόν καθημερινό καί περιο δικό τύπο, μέ πεζογραφήματα καί διηγήματα. ’Απ’ τό 1973 ξαναγύρισε πολλές φορές στήν ’Αμερική, δπου έδωσε πανεπιστημιακές διαλέ­ ξεις. Τιμήθηκε μέ πολλά βραβεία όπως τό «Stre­ ga» καί τό «Campiello». Χωρίς άμφιβολία είναι ένας άπ’ τούς πιό αύθόρμητους κι αύθεντικούς Ιταλούς λογοτέχνες· οί σελίδες του χρωματίζονται άπό μιά φυσική έλαφρότητα μέ άστυνομικές καί γκροτέσκες διαστάσεις καί μιά (συχνά ειρωνι­ κή) πειστική περιγραφή τών χαρακτήρων. "Ενας άπ’ τούς πιό έγκυρους κριτικούς, ό Ε.

Cecchi, λέει γιά τόν Soldati καί τά έργα του: «’Έ χει τήν άρετή νά μήν πέφτει ποτέ στό ρεαλιστικό κονφορμισμό... ‘Η ροή τών διηγημά­ των του περιέχει έκπλήξεις κι άπρόοπτες πρω­ τότυπες έξελίξεις, μέ κάτι τό μελωδικό, μυστη­ ριώδες καί ύποβλητικό». 'Η πλούσια βιβλιογραφία του: «La messa di villeggianti» (Τό έκκλησίασμα τών παραθερι­ στών, 1959), «America prim o amore» (’Αμερική, πρώτη μου άγάπη, 1959), «La confessione» ('Η όμολογία, 1959), «II vero Silvestri» (Ό άληθινός Σιλβέστρι, 1959), «I racconti» (Τά διηγήματα, 1927-47), «Α cena col Commendatore» (Τραπέζι μέ τόν Ταξιάρχη, 1961), «Le lettere da Capri» (Γράμματα άπ’ τό Κάπρι, 1961), «Canzonette e viaggio televisivo» (Κοντσονέτες καί τηλεοπτι­ κό ταξίδι, 1962), «La verita sul caso Motta» (Ή άλήθεια στήν ύπόθεση Μόττα, 1967), «Fuori» (’Έξω, 1968), «I disperati del benessere» (Οί εύποροι άπελπισμένοι, 1970), «L’attore» (Ό ήθοποιός, 1971), «55 novelle per Γ inverno” (55 νουβέλες γιά τό χειμώνα, 1971), «Da spettatore» (Σάν θεατής, 1973), «Un prato di papdveri» (“ Ενα λιβάδι παπαρούνες, 1973), «Lo smeraldo» (Τό σμαράγδι, 1971), «Lo specchio inelinato» (Ό κεκλιμένος καθρέφτης, 1975), «Vino al vi­ no» (Κρασί στό κρασί, 1977), «La sposa americana» ('Η άμερικανίδα νύφη, 1978), «Addio diletta Amelia» (’Αντίο, προσφιλής μου Ά μ έλια, 1979). ’Αλλά γιά νά γνωρίσετε καλύτερα τό Soldati θά σάς παρουσιάσουμε μέ συντομία τά δύο τελευταία του έργα: τό «La sposa americana»,

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

Mario Soldati (σκίτσο τής Esther Silvestri)

πού κυκλοφόρησε πέρυσι άπό τίς έκδόσεις Mondadori σέ 7η έκδοση (έχουν πουληθεί 130.000 άντίτυπα), καί τό «Addio diletta Ame­ lia», πού κυκλοφόρησε φέτος έπίσης άπό τίς έκδόσεις Mondadori.

«La sposa americana» ('Η άμερικανίδα νύ­ φη): Μ’ αύτό τό σύντομο μυθιστόρημα (ή μάλ­ λον μακρό διήγημα) ό Soldati κατόρθωσε νά γράψει όχι μόνο ένα ρομάντζο πάνω στή δύσ­ κολη καί πικρή πορεία μιας άγάπης, άλλά ένα άληθινό ρομάντζο άγάπης. Ή ’Αμερική (πού ξεμυτίζει κιόλας στόν τί­ τλο) άποτελει έδώ τή σκηνή· ή πρωταγωνίστρια είναι ή Edith (ή νύφη) — μιά άπ’ τίς πιό άξιομνημόνευτες γυναικείες μορφές τού Sol­ dati — άνήσυχο πρόσωπο, πού κυριεύεται άπ’ τήν τραγική μοίρα του. Ή πλοκή προχωράει μέ γοργή ροή, ρυθμι­ σμένη μέ σοφία άπ’ τά φλάς-μπάκ — μέ τά όποια ό κινηματογράφος μάς έχει συνηθίσει — ώστε «ν’ άναγκάζει» τόν άναγνώστη νά τή διαβάζει χωρίς διαλείμματα, χωρίς ματιές έξω άπ’ τό παράθυρο- άπ’ τό διπλό γάμο, άπ’ τό φώς τού Πιεμόντε, τόσο ζεστό, ώραϊο κι έπομένως τραγικό, μένουμε κολλημένοι στό βιβλίο. Μέσα στήν ύπόθεση φωλιάζουν τόσοι καί τόσοι στοχασμοί, πού μάς παρουσιάζουν ένα όξύ καί σπαρακτικό ρεπερτόριο μέ δεδομένα πάνω στή βαθιά μοναξιά τής άγάπης.

Τό βιβλίο αύτό, πού έφτασε πέρσι στίς πρώ­ τες θέσεις γιά τό βραβείο «Napoli ’78», βρήκε πολλή έπιτυχία στό ιταλικό κοινό.

«Addio diletta Amelia» (’Αντίο, προσφιλής μου Ά μ έλια): Μπορούμε νά θεωρήσουμε τό πρόσφατο βιβλίο τού Soldati, κατά κάποιον τρόπο, αύτοβιογραφικό, σάν ένα «ξανακοίταγμα» τής ’Αμερικής μετά άπό σαράντα χρόνια. Ξαναγυρίζοντας τό 1972 γιά μιά σειρά διαλέ­ ξεων στό Πανεπιστήμιο τού Berkeley, ό Soldati βρίσκει μιά χώρα φανερά άλλαγμένη, άν καί κατά βάθος έχει παραμείνει πιστή στήν εικόνα πού αύτός είχε σχηματίσει. Κιόλας ό τίτλος, πού ό συγγραφέας πήρε άπό ένα στίχο τού «Ballo in masehera» (λυρικό έργο τού Βέρντι πού λαμβάνει χώρα στό Μπόστον, στήν ’Αμερική) είναι σημαντικός καί γίνε­ ται σχεδόν τό κλειδ ί γιά νά μπούμε μέσα στό περίπλοκο παιχ νίδι τού βιβλίου. ’ Εδώ άφθονοϋν οί συναντήσεις μέ τούς συμπατριώτες του ’Ιταλούς τής δεύτερης ή τής τρίτης γενιάςάφθονοϋν άκόμα άναπόφευκτα οί σελίδες οί άφιερωμένες στήν άνακάλυψη τών άμερικανικών κρασιών- άναφορές, έπαληθεύσεις, έκπλήξεις έναλλάσσονται μέσα στήν άνετη καί διαυ­ γή ροή τού πεζού λόγου — ποτέ άλλοτε ιδιαίτε­ ρα σπινθηροβόλος. 'Η ροπή τού Soldati γιά τήν ψυχολογική άνάλυση καί γιά τά λογοτεχνικά τεχνάσματα, βρίσκει κι έδώ τό χώρο της, ώστε τό έργο αύτό, ίσως «μικρότερο» άν τό συγκρίνουμε μέ τό «Le lettere da Capri» (Γράμματα άπ’ τό Κάπρι) ή μέ τό «L’attore» (Ό ήθοποιός), θά συντελέσει στό όλοκληρωμένο κι άληθινό πορτραϊτο τού συγ­ γραφέα. Ε. SILVESTRI - Α. ΒΑΜΒΑΚΙΝΟΣ

27

ΤΑ ΠΑΛΙΑ

Ό προκομμουνιστικός «Ριζοσπάστης» (1908-1911 καί 1916 ) Η ΓΝΩΣΤΗ έφημερίδα «Ριζοσπάστης» γιόρτασε πέρυσι τά 60 χρόνια άπό τήν έκδοσή της. “ Ενα πολυσέλιδο λεύκωμα, όπου άναπαράγονται φωτογραφικά πολλά φύλλα τής έφημερίδας — άλλοτε νόμιμης κι άλλοτε παράνομης μέσα στις 6 αύτές δεκαετίες — ήρθε νά θυμίσει ένα σωρό πολιτικά γεγονότα τού ταραγμένου αιώ­ να μας. Στόν πρόλογο τού λευκώματος μνημο­ νεύεται καί ή προκομμουνιστική περίοδος τού «Ριζοσπάστη», πού έκτείνεται χρονικά άπό τό 1908-1911 (μέ διευθυντή τό Γ. Φιλάρετο) καί γιά λίγους μήνες τό 1916, στή Θεσσαλονίκη, κατά τήν έποχή τού Ε θνικού Διχασμού (διευθυντής: Γ. Πετσόπουλος). Πέρα άπό τό καθαρά ιστορικό ένδιαφέρον πού παρουσιάζει ό πρώιμος «Ριζοσπάστης», γιατί συνάπτεται μέ τούς άντιμοναρχικούς άγώνες τού Φιλάρετου καί μέ τήν τραγική έποχή τού Διχασμού, συντρέχει καί ένα στοι­ χείο σπανιότητας: τό πλήρες σώμα τού «Ριζο­ σπάστη» Θεσσαλονίκης, πού περιγράφω πιό κάτω, είναι τό μοναδικό πού σώζεται. Σέ καμιά δημόσια ή ιδιωτική βιβλιοθήκη τής χώρας μας δέν ύπάρχει άλλη πλήρης σειρά. ’Επιπλέον, φέρει ιδιόχειρη άφιέρωση τού έκδοτη του Γ. Πετσόπουλου πρός τόν άρχικό ίδρυτή Γ. Φιλά­ ρετο. ’Αλλά άς πάρουμε τά πράγματα μέ τή σειρά. Τό πρώτο φύλλο τού «Ριζοσπάστη» κυκλο­ φόρησε στίς 9/21 Φεβρουάριου 1908. Χαρακτη­ ρίζεται «έφημερίς έβδομαδιαία έθνική, πολιτι­ κή καί κοινωνική». Είναι τετρασέλιδη, σχήμα­ τος 44,5 χ 31,5 καί στήν τρίτη σελίδα άσχολεΐται μέ θέματα νομικά, νομολογιακά καί δικα­ στηριακά. Γράφεται, σχεδόν έξ όλοκλήρου, άπό τόν Γ. Φιλάρετο. Τό πρόγραμμά του, δπως άναλύεται στό πρώτο κιόλας φύλλο, παρουσιά­ ζεται νεφελωμένο ιδεολογικά, άσαφές καί ίδεαλιστικό. Ό τίτλος του άνακαλεί στή μνήμη τό προοδευτικό ριζοσπαστικό κόμμα τής Έπτανήσου καί τήν έντονη μαχητική παράδοση πού δημιουργήθηκε στά Επτάνησα πρίν άπό τήν ένσωμάτωση. ΓΓ αύτό καί ό Φιλάρετος αισθάνε­ ται τήν άνάγκη νά διευκρινίσ ει τό περιεχόμενο

28

τού τίτλου: «Διατί Ριζοσπάστης; Βεβαίως — θα εϊπωσι — πρόκειται περί έφημερίδος μελετώσης άνατροπάς τών καθεστώτων. Άναμφισβητήτως — θά προσθέσωσιν άλλοι — είναι τό δργανον δημοκρατικών, κοινωνικών, άντιδυναστικών, ίσως άναρχικών. Ούδέν τούτων άκριβές! Θά άκούσωμεν τούς έρμηνευτάς τού τί­ τλου ήμών γελώντες, διότι πρόκειται άπλώς περί έφημερίδος προτιθεμένης νά πολεμήση διά μέτρων ριζικών τά κυβερνητικά καταπλά­ σματα καί τά άντιπολιτευτικά έκ σακχάρεως καταπότια πρός θεραπείαν γαγγραίνης, ήτις άπειλεϊ αύτήν τήν ϋπαρξιν τού έλληνικού έθνους [...] Ό Ριζοσπάστης, άντλών μεγάλην δύναμιν καί τούς τίτλους αύτοΰ έκ τών πεποιθήσεών του καί έκ τού Συντάγματος — δπερ είς πάντας τούς "Ελληνας άνέθηκε τήν φρούρησίν του — θά συμβιώση άρμονικώς μετά τών καλών συναδέλφων. Εύτυχώς δλοι ένθερμοι θιασώται τυγχάνουσι ριζικών μέτρων. Μεγάλην δέ δίδοντες σημασίαν είς τήν παντοδυναμίαν τού Τύπου, προσδοκώμεν δτι δέν είναι μακράν ή ήμέρα, καθ’ ήν ό λαϊκός χείμαρρος θά έξυπνήση τούς κοιμωμένους άρχοντας, έξαναγκάζων αύτούς είς τήν εύορκον έκπλήρωσιν τών καθηκόντων αύτών». Στά τρία χρόνια τής κυκλοφορίας του ό «Ριζοσπάστης» τού Φιλάρετου θά παρακολου­ θήσει δλα τά πολιτειακά γεγονότα τής χώρας καί κυρίως μετά τό 1909 θά είναι έντονότερος καί καυστικότερος στίς κριτικές καί τά σχόλιά του. Δανείζεται άποφθέγματα άπό άρχαίους καί νεότερους συγγραφείς, τά όποια άπλώνονται σ’ δλες τίς σελίδες του καί συνιστούν, στό σύνολό τους, ένα καταπληκτικό άνθολόγιο άφορισμών, σκέψεων καί ιδεών γύρω στά θέμα­ τα τής δημοκρατικής διακυβέρνησης τής πολι­ τείας. Ούδέποτε τά κείμενά του έπεσαν στό έπίπεδο λίβελου. ’Έ χεις τήν αίσθηση δτι κάτω άπό τίς γραμμές περνά ένα ρεύμα ύψηλής εύθύνης γιά τήν άσκηση τού λειτουργήματος τού Τύπου, πού προσπαθεί νά έπιβάλει άπόψεις μέ λογικά έπιχειρήματα καί έντονη πειθώ. Τό τελευταίο φύλλο κυκλοφόρησε στίς 18

ΤΑ ΠΑΛΙΑ

^Ριζοσπάστης ΈαναφΙζ έβδομαδιαία έθναι), mXmxii ml xotvavoui.

w

Πάνω: Ό τίτλος τοΰ πρώτου φύλλου του «Ριζοσπάστη» τού Γ. Φιλάρετου (21/2/1908). Κάτω: Ό τίτλος τού πρώτου φύλλου τού «Ριζοσπάστη» τοΰ Γ. Πετσόπουλόυ (12/6/1916)

ΡΙΖΟ*ΙΜ«ΤΗ*

Π ΟΛΙΤΙΚΗ

Ε Φ Η Μ Ε Ρ ΙΕ - ΘΑ

ΚΤΚ Λ Ο Φ Ο ΡΗ

ΚΑΘ Ε

ΤΕΤΑ ΡΤΗ Ν

Ε Σ Σ Λ Α Ο Ν ΙΚ Η

ΑΙ ΕΥΘΤΝΑ1

ΤΟΤ ΕΕΕΪΤΕΛΙΣΤΙΚΟΤ ΜΑΣ ΚΑΤΑΝΤΗΜΑΤΟΣ

ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΑΣ οι τής ηαμβλθούαης ’ίρ6χ·ης «ςωτβι

ΚΑΙ Κ ΥΡΙΑ Κ Η Ν

ΚΥΡΙΑΚΗ 11 Ιούνιον ΕΜΑΣ ΚΑΙ ΑΗΤΑΚΤ ϊ ΟΙΜΠΜΟΪSUOTKIMHMPIBB

;ις ««{οαοπήν τβί αχβψtv. οτι έπββάλλβτο πλέον μία δυναι παθητικής ϊως τόρα διαμαρτυρίας πρό έκμήδΐνισιν τής δυνάμβως τών τυρανίι **ι:ά«ο**τ*<*τα«ιν τής λαϊκής 0*λή**ω

Φεβρ./3 Μαρτίου 1911. Είχε ήδη προηγηθεϊ η άναγγελία τής διακοπής τής έκδοσης: «Τού Γεωργίου Ν. Φιλαρέτου προτιθεμένου νά έπιδοθή άποκλειστικώτερον εις τό δικηγορικόν αύτοϋ επάγγελμα, καί νά χρησιμοποιήση τόν τυχόν ύπολειπόμενον χρόνον εις συγγραφικήν έργασίαν, γενήσεται προσωρινή διακοπή τής έκδόσεως τοϋ Ριζοσπάστου». ’Αξίζει νά μνημονευτεί καί ή πληροφορία πού παρέχεται γιά τήν κυκλοφορία τής έφημερίδας. Τό στοιχείο είναι πολύτιμο, καί άφ’ έαυτοϋ καί συγκριτικά: «Ό Ριζοσπάστης ήρξατο τή 8 Φεβρουάριου 1908, έκτυπούμενος είς άντίτυπα 4.500, έκτάκτως άνήλθεν είς 11.000, άλλά διαρκέστερον είς 7.000. Πωλούμενος διά τού πρακτορείου τών έφημερίδων έν Άθήναις καί είς τά ύποπρακτορεία αύτοϋ, έπέμπετο προσέτι ταχυδρομικώς, έν μέν τώ έσωτερικώ

είς πόλεις, κώμας καί χωρία 239, είς Κρήτην 30 καί είς τό έξωτερικόν, μάλιστα είς Αίγυπτον καί ’Αμερικήν, είς 179, ήτοι έν δλω είς 448 πόλεις, κώμας καί χωρία». Ό «Ριζοσπάστης» θά ξανακυκλοφορήσει στις 12 ’ Ιουνίου 1916, στή Θεσσαλονίκη, μέ διευθυντή καί ύπεύθυνο τό δημοσιογράφο Γ. Πετσόπουλο, ό όποιος ζήτησε άπό τό Φιλάρετο τήν άδεια γιά νά χρησιμοποιή σει τόν τίτλο. Χαρακτηρίζεται «πολιτική έφημερίς» πού κυ­ κλοφορεί δυό φορές τήν έβδομάδα, «κάθε Τετάρτην καί Κυριακήν». Σέ όλα τά φύλλα του έχει σταθερό m otto τή φράση: «"Ενας λαός ύψώνεται δταν μάθει νά λέει τήν άλήθεια». ’Αποσπώ δυό παραγράφους άπό τό πρόγραμμα τοϋ πρώτου φύλλου: «‘ Η μέχρι τής παρελθούσης Τρίτης έξωτερική καί εσωτερική μας κατάστασις καί ή τρομοκρατία τών ’Αθηνών, πού

29

ΤΑ ΠΑΛΙΑ

<* **<*0 aP^C^^-^^&ye> AL-di*

ί

'S ? '·

<&>%/'' *-*>*εΧέ*~^*-τ

<uJerctbt—

/ u^ a J ^ x

-5> Ανέκδοτη έπιστολή τοϋ Έλ. Βενιζέλου πρός τό Γ. Φιλάρετο, στήν όποια γράφει ότι «άτυχώς ό Ριζοσπά­ στης άπό δημοκρατικός έξελίσσεται καθημέραν είς μπολσεβίκον» (26/2/1918)

είχε φθάσει πλέον είς περιω πήν τελείου χαμητικοϋ καθεστώτος, εϊχον γεννήσει είς εύρύτατα λαϊκά στρώματα τήν σκέψιν δτι έπεβάλλετο πλέον μία δυνατή έξέγερσις άντί τής παθητι­ κής έως τώρα διαμαρτυρίας, πρός κατασύντριψιν καί έκμηδένισιν τής δυνάμεως τών τυραννί­ σκων τής Ελλάδος καί άποκατάστασιν τής λαϊκής θελήσεως καί κυριαρχίας. Ή σκέψις αϋτη προύκάλεσεν καί τήν έκδοσιν τοΰ Ριζο­ σπάστου, ό όποιος, άντιπροσωπεύων τό τοιοϋτον λαϊκόν φρόνημα, έθεσεν ώς πρόγραμμά του νά θίξη μερικούς κατά συνθήκην τύπους, τούς όποιους ό λοιπός φιλελεύθερος τύπος δέν ήθέλησε νά θίξη μέχρι τοϋδε, καί νά καταρρίψη καί τά τελευταία προσχήματα, όπισθεν τών όποιων όχυροΰται άκόμη έπιτυχώς τό αύλικοσυμβούλιον τών ’Αθηνών». Βρισκόμαστε κιόλας στίς παραμονές τού Διχασμού. Σέ τρεις μήνες άπό τήν έκδοση τοϋ «Ριζοσπάστη» θά άνακηρυχτεϊ στά Χανιά ή Προσωρινή Κυβέρνηση τοϋ Έλ. Βενιζέλου, γε­ γονός πού θά καλυφθεί είδησεογραφικά στίς σελίδες τής έφημερίδας, καί μετά άπό δυό μήνες θά κηρυχτεί έκπτωτος ό Κωνσταντίνος. Τό κλίμα καί οί συνθήκες τής εποχής ύπάγορεύουν τόν τόνο τοϋ «Ριζοσπάστη». Φανατικά βενιζελικός, έχει καθαρά μαχητικό χαρακτήρα

30

καί είναι σαφέστερος στόν πολιτικό του στόχο, άπό ό,τι ήταν τήν εποχή τοϋ Φιλάρετου. Ταυτό­ χρονα, άποτελεϊ ένα ιστορικό τεκμήριο, πού λόγω τής σπανιότητάς του δέν έχει χρησιμο­ ποιηθεί άπό τούς μελετητές τής εποχής έκείνης. ’Έ ξω άπό τή φλογερή άρθρογραφία καί τά πολεμικά σχόλια κατά τής Αύλής, πού είναι μόνιμα σ’ όλα τά φύλλα, άξίζει νά μνημονευ­ τούν καί δύο λογοτεχνικές συνεργασίες. Ή πρώτη είναι τοϋ Ψυχάρη (φύλλο 29/6/1916) ύπό μορφή διαλόγου μέ τό Ρήγα Γκόλφη. Ό Ψυχάρης άναφέρει τά περιστατικά τοϋ θανά­ του τοϋ γιοϋ του στόν πόλεμο, διεκτραγωδεί τήν κατάπτωση τοϋ έλληνικοϋ κράτους, γιά νά καταλήξει σέ ϋμνους ύπέρ τοϋ Βενιζέλου: «’Έβγα, παιδί μου, ατούς δρόμους καί σύ! ’Έ βγα! Μπορεί ν’ άπαντήσεις καί στήν ’Αθήνα τόν "Ελληνα τό Μεγάλο. Πρόσεχε όμως. Νά σκύψεις άμέσως τό κεφάλι, νά τόν προσκυνή­ σεις. Νά τό σκύψεις, άκοϋς; Γιατί ό "Ελληνας αύτός λέγεται Λεφτέρης Βενιζέλος». Ή δεύτερη προέρχεται άπό τόν ποιητή Ναπ. Λαπαθιώτη. Είναι ένα σονέτο μέ τίτλο «Κραυ­ γή!» (Γαλλία, Γαλλία— χαρά τής οικουμένης). Δημοσιεύτηκε στό φύλλο τής 5/10/1916 μέ τό άκόλουθο σχόλιο: «Τό άνωτέρω ποίη μα είχε τήν εύγενή καλωσύνη ν’ άποστείλει πρός ήμάς ό συγγραφεύς μέ τήν έξής σημείωση: Τό στέλ­ νει πρός τήν όμοϊδεάτιδα εφημερίδα ό ποιη­ τής». Υπενθυμίζω ότι ό πατέρας τοϋ ποιητή ήταν στρατηγός, άντιβασιλικών φρονημάτων. Στό φύλλο τής 21/8/1916 ό «Ριζοσπάστης» είχε δημοσιεύσει τήν έκκληση πού είχε κυκλοφορή­ σει στήν ’Αθήνα ό στρατηγός Λαπαθιώτης γιά τή δημιουργία Στρατού Σωτηρίας. Τό σονέτο τού Ναπ. Λαπαθιώτη έχει περιληφθεΐ στήν έκ­ δοση «Τά ποιήματα» πού έπιμελήθηκε ό ’Ά ρ η ς Δικταϊος (Φέξης, 1964, σελ. 83), ό όποιος όμως φαίνεται νά άγνοεΐ τή δημοσίευση στό «Ριζο­ σπάστη» Θεσσαλονίκης (βλ. τά σχόλια, σελ.

278). "Ο πως έγραψα καί στήν άρχή, τό πλήρες σώμα τοϋ «Ριζοσπάστη» (Ίούνιος-Ό κτώβριος 1916) έχει τήν άκόλουθη άφιέρωση τοϋ Πετσόπουλου: «Στόν κ. Γ. Φιλάρετο, τόν πρώτο έλληνα ριζοσπάστη. Είς άνάμνησιν τής γνωριμίας μας καί τοϋ κοινού άγώνος. Θεσσαλονίκη 1916». Τό 1917 ό «Ριζοσπάστης» θά μεταφερθεΐ στήν ’Αθήνα σάν έφημερίδα «δημοκρατικών άρχών», καί θά άρχίσει νά έκδίδεται «καθημερι­ νός, πρωινός, τετρασέλιδος καί πεντάλεπτος».

ΜΑΝΟΣ ΧΑΡΙΤΑΤΟΣ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ (^ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Μαρίας ’ Ιορδανίδου: Σάν τά τρελά πουλιά Μ. Καραγάτση: 'Ο συνταγματάρχης Λιάπκιν Αντρέα Καραντώνη: ' Ελληνικοί χώροι Σωτήρη Πατατζή: Ματωμένα χρόνια Ζήση Σκάρου: Οί κλούβες Μιχ. Περάνθη: Ο άμαρτωλός Πέτρου Χάρη: Ημέρες οργής Κώστα Δ. Χατζηαργύρη: *Η παληά αύλή

1885

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΩΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ» I. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α.Ε. Σόλωνος 60 - ’Αθήνα 135 -Τηλ. 3615077

’Α δαμάντιος Στ. Ά νεσ τίδης

Ή εύρετηρίαση ιών περιοδικών (σχεδίασμα βασικών μεθοδολογικών αρχών) Τά π ερ ιο δ ικ ά π ερ ιέχ ο υ ν π λούτο β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό . Σ τ ις σ ελίδ ες το υς δ η μ ο σ ιεύ ετα ι δ ,τ ι δεν μ π ο ρ εί ό συγγρα φ έα ς νά τυ π ώ σ ει μόνος του κ α ί δ ,τ ι δ έν μ π ο ρ εί νά τυ π ω θ εί μόνο του. Γ ι’ α υτό κ α ί πολύ σωστά λέγ ετα ι δ τ ι ή έπ ισ τή μη κ α ί ή λο γοτεχ νία προ άγο νται κ υ ρ ίω ς μέ αυτά. Κ ά θ ε τόμος π ερ ιο δ ικ ο ύ π ερ ιλ α μ β ά ν ει στό τέλ ο ς του κ ά ποιον π ίνα κ α περ ιεχ ομένω ν. .Ω σ τό σ ο , α υτός π α ρ ο υ σ ιά ζει τό δ ημο σ ιευμ έν ο υλικ ό , τ ίς περ ισ σ ότερ ες φ ορές, ά μ εθ ό δ ευ τα κ α ί π ερ ιεκ τ ικ ά . Κ ι ούτε μ π ο ρ εί κ α νείς νά α γορ ά ζει δ λα τά π ερ ιο δ ικ ά , το υλά χιστο τό τελ ευ τα ίο τους τεύχος, γ ιά νά έχ ει στή δ ιά θ εσ η του τά π ερ ιεχ ό μ εν α τού τόμου. Φ υσ ικ ά κ α τα λα βα ίν ει κ α νείς πόσο π ιό δύσκολο ε ίν α ι νά α π οκ τή σει π α λιά π ερ ιο δ ικ ά , δ υσ εύρετα γιά πολλούς λόγους. "Ο λα αυτά έπ ιβ ά λλ ο υ ν νά ε κ δ ίδ ε ι κ ά θ ε π ερ ιο δ ικ ό κατά κ α ιρούς, κ ά θ ε δ έκ α χ ρό ν ια λ.χ., ένα ευ ρ ετή ρ ιό του, συνταγμένο δμω ς μ εθ ο δ ικ ά . Ε ίνα ι άλήθεια δτι δέν υπάρχουν ξεκαθα­ ρισμένες μεθοδολογικές άρχές, πάνω στίς όποιες μπορεί νά στηρίζεται κανείς γιά νά συντάξει ένα ευρετήριο. Εμ π ειρικ ά ξεκινάει καί ψηλαφητά σχεδιάζει τήν πορεία του, άνάλογα μέ τό είδος του περιοδικού καί τούς αναγνώστες του. Ωστόσο, μερικές άρχές μπορεί νά θεω ρηθεί δτι αποτελούν τήν υπο­ δομή τής δλης έργασίας, άποδεκτή άπ’ δλους. Κ ι αυτές είναι: 1. Τά είδη των περιεχομένων τού περιοδι­ κού. Πρέπει νά αξιολογείται όπωσδήποτε ή ούσιώδης διαφορά πού υπάρχει άνάμεσα στό λογοτέχνημα καί τό σημείωμα, τό έγ­ γραφο καί τό μελέτη μα, τήν κριτική καί τή μελέτη, τό πρωτότυπο καί τή μετάφραση, τή διασκευή καί τήν έπιμέλεια, τή φωτογραφία καί τό σχέδιο, τό αύτόγραφο καί τήν τυπο­ γραφική μεταφορά.

2. Τό είδος των άναγνωστών τού περιοδι­ κού. "Αλλο ό άναγνώστης πού άπόδελτιώνει τόν τίτλο μονάχα, κι άλλο ό μελετητής του, 32

αυτός πού διαβάζοντας άπόδελτιώνει δ,τι τόν ένδιαφέρει καί τό ταξινομεί.

3. Τ ί είναι ύλη τού περιοδικού. Σάν ύλη πρέπει νά θεωρείται οτιδήποτε είναι τυπω­ μένο στίς σελίδες του, άπό τήν πρώτη ως τήν τελευταία, μαζί καί οί εικόνες, οί φωτογρα­ φίες, τά αύτόγραφα καί τά διακοσμητικά. "Ισως θά πρέπει έδώ νά λεχθεί δτι είναι άνάγκη νά ξεχωρίζονται τά άποσπάσματα, (τά έγγραφα, οί λόγοι, οί προσφωνήσεις κ.ά., μού περιλαμβάνονται στό δημοσίευμα, καί άφοΰ άποδελτιωθοΰν χωριστά νά ταξινο­ μούνται σέ ιδιαίτερο πίνακα.

4. Ή άναγραφή τών συγγραφέων. Τά ονόματα τών συγγραφέων πρέπει νά κατα­ γράφονται σέ πτώση ονομαστική, άτονα, σάν δέν έχουμε ένδειξη τού πού άκριβώς τονί­ ζονται, καί άνεπτυγμένα δσα σημειώνονται μέ άρκτικόλεξα. Ωστόσο, ύπάρχουν έγγρα­ φα (νόμοι, διατάγματα, άνακοινωθέντα κ.λπ.) πού μπορούν νά χαρακτηριστούν άπρόσωπα, ενώ άλλα (πράξεις, έγκύκλιοι,

αποφάσεις κ.λπ.) μπορεί νά αποδοθούν σ’ αυτόν πού τά ύπογράφει, κι ας μην είναι ό συντάκτης τους, ή στήν άρχή καί τήν έξουσία (Ν Π ΔΔ κ.λπ.) πού τά έκδίδει. Κοντά στους συγγραφείς δμως, πρέπει νά σημειωθούν καί τά όνόματα τών μεταφραστών, των διασκευαστών καί έκείνων πού έξέδωσαν τό κείμενο η τό έπιμελήθηκαν.

5. Ή άποσαφήνιση τού τίτλου. Τίτλοι μελετημάτων περιεκτικοί, ή σημειωμάτων «δημοσιογραφικοί», πού έλάχιστα από τό περιεχόμενο τού γραπτού μαρτυρούν, πρέπει νά αποσαφηνίζονται μέ ένα άπλωμα μέσα σέ άγκύλη άναλυτικότερο τού περιεχομένου τους.

6. Ή λημματογράφηση. Κάθε λήμμα πρέ­ πει νά άποτελεϊται από τό ονοματεπώνυμο τού συγγραφέα (ή τού καλλιτέχνη), ολόκλη­ ρο τόν τίτλο τού δημοσιεύματος, δπως τόν έδωσε ό συγγραφέας, καί από παραπομπή σαφή.

7. Ή ταξινόμηση τών λημμάτων. Τά λήμ­ ματα ταξινομούνται σέ πίνακες τόσους, δσα είναι τά είδη τών δημοσιευμάτων πού περι­ λαμβάνονται στό περιοδικό. ’Απαραίτητα θά πρέπει νά έτοιμαστούν πίνακες μελετών, βιβλιοκρισιών (καί βιβλιογραφιών), εγγρά­ φων, αποσπασμάτων, κριτικών θεάτρου, μουσικής, έκθέσεων, εικόνων, φωτογραφιών κ.ά. Ή ταξινόμηση σέ πίνακες πραγματοποι­ είται μέ βάση τήν αλφαβητική (άπόλυτη ή δχι) σειρά πού παρουσιάζουν τά επώνυμα τών συγγραφέων, έκτος άπό έκεΐνα τών κλη­ ρικών ή μοναχών, πού εύρετηριάζονται μέ βάση τό εκκλησιαστικό δνομα. 'Όσα λήμμα­ τα δημοσιεύονται ανώνυμα, βιβλιογραφοΰνται μέ τή γνωστή συμβολική ένδειξη τού ανώνυμου. Γ ι’ αυτά τά τελευταία ή ταξινό­ μηση γίνεται μέ βάση τή σειρά τών σελίδων κατά τόμους προοδευτικά. "Οπως τηρείται καί πάλι ή προοδευτική σειρά τών σελίδων κατά τόμους καί στίς περιπτώσεις πού κάτω άπό τό δνομα τού ίδιου συγγραφέα (ή καλλιτέχνη) λημματογραφοΰνται περισσότερα άπό ένα δημοσιεύματα. "Ισως εδώ πρέπει νά σημειωθεί δτι δέν είναι δουλειά τού βιβλιογράφου ή αναζήτηση τού συγγραφέα πού δημοσιεύει ανώνυμα, ούτε καί ή ταύτιση τού περιστασιακοΰ ψευδώνυμου μέ τό φυσικό δνομα. Μπορεί νά πιστεύεται δτι οί πολλοί πίνα­ κες είναι δύσχρηστοι, δμως ή πράξη άποδεικνύει κάθε μέρα καί περισσότερο δτι οί πολλοί πίνακες βοηθούν στήν ταχύτερη ανεύρεση αύτοΰ πού ζητάει κανείς, μιά καί ό δγκος τής ύλης κομματιάζεται σέ όμοειδεΐς

ένότητες.

8. ’Εξάλλου, δταν ετοιμάζονται τά εύρετήρια, πρέπει νά είναι στόχος, πρώτα τό πώς δλο τό ύλικό τών πινάκων θά είναι προσιτό σέ κάθε ζήτηση, καί μάλιστα μέ τρόπο άπλό καί πρόχειρο, καί ύστερα τό πώς θά άποδοθ ε ί τό υλικό στήν έρευνα, πού άσχολεϊται μέ θέματα διαφόρων έπιστημών, γιατί σέ κάθε κλάδο μπορεί νά υπάρχουν καί στοιχεία πού ενδιαφέρουν άλλες επιστήμες, παράλληλες, αλλά καί γενικότερες. Καί δσο πιό πολλά εύρετήρια ετοιμαστούν, τόσο ευκολότερα βρίσκεται τό ζητούμενο, άν μάλιστα ή εύρετηρίαση δέν γίνεται άπό τήν ίδια πάντοτε οπτική γωνία, άλλά ποικίλλει άπό ευρετήριο σέ ευρετήριο. Τότε, τόσο τό καλύτερο, άφοΰ ύπάρχει δυνατότητα νά προσπελάσει κανείς σ’ ένα θέμα άπό πολλές προσβάσεις, μιά καί κάθε ερευνητής έχει δικό του τρόπο, μέ τόν όποιο άντιμετωπίζει τό πώς θά βρει τό ύλικό πού άναζητεί.

9. Στά εύρετήρια ταξινομείται τό ύλικό πού άναπτύχθηκε στούς πίνακες, είτε στούς τίτλους τών δημοσιευμάτων, είτε στίς άναπτύξεις κάτω άπό τούς τίτλους, μέσα σέ άγκύλες. Κατά τή σύνταξη τών εύρετηρίων πολλοί είναι οί τρόποι πού μπορεί κανείς νά άκολουθήσει, δμως λογικά πιό πρόσφορος είναι έκεϊνος πού επιδιώκει νά έπισημάνει δχι μόνο τίς κύριες έννοιες, άλλά καί τίς δευτερεύουσες, άκόμη καί τίς πιό ειδικές. Καλό είναι συνεπώς νά ξεκινάει κανείς άπό τήν κύρια (γενική) έννοια-λέξη καί κάτω άπ’ αυτή νά συγκεντρώνει τίς μερικότερες έννοιες-λέξεις. Έ τσ ι σέ κάθε λήμμα συγκεντρώ­ νονται ένότητες νοηματικές, μέ βάση τήν εύρύτερη έννοια, καί κάτω άπ’ αύτή βρίσκει ό έρευνητής δ,τι άποδελτιωμένο βρίσκεται σέ εξάρτηση λογική, άλλά καί συστηματική, μέ τήν κύρια (γενική) έννοια-λέξη. 'Οπωσδήποτε πρέπει νά ετοιμαστούν τά εξής εύρετήρια: συγγραφέων, μεταφραστών, διασκευαστών, κρινόμενων συγγραφέων, εκ­ δοτών, συγγραφέων τών όποιων άναφέρονται άποσπάσματα, χωρίων καί άποσπασμάτων, συντακτών εγγράφων, περιοδικών, β ι­ βλίων, θεμάτων τών εικόνων καί τών φωτο­ γραφιών, προσώπων, τοπωνυμίων, πραγμά­ των, εκδόσεων τού περιοδικού κ.ά. Στόν τόπο μας έκδίδονται ένα σωρό περι­ οδικά. Τό Bulletin Analytique de Bibliogra­ phic Hellenique τού Γαλλικού ’Ινστιτούτου ’Αθηνών, στόν τελευταίο του τόμο τού 1972, ά ριθμεϊ 491 περιοδικά. Σήμερα αύτά είναι πολύ περισσότερα. 'Υπάρχει κ ι ένας άριθμός περιοδικών άπ’ αύτά πού κυκλοφόρησαν 33

κάποτε, στόν όποιο κάθε μέρα προσθέτονται κι άλλα, που εν τώ μεταξύ διακόπτουν την κυκλοφορία τους. Ό λα αύτά, παλιά καί νέα, αποτελούν τόν περιοδικό μας πλούτο καί καλύπτουν κάθε επιστήμη καί τέχνη. Κι όμως τά περισσότερα απ’ αύτά δέν προσφέρονται στήν έρευνα, επειδή δέν έχουν εύρετηριασθεΐ. Μιά πρώτη έρευνα άποκάλυψε τά έξης ευρετήρια έλληνικών περιοδικών: I. Ά θηνά. Εύρετήριον τόμων Α '-Μ Ε' (1889-1933) υπό Ν. Άνδριώτη. Ά θ ήνα ι 1934.

2-5. Τά έλληνικά προεπαναστατικά περι­ οδικά. Εύρετήρια. Α ' Ά θηνά , Καλλιόπη, Μέλισσα, Τό Μουσεϊον. Επ ιμέλεια Α. Γαβαθά - Παναγιωτοπούλου. Ά θ ην α ι 1971.

6. Μικρασιατική Βιβλιογραφία Α '. Τό περιοδικό «Α νατολή». Εύρετήριον υπό Εύ. Σουλογιάννη. Μικρασιατικά Χρονικά, ΙΒ' (1965), 231-302.

7. Μικρασιατική Βιβλιογραφία Δ '. Τό περιοδικόν «Α ποθήκη των ’Ωφελίμων Γνώ­ σεων». Εύρετήριον ύπό Κ. Π. Δεμερτζή. Μικρασιατικά Χρονικά, ΙΔ ' (1970), 371-515.

8. Αρχαιολογική Έφημερίς. Εύρετήριον πρώτης καί δευτέρας περιόδου 1837-1874. Τόμος πρώτος. Συνταχθέν ύπό Ά θηνά ς Γ. Καλογεροπούλου — Μαρίας ΠρούνηΦίλιπς ύπό τήν έπίβλεψιν Χρήστου Καρούζου — Νικ. Μ. Κοντολέοντος. Έ ν Ά θήνα ις 1973. Εύρετήριον τής Α ρχαιολογικής Έ φημερίδος τής τρίτης περιόδου συνταχθέν ύπό Αλεξάνδρου Λαμπροπούλου. Τόμος πρώτος περιλαμβάνων τά έτη 1883-1887. ’Εν Ά θ ήναις 1902. Τό έργον τής έν Ά θήνα ις Α ρ χ α ι­ ολογικής Εταιρεία ς κατά τήν πρώτην αύτής εκατονταετίαν 1837-1937 έν άλφαβητική διατάξει ύπό Γ. Π. Οικονόμου. Έ ν Ά θήνα ις 1938.

9. Ά ρχεϊον Εκκλησιαστικού καί Κανονι­ κού Δικαίου. Εύρετήριον τόμων Α '-Γ (1946-1955). Ά θ ήνα ι 1956.

10. Ά ρχεϊον Εύβοϊκών Μελετών. Εύρετή­ ριον τόμων 1-20 (1935-1975) ύπό Α. Σουλογιάννη. Α θήνα 1976.

I I . Ά ρχεϊον Οικονομικών καί Κοινωνι­ κών Επιστημών. Εύρετήριον τόμων Α '-Γ (1921-1930). Έ ν Ά θήνα ις 1931.

12. Ά ρχεϊον Πόντου. Εύρετήριον τόμων 1-24 ύπό Ν. Οϊκονομίδη. Ά θ ήν α ι 19661972.

13. Γενική Στρατιωτική Έπιθεώρησις. Πίναξ περιεχομένων περιλαμβάνων τάς δημοσιευθείσας μελέτας ύπό τού περιοδικού 34

από 1ης Ίανουαρίου 1925 μέχρι 31 Δ εκεμ­ βρίου 1930. Ά θ ήν α ι 1931.

14. Συγκεντρωτικόν εύρετήριον δημοσι­ ευμάτων κατά συγγραφείς τού Δελτίου τής 'Ιστορικής καί Εθνολογικής Ε τα ιρεία ς τής Ελλάδος 1883-1971, ύπό Β. Ζαφειροπούλου. Δ ΙΕ Ε , Κ' (1971-1977), 493-538.

15. Εκκλησία. Εύρετήριον τόμων Α'-Ν' (1923-1973) ύπό Ά δαμαντίου Στ. Ά νεστίδη. Τόμοι 2. Ά θ ήν α ι 1978.

16. Εκκλησιαστικός Φάρος. Εύρετήριον τόμων 1908-1932 ύπό Β. Μιχαηλίδου. Α λ ε ­ ξάνδρεια 1933.

17. Ελληνική Δημιουργία. Εύρετήριον τόμων Ι'-ΙΓ' (1948-1954) ύπό Άδαμαντίου Στ. Ά νεστίδη. Ά θ ήν α ι 1974.

18. Έ πετηρίς Ε τα ιρεία ς Βυζαντινών σπουδών. Εύρετήριον τόμων Α '-Γ (19241933) ύπό Μ. Κριαρά. Ά θ ήν α ι 1934. Εύρε­ τήριον τόμων ΙΑ '-Λ' (1934-1961) ύπό Ν. Μ. Παναγιωτάκη. Ά θ ήν α ι 1962.

19. Έπιθεώρησις τού Εμπορικού Ναυτι­ κού. Πίναξ τών περιεχομένων τού έτους 1927. Έ ν Ά θήνα ις. Πίναξ περιεχομένων τού έτους 1928. Έ ν Ά θήνα ις 1929. Πίναξ περιε­ χομένων τού έτους 1929. Έ ν Ά θήνα ις 1930. Πίναξ περιεχομένων τού έτους 1930. Έ ν Ά θήνα ις 1931. Πίναξ περιεχομένων τού έτους 1931. Ά θ ήν α ι 1932. Πίναξ περιεχομέ­ νων έτους 1936. Έ ν Ά θήνα ις 1937.

20. Επιστημονική Έπετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Α θηνών. Εύρετήρι­ ον τόμων Α '-ΙΕ ' (1935-1965). ΕΕΦ ΣΠ Α , ΙΕ ' (1964-1965), 587-619.

21. Έ ργα. Εύρετήριον ύλης I καί II έτους. Έ ν Ά θήνα ις 1927.

22. Τά έλληνικά προεπαναστατικά περιο­ δικά. Εύρετήρια. Β '. Ερμ ής ό Λόγιος 18111821. Εύρετήριον ύπό Εμμανουήλ Ν. Φραγ­ κίσκου. Α θήνα 1976.

23. Εύρετήριον τής Έ φημερίδος τής Ε λ ­ ληνικής καί Γαλλικής Νομολογίας τών τό­ μων 1-44, 1881-1925, προστιθεμένων καί τών περιεχομένων τών έν Ά θήνα ις πρό τού έτους 1885 έκδοθέντων καί έκτοτε διακοπέντων νομικών περιοδικών. Επ ιμέλεια Ά ριστείδου Σ. Μπαλάνου. Έ ν Ά θήνα ις 1925.

24. Έ φημερίς τών Νόμων. Γενικόν Εύρε­ τήριον Α ' καί Β ' περιόδου, τόμων 1-10 (1909-1924) ύπό Σ. Στεργιοπούλου. Ά θ ήνα ι 1925.

25. Εύρετήριον θεμάτων καί ονομάτων τόμων Ζωής 1911-1956. Ά θ ήν α ι 1957.

26. Ήμερολόγιον τής Μεγάλης Ελλάδος. Πίναξ περιεχομένων τής δεκαετίας τού Ήμε-

ρολογιού τής Μεγάλης Ελλάδος 1922-1931. Ά θήναι χ.χ.

27. Θεολογία. Εύρετήριον τόμων Α'-Λ Γ' ύπό Σ. Ρουμελιώτου. Ά θ ήνα ι 1963. Εύρετή­ ριον τόμων Α'-ΜΑ' (1923-1973) ύπό Κ. Γ. Μπόνη. Ά θ ήνα ι 1974.

28. Ιστορία Εικονογραφημένη. Εύρετήριο τευχών 1-60. ’Αθήνα χ.χ.

29. ’Αποδελτιώσεις τ ή ς’Εφημερίδος «Κα­ θολική» 1928-1938. Ά θ ήνα ι 1939.

30. Ό εν Κωνσταντινουπόλει Φ ιλολογι­ κός Σύλλογος. Πεντηκονταετηρίς 18611911. Κατάλογος των έν τώ περιοδικώ τοΰ έν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολο­ γικού Συλλόγου δημοσιευθεισών πραγματει­ ών (1861-1914), σ.σ. 439-466.

31. Λαογραφία. Εύρετήριον τόμων Α '-Κ' (1909-1962) ύπό Μ. ΊωαννίδουΜπαρμπαρίγου. Ά θ ήνα ι 1970.

32. Μακεδονικά. Εύρετήριον τόμων Α '-Γ (1940-1970) ύπό Μ. ΒαφειάδουΒογιατζάκη καί Δ. Σπ. Τσαφάρα. Θεσσαλο­ νίκη 1978.

33. Ναυτική ’Επιθεώρησις. Γενικόν εύρε­ τήριον. ’Εν Ά θήνα ις 1928.

34. Νέα Εσ τία . Εύρετήρια: Α ', τόμων 1-20 (1927-1936). Α θήνα 1960. Β ', τόμων 21-40 (1937-1946). Α θήνα 1963. Γ', τόμων 41-60 (1947-1956). Α θήνα 1976. ’Ε πιμέ­ λεια Γ. Θ. Ζώρα.

35. Νέος Έλληνομνήμων. Εύρετήριον τό­ μων Α '-ΚΑ ' (1904-1927) ύπό Γ. Χαριτάκη. Ά θήνα ι 1930.

36. Οικονομικός Ταχυδρόμος. Εύρετήρι­ ον ύλης. Έ τος πρώτον άπό 11.4.1926 26.12.1926. Α θήνα 1927. Εύρετήριον ύλης. Έ τος δεύτερον, άπό 2.1.1927-25.12.1927. Α θήνα 1928. Εύρετήριον ύλης. Έ τος τρίτον άπό 1.1.1928-30.12.1928. Α θήνα 1929.

37. Μικρασιατική Βιβλιογραφία. Β ' Τό περιοδικόν Ό μηρος. Εύρετήριον ύπό Κ. Π. Δεμερτζή. Μικρασιατικά Χρονικά ΙΒ' (1965), 303-336.

38. Παιδαγωγικόν Δελτίον τού Διδασκα­ λικού Συλλόγου (1906-1914). Εύρετήριο πολυγραφημένο, έκδοση τοΰ Κέντρου Ε ρ ε υ ­ νών Νεοελληνικής Έκπαιδεύσεως. Α θήνα 1973.

39. Παρνασσός. Εύρετήριον τόμων 1-17 α' περιόδου ύπό Ε. Θ. Σουλογιάννη. Ά θ ή ­ ναι 1972. Εύρετήριον τόμων 1-10 β' περιό­ δου (1959-1968) ύπό Μ. Κωβαίου. Ά θ ήν α ι 1968.

40. Πρακτικά Α καδημίας Αθηνών. Ε ύ ­ ρετήριον τόμων 1-30 (1926-1955) ύπό Γ. Κ. Σπυριδάκη. Ά θ ήνα ι 1969.

41. Νεοελληνική βιβλιογραφία. «Τό περι­ οδικόν μας». Εύρετήριον ύπό Β. Φρ. Τωμαδάκη, ΕΕΦ ΣΠ Α , ΚΑ ' (1970-191), 251-290.

42. Πλάτων. Πίναξ περιεχομένων τών 20 πρώτων τόμων Α '-Κ ' (1949-1968). Πλάτων, Κ' (1968), 421-465.

43. Σιών. Εύρετήριον ύπό ’Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτου. Έ ν Ά θήνα ις 1909.

44. Εύρετήριον τών δέκα πρώτων τόμων τοΰ περιοδικού «Συζήτησις» 1960-1969. Ε π ιμέλεια Έ φ ης Φ. Χριστοδούλου. Ά θ ήν α ι 1970.

45. Εύρετήριον θεμάτων καί ονομάτων τών τόμων «Τοΰ Σωτήρος» 1960-1975. Ά θ ήν α ι 1978.

46-47. Νεοελληνική Βιβλιογραφία. Τά περιοδικά «Τέχνη» καί «Διόνυσος». Εύρε­ τήρια ύπό Β. Φρ. Τωμαδάκη. ΕΕΦ ΣΠ Α , Κ' (1969-1970), 120-154.

48. Τεχνικά Χρονικά. Γενικόν Εύρετήριον τόμων Ι-Χ, τευχών 1-120. Ά θ ήν α ι 1937. Γενικόν εύρετήριον τόμων X X II-X XIV , δευτέρας περιόδου, τευχών 253-282. Ά θήνα ι.

49. Μικρασιατική Βιβλιογραφία Γ'. Τό περιοδικόν «Φιλολογία». Εύρετήριον ύπό Ε. Χρ. Πολίτου. Μικρασιατικά Χρονικά, ΙΔ ' (1970), 95-117.

50. Τό «Giornale» τοΰ Α ριστείδη Κιαπίνη. Εύρετήριο ύπό Ντ. Κονόμου. Ό Έρανιστής, Β' (1964), 119-126. ’Εξάλλου άναγγέλλεται ή έκδοση τών εξής εύρετηρίων: 1. Δελτίου Εκπαιδευτικού Ό μίλου (1911-1924) άπό τό Κέντρο Ερευνών Νεο­ ελληνικής Έκπαιδεύσεως.

2. Δελτίου τής Υπηρεσίας Μελετών καί Συντονισμού τοΰ Υπουργείου Παιδείας άπό τό ίδ ιο Κέντρο.

3. Διδαχής, τόμων Α'-Λ ' (1946-1975).

4. Έκλησιαστικοΰ Φάρου, τόμων Μ Α '-Ξ' (1952-1978).

5. Ελληνικών, τόμων Α '-Κ ' (1928-1967).

6. Θεολογίας, τόμων Α'-Μ ' (1923-1969) καί ΜΑ'-Ν' (1970-1979).

7. ’Ορθοδοξίας, τόμων Α'-Λ Η' (19261963), καί 8. Παιδείας, περ. α' (1946-1951) άπό τό Κέντρο Ερευνών Νεοελληνικής Παιδείας. Τά εύρετήρια πού κυκλοφορούν έχουν συνταχθεΐ μέ διάφορους τρόπους, ώστε πολλά άπ’ αύτά νά παρουσιάζουν ελλείψεις. Καί τούτο γιατί τά βιβλιογραφικά γενικότε­ ρα βρίσκονται στόν τόπο μας άκόμα στό στάδιο τής άναζήτησης. "Ομως κι έτσι δπως είναι άποτελοΰν κάποια προσπέλαση, κ ι αύτό έχει σημασία. g 35

’Ά νν Μ αρτίν-Π απάζογλου Μάρα Μ οίρα

’Αναζητώντας κριτήρια άξιολόγησης ελληνικών παιδικών βιβλίων Μ έ ευ κ α ιρ ία τό γ εν ικ ό θ έμ α τού Β ' Π α ν ελ λή ν ιο υ Σ υ ν έ δ ρ ιο υ Β ιβ λ ιο θ η κ ά ρ ιω ν , τό έκδηλο έν δ ια φ έρ ο ν πού δ είχ ν ε ι ή κυβέρνη σ η γ ιά τό έξω σ χολικό π α ιδ ικ ό β ιβ λ ίο αλλά κ α ί τό γ εν ικ ό έν δ ια φ έρ ο ν γ ιά τά π α ιδ ικ ά β ιβ λ ία , δπω ς δ ε ίχ ν ε ι ή αύξηση κ ρ ιτικ ή ς π α ιδ ικ ώ ν β ιβ λ ίω ν σέ εφ η μ ερ ίδ ες κ α ί π ερ ιο δ ικ ά , ή πρώτη έκδοση κα τα λό­ γου π α ιδ ικ ώ ν β ιβ λ ίω ν κ α ί ο ί δ η μ ο σ ιεύ σ εις στόν τύπο, δ ιερ ευ ν ή σ α μ ε τό θ έμ α «ά ξιολό γησ η π α ιδ ικ ώ ν β ιβ λ ίω ν » πισ τεύ ο ντα ς δ τ ι τά ά ποτελέσ μα τα μπορούν νά χρησ ιμ ο π ο ιη θο ύ ν σάν μ ία βάση γ ιά τούς σ υντελεσ τές τής πα ρα γω γής κ α θώ ς κ α ί τούς κατα να λω τές τού π ρ ο ϊόντος «π α ιδ ικ ό β ιβ λ ίο » . Δ ύ ο άκόμη λ ό γ ο ι μάς ώ θησα ν στήν άπόφαση νά κα τα π ια στο ύ με μ5 αυτή τή μελέτη : 1) ή κ α τα π λη κτική αύξηση τής παραγω γής π α ιδ ικώ ν β ιβ λ ίω ν τά τελ ευ τα ία 20 χρό ν ια κ α ί 2) τό γεγονό ς δ τ ι τό β ιβ λ ίο , στή σύγχρονη εποχή, έχ ει ένα φ ο β ερό ά ντα γω νιστή: τήν τηλεόρασ η. Πιστεύουμε δτι τά κριτήρια άξιολόγησης παιδικών βιβλίω ν μπορούν νά βοηθήσουν ώστε τά βιβλία νά γίνουν περισσότερο ελκυ­ στικά καί πραγματικά. Μέ βάση αυτά τά κριτήρια, δσοι ασχολούνται μέ τό παιδικό β ιβλίο θά δώσουν καλύτερα, καί λέγοντας καλύτερα εννοούμε πλησιέστερα στά πα ιδι­ κά, βιβλία καί δχι παιδικά βιβλία δπως εκείνοι φαντάζονται δτι θά έπρεπε νά είναι. Τά ίδια τά κριτήρια θά βοηθήσουν τούς γονείς, τούς δασκάλους καί τούς βιβλιοθη­ κάριους νά διαλέγουν βιβλία πού θά φέρουν τό παιδί ευκολότερα πιό κοντά σ’ αύτό πού θά τό βοηθήσει ν’ ανακαλύψει τόν κόσμο, καί νά μή διαλέγουν κρίνοντας από προσω­ πικές εμπειρίες, τίς περισσότερες φορές ξε­ περασμένες άπό τήν ίδια τήν έποχή τους. «Δ έν μπορούμε» δπως πολύ χαρακτηριστικά είπε μία συγγραφεύς καί κριτικός παιδικών βιβλίων «νά τροφοδοτούμε τά παιδιά μόνο μέ ιστορίες ωραίων κοριτσιών πού παντρεύ­ τηκαν τό πριγκιπόπουλο, ή φτωχών πού γίνονται πλούσιοι μέ τήν πολλή δουλειά ή εύτυχισμένων οικογενειών μέ τόν πατέρα νά 36

εργάζεται καί τή μητέρα νά μένει στό σπίτι. Σήμερα τό παιδί ζεί πιό κοντά στούς γονείς άπό παλιά, βλέπει τίς διαμάχες τους καί συχνά μπορεί νά δοκιμάσει τήν άπογοήτευση ενός διαζυγίου. Ή μητέρα εργάζεται καί δέν είναι δλες τίς ώρες στό σπίτι, καί ό πατέρας δέν είναι μυθικός ήρωας άλλά ένα ανθρώπι­ νο δν, μέ τά προτερήματα καί έλαττώματά του, καί γενικά τό παιδί είναι εύκολο νά άκούσει καί νά δεί τά προβλήματα πού ύπάρχουν στήν κοινωνία πού ζεΐ». Ή μελέτη μας αύτή έκανε φανερή τήν άνάγκη γιά παιδικά βιβλία ποιότητας, παι­ δικά βιβλία πού ν’ άνταποκρίνονται στίς άνάγκες τών παιδιών ανάλογα μέ τήν ήλικία τους, τά προβλήματά τους καί τήν έποχή τους. Χρειάζονται βιβλία δλων τών ειδών γιά τά παιδιά. Β ιβλία δμως πού νά είναι καλογραμμένα, τά θέματά τους νά ένδιαφέρουν τό παιδί καί νά λένε αλήθειες τής ζωής. Ο ί στόχοι μας ήταν ή έρευνα τών κριτηρί­ ων άξιολόγησης παιδικών βιβλίων βάσει τών οποίων επιλέγονται τά βιβλία γιά τίς παιδι­ κές βιβλιοθήκες τού εξωτερικού, συζήτηση

μέ έλληνες συγγραφείς, είκονογράφους, κρ ι­ τικούς, βιβλιοπώλες καί εκδότες παιδικών βιβλίων, καθώς καί μέ γονείς, εκπαιδευτι­ κούς καί σχολικούς βιβλιοθηκάριους, καί ή ανάγνωση ενός αντιπροσωπευτικού δείγμα­ τος έξωσχολικών παιδικών βιβλίων σε μία προσπάθεια αξιολόγησής τους σύμφωνα μέ τά κριτήρια αξιολόγησης πού είχαμε από τίς πηγές τού εξωτερικού. Στό δείγμα αυτό συμπεριλήφθηκαν μόνο τρέχοντα, γραμμένα στά έλληνικά, βιβλία. Πώς λοιπόν μπορούν ν’ αξιολογηθούν τά βιβλία αύτά; Πώς ορίζεται ένα βιβλίο ποιό­ τητας; Ερώτηση δχι εύκολη ν’ απαντηθεί. Προσπαθήσαμε ν’ απαντήσουμε ερευνώντας τά κριτήρια άξιολόγησης παιδικών βιβλίων πού χρησιμοποιούνται στό έξωτερικό καί κατόπιν ελέγξαμε τήν αξία καί τήν έγκυρότητα αύτών τών κριτηρίων ώς πρός τά έλλη­ νικά παιδικά βιβλία. Ο ί έλληνες ειδικοί συμφωνούν δτι οί ανάγκες τών παιδιών δλου τού κόσμου είναι σχεδόν ίδιες καί γι’ αυτό τά ίδια κριτήρια μπορούν νά χρησιμοποιηθούν καί στήν Ελλάδα. Φυσικά ή κοινωνική ιστο­ ρία καί πραγματικότητα κάθε χώρας, καί οί κοινωνικές, οικογενειακές καί οικονομικές διαφορές πού ύπάρχουν ανάμεσα στά παι­ διά δύο διαφορετικών χωρών (αφού καί τά παιδιά πού κατοικούν στήν ίδια πολυκατοι­ κία έχουν διαφορές) θά πρέπει νά λαμβάνονται υπόψη στήν κατάρτιση μιας άξιολό­ γησης κριτηρίων γιά παιδικά βιβλία. Μέ βάση τά διεθνή κριτήρια καί τίς συζη­ τήσεις πού είχαμε μέ τούς άρμόδιους, ανα­ πτύξαμε τά κριτήρια μέ τά όποια έγινε ή αξιολόγηση τών 300 βιβλίω ν πού έπελέγησαν σάν δείγμα. Πιστεύουμε δτι τά πορίσμα­ τα τής έρευνάς μας μαζί μέ τά στατιστικά στοιχεία θά είναι έτοιμα στίς αρχές τού 1979. Περιληπτικά αναφέρουμε δτι στήν αρχή προσπαθήσαμε νά κοιτάξουμε τά β ι­ βλία δπως θά τά ’βλεπε ένα παιδί, δηλαδή τή γενική τους έμφάνιση (μέγεθος, χρώματα, εικόνες, εκτύπωση), τό περιεχόμενό τους καί τά πρόσωπα, τό ύφος καί τό λεξιλόγιό τους. Στή συνέχεια εξετάσαμε τά βιβλία δπως θά τά εξέταζαν οί γονείς, οί δάσκαλοι, οί κ ρ ιτι­ κοί καί οί βιβλιοθηκάριοι, δηλαδή ικανότη­ τα ανάγνωσης, ακρίβεια περιεχομένου, άναπτυσσόμενες αξίες, καί έμφάνιση βιβλίου. Στό παράδειγμα αναφέρουμε τή συμπερι­ φορά καί τίς άνάγκες τών παιδιών τής προσχολικής ήλικίας. ’Από τήν έρευνά μας προέκυψε δτι τά παιδιά τών 2 χρόνων χρειάζον­ ται βιβλία ανθεκτικά καί σέ μέγεθος πού νά είναι εύκολο νά τά χειριστεί καί νά τά

μεταφέρει τό παιδί. Θά πρέπει νά είναι εικονογραφημένα, μέ εικόνες σέ κάθε σελί­ δα, κατά προτίμηση αντικειμένων πού είναι γνωστά στό παιδί. Τό 2χρονο παιδί διασκε­ δάζει νά γυρίζει τίς σελίδες καί νά βλέπει τίς ίδ ιες εικόνες ξανά καί ξανά. Στήν αρχή θ ’ αναγνωρίσει τά αντικείμενα, αργότερα θά μιλήσει γιά τίς εικόνες καί θά ζητήσει από τούς μεγάλους νά τού μιλήσουν γι’ αυτές. Κατ’ αύτό τόν τρόπο άναπτύσσει τό λεξιλό­ γιό του καθώς καί τή φαντασία του. ’Ελάχι­ στα άπό τά βιβλία πού έξετάσαμε, βρήκαμε.

37

δτι άνταποκρίνονται σ’ αύτά τά κριτήρια επιλογής βιβλίω ν γιά τά παιδιά των 2 χρόνων. Τό παιδί των 3 χρόνων διασκεδάζει με τά εικονογραφημένα βιβλία που συνοδεύονται από μικρές καί άπλές περιγραφές. Ο ί αγα­ πημένοι του ήρωες είναι παιδιά τής ηλικίας του, ποΰ κάνουν τά ίδια πράγματα μ’ αυτό, καί μικρά ζώα. Κανένα από τά βιβλία ποΰ είδαμε δέν άνταποκρίνεται άπόλυτα σ’ αυτή τήν περιγραφή. Τό παιδί των 4 χρόνων είναι άτομο δραστήριο, απασχολείται περισσότε­ ρο, καί ιστορίες αντικειμένων ποΰ κινούν­ ται, δπως τραίνα, πλοία, κλπ. τοϋ προξενούν τό ενδιαφέρον. Ή φαντασία του έχει ανα­ πτυχθεί περισσότερο καί μπορεί νά προσποιηθεΐ δτι παίρνει μέρος στή δραστηριότη­ τα τής ιστορίας. Ο ί χιουμοριστικές καί υπερ­ βολικές ιστορίες τό γοητεύουν καί διασκεδά­ ζει μέ τήν επανάληψη συλλαβών χωρίς νόη­ μα. Έ να μικρό ποσοστό μεταξύ τών βιβλίων πού έξετάστηκαν, άνταποκρίνεται σ’ αύτά τά κριτήρια. ’Επειδή τό λεξιλόγιο τοΰ 5χρονου παιδιού αναπτύσσεται γρήγορα, βιβλία πού παρου­ σιάζουν γεγονότα είναι έξ ίσου ενδιαφέρον­ τα μέ τά βιβλία δράσης. Ή φαντασία του είναι ζωντανή καί δσα τό περιβάλλουν ζων­ τανεύουν. Γιά τό λόγο αυτό διασκεδάζει μέ ιστορίες πού προσωποποιούν ζώα καί άντι-

Oi βιβλιοπώλες μπορούν νά προμηθεύονται άντίτυπα τοΰ β ιβλίου άπό τά γραφεία τοΰ περιοδικΟΰ «Ταχυδρόμος» (Λέκκα 23-25, ’Αθή­ να Τ.Τ. 125)

38

κείμενα. Πληροφορίες γιά τή φύση καί γιά αυτόματα μηχανήματα, καθώς καί γιά τήν κοινότητα μέσα στήν όποια ζεΐ, είναι θέματα πού γοητεύουν τό 5χρονο παιδί. Παρ’ δλο πού σ’ αύτή τήν ηλικία τό παιδί δέν διαβάζει συνήθως, αρχίζει νά ένδιαφέρεται γιά τήν τυπωμένη λέξη. Τά βιβλία πού άνταποκρίνονται στά κριτήρια επιλογής γιά τό 5χρονο παιδί είναι αύτά πού επικρατούν μεταξύ τών βιβλίω ν γιά τήν κατηγορία τής προσχολικής ήλικίας. Σύμφωνα μέ τίς θεωρίες τών Piaget, Eric­ kson καί Eysenck, τά πρώτα 5 χρόνια τοΰ παιδιού είναι άπό τά πλέον σημαντικά, γιατί τότε σχηματίζεται καί εδραιώνεται ό συναι­ σθηματικός κόσμος καί ή νοημοσύνη του. Δυστυχώς δέν βρήκαμε νά ύπάρχουν τά κατάλληλα έλληνικά παιδικά βιβλία γιά νά καλύψουν τίς ανάγκες αύτών τών πρώτων 5 χρόνων. Μέ τόν ίδ ιο τρόπο άναλύσαμε τά βιβλία πού άπευθύνονται σ’ δλες τίς ηλικίες. Χ αρα­ κτηριστικά αναφέρουμε ένα σημείο πού αφορά τήν κατηγορία 8-12 χρόνων, στήν όποια αντιστοιχεί ό μεγαλύτερος αριθμός βιβλίων. ’Ελάχιστα άπό τά βιβλία πού εξετά­ σαμε μπορούν νά υπαχθούν στίς κατηγορίες τών βιβλίων φαντασίας, χιούμορ καί ρεαλισμού · π.χ. υπάρχει έλλειψη αναφοράς ατό θέμα «ρεαλισμός» σέ σχέση μέ τόν έλληνικό χώρο. ’Ενώ οί αύθεντίες στό θέμα «πα ιδί», δπως οί προαναφερθέντες ψυχολόγοι, συμφωνούν δτι τά παιδιά χρειάζονται «προσγειωμένο ρεαλισμό», άναρωτιέται κα­ νείς ποΰ είναι τά έλληνικά βιβλία πού μιλούν γιά γονείς πού μετανάστευσαν ενώ τά παιδιά μένουν εδώ μέ τόν παππού καί τή γιαγιά, ποΰ είναι τά βιβλία πού μιλούν γιά πατέρες πού λείπουν άπό τό σπίτι λόγω δουλειάς, πού είναι τά βιβλία πού μιλούν γιά παιδιά πού φεύγουν άπό τό χωριό γιά νά ’ρθουν στήν ’Αθήνα καί τά προβλήματα πού άντιμετωπίζουν — γιά ν’ άναφέρουμε μόνο λίγες άπό τίς χαρακτηριστικές καταστάσεις πού άντιμετωπίζουν τά παιδιά στήν Ελλάδα. Είνα ι λυπηρό άλλά πρέπει νά τό παραδε­ χτούμε: ό κόσμος τοΰ παιδικού βιβλίου εξουσιάζεται άπό τούς μεγάλους καί άπό τόν δικό τους τρόπο ζωής, στήν Ελλά δα δπως καί σ’ δλο τόν κόσμο. Τά βιβλία γράφονται άπό μάς καί κριτικάρονται άπό μάς. ’Εμείς τά διαλέγουμε κι εμείς τ’ άγοράζουμε. Καί δσο γιά τά παιδιά, είναι μόνο οί άναγνώστες. Δ έν θά μπορούσε τό παιδί νά παίξει πιό μεγάλο ρόλο, μιάς καί τό θέμα τό άφορά άμεσα; ■

ψ α ν τ α ο ια ■ εΛ Λ η ν ικ η ε π ισ τ η μ ο ν ικ ή

Εκδόσεις «ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ», Πανεπιστημίου 56, Αθήνα, Τηλ. 36.00.059.

L

^

iao

Hu ±

d u

3 · aiaa_L A ath

u x ia o

Hu

i

ε Λ Λ η ν ικ η ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή φ α ν τ α σ ία ■ ε Λ Λ η ν ικ η ε π ι^

φ α ν τα σ ία

^ εΛ Λ η νικη ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ψ α ν τ α σ ι α Λ

Α ιμίλιος Ζαχαρέας

Σχετικά μέ την ιστορία των εκδόσεων τοΰ Μάρξ Τοσο ο ί οπ α δ οί, δσο κ α ί ο ί α ν τίπ α λο ι τοΰ μα ρξικο ΰ έργου, δια π ισ τώ νουν δ τ ι ό σ υγγραφ έας τοΰ «Κ εφ α λ α ίο υ » εξ α κ ο λ ο υ θ εί νά έχ ει μ ιά ν έντονη πα ρουσ ία στά προ βλήμα τα τής σ ημερ ινή ς έποχής. Τ ό γεγονός α ύτό έ π ιβ εβ α ιώ ν ει τή θ έσ η δ τ ι ή σ κέψ η τοΰ Μ ά ρξ α π ο τελεί τόν βα σ ικ ό φ ιλο σ ο φ ικό όρίξ ο ν τα τής έποχής μας μέ τόν όπ οιο σ υ γκ ρ ίν ον τα ι ή συγκ ρο ύ οντα ι τά π ιό σ ύγχρονα φ ιλο σ ο φ ικά κ α ί ιδ εο λ ο γ ικ ά ρεύμα τα . ’Α κόμα κ α ί αν πρός σ τιγμή γ ίν ε ι α φ αίρεση από τό τ ί σ η μ α ίν ει ό Μ ά ρξ γ ιά τό π εδ ίο τοΰ αγώνα τών κ οινω νικ ώ ν τά ξεω ν κ α ί γ ιά τά δ ιά φ ο ρα κ ιν ήμ α τα κ α ί π ο λιτικ ά κόμματα πού τρο φ ο δο τοΰ ν αύτό τόν αγώνα κ α ί ά ξ ιο λ ο γ η θ εΐ ή επίδρα σή του πάνω στή σύγχρονη έπ ισ τη μονικ ή σ κ έψ η , κ α ί π ά λι επ ιβ εβ α ιώ ν ετα ι δ τ ι στό π εδ ίο τών κοινω νικ ώ ν έπισ τημώ ν ή σ κέψ η τοΰ Μ ά ρξ β ρ ίσ κ ετα ι σέ συνεχή έπ έκτα σ η.1 Ε ίνα ι πιά γνωστό δτι γύρω από τήν έννοια «μαρξισμός», ύποκρύπτονται διαφορετικές καί άντιτιθέμενες άπόψεις. Δεν άναφέρομαι μόνο στήν έπίπεδη άντίληψη τοΰ «διαλε­ κτικού ύλισμοΰ» πού έχει προέλευση τή σοβιετική μαρξιστική σκέψη, οΰτε στις πολι­ τικές άπλοποιήσεις τών φιλοσοφικών προ­ βλημάτων από τόν L. Althusser. Τό ίδιο ισχύει γιά τίς διάφορες ερμηνευτικές παραλ­ λαγές ντετερμινιστικοϋ χαρακτήρα ή άσαφοΰς ούμανισμοΰ τοΰ Adam Schaff, τοΰ Erich Fromm2 κ.ά. Ό διαφορετικός τρόπος ερμηνείας τοΰ μαρξικοΰ έργου, ή προσπάθεια νά επιβεβαι­ ώνεται κάθε ιστορική εμπειρία μέσα άπό τή σκέψη τοΰ Μάρξ (σταλινισμός, μορφωτική επανάσταση στήν Κίνα κ.λπ.) δέν ενισχύει δμως καί τή θέση τοΰ R. Aron3 δτι τοΰτο όφείλεται στήν ασάφεια τής μαρξικής θεω ρί­ ας, αλλά δτι πρόκειται γιά ένα φαινόμενο ίστορικοΰ καί κοινωνιολογικού χαρακτήρα, πού τοποθετεί τό μαρξικό έργο σάν πρωτο­ ποριακό μοχλό στή θεωρητική προβληματι­ κή τών κοινωνικών έπιστημών. Ε π ιβεβα ιώ ­ νεται δηλαδή ή πολύμορφη έρμηνεία τοΰ 40

μαρξισμού άκόμα καί δταν δέν οφείλεται σέ συνειδητές παραποιήσεις γιά λόγους πολιτι­ κής σκοπιμότητας.4 Έ να ς άπό τούς σοβαρούς λόγους πού συνέτειναν νά παρερμηνεύεται τό έργο τοΰ Μάρξ είναι ή μορφή μέ τήν όποια έγινε γνωστό τό συγγραφικό του έργο. Δηλαδή, ή ιστορία τών εκδόσεων τής πολυεδρικής πνευματικής του δραστηριότητας. Ή παρού­ σα έργασία άποσκοπεΐ νά προσδιορίσει τό φαινόμενο αύτό. Ό Μάρξ υπήρξε καί μεγάλος στοχαστής καί μεγάλος πολιτικός ηγέτης. Έ χ ε ι δημι­ ουργήσει ιδιαίτερη σχολή στήν κοινωνιολο­ γική, .φιλοσοφική, πολιτική καί οικονομική σκέψη καί ταυτόχρονα ένα τεράστιο πολιτι­ κό κίνημα. Ε ίνα ι συγγραφέας επιστημονι­ κών κειμένων μεγάλης θεωρητικής αξίας, καί εργασιών πού άπέβλεπαν νά υπηρετή­ σουν τήν πολιτική σκοπιμότητα. Έ χ ε ι τεθ εί λοιπόν άπό τά πράγματα τό πρόβλημα σέ ποιό τμήμα τοΰ έργου του μπορεί νά αποδοθεί ή έννοια «μαρξισμός», καί ταυτόχρονα δέν αμφισβητείται ή όργανικότητα τοΰ πνευματικού του στοχασμού.

Αυτή είναι ή πιό γνωστή φωτογραφία τοϋ Κάρλ Μάρξ. Την έβγαλε τό 1871 καί την έστειλε, μέ ιδιόχειρη άφιέρωση, στό γιό ένός φίλου τον πού είχε πε&άνει

Ένώ άπό πρώτη άποψη φαίνεται δτι ή προσπάθεια νά δ ιακριθεί τό μαρξικό έργο σέ κείνο που έχει επιστημονική αξία καί σε κείνο που άναφέρεται στους πολιτικούς αγώνες είναι ανεπίτρεπτη, εντούτοις δύσκο­ λα μπορεί ν’ άπορριφ θεϊ ή αντίληψη πώς οτιδήποτε φέρει τήν ύπογραφή τού Μάρξ, έχει τήν ίδια άξια. Πράγματι, άν ή συγγραφή τών «Grundrisse» ή ή κριτική τοϋ Μάρξ στό έργο τοϋ Χέγκελ, έχει τό ίδ ιο βάρος μέ δσα έγραφε σάν άρχηγός της Πρώτης Διεθνούς, τότε είναι σάν νά γίνεται αποδεκτή ή άποψη πώς οί πολιτικές διατυπώσεις έχουν θεωρη­ τική, επιστημονική άξια, πράγμα πού δέν είναι άλήθεια. Τό δτι έπίσης, βασικά έργα τοϋ Μάρξ έμειναν άγνωστα στό κοινό ή άποκαλύφθηκαν μόλις τελευταία, δημιουρ­ γεί τήν άνάγκη νά έπανακατακτηθεί ή μέθο­ δός του, μέ βάση τά νέα δεδομένα. Διαμορ­ φώθηκαν γενιές μελετητών, επηρεάστηκε ή πρακτική καί θεωρία τοϋ έργατικοΰ κινήματος χωρίς τή γνώση τοϋ συνολικοϋ μαρξικοΰ έργου. Διάφορα έπίσης έργα έπιφανών μαρ­ ξιστών πού επηρέασαν τή θεωρία καί τήν πολιτική, γράφηκαν χωρίς οί συγγραφείς νά γνωρίζουν τό έργο τοϋ Μάρξ. Ό Λένιν π.χ. έγραψε τόν «'Υλισμό καί έμπειριοκριτικισμό» άγνοώντας τά νεανικά έργα τοϋ Μάρξ καί ιδιαίτερα τά «Ο ικονομι­

κά καί φιλοσοφικά χειρόγραφα τοϋ 1844». Έ γρ α ψ ε έπίσης τό «Κράτος καί έπανάσταση» χωρίς νά γνωρίζει τήν «κριτική τής χεγκελιανής φιλοσοφίας τοϋ δημοσίου δ ι­ καίου», παρόλο πού είχε διαβάσει τό «Ε βρ α ϊκ ό ζήτημα». Ό Έ νγκελς διατύπωσε μερικές άρχές τής μαρξιστικής φιλοσοφίας χωρίς νά γνωρίζει τή νεανική κριτική τοϋ Μάρξ στή χεγκελιανή μέθοδο, καί έπίσης δέ γνώριζε τήν ύπαρξη τών «Grundrisse», ούτε ίσως τό VI άνέκδοτο κεφάλαιο τοϋ πρώτου τόμου τοϋ «Κεφαλαίου». ’Αλλά καί «'Η ιστορική άντίληψη τής Ιστορίας» τοϋ Πλεχάνωφ γράφηκε χωρίς ό συγγραφέας νά γνωρίζει πώς ό Μάρξ είχε άσχοληθεϊ μέ τό άντικείμενο άλλά μέ διαφορετικό τρόπο άπό έκείνον.5 Διαμορφώθηκαν έτσι άρκετοί «μαρξι­ σμοί», κάτω μάλιστα άπό τίς συνέπειες τοϋ έκχυδαϊσμοΰ του στή σταλινική περίοδο, πού άναφέρονται είτε στή θεωρία γιά τήν έξαθλίωση, είτε στή φύση τών οικονομικών, πολιτικών καί κοινωνικών κρίσεων, είτε στό κράτος, πού χωρίς τή συνολική γνώση τοϋ έργου τοϋ Μάρξ, νομιμοποιούν ορισμένες θέσεις γιά «τό ξεπέρασμα» τοϋ μαρξισμού, άναφέρονται δμως σ’ ένα ξεπέρασμα πού έχει γίνει ήδη άπό τήν ίδ ια τή μαρξιστική σκέψη.

41

Μέχρι πρόσφατα, δεν υπήρχε πλήρης έκ­ δοση των έργων των Μάρξ-Ένγκελς σε κα­ μιά γλώσσα. Δέν έχει γίνει έπίσης προσπά­ θεια επιστημονικού καί θεωρητικού διαχω­ ρισμού τοΰ έργου τοΰ Μάρξ από εκείνο τοΰ Έ νγκελς, ένώ άπουσιάζει έπίσης μιά κριτική έκδοση τοΰ έργου τοΰ Μάρξ δσο καί τοΰ Έ νγκελς. ’Αναφορικά με τά άπαντα των Μάρξ-Ένγκελς, ή πρώτη εκδοτική προσπά­ θεια εγινε άπό τό «Ίνστιτοΰτο ΜάρξΈ νγκελς» στά τέλη τοΰ 1920, δταν διευθυν­ τής ήταν δ Δ . Ριαζάνωφ. Ή εγκατάλειψη τοΰ σχεδίου γύρω στά 1935, δέν είναι ανεξάρτη­ τη άπό τήν εξαφάνιση τοΰ Ριαζάνωφ, ό όποιος πρέπει νά πέθανε τό 1935 ή 1936, πέφτοντας θύμα τοΰ σταλινισμοΰ. Στό διά­ στημα μεταξύ 1927 καί 1935 έκδόθηκαν έντεκα τόμοι μέ τόν τίτλο «Karl MarxFriedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe». Ή έκδοση αυτή έγινε γνωστή ώς M EG A, περιέχει δμως μόνο τίς εργασίες των δύο θεμελιωτών τοΰ έπιστημονικοΰ σο­ σιαλισμού μέχρι τό 1848 καί τή μεταξύ τους αλληλογραφία. Τά έπόμενα τριάντα χρόνια, είχε κυριαρ­ χήσει ή ρωσική έκδοση των άπάντων των Μάρξ-Ένγκελς, πού άποτελεϊτο άπό είκοσι οκτώ τόμους. Μόνο τό 1968 έκδόθηκε άπό τήν ’Ανατολική Γερμανία ή πρώτη οριστική έκδοση των άπάντων, μέ σαράντα ένα τό­ μους. Μέχρι τότε, διάφορα έργα τους υπήρ­ χαν σέ ξεχωριστές έκδόσεις.

1. Ή σχέση Μάρξ-Ένγκελς ’Α ξίζει στό σημείο αυτό ν’ άσχοληθοΰμε μέ τό θέμα τής πνευματικής συνεργασίας άνάμεσα στόν Μάρξ καί στόν Έ νγκελς. Είνα ι ίσως χρήσιμο γιά τό έλληνικό κοινό νά πληροφορηθεΐ δτι έξαιτίας τής ιστορίας τοΰ έκδοτικοΰ έργου τοΰ Μάρξ ύπάρχει μεγάλη σύγχυση σ’ αυτό πού όνομάζουμε πνευματι­ κή σχέση άνάμεσα στούς δυό θεμελιωτές τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμοΰ. "Αν γίνει διαχωρισμός μεταξύ των έργων πού έχουν σοβαρή φιλοσοφική καί έπιστημονική άξια, άποκαλύπτεται δτι ή συνεργα­ σία τοΰ Μάρξ μέ τόν Έ νγκελς διαπιστώνε­ ται κυρίως σέ τρία έργα. Αύτά είναι: «'Η άγια οικογένεια» (1844), «'Η γερμανική ιδε­ ολογία» (1845-1846) καί ό «Ά ν τιΝτύρινγκ» (1876-1878). ’Α ξίζει νά δοΰμε δμως τήν έκταση αυτής τής συνεργασίας. Γράφει ό "Ενγκελς στόν Μάρξ τόν ’Ιανουάριο τοΰ 1845, άναφορικά 42

μέ τήν «'Α γία οικογένεια»: «Μ έ κατέπληξε μάλλον τό γεγονός δτι έπέκτεινες τήν κριτική (δηλ. τήν άγια οικογένεια, σημείωση δική μου), σέ είκοσι τυπογραφικά. ’Αλλά τόσο τό καλύτερο· ένα σωρό πράγματα πού διαφο­ ρετικά θά έμεναν στό συρτάρι σου, ένας θεός ξέρει γιά πόσον καιρό, θά πέσουν τώρα στά χέρια τοΰ άναγνώστη. Πάντως άν άφησες τό όνομά μου στό έξώφυλλο θά φανεί παράξε­ νο, γ ι α τ ί έγ ώ έ γ ρ α ψ α μ ό λ ις ε ν ά μ ι­ σ ι τ υ π ο γ ρ α φ ικ ό » (υπογράμμιση δική μου).6 "Οσον άφορά τή «Γερμανική ιδεολογία», πού γράφηκε στίς Βρυξέλλες μεταξύ 1845 καί 1846, διαπιστώνεται δτι ό Έ νγκελς άπουσίαζε στήν τελική φάση τής έργασίας. Τόν ’Ιούλιο τοΰ 1846 ήταν στήν Όστάνδη, καί άπό τόν Αύγουστο μέχρι τόν ’Οκτώβριο παρέμεινε στό Παρίσι. Ή συμβολή του άναζητείται στό πρώτο μέρος τής «’Ιδεολογίας» καί συγκεκριμένα σέ κείνο πού άφορά τήν κριτική στόν Φόυερμπαχ. Τέλος, στόν «Ά ν τι-Ντύρινγκ», άποκαλύπτεται δτι ό Μάρξ έγραψε μόνο τό δέκατο κεφάλαιο τοΰ μέρους γιά τήν Πολιτική Οικονομία καί άκόμα πώς «...τούτη μου ή έργασία δέ θά γινόταν χωρίς νά λάβει γνώση έκείνος» γράφει ό Έ νγκελς στόν πρόλογο τής έκδοσης τοΰ 1885.7 Είχαν ήδη περάσει τρία χρόνια άπό τό θάνατο τοΰ Μάρξ. Τ ί προκύπτει άπό τά προηγούμενα; Προ­ κύπτει δτι ή λεγάμενη «θεω ρία τοΰ διαλεκτικοΰ ύλισμοΰ», πού δέν έχει σχέση μέ τόν Μάρξ, άλλά είναι προϊόν τών "Ενγκελς, Πλεχάνωφ, Κάουτσκι, Λένιν κ.ά., διατυπώ­ θηκε υστέρα άπό τό θάνατο τοΰ συγγραφέα τοΰ «Κεφαλαίου», γιατί, δπως εύκολα μπο­ ρεί νά παρατηρήσει ό άναγνώστης πού θά διαβάσει τή χρονολογική σειρά τών εκδόσε­ ων τοΰ έργου τών Μάρξ καί Ένγκελς, διαπι­ στώνει δτι: «Ή προέλευση τής οικογένειας, τής άτομικής ιδιοκτησίας καί τοΰ κράτους» έκδόθηκε τό 1884, «Ό Λουδοβίκος Φόυερ­ μπαχ» τό 1886, «Ή διαλεκτική τής φύσης» (1873-1883), πού ήταν ένα χειρόγραφο, παρέμεινε σχεδόν άγνωστο καί έκδόθηκε γιά πρώτη φορά τό 1927. Στό σημείο αύτό είναι άνάγκη νά έπισημανθεί ή σημαντική διαφορά στίς άπόψεις τών Μάρξ καί Έ νγκελς σέ σχέση μέ τόν υλισμό. Ό Μάρξ, συνεπής στή μέθοδο πού χάραξε, δηλαδή συνεπής στό ν’ άντιμετωπίσει τόν ιδεαλισμό τοΰ Χέγκελ, όχι στό πεδίο τών γενικών κατηγοριών, δπως «τό κράτος», «ή κοινωνία», «ό λαός» κ.λπ., άλλά στό πεδίο ενός πραγματικοΰ οίκονοιιικοΰ καί

κοινωνικού σχηματισμού — άλλωστε ή απάν­ τηση τοϋ Μάρξ στό έργο τοϋ Χέγκελ ήταν ή συγγραφή τοϋ «Κεφαλαίου»! — άποφεύγει νά διατυπώσει γενικούς νόμους με σκοπό νά περιγράφει ένα γενικό μοντέλο τής μελλοντι­ κής κοινωνίας. Στή «Γερμανική ιδεολογία» αναφέρει δτι «ό κομμουνισμός δέν είναι γιά μάς μιά κατάσταση πραγμάτων πού πρέπει νά έγκαθιδρυθεΐ, ενα ιδεώδες πού σ’ αυτό θά πρέπει νά προσαρμοστεί ή πραγματικό­ τητα. ’Ονομάζουμε κομμουνισμό, τό πρα­ γματικό κίνημα πού καταργεί τη σημερινή τάξη πραγμάτων».8 'Η θέση αύτή τοϋ Μάρξ άποκαλύπτει τή ριζική διαφορά τοϋ επιστημονικού κομμου­ νισμού πρός κάθε κομμουνιστική ούτοπία, εκφράζει τήν πλήρη άρνησή του σέ κάθε θεωρητική έφεύρεση, πάνω στήν όποια θά έπρεπε νά «μοντελοποιηθεΐ» ή κοινωνία γιά νά προσαρμοσθεΐ σ’ ένα πρότυπο, σ’ έναν ιδανικό τύπο άνθρώπινης συμβίωσης. Μετα­ φέρει έπομένως ό Μάρξ τήν επιστημονική του προσοχή στήν άνάλυση τής κοινωνικής πραγματικότητας καί έπιχειρεΐ νά κατανοή­ σει τήν κοινωνία δπως είναι, καί δχι νά προτείνει ένα ιδεώδες γενικό πρότυπο. Ή θεωρητική του έρευνα δέν άποβλέπει νά προσδιορίσει τό ιδεώδες κοινωνικό ύπόδειγμα πού άντιπαρατίθεται στήν ύπάρχουσα κοινωνία, άλλά τό άντίθετο. Ε ίνα ι δηλαδή μιά γνωστική έρευνα πού άποβλέπει νά μετασχηματίσει τόν κόσμο. Ό Μάρξ άφενός δημιουργεί ρήγμα μέ τή θεωρητική παράδοση τών φιλοσόφων πού «είχαν μόνο έρμηνεύσει τόν κόσμο» καί άφετέρου δημιουργεί έπίσης ρήγμα μέ τήν ούτοπιστική παράδοση πού πρότεινε τήν προσαρμογή στήν ιδεώδη κοινωνία ή στό μετασχηματισμό τού κόσμου σύμφωνα μ’ ένα γενικό, ιδανικό υπόδειγμα, καί δχι σύμφωνα μέ μιάν αντικειμενική γραμμή, πού είναι έγγενής στήν κοινωνία πού γνωρίζουμε. ’Ά ν έπομένως ό κομμουνισμός είναι ένα πραγμα­ τικό κίνημα πού ταυτίζει τήν προοπτική του στό εσωτερικό τής σύγχρονης κοινωνίας, τούτο σημαίνει δτι ή ιστορική διαδικασία αύτής τής κοινωνίας έμπεριέχει τήν προοπτι­ κή τής άποσύνθεσής της. 'Υπάρχει δηλαδή γιά τόν Μάρξ μιά άντικειμενική ιστορική διαδικασία πού τείνει πρός τόν κομμουνι­ σμό, μέ μιάν αυθόρμητη δύναμη πού έχει τό χαρακτήρα τάσεως, δέν πρόκειται δμως γιά αυθόρμητη φυσική δύναμη, άλλά γιά μιά ιστορική, άν&ρώπινη δύναμη, πού ώ θεϊ πρός αύτή τήν κατεύθυνση. Παρατηρούμε στό σημείο αυτό τήν άντί-

(1867)

θέση τού Μάρξ σέ μιά ούτοπιστική άντίληψη τού κομμουνισμού, δηλαδή τού κομμουνι­ σμού πού δέν ξεπηδά άπό τήν παρούσα κατάσταση πραγμάτων, άλλά άπό τή θεωρη­ τική μας φαντασία, άπό τίς ιδέες μας πού δέ βρίσκονται σέ αντιστοιχία μέ τήν ύπαρκτή κοινωνία, τήν όποια άκόμα δέν γνωρίζουμε. Πρόκειται λοιπόν γιά μιά μορφή ιδεαλισμού στό χώρο τής φιλοσοφίας, στό δέ πεδίο τής πολιτικής γιά μιά μορφή τυφλού βολονταρι­ σμού. ’Αποσαφηνίζεται λοιπόν δ,τι διατυ­ πώθηκε στήν αρχή. Ό Μάρξ δέν εργάζεται μέ σκοπό νά μάς προσφέρει ένα γενικό πρότυπο, νά διατυπώσει «γενικούς» νόμους ή αιώνιες «νομοτέλειες», άλλά νά γνωρίσει καί νά ερμηνεύσει τήν αστική κοινωνία. ’Ακόμα περισσότερο, οί νύξεις πού κάνει γιά τήν κομμουνιστική κοινωνία, είναι σπάνιες, δχι λεπτομερείς καί σχεδόν δλες «έπ’ εύκαιρία », μέχρι τήν «Κ ριτική τοϋ Προγράμματος τής Γκότα», δπου άσκεί κριτική στό πρό­ γραμμα τής γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας καί άναφέρεται, δηλαδή, σ’ ένα επίκαιρο πολιτικό πρόβλημα. Φυσικά ό Μάρξ, άπο43

φεύγοντας νά μίλα ex professo γιά τή μελλον­ τική κοινωνία, δεν αποφεύγει ν’ άναφέρεται σ’ αύτήν, δταν αναλύει τίς αντιθέσεις τής αστικής κοινωνίας. Ά ναφέρεται δμως έπ’ εύκαιρία, δχι γιατί δέ θεωρεί άναγκαϊο νά προβλέψει τό χαρακτήρα καί τίς κατευθύν­ σεις της, αλλά γιατί αύτές οί κατευθύνσεις έμφανίζονται μόνο εύκαιριακές, δταν άναλύει «τή σημερινή κατάσταση πραγμάτων», άκριβώς έπειδή κατανοεί τό κίνημα γιά τόν κομμουνισμό, σάν κίνημα πού καταργεί τήν άστική κοινωνία στίς πραγματικές της άντιθέσεις. Σ έ δ,τι λέχθηκε παραπάνω θά πρέπει νά προστεθεί δτι όλόκληρη ή προπαρασκευα­ στική έργασία τής συγγραφής τοϋ «Κεφα­ λαίου» έχει έκδοθεΐ μόλις πρόσφατα καί συνεπώς δέν άποτέλεσε καί αντικείμενο σχο­ λιασμού. Τό ίδ ιο συμβαίνει μέ όρισμένα έργα τού Μάρξ, σημαντικά γιά τήν κατανόηση τής μεθόδου του, τά όποια, ένώ έκδόθηκαν κατά τή διάρκεια τής ζωής του, παρέμειναν σέ «καραντίνα» άπό εκείνους πού είχαν τό προνόμιο των έκδόσεων τού έργου του.9 Ή ιστορία των έκδόσεων τού Μάρξ είχε σάν αποτέλεσμα, τό άναγνωστικό κοινό νά έλθει σέ έπαφή γιά πρώτη φορά μέ όρισμένα κείμενα πολιτικού περιεχομένου καί μέ τά θεωρητικά έργα τού Ένγκελς. Δ έν είναι τυχαίο άλλωστε δτι γιά πολλούς ό Μάρξ θεωρείται δτι ασχολήθηκε κυρίως μέ τήν οικονομία, ένώ ό Έ νγκελς μέ τή φιλοσο­ φία (!) Ή έντύπωση αύτή ένισχύθηκε καί άπό τό δτι ή κατεύθυνση αύτή είχε γίνει άποδεκτή 44

άπό τούς πιό διάσημους έπιγόνους τού Μάρξ, δηλαδή άπό τούς Πλεχάνωφ, Κάουτσκι καί Λένιν. Νομίζω δτι ή πορεία αύτή είχε σοβαρές άρνητικές έπιπτώσεις στήν πραγματική κατανόηση τής έπιστημονικής κριτικής τού Μάρξ στό έργο τού Χέγκελ καί στήν κατανόηση τής έννοιας «μαρξισμός» άπό τούς όπαδούς καί άντιπάλους τού Μάρξ. ’Εντελώς συνοπτικά άναφέρω δτι ή έπιστημονική κριτική τού Μάρξ στή χεγκελιανή διαλεκτική, περιορίστηκε στό νά άντικατασταθεΐ, άπλοϊκά, «ή διαλεκτική τής ιδέας» μέ τή «διαλεκτική τής ύλης», πού πρότεινε ό Ένγκελς. Μέ τή σειρά της, «ή διαλεκτική τής ύλης» άντικατέστησε τήν έννοια «ο ί κοινω­ νικές σχέσεις παραγωγής δπως καθορίζον­ ται συγκεκριμένα», τού Μάρξ. Ό ιστορικός ύλισμός, δηλαδή ή έπιστημονική διαλεκτική πού είχε σάν περιεχόμενο νά κατανοήσει τόν φυσικό κόσμο, καί μέ τήν ίδ ια μέθοδο νά γνωρίσει τόν ιστορικό καί κοινωνικό κόσμο, ύποκαταστάθηκε άπό τή διατύπωση «γενι­ κών νόμων» πού κινούν τό σύμπαν, μέσω μιας χεγκελιανής λογικής πού άπομάκρυνε τό μαρξισμό άπό τίς αύθεντικές του πηγές. Δέν είναι δύσκολο νά διαπιστώσει κανείς δτι στή «Διαλεκτική τής φύσης» τού Έ νγκελς καί στόν «Υ λισ μό καί έμπειριοκριτικισμό» τού Λένιν διατυπώνονται θέσεις πού έμφανίζουν τό έργο τού Μάρξ νά έμπεριέχει άπόψεις γιά μιά «γενική άντίληψη γιά τόν κόσμο», πράγμα πού σημαίνει δτι άντικαθίσταται ό ιστορικός ύλισμός μέ μιά διαλεκτι­ κή ερμηνεία τού σύμπαντος πού περισσότερο

συνδέεται μέ τίς άπόψεις τοΰ Χέγκελ. "Οταν ό Στάλιν, στά «Προβλήματα τοΰ λενινισμού», θεωρεί πώς ό ιστορικός υ λι­ σμός επεκτείνει τίς αρχές τοΰ διαλεκτικοΰ ύλισμοΰ στη μελέτη τής κοινωνικής ζωής, δέν κάνει τίποτ’ άλλο παρά νά εμφανίζει τόν Μάρξ σάν μαθητή τοΰ Χέγκελ, αναφορικά μέ τή διαλεκτική. Ε ίνα ι γνωστό δτι τό έργο αυτό τοΰ Στάλιν άσκησε σημαντική επίδρα­ ση στούς διανοούμενους καί στήν πολιτική, μέ αποτέλεσμα νά θεωρείται ό Χέγκελ ό θεμελιωτής, ό δημιουργός τοΰ «νόμου» τής διαλεκτικής, καί ό Μάρξ εκείνος πού απλώς προσέδωσε στή διαλεκτική ένα επιστημονικό περιεχόμενο. "Οταν λοιπόν ό ιστορικός ύλισμός έφθασε νά θεωρείται μιά άπλή «επέ­ κταση» τοΰ διαλεκτικοΰ ύλισμοΰ στόν κόσμο τής ιστορίας καί τής κοινωνίας, δέν είναι δύσκολο ν’ άποκαλυφθεΐ γιατί μέχρι πρόσ­ φατα είχε μεταβληθεϊ σέ ένα κλειστό σύστη­ μα άξιων, έξω από κάθε Ιστορικό καί κοινω­ νικό προσδιορισμό. Χρειάστηκε νά δημοσιευθεϊ πρόσφατα ολόκληρο τό corpus τοΰ μαρξικοΰ έργου, χρειάστηκε ή συμβολή ιδ ι­ αίτερα των Galvano Della Volpe, Lucio Colletti κ.ά., γιά νά άποκαλυφθεΐ δτι ή διαδεδο­ μένη άντίληψη πώς ή διαλεκτική ήταν μέ τό «κεφάλι κάτω» (Χέγκελ) καί άναποδογυρίστηκε άπό τόν Μάρξ, δέν ήταν παρά ένας άπλός μύθος πού δημιουργήθηκε άπό τούς έπιγόνους του. Ό συγγραφέας τοΰ «Κεφαλαίου», έξυπαρχής, είχε άπορρίψει τή θεωρητική μέθο­ δο τοΰ Χέγκελ, μή δεχόμενος νά μελετήσει τήν κοινωνία καί τήν Ιστορία στό πεδίο τής φιλοσοφίας, άλλά σέ κείνο πού συνδέεται μέ έναν ύπάρχοντα οικονομικό καί κοινωνικό σχηματισμό. Ά πό έδώ προκύπτει ή μεγάλη έπιστημονική συμβολή τοΰ Μάρξ στό χώρο τών κοι­ νωνικών επιστημών. Ή άπάντησή του στόν Χέγκελ, δηλαδή ή συγγραφή τοΰ «Κεφαλαί­ ου», άποτέλεσε επανάσταση στή μεθοδολο­ γία τής κοινωνιολογίας, γ ια τί ύπόδειξε έναν καινούριο τρόπο έπιστημονικής έρευνας πού πολλά μπορεί νά προσφέρει γιά τήν κατανό­ ηση καί τήν άλλαγή τοΰ ύπάρχοντος κόσμου. Έ να τελικό συμπέρασμα μπορεί νά έξαχθεϊ άπό τά προηγούμενα: Ή μελέτη τοΰ συνολικοΰ έργου τοΰ Μάρξ μάς άποκαλύπτει δτι ενώ ύπάρχει νομιμοποίηση νά μιλά­ με γιά τήν ενότητα Μάρξ-Ένγκελς-Λένιν στό πολιτικό πεδίο, είναι λάθος νά θεωροΰμε δτι ή ένότητα αύτή διαπιστώνεται de facto καί στό επιστημονικό, θεωρητικό πεδίο. Φυ­ σικά σέ καμιά περίπτωση δέν υποστηρίζω

δτι οι ύπάρχουσες διαφορές όδηγοΰν σέ μιά συνολική άντιπαράθεση τοΰ έργου τών τρ ι­ ών μεγάλων τοΰ έπαναστατικοΰ κομμουνι­ στικού κινήματος. Έ νώ δμως στήν πολιτική επιβάλλεται νά άναζητοΰνται τά σημεία πού ενώνουν, στήν επιστήμη σωστό είναι νά έπισημαίνονται οί διαφορές. Ή άλλαγή πού έγινε στό έργο τοΰ Μάρξ άπό τούς έπιγόνους του έπέδρασε καί στό πολιτικό κίνημα. Δύσ­ κολα μπορεί ν’ άπορριφθεΐ ή άποψη πώς δ,τι συνέβη στήν Ε Σ Σ Δ στήν περίοδο μετά τό θάνατο τοΰ Λένιν, δέν έχει σχέση μέ τήν άντίληψη τοΰ μαρξισμού άλά Στάλιν.

2. Τά έργα τών Μάρξ καί Ένγκελς Στόν κατάλογο πού παραθέτω καταγρά­ φονται δλα περίπου τά έργα τών θεμελιωτών τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού. Φυσικά περιλαμβάνονται — καί έλπίζω νά μήν έχω παραλείψει τίποτα — δλες οί έργασίες πού έχουν κάποια άξια δημοσιεύσεως. Δ έ συμπε­ ριέλαβα τά μαθηματικά χειρόγραφα τοΰ Μάρξ (γράφηκαν τό 1881), πού έκδόθηκαν γιά πρώτη φορά τό 1968 στή Μόσχα άπό τό ’Ινστιτούτο γιά τόν Μαρξισμό-Λενινισμό, τής Κ.Ε. τοΰ Κ ΚΣΕ. Μιά ρωσική έκδοση τοΰ 1933 στή σειρά «Ό μαρξισμός καί οί φυσικές έπιστήμες» στή Μόσχα, ήταν έλλιπής. "Ισως είναι σέ λίγους γνωστό δτι ό Μάρξ ήταν βαθύς γνώ­ στης τοΰ διαφορικού λογισμοΰ, ένώ δέν μπορεί νά λεχθεί τό ίδ ιο γιά μερικούς βασι­ κούς έκπροσώπους τής οριακής σχολής, δπως οί Menger (1840-1921), Wieser (18511926) καί Bohm-Bawerk (1851-1914), οί όποιοι δέ γνώριζαν άνώτερα μαθηματικά. Στά «Μαθηματικά χειρόγραφα» ό Μάρξ άναλύει τή διαδικασία περάσματος άπό μιά συνάρτηση y = f(x ) στήν παράγωγό του, καί άναλύει τή μέθοδο τών Newton, Leibniz καί Lagrange. ’Αξιοσημείωτο είναι δτι στήν έργασία του αύτή υπάρχουν ένδείξεις γιά μιάν άξιόπιστη μεθοδολογική άφετηρίαπάνω στή σχέση τής έπιστήμης μέ τή φιλοσοφία. Ό θάνατός του (1883), δέν τοΰ έπέτρεψε νά έμβαθύνει πάνω στά θεμέλια τοΰ διαφο­ ρικού λογισμοΰ, μέ κατεύθυνση ν’ άποσαφηνίσ ει καλύτερα ορισμένα φιλοσοφικά προ­ βλήματα τά όποια συνδέονται μέ τό νόμο πού άναφέρεται «στήν άρνηση τής άρνη­ σης». Ή άνάγνωση τών μαθηματικών χειρο­ γράφων έρχεται νά έπιβεβαιώσει γιά άλλη μιά φορά τό βάθος καί τήν πνευματική συνέπεια τοΰ συγγραφέα τοΰ «Κεφαλαίου».

45

Ημερομηνία Συγγραφέας 1841

Μάρξ

1843 1843 1843-4

Μάρξ Μάρξ Μάρξ

1844

Μάρξ

1844 1844 1844

Ένγκελς Μάρξ Μάρξ

1844 1844-5 1845 1845-6 1846-7 1847 1847 1847-8 1848 1848

Μάρξ-Ένγκελς Ένγκελς Μάρξ Μάρξ-Ένγκελς Μάρξ Μάρξ-Ένγκελς Μάρξ Μάρξ-Ένγκελς Μάρξ-Ένγκελς Μάρξ-Ένγκελς

1848-9 1850 (Μάρτιος) 1850 (’Ιούνιος) 1850 1850 1851-2 1852 1852

Μάρξ-Ένγκελς Μάρξ-Ένγκελς

1856 1851-8 1859 1852-61 1861

Μάρξ Μάρξ Μάρξ Μάρξ-Ένγκελς Μάρξ

1861-3

Μάρξ

1863 1864 1864

Μάρξ Μάρξ Μάρξ

Μάρξ-Ένγκελς Μάρξ Ένγκελς Ένγκελς Μάρξ Μάρξ

1865

Ένγκελς

1865 1866 1867

Μάρξ Έ νγκελς Μάρξ

46

Τίτλος «Ή διαφορά μεταξύ τής νατουραλιστικής φιλοσοφίας τοΰ Δημόκριτου καί ’Επίκουρου» (διδακτορική δια­ τριβή) «Κριτική τής χεγκελιανής θεωρίας γιά τό κράτος» «Τό εβραϊκό ζήτημα» «Συμβολή στήν κριτική τής Φιλοσοφίας τοΰ Δικαίου τόϋ Χέγκελ. Εισαγωγή» « ’Αποσπάσματα άπό τά Στοιχεία τής Πολιτικής Οικο­ νομίας τοΰ Jam es Mill» «Περίγραμμα κριτικής τής Πολιτικής Οικονομίας» «Οικονομικά καί φιλοσοφικά χειρόγραφα» «Κριτικές σημειώσεις στό άρθρο "ό βασιλιάς τής Πρω­ σίας καί ή κοινωνική μεταρρύθμιση άπό εναν Πρώσο” «Ή άγια οικογένεια» «Ή κατάσταση τής έργατικής τάξης στήν ’Αγγλία» «Θέσεις στόν Φόυερμπαχ» «Ή γερμανική ιδεολογία» «Ή αθλιότητα τής φιλοσοφίας» «Ό μιλίες γιά τήν Πολωνία» «Μισθωτή εργασία καί κεφάλαιο» «Τό κομμουνιστικό μανιφέστο» «Ό μιλίες γιά τήν Πολωνία» « ’Απαιτήσεις τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος στή Γερ­ μανία» « “Αρθρα στή Neue Rheinische Zeitung» «Έ κθεση στήν Κεντρική ’Επιτροπή τής Κομμουνιστι­ κής Λίγκας» «’Επιθεωρήσεις άπό τή Neue Rheinische Zeitung» «Ο ί ταξικοί άγώνες στή Γαλλία, 1848-1850» «Ό πόλεμος των άγροτών στή Γερμανία» «’Επανάσταση καί άντεπανάσταση στή Γερμανία» «Ή 18η Μπρυμαίρ τοΰ Λουδοβίκου Βοναπάρτη» «’Αποκαλύψεις στή δίκη των κομμουνιστών τής Κολω­ νίας» «'Ο μιλία στήν επέτειο τοΰ Χάρτη τοΰ Λαοΰ» «Grundrisse» «Συμβολή στήν Κριτική τής Πολιτικής Οικονομίας» « “Αρθρα στό New York Daily Tribune» «“Αρθρα στήν Die Presse πάνω στόν ’Εμφύλιο Πόλεμο τών Ηνωμένων Πολιτειών» «Θεωρίες γιά τήν "υπεραξία” ή Ιστορία τών οικονομι­ κών θεωριώ ν», τόμ. I, II, III «Διακήρυξη γιά τήν Πολωνία» « ’Εναρκτήρια έκθεση τής Διεθνοΰς τών ’Εργαζομένων» «Προσωρινοί κανονισμοί τής Διεθνοΰς τών ’Εργαζο­ μένων» «Τό στρατιωτικό πρόβλημα τής Πρωσίας καί τό έργατικό κόμμα τής Γερμανίας» «Μ ισθοί, τιμές, κέρδος» «Τ ί πρέπει νά κάνει ή εργατική τάξη μέ τήν Πολωνία;» «Τό Κεφάλαιο», τόμος I (εδώ θά πρέπει νά περιληφθεϊ καί τό VI ανέκδοτο κεφάλαιο, που γράφηκε τό 1865, αλλά δεν έκδόθηκε με τόν πρώτο τόμο)

1867

Μάρξ

1868 1869 1870

Μάρξ Μάρξ Μάρξ

1870

Μάρξ

1871

Μάρξ

1871 1871

Μάρξ Μάρξ-Ένγκελς

1872 1872 1872-3 1874 1874 1874-5

Μάρξ-Ένγκελς Μάρξ Έ νγκελς Μάρξ “Ενγκελς Μάρξ

1875 1875 1876-8 1879

Μάρξ-Ένγκελς Μάρξ “Ενγκελς Μάρξ-Ένγκελς Μάρξ Έ νγκελς Μάρξ

1873-83 1884

Έ νγκελς Έ νγκελς

1885 1886

Μάρξ (έκδοση) “Ενγκελς

1894

Μάρξ (έκδοση)

«Ό δηγίες πρός τούς αντιπροσώπους στό συνέδριο τής Γ ενεΰης» « “Εκθεση στό συνέδριο τών Βρυξελλών» « “Εκθεση στό συνέδριο τής Βασιλείας» «Τό Γενικό Συμβούλιο στό 'Ομοσπονδιακό Συμβούλιο τών Γαλλόφωνων τής Ε λ β ετία ς» (έγκύκλιος) «Πρώτη άναφορά τοϋ Γενικού Συμβουλίου στό γαλλοπρωσικό πόλεμο» «Πρώτο χειρόγραφο, γιά τούς ταξικούς αγώνες στή Γαλλία» «Ο ί ταξικοί άγώνες στή Γαλλία» « ’Απόφαση τής συνδιάσκεψης τού Λονδίνου πάνω στην πολιτική δραστηριότητα τής εργατικής τάξης» «Ή δήθεν διάσπαση στή Δ ιεθ ν ή» «“Εκθεση στό συνέδριο τής Χάγης» «Τό πρόβλημα τής κατοικίας» «Π ολιτική αδιαφορία» «Γ ιά τήν εξουσία» «Π ερίληψη τού βιβλίου τοϋ Μπακούνιν "Κρατισμός καί αναρχία” » «Γιά τήν Πολωνία» «Κ ριτική τού Προγράμματος τής Γκότα» «Ά ντι-Ν τύρινγκ» « ’Εγκύκλιος επιστολή στούς Bebel, Liebknecht, Bracke κ.ά.» «Π εριθωριακές σημειώσεις στό εγχειρίδιο Πολιτικής Οικονομίας τοϋ Adolph Wagner» «Ουτοπικός καί επιστημονικός σοσιαλισμός» «Εισαγωγή στό πρόγραμμα τοϋ Γαλλικού Έ ργατικοΰ Κόμματος» «Ή διαλεκτική τής φύσης» «'Η καταγωγή τής οικογένειας, τής ατομικής ιδ ιοκτη­ σίας καί τοϋ κράτους» «Τό Κεφάλαιο», τόμος II «Ό Λουδοβίκος Φόυερμπαχ καί τό τέλος τής κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας» «Τό Κεφάλαιο», τόμος III

3. Οι εκδόσεις τοϋ Μάρξ στήν Ελλάδα "Οσα άναφέρθηκαν προηγουμένως σχετι­ κά μέ τήν ιστορία τών εκδόσεων τοϋ Μάρξ, ισχύουν καί γιά τήν Ελλάδα. 'Υπάρχουν όμως καί ορισμένοι ειδικοί λόγοι, γιά τήν ελλιπή γνώση τοϋ μαρξικοΰ έργου, πού ισχύ­ ουν γιά τή χώρα μας. Σάν τέτοιους θεωρώ: α. Τόν άποκλεισμό από τήν επίσημη πανε­ πιστημιακή διδασκαλία τοϋ έργου τοϋ Μάρξ, γεγονός πού όφείλεται σέ ιδεολογική τύφλωση. Είνα ι δέ περίεργο δτι καί ή έπιτροπή πού είχε σχηματιστεί γιά τήν Άνωτάτη Παιδεία τό 1974, καί στήν όποια συμμε­ τείχαν προοδευτικοί διανοούμενοι, δέ θεώ­

ρησε πώς ή εισαγωγή τοϋ μαρξισμού στά Α .Ε.Ι. αποτελεί συμβολή στήν προώθηση τής επιστήμης αλλά καί τής δημοκρατίας στό χώρο τής παιδείας. Γ ι’ αύτό καί δέν πρότεινε νά είσαχθεϊ ή διδασκαλία στά ελληνικά πα­ νεπιστήμια. Πιό παράδοξο δμως είναι δτι καμιά σχετική πρόταση δέν έχει γ ίνει — πού άλλωστε πρέπει νά πάρει καί δημόσιο χαρα­ κτήρα — ούτε άπό τίς φοιτητικές οργανώ­ σεις, ούτε καί άπό τά αριστερά καί κομμου­ νιστικά κόμματα. β. Ή Πολιτική Οικονομία στράφηκε σ’ άλλη κατεύθυνση, εντελώς διαφορετική άπό 47

Κ Α Ρ .Λ

Μ A Ρ Ξ

ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ

ΠΟΛΙΤΙΚΕ a ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ “ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ,,

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

ΤΟ Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ν ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ "ΕΛΕΤΘΕΡΟΥΔΑΚΗΣ,, ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ Τό «Κεφάλαιο» ατά έλληνιχά (1921)

έκείνη πού χάραξαν οί κλασικοί καί ό Μάρξ. Υ πά ρχει οπωσδήποτε μιά έννοιολογική έλλειψη επικοινωνίας καθώς καί λεξιλογίου μεταξύ τής επίσημης οικονομικής θεωρίας καί εκείνης τοΰ «Κεφαλαίου», πού κάνει τη σπουδή τοΰ τελευταίου εξαιρετικά επίπονη γιά τό μελετητή. Ή μελέτη τής θεωρίας τοΰ «Κεφαλαί­ ου» γιά νά είναι εξαντλητική προϋποθέτει επαρκείς γνώσεις τοΰ ίστορικοΰ ύλισμοΰ, χωρίς τίς όποιες δέν αποκαλύπτεται ό λογι­ κός δεσμός πού όδηγεϊ τήν ανάλυση καί τά συμπεράσματα τοΰ Μάρξ. δ. Τέλος, ύπάρχει μιά αντικειμενική δυσ­ κολία γιά τήν ορθή ερμηνεία τής θεωρίας τοΰ «Κεφαλαίου», πού προκύπτει από τό γεγονός δτι στό έργο του αύτό ό Μάρξ διατυπώνει μιά γενική κατεύθυνση γιά τή θεωρία τής έργασίας καί τής αξίας, πάνω στήν οποία βασίζεται ή ανάλυση τοΰ καπιταλιστικοΰ τρόπου παραγωγής, περιοριζόμενος νά διατυπώσει τίς ειδικές εφαρμογές αυτής τής θεωρίας. Ή συστηματική καί όργανική επεξεργασία των άπόψεών του απο­ καλύπτεται στά περίφημα «Grundrisse» (Βασικές κατευθύνσεις κριτικής τής Π ο λιτι­ κής Οικονομίας). Τά χειρόγραφα αυτά γρά­ φηκαν στήν περίοδο 1850-1859. Δημοσιεύθηκαν γιά πρώτη φορά τό 1939-1941 καί

“ Α Κ Α Δ Η Μ Α ΪΚ Ο Ν ,, ΔΙΕΘΝΕΣ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ

192 7 Ό πρώτος άπό τούς τρεις τόμους τής έλληνιχής ΐχδοοης τού «κεφαλαίου» τοΰ 1927

στό Βερολίνο τό 1953. Μόλις τελευταία μεταφράστηκαν στά γαλλικά (1967) καί στά ιταλικά (1969-1970). Ή εύσυνείδητη μελέτη αύτοΰ τοΰ έργου, τοΰ προπαρασκευαστικοΰ τής θεωρίας τοΰ «Κεφαλαίου», είναι απαραίτητη γιά τήν κατανόηση τοΰ «D as Kapital», γιατί διαφο­ ρετικά δέν μπορεί νά κατανοηθεΐ ή μέθοδός του. Μαζί μέ τά «Grundrisse» θεωρώ πώς απαραίτητα σημαντικά έργα γιά τή μελέτη τής θεωρίας τοΰ «Κεφαλαίου» είναι ή «'Ιστορία των οικονομικών θεωριώ ν», πού δημοσιεύθηκε σάν IV τόμος τοΰ «Κεφαλαί­ ου» άπό τόν Κάουτσκι, καί μερικά άλλα κείμενα. Τά βασικά έργα τοΰ Μάρξ είναι είκοσι τρία (23). ’Απ’ αυτά μόνο έντεκα (11) έκδόθηκαν άπό τόν ίδιο. Τά υπόλοιπα δώδεκα (12) έκδόθηκαν τόν X IX αιώνα καί τά ύπόλοιπα επτά (7) τόν X X αιώνα. Κυκλοφόρησαν λοιπόν στήν Ελλάδα, περίπου τά εξής έργα τοΰ Μάρξ:

Π ριν άπό τό Β ' Μεγάλο Πόλεμο καί μέχρι τό 1940 1. Κεφάλαιο καί μισθωτή έργασία (1921) 2. Τό Κεφάλαιον (1928) 3. Κριτική τής Πολιτικής Οικονομίας (1927) 4. ’Αξία, τιμή, κέρδος (1928) 5. Τό ζήτημα τών Εβρα ίω ν (1933) 6. Ή κριτική τοΰ Προγράμματος τής Γκόθα καί επιστολή τοΰ Συνδέσμου τών Κομμουνιστών πρός τά έν Γερμανία μέλη του (1927;) 7. Τό Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1908), άποσπασμάτων μετάφραση στή δημοτική άπό τόν Κ. Χατζόπουλο.

Ά πό τό 1940-1960 1. Ό έμφΰλιος πόλεμος στή Γαλλία (ή Κομμούνα τοΰ Παρισιού) (1945) 2. Τό Κεφάλαιον. Α ί βασικαί θεωρίαι τοΰ σοσιαλισμού (1945) 3. Τό Κεφάλαιον, μετ. Γ. Σκουριώτη, τομ. I καί II (1954, 1957) 4. Κριτική τής Πολιτικής Οικονομίας (1956) 5. ’Αξία, τιμή, κέρδος (1945) 6. Ή γένεση τοΰ κεφαλαίου (1945) 7. Ή αθλιότητα τής φιλοσοφίας (1945) 8. Ή 18η Μπρυμαίρ τοΰ Λουδ. Βοναπάρτη (1947) 9. Τό Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1927)

Ά πό τό 1960 μέχρι σήμερα 1. Τό Κεφάλαιο, τομ. I, II, III. Έ λληνες γλωσσομαθείς έξωτ. (1963) 2. Τό Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1963) 3. Μισθοί, τιμή, κέρδος (1975) 4. Τό εβραϊκό ζήτημα 5. Οικονομικά καί φιλοσοφικά χειρόγραφα (1975) 6. ’Εμφύλιος πόλεμος στή Γαλλία (1975) 7. Μάρξ-Ένγκελς. ’Αλληλογραφία 1844-1860 8. Μάρξ-Ένγκελς. ’Αλληλογραφία (1975) 9. ’Επανάσταση καί αντεπανάσταση στή Γερμανία. Ιστορία τής Κομμουνιστικής Λίγκας (1973) 10. Μισθωτή έργασία καί κεφάλαιο. 'Η αστική τάξη καί ή άντεπανάσταση (1965) 11. Κριτική τής Πολιτικής Οικονομίας (1971) 12. Κριτική τοΰ Προγράμματος τής Γκότα (1973) 13. Κεφάλαιο, τομ. III, μετ. Γ. Σκουριώτη (I960) 14. Ή αθλιότητα τής φιλοσοφίας 15. Ή γερμανική ιδεολογία (1974)

Έ ργα τοΰ Μάρξ πού κυκλοφόρησαν στά ελληνικά χωρίς χρονολογία έκδόσεως 1. Φιλοσοφικές μελέτες, μετ. Βαγενά, έκδ. Ιστορική Έ ρευνα.

2. Κριτική τής φιλοσοφίας τοΰ δικαίου τοΰ Χέγκελ, μετ. Βιστάκη, έκδ. Άναγνωστίδη 3. Ή αγία οικογένεια, μετ. Σ. Καμπουρίδη, έκδ. Φιλοσοφία, κ.ά.

"Οπως φαίνεται άπό τήν καταγραφή τών εκδόσεων τοΰ Μάρξ στή χώρα μας, μιά σειρά βασικά έργα δέν έχουν ακόμα κυκλοφορή­ σει, έκτος τοΰ δτι πολλά άπό τά ήδη έκδοθέντα δέν άποτελοΰν άξιόπιστες μεταφρά­ σεις άπό τό πρωτότυπο. Τά έργα αύτά είναι: (α) Τά «Grundrisse», (β) Ή ιστορία τών οικονομικών θεωριών, (γ) Τά άνέκδοτα χει­

ρόγραφα τής Πολιτικής Οικονομίας (δηλαδή ή προπαρασκευαστική έργασία τοΰ «Κεφα­ λαίου»), (δ) Τό VI άνέκδοτο κεφάλαιο τοΰ πρώτου τόμου τοΰ «Κεφαλαίου», (ε) 'Η διδακτορική του διατριβή πού είχε θέμα τή «Διαφορά άνάμεσα στίς φυσικές φιλοσοφίες τοΰ Δημόκριτου καί ’Επίκουρου», (στ) Τά περιθωριακά σχόλια στό έγχειρίδιο Π ολιτι­ 49

κής Οικονομίας τού A. Wagner, κ.α. 'Ο ρι­ σμένα έπίσης βασικά του έργα δεν είναι όλοκληρωμένα, όπως «Ή γερμανική ιδεολο­ γία», τά νεανικά φιλοσοφικά καί οικονομικά του έργα κ.λπ. Διαπιστώνεται έπίσης δτι ελάχιστο είναι τό χρονικό διάστημα, με τό όποιο έχει έλθει σ’ επαφή τό έλληνικό ανα­ γνωστικό κοινό μ’ αυτά τά έργα του Μάρξ. Τό συμπέρασμα είναι δτι τό θεωρητικό θεμέλιο τής συγγραφής τοϋ «Κεφαλαίου» καί ορισμένα κείμενα καθοριστικής σημασί­ ας γιά την άνάλυση τής μαρξικής μεθοδολο­ γίας στό χώρο τής οικονομίας, τής φιλοσοφί­ ας καί τής πολιτικής, έχουν μείνει άγνωστα γιά τούς Έλληνες. Προκειμένου νά γίνουν γνωστά ορισμένα απ’ αυτά τά έργα, καί νά παρωθηθούν ο ί έλληνικοί εκδοτικοί οίκοι νά προχωρήσουν στήν έκδοσή τους, θά παρου­ σιάσω, μέ συνοπτικό τρόπο, τρία άπ’ αυτά, έλπίζοντας δτι θά συμβάλω στή δημιουργία ερεθισμάτων γιά μιά γόνιμη συζήτηση. Φυ­ σικά, τά άπαντα τοϋ Μάρξ περιμένουν τόν εκδότη τους...

Grundrisse10 Τό έργο αύτό έκδόθηκε γιά πρώτη φορά σέ δύο τόμους τό 1939-41 άπό τό Ινστιτούτο Μάρξ-Ένγκελς-Λένιν (ΙΜΕΛ) τής Μόσχας. Ό συγγραφέας δέν είχε θέσει τίτλο, δόθηκε ένας δμως μέ βάση ένα γράμμα τού Μάρξ πρός τόν Ένγκελς, στίς 8 Δεκεμβρίου 1857. Έ γραφε σχετικά: «εργάζομαι σάν τρελός ολόκληρες νύχτες γιά νά συντονίσω τίς οικο­ νομικές μου μελέτες, γιά ν’ άποσαφηνίσω τουλάχιστο τίς “ Grundrisse” (τίς βασικές κατευθύνσεις) πρίν τήν Deluge». Τρεις μήνες μετά τήν επιστολή του πρός τόν Έ νγκελς, γράφοντας στόν Λασσάλ (22 Φεβρουάριου 1858), είχε υπόψη του νά θέσει άλλο τίτλο, τήν «Κριτική των οικονο­ μικών κατηγοριών». Τό θέμα δμως δέ φαίνε­ ται νά έχει μεγάλη σημασία. Τό 1953 δημοσι­ εύονται μερικές ανέκδοτες εργασίες τοϋ Μάρξ άπό τίς εκδόσεις Dietz Verlag τού Βερολίνου καί αφορούν τήν περίοδο 18501851 καί 1857-1858. Ό τίτλος ήταν: «Grundrisse der Kritik der Politischen Okonomie (Rohentwurf)» (Βασικές κατευθύν­ σεις κριτικής τής Πολιτικής Οικονομίας, πρώτο σχεδιάγραμμα). Ό Rosdolsky11 ανα­ φέρει δτι μέχρι τό 1953 σ’ ολόκληρο τό δυτικό κόσμο κυκλοφορούσαν μόνο τρία έως τέσσερα (!) αντίτυπα τής έκδόσεως ΙΜΕΛ τού 1939-41.

50

Ό αριθμός τών ανέκδοτων τετραδίων τού Μάρξ χωρίζεται σέ τρεις ομάδες, πού επι­ τρέπουν μεταξύ τους μιά χρονολογική διά­ κριση. Ο ί δυό πρώτες άναφέρονται σέ μιά περίοδο πού προηγείται τής συγγραφής τού Κομμουνιστικού Μανιφέστου (1848), ή άλλη ομάδα έπεται. Είνα ι έπιβεβλημένο ν’ άναφ ερθεΐ στήν προκειμένη περίπτωση πώς μιά σειρά χειρόγραφα τού Μάρξ, άποτελούμενα άπό 24 τετράδια, πού γράφηκαν μεταξύ Σεπτεμβρίου 1850 καί Αύγούστου 1853, στό Λονδίνο, δέν έχουν άκόμα έκδοθεΐ — έκτος άν μεσολάβησε κάτι διαφορετικό άπό τό 1977 — άπό εκείνους πού έχουν τήν άποκλειστικότητα τών εκδόσεων τού Μάρξ. Στά παραπάνω πρέπει νά προστεθούν ένα ανέκ­ δοτο κείμενο πού γράφηκε μεταξύ ΜαρτίουΆ πριλίου 1851 μέ τίτλο «D as Volendete Geld System» (Τό χρηματικό σύστημα σάν δλον) καί ένα άλλο τού Νοεμβρίου 1854 — ’Ιανουάριου 1855 μέ τίτλο «Geldwesen, Kreditwesen, Krisen» (Τό χρηματικό σύστημα, τό πιστωτικό σύστημα, κρίσεις). Τά «Grundrisse» άποτελοΰνται άπό επτά (7) τετράδιά, τά όποια γράφηκαν, δπως φαίνε­ ται άπό τήν επιστολή τού Μάρξ στόν Έ ν ­ γκελς, μ’ έναν πυρετώδη τρόπο, μεταξύ 1857-8. Ήταν ή περίοδος κατά τήν όποια εκδηλώθηκε ή πρώτη παγκόσμια οικονομική κρίση. Αυτός ήταν ό λόγος πού έκανε τόν Μάρξ νά γράψει στόν Έ νγκελς δτι ήθελε νά τελειώσει τήν εργασία πρίν τήν «Deluge». Τά «Grundrisse», εκτός άπό τή μεγάλη ιστορική καί βιβλιογραφική τους άξια, άποτελοΰν σπουδαία έρμηνευτικά εργαλεία τής μεθόδου τού Μάρξ, τόσο στόν τομέα τής φιλοσοφίας, δσο καί στόν τομέα τής Π ολιτι­ κής Οικονομίας. Σέ κάθε επιστήμη ύπάρχει πάντοτε δια­ φορά μεταξύ τής μεθόδου έργασίας καί τής μεθόδου παρουσίασης. Μέ τήν έννοια αύτή, τά «Grundrisse» είναι μοναδικά. Κανένα άλλο έργο τού Μάρξ δέν επιτρέπει μεγαλύτε­ ρη εμβάθυνση στήν πλέον άξιόλογη έπίτευξή του, δηλαδή στή μέθοδο τής έργασίας του. Είνα ι άλλωστε γνωστό δτι ή σχέση τοϋ έργου τού Μάρξ μέ έκεϊνο τού Χέγκελ άποτελεϊ άκόμα καί σήμερα άντικείμενο ζωηρών συ­ ζητήσεων καί μέτρο τής «καθαρότητας» τού μαρξικοΰ έργου άπό ίδεαλιστικά στοιχεία. Ή άνάλυση τών «Grundrisse» πιστοποιεί γιά μιά άκόμα φορά τή θεωρητική συνέχεια καί τήν ενιαία πνευματική έξέλιξη τοϋ Μάρξ καί άπορρίπτει τή θεωρία ένός δήθεν «νέου» Μάρξ καί ένός Μάρξ «ώριμου». Τούτο φαί­ νεται άπό τήν κριτική στούς Χέγκελ καί

Φόυερ - μπαχ, δηλαδή την κριτική τής a priori μεθόδου καί τοΰ άφηρημένου άνθρωπολογικοΰ ύλισμοΰ, μέχρι τήν κριτική τής Πολιτικής Οικονομίας, δηλαδή μέχρι τή γέ­ νεση τοΰ ιστορικού ύλισμοΰ. Στίς 16.1.1858, δταν ό Μάρξ τελείωνε τή συγγραφή τοΰ τέταρτου τετραδίου των «Grundrisse», άναφερόμενος στήν πρόοδο των έργασιών του έγραφε στόν Έ νγκελς: «Προχωρώ σέ καλά άποτελέσματα, γκρέμισα όλόκληρη τήν περί κέρδους θεωρία δπως τήν κατανοούσαν προηγουμένως. Στή μέθοδο τής εργασίας μέ εξυπηρέτησε πολύ τό δτι τυχαία ξεφύλλισα ξανά τή “ Λογική” τοΰ Χέγκελ». Έπρόκειτο δμως γιά ένα ξαναδιάβασμα μέ κατεύθυνση νά κατανοήσει ό Μάρξ τή μεγαλοσύνη τοΰ Χέγκελ, δπως καί κείνη τοΰ Ρικάρντο, γιά νά ξεκαθαρίσει μαζί τους τούς άνοικτούς λογα­ ριασμούς, δηλαδή νά άναπτύξει τή θεωρία τοΰ ΐστορικοΰ ύλισμοΰ. ’Από τά διάφορα τμήματα των «Grundris­ se», δπως ή παραγωγή, ή γενική σχέση τής παραγωγής μέ τήν κατανομή, τήν άνταλλαγή, τήν κατανάλωση, τή μέθοδο τής Π ολιτι­ κής Οικονομίας, τίς σχέσεις παραγωγής, τό χρήμα, τό κεφάλαιο, τήν κυκλοφορία τοΰ κεφαλαίου, κ.λπ. θά σταθώ σέ δύο μόνο σημεία, χαρακτηριστικά τής μεγάλης σημα­ σίας πού έχει τό έργο γιά τήν εποχή μας. Τό πρώτο αφορά τή μέθοδο τής Πολιτικής Ο ι­ κονομίας, τό δεύτερο τό ρόλο τής Ιπιστήμης στή σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία.

Ή μέϋοδος Στό κεφάλαιο τών «Grundrisse» πού άναφέρεται στή μέθοδο τής Πολιτικής Οικονο­ μίας, ό Μάρξ διατυπώνει όρισμένες συνοπτι­ κές μέν, αλλά σπουδαίας σημασίας θέσεις σχετικά μέ τό ρόλο τοΰ «άφηρημένου» καί τοΰ «συγκεκριμένου» στήν οικονομική άνάλυση. ’Εξηγεί πώς ή μόνη ορθή έπιστημονική μέθοδος είναι εκείνη πού κατευθύνεται άπό τό άφηρημένο πρός τό συγκεκριμένο. Στήν περίφημη εισαγωγή λέει πώς τό συγκεκριμέ­ νο είναι συγκεκριμένο «γιατί είναι σύνθεση πολλών προσδιορισμών, συνεπώς είναι ένότητα τοΰ πολλαπλοΰ». «Ό πληθυσμός είναι μιά α φ α ίρ ε σ η , άν π.χ. δέ λάβω ύπόψη τίς τάξεις άπό τίς όποιες άποτελεΐται. Καί οί τάξεις μέ τή σειρά τους είναι μιά λέξη άδεια άπό περιεχόμενο, άν δέ γνωρίζω τά στοιχεία πάνω στά όποια βασίζονται, π.χ. μισθωτή έργασία, κεφάλαιο κ.λπ. Καί μέ τή σειρά τους αύτά προϋποθέτουν τήν άνταλλαγή, τόν καταμερισμό τής εργασίας, τίς τιμές

κ.λπ.». Γιά τόν Μάρξ λοιπόν τό άφηρημένο δέν άντιπαρατίθεται στό συγκεκριμένο, δπως συνήθως γίνεται μ’ αύτό πού στήν κοινή γλώσσα λέμε «διαφορά τής θεωρίας άπό τήν πράξη». Ά φηρημένη ή συγκεκριμέ­ νη, μπορεί νά είναι ή ίδια ή πραγματικότητα, γιατί ή «άφαίρεση» καί τό «συγκεκριμένο» είναι καί στοιχεία τής πράξης καί κατηγορί­ ες τοΰ πνεύματος. Κατά τόν Μάρξ, τό «άφηρημένο» είναι συνώνυμο τοΰ άπλοΰ, τοΰ γενικού, τοΰ στοι­ χειώδους. Τό «συγκεκριμένο» είναι συνώνυ­ μο τοΰ δεσμοΰ, τής στενής συσχέτισης, τών άλληλοεξαρτωμένων φαινομένων. ’Α ξιόπι­ στη λοιπόν είναι ή άφαίρεση δταν κατευθύνεται νά κατανοήσει τή συγκεκριμένη πρα­ γματικότητα. Διαφορετικά τό πνεύμα δέν έχει σημασία νά άπεικονίζει ίδεαλιστικά ένα φαινόμενο κάνοντας άφαίρεση άπό τήν πο­ λύμορφη καί ειδική ύλική του ύπαρξη. ’Ανά­ λογη είναι ή θέση τοΰ Μάρξ γιά τήν ιστορι­ κότητα τών οικονομικών κατηγοριών, δπου άποδεικνύει δτι ή δυνατότητα νά μελετηθεί τό παρελθόν μπορεί νά ύπάρξει μόνο μέσα άπό τήν άνάλυση τοΰ παρόντος, γιατί τό παρόν είναι πιό σύνθετο φαινόμενο άπό κείνο τοΰ παρελθόντος. Γράφει σχετικά: «'Η έργασία φαίνεται νά είναι μιά εντε­ λώς άπλή κατηγορία. ’Ακόμα ή παρουσίαση τής εργασίας στή γενικότητά της — σάν έργασία γενικά — είναι πολύ παλιά. Παρ’ δλα αύτά, έξετάζοντας τήν "έργασία” σ’ αυτή τήν άπλότητα άπό οικονομική σκοπιά, βλέ­ πουμε πώς είναι μιά τόσο σύγχρονη κατηγο­ ρία, δσο είναι οί σχέσεις πού δημιουργούν αύτή τήν άπλή άφαίρεση». Γ ι’ αύτό άλλωστε ύποστηρίζει πώς είναι λάθος νά έξετάζονται οί οικονομικές κατη­ γορίες σύμφωνα μέ τή χρονολογική τους έμφάνιση. ’Αντίθετα, ή διαδοχή τους καθο­ ρίζεται άπό τή σχέση στήν οποία βρίσκονται ή μία μέ τήν άλλη στή σύγχρονη άστική κοινωνία. Καί καταλήγει ό Μάρξ, διαπιστώ­ νοντας πώς στήν καπιταλιστική παραγωγή ή γεωργία μετατρέπεται δλο καί περισσότερο σ’ έναν άπλό κλάδο τής βιομηχανίας καί έξαιτίας αύτοΰ είναι ένταγμένη στό κεφά­ λαιο. Αύτός είναι ό βασικός λόγος γιά τόν όποιο στή θεωρητική άνάλυση τοΰ καπιταλι­ σμού, έπειδή τό κεφάλαιο διαδραματίζει κυριαρχικό ρόλο, πρέπει «ν’ άποτελεϊ τό σημείο άφετηρίας καί σημείο τοΰ τέλους καί νά άντιμετωπίζεται πρίν άπό τή γαιοπρόσοδο».12

51

Ό ρόλος τής έπιστήμης καί τής διανόησης Νομίζω δτι δσα αναφέρει ό Μάρξ στόν δεύτερο τόμο των «Grundrisse» σχετικά μέ τό ρόλο της επιστήμης καί τής διανόησης στό πλαίσιο τής άστικής κοινωνίας, είναι άξια σοβαρής προσοχής τόσο άπό τά κομμουνι­ στικά κόμματα δσο καί άπό τούς μελετητές τού έργου. Ό συγγραφέας τοΰ «Κεφαλαί­ ου», είναι πολύ πιό «φρέσκος» ήδη άπό τό 1858 (!) σέ σχέση μέ μερικούς εκπροσώπους τοΰ παραδοσιακού μαρξισμού, ιδιαίτερα δσον άφορά τό ρόλο των συμμαχιών τοΰ εργατικού κινήματος. ”Ας παρακολουθή­ σουμε λίγο τήν άνάλυσή του. Γράφει: «Στό μέτρο πού άναπτύσσεται ή μεγάλη βιομηχανία, ή δημιουργία τοΰ πραγματικού πλούτου έξαρτάται λιγότερο άπό τό χρόνο εργασίας καί άπό τήν ποσότητα τής άπασχολουμένης έργασίας, παρά άπό τούς φορείς πού τίθενται σέ κίνηση κατά τή χρονική διάρκεια τής έργασίας. Μέ τή σειρά της επίσης ή δυναμική άποδοτικότητα (Powerful Effectiveness) δέ βρίσκεται κατ’ ελάχιστο σέ σχέση μέ τόν άμεσο χρόνο έργασίας πού άπαιτεϊται γιά τήν παραγωγή του, άλλά άντίϋετα έξαρτάται άπό τή γενική κατάστα­ ση της έπιστήμης καί τής τεχνολογίας»13 (ή υπογράμμιση δική μου). Καί συνεχίζει παρακάτω: «Εύθύς μόλις ή έργασία μέ τήν άμεσή της μορφή παύει νά είναι ή μεγάλη πηγή τοΰ πλούτου, ό χρόνος έργασίας παύει 52

καί πρέπει νά πάψει ν’ άποτελεϊ τό μέτρο της καί συνεπώς ή άνταλλακτική άξια πρέπει νά πάψει νά είναι τό μέτρο τής άξίας χρήσεως»14. Ή άνάλυση των άπόψεων τοΰ Μάρξ άποκαλύπτει δτι είχε διαπιστώσει, έρευνώντας τίς συνέπειες τής βιομηχανικής έπανάστασης, δτι ή σύγκρουση των παραγωγικών σχέσεων μέ τίς παραγωγικές δυνάμεις έκφράζεται άνάμεσα στούς δύο σύγχρονους παραγωγικούς συντελεστές καί δημιουργούς τής άξίας, δηλαδή (α) τής έργατικής τάξης καί (β) τής έπιστήμης, καί στήν άντίθεσή τους άπέναντι στό καπιταλιστικό σύστημα. Στό πολιτικό πεδίο καί στίς σύγχρονες βιο­ μηχανικές χώρες, ή θέση αύτή υποδηλώνει τήν τεράστια σημασία πού έχει ή συμμαχία άνάμεσα στίς δυνάμεις τής έργασίας καί τίς δυνάμεις τής έπιστήμης καί κουλτούρας. Προκειμένου γιά τήν έργατική τάξη, τό αίσθημα τής άντικαπιταλιστικής διαμαρτυ­ ρίας θ ’ άναπτύσσεται στό μέτρο πού θά κατανοεί, Ιξω άπό τήν άμεσότητα τών προ­ βλημάτων της, τίς γενικές συνθήκες λειτουρ­ γίας τοΰ συστήματος, τήν ίδια της τήν ύπαρ­ ξη, καί θ ’ άνέρχεται ή πολιτική της ωριμότη­ τα. Ό σον άφορά τήν έπιστήμη, πού μέχρι τώρα είχε άγνοηθεΐ άπό τόν παραδοσιακό μαρξισμό, άξίζει καί πάλι ν’ άναφερθοΰμε στόν Μάρξ: «Τό ίδ ιο τό κεφάλαιο είναι ή άντίθεσή στή διαδικασία, έπειδή ένώ τείνει, άπ’ τή μιά μεριά, νά περιορίσει τό χρόνο

εργασίας στό ελάχιστο, άπό την άλλη θεωρεί τό χρόνο έργασίας σάν τη μοναδική πηγή καί μέτρο τοΰ πλούτου (...). Ά π ’ τή μιά μεριά, επικαλείται δλες τίς δυνάμεις τής έπιστήμης καί τής φύσης σάν κοινωνικό συνδυασμό των κοινωνικών σχέσεων, μέ σκοπό νά κάνει τή δημιουργία τοΰ πλούτου (σχετικά) άνεξάρτητη άπό τό χρόνο πού καταναλώθηκε γιά νά τόν παράγει. Ά π 5 τήν άλλη μεριά, τό κεφάλαιο προσπαθεί νά μετρήσει τίς γιγάντιες δυνάμεις πού δημιουργήθηκαν μέσα στό πλαίσιο τοΰ χρόνου έργασίας καί νά τίς φυλακίσει στά δρια πού είναι απαραίτητα γιά νά διατηρήσει σάν αξία, τήν άξια πού ήδη δημιουργήθηκε. Ο ί παραγωγικές δυνά­ μεις καί οί κοινωνικές σχέσεις — καί οί δύο — διαφορετικά στοιχεία άνάπτυξης τοΰ κοινωνικοΰ άτόμου — θεωροΰνται άπό τό κε­ φάλαιο μόνο σάν μέσα καί είναι μέσα, μόνο γιά νά παράγουν πάνω στή δική του περιορι­ σμένη βάση. Στήν πραγματικότητα όμως, είναι οί συνϋηκες πού &ά τινάξουν στόν άέρα αυτή τή βάση»15 (υπογράμμιση δική μου). Αποκαλύπτεται λοιπόν πώς ή εργασία καί ή επιστήμη άποκτοΰν στή σκέψη τοΰ Μάρξ καθοριστικό ρόλο καί πώς ή εξέλιξη τοΰ καπιταλιστικοΰ συστήματος μέ τήν άνάπτυξη τής βιομηχανίας καί τή μεγάλη μείωση τοΰ άγροτικοΰ πληθυσμοΰ επιβεβαίωσε τήν εκτίμησή του. Προηγείται λοιπόν κατά πολύ ό συγγραφέας τοΰ «Κεφαλαίου», άπό τίς άντιλήψεις πολλών σύγχρονων κομμουνιστι­ κών κομμάτων σχετικά μέ τό θέμα. Είναι, λοιπόν, ισότιμος καί δχι σύμμαχος ό ρόλος τής γνώσης-έπιστήμης μέ τήν έργατική τάξη. Γιά νά μεταφερθοΰμε στήν έλληνική πρα­ γματικότητα, άρκεί μιά έπίσκεψη στά ελλη­ νικά έργοστάσια, γιά νά διαπιστωθεί ή έντο­ νη τάση πρός τήν κατεύθυνση αυτή, πού θά γίνεται δλο καί πιό σαφής στή διαδικασία άνάπτυξης τής χώρας. Οί βασικές δυνάμεις πού διαδραματίζουν έπαναστατικό — άπό τή θέση τους —- ρόλο στήν παραγωγική διαδικασία είναι ή έργατική τάξη καί δλοι οί έργαζόμενοι, μέ τή διανόηση, τήν έπιστήμη καί τίς δυνάμεις τής κουλτούρας.

Τό VI άνέκδοτο κεφάλαιο16 Ό Μάρξ έγραψε τό VI άνέκδοτο κεφά­ λαιο μεταξύ ’Ιουνίου 1863 καί Δεκεμβρίου 1866. Γράφηκε ένα τετράδιο καί είχε τόν έξής τίτλο: «Πρώτο βιβλίο. Ή διαδικασία

παραγωγής τοΰ κεφαλαίου. Έ κτο κεφάλαιο. ’Αποτελέσματα τής διαδικασίας τής άμεσης παραγωγής». Σ ’ δλη τή μετέπειτα έργασία γιά τήν τελική διαμόρφωση τοΰ Α' τόμου τοΰ «Κεφαλαίου», τό τετράδιο αυτό δέν έντάχθηκε σέ κανένα τμήμα τοΰ έργου, καί δύσ­ κολα μπορεί νά βρεθεί ή αίτια γι’ αύτό. Γεγονός πάντως είναι δτι ούτε ό Ένγκελς τό περιέλαβε στίς μετέπειτα έκδόσεις τοΰ «Κ ε­ φαλαίου», γιατί ίσως νά μήν είχε μπορέσει νά τό διακρίνει μέσα στίς χιλιάδες χειρόγρα­ φα, παρόλη τή σχολαστικότητα μέ τήν οποία έρευνοΰσε τό έργο τοΰ Μάρξ. Καί ή έργασία αύτή, πού είναι κατάμεστη άπό θεωρητικές παρατηρήσεις, μάλλον φαίνεται νά είναι θ ε­ ωρητική συνόψιση τοΰ Α' τόμου, γι’ αύτό άλλωστε έχει καί μεγάλη σημασία. Τό VI κεφάλαιο παρέμεινε άγνωστο γιά έβδομήντα περίπου χρόνια άπό τότε πού γράφηκε, έως οτου δημοσιεύθηκε τό 1933 άπό τό ’Ινστιτούτο Μάρξ-Ένγκελς-Λένιν τής Μόσχας, στόν II τόμο τοΰ «’Αρχείου Μάρξ-Ένγκελς», μέ τήν έπιμέλεια τοΰ Α. Λεόντιεφ. Τά θέματα πού θίγονται στό κεφάλαιο αύτό είναι τρία: 1. Τό έμπόρευμα σάν προϊόν τοΰ κεφαλαίου, τής καπιταλιστικής παραγωγής.

2. Ή καπιταλιστική παραγωγή είναι παρα­ γωγή ύπεραξίας.

3. Είναι, έπίσης, παραγωγή καί άναπαραγωγή ολόκληρης τής σχέσης καί άκριβώς αύτό δίνει στή διαδικασία τής παραγωγής ένα χαρακτήρα ιδιαίτερα καπιταλιστικό. Φαίνεται δτι ό Μάρξ έπιθυμοΰσε νά μετα­ φέρει τήν πρώτη παράγραφο σάν τρίτη, μέ σκοπό ν’ άποτελέσει τό συνδετικό κρίκο γιά τόν II τόμο τοΰ «Κεφαλαίου», πράγμα πού άκολούθησε ή σοβιετική μετάφραση καθώς καί ή ιταλική τοΰ 1969. Παρ’ δλη τή συνοπτική μορφή τοΰ κειμέ­ νου, τό VI άνέκδοτο κεφάλαιο περιέχει παρατηρήσεις πού άναφέρονται σέ θεμελιώ ­ δεις έννοιες τής Πολιτικής Οικονομίας, δπως γιά τή μέθοδο τής οικονομικής έπιστή­ μης, γιά τόν ιστορικό ρόλο τοΰ κεφαλαίου, γιά τή χρήσιμη καί άφηρημένη έργασία, γιά τή σχέση κεφαλαίου καί μισθωτής έργασίας, γιά τήν άπόλυτη καί σχετική ύπιεραξία, γιά τό ρόλο τών μηχανών, γιά τήν παραγωγικό­ τητα τοΰ κεφαλαίου, γιά τήν καπιταλιστική έκμετάλλευση, γιά τό ποσοστό τοΰ κέρδους, γιά τήν άνταλλακτική άξια καί τίς τιμές παραγωγής, κ.λπ. Δέν είναι φυσικά δυνατό νά γίνει άνάλυση τοΰ έργου σέ μιά συνοπτική παρουσίαση.

53

Θά σταθώ σύντομα σ’ ένα μόνο σημείο, αποκαλυπτικό τής έπικαιρότητας τού Μάρξ στη σύγχρονη οικονομική θεωρία. "Ας μην ξεχνάμε ότι ή περίοδος 1863-1866 ύπήρξε κρίσιμη γιά τη ζωή καί τή δράση τοΰ Μάρξ. Στήν περίοδο τοΰ 1863 ή οικονομική του κατάσταση ήταν απελπιστική καί τό 1864, μετά τή δημιουργία τής Α' Διεθνούς, δ Μάρξ ήταν ό αδιαφιλονίκητος αρχηγός τοΰ παγκόσμιου εργατικού κινήματος. Τά πάθη τού επιστήμονα καί τοΰ επαναστάτη συνοψί­ ζονται στό εξής άπόσπασμα ενός γράμματός του πρός τόν Μέγερ: «... Με κάνουν νά γελάω οί λεγόμενοι πρακτικοί άνθρωποι καί ή σοφία τους. “Αν κάποιος διαλέξει νά είναι βόδι, τότε μπορεί φυσικά νά γυρίσει τήν πλάτη σέ ό,τι κάνει τήν ανθρωπότητα νά ύποφέρει καί ν’ ασχοληθεί μόνο μέ τά δικά του. ’Αλλά εγώ θά θεωρούσα τόν έαυτό μου αληθινά άνίκανο άν πέθαινα χωρίς νά έχω τελειώσει πλήρως τό βιβλίο μου, τουλάχιστο σέ χειρόγραφο».17 Πέρασαν περίπου 100 χρόνια άπό τή δημοσίευση τοΰ «Κεφαλαίου», ώσπου ή σύγ­ χρονη ριζοσπαστική οικονομική σκέψη ν’ άρχίσει έντονη κριτική στήν έπίσημη άκαδημαϊκή οικονομική έπιστήμη, πού συνδέεται μέ τήν οριακή σχολή. Ή Joan Robinson, προκαλώντας τούς νεοκλασικούς οικονομο­ λόγους, τούς έθετε συνεχώς τό έρώτημα: «Τ ί είναι τό κεφάλαιο;» Καί φυσικά δέν είχαν τίποτα ν’ απαντήσουν. Δ έ νομίζω ότι είχε προλάβει νά διαβάσει τό VI ανέκδοτο κεφά­ λαιο τοΰ Μάρξ (δέν είχε μεταφραστεί στ’ άγγλικά, γαλλικά, ιταλικά), ή, άν τό είχε διαβάσει, τότε επαναλαμβάνει αύτό πού πρώτος έθεσε ό Μάρξ. Διαβάζουμε στή σελ.

27-28 ίταλ. μετάφ., όπου ό Μάρξ γελοιοποι­ εί τούς σύγχρονους οικονομολόγους «... οί όποιοι γελούν μέ τήν άφέλεια τοΰ νομισματι­ κού συστήματος, όταν στήν έρώτηση: Τί είναι τό χρήμα, άπαντοΰν ότι χρήμα είναι ό χρυσός καί τό άσήμι. Δ έ ντρέπονται όμως όταν τούς έρωτοΰν: Τ ί είναι τό κεφάλαιο; κι άπαντοΰν: Τό κεφάλαιο είναι τό βαμβάκι. Λένε τίποτα διαφορετικό αυτοί, όταν διακη­ ρύσσουν ότι ή ύλη καί τά μέσα εργασίας, τά μέσα παραγωγής ή τά προϊόντα πού χρησι­ μοποιήθηκαν γιά μιά νέα παραγωγή, τελικά, οί άντικειμενικές σννϋήκες τής έργασίας, είναι άπό τή φύση τους κεφάλαιο όταν καί έπειδή έξαιτίας τών ύλικών τους ιδιοτήτων, σάν άξιών χρήσεως, έξυπηρετοΰν στήν παραγωγική διαδικασία;» Δέν κάνουν δη­ λαδή τίποτ’ άλλο παρά «... ν’ άλλάζουν μιά δεδομένη κοινωνική σχέση παραγωγής, πού 54

αντιπροσωπεύεται σέ αντικείμενα, σέ πρά­ γματα, μέ μιά ύλική φυσική ιδιότητα αυτών τών ίδιων, τών αντικειμένων...» (σελ. 29). Ό Μάρξ είδε τήν προσπάθεια τής άστικής Πολιτικής Οικονομίας νά προσπαθεί νά θ ε­ ωρεί σάν δεδομένο ό,τι έπρεπε ν’ αποδείξει. Στήν εποχή του έκανε δριμεία κριτική στίς άπόψεις τοΰ Senior, δέν φαίνεται όμως νά είχε άσχοληθεί μέ τούς έκπροσώπους τών όριακών Jevons καί Menger, πού μόνο ό Ένγκελς αναφέρει στόν πρόλογο τοΰ III τόμου τοΰ «Κεφαλαίου». Σήμερα, ή πιό σοβαρή προσπάθεια στό χώρο τής οικονομικής θεωρίας, γιά νά στα­ θούμε μόνο σ’ αύτό τόν τομέα, συνδέεται μέ μιά προσπάθεια γενικής κριτικής καί έπίσημης οικονομικής σκέψης μέ βάση τά μεθοδο­ λογικά εργαλεία τών κλασικών καί τοΰ Μάρξ. Ή ριζοσπαστική έπιστημονική σκέψη στόν τομέα τών κοινωνικών επιστημών έχει κάνει τήν εμφάνισή της στήν Ελλάδα τά τελευταία χρόνια. Ή επαφή τοΰ κόσμου αύτοΰ τών διανοουμένων μέ τό έργο τοΰ Μάρξ, πρέπει νά είναι σημείο αναφοράς γιά ν’ αποσαφηνίσουν τή θέση τους γιά τήν κοινωνική έξέλιξη καί τήν παρούσα κατά­ σταση.

Θεωρίες γιά τήν υπεραξία18 Τά χειρόγραφα τών «Θεωριών γιά τήν ύπεραξία» άποτελοΰνται άπό δέκα τετρά­ δια, πού γράφηκαν μεταξύ 1862 καί 1863. Προηγούνται δηλαδή τών «Grundrisse» καί έπονται τών ύλικών πού άποτέλεσαν τόν δεύτερο τόμο τοΰ «Κεφαλαίου» (18641867). Ό πως είναι γνωστό, ό Μάρξ άρχισε ν’ άσχολείται μέ τά οικονομικά προβλήματα τό 1842-1843, άλλά τή συστηματική μελέτη τών άγγλων καί γάλλων οικονομολόγων άρ­ χισε άπό τό τέλος τοΰ 1843, κατά τή διάρ­ κεια τής παραμονής του στό Παρίσι. ’Από τήν άλληλογραφία τοΰ Μάρξ μέ τόν Kugelman προκύπτει ότι ή πρόθεσή του ήταν νά διαιρέσει τό «Κεφάλαιο» σέ τέσσερα μέρη. Τά πρώτα τρία βιβλία, θεωρητικού χαρα­ κτήρα, θά έκδίδονταν σέ δύο τόμους, ένώ ό τρίτος τόμος θά περιελάμβανε τό IV βιβλίο, μέ τίτλο «Γιά τήν ιστορία τής θεωρίας», ή, όπως έγραφε στόν Siegfried Meyer στίς 30 ’Απριλίου τοΰ 1867, ό τίτλος θά ήταν «Ιστο­ ρία τής Πολιτικής Οικονομίας άπό τά μέσα τοΰ XVII αιώνα». Στίς «Θεωρίες γιά τήν ύπεραξία» έμπερι-

έχεται τό αποτέλεσμα των ερευνών πού διήρκεσαν είκοσι χρόνια, καί ή ιστορία τής Πολιτικής Οικονομίας εξετάζεται άπό τή σκοπιά τής θεωρίας τής άξίας καί τής υπερ­ αξίας δπως είχε άναλυθεΐ άπό δλες τίς πλευρές της. Μέσα άπό τήν άνάλυση του έργου των οικονομολόγων τής έποχής του, σέ σχέση μέ τή λειτουργία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, θά μπορέσει ό Μάρξ νά χαράξει μέ σιγουριά τή διάκριση άνάμεσα στήν κλασική καί στή χυδαία Πολιτική Ο ι­ κονομία. Ή σκέψη των κλασικών άποτέλεσε γιά τό συγγραφέα τού «Κεφαλαίου», δχι μόνο ένα σημείο άφετηρίας γιά τή συγκέντρωση ένός καταπληκτικού σέ έκταση υλικού, άλλά καί μιά διδασκαλία πού προέκυψε άπό τίς λογι­ κές δυσκολίες πού συνάντησαν οί κλασικοί καί δέν μπόρεσαν νά λύσουν. ’Ανυπέρβλητη είναι ή άνάλυση τού Μάρξ πάνω στή θεωρία τής άξίας τού A . Smith. Ένώ προσδιορίζει τά στοιχεία πού συνθέ­ τουν τήν έπιστημονική συμβολή τού συγγρα­ φέα τού «Πλούτου τών ’Εθνώ ν», ό όποιος «γενικά άνακάλυψε τήν προέλευση τής υπεραξίας καί τών ειδικών της μορφών, καί συνεπώς προκύπτει άπό τήν άξια αυτή ό μισθός καί τό κέρδος», ταυτόχρονα άποκαλύπτει πώς ό Smith δέν μπόρεσε νά προσδιο­ ρίσει σωστά τήν έννοια τής άξίας. ’Αναλύον­ τας κατόπιν τήν έννοια τής γαιοπροσόδού περνά στήν άνάλυση τών άπόψεων τού R i­

cardo καί ύπογραμμίζει δτι οι κλασικοί, καί ιδιαίτερα ό συγγραφέας τών «Principles», δέν περιορίζονται νά περιγράφουν μέ τρόπο άφηρημένο τήν οικονομική πραγματικότητα, άλλά τήν άντιπροσωπεύουν άπό μιά σαφώς προσδιορισμένη ταξική πλευρά. Ξεχωριστή θέση καλύπτουν στίς «Θ εω ρί­ ες γιά τήν ύπεραξία» οί σκέψεις τού Μάρξ γιά τούς φυσιοκράτες. ’Α ναγνωρίζει δτι πρώτοι προσδιόρισαν τήν έννοια τού καθα­ ρού προϊόντος (produit net) καί άναλύει τόν περίφημο «Tableau Economique» τού Quesnay καί μέσω αύτοΰ άποδεικνύει δτι ή θεω­ ρία τής κυκλοφορίας τών φυσιοκρατών είναι πιό προωθημένη άπό τήν άντίστοιχη θεωρία τού Smith. Δ έν ύπάρχει έπιστήμονας τού χώρου τών οικονομικών καί κοινωνικών επιστημών πού νά μήν άναφέρεται στίς «θεω ρίες γιά τήν ύπεραξία». Καί δέν είναι δυνατό νά παρου­ σιαστεί συνολικά τό έργο χωρίς μιάν άνάλυ­ ση τής λογικής μεθόδου πού χρησιμοποίησε ό Μάρξ γιά τή συγγραφή τής «Κριτικής τής Πολιτικής Οικονομίας». Τούτο δμως ξεφεύ­ γει άπό τό σκοπό αυτής τής έργασίας. Ή θεωρητική σημασία τού έργου δέν έχει υπογραμμιστεί μόνο άπό τούς μαρξιστές καί ιδιαίτερα άπό τόν Λένιν, άλλ’ άκόμα καί άπό μή μαρξιστές, δπως ό J. Schumpeter, ό όποι­ ος έγραφε δτι «κρίνων καί άπορρίπτων ή άποδεχόμενος καί κατατάσσων έπροχώρει πάντοτε μέχρι τού βάθους τού ζητήματος.

55

Έξοχον άπόδειξιν τοΰ γεγονότος αύτοΰ αποτελεί τό έργον του "Θεωρίαι περί τής υπεραξίας” , τό όποιον είναι μνημεΐον θεω­ ρητικού ζήλου».19 "Οπως είναι γνωστό, οί «Θεωρίες γιά τήν υπεραξία» δέν είχαν γίνει άντικείμενο έπεξεργασίας από τόν Μάρξ μέ σκοπό τήν έκδοσή τους. ’Αποτελούσαν ένα πρώτο υλι­ κό. Ό Ένγκελς, έχοντας νά πραγματοποιή­ σει έναν άθλο ταξινομώντας τά «ιερογλυφι­ κά» τοΰ Μάρξ καί φοβούμενος δτι μπορούσε νά τοΰ συμβεϊ κάτι, άπευθύνθηκε στον Κάουτσκι γιά ν’ άσχοληθεϊ μέ τά χειρόγραφα, γύρω στά 1889. Μετά τό θάνατο τοΰ Έ ν ­ γκελς (1895) άνατέθηκε στόν Κάουτσκι ή έκδοση τοΰ έργου, ή οποία δμως πραγματο­ ποιήθηκε άφοΰ μεσολάβησε διάστημα πάνω άπό δέκα χρόνια, έξαιτίας των πολιτικών απασχολήσεων τοΰ Κάουτσκι. Ή έκδοση τοΰ Κάουτσκι, μέσω τής όποιας έγιναν γνωστές οί «Θεωρίες γιά τήν ύπεραξία», εμπεριέχει πολλά αύθαίρετα στοιχεία Σημειώσεις: 1. Χαρακτηριστικό της σημασίας πού Αποδίδεται στό έργο τοΰ Μάρξ είναι τό συνέδριο πού όργανώθηχε τά 1968 ατό Παρίσι άπό τήν UNESCO. Τούτο έγινε μέ τήν εύκαιρία της έπετείον των 150 χρόνων άπό τή γέννησή του. (Ό Κ. Μάρξ γεννήθηκε στις 18 Μαΐου 1818 στό Trier τής Ρηνανίας). Τό θέμα τοΰ συνεδρίου ήταν: «Ό ρόλος τοΰ Κ. Μάρξ στήν έξέλιξη της σύγχρονης έπιστημονικής σκέψης». Τό βασικό ίρώτημα στό συνέδριο τέθηκε άπό τόν Τ. Adorno καί πρόκειται φυσικά γιά ένα θέμα πού συνεχώς Ανακυ­ κλώνεται: «Ξεπεράστηκε ό Μάρξ;» Παρ’ δλο δτι οί αυμμετέχοντες στό συνέδριο δέν ήταν όλοι μαρξιστές, έντούτοις, Ομόφωνη ήταν ή Αρνητική Απάντηση στήν έρώτηαη τοΰ Adorno. Φιλόσοφοι, κοινωνιολόγοι, ιστορικοί, οικονομολόγοι πού Ανήκουν στά διάφορα Ιδεολογικά ρεύματα, Αναγνώρισαν τό χρέος τους Απέ­ ναντι σέ μιά πολύπλοκη προσωπικότητα, μά περισσό­ τερο σ’ ένα μελετητή μέ έξέχουσες Ιδιότητες, του όποιου ή πολεμική στάση καί ό έπαναστατικός Αγώ­ νας, δέν τόν έμπόδισαν νά προσεγγίσει μέ μεγάλη έπιστημονική αυστηρότητα τά φαινόμενα πού τόν ένδιέφεραν. Στό συνέδριο έλαβαν μέρος προσωπικό­ τητες τοΰ έπιπέδου του Τ. Adorno, R. Aron, Adam Schaff, Erich Fromm, M. Markovic, J. Habermas, H. Markuse, Charles Frankel, Cesare Luporini, Jean Hyppolite, Roger Garaudy, Erich Hobsbawn, M. Kalecki, Joan Robinson, κ.Α.

2. a) L. Althousser: «Lire le Capital» (Maspero, 1965). β) L. Althousser: «Pour Marx» (Maspero 1965). 'Ελλη­ νική έκδοση: «Γιά τόν Μάρξ» (Γράμματα, 1978). γ) Adam Schaff: «Marksizm a jednostkaludzka». («Ό μαρξισμός καί τό Ανθρώπινο Ατομο». Όδυσσέας, 1977). δ) Erich Fromm: «The sane Society» (Holt, Rinchartand, 1956). 'Ελληνική έκδοση: «Ή ύγιής κοινωνία» (Μπουκουμάνης, 1973). ε) Erich Fromm: «Marx’s Consept of Man». ('Ελληνική μετάφραση: «Ή εικόνα τοΰ Ανθρώπου στόν Μάρξ». Μπουκουμάνης, 1975).

3. R. Aron: «Equivoco e inesaurabile» ■ παρέμβαση στό συνέδριο τής UNESCO, τά ύλικά τοΰ όποιον κυκλο­ φόρησαν άπό τίς έκδόσεις Mouthon τό 1969 μέ τίτλο «Colloque Marx, conseil international de la philosophie

56

πού έμπόδισαν νά κατανοηθεί ή σημασία τοΰ έργου. ’Αντί νά έκδοθεϊ τό έργο δπως τό είχε αφήσει ό Μάρξ, ό Κάουτσκι έκανε σοβαρές αλλαγές, μέ αποτέλεσμα νά έκδοθεϊ ό πρώτος τόμος αποκλειστικά μέ μιά χρονο­ λογική διάταξη τοΰ κειμένου. Ο ί άλλαγές άναφέρονται τόσο στήν έξέταση τής συμβο­ λής μερικών οικονομολόγων καί φιλοσόφων πού αναλύει ό Μάρξ, δσο καί στήν κριτική πρός τούς Ricardo-Smith, πού τόσο μεγάλη σημασία είχαν γιά τή σκέψη τοΰ Μάρξ. ’Αλλαγές δμως έγιναν καί στό περιεχόμενο, δπου διαπιστώθηκε πώς ό Κάουτσκι έκοψε φράσεις, σελίδες όλόκληρες, ιδιαίτερα στόν τρίτο τόμο, μέ σκοπό νά προσαρμοστοΰν στίς πολιτικές του αντιλήψεις τής περιόδου τοΰ 1910. Ή έκδοση πού έγινε άπό τό ’Ινστιτού­ το Μαρξισμοΰ-Λενινισμοΰ τής Κ.Ε. τοΰ ΚΚΣΕ άποκατέστησε τό κείμενο στήν αρχι­ κή, σωστή του θέση.

et des sciences humaines». (Ιταλική μετάφραση άπό τούς Mondadori τό 1969, σελ. 36).

4. α) Galvano Della Volpe: «Critica dell’ideologia contemporanea» (Riuniti, 1967). β) Lucio Colletti: «II marxismo e Hegel» (Laterza, 1973). γ) Lucio Colletti: «Εισαγωγή στά Early writings», έκδοση New Left Review. Έλλ. έκδοση: «Γιά τό νεαρό Μάρξ» (Όδυσσέας, 1977). δ) Umberto Cerroni: «La liberta dei moderni» (De Donato, 1969), ε) Umberto Cerroni: «Crisi de marxismo» (Riuniti, 1978). στ) Πρέντραγκ Βρανίτσκι: «Historija Marksizma» (έλλ. έκδοση: «Ιστορία τοϋ Μαρξισμού», τόμ. I, II, Όδυσσέας, 1976). ζ) Sidney Hook: «From Hegel to Marx» (Univ. of Michigan Press, 1962). η) Mark Blang: «Economic theory in retrospect» (R. D. Irwin, 1968).

5. Ό Αένιν έγραφε τόν «‘Υλισμό καί έμπειριοκριτικισμό» τό 1907-1908 καί γιά πρώτη φορά έκδόθηκε στά 1909 (βλ. °.Απαντα, τομ. XIV, έκδοση Κ.Ε. τοϋ Κ.Κ.Ε., 1953). Τό «Κράτος καί έπανάσταοη» (βλ. Εκλεκτά έργα, Τομ. II, Ν. Ελλάδα, 1951), γράφηκε τόν Αϋγουστο-Σεπτέμβριο 1917, όταν, μετά τά γεγο­ νότα της Πετρούπολης της 3-5 ’Ιουλίου, υποχρεώθηκε νά κρυφτεί, έπειδή έκκρεμοϋσε σέ βάρος του ένταλμα συλλήψεως άπό τήν Προσωρινή Κυβέρνηση. Πρώτα κρύφτηκε στό Ράζλιβ καί κατόπιν στό ’Ελσίνκι. Γιά τή συγγραφή τοϋ βιβλίου ό Αένιν χρησιμοποίησε τίς σημειώσεις του πού είχε έπεξεργασθεϊ δταν βρισκόταν στήν ’Ελβετία. Τό έργο επρεπε ν’ άποτελεΐται άπό έπτά κεφάλαια. Τό τελευταίο κεφάλαιο μέ τίτλο «‘Η έμπειρία των ρωσικών έπαναστάσεων τοϋ 1905 καί 1917», δέ γράφηκε ποτέ άπό τόν Αένιν, πού άφησε μόνο ενα σχέδιο γιά τό κεφάλαιο αύτό. Σέ μιά σημείωση πρός τόν έκδότη, ό Αένιν εγραφε: «Άν άργήσω πάρα πολύ πρίν τελειώσω τό έβδομο κεφά­ λαιο, ή άν πρόκειται νά γίνει πολύ μεγάλο, θά πρέπει νά δημοσιευθοϋν τά πρώτα εξι κεφάλαια, σάν πρώτο μέρος». Στίς 13 (26) Σεπτεμβρίου 1917 ό Αένιν, μέσω τής

Κρονπτσκαγια, κλείνει ένα συμβόλαιο μέ τόν V.D. Ή σημασία αϋτοϋ τοϋ κειμένου θεωρείται γνωστή. Ό Bonc-Bruevic, πού έκπροσωποϋοε τόν έχδοτικά οίκο Μάρξ διατυπώνει, μέ τρόπο έξαιρετικά πυκνό, τά Zhizniznanie, γιά τήν έκδοση έπτά βιβλίων, μεταξύ μεθοδολογικά του κριτήρια, τά όποια λίγο άργότερα των όποιων τό «Κράτος καί έπανάσταση». Πριν θά έφαρμόσει ατό «Κεφάλαιο». Διατυπώνει τή σχέση έκδοϋεί τό βιβλίο στις 17 (30) Δεκεμβρίου 1917, ό άνάμεσα στήν οικονομική διάρθρωση καί στό ιδεολο­ πρόλογος καί οί παράγραφοι 1 καί 2 του πρώτου γικό έποικοδόμημα. Θεωρεί πώς ή σκέψη ξεκινώντας κεφαλαίου δημοσιεύτηκαν άπό τήν «Πράβντα». Στή άπό τό άφηρημένο πρός τό συγκεκριμένο, δηλαδή άπό δεύτερη Ικδοση τοϋ έργου, τό 1919, ό Λένιν πρόσδεσε τό άπλό στό πολύπλοκο, κατακτά τό συγκεκριμένο, τήν παράγραφο 3 τοϋ δεύτερου κεφαλαίου. Ή προσ­ πού είναι «ή ένότητα τοϋ πολλαπλού». Άπό έδώ θήκη αυτή γράφηκε άπό τόν Λένιν πριν άπό τό πηγάζει ή έπιστημονική θέση δτι μόνο μέσω τής Δεκέμβριο τοϋ 1918. έρμηνείας τής πιό σύνθετης κοινωνικής δομής είναι 6. Μάρξ-‘Ενγκελς: ’Αλληλογραφία 1837-1848, σελ. 85 δυνατό νά έρμηνευθοϋν καί νά κατανοηθούν οί λιγό­ (’Ολκός, 1975). τερο πολύπλοκες. Τούτο σημαίνει δτι άπό τήν άνάλυ7. ‘Ενγκελς: «Άντι-Ντύρινγκ», σελ. 26-27 (Άναγνωστίαη τού κεφαλαιοκρατικού συστήματος είναι δυνατό δης, 1963). νά προαδιορισθοϋν οί διάφοροι οικονομικοί καί κοι­ 8. Κ. Μάρξ: «Ή Γερμανική Ιδεολογία», σελ. 81-82 νωνικοί σχηματισμοί τοϋ παρελθόντος. Στήν «Εισα­ (Gutenberg, 1974). Ό μεταφραστής της έλληνικής γωγή τού ’57» διατυπώνονται οί πρώτες νύξεις γιά μιά έκδοσης χρησιμοποιεί τόν δρο «πραγματική κίνηση». γνωσιολογική θεωρία ή άκριβέατερα γιά μιά διαλεκτι­ Θεωρώ δμως δτι ό δρος «πραγματικό κίνημα» άντα­ κή λογική πού διακρίνεται άπό τήν άντίστοιχη λογική ποκρίνεται καλύτερα ατό νόημα των δσων έγραφε ό τού Χέγκελ, καί τούτο γιατί κατανοεί τήν άντίθεση δχι Μάρξ, ιδιαίτερα στό σχετικό κεφάλαιο. αάν προϊόν τοϋ πνεύματος, άλλά κυρίως σάν άντίθεση 9. Τά έργα αυτά είναι: «Τό έβραϊκό ζήτημα», «Ή τής πραγματικής οικονομικής καί κοινωνικής έξέεισαγωγή του ’57» καί «Οί περιθωριακές παρατηρή­ λιξης. σεις ατό έγχειρίδιο Πολιτικής Οικονομίας τοϋ ΆδόλΕίναι άνάγκη νά έπισημανθεί ό τρόπος μέ τόν όποιο ό φου Βάγκνερ». Μάρξ προσδιορίζει τή σχέση άνάμεσα στήν τέχνη καί Τό πρώτο έργο δημοσιεύθηκε τό 1844 στό πρώτο καί στήν κοινωνική διάρθρωση. ’Υποστηρίζει τή σχετική μοναδικό τεύχος των Γερμανο-Γαλλικών ’Ημερολογί­ αύτονομία τής τέχνης άπό τήν οικονομική καί κοινω­ ων (Deutsch-Frauzosische Jahrbucker). «Τό έβραϊκό νική δομή, θεωρώντας δτι «ή δυσκολία δέν βρίσκεται ζήτημα» είναι ή τελευταία πράξη τής συνεργασίας τοϋ στό νά κατανοήσουμε πώς ή τέχνη καί τό έλληνικό Μάρξ μέ τούς φίλους του ριζοσπάστες πού άποτελοϋέπος συνδέονται μέ όρισμένες μορφές τής κοινωνικής σαν τή χεγκελιανή άριστερά. Μέ τό έργο αύτόόΜάρξ έξέλιξης. Ή δυσκολία έκφράζεται άπό τό γεγονός δτι περνά στόν κομμουνισμό, άπορρίπτοντας, μέ τρόπο έξακολουθοΰν νά άσκοΰν πάνω μας μιά αισθητική κριτικό, τήν ούτοπική καί δογματική άντίληψη περί άπόλαυση καί άποτελοϋν, κάτω άπό μιά όρισμένη κομμουνισμού. Προσδιορίζει τόν άποχωρισμό τήςπο­ άποψη, έναν άνυπέρβλητο κανόνα καί ένα πρότυπο». λιτικής μέ τήν οικονομία, τοϋ κράτους μέ τήν κοινωνία Οί παρατηρήσεις στό έργο τού Βάγκνερ, είναι ή πού είχε κάνει στήν «Κριτική τήςχεγκελιανής φιλοσο­ τελευταία έργασία του Μάρξ στό χώρο τής Πολιτικής φίας τοϋ δημόσιου δικαίου» καί έμβαθύνει στόν Οικονομίας. Βρέθηκαν σ’ ένα τετράδιο τού 1880 μέ άποχωρισμό αύτό, άναλύοντας άκόμα περισσότερο τόν τίτλο Oekonomisches en general (X). τήν έννοια τοϋ άτόμου καί τοϋ πολίτη, θέτοντας τό Πλούσιο βιβλιογραφικό ύλικό καί άναφορές στή διε­ έρώτημα, μέ ποιό τρόπο είναι δυνατό νά πραγματο­ θνή προβληματική σχετικά μέ τή διαμόρφωση άπόψεποιηθεί ή καινούρια ένότητα. ων γιά τό έργο τού Μάρξ, θά βρει ό άναγνώστης στό Χωρίς άκόμα νά έχει ταυτίσει τήν «καπιταλιστική βιβλίο τού Πανταζή Τερλεξή «Μαρξισμός καί Κοινωιδιοκτησία» μέ τήν «άτομική ιδιοκτησία» (στό έργο νιολογία» (Κέδρος, 1979). χρησιμοποιεί τή δεύτερη έννοια), άποκαλύπτει δτι ό 10. Κ. Marx: «Grundrisse der Kritik der Politischen Oekoάποχωρισμός κράτους καί κοινωνίας, πολιτικής καί nomie (Rohentwurf)» (ιταλική μετάφραση, 2η έκδοση οικονομίας, άτόμου καί πολίτη, όφείλεται στήν άτομι­ La Nuova Italia, 1970). κή Ιδιοκτησία. Η υπέρβασή της θά σημάνει τήν ένιαία 11.

R. Rosdolsky: «Zur Entstehungsgeschichte des Marταύτιση των προηγούμενων. Ό Μάρξ υποστηρίζει δτι xschen, Kapital» (ιταλική μετάφραση Genesi e μόνο μέ τήν οικονομική καί κοινωνική έπανάσταση ή Struttura del Capitale, σελ. 5, Laterza, 1971). πολιτική χειραφέτηση μπορεί νά γίνει άνθρώπινη 12. Τά προηγούμενα άποσπάσματα πάρϋηκαν άπό τά χειραφέτηση. Μέ τό «'Εβραϊκό ζήτημα» τίθενται οί «Grundrisse», σελ. 26r39, ιταλική μετάφραση. βάσεις τοϋ μαρξιστικού ούμανισμοΰ.

13. Κ. Marx Grundrisse: τομ. II, σελ. 400. «Ή εισαγωγή τοϋ ’57» βρέθηκε στά χειρόγραφα τοϋ 14. Κ. Marx Grundrisse: τομ. II, σελ. 401. Μάρξ τό 1902 καί δημοσιεύθηκε τό 1903 άπό τήν Die 15. Κ. Marx Grundrisse: τομ. II, σελ. 401.

Neue Zeit, μέ πολλές δμως άλλαγές αέ σχέση μέ τό 16. Κ. Marx Grundrisse: Άπό τήν ιταλική έκδοση (3η) τοϋ πρωτότυπο. Τά κείμενο διορθώθηκε στήν άρχική του 1972, άπό τόν έκδοτικό οίκο La Nuova Italia. μορφή άπό τό ’Ινστιτούτο Μάρξ-Ένγκελς-Λένιν τής 17. Umberto Cerroni (έπιμέλεια): «II pensiero di Marx» Μόσχας καί έκδόθηκε στά γερμανικά τό 1939. Ή (έλληνική έκδοση «Ή σκέψη τοϋ Μάρξ», σελ. 23, Όδυσσέας). έργασία αυτή, άρχικά, έπρόκειτο ν’ άποτελέσει εισα­ γωγή στό έργο «Γιά τήν κριτική τής Πολιτικής Οικο­ 18. Umberto Cerroni: Άπό τήν ιταλική μετάφραση τοϋ νομίας», άλλά ό Μάρξ έγκατέλειψε τήν Ιδέα, γιατί, 1961, έκδοση Riuniti. δπως έγραφε στό έργο, θεωρεί πώς «.... κάθε πρόβλε­ 19.

J. Schumpeter: «Capitalism, socialism and democracy» ψη των άποτελεαμάτων πού πρέπει ν’ άποδειχθοΰν, (έλλ. μετάφραση σελ. 46, έκδοση ΚΕΠΕ, 1972). ένοχλεί, καί ό άναγνώστης πού άποφάσισε νά μέ άκολουθήσει, θά πρέπει ν’ άποφασίσει νά μεταβεί άπό

Φ 57

58

επιλογή Σ τις σελίδες πού άκολουϋοϋν ο ί συνεργάτες τοϋ «Διαβάζω » παρουσιάζουν μερικά από τά πιό ένδιαφέροντα βιβλία πού κυκλοφόρησαν τούς τελευταίους μήνες.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

πρόκληση γιά συγκερασμό των δύο μεγάλων γραμμών τής άνθρώπινης σκέψης CLAUDIO NARANJO-ROBERΤ ORNSTEIN: Ή ψυχολογία τον διαλογισμού. Μετ. Έλσης Κ. Ταούτη. Χατξηνιχολή, Άϋήνα. 1978. Σελ. 168.

Η- ΕΙΣΒΟΛ Η των έσωτερικών παραδόσεων τής ’Ανατολής στή διαποτισμένη άπό τίς τεχνολογικές άντιλήψεις δυτική κουλτούρα προκαλεΐ μιά κρίση άπό τήν όποια πιθανόν νά προκόψει ή όλοκλήρωση τοΰ άνθρωπίνου πνεύματος. Για τί ή περιγραφή τοϋ κόσμου πού δόμησε ή δυτική διάνοια, φαίνε­ ται νά κλονίζεται άπό τήν προσέγγιση τής ένορατικής κατανόησης τοΰ άνατολίτη, γεγονός πού άποτελεΐ πρόκληση γιά μιά συνδετική άντίληψη κι ένα συγκερασμό των δύο μεγάλων γραμμών τής άνθρώπινης σκέψης. Έ τσ ι, ή διαπίστωση τοΰ Κλαούντιο Ναράνιο δτι «... τελείωσε ή έποχή τής αυταρέσκειας καί άρχίζει ή έποχή τής άναζήτησης...» σημαδεύει τήν άπαρχή μιας πορείας ή όποια ίσως μάς όδηγήσει στήν έκπληκτική άναγνώριση τής ψυχολογικής δομής τοΰ σύμπαντος. Καί ισχυρή ένδειξη πρός αυτή τήν κατεύθυνση άποτελεΐ ή όμολογία τοΰ Ναράνιο δτι «όλόκληρη ή ζωή είναι διαλογισμός καί ό διαλογισμός είναι ζωή», καθώς καί τό τελικό συμπέρασμα τής έρευνάς του δτι «ούσία τοΰ διαλογισμοΰ είναι ή ούσία δλων των πραγμάτων». Σ ’ αύτή τήν έρευνα, πού παρουσιάζεται μέ τόν τίτλο «Ή βαθύτερη έννοια τοΰ διαλογισμοΰ καί ή τεχνική του», άναζητά τήν ύποκρυπτόμενη ένότητα δλων τών διαλογιστικών μεθόδων καί έπιχειρεΐ νά τίς ταξινομήσει σύμφωνα μέ τόν ψυχολογικό χαρακτήρα τους. Έ τσ ι διακρίνει μιά τριπλή ένό-

τητα πού άποκαλύπτει τίς άμοιβαΐα άλληλοσυμπληρούμενες κατευθύνσεις τοΰ πνεύματος: τήν όδό τής συγκέντρωσης ή τής άπορρόφησης, τήν όδό τής άπόσπασης ή τής κενότητας καί τήν όδό τής παραίτησης ή τής ύποταγής. Σύμφωνα μέ τήν άνάλυσή του, προϋπόθεση τοΰ συγκεντρωτικού διαλογισμοΰ είναι ή ΰπαρξη ένός κέντρου μέ τή μορφή κάποιου συμβόλου. Μέσα άπό τήν κατοπτρική λειτουργία αύτοΰ τοϋ κέν­ τρου, τό άτομο μαθαίνει ν’ άναγνωρίζει τή βαθύ­ τερη ταυτότητά του καθώς άντικρίζει τό είδωλο τοΰ έαυτοΰ του. Αυτή ή έμπειρία τής ταύτισης καταργεί τήν έσωτερική δυαδικότητα καί οδηγεί στήν άνακάλυψη μιάς παγκόσμιας ένότητας τής όποιας δλα τά άντικείμενα είναι δψεις. Ή ίδια έμπειρία τής ταυτότητας άπορρέει μέσα άπό τήν άρνητική διάσταση τοΰ διαλογισμοΰ, δπου ή κατάσταση τής άπόλυτης άπόσπασης θεωρείται σάν άνώτερη κατάσταση συνείδησης. Καί άναμφίβολα, ή άπόσπαση άπό τίς προκαταλήψεις καί τίς προσδοκίες ή άπό τόν έλεγχο καί τό διαβρωτικό μηχανισμό τοΰ «έγώ» γίνεται πηγή μιάς βασικής άνεξαρτησίας άπό τούς άλλους, πού, μέ τή σειρά της, δημιουργεί τήν προϋπόθεση γιά άληθινές σχέσεις. Τέλος, σέ άντιδιαστολή μέ τήν όδό τής άπόσπασης μπορεί ν’ άναπτυχθεί μιά συμπεριφο­ ρά σεβασμού πρός κάθε ΰπαρξη καί έμπιστοσύνης στήν κλήση τής καρδιάς. Έ τ σ ι τό άτομο μεταβάλ­ λεται σέ παρατηρητή καί ή άσκηση τοΰ διαλογι­ σμού γίνεται άσκηση παραίτησης καί δράσης σέ μή-δράση. Συμπληρωματική στήν έργασία τοΰ Ναράνιο είναι ή έρευνα τοΰ Ρόμπερτ Όρνστάιν. Βέβαια ή άπόπειρά του νά γεφυρώσει τίς έσωτερικές παρα­ δόσεις μέ τά σύγχρονα πορίσματα τής Ψυχολογίας δεσμεύεται άπό τά δρια τής έπιστημονικής γνώσης πάνω στήν ψυχοφυσιολογία καί στή φύση τής συνείδησης. 'Ωστόσο τό συμπέρασμά του δτι «... ό διαλογισμός είναι μιά πρακτική τεχνική πού μετα­ χειρίζεται τήν έμπειρική γνώση τής δομής τοΰ νευρικού συστήματος...» προσφέρει ένα έπαρκές κίνητρο γιά τήν ούσιαστικότερη διερεύνηση τής φύσης τοΰ άνθρώπου καί γιά τήν προσπάθεια προσέγγισης άρχαίων δρων κάτω άπό τό πρίσμα τής σύγχρονης κατανόησης. Στό δοκίμιό του πού τιτλοφορείται «Ο ί μέθοδοι τοΰ διαλογισμού καί ή σημασία τους στή σύγχρονη Ψυχολογία» έπιχειρεΐ μιά τομή πάνω στή διαδικασία τής έπίγνωσης μέσα άπό τά πορίσματα τών βασικών νευροψυχιατρικών έρευνών καί τήν παραδοσιακή διδασκαλία

59

όρισμένων Ανατολικών συστημάτων δπως τό ζέν, ή γιόγκα καί ό σουφισμός. Ή συγκριτική μελέτη του ξεκινά άπό τήν παρα­ τήρηση τοΰ Ά ρ θ ο υ ρ Ντέικμαν δτι «ή ένεργός περιστολή τής προσοχής σέ μιά μοναδική Αμετά­ βλητη διεργασία Αποτελεί κοινό σημείο δλων των διαλογιστικών μεθόδων». Στήν πρόταση αυτή θ ε­ μελιώθηκε ή μεταγενέστερη έπιστημονική έρευνα τών ψυχοφυσιολογικών έπιπτώσεων τοΰ διαλογι­ σμού, γιατί, άπό τήν άποψη τής Ψυχολογίας, αυτή ή διεργασία μπορεί νά θεω ρηθεί σάν «έπανακύκλιση τής ίδιας ΰπορουτίνας πάνω στό νευρικό σύστημα». Οί μελέτες τών έπιδράσεων τής περι­ στολής τής έπίγνωσης σ’ ένα Αμετάβλητο έρέθισμα, δπως τοΰ Κόχεν πάνω στήν κατάσταση Γκάντζφελτ — ένός όπτικοϋ πεδίου στερημένου παραστάσεων—, έπιβεβαίωσαν τή θεωρία τοΰ Ντόναλντ Χέμπ, σύμφωνα μέ τήν όποια ή φυσιο­ λογική έπίγνωση ένός Αντικειμένου συντηρείται μόνο μέσα άπό τή συνεχή έναλλαγή τοΰ έρεθίσματος. Έ τ σ ι έγινε φανερό δτι, σάν συνέπεια τής δομής τοΰ κεντρικοΰ νευρικοΰ συστήματος, δταν ή συνείδηση περιορίζεται σέ μιά Αμετάβλητη πηγή έρεθισμοΰ, έπακολουθεί κάποιο σβήσιμο τής έπί­ γνωσης τοΰ έξω κόσμου. Ή ίδια σύμπτυξη τών αισθήσεων, πού περιγράφεται σάν «κενό διαφο­ ρετικό άπό τή μοναξιά» καί σάν «έκμηδένιση τής μνήμης», προκύπτει μέσα άπό τήν πρακτική τοΰ διαλογισμού, δπου έπίσης κυριαρχεί ένα Αμετά­ βλητο έρέθισμα. Στή συνέχεια ό Όρνστάιν άναφέρει δ τι διάφο­ ρες έρευνες πάνω στό φαινόμενο τοΰ έθισμοΰ έδειξαν πώς οικοδομούμε στό νευρικό μας σύστη­ μα ένα πρότυπο τοΰ έξωτερικοΰ κόσμου μέ τό όποιο έλέγχουμε τά έρεθίσματα. Διάφορα πειρά­ ματα Απέδειξαν δτι τό σύστημα έξαγωγής τοΰ έγκεφάλου (άπαγωγικό) έπηρεάζει τό σύστημα εισαγωγής (προσαγωγικό), μέ Αποτέλεσμα ό έγκέ-

Κυκλοφόρησε Ν.Δ. ΚΑΡΟΥΖΟΥ

Π Ο ΙΗ Μ Α Τ Α ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ε Γ Ν Α Τ ΙΑ

φαλος νά «έκλέγει τά έρεθίσματά του». 'Ο ρισμέ­ νοι μάλιστα προχώρησαν τόσο ώστε νά υποστηρί­ ζουν δτι ή συνειδητοποίηση έξαρτάται Αποκλει­ στικά άπό τήν Απαγωγή, Ανεξάρτητα άπό τούς συντελεστές πού διεγείρουν ένα δεδομένο έρ έθ ι­ σμα. ’Από τήν άποψη αύτή, οί έσωτερικές παρα­ δόσεις Αποτελούν τούς πρόδρομους τών Αντιλήψε­ ων τής σύγχρονης Ψυχολογίας γιά τή συνείδηση. Χαρακτηρίζουν τήν έκλεκτική καί περιοριστική φύση τής συνείδησης σάν «τυφλότητα» καί Αντι­ μετωπίζουν τή διαδικασία τοΰ έλέγχου τής εισδο­ χής έρεθισμάτων καί τής κατασκευής προτύπων σάν Αδυναμία τοΰ Ανθρώπου νά συνειδητοποιήσει τό περιβάλλον του. Κάτω άπ’ αύτές τις συνθήκες, ή άσκηση τοΰ διαλογισμού Αποβλέπει στήν έξάλειψη τοΰ αυτοματισμού καί τής έκλεκτικότητας μέσα άπό μιά προσπάθεια πρόσκαιρης Απόσβεσης τής έννοιολογικής δραστηριότητας ή Αποκλεισμού κάθε εισαγωγικής λειτουργίας, ώστε ό άνθρωπος νά διαφύγει γιά λίγο άπό τόν έξωτερικό κόσμο καί νά μάθει νά μήν Αποκλείει τίς όψ εις τοΰ περιβάλ­ λοντος πού δέν άνταποκρίνονται στις άμεσες Ανά­ γκες του. Ή έπιθυμητή κατάσταση συνείδησης περιγράφεται σάν «καθρέπτης», μιά παρομοίωση πού περιέχει τήν έννοια τής άμεσης Αντίληψης, καί σάν τρόπος-ζωής-άπόλυτα-στό-παρόν, μιά κατά­ σταση δπου δ,τι συμβαίνει αύτή-τή-στιγμή πέφτει στήν Αντίληψη. Τέλος, ό συγγραφέας παραθέτει τίς έρευνες τοΰ Μπύκωβ πού όδηγοΰν στό συμπέρασμα δτι είναι άβάσιμη ή διάκριση Ανάμεσα στά Ακούσια καί στά έκούσια στοιχεία τής Ανθρώπινης ιδιοσυγκρασί­ ας. Ό ρώσος φυσιολόγος μελέτησε τή σχέση τοΰ έγκεφαλικοΰ φλοιού (πού θεω ρείται δτι συγκεν­ τρώνει τίς πληροφορίες γιά τό έξωτερικό περιβάλ­ λον) μέ τίς ύποφλοιώδεις δομές (πού ένέχονται στήν «ένδοσύλληψη» τοΰ έσωτερικοΰ περιβάλλον­ τος) καί κατέληξε στήν άποψη δτι «ή δραστήρια κατάσταση τοΰ έγκεφαλικοΰ φλοιού δημιουργεί μιά λειτουργική έστία προσαρμογής πού παρακι­ νεί Αρνητικά τόν ύποφλοιό. Σάν Αποτέλεσμα, οί παρορμήσεις δέν Αγγίζουν φυσιολογικά τή σφαί­ ρα τών αισθήσεων παραμένοντας προαίσθητήριες». Κατά συνέπεια, άν ή πληροφόρηση γίνει προσιτή στή συνείδηση καί τά σήματα μπορέ­ σουν νά ληφθοΰν, πολλές Ακούσιες λειτουργίες είναι μετατρέψιμες. Έ τ σ ι Αναπτύχθηκε ή μέθοδος τής φυσιολογικής Ανάδρασης, πού βασίζεται στήν ενίσχυση τών άμυδρών σημάτων τοΰ νευρικού συστήματος καί στήν προσαγωγή τους μέσα στή συνείδηση. Αύτή ή έκπληκτική ικανότητα αύτορύθμισης τών έσωτερικών καταστάσεων τοΰ Αν­ θρώπου, πού Αποτελεί βασικό μοτίβο κάθε διδα­ σκαλίας διαλογισμού, φαίνεται νά έγγυάται έπαναστατικές μεταβολές στήν Αναγνώριση τών δυνα­ τοτήτων τής Ανθρώπινης φύσης. Καί γιά πρώτη φορά αύτή ή Αναγνώριση ξεφεύγει άπό τή σφαίρα τής Αρμοδιότητας τών έσωτερικών παραδόσεων πού διατήρησαν —δίχως ν’ Αγνοήσουν ή νά λησμονήσουν— τό δραμα αύτών τών δυνατοΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΤΣΟΥΛΟΣ

60

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

τό παρελθόν κα ί τό μέλλον τής Ευρώπης JACQUES HUNTZINGER: Ή Ευρώπη χϋέςσήμερα-αϋριο. Μετ. Άρη Κλαδή. Πρόλογοςέπιμέλεια Σπήλιου Παπασπηλιόπουλου. Διεθνή θέματα, άριϋ. 1. Νέα Σύνορα, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 360.

«ΝΑ είσαι επαναστάτης σημαίνει νά ξαναδέσεις τη σπασμένη κλωστή της μεγάλης έλπίδας πού γεννήθηκε τόν περασμένο αιώνα. »Νά είσαι έπαναστάτης σημαίνει νά ξανάβρεις τήν αίσθηση της πραγματικότητας. »Νά είσαι έπαναστάτης σημαίνει νά ξέρεις δτι ή κίνηση τής ιστορίας είναι μέσα μιά ούτοπία, ή όλοένα άνανεούμενη απελευθέρωση άπό τήν ίσχύουσα τάξη πραγμάτων.» Οι τελευταίες τούτες φράσεις τοϋ βιβλίου πού έχουμε μπροστά μας, ήχοϋν κάπως παράξενα στ’ αύτιά. Αυτιά άνθρώπων καλοζωισμένων, ανθρώ­ πων πού ανεξάρτητα ταξικών έντάξεων καί συνει­ δήσεων «απολαμβάνουν» τά αγαθά τής σύγχρονης καταναλωτικής κοινωνίας. Κι δμως... «είναι τόσες οΐ περιστάσεις πού εύνοοΰν μιά τέτοια προοπτική πού ποτέ άλλοτε ό χρόνος δέν ήταν τόσο κατάλλη­ λος» γιά νά «βρουν (οί λαοί) τήν εύκαιρία καί τούς τρόπους νά διαλέξουν ένα άλλο μέλλον». «Ή Δυτική Εύρώπη, άκριβώς έπειδή είναι τό προζύμι τής Ευρώπης, πρέπει νά ξαναβρεϊ τή θέληση γιά έπανάσταση». Πρόκληση καί πρόσκληση σέ άγώνα γιά ένα άλλο μέλλον πέρα «άπό τή σκιά ψεύτικων φιλε­ λευθερισμών καθώς καί ψεύτικων σοσιαλισμών». «Ο ί Εύρώπες» —δπως είναι ό τίτλος τοϋ πρωτότυπου— τοϋ καθηγητή J. Huntzinger προ­ βάλλουν έπίκαιρα στή σημερινή πολιτική συγκυ­ ρία τής χώρας μας. Σ έ τούτη τήν πρόκληση πού άνησυχεί «δλους τούς συντηρητικούς, δπου κι άν βρίσκονται, στήν Ούάσινγκτον, τίς Βρυξέλλες ή τή Μόσχα» έρχεται ό έπιμελητής τής έκδοσης —Σπήλιος Παπασπηλιόπουλος— στόν άναλυτικό καί μεστό του πρόλογο, πού άνατρέχει δλη τήν κοινωνική καί πολιτική ιστορία τής Εύρώπης, νά προσθέσει τόν μεγάλο καί συνάμα γλυκό λόγο: «Μέσα στίς ευρωπαϊκές συνθήκες ώριμάζουν άπό καιρό τώρα οί προϋποθέσεις τής δικής της επανάστασης, αυτής πού άνταποκρίνεται στίς δι­ κές της πολιτιστικές συνθήκες (ό Μάης τοϋ ’68

ήταν, ίσως, μιά πρόγευση) κα ί πού θά συνδυάζει οπωσδήποτε τή δημοκρατία μέ τόν αύτοδιαχειριζόμενο σοσιαλισμό, δπου δέν μπορεί νά πάει κανείς μέ αυταρχικές έπαναστατικές μεθόδους. » ’Απέναντι ατό σοσιαλ-δημοκρατικό συμβιβα­ σμό καί τά γραφειοκρατικά καί όλοκληρωτικά καθεστώτα πού επιβλήθηκαν, βασικά σέ οικονο­ μικά ύπανάπτυκτες χώρες, ατό δνομα τοϋ σοσιαλι­ σμού, καί πού οδήγησαν στή δυσφήμιση καί δια­ φθορά του στήν Εύρώπη ίσω ς... γίνει δυνατή μιά έπανάσταση πού δέν θά είναι βιασμένη —δπως ή γαλλική καί ή όχτωβριανή, πού άπαιτοϋσαν καί επέβαλαν τήν τρομοκρατία κι Οδήγησαν στόν βοναπαρτισμό καί στόν ολοκληρωτισμό. Μ ιά τέ­ τοια “πολιτιστική έπανάσταση”, δπως τήν όνειρεύτηκαν ο ί “ουτοπικοί σοσιαλιστές”, ο ί άντιολοκληρωτικοί μαρξιστές κα ί ο ί χριστιανοσοσιαλιστές, θά έμπνέεται άπό τά άντιαποικιακά άπελευθερωτικά κινήματα, άλλά δέν θά άπεμπολεϊ μέ κανένα τρόπο τή μεγάλη ευρωπαϊκή παράδοση τοϋ ρασιοναλισμού, τής άντι -αυθεντίας, τών δη­ μοκρατικών έλευθεριών, τής άμφισβήτησης, τών άνθρωπίνων δικαιωμάτων— δλα αυτά πού είναι κατακτήσεις καί τοϋ άστικοϋ φιλελευθερισμού καί τοϋ έργατικοϋ ευρωπαϊκού κινήματος». Μ’ αύτή τή μεγάλη εύρωπαϊκή παράδοση έρχε­ ται νά μάς έξοικειώσει τόσο ό πρόλογος τοϋ έπιμελητή τής έκδοσης δσο καί τό ίδιο τό κείμενο τοϋ Huntzinger. Καί τό πετυχαίνουν καί οί δύο μ’ έναν τρόπο άγνωστο στούς περισσότερους άπό τούς νεο-λογιότατους δημοτικιστές τής σύγχρονης έλληνικής κοινωνικής έπιστήμης. Μέ ένα λόγο άπλό καί άναλυτικό, μέ μιά έκλαΐκευση πού δέν χάνει σέ βάθος, μέ μιά ελευθεριότητα στή σκέψη πού ξεπερνάει τούς... χωρίς ιδεολογικές παρωπί­ δες προοδευτικούς —μέ ή χωρίς εισαγωγικά— διανοούμενούς μας. Μέ ένα λόγο, τέλος, σκληρό καί κριτικό πρός κάθε κατεύθυνση. Καί αύτόν τό λόγο κι αύτή τήν έξοικείωση τήν

61

έχουμε ιδιαίτερα άνάγκη σήμερα σάν Ευρωπαίοι, αν θέλουμε νά άπαλλαγοϋμε άπ’ αυτή τή «βαρβα­ ρότητα μέ ανθρώπινο πρόσωπο», δπως χαρακτη­ ρίζει ό Huntzinger τόν Ακρωτηριασμό τής ήπείρου μας. "Αν θέλουμε νά άντιπαρατεθοϋμε στόν άσύμφορο κοινωνικο-οίκονομικά μύθο τής παρακμής καί τής άμετάκλητης διαίρεσης πού διατηρούν οί δύο ύπερδυνάμεις πάνω άπ’ την Εύρώπη. "Αν θέλουμε νά ξεφύγουμε άπ’ αύτόν τό δήθεν παλιω­ μένο κόσμο πού δμως οί πρώτες δονήσεις του δέν μπορούν νά κρυφτούν πιά καί διαπερνούν κάθε λαό τής Ευρώπης: ξύπνημα έθνοτήτων, Μάης ’68, "Ανοιξη τής Πρά/ας καί θερμό ιταλικό φθινόπω­ ρο τήν ίδια χρονιά, πολωνέζικο Γκτάνσκ τό ’70, εύρωκομμουνισμός, άνανέωση σοσιαλισμού στή Δύση, «έπανάσταση γαρίφαλων» στήν ΠορτογαΆ λλά τήν έχουμε άκόμα πιό έντονα άνάγκη καί σάν Έλληνες, τώρα πού ή έπιλογή ένταξης τής χώρας μας στις εύρωπαϊκές κοινότητες, έπιβάλλει νά ξεφύγουμε άπό τόν έλληνοκεντρικό έπαρχιωτισμό μας καί τήν κουτοπόνηρη ραγιάδικη φοβία ’Ε πιβάλλει νά κατανοήσουμε αύτό τό πολυδιά­ στατο καί άντιφατικό φαινόμενο πού λέγεται σημερινή ευρωπαϊκή πραγματικότητα καί τής όποιας παρ’ δλα δσα μάς λέγανε στό σχολείο δέν άποτελούμε ούτε τό κέντρο ούτε βέβαια τή μονα­ δική κι άξεπέραστη πηγή δημιουργίας. Αύτή ή πραγματικότητα, πού δέν είναι εύθύγραμμη ούτε μπορεί νά συλληφθει μέσα άπό Απομνημόνευση ήμερομηνιών μαχών καί πράξεις μεγάλων άνδρών —δπως έπιμένει νά θ έλει ή σχολική μας ιστορία— πρέπει καί μπορούμε νά τήν καταλάβουμε μόνο μέσα άπό μιά διαλεκτική σύνδεση τών πιό άντικρουόμενων οικονομικών, κοινωνικών, ιστορι­ κών, πολιτιστικών, ψυχολογικών, πολιτικών — καί δχι μόνο εύρωπαϊκών — συνιστωσών.

Ό κριτικός λόγος τού συγγραφέα προσπαθεί βέβαια κάτι τέτοιο —άνατρέχοντας σ’ δλες τίς έξελίξεις, Αντιθέσεις, Αμφισβητήσεις καί έξεγέρσεις πού σημάδεψαν αύτή τήν ήπειρο τούς δύο τελευταίους αιώνες, προχωρώντας μέχρι τίς πιό πρόσφατες εξελίξεις καί προοπτικές — Αλλά δδηγημένος άπό μιά έντονη άπλοποιητική διάθεση Απομυθοποίησης αύτής τής τόσο πολύπλοκης καί ταυτόχρονα Αντιθετικής πραγματικότητας, κατα­ λήγει Αρκετές φορές σέ συμπεράσματα τό ίδιο άβίαστα, Απόλυτα ή άκόμα καί Απαράδεκτα. Ή τραυματική εμπειρία πού άφησε στό σοσιαλεπαναστατικό ρεύμα ή έπιτυχία τής λενινιστικής έπαναστατικής πρότασης στή Ρωσία τού ’ 17, διακατέ­ χει έντονα τό κείμενο τού Huntzinger, στερώντας του τή δυνατότητα νά καταλάβει όρισμένες ιστο­ ρικές μά καί σύγχρονες συνιστώσες, κάνοντάς τον νά παραγνωρίζει άλλες, νά μήν έμβαθύνει τελικά σ’ δλες Ανάλογα. Τά Αρνητικά αύτά σημεία μέ δυσκολία τά ξεπερνάει ό κριτικός Αναγνώστης, δσο μέ ευκολία μπορεί νά έγχαραχτούν στή σκέψη έκείνου πού — μέ τήν έλλειψη τής ύποδομής πού παρατηρήσα­ με στήν παρεχόμενη νεοελληνική έκπαίδευση— θά διαβάσει τό ενδιαφέρον αύτό βιβλίο άβίαστα. Πάντως, Ανεξάρτητα άπό τέτοιου είδους Αρνη­ τικά σημεία, «Ο ί Εύρώπες» τού γάλλου καθηγητή Huntzinger έρχονται νά καλύψουν στόν νεοελληνι­ κό έκδοτικό χώρο ένα κενό κάτι περισσότερο Από φανερό. ’Ιδιαίτερα γιατί, δπως Αναφέρει καί ό Σπήλιος Παπασπηλιόπουλος στόν πρόλογό του, «δέν είναι ένα βιβλίο πού γράφτηκε γιά ν’ Αρέσει, δέν δημαγωγεί, δέν ύπακούει σέ συναισθηματι­ σμούς, δέν καλλιεργεί παιδισμούς, Αποβλέπει στό νά βοηθήσει τόν προβληματισμό τών Αναγνωστών του, πού τούς θεω ρεί πνευματικά έλεύθερους καί πολιτικά ύπεύθυνους». ΑΛΚΗΣ ΡΗΓΟΣ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΣΕ ΛΙΓΕΣ ΜΕΡΕΣ

Κώστας Βεργόπουλος ΕΘΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Γεώργιος Β. Λεονταρίτης

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

— Ή Ε λλάδα στό Μεσοπόλεμο —

Εξάντας

62

Εξάντας

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

άπό την άρχιτεκτονική τοΰ καταναγκασμοί) στην αρχιτεκτονική τής ελευθερίας GEORGES MESMIN: Τό παιδί, ή άρχιτεκτονική καί ό χώρος. Μετ. Πέτρου Πεντελικον. Μνήμη, Άϋήνα, 1978. Σελ. 152.

ΣΤΟ έμπροσθόφυλλο τής έλληνικής Εκδοσης δια­ βάζουμε — σάν χαρακτηριστικό τοΰ περιεχομένου τοΰ βιβλίου — τό Ερώτημα: «Πώς λοιπόν θ ’ άλλάξει τό πρόσωπο των σχολείων μας, των σπιτιών μας καί τών πόλεων μας; Πώς θά περάσουμε άπ’ την άρχιτεκτονική τοΰ καταναγκασμού, στην άρχιτεκτονική τής Ελευθερίας;» Δυστυχώς, ή Εργασία αυτή δέν κατορθώνει μέχρι τέλους τοΰ βιβλίου, δχι μόνο ν’ άπαντήσει σ’ αυτό τό Ερώτημα (θά ’ταν άλλωστε άδΰνατο νά δοθεί «ή» άπάντηση) άλλά ούτε κάν ν’ άγγίξει κάποια πραγματική διάστασή του. ’Ενδιαφέρον δμως Εχει τό γεγονός δτι ό συγγραφέας δέν Εγκα­ ταλείπει τό «άρχικό» του Ερώτημα (πού καταντάει δμως άπλά ρητορικό), άντίθετα τό τραβάει μαζί του —σάν πατερίτσα ή σά μάσκα— άπ’ τήν πρώτη ώς τήν τελευταία σελίδα τοΰ βιβλίου, προσπαθών­ τας νά στηριχθεΐ (ή μάλλον νά μάς πείσει δτι στηρίζεται) άπάνω του καί νά συσκοτίσει Ετσι τήν άδυναμία του —ή ίσως τή μή θέλησή του— νά ψάξει, Εστω καί θολά, Εστω καί μέ χάσματα καί

παλινδρομήσεις πρός τίς κατευθύνσεις τών σω­ στών, άν δχι άπαντήσεων, τουλάχιστο δμως δια δι­ κασιών καί προβληματικής γιά Εξανθρωπισμό τής πόλης (δ,τι καί νά σημαίνει αΰτό σήμερα). Βασικό χαρακτηριστικό τοΰ βιβλίου, ή παράλ­ ληλη κίνησή του σέ δυο διαφορετικά Επίπεδα, σέ δύο διαφορετικές λογικές. Τό Ενα άφορά στίς διαδικασίες άνάπτυξης καί κοινωνικοποίησης τοΰ παιδιοΰ, βασισμένο κυρίως στόν Piaget καί μέ άναφορές στή Maria Montessori, στήν καθοριστι­ κή σημασία τοΰ περιβάλλοντος —στήν εύρύτερη Εννοιά του— γιά τήν άνάπτυξη αύτή. Τό δεύτερο σκέλος —πού άποτελεΐ καί τή βασική αιτία καί τό στόχο τής συγγραφής τοΰ βιβλίου— είναι μιά σειρά προτάσεων άνταποκρινόμενων στά διαδοχι­ κά μικροπεριβάλλοντα τοΰ παιδιοΰ — ιδωμένα σάν κτιριολογικό πρόγραμμα, δηλαδή μέ μορφή παραθετικοΰ κατάλογου— προτάσεων πού σκο­ πεύουν νά «διορθώσουν» τό περιβάλλον αύτό, ώστε ν’ άνταποκρίνεται μέ τόν καλύτερο (ή άπλώς μέ καλύτερο) τρόπο στόν παιδαγωγικό του ρόλο. 'Η σκοπιά καί ό τρόπος μέ τά όποια άναπτύσσεται (τό δεύτερο βασικό σκέλος) καθιστά τά δύο παράλληλα Επίπεδα άσχετα μεταξύ τους, καθόλου συμπληρωματικά ή άπαντητικά τό ενα ώς πρός τό άλλο. Ή φτώχεια τοΰ «χτισμένου περιβάλλοντος» (φτώχεια σέ πολυπλοκότητα καί ποικιλία Ερεθι­ σμάτων) είναι κάτι γνωστό Εδώ καί πολύ καιρό. ’Αναμφίβολα, τό παιδί τήν ύφίσταται μέ τό χειρό­ τερο τρόπο, στό βαθμό πού ούτε ή πείρα του ούτε ή ψυχοδιανοητική του άμυνα τοΰ Επιτρέπουν κάποια κριτική άπόσταση καί διαφοροποίηση. (Τοΰτο άλλωστε είναι πολύ συζητήσιμο καί δσον άφορά στούς μεγάλους, δπου ή μορφωτική δύναμη τοΰ καθημερινοΰ χώρου ίσως ξεπερνά τήν κριτική ικανότητα καί, Επιβάλλοντας τό δικό της όμογενοποιημένο αίσθησιακό-αίσθητικό πεδίο, σπρώχνει κάθε κριτική άντίσταση σέ «φιλολογικές» γωνίες. Ό λα τά προβλήματα τά σχετικά μέ τό παιδί (στέρηση κοινών χώρων γιά παιχνίδι, κακή σχολική άρχιτεκτονική, σπίτια περιοριστικά, φτωχεμένα σέ συναισθηματική τροφοδοτική Ικανότητα, δρόμοι Επικίνδυνοι, ψυχοπολιτιστική Ενδεια τών διαφόρων κλιμακώσεων τοΰ φαινομένου

U A tA ia Μή χάσετε τ ό τ ε ύ χ ο ς 22 Κυκλοφορεί τήν 1η ’ Ιουλίου

• Ή μοντέρνα έλληνική ποίηση • Βιβλιογραφία τή ς φιλοσοφίας τή ς Ιστορίας • Ξαναδιαβάζοντας τόν Θ ερβάντες καί τόν Δόν Κιχώτη • Μ εταφ ραστικές τάσεις • Ή γενιά τοϋ ’30

63

—Δυτική Μεγαλούπολη—), δίνονται μέ άρκετά συμπαθητικό, αν καί δχι εξαντλητικό τρόπο, Απ’ τό συγγραφέα. Ό μω ς όποιαδήποτε σύνδεση μετα­ ξύ τους είναι Ανύπαρκτη. Π ρόκειται γιά μιά παράθεση «φαινομένων», πού λίγο πολύ «συμπέ­ σανε». Έ ν πάση περιπτώσει, Αντιλαμβανόμαστε δτι πρόκειται γιά μιά τρομαχτική πραγματικότητα (αν δέν τό έχουμε ήδη άντιληφθεΐ), πού γίνεται άκόμα πιό τρομερή, αν, Αντίθετα μέ τό συγγρα­ φέα, δέν μας ένδιαφέρει Απλώς νά προσαρμο­ στούν τά παιδιά μας (ή έμεΐς) μέ τόν πιό Ανώδυνο τρόπο στήν «κοινωνία», Αλλά ένδεχόμενα νά πά­ ρουν μιά πιό κριτική θέση, δηλαδή νά ένσωματωθοΰν μέσα στις συγκρουσιακές σχέσεις πού είναι ή κοινωνία. Σ ’ αύτό τό πρώτο σκέλος μπορεί κανείς νά παρακολουθήσει — μέ Αντιρρήσεις ίσως Αλλά πάντως μέ σχέση διαλόγου— τό βιβλίο. Έ κ εΐ πού κάθε τέτοια σχέση γίνεται προβληματική, είναι τό δεύτερο έπίπεδο, τό σχετικό μέ τό χτισμένο περι­ βάλλον, τήν πόλη, τό σπίτι κ.λπ. ’Ακριβώς δηλαδή έκεϊ πού σκοπεύει ό συγγραφέας νά διαμορφώσει τίς θέσεις του. Ε ίνα ι ένδιαφέρον δτι τό βασικό έρώτημα, ή σχέση δηλαδή μεταξύ αύτού τού «κακού» περι­ βάλλοντος καί αύτής της «καλής» (ή έν πάση περιπτώσει μή έπιδεχόμενης καμιά κριτική) κοι­ νωνίας, πού σ’ αύτή «πρέπει νά ένσωματωθεϊ» τό παιδί, δέν τίθεται κάν. Κατά τό συγγραφέα, τό πρόβλημα είναι πρόβλημα «σωστής» Αρχιτε­ κτονικής, «καλής» πολεοδομίας, καί — Ακόμα χειρότερα— καλών Αρχιτεκτόνων καί πολεοδό­ μων. Αύτή ή ψευδής Αντιπαράθεση Αποτελεί τό ύφάδι καί τή βασική λογική τού βιβλίου. Γιά νά γίνει δυνατή αύτή ή Ανώδυνη μεταπήδηση Από τό ένα έπίπεδο (ψυχολογία καί Ανάγκες τοΰ παιδιού) στό άλλο («μά έπί τέλους τ ί κάνουν

64

οί πολεοδόμοι μας;») χρησιμοποιούνται μιά σειρά παρανοήσεις, πού γίνονται εύκολότερες λόγω γλωσσικών καί άλλων συγχύσεων. Π.χ., διατηρεί­ ται σταθερά ή λανθασμένη ταύτιση μεταξύ «χτι­ σμένου χώρου» (πολυσύνθετης κοινωνικής πρα­ γματικότητας, πού Ανιχνεύεται σέ πλήθος έπίπεδα) καί «πολεοδομίας». Ή τελευταία υπεισέρχε­ ται στήν προβληματική τού συγγραφέα, χωρίς κοινωνική ή ιστορική ταυτότητα, σάν φυσική δύναμη περίπου, πού, Ανάλογα μέ τήν ικανότητα τών πολεοδόμων καί Αρχιτεκτόνων «μας», μετατρέπεται σέ εύεργετική ή όλέθρια. Νομίζω περιττό νά έπιμείνω σ’ αύτό τό σημείο περισσότερο. Ε ίνα ι πασίγνωστη ή άλλη πραγματι­ κότητα (ή μόνη ίσως), δηλαδή ή ταξική φύση τής πολεοδομίας, μηχανισμού χειραγώγησης καί καταναγκασμού, πού καλύπτει όλόκληρο τό φά­ σμα Απ’ τήν Ανοιχτή φυσική βία (π.χ. κατεδαφί­ σεις αύθαιρέτων) ώς τήν Ανοιχτή έπίσης, Αλλά λιγότερο Αντιληπτή, ιδεολογική. Ή , σύμφωνα μέ τούς σιτουασιονιστές [«Χωροταξία», έκδόσεις «“Ακμών», ’Αθήνα, 1979], τής πολεοδομίας σάν γενικής διαφήμισης τού συστήματος, πού ύποκαθιστά τίς μερικές διαφημίσεις τών έπί μέρους προϊόντων). Γιά τόν Mesmin, «νέο έπιθεωρητή τών οικονομικών», πού «ένημερωνόταν σοβαρά στό γραφείο τού τότε ύπουργοΰ Οικισμού Pierre Sudreau γιά τήν Αθλιότητα τών τρωγλών», αύτό τό «λαμπρό μαθητή τής έθνικής σχολής δημοσίας διοίκησης» (σύμφωνα μέ τά προλεγόμενα τού J. Balladur), τέτοιου είδους προβληματισμοί είναι Ανύπαρκτοι ή ίσως Απλώς ένοχλητικοί. ’Από τή στιγμή βέβαια πού αύτή ή βασική σύγχυση περνάει «Αβρόχοις ποσί» καί στηρίξει δλη τήν παραπέρα Ανάπτυξη τών θέσεων τοΰ συγγραφέα, είνα ι περιττό ν’ Απαριθμεί κανείς έπιμέρους συγχύσεις, παρανοήσεις καί Ασυνέπειες μεταξύ έρωτημάτων πού τίθενται, καί Απαντήσε­ ων πού δίνονται. Τό ύφος τού «Απορημένου, καλοπροαίρετου Αστού», πού Αδυνατεί νά κατα­ λάβει γιατί οί Αρχιτέκτονες καί οί πολεοδόμοι είναι τόσο Αδιάφοροι γιά τό παιδί καί τά πολλα­ πλά καί σοβαρότατα όπωσδήποτε προβλήματά του, σάν «κάτοικου», τή στιγμή πού ύπάρχουν λύσεις (σάν αύτές πού σχεδιαστικά υποδεικνύει ό συγγραφέας, καί πού «στήν ’Αγγλία πετύχανε»), είναι τό ύφος τής έργασίας αύτής. Στό έπίπεδο τών κτιριολογικών Αποδείξεων, δέν έχουμε νά κάνουμε ιδιαίτερα σχόλια. Π ρόκει­ ται γιά πολύ γνωστές «φόρμουλες», τουλάχιστο γιά δσους έχουν περάσει έστω καί γιά λίγο Από σχολές Αρχιτεκτονικής. ’Αναμφίβολα, πρέπει νά Αναγνωρίσουμε ύπέρ τού συγγραφέα τήν έπιθυμία ένσωμάτωσης αύτών τών συμβατικών-εύχάριστων κτιριολογικών προτάσεων, σάν προδιαγραφών πιά, μέσα στό σκεπτικό τών ύπηρεσιακών σχολι­ κών κτιρίων τής Γαλλίας. “Αν κατάφερε μ’ αύτή τή μελέτη νά έπηρεάσει, έστω καί λίγο, πρός περισσό­ τερο ήλιασμό τών αιθουσών, πρός περισσότερο καί πιό χρησιμοποιήσιμο πράσινο στά σχολεία, πρός μείωση τών τρομαχτικών σκοτεινών ναπολε­ όντειων διαδρόμων —τυπικών, δπως Αναφέρει,

στά γαλλικά κολέγια—, τότε είναι ένα χρήσιμο, θετικό έργο, έστω καί μέσα στή διορθωτική λογική Πάντως, καί ένα μέρος των υποδείξεων αύτών, είναι άρκετά άποκαλυπτικές, σπάζοντας τή στε­ γνά τεχνική καί «άμέτοχη» άντικειμενικότητά τους. Π.χ., μαθαίνουμε δτι ή κουζίνα είναι τό βασίλειο της μητέρας. Ε ίνα ι λίγο τό έργαστήριό της. Έ κ εΐ μ υ εί τίς κόρες της στήν τέχνη της κουζίνας καί στό νοικοκυριό. ’Απ’ τήν άλλη μεριά, τά μικρά παιδιά έκεΐ περνάνε μέ τή μητέρα τους πολλές ώρες. Γιά τοΰτο, τό σχήμα τής κουζίνας δέν είναι άδιάφορο. "Οταν είναι τετράγωνο —ή πιό συχνή περίπτωση— ή μητέρα κινδυνεύει νά έχει τά μικρά συνέχεια άνάμεσα στά πόδια της. "Αν, άντίθετα, είναι στενόμακρη, είναι πιό εύκολο νά παίζουν σέ μιάν άκρη (σελίδα 60). Ή δτι «τό παιδί φυγάδας, έπιθυμεΐ νά ξεφύγει άπό ένα καταπιεστικό οικογενειακό περιβάλλον, άλλά συχνά έπίσης δέν έπιθυμεΐ παρά νά δει χώρες, νά γυρίσει τόν κόσμο, νά κινήσει γιά περιπέτεια, νά ξανάβρει τόν ήλιο. Δέν πρόκειται, ευτυχώς, παρά γιά έξαιρέσεις. Γιά τήν πλειοψηφία τών παιδιών, ή έπιθυμία γιά άνακάλυψη νέων τόπων ικανοποιείται μέ τή φυγή σέ διακοπές» (σελίδα 136). (Ευτυχώς, πράγματι —δχι γιά τό παιδί βέβαια). Θά ’ταν ίσως δίκαιο νά προσθέσουμε δτι τό βιβλίο, γραμμένο άπό ένα μοντέρνο τεχνοκράτη —ένα «κάδρο», κατά τή γαλλική έκφραση— δέν έχει στήν πραγματικότητα τήν πρόθεση νά θ ίξ ε ι γενικότερα προβλήματα. Δέν άνήκει στό είδος έκεΐνο τής προβληματικής πού έπιτρέπει στόν έαυτό της νά συνδέει (νά προσπαθεί τουλάχιστο) τό δποιο φαινόμενο —στήν περίπτωσή μας τή βίαιη, άντικοινωνική, δυτική μεγαλούπολη— μέ τίς πραγματικές του γενεσιουργές αιτίες (πού βέβαια δέν είναι ή άγνοια καί ή άδιαφορία τών άρχιτεκτόνων, καλλιτεχνών, κ.λπ.). Πιστεύω δτι ό Mesmin είναι συνεπής στις άρχικές του προθέσεις: τής συγγραφής δηλαδή ένός διορθωτικού έγχειριδίου, γιά χρήση τών πιεζομένων γιά έκμοντερνισμό τεχνικών ύπηρεσιών τού γαλλικού δημοσίου, προθέσεις δμως πού προσπαθεί νά συσκοτίσει μέ τή μαγεία τών λέξεων (τό βιβλίο είναι εύχάριστα κι έλκυστικά γραμμένο), λέξεων πού στήν προκει­ μένη περίπτωση χρησιμοποιούνται μέ τρόπο μυ­ θολογικό (κατά τόν όρισμό τού Barthes). Στά προλεγόμενα τού βιβλίου, γραμμένα άπ’ τόν J. Balladur, άναφέρεται δτι «ό G. Mesmin έπικαλείται τίς άνάγκες τού παιδιού, τούς δρους τής φυσικής του ισορροπίας, μέσα στόν δομημένο άπό τούς μεγάλους κόσμο, χωρίς νά παίρνει μέ­ ρος». Ή φράση είναι κάπως άσαφής. "Αν έννοεί δτι τό παιδί δέν παίρνει μέρος στή δημιουργία τού δομημένου χώρου, ίσως μπορούμε νά συμφωνή­ σουμε. "Αν έννοεί δτι ό συγγραφέας G'. Mesmin δέν παίρνει μέρος, φυσικά διαφωνούμε. Τό θέμα είναι δτι τό μέρος πού παίρνει —καί παρά τίς άγαθές προθέσεις του— δέν είναι αύτό πού πρα­ γματικά μπορεί νά βοηθήσει τό παιδί. ΣΟΦ ΙΑ ΜΑΡΤΙΝΟΥ

ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ή

λογική τής άνάπτυξης κ α ί οι περιφερειακές άνισορροπίες GUY BURGEL: ’Αθήνα ■ ή Ανάπτυξη μιας μεσο­ γειακής πρωτεύουσας. Μετάφραση Πέτρου Ρυλμόν. 'Εξάντας, Αθήνα 1978. Σελ. 452.

ΤΟ βιβλίο τού γάλλου γεωγράφου* Burgel είναι δπωσδήποτε πολύτιμο βοήθημα στή μελέτη τής νεοελληνικής κοινωνίας. Μέ κεντρικό σημείο άναφοράς τόν ύπέρμετρο δυναμισμό τής πρωτεύουσας καί τίς έπιπτώσεις αύτού τού φαινομένου στή ζωή δλης τής χώρας, ό Β. έπιδιώ κει νά φωτίσει τήν έσωτερική λογική τής άνάπτυξης στό καπιταλιστι­ κό σύστημα. Λογική πού κατά βάση δημιουργεί τό πρόβλημα τής άθηναϊκής κηδεμονίας στόν έλληνικό χώρο. Ή άνάλυση τών σταδίων καί τών μηχανισμών τής άνάπτυξης γίνεται σ’ αυτή τήν έργασία μέσα άπό τήν έξέταση πλήθους άλληλοσυμπληρούμενων ή καί άλληλοσυγκρουόμενων πολιτικών, οικο­ νομικών, δημογραφικών καί πολιτιστικών συντε­ λεστών. Τά οικονομικά στοιχεία άναμφίβολα βα­ ραίνουν περισσότερο στήν έπεξεργασία τού θέμα­ τος. Ο ί σημαντικότερες δμως άδυναμίες τής μελέ­ της παρουσιάζονται στήν έλλιπή διερεύνηση τών πολιτιστικών στοιχείων καί τών πολιτικών μηχα­ νισμών πού διαμορφώνουν τήν άθηναϊκή άνάπτυ­ ξη κατά τή μεταπολεμική ιδιαίτερα περίοδο. Τό θέμα, δπως άντιλαμβάνεστε, είναι τεράστιο καί πολύπλοκο καί ένδιαφέρον. Καί άπαιτεϊ προσεκτική άνάγνωση. Μέ πολλή συντομία θά έντοπίσω μερικούς άπ’ τούς άξονες πάνω στούς όποιους κινήθηκε ό συγγραφέας γιά ν’ άντιμετωπίσει τό φιλόδοξο έγχείρημά του. ’Εξετάζοντας τή δημογραφική άνάπτυξη καί τή γεωγραφική έπέκταση τής ’Αθήνας άνάμεσα σέ δυό άπογραφές (1951 καί 1971) καί συγκρίνοντάς την μέ κείνη άλλων μεσογειακών πρωτευουσών, ό Β. καταλήγει δτι: * Ή σύγχρονη γεωγραφία δέν έχει τίποτα τό κοινό μέ τά παραδοσιακά σχολικά έγχειρίδια ή μέ τίς Ανάλογες έντυπωσιολογικές έκδόσεις. Τήν περιγραφή του χώρου καί τήν Ασύνδετη Απόδοση στατιστικών στοιχείων γιά τίς πληϋυσμιακές συγκεντρώσεις έχει Αντικαταστήσει ή διερεύνηση δλων τών Ανθρώπινων δραστηριοτήτων στό χώρο καί τό χρόνο.

65

«Ή άθηναϊκή δημογραφική άνάπτυξη δέν μπο­ ρ ε ί νά περιοριστεί ατό άπλοποιημένο σχήμα μιας ύπερτροφικής πρωτεύουσας. Σ έ σύγκριση μέ τίς άλλες μεσογειακές μητροπόλεις, ή άνάπτυξη παραμένει μέτρια. Γίνεται δμως έξαιρετική δταν άντιμετωπίζεται στά έλληνικά π λαίσια κα ί στόν έλληνικό γεω γραφικό χώρο. Υ π ερ βολικ ώ ν δ ια ­ στάσεων σέ σχέση μέ την κλίμακα τής χώρας, αύτή ή κατοικημένη περιοχή δέ συγκεντρώνει μόνο τή συντριπτική πλειοψ ηφία τών ζωτικών δυνάμεών της άλλα άποτελεΐ μία πραγματική δημογραφική άπάτη: ή έπέκτασή της κρύβει τήν όξύτητα τής πληάυσμιακής κρίσης στήν ’Ελλάδα... Είναι φ ανε­ ρ ό δτι μιά τέτοια δημογραφική ένεργητικότητa δέν μπ ορεί νά βασίζεται παρά σέ μιά οικονομική άνάπτυξη χω ρίς προηγούμενο γιά τήν Ελλάδα» (σελ. 45). Αύτή ή χωρίς προηγούμενο οικονομική άνά­ πτυξη θ ’ άποδειχτεί στή συνέχεια έξίσου εύθραυ­ στη: έξαρτάται σέ πολύ μεγάλο βαθμό άπό τήν οικοδομική δραστηριότητα. Ή οικονομική καί πολιτική διάσταση τής οικοδόμησης (ώς δείκτου άνάπτυξης) συνδέεται άμεσα μέ τό φαινόμενο της μαζικής μετανάστευσης τών πληθυσμών τής έπαρχίας στήν πρωτεύουσα τής χώρας. Γιά τόν Β. ή έσωτερική μετανάστευση δέν έξηγεϊται ούτε άπό τή γεωγραφική θέση τής ’Αθήνας — «μιά πόλη χωρίς θέσ η»— ούτε άπό τήν άποτυχημένη χωρο­ ταξική της διάρθρωση. Τά αίτια είνα ι άλλα: κοινωνικά, οικονομικά, διοικητικά, ιστορικά! Ό πολιτικός ρόλος τής πρωτεύουσας είναι άλληλένδετος μέ τόν οικονομικό, ή συγκέντρωση τών διοικητικών λειτουργιών μέ τή βιομηχανική καί έμπορική της άνάπτυξη. Λ έει λοιπόν ό Β. (σελ.

102): «Αύτό πού χαρακτηρίζει τόν άθηναϊκό πόλο άνάπτυξης είναι ή συνύπαρξη στόν άστικό χώρο τής άπόφασης τής δραστηριότητας πού έξαρτάται άπ’ αύτήν, τών έπιπτώσεων πού άκολουθοΰν». Τά στοιχεία τής άθηναϊκής ύπεροχής δίνονται αφθονα στή μελέτη τού Β. Δ έ θά σταματήσουμε σ’ αύτά, παρά τό μεγάλο ένδιαφέρον πού παρουσιά­ ζουν, ούτε καί στίς άνησυχητικές διαπιστώσεις τού συγγραφέα γιά τό μέλλον τής πόλης καί τής 'Ελλάδας. ’Αξιοσημείωτο είνα ι δτι ή ’Αθήνα έξελίσσεται σέ μιά πόλη-κράτος. Ή ταυτότητα τής άνάπτυξής της συγχέεται συχνά μέ τήν ταυτότητα άνάπτυξης δλης τής χώρας. ’Ά ν συγκρίνουμε τά στοιχεία τού 1971 πού άναφέρονται στό βιβλίο, μέ τά πρόσφατα σ το ιχεία ** πού περιέχονται στήν κυβερνητική άπόφαση γιά τή χωροταξική πολιτι­ κή (έφημερίδες, 24 Μαρτίου 1979), έχουμε μιά καθαρή εικόνα, έστω καί σέ περιορισμένο βάθος, γιά τίς πραγματικές τάσεις τού φαινομένου άστικοποίηση, μαζί μέ τό σύνδρομό του, τήν κατάρ­ ρευση τής γερασμένης έπαρχίας. Επομένως, τό άλλο σκέλος τού ισολογισμού, τό παθητικό, είναι ή παρακιιή τών περιφερειακών " Ή πρωτεύουσα συγκεντρώνει σήμερα τό 40% τοϋ πληθυσμού τήςχώρας, τό 60% τοϋ έ'ξωτερικοϋ έμπορίου, τό 50% τών Ιδιωτικών ίπενδύσεων, τό 47% τοϋ τής διοίκησης, τής κοινωνικής ύποδομής καί τής πολιτιστικής δραστηριότητας!

66

κέντρων. ’Αφού έξετάσει ό Β. τίς κοινωνικές, οικονομικές καί δημογραφικές άνισορροπίες άπό τό 1879 — έτος τής πρώτης έξαντλητικής άπογραφής τής σύγχρονης Ελλάδας— ώ ςτό 1940 (κεφ. 4: Ή άθηναϊκή άνοδος), κατόπιν μελετά τήν ιστορι­ κή έξέλιξη έννιά έπαρχιακών κέντρων: τών νησιω­ τικών πόλεων Έρμούπολης, Κέρκυρας, Μυ­ τιλήνης· τών βιομηχανικών λιμανιών Καλαμάτας, Βόλου, Καβάλας· καί τών περιφερειακών μητρο­ πόλεων Πάτρας, Λάρισας, Θεσσαλονίκης. Ή όριστική παρακμή τών νησιωτικών πόλεων, ή κρίσιμη μετριότητα τών λιμανιών καί ή έλεγχόμενη άνόρθωση τών μητροπόλεων βρίσκονται σέ στενή άλληλεξάρτηση μέ τήν άναντίρρητη οικονομική κυ­ ριαρχία τού άθηναϊκού ηγεμονισμού. Μέ άξιοθαύμαστη λεπτομερή άνάλυση πολλών χαρακτηρι­ στικών έκδηλώσεων τής καθημερινής ζωής τών έπαρχιακών κέντρων, ό συγγραφέας βοηθά τόν άναγνώστη νά κατανοήσει πλήρως τή μετατόπιση τής περιφερειακής οικονομικής πρωτοβουλίας καί άντίστοιχα τίς κοινωνικοοικονομικές έξελίξεις καί άλλαγές πού δημιούργησαν τήν άθηναϊκή συσσώΌ ρόλος τής πολιτικής έξουσίας, ή δύναμη τού κεφαλαίου πού τήν έλέγχει, τήν κατευθύνει καί τή χρησιμοποιεί σάν «ένα παραπάνω έργαλεϊο γιά τούς δικούς του στόχους» καί οί δημογραφικές πιέσεις πού «έλέγχονται άσχημα άπό τήν άστική τάξη» άπασχολοΰν συστηματικά τόν Β. γιά νά έξηγήσει καί εύρύτερα τούς μηχανισμούς τής κα­ πιταλιστικής άνάπτυξης. Ή λογική τού ίδιου τού καπιταλιστικού συστή­ ματος θ έτ ει τό κυρίαρχο πρόβλημα τής έπιρροής τού κεφαλαίου στή δημιουργία τών περιφερεια­ κών άνισορροπιών. Στήν περίπτωση τής ’Αθήνας, ο ί μηχανισμοί τής συγκεντροποιημένης συσσώρευ­ σης τού κεφαλαίου δημιουργούν πολλά έρωτηματικά (σελ. 357-362). Ή άνάλυση τού ρόλου τών τραπεζών καί τών ξένων έπενδύσεων προσφέρουν άρκετές δυνατότητες γιά μιά μελέτη τού θέματος. “Αν καί ο ί έκτιμήσεις τού Β. γιά τό ρόλο τών έλληνικών τραπεζών ικανοποιούν τήν περιέργεια τού μέσου άναγνώστη, έγώ θά σταθώ στήν άλλη, περισσότερο καθοριστική, παράμετρο τού προ­ βλήματος, έκείνη τών ξένων έπενδύσεων, ο ί όποιες συνδέουν τήν άθηναϊκή άνάπτυξη καί τήν έθνική ύπανάπτυξη μέ τίς πιέσεις τού παγκόσμιου καπι­ ταλισμού. Ο ί ξένες έπενδύσεις κατά τόν 19ο αιώνα καί ώς τό 1922 κυρίως άφορούσαν: 1. δημόσια δάνεια μέ έξοντωτικούς δρους γιά τήν κατασκευή μεγάλων έπαρχιακών έργων καί 2. τή ληστρική έκμετάλλευση τού όρυκτού πλούτου τής χώρας. "Ως τό 1940 συνεχίζονται ο ί ίδιες μορφές έπενδύσεων, μ’ ένα σαφή προσανατολισμό τού ξένου κεφαλαίου πρός τήν Ικανοποίηση τών μαζικών άναγκών τού πλη­ θυσμού τών πόλεων, γεγονός πού φυσικά εύνοεϊ τήν άθηναϊκή ύπεροχή. ’Από τό 1953 καί μετά, μέ τό νόμο 2687 —ό Β. τόν θεω ρεί «πραγματική Β ίβλο πάνω σ’ αύτό τό θ έμα »— παρατηρεϊται μιά έπιδρομή τού ξένου κεφαλαίου, πού ένισχύει στό αεγαλύτερο δυνατό βαθμό τούς μηχανισμούς τής

άθηναϊκής άνάπτυξης, ένώ ή περιφερειακή έπιρροή του είναι ουσιαστικά πολύ περιορισμένη. Έ τσι, στήν πραγματικότητα ή πρωτεύουσα της 'Ελλάδας μεταβάλλεται μέσα στά τελευταία είκοσι χρόνια σέ ύποκατάστημα τής διεθνούς καπιταλι­ στικής άνάπτυξης. Ό Β. στήν έργασία του χρησιμοποιεί πλούσιο στατιστικό καί βιβλιογραφικό υλικό καί στηρίζε­ ται πάνω σέ προσωπικές έρευνες καί παρατηρή­ σεις. Τό βιβλίο έπίσης περιέχει 21 πίνακες, 14 χάρτες καί διαγράμματα, 156 βιβλιογραφικούς τίτλους μέ σύντομες κριτικές σημειώσεις, άλλά άπουσιάζει ένα όνομαστικό ευρετήριο πού θά διευκόλυνε πολύ τή μελέτη ξεχωριστά μιας όρισμένης περιοχής ή πόλης. Γιά τόν έκδότη θά είχαμε μόνο έπαίνους, δν δέν ύπήρχαν τόσα πολλά λάθη στό κείμενο, πού όφείλονται στό γεγονός πώς δέν έγιναν διορθώ­ σεις στό τυπογραφείο, ή, άν έγιναν, ήταν στό πόδι. Σταχυολογοΰμε έλάχιστα, γιά παράδειγμα: οί σε­ λίδες 307-312 έχουν μπερδευτεί, στή σελ. 319 άναφέρεται πίνακας πού δέν ύπάρχει, στό κάτω μέρος τής σελ. 323 οί έπαρχιακές μεταβολές πρέ­ πει νά διαβαστούν έποχιακές μεταβολές, στή σελ.

324 τό 1945 πρέπει νά διαβαστεί 1954 κ.ά., κ.ά. 'Ο άπλός τρόπος γραφής τού κειμένου —πού εύνοήθηκε άπ’ τή μετάφραση— βοηθά πολύ τόν άναγνώστη (καί τόν γοητεύει...) νά μελετήσει αύτό τό άληθινά πολυσήμαντο βιβλίο. ΝΙΚΟΣ ΖΑΛΑΩΡΑΣ

ΦΥΣΙΚΗ

σπάνιο δείγμα έκλαΐκευσης τής φυσικής επιστήμης ALBERT EINSTEIN - LEOPOLD INFELD: Ή έξέλιξη των ιδεών στή Φυσική. Μετάφρασησυμπλήρωμα Εΰτ. Μπιτσάκη. ’Επιστημολογική Βιβλιοθήκη, άριϋ. 1. Δωδώνη, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 300.

Ε ΛΑΧΙΣΤΑ είναι τά έκλαΐκευτικά βιβλία πού έχουν γραφτεί γιά τή Φυσική χωρίς νά έκχυδαΐσουν ή νά μυθοποιήσουν τίς θεωρίες πού ύποτίθεται πώς έκλαϊκεύουν. Έ να άπό αύτά είναι καί τό βιβλίο των Ά . Ά ισ τάιν καί Λ. Ίνφελντ, πού πρωτοκυκλοφόρησε τό 1938 καί στήν έλληνική γλώσσα τό 1959 άπό τίς έκδόσεις «Επιστημονικός

Κόσμος», μεταφρασμένο άπό τόν Σπύρο Κατσαΐτη, τό 1978 άπό τόν έκδοτικό οίκο Κοροντζή, μεταφρασμένο άπό τό Γιάννη Καβαλιεράτο, καί τήν ίδια χρονιά άπό τόν έκδοτικό οίκο «Δωδώνη». Τό βιβλίο άποτελεϊται άπό τέσσερις ένότητες: τίς θεω ρίες τής Φυσικής, πού ήταν άποτέλεσμα καί πού ταυτόχρονα συνέβαλαν στήν παραπέρα έδραίωση τής μηχανιστικής άντίληψης, τόν ήλεκτρομαγνητισμό, πού κλόνισε αύτή τήν άντίληψη καί όδήγησε στήν ειδική θεωρία τής σχετικότητας, τίς θεω ρίες πεδίου γιά μή άδρανειακά συστήματα, πού τελικά διατύπωσαν τούς φυσικούς νόμους σάν γεωμετρικούς καί, τέλος, τίς θεμελιώ δεις άρχές τής κβαντομηχανικής, δηλαδή τής άσυνεχούς καί πιθανοκρατικής συμπεριφοράς τής φύσης. Ιστορικά, ή κατανόηση τών φαινομένων σχετι­ κά μέ τή συμπεριφορά τών άερίων άποτέλεσε τήν πρώτη πρόκληση στίς μηχανιστικές θεω ρίες καί βασικά στή μηχανική, δπου ή μελλοντική τροχιά ένός σώματος πού κινείται μπορεί νά προβλεφθεί, δν ή άρχική του κατάσταση καί οί δυνάμεις πού έπιδρούν πάνω του είναι γνωστές. Ή πρόκληση αύτή άντιμετωπίστηκε μέ ιδιαίτερη έπιτυχία, καί πειράματα δπως τού Joule, πού μέτρησε τήν ισο­ δυναμία τής θερμότητας μέ τή μηχανική ένέργεια, όδήγησαν στήν κινητική θεω ρία τών άερίων. Τά πρώτα πειράματα στόν ήλεκτρισμό καί ή κατανόηση αύτών τών φαινομένων έγιναν μέ βάση τίς έννοιες πού είχαν άναπτυχθεϊ στήν κινητική θεωρία τών άερίων καί μέ τίς θεμελιώ δεις άναλογίες «ήλεκτρικό δυναμικό / θερμοκρασία» καί «ήλεκτρικό φορτίο / θερμότητα». Τό 1820 δμως, παρατηρήθηκε πώς κινούμενα ήλεκτρικό φορτία δημιουργούν δυνάμεις (κάθετες) στήν κατεύθυνση τού μαγνητικοΰ πεδίου καί τής ταχύτητάς τους. Οί προσπάθειες κατανόησης αύτοΰ τού φαινομένου σταδιακά όδήγησαν στήν πλήρη ήλεκτρομαγνητική θεωρία τού Maxwell, πού ή φυσική της έρμηνεία, μέσα στό έννοιολογικό πλαίσιο τής μηχανι­ στικής άντίληψης, «έπέβαλε» τόν αιθέρα: τό φο­ ρέα μέσα στόν όποιο θά πρέπει νά διαδίδονται τά ήλεκτρομαγνητικά κύματα. Ή μελέτη δμως τών μηχανικών ιδιοτήτων τού αιθέρα καί τά άρνητικά άποτελέσματα στίς προσπάθειες μέτρησής τους άρχίζει νά κλονίζει τή μηχανιστική άντίληψη: «Δέν υπάρχουν αιώ νιες θεω ρίες στήν έπιστήμη. Σ υμβαίνει πάντοτε τό πείραμα νά άνασκευάζει μερικά γεγονότα πού προβλέφϋηκαν άπό τή θεω­ ρία... Σχεδόν κάθε μεγάλη πρόοδος στήν έπιστήμη γεννιέται άπό μία κρίση στήν παλιά θεωρία: μέσα άπό τήν προσπάθεια νά β ρεθ εί μιά διέξοδος στίς δυσκολίες πού δημιουργοϋνται» (σελ. 76). Καί, πραγματικά, ο ί δυσκολίες λύθηκαν άμφισβητώντας τά μηχανιστικά πρότυπα. Ε ίνα ι ένδιαφέρον πώς ένώ ή θεωρία τού ήλεκτρομαγνητισμού έμπεριέχει δλα τά στοιχεία στά όποια μπορούσε νά στηριχθεΐ ή άμφισβήτηση τών μηχανιστικών προτύπων καί ή διατύπωση έναλλακτικών λύσε­ ων, αύτό δέν έγινε στά μέσα τού 19ου αιώνα, δταν πρωτοδιατυπώθηκε ή θεωρία. Ή τομή, τυπικά, έγινε άπό τόν ’Αϊνστάιν τό 1905: δλοι ο ί νόμοι τής φύσης (καί δχι μόνο τής μηχανικής! παραμένουν

67

ίδ ιο ι σ’ δλα τά συστήματα άναφοράς καί ή ταχύτη­ τα τοϋ φωτός είναι ή πιό μεγάλη ταχύτητα που μπορεί νά ύπάρχει (σ’ αντίθεση μέ τή μηχανική, δπου όποιαδήποτε ταχύτητα είνα ι έπιτρεπτή). Μέ αυτά τά δύο άξιώματα οίκοδομήθηκε ή ειδική θεωρία τής σχετικότητας καί λύθηκαν δλες οί δυσκολίες πού είχαν προκόψει μέ τήν ήλεκτρομαγνητική θεωρία: στή νέα θεωρία δέν υπάρχει «άνάγκη» γιά τόν αιθέρα, ό χρόνος δέν είναι άπόλυτος (δύο γεγονότα πού θεωρούνται ταυτό­ χρονα γιά έναν παρατηρητή, δέν είναι ταυτόχρονα γιά τόν ίδιο παρατηρητή δταν αυτός κινείτα ι μέ σταθερή ταχύτητα), ή ένέργεια είνα ι μιά άλλη «μορφή» της μάζας, ό «φυσικός κόσμος» έχει τέσσερις διαστάσεις (τρεις τού χώρου καί μία τού χρόνου, δηλ. τέσσερις «άποστάσεις»: Τρεις μεταξύ σημείων —τοϋ χώρου— καί μία μεταξύ γεγονότων —τού χρόνου) κ.τ.λ. Αύτά τά κεφάλαια δπου διατυπώνεται δλη ή συλλογιστική πού τελικά όδηγεϊ στήν ειδική θεω ρία τής σχετικότητας καί τά έπιμέρους άποτελέσματά της θά πρέπει νά θεωρηθούν κλασικά δείγματα έκλαΐκευσης. ’Ιδιαίτερα έντυπωσιακά είναι, έπίσης, τά κεφά­ λαια πού άφιερώνονται στή γενική θεωρία τής σχετικότητας, καί πιό συγκεκριμένα ό τρόπος παρουσίασης των έπιχειρημάτων γιά τήν ισοδυνα­ μία τής μάζας άδράνειας μέ τή μάζα βαρύτητας καί γιά τήν καμπυλότητα τού χωρόχρονου μέ έξιδανικευμένα πειράματα —πειράματα πού είναι σχεδόν άδύνατο νά πραγματοποιηθούν τεχνικά, άλλά πού δέν άπαγορεύονται άπό καμιά φυσική άρχή. Ή γενική θεωρία τής σχετικότητας είναι μιά θεωρία γιά έπιταχυνόμενα συστήματα άναφορας (π.χ. συστήματα κάτω άπό τήν έπίδραση τής έλξης) πού «έκφράζεται γεωμετρικά»: Τό χωρό­ χρονο έχει δομή καί ή καμπυλότητά του έκφράζει τήν κατανομή τής ύλης στό σύμπαν. Γιά τήν τελευταία ένότητα —τήν κβαντο­ μηχανική— έχουν άφιερωθεϊ σχετικά λιγότερες σελίδες, κάτι πού, ίσως, ν’ άντανακλά τό γεγονός δτι τουλάχιστο ένας άπό τούς συγγραφείς (ό ’Αϊνστάιν) δέν μπόρεσε νά συμφιλιωθεί μέ τήν «έπίσημη» έρμηνεία τής κβαντομηχανικής (τής σχολής τής Κοπεγχάγης, κατά τήν όποια ο ί προ­ βλέψεις τής θεωρίας είναι στατιστικού χαρακτή­ ρα, καί άρα ο ί νόμοι τής φύσης έχουν τήν έγγενή αύτή ιδιότητα). Σ ’ αύτή τήν ένότητα δέν ύπάρχει καμιά σαφής άναφορά στήν άρχή τής άβεβαιότητας τού Heisenberg — μιας άπό τίς κυριότερες έκφράσεις τής πιθανοκρατικής δομής τής κβαντο­ μηχανικής: «Έ χω πεισ θεΐ πώς ή κβαντομηχανική δίνει μία έλλιπή περιγραφή τής πραγματικότητας» έγραφε ό ’Αϊνστάιν τό 1939 στόν Schrodinger —έναν άπό τούς θεμελιω τές τής κβαντομηχανικής. «Σοΰ γράφω αύτό χωρίς καμιά αυταπάτη πώς θά σέ πείσω, άλλά μέ τήν πρόθεση νά κάνω κατανοη­ τή τήν άποψή μου, πού μ’ έχει όδηγήσει σέ μιά βαθιά μοναξιά». Ο ί συγγραφείς τονίζουν στόν πρόλογο δτι έγραψαν ένα έκλαϊκευτικό βιβλίο. Ε ίνα ι ένα σπά­ νιο δείγμα έκλαΐκευσης τής Φυσικής καί γραμμένο μ’ έναν τέτοιο τρόπο πού συμβάλλει άποφασιστικά 68

στήν άπομυθοποίηση των κυριότερων θεωριών τής σύγχρονης Φυσικής. Τονίζουμε αύτή τή διά ­ σταση τού βιβλίου, άκριβώς έπειδή διάφορες άπόπειρες γιά τήν έκλαΐκευση τής Φυσικής έχουν όδηγήσει στήν παραπέρα μυθοποίησή της, έπειδή συνήθως ύποτιμοϋνται καί ή κοινωνική λειτουρ­ γία τής διαδικασίας έκλαΐκευσης άλλά καί τά θεωρητικά προβλήματα πού σχετίζονται μέ αύτή τή διαδικασία, προβλήματα δπως ή «μετάφραση» τής μαθηματικής δομής των θεωριώ ν καί οί περιο­ ρισμοί τής γλώσσας, πού καθορίζονται π.χ. άπό τό έμπειρικό περιεχόμενό της. Ό ίδιος ό ’Αϊνστάιν σέ μιά όμιλία του στό Princeton, τό Σεπτέμβρη τοϋ 1948, είχε έπισημάνει όρισμένα άπό τά προβλήμα­ τα σχετικά μέ τήν έκλαϊκευτική διαδικασία: «"Οποιος εχει δοκιμάσει νά εκλαϊκεύσει ένα άφηρημένο έπιστημονικό θέμα, γνω ρίζει τίς μεγά­ λες δυσκολίες ένός τέτοιου καθήκοντος. Ή φτάνει κανείς νά γίνει άντιληπτός Αγγίζοντας τελείως επιφανειακά τήν καρδιά τοϋ προβλήματος... πού σημαίνει πώς κοροϊδεύει τόν άναγνώστη δίνοντάς του τήν άπατηλή έντύπωση δτι καταλαβαίνει ή τοϋ δίνει μιά τέτοια επιστημονική δψη τοϋ προβλήμα­ τος πού κάνει τόν Απροετοίμαστο άναγνώστη νά μήν μπ ορεί νά τό παρακολουθήσει κ α ί ν ’ Αποθαρ­ ρύνεται νά συνεχίσει τό διάβασμα... Πρώτα καί κύρια τό π λατύ κοινό πρέπει νά έχει τή δυνατότη­ τα νά συνειδητοποιήσει... τίς προσπάθειες κα ί τά Αποτελέσματα τής έπιστημονικής έρευνας». Νομίζουμε πώς ή μετάφραση θά μπορούσε νά μεταφέρει τή ζωντάνια τοϋ άρχικοϋ κειμένου, άλλά καί ταυτόχρονα νά έχει τήν ιδιότυπη αύστηρότητα πού χρειάζεται ένα έκλαϊκευτικό κείμενο. Καί πρώτα ό τίτλος: δλες ο ί έλληνικές έκδόσεις έχουν λάθος τίτλο. Ό τίτλος τοϋ βιβλίου δέν είναι «Ή έξέλιξη τών ιδεών στήν Φυσική», άλλά «Ή έξέλιξη τής Φ υσικής», μέ ύπότιτλο «ή άνάπτυξη τών ιδεών άπό τίς άρχικές έννοιες ώς τή σχετικό­ τητα καί τά κβάντα». ’Ασάφειες στή μετάφραση καταλήγουν σ’ ένα τελικό κείμενο μέ πολλές παρα­ γράφους πού τό νόημά τους, όρισμένες φορές, διαφέρει σέ ούσιαστικά σημεία άπό τό άρχικό (π.χ. «ή καθημερινή... διάστημα», σελ. 88, «ή διατύπωση... πεδίου», σελ. 132, «Τό κρίσιμο... τής γής», σελ. 156, «Πολλές φορές... άναλογίας», σελ.

234, «ο ί νόμοι... μετρήσεως», σελ. 244 κ.λπ.). 'Ο έκδοτικός οίκος Δωδώνη μέ αύτό τό βιβλίο έγκαινιάζει τήν έπιστημολογική του βιβλιοθήκη, χωρίς δμως νά μάς έξηγεί πουθενά τούς λόγους πού τόν όδήγησαν νά διαλέξει ένα έκλαϊκευτικό βιβλίο σάν τό πρώτο βιβλίο μιας έπιστημολογικής σειράς. Δ έν μπορεί, βέβαια, ν’ άμφισβητηθεί τό γεγονός δτι ή διαδικασία έκλαΐκευσης έμπεριέχει, άναγκαστικά, στοιχεία έπιστημολογίας καί μεθο­ δολογίας —αύτό δμως δέν άρκεΐ γιά νά θεω ρηθεί έπιστημολογικό ένα έκλαϊκευτικό βιβλίο. Ή έλληνική έκδοση παρουσιάζει καί όρισμένες πρόσθετες ιδιομορφίες: λ είπ ει ή εισαγωγή πού έγραψε ό Τνφελντ τό 1960 στή δεύτερη έκδοση (πού είναι καί ή πιό πρόσφατη) τοϋ βιβλίου. Ό “Ινφελντ ζοϋσε τότε στή Βαρσοβία, ένώ ό ’Α ϊν­ στάιν είχε ήδη πεθάνει τό 1955. Ή εισαγωγή αύτή,

παρ’ δλο πού είναι πολύ σύντομη (2 σελίδες), κάνει όρισμένες πολύ ούσιαστικές διαπιστώσεις σχετικά μέ την έπικαιρότητα τοΰ βιβλίου 22 χρό­ νια μετά την πρώτη του έκδοση: «’Α π ό τότε ύπήρξε μιά ανευ προηγουμένου έξέλιξη στη Φυσική» γράφει ό ’Ίνφελντ. «’Α ρ κ εί ν ’ Αναφερθεί ή πρόοδος στην πυρηνική επιστήμη καί τή θεωρία των στοιχειωδών σωματιδίων, κα ί ή διερεύνηση τοΰ κοσμικού χώρου. Π αρ’ δ λα αυτά καί έπειδή τό βιβλίο διαπραγματεύεται μόνο τίς κνριότερες ιδέες τής Φυσικής, πού έχουν ουσια­ στικά μείνει ίδιες, πολύ λίγα είναι αύτά πού πρέπει ν ’ Αλλάξουν. Γιά μένα μονάχα όρισμένες δευτερεύουσες διορθώσεις είναι Αναγκαίες.» Π ροτείνει τρεις έπουσιώδεις άλλαγές καί μία άρκετά σημαντική: ένώ στό άρχικό κείμενο ή περίθλαση ένός μόνο ήλεκτρονίου μπορούσε νά κατανοήσει μέ τή βοήθεια ένός έξιδανικευμενού πειράματος, τό 1949 έγινε δυνατό νά πραγματο­ ποιηθεί αύτό τό πείραμα. Καί καταλήγοντας ό "Ινφελντ γράφει πώς «αύτές οι λίγες άλλαγές (άρκοϋν) γιά νά έκσυγχρονισθεΐ τό βιβλίο». Ή ελληνική έκδοση περιέχει ένα συμπλήρωμα γραμμένο άπό τόν κ. Εύτύχη Μπιτσάκη. «Θά προσπαθήσουμε» γράφει δ κ. Μπιτσάκης «... χω­ ρίς νά είσέλθουμε σέ λεπτομέρειες νά σκιαγραφή­ σουμε τήν νέα κατάσταση» πού έχει διαμορφωθεί άπό τίς πρόσφατες έξελίξεις στή Φυσική. Καί ένώ θά περιμέναμε ένα έκλαϊκευτικό κείμενο, τό συμ­ πλήρωμα είναι ένα έπιστημολογικό κείμενο, πού τό πληροφοριακό του σκέλος (καί αρα μήπως έκλαϊκευτικό;) έχει έλάχιστες άναφορές γιά τίς έξελίξεις τής Φυσικής μετά τό 1965. Ό κ. Μπιτσάκης στήν εισαγωγή τονίζει, πολύ σωστά, πώς «... στήν πνευματικά ύποανάπτυκτη κοινωνία μας, κυριαρχεί ή λατρεία τής ποσότητας καί τού φανταχτεροΰ ... Ot Einstein - Infeld καί τό έργο τους φαντάζουν ταπεινοί συγγενείς, σ’ αύτό τόν κόσμο τής κραυγαλέας ποσότητας. Ούτε άράδιασμα γνώσεων, ούτε σιβυλλικές άναλύσεις...» Γ ι’ αύτό καί μάς ξάφνιασαν πολλές φράσεις τοΰ συμπληρώματος (π.χ. «ή μετρική τού χώρου Min­ kowski δέν είναι εύκλείδεια: είναι ψευτοευκλείδεια », σελ. 261, «άνάμεσα σ’ αύτές τίς δύο [ύλη καί πεδίο] κατηγορίες δέν ύπάρχει άπόλυτος δια­ χωρισμός: τά πεδία [τά μποζόνια] μετατρέπονται σέ “ ύλικά” σωμάτια [φερμιόνια] καί άντίστροφα)», σελ 279, κ.τ.λ. πού δχι μόνο δέν μπορεί νά καταλάβει ό τυπικός (έστω καί θεωρητικά) άναγνώστης, άφοϋ δέν άναλύονται πουθενά, άλλά ούτε καί χρειάζονται γιά τήν κατανόηση τοΰ συμπληρώματος, πού είναι άρκετά δυσνόητο. Στό συμπλήρωμα, μέσα σέ πολύ λίγες σελίδες θίγονται πάρα πολλά έπιστημολογικά καί γενικό­ τερα φιλοσοφικά θέματα —ή ύποκειμενικότητα τοΰ χρόνου, ή ϊντετερμινιστική σχολή, ή διαφορά μεταξύ φυσικής καί έπιστημολογικής άρχής, τό πρόβλημα τής αιτιότητας στή σύγχρονη Φυσική, κ.τ.λ. Μία τέτοια μελέτη των έπιστημολογικών προβλημάτων —έπισήμανση των διαφόρων φιλο­ σοφικών προβλημάτων καί ή ένταξή τους στά πλαίσια μιάς γενικής φιλοσοφικής προβλημα­

τικής— σέ τελική άνάλυση «χρησιμεύει» στό νά θεω ρείται (άπό τούς ίδιους πιά τούς φιλοσόφους) ή Α ή ή Β θεωρία σάν «έπιβεβαίω ση» τής Γ ή τής Δ φιλοσοφικής σχολής. Καί αύτό δχι μόνο άναιρεϊ τό γεγονός δτι ή έξέλιξη τής έπιστήμης έχει άμφισβητήσει καί έχει φέρει σ’ άδιέξοδο τήν ίδια τή φιλοσοφία σάν ένα a priori σύστημα, άλλά όδηγεί πολλές φορές στήν άντικατάσταση τοΰ όντολογικοΰ πλαισίου πού άναδεικνύεται άπό τή μελέτη τής δομής τών ίδιω ν τών θεωριών μέ τό όντολογι­ κό πλαίσιο τής κοσμοαντίληψης τοΰ μελετητή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είνα ι τό θεώρημα τοΰ Bell. Ή διατύπωση τοΰ θεωρήματος στό συμπλήρωμα (σελ. 271) είναι δτι ό «Bell άπέδειξε δτι θεω ρίες μέ λανθάνουσες παραμέτρους, πού θ ’ άποκαθιστοΰσάν τήν τοπικότητα... καί τήν αιτιο­ κρατία στόν μικρόκοσμο, θά μπορούσαν νά όδηγοΰσαν σέ προβλέψεις διαφορετικές άπό τίς προ­ βλέψεις τής συνηθισμένης κβαντικής μηχανικής». Αύτό δμως δέν είνα ι τό θεώρημα τοΰ Bell, πού ή σωστή του διατύπωση είναι δτι θεω ρίες μέ λανθά­ νουσες παραμέτρους καί μέ τοπικότητα δέν μπο­ ρούν ν’ άναπαράγουν δλες τίς στατιστικές προβλέ­ ψ εις τής κβαντομηχανικής. Ή πρώτη διατύπωση έκφράζει ένα «θετικό » άποτέλεσμα, ένώ τό θεώ ­ ρημα άποδεικνύει κάτι τό «άρνητικό». Π ρέπει νά τονιστεί δτι, παρ’ δλες τίς έπιμέρους έπιφυλάξεις πού διατυπώθηκαν, τό βιβλίο καί τό συμπλήρωμα είναι ούσιαστικότατες συμβολές στις συστηματικές συζητήσεις πού έχουν άρχίσει νά έδραιώνονται καί στή χώρα μας σχετικά μέ τίς φυσικές έπιστήμες —καί δχι μόνο μέ τά ύπολογιστικά τους προβλήματα. ΚΩ ΣΤΑΣ ΓΑ ΒΡΟ ΓΛ Ο Υ

69

ΠΟΙΗΣΗ

ένας διάλογος μέ ομότεχνους καί άντίτεχνους ΝΙΚΟΥ ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΑΟΥ: Στην κοιλάδα μέ τούς ροδώνες. Μέ είκοσι έγχρωμους πίνακες καί ένα σχέδιο. Ίκαροςr Άϋηνα, 1978. Σελ. 232.

ΑΠΟ τό 1957, πού 6 Ν. Έγγονόπουλος έβγαλε, στίς εκδόσεις «“Ικαρος», τή συλλογή του «Έ ν άνθηρώ έλληνι λόγω» (βραβευμένη άπό τό ύπουργεΐο Π αιδείας την έπόμενη χρονιά), μέ ένθε­ τη σελίδα δπου καί ευμενέστατη κρίση τοΰ Paul Elyard, νέα του συλλογή δέν είχαμε δεϊ. Τήν τελευταία αυτή, καθώς καί τίς δυό μεταπολεμικές, έγώ τουλάχιστο διάβαζα σέ δακτυλογραφημένο κείμενο άπό τά άντίτυπα τής Ε θ ν ικ ή ς Β ιβ λιο θ ή ­ κης. Στό μεταξύ παρακολουθούσαμε έπανεκδόσεις, σέ μιά συχνότητα πού έδειχνε δτι ό Έ γγονό­ πουλος ζητιούνταν, δσο κ ι άν εύκολο δέν είναι νά ύπερνικηθούν καλά ριζωμένες προκαταλήψεις καί φοβίες. “Ετσι είδαμε τόν «Μ πολιβάρ» σέ δεύτερη (1962), τρίτη (1968) καί «τέταρτη», ώς πρός τό έλληνικό κείμενο, έκδοση (στή δίγλωσση γαλλική, άπό τόν οίκο Francois Maspero, 1976)· είδαμε άκόμη τίς δυό πρώτες του συλλογές σέ δεύτερη έκδοση (1966) καί πρίν ένα χρόνο καί κάτι δλες τίς συλλογές (καί αρα τόν «Μ πολιβάρ» γιά πέμπτη φορά!) συγκεντρωμένες σέ δυό τόμους μέ τό γεν ι­ κό τίτλο «Π οιήματα» (Ίκαρος). Αύτό σημαίνει δτι άπό τό 1957, αν έξαιρέσουμε τό τευχίδιο «Τρία ποιήματα καί ένας πίνακας» («Σ πείρα », ’Α θήνα, 1975), ώς τό Νοέμβριο τοΰ 1978 μόνο σέ περιοδικά μπορούσε νά διαβάσει κανείς νεότερη δουλειά τού Ν. Έγγονόπουλου. Έ τ σ ι στό τεύχος 2-3 τού περιοδικού «Π ά λι» δημοσιεύτηκαν τά ποιήματα: «Στό θάνατο τού άνθολόγου τής "ύψηλής άγάπης” » (ήτοι, τοΰ Β ενι­ αμίν Peret), «Κλείσε τά μάτια: τότες μπροστά σου θά παρελάσει δλη ή παλιά ζωή» (άφιερωμένο εις Μεμάν Μεσσήνην) καί « Ό ύπερρεαλισμός τής άτέρμονος ζωής», άφιερωμένο «εις Τριστάνο Tza­ ra», κάτω άπό τό γενικό τίτλο: «Δ υ ό μορφές ένός πίνακος καί τρία ποιήματα γιά τόν θάνατο τριών ποιητών». Τώρα τά ξαναδιαβάζουμε στή νέα του συλλογή «Στήν κοιλάδα μέ τούς Ροδώνες» (Ί κα ­ ρος, 1978): τό πρώτο, μέ άλλο τώρα παράθεμα, πιό μπροστά καί χώρια άπ’ τ’ άλλα δυό, πού πάει νά π ει δτι γράφτηκε κάπως νωρίτερα (πάντως μετά τό 1959)· τό δεύτερο καί τό τρίτο κοντάκοντά (σελ. 4 6 + 4 9 καί 50-51). Καί τά τρία , χωρίς

70

νά στεγάζονται τώρα κάτω άπό τόν ίδιο ύπέρτιτλο (γιά τόν όποιο φαντάζομαι, ή σύνταξη τοΰ περιο­ δικού θά είχε τή συγκατάθεση τοΰ ποιητή), είναι πυρήνας καί κόσμημα τής συλλογής. Για τί άκριβώς — κα ί σ’ αύτό άποσκοποΰσε ή άναδρομή, δχι, έλπίζω, σχολαστική γιά ένα ειδικό περιοδικό φα­ νατικών άναγνωστών — ή νέα συλλογή τοΰ Ν. Έγγονόπουλου είναι, στά πιό πολλά της, διάλογος μέ νεκρούς (καί ζώντες) όμότεχνους καί συνοδίτες ή καί άντίτεχνους καί άνταγωνιστές ποιητές. Π ρίν άπ’ δλα ό ίδιος ό τίτλος τιμά μέ άνυπόκριτη εύγνωμοσύνη τόν ποιητή Ά νδ ρέα Ε μπ ειρ ικό : «...τούτο τό χαμαί κείμενον καί άσπαϊρον τριαντάφυλλον ροδώνος άττικοΰ...». Π ρόκειται βέβαια, δπως δηλώνεται καί σέ τιμητικό έσώφυλλο, γιά φράση τού Ά νδ ρέα Ε μπ ειρ ικο ύ άπό κείμενό του δημοσιευμένο στό περιοδικό «Τετρά διο», τό 1945 («Ε λλ ηνική τέχνη — Νικόλαος Έγγονόπουλος ή τό θαύμα τού Έλεπασάν καί τοΰ Βοσπόρου»). Δ έν είναι, βέβαια, ή πρώτη φορά πού ό Ν. Έγγονόπουλος άναγνωρίζει τήν όφειλή του στόν ποιητή τής «Υ ψ ικ α μ ίνο υ » καί τής «Ένδοχώρας». Σ τίς «Σημειώ σεις» πού έγραψε γιά τήν έπανέκδοση τών δύο πρώτων του συλλογών άνακηρύσσει τόν Ά νδρέα Ε μπ ειρ ικ ό «μεγάλο ποιητή» κα ί τόν θεω ρεί ισάξιο ένός Σολωμού ή ένός Δάντη. Α λλά καί σ’ αύτήν έδώ τή συλλογή τά δύο τελευταία ποιήματα ευθέως παραπέμπουν στόν Ά νδρέα Ε μπ ειρ ικό . Ό Βελισσάριος, ό «νεάζων τή προθυ­ μία» (κατά τόν ιστορικό Ά γα θ ία ) βυζαντινός στρατηγός κατά τήν έπιδρομή τών θύννων στά 559 μ.Χ., είναι συγχρόνως καί ό ίδιος ό ποιητής ξεκίνησε νεότατος παρέα μέ τόν Ά ν δ ρ έ α τόν ’Εμπειρικό νά δημιουργήσει κα ί νά ζήσει. Ά λλω σ τε καί στό τελευταίο ποίημα «Παράφασις ή ή κοιλάδα μέ τούς ροδώνες» ό ποιητής μάς θ υ μίζει τόν τίτλο κα ί άνακαλεϊ τό σχετικό δημοσί­ ευμα τού Ά νδρέα Ε μπ ειρ ικο ύ . Ά ν άπέναντι στόν Ε μπ ειρ ικ ό , εισηγητή τού νεοελληνικού ύπερρεαλισμοΰ, ό ποιητής Ν. Έγγονόπουλος είναι τόσο εύγνώμων (δπως, άλλωστε, άξίζει νά σημειω θεί, καί ό Ό δ. Έλύτης στή «Μ αρία Ν εφέλη», ένα έργο όμόχρο, όμόκεντρο σέ πολλά, μολονότι, βέβαια, σέ άλλα διαφορετικό), δέν είνα ι άπέναντι στόν Ά ντρ έα Μπρετόν, θεμ ελι­ ωτή τού γαλλικού καί διεθνούς ύπερρεαλισμοΰ. Θά δυσκολευτούμε στήν κατανόηση ένός άπό τά σημαντικότερα ποιήματα τής νέας συλλογής τού Ν. Έγγονόπουλου, άν άποφύγουμε μιά πρόχειρη άναδρομή στή στάση του άπέναντι στόν πατριάρ­ χη τού ύπερρεαλισμοΰ. Σ τίς δύο πρώτες του συλ­ λογές ό Ν. Έγγονόπουλος παραθέτει άποσπάσματα άπό «τά μανιφέστα τού σουρρεαλισμοΰ». Στή δεύτερη μάλιστα συλλογή, «Τά κλειδοκύμβαλα τής σιωπής», τοΰ άφιερώνει καί ένα άπό τά γαλλικά ποιήματά του («E spoirs M exicains»), γραμμένο, δπως φαίνεται, μετά τό τα ξίδι τού Μπρετόν στό Μ εξικό καί τή συνάντησή του ιιέ τόν Τρότσκι

(1938), μέ μιά (άπλώς;) παιγνιώδη άφιέρωση: «a Mr. Andre Breton». Στή συλλογή «'Η έπιστροφή των πουλιών», τό πρώτο (καί ωραιότατο) ποίημα «Ο ί φωνές» άφιερώνεται καί πάλι «εις Άνδρέαν Breton», μέ κείνη τη δίγλωσση άναγραφή τοΰ μικρού καί τού μεγάλου όνόματος πού συνηθίζει ό ποιητής μας. Τέλος, στή συλλογή «Έ λευσις» (1948) τό μότο είναι τοΰ Μπρετόν («Δ ιά λεξις εις τό Yale»). Έ κτο τε — καί όπωσδήποτε πολύ πριν άπό τόν ’Ιούλιο τοΰ 1965, δπότε καί έγραψε τίς τόσο κατατοπιστικές καί ένδιαφέρουσες πρώτες «Σ η ­ μειώσεις» του — άλλαξε κάπως γνώμη γιά τό γάλλο ύπερρεαλιστή καί θεωρητικό τοΰ κινήμα­ τος: «Τό ίδιο καί γιά τόν κ. Ά ντρ έ Μπρετόν, άνθρωπο σημαντικό δσο καί άξιο βέβαια, άλλά πού τοΰ άπέδιδα, κ ι αύτοΰ, ύπέρ τό δέον σημασία, τότε, σχετικά μέ τόν υπερρεαλισμό καί τήν ποίηση». Τήν ίδια πάνω-κάτω γνώμη, άλλά ζυγιασμένη έτσι πού νά έπιτρέπει κάποιες προεκτάσεις, ξανα­ φέρνει ό Ν. Έγγονόπουλος στήν τελευταία του συλλογή, σέ ποιητικό — καί, δρα, δραστικότερο, τώρα, λόγο. Στό ποίημα « Ό Ό ρφεύς» (πρωτοδημοσιευμένο στό περιοδικό «Σπείρα », τεύχος 3) ύπάρχει σέ «υποσημείωση» μέ άστερίσκο, όργανικά δεμένος μέ τό ποιητικό σώμα, σάν προέκταση ή εκβλάστησή του, ένας καλά κρυμμένος, γιά δσους άγνοοΰν τή λεπτομέρεια, άλλά εύθύβολος ύπαινιγμός. Ό λόγος γιά τόν Όρφέα:

μιά φορά — κατά τοΰ ήλιου τό βασίλεμα πρόσεξε μέσ’ στό γα λάζιο τ’ ουρανού γοητευτικές άράδες σύννεφα γ ι’ αύτά πού στό Καβούρι κάποτε ένας χωροφύσά μεταμεληϋείς εκραύγασε: «’Ιδού τά σύννεφα τοΰ Έ γγονόπουλου!» άλλά αύτά πραγματικά — δεν είσανε τά σύννεφα τοΰ Έ γγονόπουλου εϊταν μαχαίρια λεπίδες άκονισμένες κόμες καί χατζάρια πού πάνω στις γαλάζιες τους έσ&ητες έκρατάγανε ο ί σκληρότατες τής Θράκης ο ί π αρϋένες Στήν Ιδια αύτή άκριβώς κωμόπολη γεννήθηκε δ Α. Μπρετόν καί ό πατέρας του ήταν άστυνομικός. Ή μεταμέλεια τοΰ έλληνα χωροφύλακα είναι, άσφαλώς, ψόγος γιά τό γιό τοΰ γάλλου συναδέλ­ φου του, άλλά καί ή έρωτηματική διατύπωση κρύβει κάποια προσδόκιμη δυνατότητα νά κατανοηθεΐ κάποτε καί στή Δύση (στή «δύση», γιά νά άντιστρέψουμε ένα ώραϊο παίγνιο-καρφί τοΰ ποι­ ητή) ή προσφορά «τών παλαιών, άλλά καί τών *’Ά ραγές νά γνώριζε τόν συνάδελφό τον — κατωτέρου άλλωστε βαϋμοϋ — έν ύπηρεσίςχ στό Tinchebray (Orne);

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ν Ε Φ Ε Λ Η Κ ΥΚΛΟΦ ΟΡΟΥΝ Κινηματογραφική σειρά:

ΜΕΓΑΛΟΙ

Ρεμπέτικη σειρά:

ι ΒΑΣΙΛ Η Σ ΤΣΙΤΣΑ Ν Η Σ

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

2. Νίκου Παναγιωτόπουλου ΟΙ ΤΕΜΠΕΛΗΔΕΣ ΤΗΣ ΕΥΦΟΡΗΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ

Η ΖΩΗ ΤΟ Υ, ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟ Υ 2. ΡΕΜΠΕΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ No. 1

Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Σόλωνος 94 - 3607744 71

βγαλμένος άπό τά πλατιά τά στήϋια Έρμη Τρισμεγίστου)

«Τοπίον τοϋ Πειραιά μέ άγαλμα ντυμένο»: Πίνακας τον Νίκον Έγγονόπουλον άπό τό βιβλίο τον «Στήν κοιλάδα

νέων» έλλήνων Υπερρεαλιστών, πού, αν μή τι Άλλο, έφεραν τήν παμπάλαιη δσο καί άκρως ιδιότυπη έλληνική γλώσσα σέ έπαφή μέ τό πιό έκρηκτικό καί έπαναστατικό κίνημα τοΰ αιώνα. Γενικότερες επιφυλάξεις γιά κάποιες μερολη­ πτικές κρίσεις γάλλων μελετητών πάνω σέ έλληνικά θέματα έξέφρασε ό Ν. Έγγονόπουλος καί σέ τερπνότατο πεζό του γιά τό έλληνικό θέατρο τών σκιών, δημοσιευμένο στό περιοδικό «Λωτός», πού δέν ξέρω γιατί δέν τό μνημονεύει στόν κατάλογο τών έργων του. Δέν είναι πάντως καθόλου τυχαίο δτι ό ύπαινιγμός κατά τοΰ Α. Μπρετόν γίνεται σ’ ένα άπό τά πολλά ποιήματα πού έχει γράψει ό Ν. Έγγονό­ πουλος γιά τόν Όρφέα (καί την Εύρυδίκη). Ό «τάς άγιωτάτας ήμϊν τελετάς καταδείξας Ό ρφεύς» (κατά τό ρήτορα Δημοσθένη) είναι μιά άπό τίς μορφές μέ τίς όποιες κατά καιρούς ταυτίστηκε ό ποιητής, δπως σ’ αύτό έδώ τό παρένθετο μέρος τοϋ ποιήματος «Ή επιστροφή τής Εύρυδίκης» (άπό τή συλλογή «Ή έπιστροφή τών πουλιών»): (κι ίσως

νά δικαιω ϋεί ό παλιός χρησμός κάποτ όρισε πώς είμαι ό Ό ρφέας ό ψηλός κι ά&άνατος 72

’Α ξίζει καί πάλι νά σημειωθεί δτι μνεία τοΰ Μπρετόν γίνεται καί στή «Μαρία Νεφέλη» τοΰ Έλύτη, μάλλον, έκεί, εύμενής, παρ’ δλο πού έντάσσεται σ’ ένα γλωσσικό περιβάλλον καταλυτικά χλευαστικό. Ά ν γιά τόν Μπρετόν έπεφύλαξε ό Ν. Έγγονό­ πουλος ένα δηλητηριώδη (άλλά καί γ ι’ αύτό έπανορθωτικό) ύπαινιγμό, «εΐςΤριστάνο Tzara» άφιερώνει ένα άπό τά καλύτερα ποιήματά του — κι δχι μόνο της τελευταίας συλλογής. Κάτω άπό τόν τίτλο «Ό ύπερρεαλισμός τής άτέρμονος ζωής» ταυτίζει τίς συνεκδοχές τής γέννησης καί τής νηπιότητας μέ τίς άντίστοιχες τής ταφής καί τοΰ θανάτου. Κ ι ένώ στήν ένδιάμεση στροφή — τήν «όριζόντια λέξη» πού «δέν φαρμακώθηκε», γιά νά θυμηθούμε τόν Ε μπ ειρ ικό — βεβαιώνει πώς ό ποιητής είναι «αυτός τούτος τοΰ θανάτου ή άρνη­ ση», σέ μιά τρίτη ατροφική ενότητα ταυτίζει, άντίστροφα, τώρα, τίς συνεκδοχές τής ταφής καί τοΰ θανάτου μέ τίς άντίστοιχες τής γέννησης καί τής νηπιότητας. Ό διάλογος τοϋ Ν. Έγγονόπουλου συνεχίζεται καί μέ ποιητές τής άλλης, καταρχήν, δχθης: τόν Κ. Καβάφη καί τόν Κ. Καρυωτάκη. Θά φανταζόταν κανείς δτι ό Ν. Έγγονόπουλος καί μέσα άπό τή μείξη τής γλώσσας καί έξαιτίας τής άμφίπλευρης στάσης του άπέναντι στά «βάραθρα τής λύπης καί τής χαράς» έτεινε, περισσότερο άπό άλλους, σέ μιά μυστική διαλλαγή μέ τόν αύτόχειρα τής Πρέ­ βεζας ή μέ τόν ’Αλεξανδρινό «άνδρεϊο τής ήδονής». Τό ξεχώρισμά του, ως πρός αύτό, φαίνεται έμμεσα, άλλά καί ξεκάθαρα, άπό τή διάδοχη ποίηση. "Οταν, έξαφνα, ό Μ. Σαχτούρης, δηλαδή ένας ποιητής πού είχε πλήρη συνείδηση τής αλλα­ γής, άφιερώνει στή συλλογή του «Παραλογαίς» άπό ένα ποίημα σέ τρεις παλιότερους καί, Ασφα­ λώς, πρώτους διδάξαντες ποιητές, άντιθέτει ριζ ι­ κά στόν Ό δ . Έ λύτη, πλάγια στόν Α. Ε μπ ειρ ικό , άλλά λοξά καί, κάπως παράλληλα, μόνο, στό Ν. Έγγονόπουλο τό δικό του πικρότατο μεταπολεμι­ κό αίσθημα. Τόν Κ. Καβάφη τιμά ό Ν. Έγγονόπουλος στις «Σημειώ σεις» του — καί δχι μόνο μιά φορά. Διερωτάται έκεϊ μάλιστα μήπως στά πρώτα του δημιουργικά χρόνια μεταχειρίστηκε μιά ιδιωματι­ κή σύνταξη «δίκην hommage στό μεγάλο Καβά­ φη». Τό ποίημα, ώστόσο, πού τοΰ άφιερώνει στήν τελευταία συλλογή του (πρωτοδημοσιευμένο στό περιοδικό «Λωτός», τό Δεκέμβρη τοΰ 1968) προσ­ θ έτει μόνο στή φήμη τοϋ Ν. Έγγονόπουλου: σκόπιμα, μετά άπό έναν τίτλο πού έκτείνεται σέ τρεις τυπογραφικές γραμμές καί τό οικείο καβα­ φικό παράθεμα διαβάζουμε ένα δυσαναλόγως όλιγόστιχο ποίημα, μέ μονολεκτικά σχόλια στό περιθώριο.

Φιλόδοξο Απεναντίας καί λίαν έντεχνο είνα ι τό ποίημα πού άντιτάσσει στήν «Π ρέβεζα» τοΰ Κα­ ρυωτάκη. ’Ε π ιθ έτει τίτλο «Κλεαρέτη ΔίπλαΜαλάμου» καί υπότιτλο παράθεμα στίχους τοΰ Καρυωτάκη άπό τή «Σταδιοδρομία » (: «Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου, / καί δίπλα σ’ αύτή τ’ όνομά μου»· στό κείμενο τοΰ Καρυωτάκη: «δίπ λα σ’ αύτό...» — καί τό γένος τής άντωνυμίας κάτι θέλ ει Καμιά έρμηνευτική ταχυδακτυλουργία δέν μπορεί νά έξουδετερώσει τήν έντύπωση τοΰ άναγνώστη δτι ό αύτοσαρκασμός τοΰ Καρυωτάκη λειτουργεί έδω όνειδιστικά γιά τόν ποιητή τής «Σταδιοδρομίας» καί τής «Π ρέβεζας» · δση βία κι &ν άσκήσουμε στόν τίτλο, τό μότο καί τό σώμα τοΰ ποιήματος, δέν θά ακονίσουμε παρά αιχμές κατά τοΰ Κ. Καρυωτάκη. Ή , μήπως, άνάγοντας ό ποιητής μας σέ τίτλο τό όνομα τής άσημης, όσο καί άναίτιας, λογοτέχνιδος παίρνει καί πάνω του, κατά παραχώρηση, ένα μέρος τοΰ αύτοσαρκασμοΰ; ’Αλλά καί έτσι τό άκόνι μας βρίσκει τήν ίδια αιχμή. Ό Ν. Έγγονόπουλος ύπομειώνοντας μέ τόν τίτλο καί τό ύπότιτλο παράθεμα τό όνομα τοΰ Καρυωτάκη (πού άναγράφεται μέ κεφαλαία κάτω άπό τό μότο), θέλ ει νά έξορκίσει ένα σύμβολο καί ν’ άποκαταστήσει τήν «Π ρέβεζα»: όχι χώρος άνίας καί θανάτου, άλλά θριάμβου τής ζωής, τής άνοιξης καί τής έλευθερίας. Στήν Πρέβεζα δέ γεννήθηκε μόνο ή Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου ούτε έγραψε (καί έπραξε) ό Καρυωτάκης, μόνο, τό όμώνυμο ποίημα· γεννήθηκε έκεΐ καί κάποιος άλλος: π ου είναι ο ί κουρούνες πού είδε ό ποιητής; εδώ πρω το-είδε τό φως δ νέος 'Ηρακλής μιας κι Άρχισα μέ τόν Ή ράκλη τό υπερήφανο λιοντάρι τής έλευΰεριας ό Μοντσανάς (ό Ό δυσσεύς Ά νδροντσος) Τή γνώμη τοΰ ποιητή γιά τόν (γεννημένο στήν Π ρέβεζα) Όδυσσέα Άνδροΰτσο ξέραμε καί πρίν διαβάσουμε τά τελευταία αύτοσχόλια τοΰ Ν. Έ γγονόπουλου πάνω στόν «Μ πολιβάρ». Ή δη στό σώμα τοΰ συνθετικού έκείνου ποιήματος ύπόσχεται ν’ άφιερώσει στόν Όδυσσέα Ά νδροΰτσο «σάν έρθ’ ή ώρα» τό πιό ώραΐο, ίσως, τραγούδι πού έψαλε ποτέ, «ίσως τ’ ώραιότερο τραγούδι πού ποτές έψάλανε σ’ όλο τόν κόσμο». Ε ίνα ι περιττό νά σημειώσω ότι ή έπαγγελία αύτή, όσο καί ή πρόρρηση, μ’ όλο τόν όγκο της, είνα ι λειτουργικό στοιχείο τοΰ ύμνου καί δέν δεσμεύουν τόν ποιητή. Ούτε, βέβαια, τό βραχύ έγκώμιο πού άφιερώνει, τώρα, στόν ήρωα είναι έκπλήρωση τοΰ παλιοΰ έκείνου «χρέους». Ή «μορφή ή αύστηρή καί ύπέροχη » τοΰ Δυσσέα, όπως τόν έγραφε ό στρατη­ γός Μακρυγιάννης, άνακαλεϊται έδώ γιά νά στηρί­ ζει τήν άποκατάσταση τής «Π ρέβεζας». 'Ωστόσο ένα ποίημα «διαβρω τικό» ή καί έπι-

κίνδυνο, άπό κάποια άλλη μεριά, όπως αίφνης τό δίστιχο σημείωμα τοΰ Γιεσένιν πρίν τήν αυτοκτο­ νία του (1925), μόνο μ’ ένα ισοδύναμο ποίημα άντιρροπεϊται. Τέτοιο πάσχιζε νά γράψ ει ό Μαγιακόβσκη — τοΰ όποιου, σημειωτέον, ποίημα προφητικό γιά τή δική του αύτοκτονία (1930) καί ύστεροφημία μετάφρασε ό Ν. Έγγονόπουλος. Ά ς - μήν ξεχνάμε, ’Ακόμη, ότι ό ίδιο ς ό Καρυω­ τάκης πρίν φτάσει στήν Πρέβεζα καί δει τίς κάργιες είτε κουρούνες στούς «μαύρους τοίχους» είχε γράψ ει, δέν λέω, τήν δνευ Απαιτήσεων «ηρω ι­ κή τριλογία», άλλά τήν «ώδή» «Ε ις Ά νδρέαν Κάλβον». Ό ζακύνθιος ποιητής, κατά σύμπτωση, μας άφησε, μέσα στήν όλη του άρετολογία, καί μιά (ρητορική, είν’ Αλήθεια) « ’Απολογία τής αύτοκτοΔ έν ξέρουμε γιά καλά άν ό αυστριακός ποιητής Γεώργιος Τράκλ (1887-1914) αύτοκτόνησε ή πέθανε, άθελά του, άπό κατάχρηση κοκαΐνης. Τό ποίημα πού τοΰ Αφιερώνει ό Ν. Έγγονόπουλος τελειώνει μέ μιά γαλλική παροιμία, κάτι σάν τό δικό μας «καλομελέτα κ ι έρχεται». Ή στιγμή τοΰ θανάτου ή τής «κατά δόσεις» αύτοχειρίας τοΰ Τράκλ προετοιμάζεται μέ Απλές όσο καί καλά μελετημένες μεταβάσεις. Ό ποιητής καταφεύγει σέ Αλλεπάλληλα αύθεντικώς «έγγονοπούλεια» σχή­ ματα: εισαγωγικά, παρενθέσεις, παΰλες, φωνητι­ κές παραλλαγές τής ίδια ς λέξης, γλωσσικές αυθαι­ ρεσίες, όπως, έξαφνα, έκεϊνο τό «— δή τότε — », (όπου τό βεβαιωτικό μόριο μπαίνει μπροστά άπό τό χρονικό έπίρρημα), πρόταξη πού μόνο ή Αρ­ χαία έπική καί λυρική ποίηση ήξερε! Γ ια τί; Για τί τό πικρό του συμπέρασμα γιά «τής Ανθρώπινης ζωής τό θλιβερό μπελιά — τόν άσχημο βραχνά — » θ έλ ει νά ’ναι παραμυθητικό γιά μάς. Στό νοΰ του δέν είνα ι παρά ή πλήρης, άξια καί αύθεντική ζωή. Καί τά ποιήματα έκεϊνα τής τελευταίας συλλογής του πού κλίνουν στή μεριά τοΰ θανάτου, έχουν γιά στόχο τήν κακότητα καί τή μικρότητα τών Ανθρώ­ πων ή τήν έκπτωση καί τή διάψευση τών μύθων. Κάποτε καί τά δυό αύτά συνυπάρχουν στό ίδιο ποίημα, όπως στό Αδαμάντινο γιά τή σκληρότητά του καί καλοδουλεμένο στή δέση του «Στούς δρόμους τούς βιοτικούς», πού κα ί μόνο του θά δικαίω νε τή συγκεντρωτική έκδοση τών «πρόσφα­ των» ποιημάτων τοΰ Ν. Έγγονόπουλου. Τό έπίθετο τοΰ τίτλου «βιοτικούς» είνα ι Ακρι­ βές — τό ποίημα είνα ι καρπός μεγάλης καί πλού­ σιας βιοτικής πείρας· άλλά θυ μίζει, βέβαια, καί τό όμόηχο στή σημερινή προφορά «βοιωτικούς». Καί ο ί δυό μορφές τοΰ μύθου, τό πρόσωπο καί τό τέρας, έκφαυλίζονται έξουθενωτικά, προπαντός τό πρώτο, ό ύποτιθέμενος «Ο ίδίπους», πού άλλω­ στε γράφεται μέ μικρό τό Αρχικό. Ε ίν α ι Ασφαλώς κάτι λιγότερο Απ’ δ ,τι στό ποίημα τοΰ Μ. Σαχτούρη πού έχει, Ακριβώς, τίτλο «Δ έν είνα ι ό Οίδίποδας» («Π αραλογαίς», 1948). δέν είναι ό Ο ίδίποδας είναι ό Ή λία ς τής λαχαναγορά ς Γιά τή Σφίγγα, πού δέν τής άρνεϊται τό Αρχικό κεφαλαίο, έπιφυλάσσει ό Έγγονόπουλος μιά

73

μεταχείριση σκληρότερη, άλλά καί γ ι’ αυτό λιγότε­ ρο άπαξιωτική: «δμως κείνος ό μαύρος σκύλος...». Ή έκπτωση καί διάψευση των μύθων είναι στήν τελευταία ποιητική συλλογή τοΰ Ν. Έγγονόπουλου καθολική. Περνάνε άπό μπροστά μας ή Λήδα χωρίς τόν κύκνο της, ή Μ ήδεια χωρίς τά φαρμάκια (καί τά φάρμακά) της, ή Σαχραζάτ χωρίς οΰτ’ ένα μύθο, ή Σφίγγα δίχως κανένα αίνιγμα, ή λεύκα χωρίς τήν άμαδρυάδα της — άκόμη κ ι αύτή προστίθεται «στίς τόσο ά μείλικτες / καί τόσο άφόρητα βασανιστικές γύρω μας / άπου’Απούσα, ώστόσο, δέν είναι μόνο μία: ή Έ ρ ινύα, «βα θιά μέσα στόν ίδ ιο φταίχτη φωλιασμένη», καί μόνο ένας: 6 Ό ρ φ ε ύ ς , έστω κατακρεουργημένος καί κομματιασμένος — κ ι αύτό πάει νά πει: τό αίτημα τής δικαιοσύνης καί τής ποίησης, πού δ Νίκος Έγγονόπουλος μέ τίς δυό του «έπιστήμες» πιστά διακονεΐ. Α Ν Δ ΡΕ Α Σ Μ Π ΕΛ ΕΖΙΝ Η Σ

ο στάλος περί ο ό ιχ ο για ο τη

τους

ε λ λη νες

γ ερ μ ά ν ιά

ο οταΰ\λος

74

ΜΕΛΕΤΕΣ

δείγματα αρτιας κριτικής σκέψης ΒΑΣΟΥ ΒΑΡΙΚΑ: Κώστας Βάρναλης — Κώ­ στας Καρυωτάκης. Β ' έκδοση. Πλίδρον, Ά#ήνα 1978. Σελ. 196.

ΑΝ γιά τό έργο τέχνης αποτελεί κριτήριο ποιότη­ τας ή μεγαλοσύνης ή άντοχή του στό χρόνο, γιά τή μελέτη καί πολύ περισσότερο γιά τό κριτικό δοκί­ μιο είναι ή έπαλήθευση τής ικανότητας τοΰ μελε­ τητή νά περάσει πάνω άπό πρόσκαιρες καί συμβα­ τικές άξιες κι άπό ψηλά νά βυθίσ ει τό κριτικό του βλέμμα ώς τόν πυρήνα τοΰ θέματός του, έχοντας ταυτόχρονα καί μιά καθολική έποπτεία των άντικειμενικών συνθηκών πού τό γέννησαν. "Αν πα­ ρουσιάζει κάποιες δυσκολίες ή προφητική σχεδόν αύτή ένόραση, είνα ι γιατί ή κάθε έποχή διαμορ­ φώνει μιά δική της ήθική, πού ο ί όπτικές της γω νίες έκπορεύονται άπό τήν έκάστοτε 'ιστορική καί κοινωνική πραγματικότητα, μέ άποτέλεσμα νά διαποτίζουν καί νά κατευθύνουν τήν κριτική σκέψη. Ή έποχή πού στήν Ε λλά δ α άρχίζει νά διαφαίνεται — ιδια ίτερα μέ τό Ροΐδη— μιά τάση θεώ ρη­ σης καί άποτίμησης τοΰ έντεχνου λόγου, είνα ι μιά περίοδος άναζητήσεων κα ί γιά τήν ίδια τή λογοτε­ χνία. Σ τίς δυό πρώτες δεκαετίες τοΰ αιώνα, πού άρχίζουν νά διαμορφώνονται πιά τά ιδεολογικά καί αισθητικά ρεύματα, δ Κ. Χατζόπουλος θά έκπροσωπήσει τήν άρρηκτα δεμένη μέ τίς κοινω νι­ κές άντιστοιχίες κριτική άντίληψη, πού στήν τρίτη δεκαετία θά βρει φιλόξενη στέγη στήν «Α να γέν­ νηση» τοΰ Γληνοΰ κα ί στή «Ν έα ’Ε πιθεώ ρηση» τοΰ Χουρμούζιου. ’Ε κ εί θά πρέπει νά άναζητηθοΰν, παρ’ δλες τους τίς ιδιορρυθμίες, ο ί καταβο­ λές τοΰ Βάσου Βαρίκα. "Οταν έμφανίζονται στήν πρώτη τους έκδοση ο ί μελέτες του γιά τό Βάρναλη (1936) καί γιά τόν Καρυωτάκη (1938), πού σήμερα γιά δεύτερη φορά κυκλοφορούν σέ ενιαίο τόμο, ό Βαρίκας είνα ι μόλις 24 έτών. Πέρα άπό τίς φιλολογικές του σπουδές, ή μαρξιστική του κατάρτιση, δν δέν τόν έντάσσει, όπωσδήποτε τόν προσανατολίζει στήν περιοχή τής άριστεράς καί ιδια ίτερα στή μερίδα της έκείνη πού άρνιέται νά πειθαρχήσει στή δο­ γματική καί έπομένως, τίς περισσότερες φορές, άρνητική ενατένιση τών πνευματικών καί καλλιτε­ χνικών άξιών. Έ τ σ ι, μέ μιάν άξιόλογη κα ί δυσα­ νάλογη γιά τήν ήλικία του παιδεία καί εύρύτητα, έπιχειρεΐ νά προσδιορίσει τό στίγμα τής ποίησης τοΰ Βάρναλη μέσα στή διαδρομή τοΰ νεοελληνι-

Βάσος Βαρίχας

κοϋ λόγου καί νά σταθμίσει τίς διαστάσεις τής προσφοράς του, ένώ στή μελέτη του γιά τόν Καρυωτάκη προχωρεί σέ μιά θεώρηση τοϋ έργου του σέ συνάρτηση πάντα μέ τήν τότε κοινωνική πραγματικότητα, άλλά καί χωρίς νά παραβλέπει τήν ψυχική ύφανση τοϋ ποιητή. Σαράντα όλόκληρα χρόνια μάς χωρίζουνε άπό τήν έποχή πού είδαν τό φως τά νεανικά αύτά έργα τοϋ Βαρίκα, χρόνια κρίσιμα, μεστά άπό γεγονότα καί έμπειρίες, πού όδήγησαν σέ πλήθος έπανεκτιμήσεων, διατυπωμένων σέ ύπολογίσιμη β ιβλιο ­ γραφία. Παρ’ δλ’ αύτά διατηρούν κάποιες βασικές άρχές, πού δχι μόνο τούς έξασφαλίζουν τήν άντοχή τους, άλλά καί τά έντάσσουν άνάμεσα στά σοβαρά μελετήματα τής νεοελληνικής γραμματεί­ ας, δπως σημειώνει καί ό Ά λέξης Ζήρας στήν έξαιρετικά ένδιαφέρουσα εισαγωγή του, πού πλουτίζει τήν έπανέκδοση. Ε ίνα ι έπόμενο λοιπόν, μέσα στό διάστημα πού μάς χωρίζει τόσο άπό τό όλοκληρωμένο πιά έργο των ποιητών, δσο καί άπό τά κριτικά δοκίμια τοϋ μελετητή, νά άποκρυσταλλώθηκαν ή τουλάχιστο νά προχώρησαν σ’ ένα πιό ψύχραιμο στάδιο οί άποτιμήσεις, μέ άποτέλεσμα νά έξασθενοϋν κά­ ποιες άπό τίς διατυπωμένες τότε άπόψεις τοϋ Βαρίκα. Χαρακτηριστικό ίσως παράδειγμα προσφέρει ή προσπάθειά του νά άξιολογήσει τή συνεισφορά τοϋ Βάρναλη στή μ ο ρ φ ο λ ο γ ικ ή εξέλιξη τοϋ νεοελληνικού ποιητικού λόγου. Συγκεκριμένα, ένώ ό μελετητής πολύ εύστοχα έπισημαίνει δτι «ή άρνηση τής παράδοσης, ό έξοστρακισμός τών έπιβιώσεών της, παίρνουν τόν χαρακτήρα υποχρέ­ ωσης γιά τόν τεχνίτη. Τό νέο περιεχόμενο χρειάζε­

ται καινούριες φόρμες γιά νά έκφραστεϊ. Ά π ό τήν άρχή αύτή πηγάζει ή συνεχής άνανέωση τής τέ­ χνης, πράγμα πού μέ τή σειρά του καθορίζει τό αιώνιο τής ύπαρξής της...», φτάνει στό συμπέρα­ σμα δτι «... δ Βάρνάλης εισάγει στή χώρα μας μιά νέα μορφή τέχνης...» Ό νεανικός του ενθουσιασμός καί πολύ περισ­ σότερο ίσως ή ιδεολογική του δρμή τόν έμποδίζουν νά συνειδητοποιήσει δτι ό ποιητής τών «Σκλάβων Πολιορκημένων» φέρνει τό άνανεωτικό μήνυμα μέ τό περιεχόμενο τής ποίησής του —ταράζοντας τελματωμένα ιδεώδη— χωρίς δμως νά συμπράττει σέ καμιά μορφολογική άνανέωση. Θά χρειαστεί νά περάσουν πολλά χρόνια γιά νά άποτολμήσει ό Δημήτρης Χατζής μιά τέτοια άπομυθοποίηση: «...Στήν ποίηση τού Κώστα Βάρναλη οί καλύτερες παραδόσεις τής σχολής τοϋ Δ ημοτι­ κισμού μπολιάζονται μέ ιδέες επαναστατικές. 'Ο άριστος αύτός τεχνίτης ξέρει νά μεταφέρει στήν ποίησή του τίς ιδέες αυτές χωρίς νά προδώσει τίς ποιητικές «νόρμες» τής σχολής...» Καί παρακάτω: «άλλά ή ποίηση τού Κώστα Βάρναλη είναι πιά τελειωμένη — δέν θά άκολουθήόει καμιά άναζήτηση, δέν θά συμπράξει σέ καμιά άνανέωση...» (περιοδ. ΑΝΤΙ, 25/1/1975). ’Ανάλογης σοβαρότητας καί άξίας είναι ή μελέ­ τη γιά τόν Καρυωτάκη, γραμμένη όπωσδήποτε δμως μέ μεγαλύτερη ευρύτητα καί ώριμότητα. Παρ’ δλο πού καί σ’ αύτό τό θέμα — άπό τά πιό σημαντικά τής λογοτεχνίας μας— διατυπώθηκαν άξιόλογες άπόψεις (τελευταία μάλιστα καί άπό τόν ποιητή Τίτο Π ατρίκιο) χωρίς καί πάλι νά τό έξαντλοϋν, ή έργασία αύτή δέν χάνει τό θετικό τής συνεισφοράς της. Τελικά, τήν κριτική περιπλάνηση τού Βάσου Βαρίκα στό χώρο τής λογοτεχνίας μας χαρακτηρί­ ζουν δυό βασικές άρχές: μιά ψύχραιμη ένατένιση τών φαινομένων της, δπου ή άξιολόγησή τους δέν στηρίζεται μονάχα στή μεγαλοσύνη, άλλά καί στή συνάρτησή τους μέ τούς προβληματισμούς τής έποχής, καί ή ένόραση τών ίστορικο-κοινωνικών συνθηκών, πρίν άπό τήν δποια άποτίμηση τοϋ έργου, άρχές πού τού έδωσαν τή δυνατότητα νά συνεχίσει, νά συντηρήσει καί νά έδραιώσει μιά κριτική παράδοση. ΤΑ ΚΗ Σ Μ ΕΝ ΔΡΑ ΚΟ Σ

παράρτημα Λόγω πληϋώρας ύλης, τό «Πα­ ράρτημα» αυτόν τοϋ τεύχους ϋά δημοσιευτεί τόν έπόμενο μήνα (τεύχος 22).

75

9€μΙϋιο

των επιστημών

Ν. ΑΝΤΩΝΙΟΥ Ν. ΑΥΓΕΛΗΣ Κ. ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ A. ΖΑΧΑΡΙΟΥ Γ ΚΑΡΑΣ Κ. ΚΑΡΟΥΜΠΑΛΟΣ Φ. ΚΑΦΑΤΟΣ Κ. ΚΡΙΜΠΑΣ Ε ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ Σ. ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗΣ

GUTENBERG

π. χριςτοδουλιδης

ένωση ελληνων φυσικών

κριτικογραφία Στην κριτικογραφία αύτοϋ τον τεύχους περιλαμβάνονται βιβλιοκριτικές πού δημο­ σιεύτηκαν τό Φεβρουάριο στόν ημερήσιο τύπο Ά ϋήνας καί Θεσσαλονίκης. Περιλαμ­ βάνονται, έπίσης, κα ί κριτικές δημοσιευμέ­

νες στόν περιοδικό κα ί επαρχιακό τύπο, δσες φυσικά φρόντισαν νά μάς στείλονν ο ί συντάκτες τους. ( ’Επιμέλεια: Κατερίνα Π απαλιβερίον)

θ ρ η σ κ εία Άνεστίδης ’Αδαμάντιος: « ’Εκκλησία», εύρετήριον τόμων Α'-Ν ' (Κυρ. Ντελόπουλος, Καθημερινή, 22 / 2 ) Γλαβίνας ’Απόστολος Ά θ .: Τό αύτοκέφαλον της έν ’Αλβανία ’Ορθοδόξου ’Εκκλησίας έπί τή βάσει άνεκδότων εγγράφων (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 15/2) Μύναρεκ X.: Έ ρω ς καί Κλήρος (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 15/2)

Φ ιλοσ οφ ίβ-Ψ υ χ ο λογία Γκιμπράν Χαλίλ: Αυτοβιογραφία (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 8/2) Γκιμπράν Χαλίλ: Ή φωνή τοϋ δασκάλου (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 8/2) Γκιμπράν Χαλίλ: Δάκρυα καί γέλιο (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 8/2) Μαλεβίτσης Χρηστός: Τό άνθισμένο δένδρο (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 22/2) Πιετροπίντο Α.—Ζ. Σιμενάουερ: Πίσω άπό τό μύθο τοΰ ανδρα (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 22/2)

Κ ο ινω ν ικ ές Έ π ισ τημες-Έ κ π α ίδ ευ σ η -Π α ιδ α γω γ ική Δίζελος Τάκης: Θεωρία των κοινωνικών πληροφοριών (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 22/2) ’Επιτροπή γιά τήν έθνική άκεραιότητα καί έπιβίωση: ’Απειλή νέου άκρωτηριασμοΰ τοΰ έλληνικοϋ έθνους (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 22/2) ’Επιτροπή γιά τήν έθνική άκεραιότητα καί έπιβίωση: Φάκελλος Αιγαίο (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ε λευθεροτυ­ πία, 22/2) ’Επιτροπή γιά τήν έθνική άκεραιότητα καί έπιβίωση: Προβλήματα έδαφικής άκεραιότητας (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 22/2) Κουμάντος Γιώργος: Δημοκρατία στήν πράξη (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 22/2) Μαγκλιβέρας Διον.: ’Επιχείρηση καί κοινωνία (Γ.Τ., Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 8/1294) Μάνος Γιάννης: Ο ί έκτακτες περιστάσεις στήν Εύρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων τοϋ ’Ανθρώπου (Διαβάζω, άρ. 17) Μαρτσενάρο Ρό: Τό κομμουνιστικό μανιφέστο (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 2/2) Μεντβέντεφ Ρ. κλπ.: ’Αντιπολιτευτικές τάσεις στή Σοβιετική Ένωση (Ε .Γ., Καθημερινή, 22/2) Mesmin Georges: Τό παιδί, ή άρχιτεκτονική καί ό χώρος (Ν. Στερεό. Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ.

7/1293) Νικολαΐδου Μάγδα: Ή γυναίκα στήν Ε λλάδα (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 16/2) Παπαζαφείρη ’Ιωάννα: ’Ομήρου ’Οδύσσεια, Ηροδότου Ιστορία, μεθοδική διδασκαλία άπό μετάφραση (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 14/2) Παπάζογλου Μηνάς: ’Εκπαίδευση καί πολιτική (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 1/2) Παπάζογλου Μηνάς: ’Εκπαίδευση καί πολιτική (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 14/2) Πολύδωρης Βαγγέλης: Τό ταμπού τών συμβόλων (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 14/2) Ράγγας Σωκράτης: Τ ί λέει ό Μάρξ γιά τήν έλευθερία καί τή δημοκρατία (Παρατηρητής, Αύγή, 15/2) Ροζάκης Χρηστός: Τρία χρόνια έλληνικής έξωτερικής πολιτικής, 1974-1977 (Θόδωρος Γεωργίου, Διαβάζω, άρ. 17) Σπυρόπουλος Ήλίας: Τά άρχαϊα κωμικά κείμενα στό Γυμνάσιο (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 1/2) Σταμάτης Χαράλαμπος Θ.: Παλαιοί συγγραφείς καί άστυνομικός όρθολογισμός (Ά γ γ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 13/2) Στεφανάκης Γ.: Εύρωπαϊσμός (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 15/2) Stuart Holland: Σοσιαλιστική πρόκληση (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 22/2) Tawney R.: Ή χριστιανική θρησκεία καί ή άνοδος τοΰ καπιταλισμοΰ (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 15/2)

77

Τερλεξής Πανταζής: Μαρξισμός καί Κοινωνιολογία (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ε λευθεροτυπία, 15/2) Φακιολάς Ροσέτος: 'Ο εργατικός συνδικαλισμός στην Ε λλάδα (Ν, Φακιολάς, Διαβάζω , άρ. 17) Φράγκας Χ.Π .: Ε λληνικά καί εύρωπαϊκά πανεπιστήμια (Γ. Μητραλιάς, Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ.

7/1293) Χοΰντζικερ Ζάκ: Ή Εύρώπη χθές-σήμερα-αΰριο (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ε λευθεροτυπία, 22/2) Χρυσοκέρης ’Ιωάννης Τρ.: Ή βιομηχανική λογιστική σχεδιοποίησις (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 13/2)

Λαογραφία Ανίτσας Κώστας: ’Ανθρώπινες ρίζες (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 1/2) Κακριδής I. 0 .: Ο ΐ άρχαίοι ελληνες στή νεοελληνική λαϊκή παράδοση (Διαβάζω , άρ. 17) Μνημεία τής έλληνικής άρχαιότητας ζώντα έν τφ νΰν έλληνικψ λαφ (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 8/2) Ρόδης Κ.: ’Αρβανίτες (Δ . Σταμέλος, ’Ε λευθεροτυπία, 15/2)

Γλώσσα Γεωργοπαπαδάκος Α.: ’Ορθογραφικό λεξικό (Δημ. Στεργίου, Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 5/1291) Μιραμπέλ Ά νδρέας: Ή νέα έλληνική γλώσσα (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ε λευθεροτυπία, 15/2) Σηφάκης Ν.: Μέγα λεξικόν γραμματικής (Κ .Ι. Τσαούσης, ’Ε λευθεροτυπία, 1/2) Χρηστίδης Χρήστος: Κώδικας Π οινικής Δ ικονομίας 1950, Δ οκίμιο μεταγραφής του στήν έθνική γλώσσα των 'Ελλήνων καί Πρόλογος (Κ. 0 . Δημαράς, Τό Βήμα, 9/2)

Θ ε τ ικ έ ς ’Ε π ισ τή μ ες Γεωργίου I. Π .: 'Ιστορία τής ’Ιατρικής (Μ. Παπαδοπούλου, Τά Νέα, 10/2) Λούρος Ν. Κ.: ’Απόηχοι τής πείρας (Δ . Σταμέλος, ’Ε λευθεροτυπία, 15/2)

Τ έχ ν ες-Ά Θ λ η τιο μ ό ς Άντωνακάτου Ντιάνα-Μ αΰρος Τάκης: Ε λληνικά μοναστήρια, τόμος Β ' (Β . Σπηλιάδη, Καθημερινή, 22 / 2 ) Δασκαλάκης Γιώργος: Σοπέν-Άνάλυση τών σπουδών έργ. 25 άριθ. 1-12 (Κ .Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυ­ πία, 1/2) Διακογιάννης Γιάννης: Τό ποδόσφαιρο στήν 'Ελλάδα καί στόν κόσμο (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ε λευθεροτυπία, 1/ 2 ) Μητρόπουλος Κώστας: Ο ί σπόροι (W., Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 7/1293) Μπάρφορντ Φ ίλιπ: Ο ί συμφωνίες καί τά τραγούδια τοΰ Μάλερ (Διαβάζω , άρ. 17) Τσάτσος Κων/νος: Θεωρία τής τέχνης (Δ . Σταμέλος, ’Ε λευθεροτυπία, 15/2) Τσάτσος Κων/νος: Θεωρία τής τέχνης (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 24/2) Χουλιαράς Νίκος: Ζωγραφικά κείμενα (Β. Σπηλιάδη, Καθημερινή, 15/2)

Κ λασ ική Π α ιδ εία Διαμαντόπουλος Ά λέξης: Ή πολιτική μαρτυρία τοΰ έρωτικοϋ μύθου στήν τραγωδία (Στάθης Δρομάζος, Καθημερινή, 8/2) Κομνηνός-'Υψηλάντης ’Αθανάσιος: ’Εκκλησιαστικών καί πολιτικών β ιβλία δώδεκα (Φ .Κ. Μπουμπουλίδης, ’Ελεύθερος Κόσμος, 24/2) Λαβανίνι Μπροΰνο: Ά τα κτα (Φ.Κ . Μπουμπουλίδης, ’Ελεύθερος Κόσμος, 17/2) Lesky Albin: Ιστορία τής άρχαίας έλληνικής λογοτεχνίας (Γ.Α . Χριστοδούλου, Διαβάζω , άρ. 17) Ντόβερ Κ. Τζ.: Ή Κωμωδία τοΰ ’Αριστοφάνη (Έ ποπτεία, άρ. 118) Ρεντίφης Δημήτριος: Ή όργή στήν άρχαία έλληνική τραγωδία (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπολις, 13/2)

Π οίηοη Άναγνωστάκη-Τσαβάρα ’Ελευθερία: Τά τραγούδια τών Ή λιων (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ε λευθεροτυπία, 8/2) Αντω νίου Τάκης: ’Επανάσταση τών νεκρών (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ε λευθεροτυπία, 22/2) Βλάχος Νίκος: Η ρω ική έποχή καί αλλα ποιήματα (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 22/2) Γεράνης Στέλιος: Διάλογος μέ τό Διονύσιο Σολωμό (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ε λευθεροτυπία, 1/2) Δημοτικά Τραγούδια-’Α κριτικά (Δ . Σταμέλος, ’Ε λευθεροτυπία, 15/2) Έγγονόπουλος Νίκος: Στήν Κοιλάδα μέ τούς Ροδώνες (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 17/2) Έλύτης Όδυσσέας: Τά ρώ τοΰ έρωτα (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 16/2) Ζαφειριού Λεύκιος: Άπομαγνητοφώνηση (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ε λευθεροτυπία, 8/2) Ζαφειριού Λεύκιος: Άπομαγνητοφώνηση (Πέτρος Σόφας, Χαραυγή-Λευκωσία, 25/2) Ζαφειριού Λεύκιος: Άπομαγνητοφώνηση (X. Ζ., Δημοκρατία-Λευκωσία, 26/2)

78

Ζαφειριού Λεύκιος: Άπομαγνητοφώνηση (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 8/2) Κακίσης Σωτήρης: Τά σύρματα (Γ. Βέης, Διαβάζω, άρ. 17) Καραγιάννης Κώστας: Έγένετο φως (Τ. Αειβαδίτης, Αύγή, 11/2) Κόρσου-Καπέλλου Μίνα: Fragmenta animae (Ε. Γ. Ρόζος, ’Απανεμιά, άρ. 9) Κουκούλη Στελίνα: Πετράδια τής ζωής (Ε .Γ. Ρόζος, ’Απανεμιά, άρ. 9) Λαζανάς Κώστας: Ά κτισ το ς ήχος τό φώς (Τ. Αειβαδίτης, Αύγή, 11/2) Λάζαρης Νίκος: Τό δάσος των έκρήξεων (Στ. Μπεκατώρος, Σχεδία, άρ. 2) Αειβαδίτης Τάσος: Ο ΐ τελευταίοι (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 8/2) Μανουσάκης Γιώργης: Ταριχευτήριο πουλιών (Σπ. Κατσίμης, Καθημερινή, 8/2) Μήλας Σπύρος: ’Αναφορά (Κ. Άνδρονίκας, Ριζοσπάστης, 9/2) Bogno Marisa: Δώδεκα ποιήματα (Δ . Σταμέλος, Ελευθεροτυπία , 1/2) Όσύρος Μάξιμος: Εθη J. Βουτσαρά II (Κ. Γουλιάμος, Σχεδία, άρ. 2) Παναγουλόπουλος Γιώργος: Ό ,τ ι δεν είπα (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 1/2) Πολυχρονίδου Δέσποινα: Ή ύπερώρα (Τ. Αειβαδίτης, Αύγή, 11/2) Πόνζ Φράνσις: Ή φωνή τών πραγμάτων (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 9/2) Σακελλαρίου Χάρης: ’Ανεπίδοτα (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 8/2) Σιγάλα-Διγενοπούλου 'Ελένη: Δοξαστικό γιά μέρες ειρήνης (Χρήστος Β. Χειμώνας, ’Απανεμιά, άρ. 9) Σπυρόπουλος Τάσος: Υπάρχω έδώ (Τ. Αειβαδίτης, Αύγή, 25/2) Σπυρόπουλος Τάσος: Υπάρχω έδώ (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 22/2) Φραντζή Ά ν τ εια : Ή περιπέτεια μιας περιγραφής (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 16/2) Χριστοδουλάκης Χρήστος: Ποιήματα— Θυσίες καί μνήμες (Κ. Άνδρονίκας, Ριζοσπάστης, 9/2) Ψαρρά Ε λένη : Α πύθμενα (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 6/2) Ψαρράς ’Ιάκωβος: Μνήμες (Σπ. Κατσίμης, Καθημερινή, 22/2)

Π εζογρα φ ία Άγνωστος Ά ρα βα ς συγγραφέας: Χ ίλιες καί μία νύχτες (Δ . Ραφτόπουλος, Α ν τ ί, άρ. 118) Άμπατζόγλου Πέτρος: Προσωπική Αποκάλυψη (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 10/2) Βασιλικός Βασίλης: 'Ιμάντες (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 10/2) Γρηγορίου Μιχάλης: Ή προσαρμογή (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 20/2) Ζαμυάτιν Γεβγκένι: ’Ε μείς (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 9/2) Θεοδώρου Βικτωρία: Ούρανία (Κ. Άνδρονίκας, Ριζοσπάστης, 22/2) Θεοτόκης Κωνσταντίνος: Διηγήματα (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 10/2) Ίωάννου Γιώργος: Τό δικό μας αίμα (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 8/2) Ίωάννου Γιώργος: Τό δικό μας αίμα (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 10/2) Καρούσου Δέσπω: Έ να κορίτσι μεγαλώνει (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 22/2) Κάφκα Φράντς: Τά ήμερολόγια (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 9/2) Κλώντια Ά ρ ρ ία : Διηγήματα (Ε. Γ. Ρόζος, Απανεμιά, άρ. 9) Κοκκαλίδου-Ναχμία Νίνα: Ά γο νη Γραμμή (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 21/2) Κωνσταντινέα Νίκη: Τό μήνυμα (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 22/2) Αειβαδίτης Τάσος: Τό έκκρεμές (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 10/2) Μαγκλής Γιάννης: Κριματισμένοι κ ι’ Ακριμάτιστοι (Φ.Ν. Κλεάνθης, Τά Νέα, 3/2) Μάλαμας Λάμπρος: Παλαίμαχοι (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 8/2) Μανούσακας Γιάννης: "Ο χαλασμός (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 1/2) Μπάρας ’Αλέξανδρος: Φάσεις (Τ. Κόρφης, Καθημερινή, 22/2) Μπέλλ Χάϊνριχ: Ό κλόουν (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 23/2) Μπόρχες Χόρχε Λούϊς: Α νθολογία (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 8/2) Μπράντμπερυ Ραίη: Τό τέλος τής ’Αρχής (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 15/2) Μπόσης Κώστας: Ό Θωμάς ό Καρατζάς (Δ . Σταμέλος, ’Ε λευθεροτυπία, 22/2) Ό ργουελ Τζώρτζ: 1984 (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 15/2) Ό ργουελ Τζώρτζ: Ο ί άλήτες τού Παρισιού καί τού Λονδίνου (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 15/2) Ό ργουελ Τζώρτζ: Κρατήστε σφικτά τό μικροαστισμό σας (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 2/2) Ό ργουελ Τζώρτζ: Κρατήστε σφικτά τό μικροαστισμό σας (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 15/2) Πανώριος Μάκης: Ή διαδρομή (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπολις, 20/2) Παπαδημητρίου Μαρία: Τό μαχαίρι (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 1/2) Παπαπέτρου Άνάστος: Χίλιους μήνες (Παρατηρητής, Αύγή, 10/2) Παρασκευαΐδης Θανάσης: Τό μυθιστόρημα τής Μυτιλάνας (Δ . Γιάκος, Έ ρευνα, άρ. 46/169) Παρορίτης Κώστας: Ό κόκκινος τράγος (Διαβάζω, άρ. 17) Παρορίτης Κώστας: Στ’ άλμπουρο (Διαβάζω, άρ. 17) Πεντζίκης Ν. Γ.: Πραγματογνωσία καί άλλα έπτά κείμενα μυθοπλασίας γεωγραφικής (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 10/2) Ρένος: Καμένα Φρένα (Ά γ γ. Φουριώτης, Άκρόπολις, 20/2)

79

Σκάρος Ζήσης: Ο ί ρίζες τοϋ ποταμού τ. Β ' (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 8/2) Σκάρος Ζήσης: Ο ί ρίζες τοϋ ποταμού τ. Β ' (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 7/2) Συμεωνίδου-Σιοτρόπου Δέσποινα: Χαραυγή (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπ ολις, 6/2) Τσίρκας Στρατής: Τά διηγήματα (Φούλα Χατζιδάκη, Διαβάζω , άρ. 17) Χατζηκωνσταντής Γιάννης: Μιά σταγόνα νερό (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπ ολις, 20/2) Χάρης Πέτρος: Μ έρες όργής (Π αρατηρητής, Αυγή, 10/2) Χάρης Πέτρος: Μ έρες όργης (Διαβάζω , άρ. 17) Χάρης Πέτρος: Μέρες όργης (Μ. Μερακλής, ’Α ντί, άρ. 118) Χριστοδούλου Δημήτρης: Τό πατάρι (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπ ολις, 27/2)

Δ ο κ ίμ ια -Μ ε λ έτε ς -Κ ρ ιτικ ή -Χ ιο ϋ μ ο ρ Άντωνοπούλου-Πλαίσα Ά ν ν α : Νικόλαος Ούγος Φώσκολος (Εύ. Ά ρανίτσης, Πρωινή, 16/2) Άντωνοπούλου-Πλαίσα Ά ν ν α : Νικόλαος Ούγος Φώσκολος (Διαβάζω , άρ. 17) Vitti Mario: Φθορά καί λόγος-Είσαγωγή στήν ποίηση τοϋ Γ. Σεφέρη (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 24/2) Vitti Mario: Ισ το ρία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπ ολις, 13/2) Ζαχαρέας Α ιμίλιος: Ό στρατηγικός πολιτικός προγραμματισμός τής οικονομίας (Β. Κοντός, Διαβάζω, άρ. 17) Η διδασκαλία τής σύγχρονης ποίησης στή μέση έκπαίδευση (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 22/2) Κακλαμάνης Γερ. Σ .: Νεοελληνισμός καί ιστορικές συσχετίσεις (Δ . Σταμέλος, ’Ε λευθεροτυπία, 11/2) Καρακώστας ’Ιωάννης Μ.: Εισαγωγή είς τήν έπιστήμην τοϋ Αστυνομικού Δ ικα ίου (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπ ολις, 13/2) Κασσωτάκης Μιχάλης: Τηλεόραση καί άγωγή (Ν. Στερεό., Ο ικονομικός Ταχυδρόμος, άρ. 5/1291) Κλαουντίν Φερνάντο: Εύρωκομμουνισμός καί σοσιαλισμός (Δ . Σταμέλος, ’Ελευθεροτυπία, 1/2) Κλαουντίν Φερνάντο: Εύρωκομμουνισμός καί σοσιαλισμός (Διαβάζω , άρ. 17) Κόκκινης Σπύρος: Βιογραφίες συγγραφέων (Διαβάζω , άρ. 17) Κόκκοτας Παν.: Ό ρόλος τής παιδείας στήν οικονομική άνάπτυξη τής 'Ελλάδος (Διαβάζω , άρ. 17) Μακρυνικόλα Αικατερίνη: Συνοπτική βιβλιογραφία Γιάννη Ρίτσου (Κυρ. Ντελόπουλος, Καθημερινή, 1/ 2 ) Μαρκοΰζε Χέρμπερτ: Ή άνθεκτικότητα τής τέχνης (Δ . Σταμέλος, ’Ε λευθεροτυπία, 22/2) Μαστροδημήτρης Π. Δ .: Εισαγωγή στήν νεοελληνική φιλολογία (Π αρατηρητής, Αύγή, 10/2) Νάκας Θανάσης: Τά παράλληλα χωρία ατά δοκίμια τοϋ Σεφέρη καί τοϋ Έ λ ιο τ (Διαβάζω , άρ. 17) Ντελόπουλος Κυριάκος: Καβάφη ιστορικά κα ί άλλα πρότυπα (Ν .Δ . Τριανταφυλλόπουλος, Διαβάζω , άρ. 17) Παπαδάκης Ν .Α.: Σκιαγραφίες (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπ ολις, 27/2) Πόθος Διονύσης Ν. (Κλωνάρης): Ν. Καζαντζάκης (Ά γ γ . Φουριώτης, Άκρόπ ολις, 27/2) Ruthven Κ.Κ.: Ό μΰθος (Έ λ. Δαμβουνέλη, Καθημερινή, 15/2) Σέττας Δημήτρης Χ ρ.: Χρήστος Β. Χειμώνας (Ά γ γ . Φουριώτης, Ά κρόπ ολις, 27/2) Τριάρχης Φώτης: Ό ποιητής Λευτέρης Κιντζονίδης (Χρ. Β . Χειμώνας, Α πα νεμιά , άρ. 9) Chadwick Charles: Συμβολισμός (Έ λ. Δαμβουνέλη, Καθημερινή, 15/2) Hawkes Terence: Μεταφορά (Έ λ. Δαμβουνέλη, Καθημερινή, 15/2) Χριστιανόπουλος Ντίνος: Α ποθήκη Α ' (Εύ. Ά ρανίτσης, Πρωινή, 23/2) Ψαθάς Δημήτρης: Ά π α ντα (Κ.Ι. Τσαούσης, Ελευ θερο τυπία , 8/2)

Θ έα τρο Καμπανέλλης ’Ιάκωβος: Θέατρο τόμος Α ' (Φ .Ν . Κλεάνθης, Τά Νέα, 17/2) Κέϊζυ Ο’Σών: Κόκκινα τριαντάφυλλα γιά μένα (Δ . Σταμέλος, Ε λευ θερ ο τυπ ία , 15/2) Μπουλγκάκωφ Μ.: Ή έρυθρά νήσος (Δ . Σταμέλος, Ε λευ θερ ο τυπ ία , 15/2) Μπρέχτ Μπέρτολντ: Ό δάσκαλος (Δ . Σταμέλος, Ε λευ θερ ο τυπ ία , 15/2) Μπρέχτ Μπέρτολντ: Ή Ε β ρ α ία (Δ . Σταμέλος, Ε λευ θερ ο τυπ ία , 15/2)

Π α ιδ ικ ά Γκαντίνι Τζοβάνι: Τό δνειρο τοϋ Πετράκη—Μπρύγκελ (Βίτω Άγγελοπούλου, Καθημερινή, 1/2) Δαλαμάγκα-Νάκου Φωτεινή: Τά φαναράκι τοϋ σαχίμπ (Παρατηρητής, Αύγή, 10/2) Κάρπι Π ίνιν: Ή τσιγγάνα τής ζούγκλας—Ρουσώ (Βίτω Άγγελοπούλου, Καθημερινή, 1/2) Κάρπι Π ίνιν: Μιά νύχτα μέ άστροφεγγιά— Βάν Γκόγκ (Βίτω Άγγελοπούλου, Καθημερινή, 1/2) Κάρπι Π ίνιν: Τά παράθυρα τοϋ ήλιου— Ματίς (Βίτω Άγγελοπούλου, Καθημερινή, 1/2) Τρήζ Τζέφρεϋ: Κάτω ο ί βαρόνοι (Ζωή Βαλάση, Ριζοσπάστης, 2/2) Τσίρος Σπύρος: Τό άρμενάκι τής έλπίδας (Π αρατηρητής, Αύγή, 10/2) Φάλαρη Ντόρα: Τ ίκ... τάκ... τό ρολόι (Δ . Σταμέλος, Ελευ θερο τυπία , 1/2)

80

Ίσ το ρία -Β ιο γ ρ α φ ίες-Μ α ρ τυ ρ ίες "Απαντα περί Κολοκοτρωναίων (Εύ. Άρανίτσης, Πρωινή, 2/2) Βογιατζόγλου Β. Η.: Ή Π ισ ιδία τής Μ. ’Ασίας (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 28/2) Γιαννόπουλός ’Αριστείδης: Ά ντιτορπιλλικό «Κρήτη» (Ε .Γ., Καθημερινή, 15/2) Δάουλας Δημήτρης: Γενική ιστορία τοΰ σοσιαλισμού καί των κοινωνικών αγώνων (Ν. Κυτόπουλος, Ριζοσπάστης, 16/2) Ζιάγκος Νίκος Γ.: ’Αγγλικός ιμπεριαλισμός καί έθνική άντίσταση 1940-45 (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ε λευθερο­ τυπία, 22/2) Καπετάν Μπαντουβάς: ’Απομνημονεύματα (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 3/2) Κούκκου Ε λένη : ’Ιωάννης Καποδίστριας (Γεωργία Φαρίνου, Καθημερινή, 1/2) Λιναρδάτος Σπύρος: ’Από τόν έμφύλιο στή χούντα, Γ ' 1955-1961 (Τ .Β ., Αύγή, 16/2) Μανούσακας Γιάννης: Χαλασμός (Κ. Σταματίου, Τά Νέα, 3/2) Μοστράτου Σμαράγδα: Δημήτριος Γ. Μοστράτος (Αΐκατ. Κουμαριανοΰ, Καθημερινή, 1/2) Μπίτσιος Δημήτρης: Φύλλα άπό ένα ήμερολόγιο (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 1/2) Μπρούσαλης Κάρολος: 365 μεγάλες στιγμές τής άνθρωπότητας (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ελευθεροτυπία, 22/2) Νόρντεν Ά λμ περτ: Ο ί μεγάλες συνωμοσίες ένάντια στό σοσιαλισμό καί τήν ειρήνη 1850-1978 (Δ . Σταμέλος, ’Ε λευθεροτυπία, 22/2) Πυρομάγλου Κομνηνός: Ό Δούρειος "Ιππος (Διαβάζω , άρ. 17) Ρόσελ Καγιετάνο: Ιστορία τής ναυμαχίας τής Ναυπάκτου (Δ ημοσθένης Ζαδές, ’Απανεμιά, άρ. 9) Ρούκουνας Έ μμ.: ’Εξωτερική πολιτική 1914-1923 ("Αγγ. Φουριώτης, Ά κρόπολις, 13/2) Χάγεκ Ί ρ ζ ι: Δέκα χρόνια μετά ("Αλκής Ρήγος, Διαβάζω, άρ. 17) Χατζηδημητρίου Κάτια: Ιστορία τής Κύπρου (Κ.Ι. Τσαούσης, ’Ε λευθεροτυπία, 22/2) Χατζής Θανάσης: Ή νικηφόρα έπανάσταση πού χάθηκε (Γ. Μητραλιάς, Οικονομικός Ταχυδρόμος, άρ.

8/1294) Χατζής Θανάσης: Ή νικηφόρα έπανάσταση πού χάθηκε (Διαβάζω , άρ. 17)

Γ εω γρα φ ία -Τ α ξίδια Βασιλείου I.: 'Αμάρτημα στόν "Αθω κι’ αλλα διηγήματα ("Αγγ. Φουριώτης, Ά κρόπολις, 27/2) Πενταγιώτης Κώστας: Έ λληνες στή Ρουμανία (Μ ιλ. Πυρ., Καθημερινή, 1/2) Ρακής Κων/νος Ά γ γ .: Πήλιον-Άργαλαστή (Χρ. Β. Χειμώνας, ’Απανεμιά, άρ. 9) Σαράτση Λευκή: Γαλάζιο καί πράσινο (Δ ημοσθένης Ζαδές, ’Απανεμιά, άρ. 9)

Κ υ κ λο φ ορ ού ν στή Σ Ε Ι Ρ Α Τ Ε Χ Ν Η Σ

Ε τ ο ιμ ά ζ ο ν τ α ι οτήν ίδ ια α ειρά • Έ μ ίλ Β υ λ ερ μ ό ζ , ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ Τ Η Σ Μ Ο Υ Σ ΙΚ Η Σ . Τόμος 2 • Τ ζώ ν Μ πόρντμα ν, Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Τ Ε Χ Ν Η • Φ ύ λ λ ις Χ ά ρ τν ο λ, ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ Τ Ο Υ Θ Ε Α Τ Ρ Ο Υ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Υ Π Ο Δ Ο Μ Η

- 3ης Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 22 - τ η λ . 5234790

81

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ Ο ΡΓΑ Ν ΙΣΜ Ο Σ ΤΟΥΡΙΣΜ ΟΥ

Τά κ ε λ ιά το ΰ μ ο ν α σ τ η ρ ιο ύ τοΰ 'Α γ ίο υ Ν ικ ο λ ά ο υ ατά Ψ αρά π ού ά να π α λα ιώ θ η κ α ν άπό τόν E O T κ α ί λ ε ιτ ο υ ρ γ ο ύ ν ήδη σά ν ξ ε ν ώ ν ες .

Ψαρά: ό Μ ύ λ ο ς. ’Ε δώ θά γ ίν ο υ ν λ ιμ ε ν ικ ά έρ γ α κ α ί θά ά ν α σ τ η λ ω θ ο υ ν τά κτίοματα γιά την εγκατάσταση γυ μ ν α σ ίο υ κ α ί β ιβ λ ιο θ ή κ η ς.

82

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΕΡΙ ΕΧΟΜΕΝΩΝ Α' Ε Ξ Α Μ Η Ν Ο Υ 1 9 7 9 (ΤΕΥΧΗ

1 6-21)

83

°

85

86

Σ . 1 Ζ Α Χ Α Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ & Σ ΙΑ Ο . Ε .

IB S y K f f

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 80 - ΑΘΗΝΑ ® 360 5601 - ; 360 8550 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΡΑΞΙΤΕΛΟΥΣ 141 - ΠΕΙΡΑΙΑΣ - «* 411 6530

ΚΛΑΣΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΜΑΡΚ ΤΟΥΛΙΝ

ΜΚΟΛΛΪ ΓΜΜΊΚΜ

oUt*«tcui

Ταράς Μχούλμχα

Τόμ Σώγιερ

* * _ ____

----------- --

—

Έναςήρωας

&

—

Μ !ΙΜ

Σαλαμκώ

Α*· ■ ι . ι

i» _

’

* *

Πατέρες

Ό

Εύλογία Τήςγής

_____ *

--------- --

-----------

A?' Μ

Ϊ ϋ

—

’

ΕΜ1Λ ΖΟΛΑ

ΙΧΛΡΛΣ ΝΤΙΚΕΝΪ

Δύοκολα χρόνια

Ή κουζίνα

ramuAuunicr

Κουαρΐέττο

_

·

.

........

« « .« -— ι

TZAK MINTON

Ό γέρος καί li m a * » »

Τό κάλεσμα αγρκιςφ®@ιις

& .... ...

—

——

*

“ ----------

«

ANTON TTIIO# Ή ζωή μου

m m x m am s

Μώ ζωή

»

....____.

Γι ά π ρ ώ τ η φ ορ< 3 P « « W 0 o * n ! η λ ή ρβ ις · *«βρ*ς ηκρ — α τ ή β η μ ο τικ ή ■

T i inm ate

BITOT OVrKfl

Τό 1793

O

.... —

H <anp6 auvexUcTcu.... *·

ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΗ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1978 Στίς 30 ’Απριλίου 1979 έγινε ή Τακτική Γενική Συνέλευση των μετόχων τής Τραπέζης τής 'Ελλάδος, όπου ό Διοικητής τής ’Ακαδημαϊκός κ. Ξενοφών Ζολώτας άνακοίνωσε τήν έκθεσή του γιά τόν ’Ισολογισμό του 1978. ’Από τήν έκθεση αύτή δημοσιεύουμε τό τμήμα πού άναφέρεται στήν άμοιβή τής έργασίας.

ΑΜΟΙΒΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ό ρυθμός αύξήσεως της μέσης άμοιβής τής έργα­ ’Έτσι, σύμφωνα μέ τίς δειγματοληπτικές έρευνες τής σίας στό μή άγροτικό τομέα τής οικονομίας παρουσία­ ΕΣΥΕ, στό έννεάμηνο Ίανουαρίου-Σεπτεμβρίου 1978 σε ελαφρά έπττάχυνση τό 1978, σέ άντίθεση μέ τό οί μηνιαίες άποδοχές τών ύπαλλήλων στά καταστήμα­ προηγούμενο έτος κατά τό όποιο είχε σημειωθεί τα λιανικού έμπορίου αύξήθηκαν κατά 21,9%, ένώ στή σημαντική έπιβράδυνση, άν καί ό αύξητικός ρυθμός μείζονα βιομηχανία οί άκαθάριστες ώριαϊες άποδοχές είχε διατηρηθεί σέ υψηλά έπίπεδα καί τό χρόνο αύτό. τών έργατών αύξήθηκαν κατά 23%, οί άκαθάριστες Σύμφωνα μέ όρισμένες έκτιμήσεις, ή μέση άμοιβή έβδομαδιαϊες άποδοχές κατά 22,8% καί οί άκαθάρι­ έργασίας στόν τομέα αύτό αύξήθηκε τό 1978 κατά στες μηνιαίες άποδοχές τών ύπαλλήλων κατά 19,1%.

21%, σέ σύγκριση μέ 19% τό 1977 καί 23% τό 1976. Ό Παρόμοιες διαφορές στίς αύξήσεις — σέ σύγκριση μέ ύψηλότερος ρυθμός τού 1978 όφείλεται σχεδόν άπο- τίς προβλεπόμενες άπό τίς συλλογικές συμβάσεις — κλειστικά στήν ιδιαίτερα μεγάλη αύξηση των άποδο- προκύπτουν καί γιά τίς μέσες άκαθάριστες άποδοχές χών τών δημοσίων ύπαλλήλων, ύστερα άπό τήν έφαρ- στίς δημόσιες έπιχειρήσεις καί όργανισμούς, σύμφω­ μογή τής πρώτης φάσεως τού ,ένιαίου μισθολογίου, να μέ άπολογιστικά στοιχεία τών όργανισμών αύτών. καί στήν έπίσης ούσιώδη αύξηση τών κατώτατων Ή αύξηση τών όνομαστικών άμοιβών τών έργαζο­ όρίων μισθών καί ήμερομισθίων. ’Εξάλλου, ή ταχεία μένων ξεπέρασέ σημαντικά καί τό 1978 τήν άνοδο τού αύξηση τής άπασχολήσεως τά τελευταία χρόνια, πού μέσου έπιέέδου τών τιμών καταναλωτή, μέ άποτέλε­ είχε ώς άποτέλεσμα τή διατήρηση τής άνεργίας σέ σμα τήν περαιτέρω βελτίωση τών πραγματικών άποχαμηλά έπίπεδα, άσκεί αύξητική πίεση στό έπίπεδο δχών. "Ετσι, ή μέση άμοιβή έργασίας στό μή γεωργικό τών μισθών καί ήμερομισθίων καί συχνά προκαλεϊ ή τομέα τής οικονομίας, σέ πραγματικούς δρους, έκτιδιευκολύνει τήν πραγματοποίηση αύξήσεων σημαντι­ μάται δτι αύξήθηκε κατά 7,5%, έναντι 6% τό 1977 ένώ κά μεγαλυτέρων άπό τήν αύξηση τών κατώτατων ή άυξηση τών πραγματικών άποδοχών στή μεγάλη όρίων ή άκόμη καί άπό τις άναπροσαρμογές πού βιομηχανία ύπολογίζεται σέ 9% γιά τούς έργάτες καί προβέπονται στίς κλαδικές συλλογικές συμβάσεις.

5,5% γιά τούς ύπαλλήλους. Παρά τήν έπιτάχυνση πού παρατηρήθηκε τό 1978 Είδικότερα, τά μέσα κατώτατα ήμερομίσθια, σέ έτήσιο έπίπεδο, τών άδρών αύξήθηκαν τό 1978 κατά στήν αύξηση τών όνομαστικών καί πραγματικών άμοι­ 21,5%, έναντι 15,9% τό 1977 καί 19% τό 1976, καί τών βών έργασίας, άνόδου τού κόστους έργασίας στό γυναικών κατά 26,7% έναντι 19,7% καί 23,7% τά δύο σύνολο τού μή άγροτικοϋ τομέα παρέμεινε στά Ιδια προηγούμενα χρόνια. ’Εξάλλου, οί άποδοχές τών περίπου έπίπεδα τού προηγούμενου έτους, λόγω δημοσίων ύπαλλήλων, βάσει τών στοιχείων τής ειση­ ταχύτερης βελτιώσεως τής παραγωγικότητας. Στή γητικής έκθέσεως τού προϋπολογισμού, ύπολογίζεται μεταποίηση είδικότερα, όπου ή αύξηση τής παραγωγι­ δτι αύξήθηκαν κατά 25% περίπου, έναντι 18,8% τό κότητας άνά ώρα έργασίας ύπολογίζεται γύρω στό 1977. Κατώτερες, σέ σύγκριση μέ τό 1977, ήταν οί 4,5% (ένώ τό προηγούμενο έτος είχε μειωθεί κατά άναπροσαρμογές πού πραγματοποιήθηκαν, βάσει τών 1,2%), τό κόστος έργασίας άνά μονάδα προϊόντος συλλογικώμ συμβάσεων, στίς άμοιβές τών έργατών αύξήθηκε τό 1978 μέ σημαντικά χαμηλότερο ρυθμό βιομηχανίας (17%, σέ σύγκριση μέ 19% τό 1977), (17,5% περίπου), σέ σύγκριση μέτό 1977 (22,4%), άλλά στούς μισθούς τών έμποροϋπαλλήλων (16%, σέ σύγ­ μέ τά προηγούμενα τρία χρόνια. Παρά τήν ουσιαστικά κριση μέ 19% τό 1977), τών ύπαλλήλων γραφείων αύτή βελτίωση, δμως, τό κόστος έργασίας στήν Ελλά­ άνώνυμων έταιρειών καί Ιδιωτικών έπιχειρήσεων (16% δα έξακολουθεϊ νά αύξάνεται μέ ταχύτερο ρυθμό άπό έναντι 21% τό 1977) καί τών ειδικευμένων οίκοδόμων δλες σχεδόν τίς χώρες τοώϋ ΟΟΣΑ. Ή ταχύτερη σέ σύγκριση μέ τήν άνοδο τής παρα­ (11,5%, έναντι 18% τό 1977), ένώ στά ίδια έπίπεδα κινήθηκαν οί αύξήσεις τών άμοιβών τών έργαζομένων γωγικότητας αύξηση τών πραγματικών έργατικών στίς άστικές συγκοινωνίες καί τών λογιστών (15% άμοιβών ύποδηλώνει περαιτέρω βελτίωση τής κατα­ περίπου). Οί βασικοί μισθοί τών τραπεζοϋπαλλήλων νομής τού εισοδήματος ύπέρ τής έργασίας. "Ετσι, άν αύξήθηκαν κατά 8-17%, έναντι 6-14% τό 1977. άφαιρεθοϋν οί έργατικές άμοιβές πού πραγματοποιή­ Οί πραγματικά καταβαλλόμενες μέσες άκαθάρι- θηκαν στό έξωτερικό, ή συμμετοχή τών μισθών καί στες άποδοχές φαίνεται δτι αύξήθηκαν μέ ρυθμό ήμερομισθίων στό καθαρό έγχώριο μέ άγροτικό εισό­ σημαντικά ύψηλότερο, σέ σύγκριση μέ έκείνον πού δημα τό 1978 ύπολογίζεται δτι έφτασε σέ 56,6%, προκύπτει άπό τίς άντίστοιχες συλλογικές συμβάσεις. έναντι 54,2% τό 1977 καί 52,1% τό 1976.

’Α πρίλιος 1979

M

f iC

M

f f

’Ε π ιμέλεια: Νίκη Τσιλιγκίρογλου

Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΚ Ο Δ Ε Λ Τ Ι Ο Α ΡΙΘ . 21 Συντάσσεται μέ την πολύτιμη συνεργασία τον βιβλιοπ ω λείου της «Εστίας»

• Ή ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται μέ βάση τό γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης προσαρμοσμένο στην έλληνική βιβλιογραφία.

• Σέ κάδε κατηγορία βιβλίων προηγούνται άλφαβητικά οι Έλληνες συγγραφείς καί άκολονδοϋν οι ξένοι.

• Ή κατάταξη των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμφωνα μέ τό Ελληνικά άλφάβητο.

• Στην κατηγορία τών περιοδικών δέν περιλαμβάνονται Έντυπα πού ίκδίδονται δύο ή περισσότερες φορές τό μήνα.

• Τά έκδοτικά στοιχεία κάδε βιβλίου άναγράφονται δπως τά παραδίνει ό έκδοτης.

• Γιά την άκόμη μεγαλύτερη πληρότητα τοϋ Δελτίου κά­ δε έκδοτης &ς μάς στέλνει τά πλήρη βιβλιογραφικά στοιχεία τών καινούριων έκδόσεών του. Θά καταχωρη-

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ Μαρξισμός, κομμουνισμός καί δυτική κοινωνία. Συγκριτική έγκυκλοπαίδεια. ’Ε πιμέλεια C.D .

Kernio. Τόμος I': Τέχνη-Ψυχρός πόλεμος. Κοραής, ’Α θήνα, 1978. Σελ. X + 438. Δρχ. 680.

ΤΑ ΣΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ ΘΟ ΔΩ ΡΟ Σ Δ . Cari Lucretii Τ. Κοσμογονία. «D e rerum natura». Τόμος Α '. Β ιβ λ ι­ οθήκη Λατίνων Συγγραφέων, άριθ. 4. ’Α θήνα, 1978. Σελ. X X X II + πδ'. Δρχ. 800.

B A C O N FR A N C IS. Νέα Ά τλα ντίδα. Μετάφραση - εισαγωγή - σχόλια Παν. X . Νούτσου. Ήριδανός, ’Αθήνα. Σελ. 80 Δρχ. 170.

H Y PPO LITE JE A N . Χέγκελ καί Μάρξ. Γιά τή δομή τοΰ «Κεφαλαίου» κα ί γιά μερικές φιλοσοφι­ κές προϋποθέσεις τοϋ έργου τοϋ Μάρξ - Ή έννοια τής ύπαρξης στή φαινομενολογία τοΰ Χέγκελ Δ ο κίμ ιο πάνω στή λογική τοΰ Χέγκελ. Μετ. Γερά­ σιμου Λυκιαρδόπουλου. Ο ί ’Ιδέες, ά ριθ. 7. Έ ρ α ­ σμος, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 80. Κ Ο ΣΙΝ ΓΚ Α. Τό βασικό ζήτημα τής φιλοσοφίας. Ειρήνη, ’Α θήνα. Σελ. 64. Δρχ. 50. Μ Α ΡΚ Ο ΥΖ Ε ΧΕΡΜ Π ΕΡ Τ. Ή άνθεκτικότητα τής τέχνης. Κ ριτική τής μαρξιστικής αισθητικής. Μετάφραση - επιμέλεια Κ. Παλαιολόγου. ’Εκδό­ σεις ’70 - Πλανήτης, ’Α θήνα, 1979. Σ ελ. 84. Δρχ.

100.

M IL L E T LO U IS. Ζάν-Ζάκ Ρουσσώ. Μετ. Γιάννη Καροϋζου. Γιά νά γνωρίσετε τή σκέψη, ά ριθ. 8. “Απειρον, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 244. Δρχ. 300.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ε Υ Δ Ο Κ Α Σ Τ Α Κ Η Σ. ’Εσύ καί ή ψυχανάλυση. Ταμασός, Λευκωσία, 1979. Σελ. 140. Δρχ. 140.

ΡΟ Δ Α Κ Η Σ Π. Δημοσιογραφία. Σαμουράι, ’Α θ ή­ να, 1979. Σελ. 72. Δρχ. 100.

Φ ΡΟ Ϋ Ν Τ ΣΙΓΚ Μ Ο Υ Ν Τ. Τοτέμ καί ταμπού. Μετ. Ίάνης Λό Σκόκκο. Ά ναγνω στίδης, ’Α θήνα. Σελ.

240. Δρχ. 170.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΜΟΣ

ΓΙΑ Ν ΑΚΟΣ ΑΝ ΤΩ Ν ΙΑ ΔΗ Σ ΑΛ. Φιλοσοφικός κύκλος «Μ ικρής Ίλιάδας», Ρ-Σ-Τ-Υ. Τόμος Ε '. ’Αθήνα. 1979. Σελ. 128. Δρχ. 100.

V IL L E N E U V E R O LA N D . Τό δαιμονικό σύμπαν. Μετ. Μαρίνας Λώμη. ’Α στέρι, ’Α θήνα, 1979. Σελ.

392. Δρχ. 300.

89

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Καμπάνια ένάντια στό «Μοντέλο Γερμα νία ». Λυσιστράτη, ’Α θήνα, 1978. Σ ελ. 80. Δρχ. 80. ΤΣΙΡΙΝ ΤΑΝ Η Σ A . Ν. Γιά νά έπιζήση ή δημοκρα­ τία. Συζήτησις, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 240. Δρχ. 180.

ΒΕ ΖΑ Ν Η Σ ΔΗ Μ . Π ίστις. Πρόλογος Κ. Χατζησταύρου. ’Ανάτυπο άπό τό περιοδικό «Ν έα Π ολι­ τική», τ. ’Ιουλίου - Αύγούστου - Σεπτεμβρίου, 1940. ’Ε λεύθερη Σ κέψις, ’Α θήνα. Σελ. 48. Δρχ.

60. ΔΡΙΤ ΣΑ Σ ΔΗ Μ Η ΤΡΙΟ Σ Λ. Ή ποίησις τών γνω­ στικών. Δ ιατριβή έπί διδακτορία. ’Α θήνα, 1979. Σελ. 224. Δρχ. 300. ΠΑΠ ΑΛ ΑΣ ΗΛΙΑΣ Σ . Φως στό χριστιανικό πνεύμα. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 64. Δρχ. 80. ΣΙΜ Ο Π Ο ΥΛΟ Σ Θ ΕΟΦ ΙΛ ΟΣ Ν. Κοσμάς ό Αΐτωλός 1714-1779. Βιογραφία - διδαχαί - έπιστολαί προφητείαι - μαρτύριον - ένθυμήσεις - έξεικονίσεις - άσματική άκολουθία. ’Α θήνα, 1979. Σελ.

344. Δρχ. 350. Χ ΡΗ ΣΤΟ Υ ΠΑΝ. Κ. Ό Μέγας Βασίλειος. Βίος καί πολιτεία - Συγγράμματα - Θεολογική σκέψις. Άνάλεκτα Βλατάδων, άριθ. 27. Πατριαρχικό "Ι­ δρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 360. Δρχ. 550.

BA R N A R D L.W. Studies in church history and patristics. Ά νάλεκτα Βλατάδων, άριθ. 26. Π ατρι­ αρχικόν "Ιδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλο­ νίκη, 1978. Σελ. 424. Δρχ. 550.

Χ Λ Ο Υ ΒΕ ΡΑ Κ Η Σ ΚΩ ΣΤΗ Σ. ’Εποχή σύγχυσης. Ματιές στόν έξω κόσμο καί στήν Ε λλά δ α . Δ ο κ ί­ μια. Διογένης, ’Α θήνα, 1978. Σ ελ. 200.

G U fiR IN D A N IE L. Ό άναρχισμός. Ά π ό τή θεω ­ ρία στήν πράξη. Β ' έκδοση. Μετ. Μπάμπη Λυκούδη. ’Ε λεύθερος Τύπος, Α θ ήν α . Σελ. 192. Δρχ.

130. ΜΑΡΞ ΚΑΡΑ. Τό έβραϊκό ζήτημα. Μετ. Γιάννη Κρητικού. Όδυσσέας, Α θ ή ν α , 1978. Σελ. 144. Σ ΒΑ Μ Π Ε ΕΡΝ ΣΤ—Ν ΤΙΚ Π ΕΤ ΕΡ. Αγώ νας κατά τού φασισμού καί τού πολέμου τότε καί σήμερα. Ειρήνη. Σελ. 80. Δρχ. 60. ΣΤΑ Λ ΙΝ I. Β. Θεμελιακά ζητήματα. Κοινωνικές ’Ε κδόσεις, Α θ ή ν α . Σελ. 192. Δρχ. 150. ΤΖ Ο Ν ΣΤΟ Ο ΥΝ M O NTY. Σοσιαλισμός, δημο­ κρατία καί μονοκομματικό σύστημα. Μετ. Γιώ ρ­ γου Καρρά. Σήμερα, άριθ. 2. Αγώ νας, Α θ ήνα . Σελ. 120. Δρχ. 90. Χ Ο Τ ΖΙΑ Ε Ν Β Ε Ρ . ’Ιμπεριαλισμός καί έπανάσταση. Π ορεία, Α θ ήν α , 1979. Σελ. 328.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

Δ Ο Β Α Σ ΓΙΑ Ν Ν Η Σ. Ή οικονομία τής Ελλάδας. Μ ερικές διαπιστώσεις, έκτιμήσεις, σκέψεις, άπόψ εις καί συμπεράσματα. Είρήνη, Α θ ήν α . Σελ.

192. Δρχ. 160.

ΚΑ Ζ Ν Ε Β ΖΑΝ. Δέκα μεγάλοι σταθμοί της κοινωνιολογίας. Μετ. Μαρίνας Λώμη. Πύλη, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 244. Δρχ. 220.

ΣΑ ΡΣ Ε Ν ΤΗ Σ Β Α Σ . Ν. Χρηματοοικονομική. Λο­ γιστική. Τόμος A ': I) Εισαγωγή στή λογιστική θεω ρία καί τεχνική. II) Λογιστική βασικών οικο­ νομικών μεγεθών καί επιχειρήσεων. Καραμπερόπουλος, Π ειραιάς, 1978. Σελ. 420. Δρχ. 500.

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ

Σύγχρονες κρατικομονοπωλιακές έπεκτατικές τά­ σεις - Α ντίρροπ ες τάσεις. Συλλογή άρθρων. Κ ο ι­ νωνικές ’Ε κδόσεις, Α θ ήν α . Σελ. 184. Δρχ. 150.

Κ ΑΡΑΔΗ Μ ΑΣ ΠΑΝ. Α. Δημογραφία. Καραμπερόπουλος, Π ειραιάς. Σελ. 352. Δρχ. 500.

Η ΤΟΝ ΤΖΩ Ν. Π ολιτική οικονομία. Μ ετ. Γιώργου Κ. Άναγνωστόπουλου. Όδυσσέας, Α θ ή να , 1979. Σελ. 296. Δρχ. 200.

ΠΟΑΙΤΙΚΗ ΒΛ Α ΧΟ Σ Γ. Κ. Εισαγωγή στίς π ολιτικές θεω ρίες τών νεοτέρων χρόνων. Τόμος A '. Β ' έκδοση έπαυξημένη. Παπαζήσης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 160. ΒΛ Α ΧΟ Σ Γ. Κ. Κοινωνιολογία τών δικαιωμάτων τού άνθρώπου. Β έκδοση έπαυξημένη. Παπαζήσης, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 216.

90

ΔΙΚΑΙΟ Α Π Ο ΣΤΟ Λ Ο Π Ο ΥΛ Ο Σ Ε Υ Α ΓΓΕ Λ Ο Σ — Κ Α ­ Μ ΙΝΑΡΗΣ Α ΓΓΕΛ Ο Σ — ΚΟΜ Μ ΑΤΑ Σ Π Α Ν Α ­ ΓΙΩ ΤΗ Σ — ΚΟ Τ ΣΙΦ Α Σ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ . Τό π ο λιτι­ κόν έγκλημα. Πρόλογος-είσαγωγή Κωνσταντίνου Γ. Χατζηγιαννάκη. Νομική Βιβλιο θήκη , Α θ ήνα , 1979. Σελ. 116. Δρχ. 250. Σ Π Υ Ρ ΙΔ Α Κ Η Σ I. Σ . Τό διαζύγιο κατά τό νόμο

868/1979. Εισηγητική έκθεση - ’Αποσπάσματα πρακτικών Βουλής - Κείμενο τοϋ νόμου. Μέ εισαγωγικά καί έρμηνευτικά σχόλια. Σάκκουλας, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 216.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ Μ ΥΚΟ Ν ΙΑΤΗ ΕΙΡΗΝΗ. Έ να πα ιδί μιλάει στή μαμά του. Στό ξάνοιγμα τοΰ 1979, άφιερωμένου στό παιδί. ’Αθήνα. Σελ. 84. Δρχ. 180. Ν Ο ΥΤΣΟ Σ ΧΑΡΑΛΑ Μ Π ΟΣ. Προγράμματα μέ­ σης έκπαίδευσης καί κοινωνικός έλεγχος (19311973). Θεμέλιο, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 344. Δρχ. 280. Φ ΡΑ ΓΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟ Σ Π. Ε λληνικά καί ευρωπαϊ­ κά πανεπιστήμια. Τά πανεπιστήμιά μας καί τά «μήλα τών 'Εσπερίδω ν». Μελέτη. Παπαζήσης, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 80.

Σ ΤΥ Λ ΙΑ Ν ΙΔ Η Σ Π. — Μ Α ΥΡΑ ΚΗ Μ. Πώς θά άριστεύεις στίς έκθέσεις. Π εριέχει: Καλολογικά στοιχεία - Σχήματα λόγου - ’Ε κθέσ εις - Λεξιλόγιο - Γραμματική. Στρουμποΰκης, ’Α θήνα, 1979. Σελ.

196. Δρχ. 150.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Α Ρ Χ ΙΓΕ Ν Η Σ ΔΗ Μ Η ΤΡΗ Σ I. Λαογραφικά Α '. Τόμος Β ': Ο ί καταφερτζήδες τής Σμύρνης. ’Η θο ­ γραφία - κοινωνία - γεγονότα - ιστορία - τοπογρα­ φ ία - ιδίωμα. ’Α θήνα, 1978. Σελ. 144. Δρχ. 300. ΛΑ Μ Ν ΑΤΟ Σ ΒΑ ΣΙΛ Η Σ. Έ θ ιμ α τών τσελιγγάδων. Ε σ τ ία , ’Αθήνα, 1979. Σελ. 128. Δρχ. 150. Φ Ω ΤΙΑ Δ Ο Υ Ε ΡΜ Η Ν ΕΙΑ . Θυμώντας, άγναντώντας, ταξιδεύοντας. Γιάννενα, 1978. Σ ελ. 64. Δρχ.

120.

Φ ΡΑ ΓΚΟΣ ΧΡ. Π .Ή έπίδραση τοΰ τρόπου έξέτασης στήν έπίδοση τών μαθητών. Έ ρευνα. Σ υμβολή στή μελέτη τών εξετάσεων. Πανεπιστήμιο Ίωαννίνων/Δημοσιεύματα Παιδαγωγικού Εργαστηρίου, Γιάννενα, 1978. Σελ. 40.

G O L L IV A N. Μαλαισιακά τραγούδια. Μετ. Ε .Χ . Γόνατά. Κείμενα, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 56. Δρχ.

120.

ΝΤΡΑΪΚΩΡΣ ΡΟΥΝΤΟΛΦ — ΓΚ Ο Υ Ν Τ ΣΙΡΛ Ε Ϋ — ΚΟΡΣΙΝΙ ΡΑΙΗΜΟΝΤ. Ή δημοκρατία στό σπίτι. Μετ. Λείας Μητά. ’Επιμέλεια ’Απόστο­ λου Χρυσόπουλου. Παιδαγωγικές ’Επιστήμες, άριθ. 3. Γλάρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 192. Δρχ.

150.

ΓΛΩΣΣΑ ΒΗ ΛΑ ΡΑΣ ΓΙΑ Ν Η Σ. Η ρομεηκη γλοσα. ’Από τό μόνο γνωστό άντίτυπο τής Α ' έκδοσης, συλλογής Γεω. Γεω. Λαδά (1814). Κουλτούρα, ’Α θήνα. Σελ. νστ'. Δρχ. 80.

ΣΧΟΑΙΚΑ ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Δ ΕΛ Η Σ ΤΡΙΑΝ ΤΑΦΥΛΛΟΣ I. Ή Ίλιάδα τοϋ 'Ομήρου. Μΰθος καί μορφή. Τόμος Β ': Ν-Ω. Παραμυθιακό υπόστρωμα - Μΰθος - Πλοκή με­ ρών - 'Ιστορικές έπιδράσεις - Π ολιτισμικά στοι­ χεία - Α ισθητικές καί ηθικές άξιες - Κ ριτική.

G utenberg, ’Α θήνα, 1979. Σ ελ. 224. Δρχ. 250.

ΓΚΑ Λ Λ Ε ΖΩ ΡΖ Η. — Μ Π Ε ΡΖ ΙΕ Ζ Α Κ . Τό βιβλίο τών άρχαίων άστροναυτών. Μετ. Δημήτρη Κωστελένου. Κόσμος Καλών Βιβλίω ν, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 260. Δρχ. 260.

Μ ΠΑΪΜ ΠΑΣ ΓΙΩ ΡΓΟ Σ ΒΑ Σ . Ο ί 100 έκθέσεις μου. Βασικό βοήθημα γιά μαθητές τοϋ Γυμνασίου καί τών άνωτέρων τάξεων (Ε ' καί Σ Τ ') τοΰ Δημοτικοΰ. Π εριέχει: Εύρετήριο λέξεων - 'Ομόη­ χες λέξεις - 'Οδηγίες γραφής έκθέσεων - 100 υποδείγματα έκθέσεων - 100 θέματα γιά άνάπτυξη. Δημοτική γλώσσα, σύμφωνα μέ τήν άναπροσαρμοσμένη νεοελληνική γραμματική τοϋ Μανόλη Τριανταφυλλίδη. ’Α θήνα, 1978. Σελ. 192. Δρχ.

170.

ΜΠΙΡΩ Φ ΡΑ Ν ΣΟ ΥΑ - ΡΙΜ Π ΖΑ Ν ΚΛΩΝΤ. Ο ί φάκελοι τών έξωγήϊνων πολιτισμών. Μετ. Μάριου Βερέττα. Κόσμος Καλών Βιβλίω ν, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 292. Δρχ. 260.

ΡΟΥ Π Α ΚΗ Σ Τ. Tests στρατιωτικών σχολών. Β ' έκδοση. Matrix tests - Test γνώσεων - Test έπιλογής σωστής άπαντήσεως - ’Ερωτήσεις - άπαντήσεις - Σωματικές άσκήσεις - Γενικές όδηγίες. Δημόκριτος, ’Α θήνα. Σελ. 96. Δρχ. 160.

Ν ΤΑΙΝ ΙΚΕΝ Ε Ρ ΙΧ ΦΟΝ. Προφήτης τοΰ παρελ­ θόντος. Τολμηρές σκέψεις γιά τήν παρουσία τών έξωγήϊνων. Μετ. Φιλοκτήτη Κυριαζόπουλου — Κατερίνας Παπαδοπούλου. Νότος, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 316.

ΡΟ Υ ΣΤΑ Σ ΑΘ Α Ν Α ΣΙΟ Σ. Ε κ θ έσ εις υποψηφίων λυκείου. Χρήσιμο βοήθημα καί γιά τούς μαθητές γυμνασίου καί Α' λυκείου. ’Α θήνα, 1979. Σελ.

176. Δρχ. 200.

TR E N C H B R IN SL E Y L E PO ER . Τό μεγάλο μυστικό τών αιώνων, άπό ποΰ έρχονται τά UFO . Μετ. Ε λένη ς Φωτίου. Κονιδάρης, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 246. Δρχ. 220.

Λ Α Ν ΤΣΠ Ο ΥΡΤΓΚ ΑΛΛΑΝ ΛΑΝΤΣΠ Ο ΥΡΤ ΓΚ ΣΑ Λ Λ Υ. Σύνδεσμοι μέ τό διάστημα. Μετ. Δημήτρη Κουτσούκη. Φωτογραφίες Andrew Reichline. Καστανιώτης, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 248. Δρχ. 220.

91

ΦΟΞ Χ ΙΟ Υ . Μ πορεί ό άνθρωπος νά γ ίνει Θεός; Ή θεω ρία τού Ζάρκον. Μετ. Δημ. Κουτσούκη. Καστανιώτης, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 320. Δρχ. 250.

ΚΕΡΑΜΙΚΗ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ

Μ ΕΡΑ Ν Α ΙΟ Σ Κ Ω ΣΤΗ Σ. Πάνος Βαλσαμάκης. Ζυγός, ’Α θήνα, 1979. Σ ελ. 96. Δρχ. 200.

ΡΟΡΒΙΚ Ν ΤΕ Η Β ΙΝ Τ Μ. Κατ’ εικόνα καί όμοίωση. Ή κλωνική άναπαραγωγή ένός άνθρωποί). Μετ. Νίκου Μπαλή. Ροΰγκας, ’Αθήνα. Σελ. 304. Δρχ. 280.

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

ΙΑΤΡΙΚΗ

Π ΑΝ Α ΓΙΩ ΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ Ν ΙΚΟ Σ. Ο ί τεμπέληδες τής εύφορης κοιλάδας. Σενάριο. Κινηματογραφι­ κή Σ ειρά, άριθ. 1. "Ελληνες Σκηνοθέτες, ά ριθ. 1. Νεφέλη, ’Α θήνα. Σ ελ. 96.

Μ Α ΡΚΕΤΟΣ ΣΠ Υ ΡΟ Σ ΓΕΡ. Τό «ευ ζην». Δέκα δοκίμια γιά την ύγεία. Β ' έκδοση. Δωδώνη, ’Α θ ή­ να, 1979. Σελ. 80. Δρχ. 100.

ΓΕΩΡΓΙΑ Ν ΟΥΣΗ Σ ΙΩΑΝΝΗΣ Κ. Ή νέα δενδροκομία. Τόμος Β ': Ε ιδ ικ ή δενδροκομία. ’Α θήνα, 1978. Σελ. 564. Δρχ. 400.

ΟΙΚΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΡΗ ΤΟΥ ΜΑΡΙΑ. Ό δηγός μαγειρικής. Β ' Εκδοση. Εικονογράφηση Μ ίκας Ρωμανού. Ό δηγο ί γιά τήν Σύγχρονη Γυναίκα, άριθ. 1. Νεφέλη, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 600. Δρχ. 350.

ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ

ΜΟΥΣΙΚΗ Α Ρ ΣΕ Ν ΙΟ Υ ΛΑ Ζ. Α ΡΣ. Ή κατάπτωση στήν Ελ­ ληνική μουσική. Κατάπτωση κοινωνική καί Εθνι­ κή. Λάρισα, 1979. Σελ. 48. Β Υ Λ ΕΡΜ Ο Ζ ΕΜ ΙΛ. Ισ το ρ ία τής μουσικής. Τό­ μος Α '. Μετάφραση - προσθήκες - σχόλια Γιώ ρ­ γου Λεωτσάκου. Βασισμένη στήν τελευταία γαλλι­ κή Εκδοση 1976 πού συμπεριλαμβάνει δύο συμ­ πληρωματικά κεφάλαια (37-38) γραμμένα άπό τόν Ζάν Λουσάν καί συμπληρωμένη μέ Επίμετρο γιά τήν Ελληνική μουσική κα ί γλωσσάρι τού Γιώργου Λεωτσάκου. ’Υποδομή, ’Α θήνα, 1979. Σελ.

368. Δρχ. 350.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ Ε Υ Ρ ΙΠ ΙΔ Η Σ . ’Ελένη. Εισαγωγή - κείμενον - μετάφρασις - κριτικόν υπόμνημα - σχόλια: Παναγιώτη Λ. Παττίχη. ’Α καδημία ’Αθηνών, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 400. Δρχ. 500.

ΒΑ ΪΟ Υ-X Α ΤΖ Η Μ ΙΧΑ Λ Η ΝΤΙΝΑ — ΧΑ Τ ΖΗ Μ ΙΧΑΛΗ Σ ΚΩ ΣΤΗ Σ. Π εριφ ερειακή άνάπτυξη καί Εκβιομηχάνιση. Μονοπωλιακές Επενδύσεις στήν Πύλο. Ε ξά ντα ς, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 266. Δρχ. 250.

Μ Π ΑΡΑΚΛΗ Σ ΧΑΡΑΛ. Γνωμικά τών άρχαίων Ελλήνω ν. ’Αρχαίο κείμενο κα ί μετάφραση. ’Α θ ή­ να, 1979. Σελ. 176. Δρχ. 180.

Χωροταξία. Internationale situationniste (19581969). Μετ. Κλώντ Λωράν — Πάνου Τουρνικιώ τη. ’Ε πιχειρήματα, άριθ. 7. “Ακμών, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 136. Δρχ. 130.

JA E G E R W E R N E R . Δημοσθένης. Διαμόρφωση κα ί Εξέλιξη τής πολιτικής του. Μετ. Δέσποινας Καρπούζα-Καρασάββα. Μορφωτικό ’Ίδρυμα ’Ε θνικ ής Τραπέζης, ’Α θήνα, 1979. Σ ελ. 308. Δρχ.

300.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

ΠΟΙΗΣΗ

Μητροπουλου ΚΑ ΤΙΑ . « ’Εδώ Γα λαξείδι: S.O .S.».

26 φωτογραφίες - 8 κεραμεικά. Μπουκουμάνης, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 36. Δρχ. 80.

92

Α Ν Α ΓΝ Ω Σ ΤΟ Π Ο Υ Λ Ο Υ -Π ΙΣ Σ Α Λ ΙΔ Ο Υ Μ ΥΡΤΩ. Πειρατικός σταθμός. Τράμ/Λογοτεχνία, ά ριθ. 44. Έ γνατία, Θεσσαλονίκη. Σ ελ. 40.

ΑΣΛ ΑΝ Ο ΓΛ Ο Υ ΝΙΚΟΣ -Α Λ Ε Ξ Η Σ . Ό δύσκολος ■ θάνατος. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1978. Σ ελ. 160. Δρχ. 150.

Α Μ Π Α ΤΖΗ ΡΙΑ. Άραμπέσκ. Μυθιστόρημα. Καραβίας, ’Α θήνα, 1978. Σ ελ. 176. Δρχ. 200.

ΒΟ Υ ΡΒΟ ΥΛ Η ΝΙΚΗ. Μ ικρογραφίες. Ποιήματα. Μνήμη, Α θ ήνα , 1978. Σελ. 40. Δρχ. 80.

ΒΟ Υ ΣΒ Ο Υ Ν Η Σ ΑΝΤΩ ΝΗΣ. Ή έπιστροφή τής "Αλκής. Έ ρμείας, ’Α θήνα, 1978. Σ ελ. 48. Δρχ.

120 .

ΓΑΛΑΝ ΟΣ ΓΙΑ Ν Ν ΗΣ. Προσκλητήριο. Π οιή μα­ τα. Κοραής, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 64. Ε Υ Α ΓΓΕ Λ Ο Υ Α Ν ΕΣΤΗ Σ. ’Απογύμνωση. Με δύο σχέδια τού Π. X. Μάρκογλου. Τραμ/ Λογοτεχνία, ά ριθ. 52. Έ γνατία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 48. Δρχ. 40. ΚΑΜ ΑΡΙΝ Α ΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ε π ιλο γή. Π οιή μα­ τα. Μαυρίδης, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 184. Δρχ. 200. Κ Α ΡΑ Κ Α Τ ΣΑ Ν ΙΔΗ Σ ΜΙΧΑΛΗ Σ. ’Ανταύγειες. Β ' έκδοση. Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 32. Κ Ο Λ Ο ΣΙΑ ΤΟ Υ ΦΡΟΣΟ ΥΛΑ. Κατοχική ’Εποχή. Διογένης, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 52. Λ Α ΓΑ Κ Ο Υ ΝΕΛΛΗ Β. Ριζόκλαδα. Νούμμιο, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 80. Λ Ο ΤΑ ΡΙΔΟ Υ ΑΝΤΡΗ. Τό άλάνι τού βορρά ή δείκτης καλοκαιριού. Λεμεσός, 1979. Σελ. 32. Μ Α ΡΚΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩ ΡΓΟ Σ. Ο ί πυροτεχνουρ­ γοί. Τράμ/Λογοτεχνία, άριθ. 50. Έ γνατία, Θεσσα­ λονίκη, 1979. Σελ. 56. Δρχ. 40. Ν ΙΑΡΧΟΣ ΘΑ Ν ΑΣΗ Σ Θ. Έ ρω ς έρωτας. Μέ δυό σχέδια της Παυλίνας Παμπούδη. Τράμ/ Λογοτεχνία, άριθ. 39. Έγνατία, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 56. Δρχ. 40.

15 διηγήματα άπό τήν ’Αντίσταση. Γράφουν: Έ λ ­ λη ’Αλεξίου — Μέλπω Ά ξιώ τη — Ήλίας Βενέζης — Δημ. Βουτυράς — Γαλ. Καζαντζάκη — Θρ. Καστανάκης — Θέμος Κορνάρος — Γ. Λαμπρινός — Μεν. Λουντέμης — Σ τ. Ξεφλούδας — Κατίνα Παπά — Σ . Μ αυροειδή-Π απαδάκη— Βασ. Ρώτας — Κώστας Σούκας — Γ. Σφακιανάκης. Κοινω νι­ κές Ε κδό σ εις, ’Α θήνα. Σελ. 192. Δρχ. 250. ΕΠ ΙΤΡΟ Π Α ΚΗ Σ Ν ΙΚΟ Σ. ’Απρόοπτα τής ζωής. Εύθυμογραφήματα. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 96. Δρχ.

120. Ε Υ Θ Υ Μ ΙΑ Δ Η ΝΕΝ Η . Φωτοβολίδα. Νέα Σύνο­ ρα, ’Α θήνα, 1978. Σ ελ. 192. ΕΦ ΤΑΛΙΩ ΤΗ Σ Α Ρ ΓΥΡΗ Σ. Ο ί φυλλάδες τού Γ ε­ ροδήμου. Πέλλα, ’Α θήνα. Σελ. 188. Δρχ. 120. ΙΩ ΑΝΝΟΥ ΒΑ Γ ΓΕ Λ Η Σ. Ή ταν άνοιξη περιμένοντας Πάσχα. Μυθιστόρημα. Συλλογή, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 196. Δρχ. 190. ΙΩ ΑΝΝΟΥ ΒΑ Γ ΓΕ Λ Η Σ. Ή άλωση των χελιδονιών. Μυθιστόρημα. Συλλογή, ’Αθήνα, 1979. Σελ.

228. Δρχ. 235. ΚΑ Ζ Α Ν Τ ΖΑ Κ Η ΓΑ Λ Α ΤΕ ΙΑ . Μ ία μικρή ήρωΐδα. Ειρήνη, ’Α θήνα. Σελ. 80. Δρχ. 90.

Ν ΙΚΗ ΦΟΡΟ Υ ΤΟΛΗΣ. ’Αναρχικά. Ποιήματα. Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 48.

ΚΑ ΡΑ ΤΖΑ Ε Λ ΕΝ Η Σ. Ή Λυσιστράτη άπ’ τό νησί. Διηγήματα. Νέα Σ κέψη, ’Α θήνα, 1978. Σελ.

104.

ΣΑ Λ ΒΑΡΛ ΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Κ. Υ π α ινιγμ ο ί. Π οιή­ ματα. ’Απανεμιά, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 48.

ΚΡΙΓΚ Α Σ Λ Ε Υ ΤΕ ΡΗ Σ . Σύμβολα. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 72. Δρχ. 80.

Ξ Ε Π Α Π Α Δ Ε Α Σ ΤΑ ΣΟ Σ ΗΛ. Σ έ σένα. Π οιήμα­ τα, 1976-1977. ’Α θήνα, 1979. Σελ. 48. Δρχ. 70.

Μ Ε Σ Κ Ο Σ Μ Α ΡΚΟΣ. Κομμένη γλώσσα. ’Ονόματα καί ιστορίες. Λογοτεχνία, Κείμενα - Θεωρία Κ ριτική, άριθ. 9. Έρασμος, ’Αθήνα. 1979. Σελ.

64. Δρχ. 80.

’Ασιατικά ποιήματα. Βιετνάμ - Βιρμανία - ’Ιαπω­ νία - ’Ινδία - ’Ινδονησία - Καμπότζη - Κίνα Μαλαισία - Νεπάλ - Περσία - Ταϋλάνδη. Ε π ιλο γή - άπόδοση - σχόλια I. Βασιλείου. Ε σ τία , ’Α θήνα. Σελ. 192. ΒΑ Λ Λ ΙΕΧΟ ΚΑ ΙΣΑ Ρ. Ποιήματα. Εισαγωγή έκλογή - μετάφραση Ρήγα Καππάτου. Ή ποίηση στόν Κόσμο, άριθ. 1. Ο Δ Ε Β , ’Αθήνα, 1979. Σελ.

196. Δρχ. 300. Κ Ο Ν ΕΣΚ Ι Μ Π ΛΑ ΖΕ. Ή κεντήστρα. Πρόλογος Ματέα Ματέφσκι. Προλόγισμα Κώστα Βαλέτα. Αίμος. Σελ. 72. Δρχ. 80.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Α Θ ΑΝ ΑΣΟ Π Ο Υ ΛΟ Σ Π. Ροντάρισμα. ’Α θήνα, 1979. Σελ. 96. Δρχ. 150.

Μ Ο ΙΡΑΣ Μ ΙΧΑΛΗ Σ Α . Ό αίσθηματίας. ’Α θήνα, 1979. Σελ. 184. Δρχ. 130. Μ Ο ΥΣΤΑ Κ Α Σ Β Ε Λ ΙΣ Σ Α Ρ ΙΟ Σ . Χριστουγεννιά­ τικα, πρωτοχρονιάτικα, πασχαλινά. Φ ιλολογική Στέγη Π ειραιώς, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 144. Δρχ.

150. Π Α Π Α Δ Α Τ Ο Σ Ο ΡΕ Σ ΤΗ Σ . Ο ί σύντροφοι. ’Α φ ιε­ ρωμένο στήν έλληνική Ε θ ν ικ ή ’Αντίσταση. ’Α θ ή ­ να, 1979. Σελ. 536. Δρχ. 300. Π Α ΤΑ ΤΖ Η Σ ΣΩΤΉΡΗΣ. Ματωμένα χρόνια. Χρονικά καί διηγήματα τής ’Αντίστασης. Β ' έκδο­ ση. Νεοελληνική Λογοτεχνία, άριθ. 224. Ε σ τία , ’Αθήνα, 1978. Σελ. 600. Δρχ. 360. ΣΙΜ ΙΤΖ Η Σ ΑΝΤΩ ΝΗΣ. Κυνηγοί κεφαλών. Μυ­ θιστόρημα. Καστανιώτης, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 168. Δ ρχ. 150.

93

ΣΤΑ ΥΡΑ Κ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ ΣΩΤΗ ΡΙΑ. Τά ζούμπε­ ρα. Διηγήματα. Κύτταρο, Θεσσαλονίκη, 1979. Σελ. 40. Χ Α Τ ΖΗ Δ Α Κ Η Σ ΚΩ ΣΤΑΣ. Τό cafe Βυζάντιο Μυθιστόρημα. ’Α θήνα, 1979. Σελ. 192. Δρχ. 185. ΧΕΙΜ Ω Ν ΑΣ ΓΙΩ ΡΓΟ Σ. Ο ί χτίστες. Κέδρος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 64. Δρχ. 100.

B R U N N E R JO H N . Ο ι δραματουργοί του Γιάν. Μετ. Τασούλας Καραϊσκάκη. ’Επιστημονική Φαν­ τασία, άριθ. 10. Εξά ντα ς, ’Αθήνα, 1978. Σελ. 176. Δρχ. 180. ΓΚ Α ΙΤΕ. Ή Μ ινιόν. Μετ. Ή λία Βουτιερίδη. Μ ε­ λέτες Ν.Ι. Λούβαρη — Ε. Spranger. Ήριδανός, ’Αθήνα. Σελ. 208. Δρχ. 220. ΓΚ Ο ΡΚ Υ ΜΑΞΙΜ. Τό άφεντικό. Έ να ς χειμώνας άπ’ τή ζωή μου - ’Αλέξανδρος Μπλοκ - Ο ί έρευνηταί - Ό κτηνίατρος - Τύποι τής Π ετρούπο­ λης. Κοινωνικές ’Εκδόσεις. Σελ. 160. Δρχ. 130. ΓΚ Ο ΡΚ Υ ΜΑΞΙΜ. ’Ε ρωτική σκλαβιά - Μιά πρώ­ τη άγάπη - Μιά πού δέν ζεΐ πιά - Π αιδική δυστυχία. Κοινωνικές έκδόσεις. Σελ. 144. Δρχ. Μ ΕΡΙΜ Ε Π ΡΟΣΠ ΕΡ. Κολόμπα. Μετ. Κωνστ. Θ. Παπαλέξανδρου. Λογοτεχνία, άριθ. 3. Γράμματα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 184. Δρχ. 100. Ν ΤΆ Ν Ν Ο ΥΝ ΤΣΙΟ — ΒΟ Κ Κ Α Κ ΙΟ Σ — ΚΑΦΚΑ — ΓΚΟ ΡΚΙ — Μ Ω Π ΑΣΣΑΝ — Μ Υ Σ Σ Ε — ΜΩΜ — ΝΤΩ ΝΤΕ — Π Ο Ε — ΡΙΛ ΚΕ — ΣΟΛΟΧΟΦ — ΦΡΙΣ — Μ Π ΡΕ ΧΤ — Φ ΡΑΝΣ — ΤΣΕ ΧΟΦ — Χ Α Ξ Λ Ε Ϋ — Ε ΡΚ ΕΝ Υ — ΜΟ ΡΙΤΣ — Ο’ Χ Ε Ν ΡΥ — ΣΑΡΟ ΓΙΑ Ν — ΧΕΜ ΙΝ ΓΟ Υ Α ΙΗ — ΦΙΤΖΕΡΑΛ Ν Τ — Μ ΟΡΑΒΙΑ . 50 κλασικά διηγή­ ματα σέ 50 κλασικές μεταφράσεις. Μετάφραση άπό τά: γαλλικά - άγγλικά - ιταλικά Θ. Καρζή γερμανικά ’Αλέκας Χρυσού - ρωσικά Ά π . Κοτσιώλη - ισπανικά - ρουμανικά - ούγγρικά Μπιάνκα Κοέν. ’Αθήνα, 1979. Σελ. 312. Δρχ. 350. ΟΡΓΟ ΥΕΛ ΤΖΩ ΡΤΖ. Ή φάρμα των ζώων. Μετ. Κυρ. Ντελόπουλου. Τράμ/Λογοτεχνία, άριθ. 46. Έ γνατία, Θεσσαλονίκη, 1978. Σελ. 120. Δρχ. 80. ΣΕ Λ Λ Ε Ϋ ΜΑΙΡΗ. Φρανκεστάϊν. Μετ. Ρ. Σώκου. Κάκτος, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 280. Δρχ. 200. Σ ΤΑ ΪΝ Μ Π ΕΚ ΤΖΩΝ. Ούράνιες βοσκές. Μετ. Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη. Λογοτεχνία, άριθ. 1. Γράμματα, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 244. Δρχ.

120 . ΤΣ Ε Χ Ο Φ A NTON. Ή ζωή μου - Θάλαμος No 6 Φώτα - Τρία χρόνια. Μετ. Ά ντρέα Σαραντόπουλου. Κλασική Λογοτεχνία, άριθ. 13. I. Ζαχαρόπουλος, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 368. Δρχ. 160. ΦΡΑΝΣ ΑΝΑΤΟΛ. Τό ψητοπωλείο τής βασίλισ­ σας Πεντώκ. Μετ. Κωνστ. Θ. Παπαλέξανδρου. Λογοτεχνία, άριθ. 2. Γράμματα, ’Αθήνα, 1979. Σελ. 244. Δρχ. 120. Χ Α Σ Ε Κ ΓΙΑ ΡΟ ΣΛ Α Β. Ή άπολογία ένός προδό­ τη. Μετ. Λ. ’Ολύμπιου. Ειρήνη, ’Α θήνα, 1978. Σελ. 128. Δρχ. 100.

94

ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΑ Τ Α Κ Ο Υ Ζ Η Ν Ο Υ ΛΗΤΩ. Συντροφιά μέ τόν Albert Camus. Έ ρμείας, ’Α θήνα, 1979. Σελ. 52. Δρχ. 100. ΞΕΝ Ο Σ Ν ΙΚΟ ΛΑΟΣ Γ. Holderlin. Παραλειπ όμε­ να στή μορφή καί τό έργο του. ’Α θήνα, 1979. Σελ.

116. Δρχ. 150. Π Λ ΑΣΤΗΡΑΣ Κ Ω ΣΤΑΣ. Γλωσσάρι γιά τό «Μ αραμποΰ» καί «Π ούσι» τού Ν. Καββαδία, Θεσσα­ λονίκη, 1979. Σελ. 20. ΡΟ Δ Α Κ Η Σ Π. ’Ε ξελικτική πορεία τής έλληνικής πεζογραφίας. Ά π ό τήν άρχαιότητα μέχρι καί τήν άντίσταση. Σαμουράι, Α θ ήνα , 1979. Σελ. 168. Δρχ. 150. Σ ΤΑ Φ Υ Λ Α Σ Μ ΙΧΑΛΗ Σ. Διαρκής ιστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Τόμος Β '. ’Εκδόσεις τού περιοδικού «Θεσσαλική ’Ε στία », 1979. Σελ.

88. Δρχ. 150. Σ Υ Μ ΙΓΔ Α Λ Α Σ ΑΝΤΩΝΗΣ Ν. Φεοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογέφσκυ (1821-1881). Π ειραιάς. Σ ελ. 56. Χ Α ΤΖΗ Φ Ω ΤΗ Σ I. Μ. Φώτιος Κόντογλου. Β ιβ λ ι­ ογραφία - Εισαγωγή στή ζωή καί τό Εργο του - Τά βιογραφικά του - Τό λιοντάρι τής ’Ορθοδοξίας Ό Ελληνισμός του - Ή λογοτεχνική πνοή του - Τό Εργαστήρι τού Κόντογλου - Α νέκδοτα αύτόγραφα. Γραμμή, Α θ ήν α , 1978. Σελ. 416. Δρχ. 500.

ΘΕΑΤΡΟ ΣΚ Ο ΥΡ ΤΗ Σ ΓΙΩ ΡΓΟ Σ. Ή κωμωδία τού βασιλιά Ίουγούρθα. ’Ελληνικό Θέατρο, ά ριθ. 1. Δωδώνη, Α θ ήνα , 1979. Σελ. 84. Δρχ. 100. Χ Ρ ΙΣ Τ Ο Δ Ο Υ Λ Ο Υ ΔΗ Μ Η ΤΡΗ Σ. Γωνιά, ποτάμι καί γέφυρα. Θέατρο σέ τρία μέρη. Κέδρος, Α θ ή ­ να, 1979. Σελ. 80. Δρχ. 120.

ΠΑΙΔΙΚΑ Α Υ Γ ΕΡΙΝ Ο Υ -Β Α Μ Β A K A Μ Α ΡΙΕΤΤΑ. Ή τ ι­ μωρία τής σφήκας. Εικονογράφηση Λίνας Δ . Σ τά ­ θη. Κέδρος, Α θ ήν α , 1979. Σελ. 56. Δρχ. 120. Λ Α ΖΟ Υ ΜΑΡΙΑ. Τά δύο άδέλφια μου κ ι έγώ ... Δ ιηγήθηκε ή Μαργαρίτα - Ζωγράφισε ό Μάρκος Τό ’φτιάξε βιβλίο ή μαμά Λάζου. 'Ελληνική Λογο­ τεχνία, Σύγχρονη - Π αιδική, άριθ. 1. Δωδώνη, Α θ ήνα , 1979. Σ ελ. 56. Δρχ. 200. Λ ΙΝΤΓΚΡΕΝ ΑΣΤΡΙΝ Τ. Τό πανηγύρι τού Μικέ. Μετ. Ντίνας Καμπά - Κουτρά. Εικονογράφηση Μπγιαίρν Μπέργκ. Μετόπη, Α θ ή να , 1979. Σελ.

192. Δρχ. 150.

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ-ΤΑΞΙΔΙΑ Χ Α ΪΝ Ε Ε ΡΙΚ Ο Σ. Τ α ξιδιω τικές εικόνες. Μ ετ. Ι.Ν . Γρυπάρη. Ή ριδανός, ’Αθήνα. Σ ελ. 176. Δρχ. 230.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΒΑ Λ Σ Α Μ Α Κ Η Σ Π Α Ν Ο Σ. Ή π ολιτεία δίχως κά­ στρα: « Ά ϊβ α λ ί» 1914-1918. ’Αθήνα. Σ ελ. 192. Δρχ. 250.

Ο ΙΚΟ Ν Ο Μ ΙΑ Η Σ Ο Ρ Φ Ε Α Σ . Ό μεγάλος Ό κτώ βρης κα ί ή Ε λλ ά δ α . Κάκτος, ’Α θήνα, 1979. Σ ελ.

200. Δρχ. 200. Π Α Ρ Α Σ Κ Ε Υ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ -Π Ε Ν Τ Ε Α ΤΟΥΛΑ. Τά Έ λ ευσ ίνια Μ υστήρια. ’Αρχαιότητες ’Ε λευ σ ί­ νας. Σιδέρ ης, ’Α θήνα. Σελ. 56. Δ ρχ. 70.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ A C C O C E P IE R R E -R E N T C H N IC K P IE R R E . Α υτοί ο ί άρρωστοι πού μάς κυβερνούν. Δ ιεθ ν είς ’Ε κδόσεις, ’Α θήνα. Σ ελ. 352. Δ ρχ. 250.

ΒΛ Α Μ Η Σ Κ Ω ΣΤΑ Σ. Έ κ α να έγχείρηση άνοιχτής καρδιάς... Ντοκουμέντο. Τό συγκλονιστικό χρονι­ κό μιας έγχείρησης «στεφανιαίας παράκαμψης» — (Bypass). ’Α ληθινή ιστορία σέ πρώτο πρόσωπο. ’Α θήνα , 1978. Σελ. 204. Δρχ. 250.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΓΑ Λ Ε Ο Υ ΑΣΗ Μ Ω . Χρονικό της χαμένης γενιάς. Θεσσαλονίκη, 1979. Σ ελ. 144. Δρχ. 150.

Α ΙΝ ΙΓΜ Α Τ Α Τ Ο Υ Σ Υ Μ Π Α Ν Τ Ο Σ . Μ ηνιαίο περιοδικό έκλαϊκευμένης έπιστήμης κα ί έρευνας. Τεύχος 47. Δρχ. 50.

Π Α Π Α ΪΩ Α Ν Ν Ο Υ Α Ν Δ Ρ Ε Α Σ Λ. Έ λισσαΐος. Δ ι ­ όπτρα, ’Α θήνα. Σελ. 224. Δ ρχ. 200.

ΑΜ Φ Ι. Τριμ ηνια ίο π εριοδικό γιά τήν Απελευθέ­ ρωση τών όμοφυλόφιλων. Π ερίοδος Β '. Τεύχος 1. Δρχ. 60.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Α Ν Ο ΙΧ ΤΟ Ι Ο ΡΙΖ Ο Ν Τ Ε Σ (Α Γ ΓΕ Λ ΙΑ Φ Ο Ρ Ο Σ ). Τ ρ ιμ ηνια ίο π εριοδικό χριστιανικού προβληματι­ σμού. Τεύχος 768. Δρχ. 10.

Α Ν Δ ΡΟ Ν ΙΚ Ο Σ M A N . Ο ί βα σιλικοί τάφοι τής Βεργίνας. ’Α θήνα, 1978. Σ ελ. 56. Δρχ. 120.

ΓΙΑ ΤΟ Σ Ο Σ ΙΑ Λ ΙΣ Μ Ο . Δ ίμη νη θεω ρητική καί πολιτική έπιθεώ ρηση πάλης, κρ ιτικής κα ί συζήτη­ σης στό χώρο τού έπαναστατικού μαρξισμού. Τεύχος 14. Δρχ. 20.

Πρακτικά τής έν Ά θ ή ν α ις ’Α ρχαιολογικής Ε τ α ι­ ρείας τού έτους 1976, τ. Α \ ’Αθήνα, 1978. Σ ελ. ιη' + 468 + 11 πίνακες. Δρχ. 1500.

ΓΙΑ Τ Ι. Μ ηνιά τικη έπιθεώ ρηση πολιτικού - κοινω ­ νικού κα ί πολιτιστικού προβληματισμού. Τεύχος 46. Δρχ. 20.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Α Ρ ΓΥ ΡΗ Σ Α Ν Δ Ρ Ε Α Σ Μ. Στή Λευκάδα μέ άγάπη. Ισ το ρ ικ ή άναδρομή κα ί λ ευκα δίτικοι στίχοι. Π ειραιάς, 1979. Σ ελ. 96. Δρχ. 140. Δ Ε Ρ Τ ΙΛ Η Σ ΓΙΩ ΡΓΟ Σ. Π ροβλήματα αιτιολογίας στήν ιστορία. ’Ανάτυπο άπό τό περιοδικό « Ό Π ολίτης», τ. 17, Μ άιος 1978. ’Α θήνα. Σ ελ. 20. Δρχ. 30. Δ Ε Ρ Τ ΙΛ Η Σ ΓΙΩ ΡΓΟ Σ. Σύγκριση κα ι σχέσεις της ελληνικής οικονομία ς με τη δυτική Ευρώπη, 18601910. Ανάτυπο από το Δ ελ τίο της Ε τα ιρ εία ς Σπουδών Ν εοελληνικού Π ολιτισμού κα ι Γενικής Π αιδεία ς, α ριθ. 2. ’Α θήνα, 1978. Σ ελ. 16. Δρχ. 30. Μ Ω ΡΑ ΪΤΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ Γ. Κ. Ή Θεσσαλονίκη. Πρός χρήσιν των δημοτικών σχολών τής πόλεως. « Α ί Μ οΰσαι», ’Α θήνα, 1882. Πουρναράς, Θεσσα­ λονίκη, 1979. Σ ελ. 56. Δρχ. 100.

Y A C H T IN G . Γιώ τιγκ στήν Ε λλ ά δ α . Τεύχος 17. Δρχ. 50.

U F O -ΙΠ Τ Α Μ Ε Ν Ο Ι Δ ΙΣ Κ Ο Ι. Μ ηνιαίο π εριοδικό ούφολογίας. Τεύχος 4. Δρχ. 50. Δ Η Μ Ο Τ ΙΚ Α Ζ Η ΤΗ Μ Α ΤΑ . Τεύχος 8. Δ ρχ. 20. Δ Η Μ Ο Τ ΙΚ Η Α Λ Λ Α ΓΗ . ’Α νεξάρτητη δίμηνη έκ­ δοση δημοτικού προβληματισμού μέ ιδια ίτερ ο ένδιαφέρον στό δήμο 'Αγίων ’Αναργύρων ’Α ττικής. Φύλλο 24. Δρχ. 1,50. Δ ΙΑ Β Α Ζ Ω . ’Ε πιθεώ ρηση τού βιβλ ίου . Τεύχος 19. Δρχ. 80. Δ ΙΑ Λ Ο ΓΟ Σ . Τρίμηνη έκδοση τής Μ ορφωτικής Έ νω σ ης Λεχαινών « Ό Ά νδ ρέα ς Καρκαβίτσας». Τεύχος 5. Δχ. 50. Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ Ο Π Ν ΕΥ Μ Α . Έ ρ ευ ν α — στοχασμός — τέχνη — κριτική. Τεύχος 31. Δρχ. 70. Ε Π Ο Π Τ Ε ΙΑ . Μ ηνια ίο π εριοδικό φιλοσοφίας κα ί γενικής παιδείας. Τεύχος 33. Δρχ. 150.

95

Ε ΡΕΥ Ν Α Π Ο Λ ΙΤΙΚΗ — Ο ΙΚΟΝ ΟΜ ΙΚΗ. Μηνιάτικη έπιθεώρηση. Περίοδος Δ '. Τεί5χος 48 (171). Δρχ. 25. ΕΡΜ ΙΟΝ ΙΚΗ Η ΧΩ. Μ ηνιαία άνεξάρτητη εφημε­ ρίδα γιά δλη την Έ ρμιο νίδα , τους άπανταχοΰ συμπατριώτες κα ί φίλους της. Φύλλο 38. Ε Υ Θ Υ Ν Η . Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματι­ σμού. Τεύχος 88. Δρχ. 70.

Π ΡΟ ΒΛ Η Μ Α ΤΑ ΤΗ Σ Ε ΙΡΗ Ν Η Σ Κ Α Ι Τ Ο Υ Σ Ο ­ Σ ΙΑ Λ ΙΣ Μ Ο Υ . Μ ηνιάτικο θεω ρητικό κα ί πληρο­ φοριακό περιοδικό τών κομμουνιστικών κα ί έργατικώ ν κομμάτων. Τεύχος (1979) / 4. Δρχ. 20. ΠΡΩ ΤΟΠ ΟΡΟ Ι. Μ ηνιαία έκδοση νεανικής ένοριακής συντροφιάς Ά γ . Βασιλείου Π ειρα ιά . Τεύχη 24, 25, 26. Δρχ. 5. ΡΥΘ Μ Ο Σ. Π ολιτιστική περιοδική έκδοση. Τεύχος 5-6. Δρχ. 50.

Ζ Υ ΓΟ Σ . Δ ιμη νια ΐο περιοδικό τέχνης. Τεύχος 34. Δρχ. 150.

Σ Η Μ Α . Π εριοδικό τέχνης. Τεύχος 22. Δρχ. 300.

Η Κ ΙΝ Η ΣΙΣ. ’Αθηναϊκή κοσμική έπιθεώ ρησις. Τεύχος 2. Δρχ. 70.

Σ Μ ΥΡΝ Α . Γράμματα - τέχνη - παιδεία. Έ κ δίδετα ι κά θε μήνα. Τεύχος 115-116. Δρχ. 60.

Η ΛΕΚΤΡΟΝ ΙΚΑ Ν ΕΑ . Τεύχος 119. Δρχ. 100.

Σ Τ Ε Ρ Ε Ο . Μ ηνιαίο περιοδικό hi-fi κα ί μουσικής. Τεύχος 54. Δρχ. 30

Η ΧΟ Σ ΚΑΙ HI-FI. Μ ηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 73. Δρχ. 30. ΙΣΤΟ ΡΙΑ Ε ΙΚ Ο Ν Ο ΓΡΑ Φ Η Μ ΕΝ Η Μ ηνιαίο περιοδικό ιστορικής ύλης. Τεύχος 130. Δρχ. 50. Κ Α Λ Λ ΙΤΕΧΝ ΙΚ Η Ε Π ΙΘ ΕΩ ΡΗ ΣΗ . Μ ηνιάτικο περιοδικό τέχνης. Τεύχος 2. Δρχ. 120. ΚΟΛ ΟΥΜ Π ΡΑ . Φαντασμαγορικά κόμιξ. Μ ηνι­ αίο περιοδικό. Τεύχος 12. Δρχ. 30. Κ Ο Μ Μ Ο ΥΝ ΙΣΤΙΚΗ Ε Π ΙΘ ΕΩ ΡΗ ΣΗ . Μ ηνιάτικο πολιτικό θεω ρητικό περιοδικό. Χρόνος Σ Τ '. Τεύ­ χος 4. Δρχ. 20. Μ Α ΡΞΙΣΤΙΚΟ Δ ΕΛ ΤΙΟ . Θ εω ρητικο-πολιτική έκδοση ενημέρωσης καί κριτικής. Τεύχος 1. Δρχ. Μ Ο ΥΣΙΚ Η . Μ ηνιαία έπιθεώρηση. Τεύχος 17. Δρχ. 30. Ν ΕΑ Ν ΙΚΟ Ι Ο ΡΙΖ Ο Ν ΤΕ Σ. Μ ηνιαία μαθητική έφ ημερίδα. Φύλλο 16. Δρχ. 5. Ν ΕΑ Π Ο ΡΕΙΑ . "Οργανο τής Κ .Ε . τής Κομμουνι­ στικής Διεθνισ τικής Έ νω σης. Τεύχος 12. Δρχ. 15. Ν ΟΜ ΙΚΗ ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ . Π εριοδική έκδοση τής «Ν ομικής Β ιβλιο θ ήκη ς». Τεύχος 2. ΟΙ ΓΟ Ν Ε ΙΣ. Τό περιοδικό γ ι’ αύτούς πού δημι­ ουργούν τή ζωή. Τεύχος 40. Δρχ. 30. Ο ΙΚΟΝ ΟΜ ΙΚΗ Π Ο ΡΕΙΑ . ’Επιθεώ ρηση οικονο­ μικών έξελίξεων. Τεύχος 4. Δρχ. 50. Ο ΚΟ ΣΜ Ο Σ Τ Ο Υ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ . Μ ηνιαία έπιθεώ ρη­ ση τών βιβλιόφιλω ν. Φύλλο 5. ΟΜ Α ΚΟ ΕΙΟ . Τό περιοδικό τού έσωτερισμού. Δ ιμη νια ία μεταφυσική άποκρυφιστική ένημέρωση. Τεύχος 11. Δρχ. 50. Ο Π ΟΛΙΤΗ Σ. Μ ηνιαία έπιθεώρηση. Τεύχος 25. Δρχ. 60. Π ΡΟΒΛ ΗΜ ΑΤΑ . ’Εκκλησιαστικά - κοινωνικά. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 9.

96

Σ Υ ΓΧ Ρ Ο Ν Η ΓΥ Ν Α ΙΚ Α . Δ ίμηνο περιοδικό. Τ εύ­ χος 7. Δρχ. 15. Σ Υ Λ Λ Ε Κ Τ Η Σ . Μ ηνιαίο περιοδικό γιά συλλέκτες κα ί φιλότεχνους. Τεύχος 49. Δρχ. 40. Σ Υ Μ ΒΟ Λ Η . Π εριοδική έκδοση ’Ε πιμορφω τικού Συλλόγου Π αιανίας. Τεύχος 2. Δρχ. 35. Σ Χ Ο Λ ΙΚ Α Ν ΙΑΤΑ. Π εριοδική μαθητική φυλλάδα γιά τή σχολική ζωή καί τή λογοτεχνία τού 2 /θ Δημοτικού Σχολείου 'Αγίου Γεω ργίου Φερών Ν. Μαγνησίας. Φύλλα 4, 5. ΤΟ Μ ΕΣ . Στή σκέψη - στά γράμματα - στίς τέχνες. Τεύχος 47. Δρχ. 100. ΤΟ Π ΕΡ ΙΣΚ Ο Π ΙΟ ΤΗ Σ ΕΠ ΙΣ ΤΗ Μ Η Σ. Τεύχος 16. Δρχ. 50. ΤΟ Ρ Ο Δ Ι. Τό περιοδικό γιά παιδιά. Τεύχος 15. Δρχ. 30. Φ Ω ΤΟ ΤΕ Σ Τ. Μ ηνιαίο περιοδικό φωτογραφίας κα ί κινηματογράφου. Τεύχος 16. Δρχ. 50.

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ Δίκαιο καί Πολιτική διεύθυνση: ’ Αριστόβουλος Μάνεσης

Θέματα ’Αρχιτεκτονικής Πολεοδομίας διεύθυνση: Παντελής Λαζαρίδης

έπιμέλεια: Γιώργος Πάσχος

’Εκπαιδευτικά προβλήματα

Τα Πανεπιστήμια στή Δυτ. Ευρώπη •

Συσχετισμός μέ τήν ελληνική πραγματικότητα

ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Προξένου Κορομηλδ 36. Θεσσαλονίκη τηλ. 264-958

ALLIEDSUPPING μτεκμτιον <icow OWNERS AGENTS MANAGERS I® i 23 AKTI MIAOULI PIRAEUS 9, GREECE Tel: 4110511 (6 lines) Telex: 21.2423 ALLS GR Cables: ALLIED SHIP PIRAEUS