Τεύχος 156

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΑΡΙΘ. 156 · 3.12.86 · ΔΡΧ. 200

απο τα βιβλία της «γνώσης» ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑΝΤΑΛ

Λ. ΦΟΝ ΖΑΧΕΡ-ΜΑΖΩΧ

Αναμνήσεις εγωτισμού

Η Αφροδίτη με τη γούνα

ΟΥΜΠΕΡ ΜΟΝΤΕΓΙΕ Οι Σειρήνες

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΤΣΟΣ

ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ

ΚΟΥΡΤ ΒΟΝΕΓΚΑΤ

Η τερατώδης πλευρά

το όνομα του Ρόδου

Η φωλιά της γάτας

ΑΝΤΡΕ ΖΙΝΤ ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ

ΚΟΥΡΤ ΒΟΝΕΓΚΑΤ

Κορυντόν

Επιμύθιο στο Ονομα του Ρόδου

ΛΟΥΙ ΦΕΡΝΤΙΝΑΝ ΣΕΛΙΝ

Μητέρα νύχτα

ΜΕΣΑ ΣΕΛΗΜΟΒΙΤΣ Ο Δερβίσης και ο θάνατος

Από τον ένα πύργο ο άλλος

ΟΣΚΑΡ ΟΥΑΙΛΝΤ

ΤΖΩΝ ΤΟΜΣΟΝ Κάτοικοι 1275

ΟΥΜΠΕΡ ΜΟΝΤΕΓΙΕ Ο δρόμος για την κόλαση

Η yuxn του ανθρώπου στο σοσιαλισμό

ΕΝΤΕΝ ΦΟΝ ΧΟΡΒΑΤ Ενα παιδί του καιρού μας

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Κ. ΜΑΡΞ - ΦΡ. ΕΝΓΚΕΛΣ

Διαφορά της Δημοκρίτειας και Επικούρειας Φυσικής Φιλοσοφίας

Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ Η κριτική της μεταφυσικής στη νεότερη σκέϋη

ΡΑΫΜΟΝ ΑΡΟΝ

Κ. ΜΑΚΦΕΡΣΟΝ Η ιστορική πορεία της φιλελεύθερης δημοκρατίας

Κ. ΛΕΒΙΤ

Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέϋης Τόμος A :

το νόημα της ιστορίας

Μοντεσκιέ, Κοντ, Μαρξ, Τοκβίλ

Ο κύκλος της Βιέννης και η γένεση του νεοθετικισμού

Τόμος Β :

Β. ΚΡΑΦΤ

Η γενιά της καμπής του αιώνα. Εμίλ Ντυρκέμ, Βιλφρέντο Παρέτο, Μαξ Βέμπερ

Η ανθρώπινη κατάσταση

ιστορία της φιλοσοφίας

Οι λέξεις και τα πράγματα

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΦΡΑΝΣΟΥΑ ΣΑΤΕΛΕ (Συλλογικό έργο 4 τόμοι)

ΧΑΝΝΑ ΑΡΕΝΤ Μ. ΦΟΥΚΟ Λ. ΓΚΟΛΝΤΜΑΝ Διαλεκτικές έρευνες

εκ δ ό σ εις «γνώ σ η » κεντρική Διάθεση: Ζωοδόχου Πηγής 29, 106 81 Αθήνα, Τηη. 362.0941 ■362.1194 - 778.64

ΙΔ Α Γ Ω Γ ΙΚ Η ABERCROMBIE Μ.: Η Δ η μιουργική Διδασκαλία

και Μάθηση (Η ανατομία της σκέψης) ΑΛΜΠΕΡΤΙ Α.: Θέματα Διδακτικής-Λεξικό Βα­ σικώ ν Ό ρω ν Σ ύγχρο νη ς Διδακτικής ΓΕΡΟΥ Θ.: Βαθιές Τομές στην Εκπαίδευση (1981-1985) ΔΑΡΑΚΗ Π.: Τα Π αιχνίδια των Π αιδιών μας ΔΑΡΑΚΗ Π.: Κουκλοθέατρο (γ' έκδοση) DEUPLEUX Η.: Κ ούκ λες Θεάτρου ΜΠΟΥΖΑΚΗ Σ.: Ν εοελληνική Εκπαίδευση (1821-1985) ΦΡΑΓΚΟΥ X.: Σ ύγχρονη Διδασκαλία - Μ ελέτες Παιδαγωγών Ανατολής & Δύσης ΦΡΑΓΚΟΥ X.: Επίκαιρα Θέματα Παιδείας ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: Ν εοελληνική Π αι­ δεία και Πλύση Ε γκεφ ά λου Φ ΙΛΟ Σ Ο Φ ΙΑ

PEKELIS V.: Κυβερνητική από το Α ως το Ω - Λ ε­

ξικό Βασικών Ό ρω ν ROLAND DE CANDE: Λεξικό των Συνθετώ ν SAMWAYS Β. - BYRNE-JONES Τ.: Λεξικό Υπολογι­

στών - Α γγλοελλη νικ ό Λεξικό Ό ρω ν Γ ΙΑ ΤΟ Β ΙΒ Λ ΙΟ ΔΑ ΡΑΚ Η Π.: Λαϊκές Βιβλιοθήκες Ν ΤΕΛΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: Οργάνωσε τη Βιβλιο­

θήκη σου Ν ΤΕΛΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: Σύστημα Βιβλιογραφίας

Λ Ο ΓΟ Τ Ε Χ Ν ΙΑ Κ ΑΡΓΑΚΟΥ Σ.:Το πλοίο των τρελών Κ ΑΡΓΑΚΟΥ Σ.: Α λαλία (β'έκδοση) Κ Α ΡΓΑΚΟΥ Σ.: Ε λληνικ ή Ζωονομία

ΒΑΚΑΛΙΟΥ Θ.: Είναι και Συνείδηση, Γνώση και

Αλήθεια DEPARTMENT OF PHYSICS, UNIV. OF ATHENS.: DE­

TERMINISM IN PHYSICS ΜΠΙΤΣΑΚΗ E.: Ιδεολογικά, I ΟΪΖΕΡΜΑΝ T.: Προβλήματα Φιλοσοφίας κ ι E m στήμης ΦΙΛΟΣ. ΣΧΟΛΗ ΠΑΝ/Μ ΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ: Σ υμ ­ πόσιο για τον Κ α ρλ Μ αρξ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Λ Ο ΓΙΑ SELLERIF.: Η Διαμάχη για την Κ βαντική Θεωρία Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΟ Λ ΟΓΙΑ ΛΙΕΝΧ Α ΡΤ ΓΚ.: Κ οινω νική Α νθρωπολογία ΣΕΡΑ Φ ΕΤΙΝ ΙΔΟ Υ Μ.: Κ οινω νιολογία των μ έ ­

σων Μ αζικής Επικοινωνίας, τεύχ. Α ',Β ' ΤΑΤΣΗ Ν Η Διδασκαλία της Κοινω νιολογικής Θεωρίας ΤΣΑΟΥΣΗ Δ.Γ.: Κ οινω νική Δημογραφία ΦΙΛΙΑ Β.: Κ οινω νία και Εξουσία στην Ελλάδα Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ ΝΤΟΥΣΚΟΥ Π.: Η Ε πιστημονικο-τεχνική πρόο­

δος στο σύγχρονο κόσμο ROBINSON J.: Δοκίμιο για την Οικονομική του

Μαρξ

Π Ο ΙΗ Σ Η ΙΤΟΥΡΗ Κ.: Επιστροφή στην Αρκαδία Κ Ο Κ Κ ΙΝ Η Σ.: Ποιητική Ανθολογία Ειρήνης Μ ΟΥΛΑΚΑΚΗ Ν.: Ερωτικό Α ιγαίο Π ΑΡΟ ΥΛΑΚΗ I.: Παραστάσεις

Χ ΙΟ Υ Μ Ο Ρ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: Υψηλόμισθοι και άλλοι ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: Οι Σπόροι (Επανέκδοση)

Δ ΙΑ Φ Ο Ρ Α ΓΕΡΑΜ ΑΝΗΣ Π.: Ρεπορτάζ από τη Σιβηρία (β'

έκδοση) ΝΑΛΠΑΝΤΟΓΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΟΥ Φ.: Δακτυλο­

γραφία Π Α ΙΔ ΙΚ Α BLYTON Ε.: Οι 5 φίλοι N o 17-21 ΔΑ ΡΑΚ Η Π.: Η Τεμπελομαρία ΔΑ ΡΑΚ Η Π.: Ό νειρα στο Πετροχώρι ΠΑΟΥ ΣΤΟΦ ΣΚ Ι Κ.: Καλοκαιριάτικες Μέρες ΣΑΚΕΛ Λ Α ΡΙΟ Υ X.: Οι Διακοπές μ ου Δ ' ΣΑΚΕΛ Λ Α ΡΙΟ Υ X.: Οι Δια κ οπ έςμ ουΕ ' Σ ΚΙΑ ΔΑ Ν.: Ο Αχελώος - Το παιδί και το ποτάμι

(β'έκδοση)

FINE Β. - HARRIS L.: Ξαναδιαβάζοντας το Κ εφ ά ­

λαιο

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΣΤΑ Ν Ε Φ Ε.: Η Τραμπακούλα Κι οΓοργοπόδης

Gutenberg

ΣΟΛΩΝΟΣ 103-ΤΗ Λ. 3600.127

Λίζα Μιχελή ΨΕΥΔΕΠΙΓΡΑΦΑ (ποιήματα)

ΣΟΝΕΤΑ ΤΟΥ ΣΚΟΤΕΙΝΟΥ ΕΡΩΤΑ και άλλα 8 ΣΟΝΕΤΑ Για πρώτη φορά συγκεντρωμένα σ’ ένα βιβλίο παρουσιάζονται όλα τα γνωστά μέχρι σήμερα σονέτα του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα με σχέδια του ίδιου.

Έμμα Σάντος Φρανσουάζ Σαγκάν ΣΚΟΤΩΣΑ ΤΗΝ ΣΤΑ ΟΡΙΑ EMMA ΣΑΝΤΟΣ ΤΗΣ ΑΝΤΟΧΗΣ

Ο Σαρτρ για τον ΣΑΡΤΡ

Λίζα Μιχελή ΜΟΝΑΣΤΗΡΑΚΙ Απ’ το Σταροπάζαρο στο Γιουσουρούμ Κυκλοφορεί σε β'έκ δ οσ η

Ιζαμπέλ Αλιέντε ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΩΝ ΝΑΤΑΛΙΑ ΓΚΙΝΣΜΠΟΥΡΓ

Η ΠΟΛΗ ΚΑΙ Τ Ο Σ Π ΙΤ Ι

Νατάλια Γκίνσμπουργκ Η ΠΟΑΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΚΥΚ ΛΟ Φ Ο ΡΗ ΣΕ ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ ΩΚΕΑ Ν ΙΔΑ Ε.Π .Ε Χαρ. Τρικούπη 49 - Τηλ. 3627.341-3606.137

• —

—

ΩΚΕΑΝΙΔΑ

Τ Α Β ΙΒ Λ ΙΑ Μ ΑΣ Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Α Ν

m Pm

ΟΙ

Άρης Αλεξάνδρου Πέτρος Αναγνωστόπουλος Στέλλα Βουρδουμπά Δημήτρης Γληνός Γεωργία Δεληγιάννη-Αναστασιάδη Νασος Δετζώρτζης Άρης Δικταίος Λεωνίδας Ζενάκος Κ. Καραλέξης Αλέξανδρος Καρρέρ Λ. Καστανάκης Κώστας Κατσίμπαλης Αβραάμ Κοέν Ιλαρία Κονσολίδου Λέων Κουκούλας Γιάννης Κωνσταντίνου Δημήτρης Κωστελένος Σπύρος Λεβαντής Κοραλία Μάκρη I. Μαραγκοπούλου Σταμάτης Μαράντος Σπύρος Μαριέτης Δ. Ν. Μαρωνίτης

Παύλος Μάτεσης Κωστής Μεραναίος Κων/νος Μερτβγάγος Κωστούλα Μητοοπούλου Τάκης Μπαρλάς Γιάννης Μπεράτης Διονυσία Μπιτζιλέκη Ανδρέας Πάγκαλος Νότης Παναγιώτου Κοσμάς Πολίτης Γιώργος Πράτσικας Σέργιος Πρωτόπαπας Κοσμάς Τσαϊλάς Αθηνά Σαραντίδη Σπύρος Σκιαδαρέσης Κων/νός Σκλάβος Π. Σπηλιωτόπουλος Στάθης Σπηλιωτόπουλος Ελένη Στεφανάκη Στάθης Φερεντίνος Κώστας Χατζόπουλος και άλλοι

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ : Σολωμού 12 106 83 Αθήνα Τηλ.: 36.15.433, 36.22.251, 36.25.677

mnctoipopd η nptimi

εγκυκλοπαίδεια.

η Μ ίρ ο φ ο ρ Μ φ ϊ

Η Εγκυκλοπαίδεια Πληροφορικής & Τεχνολογίας Υπολογιστών είναι ένα πολύτιμο έργο για όλους όσους θέλουν να ενημερωθούν yc την Πληροφορική και τις Νέες Τεχνολογίες όπως επίσης και για όλους όσους σκοπεύουν να χρησιμοποιήσουν τον υπολογιστή στη δουλειά τους. Πάνωαπό 100 Ελληνες ειίιστήμονες, ερευνητές, καθηγητές Πανεπιστημίων και ΤΕΙ, διακεκριμένοι επαγγελρατίες, μηχανικοί, εκπαιδευτικοί, νομικοί και δημοσιογράφοι εξηγούν μέσα σε' 5 τόμους και εκατοντάδες λήμματα όλα γύρω από τους υπολογιστές και τις εφαρμογές της πληροφορικής.

Απευθύνεται σε: • όσους πρέπει να χρησιμοποιήσουν τον Υπολογιστή σαν εργαλείο στη δουλειά τους (στελέχη Δημοσίου, Επιχέιρήσεων και Οργανισμών) • όσους διδάσκοηαι ή θα διδαχθούν την Πληροφορική (μαθητές, σπουδαστές, φοιτητές) • όσους χρειάζονται ένα πλήρες και έγκυρο έργο αναφοράς (επιστήμονες και επαγγελματίες της Πληροφορικής) ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΤΗΝ t όσους είναι «ανήσυχοι γύρω από ΤΕΤΑΡΤΗ 26 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ ΚΑΙ τις Νέες Τεχνολογίες (όλους τους γονείς και δασκάλους) ΚΑΘΕ ΔΕΥΤΕΡΗ ΤΕΤΑΡΤΗ

ΟΡΟΙ ΕΓΓΡΑΦΗΣ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΩΝ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΠΟΛΟΠΣΤΡΝ|Βό 1. Συνδρομητής Τευχών με ΕΚΠΤΩΣΗ 20%. I κάθεδιπλότεύχος Τοουνολικοκοοτοςτουδεμένου

I _ ΤΑΧΥΑ ΚΩΔ M I N I <αι για τοσκοπό αυτόστέλνωταχυδρομική επιταγήαξίας_____________________ Δρ ττηνεταιρία: ΕΚΔΟΣΕΙΣNEONΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝΕ.Π.Ε.. Στουρνάρα23.Αθήνα10682.Τηλ:3645158-3642979

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΑΗ*

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡΟ ^ΑΘ Η Ν ΑΣ ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΩΦ

ΓΛΑΡΟΣ

ΘΕΑΤΡΟ ΔΙΟΝΥΣΙΑ ΑΜΕΡΙΚΗΣ 10

ΜΕΔΟΥΣΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΒΙΒΛΙΩΝ

%

%

ΑC ?> ; - ν ί> '

ΚΑΡΕΝ ΜΠΛΙΞΕΝ ΕΠΤΑ ΓΟΤΘΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

Ο

Ι ΕΠΤΑ ΓΟΤΘΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ, παρόλο που είναι ουσιαστικά το πρώτο έργο της Κάρεν Μπλίξεν, την έκανε αμέσως αγαπητή στο αναγνωστικό κοινό, μα και σε πολλούς σύγχρονους συγγραφείς από το

Hemingway ως τον Julio Cortazar. Είναι αδύνατο να συνοψίσει κανείς αυτό το βιβλίο με την μαγική ατμόσφαιρα, τις μεταμορφώσεις, τις μονομαχίες, τα φαντάσματα και τους ρομαντικούς έροπες. Η κάθε ιστορία εμπεριέχει άλλες μικρότερες, που φωτίζουν, προωθούν και ολοκληρώνουν την πλοκή, όπως και στις Χίλιες και Μια Νύχτες και παρόλο που είναι αυτοτελής συνθέτει με τις υπόλοιπες ένα οργανικό σύνολο. Η σύνδεση των ιστοριών διακρίνεται κυρίως στην ανάπτυξη των θεμάτων που γίνεται με συνεχείς παραλλαγές, μεταθέσεις και αναστροφές όπως στις Φούγκες του Μπαχ. Πρόκειται για ένα ιλιγγιώδες παιχνίδι, που οι πόλοι του είναι η Αλήθεια και το Ψέμα, η Πραγματικότητα και η Φαντασία, η Ζωή και η Τέχνη. Αυτό όμως που κυριαρχεί είναι η ακατανίκητη γοητεία τους, γοητεία τόσο έντονη ώστε η Carson McCuIIers έγραψε κάποτε: «Αν ήθελα να ξεφύγω α π’ τη ζωή μου, θα βυθιζόμουν γι' άλλη μια φορά στις Επτά Γοτθικές Ιστορίες.»

Κεντρική διάθεση: Δ. Μαραθιάς, Ζαλλόγγου 1?τηλ. 36 20 8Ι ~j ΑΛΥΣΑΝΔΡΑΤΟΣ-ΠΙΤΟΥΡΟΠΟΥΛΟΣ & ΣΙΑ Ε.Ε., ΣΟΛΩΝΟΣ 114 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 36 45 822 [~

ΝΕΑΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Επιλεγμένα βιβλία για παιδιά και νέους ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 1. Έλλη Αλεξίου Ρωτώ και μαθαίνω .........................

700 2. ΖωρζΣαντ Ιστορία ενός αγαθούλη ..................

300 3. Φώντας Λάδης Άλκης ο ψεύτης.................................

300 4. Τζων Στάινμπεκ Το κόκκινο αλογάκι...........................

400 5. Ελένη Σαραντίτη-Παναγιώτου Ιόλη, ή Τη νύχτα ποο ξεχείλισε το ποτάμι .........................................

400 6. Βίκτωρ Ουγκιό Απ’όσα έχω δει .................................

500 7. Όσκαρ Ουάιλντ Ο ευτυχισμένος πρίγκιπας..................

400 8. Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη Ο μικρός περιηγητής Α '......................

500 9. Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη Ο μικρός περιηγητής Β- ......................

500 10. Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη Ο μικρός περιηγητής Γ ' ......................

600 Και οι τρεις τόμοι...........................

1300 11. Μάνος Κοντολέων ΟΕέαπότ’άστρα .............................

400 12. Νίτσα Τζώρτζογλου Ο χρυσός δαρεικός ........................

400 13. Χέντρικ Βαν Λουν Η ιστορία της ανθρωπότητας .........

800 14. Αθηνά Παπαδάκη Παλιές ιστορίες του κόσμου (Ευρώπη) 400 15. Αθηνά Παπαδάκη Παλιές ιστορίες του κόσμου (Ασία) 400 16. Μαρία Μιχαήλ-Αέδε Ινδιάνικοι θρύλοι ...........................

300 17. Όσκαρ Ουάιλντ Το φάντασμα του Κάντερβιλ...........

400 18. Τζακ Λόντον Αγάπη για τη ζω ή...........................

400 19. Αλέξανδρος Δουμάς Ιστορία ενός καρυοθραύστη ...........

400 20. Αλφόνς Ντωντέ ΟΤαρταρέντηςΤαρασκόν .............

400 21. Ιφιγένεια Αλμπανοπούλου Χόπιτι-Χοπ....................................

300 22. Τζακ Λόντον Πειρατικές ιστορίες.......................

400 23. Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Απίθανες ιστορίες .........................

400 24. Κατερίνα Γλυκοφρύδη Μελήσιππος..................................

600 25. Νικολάι Βορόνοβ Το κυνήγι των περιστερών.............

400 26. Λίτσα Ψαραύτη Στα βήματα του Σαμοθήριου...........

400 27. Άννα Γκρέτα Βίνμπεργκ Μια Πέμπτη του Οκτώβρη...............

450 28. Νικολάι Βορόνοβ Μάσα, ένα-σύγχρονο κορίτσι .........

400 29. Νίτσα Τζώρτζογλου Το τσίρκο της Ίρμας ......................

400 30. Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον Το νησί των θησαυρών ..................

600 31. Αλέξανδρος Δουμάς Η μαύρη τουλίπα ...........................

600

32. Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη Μύθοι και θρύλοι της Ρώμης...........

33. Κάρολος Ντίκενς Χριστουγεννιάτικη ιστορία .............

34. Μαρία Μιχαήλ-Δέδε Θρύλοι των ιθαγενών της Αυστραλίας 35. Ελλη Αλεξίου Μύθοι του Αισώπου.......................

36. Χάρης Σακελλαρίου Η φωτιά που δε σβήνει....................

37. Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Το ωραιότερο διήγημα του κόσμου · · 38. Ανατόλι Αλέξιν Η τρελή Ευδοκία ...........................

39. Νίτσα Τζώρτζογλου ΣΟΣ-Κίνδυνος...........................

40. Ντίνος Δημόπουλος Ο μαστρο-Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του.......................

41.1. Δ. Ιωαννίδης Τα τρία παιδιά ..............................

42.1. Δ. Ιωαννίδης Το άσπρο άλογο ...........................

43.1. Δ. Ιωαννίδης Ένα καράβι στη βιτρίνα ................

44.1. Δ. Ιωαννίδης Η ιστορία με το γαλάζιο μολύβι.......

45. Ότφριντ Πρόισλερ Ο Νερουλίνος, το πνεύμα της λίμνης 46. ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Ιστορίες των δερβισάδων ..............

47. Ανατόλι Αλέξιν Τηλεφωνήστε κι ελάτε ....................

48. Ράντγιαρντ Κίπλινγκ Η εταιρεία Στάλκ· & Σία ................

49. Έρνεστ Χεμινγ ιυέι Ο γέρος και η θάλασσα ..................

50. Άντον Τσέχωφ Αστείες ιστορίες.............................

51. Ελένη Σαραντίτη-Παναγιώτου Ο κήπος με τ’αγάλματα ................

52. Ειρήνη Μάρρα Μια ιστορία για δ ύ ο .......................

53. Σοφία Φίλντιση Ορέστης............ ι .......................

54. Χάρης Σακελλαρίου Διηγήματα των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς, των Φώτων ---55. Τζ. Μιντ Φόκνερ Μούνφλιτ (Τομυστήριο του θρυλικού διαμαντιού) .................................

56. Ευγενία Παλαιολόγου-Πετρώνδα Στη χώρα των Φαραώ ....................

57. Κίρα Σίνου — Ελένη Χουκ-Αποστολοπούλου Το χέρι στο βυθό ...........................

58. Άλμπερτ Λιχάνοφ Η έκλειψη του ήλιου.......................

59. Ιβάν Τουργκένιεφ Οι αφηγήσεις ενός κυνηγού.............

60. Μαρκ Τουέιν Οι περιπέτειες του Χακ Φ ιν .............

61. Χάρης Σακελλαρίου Ο Σπιθοβολάκης ...........................

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ΖΠ Ο Δ . ΠΗΓΗΣ 3. ΑΘΗΝΑ 142 ΤΗΛ. 3603234

500 400 400 400 400 400 400 400 400 400 400 400 400 300 400 400

400 400 300 40C 400 700

400 400 400 400 700 300

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

ΠΕΡΙΕΧΟΜ ΕΝΑ Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Τεύχος 156 3 Δεκεμβρίου 1986 Τιμή: Δρχ. 200 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, Θεοδώρα Ζερβού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Πηνελόπη Βλάσση Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κστξιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης Φωτογραφία; Θεόδωρος Χουρμουζιάδης

ΧΡΟΝΙΚΑ

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Βόλφγκανγκ Μπόρχερτ Γιώργος Γιάνναρης: Το ελληνοαμερικανικό μυθιστόρημα ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Βαλερύ Λαρμπώ: Μεταφράζοντας 2ώρζ Μουνέν: Το αληθινό πρόβλημα Δημοσθένης Κούρτοβικ: Κοινωνιολογία του μεταφραστικού αμαρ­ τήματος, ή ποιος φοβάται τη σαφήνεια; Άρης Μπερλής: Συγγραφείς και μεταφραστές Γιώργος Δ. Κεντρωτής: Musa musiliana graeca Φίλιππος Δρακονταειδής: Μετάφραση τ,> βάρος των αστάθμητων στοιχείων Φαίδων Ταμβακάκης: Ο Χαλ μεταφράζει Μαργαρίτα Μέλμπεργκ: Αύγουστος Στρίνμπεργκ: Απορίες στη με­ ταφραστική πορεία Κατερίνα Δασκαλάκη: Η «αβάσταχτη ελαφρότητα» μιας μετάφρα­ σης Θανάσης Καλόμαλος: Δημόσια επίδειξη μετάφρασης Ζακ Λακαριέρ: Η μετάφραση: Μια ιστορία αγάπης και συντροφι­ κότητας

24 27 29 33 36 40 42 44 46 48 54

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ: Γράφει ο Σωτ. Δημητρίου ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι Χρίστος Παπαγεωργίου, Θ. Ψαλιδόπουλος και Περικλής Σφυρίδης ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ο Μ. Γ. Μερακλής ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ: Γράφει ο Γ. Δανιήλ

59

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο Αντ. Παπαϊωάννου

61

61 67 69

ΔΕΛΤΙΟ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

73

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Κ. Καρυωτάκη

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟ Υ ΒΙΒ ΛΙΟ Υ]

Από 5 έως 18 Νοεμβρίου 1986

1. Φ. Γερμανού: Εκτέλεση (Κάκτος)

Λ

·*

2. Γ. Τσαρούχη: Αγαθόν το εξομολογείσθαι (Κάσιανιώτης) ΛΙ 3. Μ. Κούντερα: Η αβάσταχτη ελαφρότητα του Είναι (Εστία) 4. R. Billetdoux: Οι νύχτες μου είναι πιο όμορφες απ’ τις μέρες σας (Νεφέλη)

1

**

*** ***

..

..

ί

|

·· Λ Λ

*

5. Κυρ: Ελούντα καλεί Αστέρα OVER (Κάκτος)

if

>■ <

|, Ρόμβος - Αθ.

CD <

| Κατώι του βιβλίου - Θεσ. | Κοτζιά - Θεσ.

1Λέσχη του βιβλίου - Αθ. | Μεθενίτης - Πάτρα | Πρίσμα - Πειραιάς

<

ί

| Ιανός - Θεσ.

1 <

I Ενδοχώρα - Αθ.

CD <

| Ελευθερουδάκης - Αθ.

ΒΙΒΛΙΑ

| Δωδώνη - Αθ.

Επειδή όμως είνα ι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που α ναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο του ­ λάχιστον βιβλιοπώλες. Ό σο για το ενδιαφέρον και την π οιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου­ λε ύ εσ τε τις σελίδες της <·Επιλογής»'.

| Αριστοτέλης - Αθ.

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα μ ε τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπ έντε βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώ νοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα ­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο μ ε τις μ ε ­ γαλύτερ ες πωλήσεις σημειώ νεται μ ε τρ εις α σ τε­ ρίσκους (**), το αμέσως μ ετά μ ε δύο (**) και το τελευ τα ίο μ ε ένα ν ( * ).

Λ

*

..

6. C. Clement: Χιουρρέμ (Νεφέλη) 7. Μ. Webb: Το ακριβό φαρμάκι (Νεφέλη)

Συνδρομές εσωτερικού 25 τευχών 4300 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 4100 δρχ.

15 τευχών 2800 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 2500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 5100 δρχ.

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 55 δολ. (ΗΠΑ)—Σπουδαστική 25 τευχών 51 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 36 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 34 δολ. Κύπρος 25 τευχών 48 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 44 δολ. Κύπρος 15 τευχών 32 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 30 δολ. Αμερική - Αυστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 61 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 58 δολ.

15 τευχών 40 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 38 δολ.

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 63 δολ. Κύπρος: 56 δολ. Αμερική κλπ. 70 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Τηλ. 36.42.765

Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 200 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

χρονικα/15

Αυτές τις μέρες, κλείνουν 39 χρόνια από τις 20 Νοεμβρίου του 1947, που πέθανε στο Basel, σε ηλικία 26 χρόνων, ο μεγαλύτερος Γερμανός αντιμιλιταριστής και ειρηνιστής συγγραφέας της αμέσως μεταπολεμικής εποχής, ο Wolfgang Borchert. Την επαύριο του θανάτου του, δόθηκε στο Kammerspiele του Αμβούργου, πατρίδας του Borchert, η πρεμιέρα του Έξω μπροστά στην πόρτα. Ανάμεσα στους θεατές εκείνης της σημα­ διακής και σημαντικής «πρώτης» ήταν, σε νεαρή ηλικία, και ο Klaus Betzen, καθηγη­ τής τώρα της γερμανικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και πρόεδρος του Τμήματος Γερμανικών Σπουδών. Ο Ανδρέας Παναγόπουλος, ειδικός συνεργάτης μας και επίκουρος καθηγητής στο ίδιο πανεπιστήμιο, συζήτησε μαζί του πάνω στο «φαινόμενο» Borchert. Ιδού το κείμενο της συζήτησής τους: Ερ.: Διαβάζεται σήμερα στη Γερμανία ο Wolfgang Borchert;, An.: Κάτι που είναι αναμφισβήτητο είναι ότι ο Borchert ήταν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος στη δεκαετία '60-70 και ακόμη προηγουμένως· ήταν από τα βασικά πρόσωπα της σύγχρονης γερ­ μανικής λογοτεχνίας και μπήκε και στα σχολεία. Στις εργασίες των μαθητών στα σχολεία τον διάλε­ γαν πιο συχνά ακόμα κι απ’ τον Τόμας Μαν και τον Ρίλκε- από κοντά πήγαινε και ο Χέρμαν Έσσε. Όμως, τα τελευταία δέκα χρόνια, έχω τη γνώμη ότι λιγάκι υποχωρεί από το επίκεντρο του ενδιαφέρο­ ντος. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει ο συγγραφέας που διαβάζεται πιο πολύ στο εξωτερικό, ιδιαίτερα στην Αμερική όπου θεωρείται ο συγγραφέας της ει-

ΡΤίνΠ9 και των σύγχρονων κοιγωνικών προβλημάτων· Ερ.: Πολύ ενδιαφέρον είναι αυτό πάυ λέτε. Είχα τη γνώμη ότι, όσο περνάει ο καιρός, ο W.B. θα κέρδιζε στη Γερμανία και ότι ο χρό­ νος θα δούλευε γ ι’ αυτόν. Αλλά από ό,τι βλέ­ πω τώρα κερδίζει έδαφος έξω από τη Γερμανία· δηλ. διαπίστωσα ότι και στην Αμερική διαβάζεται, όπως είπατε κι εσείς, και παίζε­ ται· το είδα την άνοιξη και το καλοκαίρι του ’86 που ήμουνα εκεί. Και στην Ελλάδα άρχι­ σε να διαβάζεται και. να παίζεται, εννοώ το Έξω μπροστά στην πόρτα, Κι όλα αυτά παρά τις δυσοίωνες προβλέψεις του ίδιου ότι αυτό είναι «ένα έργο που κανένας θίασος δεν θ’

16/χρονικα ανεβάσει και κανένα κοινό δεν θα θελήσει να δει». Αλλά η παγκόσμια πρώτη δόθηκε κιόλας την επαύριο της κηδείας του, στις 21 Νοεμβρίου του ’47 στο Αμβούργο. Νομίζω ότι εσείς ο ίδιος είστε απ’ το Αμβούργο. Μή­ πως θυμάστε τίποτε σχετικά; An.: Ναι, το θυμάμαι πάρα πολύ καλά. Η πρώτη παράσταση δόθηκε στο Kammerspiele στο Αμβούρ­ γο, που και σήμερα ακόμη διευθύντρια είναι η Ida Ehre, (Ίντα Έερε), μία από τις μεγάλες μορφές του γερμανικού σύγχρονου θεάτρου. Αυτή είναι σε ηλι­ κία 85 χρονών και σήμερα ακόμα επί 40 χρόνια διευθύντρια στο Kammerspiele και παίζει μάλιστα η ίδια στο θέατρο ακόμη και τώρα. Βρήκε τότε μαζί με τους συνεργάτες της αυτό το έργο του Borchert, ο οποίος ήταν τότε όχι εντελώς άγνωστος, αλλά γνωστός μόνο σ’ έναν στενό κύκλο. Πέθανε στο Ba­ sel, όχι στο Αμβούργο. Η Ida Ehre με την ευαισθησία της, αμέσως κατάλαβε ότι μεταξύ των πολλών έρ­ γων της τότε σύγχρονης γερμανικής δραματουρ­ γίας, εκατοντάδων έργων της λεγάμενης «Triimmerliteratur» (Λογοτεχνίας των ερειπίων), το Draussen vor der Tur ( Έξω μπροστά στην, πόρτα) ξεχώριζε. Τότε, η γερμανική ιστορία είχε φτάσει στο σημείο μηδέν από κάθε άποψη: πολιτική, κοινωνική και πνευματική, έτσι που και τώρα ακόμα αναφερόμα­ στε στο 1945 ως «την ώρα μηδέν». Βέβαια, δεν εί­ ναι εύκολο να χαρακτηρίζεις μια χρονολογία με έναν όρο σα να ήτανε εντελώς ξεκομμένη και χω­ ρίς διάρκεια, αλλά πάντως ο όρος αυτός για τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια κάτι λέει. Εγώ ο ίδιος θυμάμαι τουλάχιστον 10 με 15 έργα, που είχαν το ίδιο θέμα, την τότε κατάσταση της Γερμανίας. Το ενδιαφέρον είναι ότι η Ida Ehre έψαχνε και διάβαζε η ίδια έργα της εποχής (δεν ήθελε τότε να ανεβά­ ζει Goethe και Schiller), που να δείχνουν την πραγ­ ματικότητα. Θυμάμαι ότι αυτό το έργο του W.B. εί­ χε ένα εντελώς διαφορετικό ύφος και εκπληκτική ένταση. Το πήρε αυτό το έργο και έβαλε πρωταγω­ νιστή τον ηθοποιό Hans Quest (Χανς Κβεστ), που κι αυτός ήταν σχεδόν άγνωστος και φίλος του Bor­ chert. Το δούλεψαν το έργο δεν ξέρω πόσους μήνες και ήδη πριν από την πρεμιέρα ήταν γνωστό στους θεατρικούς κύκλους του Αμβούργου ότι ετοιμάζε­ ται ένα θεατρικό γεγονός. ΓΓ αυτό συγκεντρώθη­ καν εκεί εκείνο το βράδυ όσοι είχαν αληθινό ενδια­ φέρον και μπορούσαν μέσα σε τέτοιες συνθήκες να βλέπουν θέατρο. Θυμάμαι πάρα πολύ καλά ότι η παράσταση ήταν συγκλονιστική. Το κοινό ήξερε ότι ο συγγραφέας είχε πεθάνει μια μέρα πριν; και αυ­ τός ο Quest, ο φίλος του, έπαιξε με τόση ένταση που όλο το κοινό κατάλαβε ότι δεν ήταν πια ένα αισθητικό φαινόμενο, ένα θεατρικό γεγονός, αλλά ότι εμφανίστηκε, σε άλλο επίπεδο, η αλήθεια της τότε Γερμανίας. Ό τι ένας συγγραφέας εκφράζει την αληθινή κατάσταση με όλα τα προβλήματά της. Εγώ πιστεύω ότι τότε, για πρώτη φορά, εμφανίστη­ κε το θέμα της ενοχής: Είδανε όλοι ότι εμφανίστη­ κε ένας συγγραφέας που δεν παρουσίαζε την κατά­ σταση ως άσπρο-μαύρο μόνο, το καλό και το κακό, αλλά την αμφιβολία και τη συλλογική ευθύνη· το κοινό, το θυμάμαι αυτό καλά, δεν είχε την εντύπω­ ση ότι παρουσιαζόταν ένα δικαστήριο που έψαχνε τον ένοχο, αλλά παρουσιαζόταν ο άνθρωπος μέσα στις πολύπλοκες τότε συνθήκες, ηθικές, ψυχολογι­

κές και πολιτικές. ΓΓ αυτό, για μένα, κι ας έχουν περάσει 40 κάπου χρόνια, το έργο δεν ήταν απλώς ένα θέατρο, με τη συνηθισμένη έννοια του όρου, αλλά η αλήθεια της εποχής. Εγώ έτυχε τότε να κά­ θομαι μία σειρά πίσω από τη μητέρα του Borchert. Θυμάμαι που κάποιος μου είπε: «αυτή είναι η μητέ­ ρα του Borchert», και ήμουνα τότε 18 χρονών ώστε να το θυμάμαι καλά. Και ήταν ένα τεράστιο ακροα­ τήριο γεμάτο συγκίνηση που ένιωθε ότι ο W.B. από τη μία μεριά ήταν νεκρός κι από την άλλη πολύ ζωντανός μπροστά τους. Ερ.: Μου έκανε εντύπωση το γεγονός ότι ο ήρωας του έργου, ο Μπέκμαν, δεν παρι­ στάνει μόνο το θύμα αλλά εξίσου και τον δράστη σε μια τραγωδία για την οποία και σεις αναφερθήκατε στο θέμα της συλλογι­ κής ενοχής και ευθύνης. Θέλετε να πείτε ότι με αυτό του το έργο ο Β. ξεκίνησε τη σχετι­ κή κίνηση στα γράμματα και στη φιλοσοφία, που αφορά το πρόβλημα της γερμανικής ευ­ θύνης όπως το ανέλυσε ο Karl Jaspers; Δη­ λαδή στάθηκε ένα έργο που προετοίμαζε την αντίληψη ότι ολόκληρος ο γερμανικός λαός ήταν ο ίδιος δράστης και θύμα όσον αφορά το Ναζισμό και τον πόλεμο; Απ.: Αυτή είναι βέβαια μια πολύ δύσκολη ερώτη­ ση. Τα χρόνια ’46-’47 οι περισσότεροι Γερμανοί ήταν πρόθυμοι να παραδεχτούν τη συλλογική ευ­ θύνη τους για την άνοδο του Ναζισμού και τις συνέπειές του. Ακόμη είχαν κι ένα αίσθημα ενοχής, αν θέλετε. Γιατί ήταν τόσο συγκλονιστικό το τέλος του πολέμου ώστε πράγματι το έργο του Borchert βοήθησε να δημιουργηθεί ένα ανάλογο κλίμα προς αυτή την κατεύθυνση. Ένα μεγάλο μέρος του γερ­ μανικού λαού είναι πιθανό να επηρεάστηκε από το πνεύμα του έργου, ή από άλλα ανάλογα έργα, και με τη σειρά του να επηρέασε άλλους συγγραφείς και φιλοσόφους προς μία «απολογητική» στάση απέναντι στο πρόβλημα. Αυτά στα πρώτα μεταπο­ λεμικά χρόνια. Παράλληλα άρχισε σιγά-σιγά η «αποναζιστικοποίηση», η ιδεολογική, όπου όλοι άρ­ χισαν ν’ αρνούνται το ρόλο τους και τη συμμετοχή τους στην άνοδο και την επικράτηση του Ναζισμού, λόγω των δικαστηρίων που γίνονταν εναντίον των εγκληματιών πολέμου και περιέργως αυτό το κλίμα επικράτησε κυρίως στη ζώνη επιρροής των Αμερι­ κανών. Έτσι, το έργο ανθρώπων σαν του Κ. Jaspers για το πρόβλημα της συλλογικής ευθύνης των Γερμανών, φαίνεται να είναι αποτέλεσμα της επίδρα­ σης της λογοτεχνίας και του θεάτρου, όπως είναι το Draussen vor der Tur. Ερ.: Πέρα από το φιλειρηνικό και εν γένει ιδεολογικό περιεχόμενό τους, έχουν τα γρα­ πτά του W.B. και καθαρά αισθητική, λογοτε­ χνική αξία, και θα μείνουν στην ιστορία της γερμανικής λογοτεχνίας, κατά τη γνώμη ενός ειδικού σαν και σας; An.: Νομίζω πως ναι, έχει και καθαρά λογοτεχνική αξία το έργο του W.B. Το κυριότερο έργο του, το Έξω μπροστά στην πόρτα, είναι ένα πρωτότυπο εξπρεσσιονιστικό θεατρικό έργο με σουρεαλιστικές προεκτάσεις και μεγάλη λογοτεχνική δύναμη. Αλλά

χρονικα/17 εκείνο που αποτελεί σχεδόν πρωτότυπη συμβολή του W.B. στη λογοτεχνία, είναι τα μικρά διηγήματά του Το ρολόι της κουζίνας και Το Ψωμί, όπου σε μία-δύο σελίδες δίνεται ένα ενσταντανέ της καθη­ μερινής ζωής, ζωντανό, αληθινό και δραματικό. Ερ.: Όμως είχε προηγηθεί σ’ αυτό το εί­ δος της γερμανικής λογοτεχνίας ο Φραντς Κάιρκα, με τις μικρές αφηγήσεις του σαν το Μπροστά στο νόμο ( Vordem Gesetz).

An.: Ναι, αυτό δεν το είχα σκεφτεί. Αλλά πρώτον, δεν είναι σίγουρο - επειδή είναι σχεδόν σύγχρονοι - ότι ο Borchert είχε διαβάσει Κάφκα και δεύτερον μπορεί να μοιάζουν μεταξύ τους οι μικρές ιστορίες και των δύο στη μορφή, στο περιεχόμενο όμως εί­ ναι διαφορετικές. Του Borchert είναι όπως είπαμε παραπάνω και βγαίνουν μέσα από μια συγκεκριμένη πραγματικότητα, και μάλιστα τη σύγχρονή tojj επικαιρότητα, ενώ του Κάφκα είναι συμβολικές, αλληγορικές και «υπεριστορικές». Είναι πιθανό ότι ο Borchert, που ξέρουμε ότι διάβαζε ξένη λογοτεχνία (μία από τις κατηγορίες εναντίον του είναι ότι κου­ βάλαγε στο σακίδιό του στην εκστρατεία στο Ανα­ τολικό Μέτωπο αγγλικά και γαλλικά βιβλία με διη­ γήματα στο πρωτότυπο), επηρεάστηκε απ’ αυτό το είδος έξωθεν, ιδιαίτερα από την αγγλική λογοτε­ χνία. Πάντως, μια και αναφέρατε την περίπτωση του Κάφκα, το θέμα θέλει διερεύνηση. Ερ Ποια είναι η λογοτεχνική και ιδεολογι­ κή σχέση του Heinrich Boll (Χάινριχ Μπελ) με τον Wolfgang Borchert; Είδα ότι στην έκδοση των Απάντων (ένας μικρός τόμος βιβλίου τσέπης όλο κι όλο) του W.B. από την «Rowholt Verlag» του 1955, ο Η.Β. έχει γράψει έναν επίλογο πολύ θερμό που μάλιστα μου έδωσε την εντύπωση ότι φθάνει και να τον ζηλεύει για την καλή του μοίρα να πεθάνει νέος. («Ούκ έρ με καθεύδειν τό τού Borchert τρόπαιον»).

An.: Είναι πολύ στενά συγγενικοί οι δυο τους. Βγαίνουν κι οι δυο απ’ τις ίδιες τραυματικές εμπει­ ρίες, έχοντας διαμορφώσει περίπου την ίδια αντιμιλιταριστική, φιλειρηνική και αντιναζιστική ιδεολο­ γία και έχουν κάι ένα είδος μεταφυσικής, που τους επιτρέπει, ως προς το θείο, να παραπονιούνται και οι δυο για την απουσία της Πρόνοιας: Ο μεν W.B. με το παραπάνω θεατρικό έργο του και ο Η.Β. με το μυθιστόρημα Πού ήσουν, Αδάμ; (Wo warst Du, Adam?). Ως προς το άλλο ζήτημα δεν το είχα σκε­ φτεί αλλά νομίζω ότι έχετε απόλυτα δίκιο. Από τα λίγα γραπτά του Η.Β. για τον W.B. και από εκείνον τον επίλογο που διαθέτουμε, φαίνεται ότι όντως ο Η.Β. αγαπούσε και θαύμαζε τον W.B. μέχρι βαθμού ζήλιας. Την υπόθεσή σας αυτή την ενισχύει και το γεγονός ότι στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Η.Β. παραμέλησε τόσο πολύ τον εαυτό του και την υγεία του, κάπνιζε τόσο πολύ, αντίθετα από τις συμβουλέο των γιατρών, ώστε ήταν σαν να αυτοκτόνησε. Φαίνεται σαν να μην ανεχόταν το γεγονός ότι, έπειτα από τόσες τραυματικές εμπειρίες, έγινε διάσημος, πήρε το Νόμπελ της Λογοτεχνίας και γερνούσε...

Νέες Εκδόσεις Θίοφάνψ ά. Χατζηστ(φαηδης

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΪΣΗΣ

( 1821-1986)

ΙΈίΙΡΠΟΐ Ν. 1ΙΛΠΑΝΙΚΟΛΑΟΤ

ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ

18/χρονικα

---- -

ΣΥ ΝΕΝΤΕΥΞΗ

------

Το ελληνοαμερικανικό μυθιστόρημα

Έξω από τον ελλαδικό χώρο γεννήθηκε και αναπτύχθηκε μια σημαντική λογοτεχνία, _ ελληνόγλωσση και μη, που αφορά πάντως την Ελλάδα και που ακολουθεί και παρακολουθεί την περιπέτεια των Ελλήνων μεταναστών στις καινούριες τους πατρίδες. Δημιουργοί της οι ίδιοι οι μετανάστες και θεματικό της περιεχόμενο τα προβλήματα που γεννά η ένταξή τους στις νέες κοινωνίες. Η λογοτεχνία αυτή αποκτά ιδιαίτερη σημασία γιατί προβάλλει κατ’ αρχήν μιά εικόνα της Ελλάδας στο εξωτερικό' ακόμα, αντιμετωπίζεται εκδοτικά με τους κανόνες της χώρας στην οποία γεννιέται και αναπτύσσεται και τέλος αγωνίζεται να βρει την ταυτότητά της αμιλλώμενη τις ιδιότυπες λογοτεχνίες των μειονοτήτων που συγκροτούν οι μετανάστες άλλων εθνικοτήτων στη χώρα ή τις χώρες υποδοχής. Με την απόδημη αυτή λογοτεχνία και τα προβλήματά της έχει ασχοληθεί εκτεταμένα ο ποιητής και μελετητής Γιώργος Γιάνναρης, εδώ και κυρίως στην Αμερική. Με την ευκαιρία της έκδοσης του τελευταίου του βιβλίου «Οι Έλληνες μετανάστες και το ελληνοαμερικανικό μυθιστόρημα», έδωσε στο περιοδικό μας μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη. (Τη συνέντευξη πήρε οΑντώνης Παπαϊωάννου). Κύριε Γιάνναρη, το τελευταίο σας βιβλίο αναφέρεται στο ελληνοαμερικανικό μυθι­ στόρημα. Με τον όρο αυτόν τι ακριβώς θέλ ε­ τε να περιγράφετε; ^ ΕΙΝΑΙ μια ορολογία που προτείνω να γίνει δεκτή από τους ιστορικούς της λογοτεχνίας και τους κρι­ τικούς. Είναι ένα νεοφανέρωτο είδος γραφής. Συγ­ κεκριμενοποιείται στις καταγραφείσες εμπειρίες στην Αμερική, των Ελληνοαμερικανών πρώτης και δεύτερης γενιάς. Ο όρος περιλαμβάνει τα καθαρώς ελληνοαμερικανικό μυθιστορήματα πού ’χουν γρα­ φτεί στ’ αγγλικά από Έλληνες της Αμερικής, τα ελ­ ληνόγλωσσα μυθιστορήματα πού ’χουν γραφτεί

από Έλληνες της Αμερικής ή ελλαδικούς συγγρα­ φείς και τα αγγλόγλωσσα πού ’χουν γραφτεί από Αμερικανούς άλλων εθνικοτήτων συγγραφείς και βέβαια το θέμα όλων των παραπάνω είναι οι Έλλη­ νες μετανάστες στην Αμερική. Αυτό δίνει ολοκλη­ ρωμένη την εικόνα τού τι προτείνω να γίνει δεκτό ως ελληνοαμερικανικό μυθιστόρημα. Το ότι περιοριστήκατε στο μυθιστόρημα ση­ μαίνει πως οι εμπειρίες των Ελλήνων της Αμερικής δεν έχουν καταγραφεί σ’ άλλα είδη λόγου; ΚΟΙΤΑΞΤΕ, με το ίδιο θέμα υπάρχει πάρα πολλή

χρονικα/19 ύλη: θέατρο, ποίηση, σενάρια κ.λπ. Χρειάζεται ολό­ κληρο ίδρυμα ή μια έδρα σε πανεπιστήμιο να ε ξ ε ­ τάζει πώς η ξενόγλωσση λογοτεχνία είδ ε τους Έ λ­ ληνες στο εξωτερικό. Δεν μπορεί ένας άνθρωπος να τα ολοκληρώσει όλα. Εγώ περιορίστηκα μόνο στο μυθιστόρημα. Η μελέτη όλου του υλικού και του όλου θέματος απαιτεί χρόνο, φυσικά χρήμα, και επιτόπια έρευνα. Υπάρχουν τα στοιχεία εκείνα που να κάνουν το ελληνοαμερικανικό μυθιστόρημα ν’ αναγνωρισθεί ως αυτοτελές, να θεωρηθεί αυτο­ φυές; ΠΡΕΠΕΙ να θεωρηθεί αυτοτελές και αυτοφυές για τους εξής λόγους: Πρώτον, έχει τους δικούς του συγγραφείς και δεύτερον έχει το δικό του θέμα: τις εμπειρίες των Ελλήνων της Αμερικής. Άλλα στοι­ χεία που θα δομήσουν την έννοια του όρου, είναι η περιγραφή του ταξιδιού προς την Αμερική, οι δυ­ σκολίες της θάλασσας και ο πρώτος καιρός της προσαρμογής. Ακόμα, ο καημός και η νοσταλγία του μετανάστη για την πατρίδα. Επίσης, η προσπά­ θεια να συγκροτήσει ό,τι είχε γνωρίσει ως παράδο­ ση και να δημιουργήσει μιαν άλλη Ελλάδα, ενόσω ζει σ’ έναν ξένο τόπο, για να μπορεί να ζήσει πιο άνετα. Αυτό είναι μεν ουτοπικό, αλλά δίνει κάποια γαλήνη στο μετανάστη. Το ίδιο συμβαίνει και με τα μυθιστορήματα των άλλων εθνικοτήτων, κυρίως του Μεσογειακού χώ­ ρου, όπως τα ιταλοαμερικανικά του Mario Puzzo για ν’ αναφερθώ σ’ έναν απ’ τους πιο γνωστούς στο ελ­ ληνικό κοινό. Τα ίδια θέματα αντιμετωπίζουν κι οι συγγραφείς αυτοί. Υπάρχει μια διεθνής εταιρεία πανεπιστημιακών, μ’ έδρα την Ευρώπη, στην οποία ανήκω και είμαι ο μόνος Έλληνας. Στην εταιρεία αυτή συναντιόμαστε από διάφορες χώρες και συζητάμε τα ίδια θέματα που προτείνω κι εγώ στο βιβλίο μου. Διαπιστώνω εκεί ότι όλοι οι πανεπιστημιακοί έχουν να κάνουν μ’ ένα νέο φαινόμενο που είναι το μόνο γηγενές στη λογοτεχνία της Αμερικής και που είναι η συνεισφο­ ρά της Αμερικής στην παγκόσμια λογοτεχνία. Δη­ λαδή το εθνικό ή μεταναστευτικό μυθιστόρημα. Μ’ αυτή την έννοια το ελληνοαμερικανικό μυθιστόρη­ μά είναι αυτοτελές και το έδαφος είναι πρόσφορο ώστε να το δεχτεί η αμερικανική κοινωνία. Εντάσσεται στην αμερικάνικη λογοτεχνία; ΝΑΙ, εφόσον είναι γραμμένο στ’ αγγλικά- άλλωστε και η αμερικανική κριτική έτσι το δέχτηκε. Είναι μια ερώτηση που θα σας την έκανα αλ­ λά με προλάβατε. Πώς το δέχτηκε ή αμερι­ κανική κριτική; ΕΦΟΣΟΝ το έδαφος προσφέρεται ώστε να βγει από την αμερικανική ζωή και την κοινωνία κάτι το γηγε­ νές, το πρωτογενές θα έλεγα, όπως το εθνικό και μεταναστευτικό μυθιστόρημα τότε αυτό το είδος γραφής είναι έτοιμο να γίνει δεκτό. Τώρα, η κριτική ανταποκρίνεται στις ανάγκες του κοινού οι οποίες είναι πρώτο το αυτοβιογραφικό υλικό που εμπεριέ­ χεται στα μυθιστορήματα αυτά και δεύτερο η πα­ ρουσία του κόσμου των μειονοτήτων όπως αυτή βγαίνει από τις εμπειρίες τους στην πολύμορφη

αυτή κοινωνία. Μπορώ να πω πάντως ότι κριτική, κοινό και εκδότες έχουν δεχτεί αυτό το νέο είδος γραφής. Είπατε πως το θέμα του ελληνοαμερικανού μυθιστορήματος είναι οι μετανάστες στην Αμερική. Αυτό είναι κάπως γενικό. Υπάρχει μια πιο ειδική θεματική προσέγγιση της μερί­ δας αυτής του ελληνισμού; ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΟΣ όρος στα μυθιστορήματα αυτά είναι οι ήρωές τους να έχουν γεννηθεί σε ξένη χώρα και να έχουν μεταναστεύσει στην Αμερική για διάφο­ ρους λόγους, κυρίως οικονομικούς και κοινωνικοπολιτικούς. Δεύτερος όρος είναι το πρόβλημα προ­ σαρμογής και φυσικά το γλωσσικό που είναι τερά­ στιο για την προσαρμογή και εξέλιξη του μετανά­ στη μέσα στη χοάνη της αμερικανικής κοινωνίας. Η προσαρμογή ή μη, λοιπόν, η άρνηση ή η δεκτικότη­ τα είναι που απασχολεί ψυχολογικά τον ήρωα μετα­ νάστη- οπότε παρατηρείται ένα σημαντικό ψυχοκοινωνικό φαινόμενο. Το θέμα δηλαδή το εντοπίζετε σ’ αυτό το ψυχοκοινωνικό φαινόμενο; ΝΑΙ, εκεί εντοπίζω το θέμα. Στο πρόβλημα προσαρ­ μογής, της άρνησης ή της αποδοχής των νέων αξιών. Ένα άλλο θέμα είναι η σύγκρουση των γε­ νεών. Τα παιδιά των μεταναστών, η δεύτερη δηλα­ δή γενιά, δεν θέλουν να συνεχίσουν ή να παραδε­ χτούν την παράδοση. Προσπαθούν να την αποβάλ­ λουν και να ενσωματωθούν στην αμερικανική κοι­ νωνία. Να πουν ότι είναι περισσότερο Αμερικανοί παρά Έλληνες. Συμβαίνει όμως το εξής παράδοξο που το καταγράφουν όλα τα μυθιστορήματα. Όταν πεθάνουν οι γονείς, τα παιδιά από μόνα τους ανα­ λαμβάνουν να διατηρήσουν την παράδοση και με περηφάνεια λένε ότι είναι Έλληνες. Όσο για την τρίτη γενιά, αυτή δεν έχει περάσει ακόμα στο ελληνοαμερικανικό μυθιστόρημα. Πείτε μας τώρα, ποια είναι η θέση του ελληνοαμερικανικού μυθιστορήματος μέσα στα αμερικανικά γράμματα σε σχέση με την υπάρχουσα ή προϋπάρχουσα εκεί λογοτε­ χνία. ΕΠΕΙΔΗ η Αμερική δεν έχει δική της μυθολογία προσπαθεί μέσω των μυθιστορημάτων αυτών και της λογοτεχνίας των εθνικοτήτων και μειονοτήτων να δημιουργήσει μια δική της μ’ αυτά. Και φαίνεται ότι αυτό έχει πιάσει. Είναι μια νέα μορφή μυθολο­ γίας που αντιτίθεται στη μυθολογία του Χόλυγουντ που δεν έχει περάσει απόλυτα στη λογοτεχνία. Η ιστορία της Δύσης με τον καουμπόυ έχει τη μυθο­ λογία της, αλλά όχι με την έννοια ότι θα εμπνεύσει πλέον τους συγγραφείς- είναι μία περιγραφή του κοινωνικού φαινομένου, αλλά δεν αποτελεί μυθο­ λογία. Είναι απλώς ηθογραφία ή φολκλόρ που βοη­ θά στη δημιουργία της αμερικανικής ταυτότητας. Οι ήρωες των μυθιστορημάτων αυτών είναι συνήθως εργάτες, ανήκουν στις χ α μ η λ έ ς οι­ κονομικές τάξεις και μεταναστεύου ν να συναντήσουν μια καλύτερη μοίρα. Ποι< :εολογία φέρνουν μαζί τους; Ποια η πο

20/χρονικα τους θέση; Αντικατοπτρίζεται αυτή μέσα στα μυθιστορήματα;

νικά αλλά των περισσοτέρων η ενημέρωση είναι μό­ νο στ’ αγγλικά και ως εκ τούτου ανεπαρκής.

ΑΥΤΟΙ που μεταναστεύουν και κατά συνέπεια οι χα­ ρακτήρες των μυθιστορημάτων προέρχονται από τις κατώτερες τάξεις, ιδιαίτερα της επαρχίας. Η πο­ λιτική τους δράση και η συμμετοχή τους στα κοινά περιγράφεται σ’ ορισμένα μυθιστορήματα, κυρίως του Τζάρβη. Περιγράφονται οι Έλληνες της Λόουελ της Μασσαχουσέτης οι οποίοι είδαν ότι ζώντας σε γκέτο και επιβιώνοντας μέσα στις εσωτερικές διαμάχες της ελληνικής κοινότητας και της εκκλη­ σίας δεν οδηγούνταν πουθενά. Έτσι αποφάσισαν να γίνουν μέλη των συνδικάτων, να δημιουργήσουν δικές τους ομάδες πίεσης και να γίνουν ψηφοφόροι ανοιχτά με το ένα ή το άλλο κόμμα. Έτσι ο Έ λλη­ νας μ ετα νάσ τη ς σ υμ μ ετέχ ει στα κοινά τη ς Α μ ερ ι­ κής για να κα λυτερ έψ ει τη μοίρα τ ο υ · εν δ ια φ έρ ετα ι για τη μοίρα του κι όχι για τη ν Αμερική γενικά.

Ποια είναι επίσης η σχέση του ελληνοαμερικανικού μυθιστορήματος με εκείνο των άλ­ λων μειονοτήτων και εθνικοτήτων στην Αμε­ ρική;

Τα ιδεολογικά ρεύματα της Ευρώπης που εν­ δεχομένως να είχαν γνωρίσει οι μετανάστες πριν την αναχώρησή τους μεταφέρονται, με­ ταφυτεύονται στην Αμερική; Η ΕΡΩΤΗΣΗ είναι κάπως ευρύτερη. Πάμε στην ιστορία ή αν θέλετε στην κοινωνιολογία. Εκείνο που ξέρω με σιγουριά και φαίνεται και στα μυθιστο­ ρήματα, όπως του Καζάν και του Πετράκη, είναι το εξής: ένας πατριωτισμός διακατέχει τους Έλληνες της Αμερικής. Πάντα αυτοί έτρεξαν να συνεισφέ­ ρουν στην Ελλάδα, όπως το 1912 ή το 1922. Οι εθε λοντές του 1912 άφησαν τα ίχνη τους στη μνήμη και την ιστορική γνώση των συγγραφέων. Κατά συ­ νέπεια πέρασαν και στα μυθιστορήματα. Ποια είναι η σχέση του ελληνοαμερικανικού μυθιστορήματος με την ελληνική λογοτε­ χνία; Ποιες οι επιρροές και εν πάση περιπτώσει ποια η επικοινωνία ή η ενημέρωση; ΑΠΟ τη δεκαετία του '50 η στάση των Ελλήνων της Αμερικής πνευματικά αλλά και πολιτιστικά έχει αλ­ λάξει απέναντι στην Ελλάδα. Την εποχή αυτή ση­ μαντικοί συγγραφείς προβάλλουν τον ελληνικό πο­ λιτισμό και αναγκαστικά δέχονται οι Αμερικανοί και οι Ελληνοαμερικανοί τη συνεισφορά των ελλαδικών στα γράμματα και στις τέχνες. Ένας που έχει επη­ ρεάσει το έργο σημαντικών Ελληνοαμερικανών συγγραφέων, όπως του Καζάν, του Πετράκη, του Τζάρβη, και της Ντάλα-Ντάμη είναι ο Καζαντζάκης. Επίσης, ο Καβάφης έχει επηρεάσει τους Ελληνοαμερικανούς συγγραφείς, απ’ όσο τουλάχιστο ξ έ ­ ρουμε. Μετά το 1950 που άρχισαν να μεταφράζον­ ται οι Έλληνες συγγραφείς, οι Ελληνοαμερικανοί διαβάζουν ελληνική λογοτεχνία στ’ αγγλικά. Αυτό φαίνεται από την παράθεση ποιημάτων, αναφορά ονομάτων αλλά κι από τη δομή και τους χαρακτή­ ρες των μυθιστορημάτων, όπου οι επιρροές είναι φανερές. Λέτε: διαβάζουν ελληνική λογοτεχνία στ’ αγ­ γλικά. Ελληνικά δεν ξέρουν; ΞΕΡΟΥΝ, αλλά με δυσκολία τα διαβάζουν, ενημε­ ρώνονται κυρίως μέσω της αμερικανικής κριτικής και της μετάφρασης. Λίγοι διαβάζουν και στα ελλη­

ΒΛΕΠΟΝΤΑΣ οι Ελληνοαμερικανοί ότι υπάρχει με­ γάλη ζήτηση για τα μυθιστορήματα των μειονοτή­ των, αρχίζουν κι αυτοί ν’ ασχολούνται με θέματα οικεία, δηλαδή τους Έλληνες της Αμερικής όπως ακριβώς έκαναν κι οι συγγραφείς άλλων εθνικοτή­ των. Εκτός από τη θεματογραφία, η δομή και η μορφή του ελληνοαμερικανικού μυθιστορήματος ακολουθεί αυτή των άλλων εθνικοτήτων. Έτσι έχοντας στα χέρια μας τα 20 με 25 αυτά μυθιστορή­ ματα, μπορούμε να δούμε μια άμιλλα να δημιουργείται μεταξύ τους. Και πολλά απ’ αυτά συγκρινόμενα με το ιταλοαμερικανικό, ιρλανδοαμερικανικό και εθραιοαμερικανικό μυθιστόρημα, υπερτερούν αισθητικά. Οι Ελληνοαμερικανοί συγγραφείς μέσα στα έργα τους αναζητούν και σε ποιο σημείο την ελληνικότητα; ΚΑΤΑ πρώτο λόγο έχουν περάσει τα ήθη και οι πα­ ραδόσεις των Ελλήνων. Ύστερα, οι ιδιοτροπίες και η ιδιοσυγκρασία του Έλληνα έχουν αποτελέσει απαραίτητο δομικό υλικό. Επίσης, εφόσον η Εκκλη­ σία και η θρησκεία είναι αναπόσπαστο μέρος της ζωής των Ελλήνων στην Αμερική, τα μυθιστορήμα­ τα αυτά απαραιτήτως καταγράφουν το ρόλο που έχει παίξει η θρησκεία και το ίδρυμα Εκκλησία. Έχω την εντύπωση ότι η εκκλησία στην Αμε­ ρική, όπου η ζωή των Ελλήνων μεταναστών είναι οργανωμένη σε κοινότητες -γ ια να μη χρησιμοποιήσω τη λέξη δυναστεύει- θα πω πωξ επηρεάζει ίσως περισσότερο απ’ όσο θα έπρεπε τη ζωή τους. Αν πιστεύετε πως συμ­ βαίνει αυτό, βλέπετε να περνάει και στα μυ­ θιστορήματα; ΔΕΝ νομίζω πως συμβαίνει αυτό που υποστηρίζετε. Οι Έλληνες πάνε μόνοι τους στην εκκλησία- είναι δική τους επιλογή, μέσα στο πνεύμα της ελευθε­ ριότητας που επικρατεί εκεί. Οι Αμερικανοί στη δική τους λογοτεχνία πώς αντιμετώπισαν τους Έλληνες μετανάστες; ΧΑΙΡΟΜΑΙ που ρωτάτε, γιατί μου δίνεται η ευκαιρία να μιλήσω για το καθαρό αμερικανικό μυθιστόρημα. Οι Α μ ερ ικα νοί συγγραφείς που έχουν α σχολη θεί μ ε του ς Έ λληνες μ ετα ν ά σ τες της Α μερικής έχουν κα­ ταγράψ ει πράγματα που δ εν είν α ι και τόσο επ αινε­ τικά για τους δεύτερους. Δηλαδή τους βλέπουν ανάμεσα στους γκάγκστερ, στον υπόκοσμο, στον κόσμο του περιθωρίου. Αποδείχτηκε ότι δεν μπο­ ρούν να ξέρουν τους Έλληνες. Τους βλέπουν επι­ φανειακά. Δεν τους αντιμετωπίζουν σαν κύριους χαρακτήρες. Σε διαλέξεις μου στην Αμερική, έθιξα αυτό το θέμα και πολλοί ενοχλήθηκαν, αλλά πώς να το κάνουμε έτσι είναι. Οι Αμερικανοί συγγραφείς βλέπουν τους Έλληνες σαν τζογαδόρους, κλέπτες έργων τέχνης, κλπ.

χρονικα/21 Θέλετε να πείτε ότι υπάρχει προκατάληψη; ΟΧΙ δεν πρόκειται για προκατάληψη. Απλώς δεν έχουν γνωρίσει καλά τους Έλληνες, οι γνώσεις τους είναι περιορισμένες. Επίσης, διάφορα αστυνο­ μικά μυθιστορήματα παρουσιάζουν τους Έλληνες μετανάστες της δεύτερης κυρίως γενιάς σαν φο­ ρείς δαιμονικών πραγμάτων και τους σχετίζουν με εξορκισμούς. Βρίσκουν κάτι το εξωτικό, το μυστή­ ριο σ’ αυτούς. Και τούτο συμβαίνει επειδή είναι ο κόσμος των ενστίκτων που καθορίζει και καθοδηγεί τουλάχιστον πολλούς από τους Έλληνες. Υπάρχει συστηματική μελέτη για το ελληνοαμερικανικό μυθιστόρημα; ΜΕΛΕΤΗ αυτοτελής δεν υπάρχει άλλη εκτός από τη δική μου, αλλά και αυτή είναι γραμμένη στα ελ­ ληνικά. Και τούτο έγινε σκόπιμα για να γνωρίσουν οι Έλληνες τι γίνεται στην Αμερική. Είπατε ότι οι γνώσεις των Αμερικανών, για την Ελλάδα είναι περιορισμένες. Παρ’ όλα αυτά κάποιες γνώσεις θα έχουν για το ελλη­ νικό βιβλίο, την ελληνική λογοτεχνία. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ λογοτεχνία διεθνώς έχει ξεπεράσει τον εαυτό της. Μπορούμε να μιλάμε πια για διεθνο­ ποίηση της ελληνικής λογοτεχνίας, κυρίως της πε­ ζογραφίας. Έγιναν κι ορισμένες προσπάθειες να μεταφραστεί ελληνικό θέατρο αλλά ήσαν άπνοες. Η ελληνική ποίηση; ΟΣΟΝ αφορά την ποίηση, στην Αμερική διαδόθηκαν πολύ γρήγορα ο Καβάφης, ο Ρίτσος, ο Σεφέρης αλ­ λά μεσολάβησαν διάφοροι λόγοι. Η ελληνική ποίη­ ση φέρνει κάτι το νέο, το αυθύπαρκτο το δυναμικό στην Αμερική η οποία δεν έχει μεγάλη συνεισφορά στην ποίηση- φυσικά υπάρχουν κι εξαιρέσεις, αλλά οι εξαιρέσεις δεν κάνουν τον κανόνα. Εφόσον λοι­ πόν δεν υπήρχε αξιόλογη αμερικανική ποίηση ο κό­ σμος δέχτηκε εύκολα την ελληνική. Η ομογένεια, που γνωρίζει ελληνικά, διαβά­ ζει ελληνικό βιβλίο; Εξάγονται από την Ελ­ λάδα βιβλία στην Αμερική; Ποιες είναι οι πληροφορίες σας; ΔΕΝ είναι πληροφορίες, είναι πικρές εμπειρίες. Οι Έλληνες στην Αμερική δε διαβάζουν όπως δε δια­ βάζουν και οι Έλληνες στην Ελλάδα. Η ίδια κρίση που διέρχεται η Ελλάδα, σ' αυτό το θέμα χαρακτη­ ρίζει και τους Έλληνες της Αμερικής, πόσο μάλλον όταν το βιβλίο δύσκολα ταξιδεύει προς τα εκεί. Υπάρχουν καταστήματα που πουλάνε από τουριστι­ κά προϊόντα μέχρι ελιές, λάδι, κι ανάμεσα σ’ αυτά βιβλία, όμως υπάρχει μεγάλη αδιαφορία, απάθεια για το βιβλίο. Αντίθετα όμως παρατηρούμε ότι οι Ελληνοαμερικανοί διαβάζουν ελληνική λογοτεχνία από τις στήλες των εφημερίδων. Η εφημερίδα δηλαδή είναι το κύριο μέσο διάδοσης της ελληνικής λογοτεχνίας στους ομογενείς; ΝΑΙ, πάντα γινόταν αυτό. Γι’ αυτό άλλωστε βλέπου-

ΕΡΓΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ Γ. ΓΙΑΝΝΑΡΗ Ο Γιώργος Γιάνναρης κατάγεται από τη Στρέζοβα (Δάφνη) Καλαβρύτων, μεγάλωσε στην Κοκκινιά και σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες, Συγκριτική Λογο­ τεχνία και Κλασική Φιλολογία στην Αμερική και στην Αθήνα. Διδάσκει Συγκριτική, Κλασική και Νεοελληνική Λογοτεχνία από το 1968. ΕΡΓΑ ΤΟΥ: Ποίηση: Οι κάτοικοι της Ελλάδας. Ν. Υόρκη, 1971. Τρόποι, Αθήνα 1976. Ετερότροπα, Αθήνα 1976. Διαβήματα, Αθήνα 1976. Ανθρωπογραφία, Αθήνα 1978. Υδρόβιο σώμα, Αθήνα 1980, Κέδρος. Ο Έπαφος, Αθήνα 1982, Φιλιππότης.

Americadomina, Ν. Υόρκη - Αθήνα, 1975, Pleias.

The House of Chan.

Μελέτες: 1) Mikis Theodorakis: Music and Social Change - New York 1972, London 1973, Barcelona 1976.

2) Music and Theater by Mikis Theodorakis (μετάφρα­ ση) Athens, 1983, Efstathiadis Group.

3) Ο Ζαν Μωρέας ως Έλληνας συγγραφέας - Αθή­ να 1984.

4) Βιβλιογραφία Βασίλη Βασιλικού - Αθήνα 1984, Δωρικός.

5) Κίμων Φράιερ ως θεωρητικός και κριτικός της ποίησης - Αθήνα 1984.

6) Μελοποιημένη ποίηση και μουσικά έργα - Αθήνα 1985, Θεωρία.

7) Οι Έλληνες μετανάστες και το Ελληνοαμερικανικό μυθιστόρημα - Αθήνα 1985, Φιλιππότης.

με όλες τις εφημερίδες και τα περιοδικά να φιλοξε­ νούν λογοτεχνικά κείμενα. Ποια η εκδοτική πορεία των Ελληνοαμερικανών συγγραφέων που γράφουν και εκδίδουν βιβλία, στ’ αγγλικά. Τι προβλήματα αντιμετω­ πίζουν; ΞΕΚΙΝΑΝΕ από δημοσιεύσεις κυρίως διηγημάτων, σε περιοδικά. Πληρώνονται βέβαια. Μετά πλησιά­ ζουν τους εκδότες μέσω του λεγάμενου ατζέντη. Βλέπετε εκεί υπάρχει επαγγελματισμός, άλλος τρόπος εκμετάλλευσης του βιβλίου. Αν σε δεχτεί ένας εκδοτικός οίκος τα κατάφερες. Και αν κάνεις και best-seller γίνεσαι γνωστός σ’ όλη την Αμερική, σ’ όλο τον κόσμο και πληρώνεσαι γερά. Από τη στιγμή που γίνονται δεκτοί, που πλη­ ρώνονται γερά αυτοί οι συγγραφείς, που μπαίνουν στο εκδοτικό marketing αν θέλετε, δεν δέχονται ορισμένες πιέσεις που να προσδιορίζουν ή να προκαθορίζουν τον τρό-

22/χρονικα πο γραφής τους; Ποια η ανεξαρτησία τους απέναντι στον εκδότη; ΜΑ από τη στιγμή που κάνεις επιτυχία, τα καταφέρ­ νεις. Το ίδιο αντιμετώπισα κι εγώ όταν έβγαλα το βιβλίο για το Μ. Θεοδωράκη. Προπληρώθηκα. Αλλά δεν συνέχισα να βγάζω βιβλία στ’ αγγλικά. Προτίμη­ σα τα ελληνικά. Αλλά αυτό είναι άλλο θέμα ας το αφήσουμε. Ας έρθουμε στις βιβλιογραφίες τώρα, με τις οποίες έχετε επίσης ασχοληθεί. Μιλήστε μας σχετικά με τη δουλειά σας στο είδος αυτό. ΜΙΑ άλλη τρέλα δική μου είναι η βιβλιογραφία. Όταν έκανα τη βιβλιογραφία για τον Βασιλικό αντι­ μετώπισα διάφορες εχθρότητες του τύπου: γιατί εκπόνησα βιβλίο γι’ αυτόν κι όχι για κάποιο άλλο πιο ηλικιωμένο ή νεκρό. Τέλος πάντων επειδή μου δόθηκε η ευκαιρία να έχω το αρχείο του Βασιλικού στα χέρια μου αλλά κι από μεράκι έκανα τη δουλειά αυτή. Εκείνο που δεν πρόσεξαν οι βιβλιογράφοι και οι Έλληνες κριτικοί είναι το τι προτείνω στη βιβλιο­ γραφία του Βασιλικού: την απλότητα, την προσπά­ θεια όσο πιο απλά και οδηγητικά γίνεται, να είναι επακριβείς οι πληροφορίες μου για να μη δημιουρ­ γούν σύγχυση στον αναγνώστη. ,.

Δηλαδή κάνοντας αυτή τη δουλειά προτείνετε μια μεθοδολογία βιβλιογράφησης;

ΝΑΙ, και νομίζω είναι η πιο απλή όπως την προτείνω. Έχω υπόψη διάφορες βιβλιογραφίες και τη μεθο­ δολογία διαφόρων θιβλιογράφων και βλέπω ότι η δική μου είναι η πιο απλή. Είναι χρηστική, οδηγητι­ κή και ταυτόχρονα κριτική. Σκοπός της είναι να υποδείξει, να ενημερώσει και να οδηγήσει τον ανα­ γνώστη στην εξεύρεση των άμεσων πηγών στις οποίες άλλωστε και η ίδια βασίζεται. Τι άλλες βιβλιογραφικές εργασίες και μελέ­ τες έχετε κάνει; ΕΧΩ μια μελέτη για τα ελληνικά έργα και χρόνια

Χάουαρντ Φάστ

του Ζαν Μωρεάς ενώ υπάρχει και σε χειρόγραφο μια ολοκληρωμένη μελέτη, στ’ αγγλικά, για το γαλ­ λικό του έργο. Επίσης έχω εκδώσει μελέτες για τη μελοποιημένη ποίηση, για τον Μίκη Θεοδωράκη και μια μονογραφία για τον Κίμωνα Φράιερ ως θεωρητι­ κό και κριτικό της ποίησης. Η μονογραφία μου αυ­ τή, νομίζω είναι φόρος τιμής σ’ έναν ακούραστο ερ­ γάτη, υπηρέτη και θα έλεγα πρέσβη της ελληνικής ποίησης στο εξωτερικό ο οποίος συνεισέφερε όσο κανένας άλλος στην προβολή και προώθησή της στον αγγλόγλωσσο κόσμο. Για την προώθηση όχι μόνο της ποίησης, αλ­ λά των ελληνικών γραμμάτων γενικά στο εξωτερικό, σε συζήτηση που κάναμε μου δώ­ σατε την εντύπωση ότι έχετε να πείτε πολ­ λά. ΝΑΙ. Σαν επαγγελματίας βιβλιογράφος -σας υπεν­ θυμίζω ότι έχω υπηρετήσει τα ελληνικά γράμματα στο εξωτερικό ως επικεφαλής του ελληνικού τμή­ ματος της Εταιρείας Διεθνούς Βιβλιογραφίας νέων γλωσσών- με τις μελέτες που έχω κάνει και γενικά σαν εκπαιδευτικός έχω παρακολουθήσει τους προ­ βληματισμούς της προώθησης και της συντήρησης των ελληνικών γραμμάτων στο εξωτερικό κι έχω να πω πως πάμε πολύ καλά. Εντούτοις όμως έχω πα­ ρατηρήσει ορισμένα στραβά τα οποία θα τα πω κι ας μην είναι αρεστά. Τι εννοώ μ’ αυτό; Σε ορισμένα ανώτατα ιδρύματα της Αμερικής η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας περνά σιγά σι­ γά σε ξένα χέρια. Δηλαδή, ξένοι καθηγητές διδά­ σκουν την ελληνική γλώσσα και τη λογοτεχνία, σε πανεπιστήμια κύρους. Τι θέμα σας απασχολεί τώρα, αλλά και για το μέλλον, όσον αφορά τις μελέτες σας. ΜΕ απασχολούν διάφορα πράγματα. Ιδιαίτερα η απόδημη λογοτεχνία. Βρίσκομαι στο μέσο ολοκλή­ ρωσης μελέτης για Έλληνες συγγραφείς που γρά­ φουν σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Τι σας ώθησε ν’ ασχοληθείτε με την απόδη­ μη λογοτεχνία; ΜΙΑ άγνοια που επικρατεί εδώ για το τι γίνεται στο εξωτερικό από πλευράς Ελλήνων που γράφουν. Ήθελα με τον τρόπο μου να συμπαρασταθώ σ’ αυ­ τούς τους ανθρώπους. Κύριε Γιάνναρη, εκτός από τις μελέτες και τις βιβλιογραφίες έχετε ασχοληθεί και με την ποίηση. Τι πιστεύετε ότι βρίσκεται πιο κοντά στην ευθύνη σας και στην ανάγκη έκ­ φρασής σας, η ποίηση ή οι μελέτες; Για να το θέσω κάπως διαφορετικά, πότε και πώς αποφασίζετε ν’ ασχοληθείτε με το ένα ή το άλλο είδος;

ΟΠ

ο/.η

η<; Ι Ι α ί η ν

§

ΔΥΣΚΟΛΗ ερώτηση. Δε νομίζω πως είναι θέμα από­ φασης. Για ν’ απαντήσω θα πω το εξής απλό αλλά λαϊκά φιλοσοφημένο. Τα σύκα, σύκα και η σκάφη, σκάφη. Δεν θέλω να μπλέκω τη μελέτη στην ποίηση γιατί είναι άλλο είδος γραφής, προϋποθέτει γνώση, εμπειρία, υλικό, ενώ με την ποίηση το πράγμα είναι πιο βιολογικό και ψυχολογικό, αν θέλετε. Η ποιητι­ κή δημιουργία λειτουργεί διαφορετικά.

Σαίξπηρ, Λόρκα, Ντοστογιέφσκι, Τσέχωφ, Ίψεν, Χάμσονν, Μπρεχτ καί Μπάροονζ, είναι ορισμένα μόνο ονόματα συγγραφέων που βιβλία τους έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά και όιακρίνονται εύκολα σε μια ελληνική βιβλιοθήκη. Τα έργα τους και ο στοχασμός τους ξεπέρασαν τα σύνορα της χώρας τους, επηρεάζοντας έτσι την παγκόσμια σκέψη. Γεγονός που οφείλεται στη δυνατότητα μεταφοράς των έργων σε άλλες γλώσσες ώστε να τα απολαμβάνουν κι άλλοι άνθρωποι εκτός από τους ομόγλωσσούς τους. Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε και για τα έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, τα οποία έγιναν βάση για την παγκόσμια σκέψη, με τη μετάφρασή τους στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου. Έτσι λοιπόν, το κλειδί αυτό που λέγεται μετάφραση μπορεί να ελευθερώνει χρονικές και τυπικές αποστάσεις ώστε να προσεγγίζουμε το πνευματικό κεφάλαιο ξένων δημιουργών. Με σκοπό πάντα την ουσιαστική προσφορά της μεταφραστικής εργασίας στη μόρφωση και πολιτιστική ανάπτυξη ενός λαού, αλλά και στην επικοινωνία και αλληλοκατανόηση των ανθρώπων, οι μεταφραστές μεθόδευσαν λεξικά, κατέγραψαν κώδικες και κατέταξαν τις μεταφράσεις σε είδη - την κατά λέξη, την πιστή σε πνεύμα και ύφος, την ελεύθερη, και άλλα. Το σημερινό μας τεύχος είναι αφιερωμένο στη μετάφραση και στους μεταφραστές. Και έτσι, εκτός από τα κείμενα των θεωρητικών της μετάφρασης, περιλαμβάνει έναν αριθμό άρθρων όπου προβάλλεται η βιωμένη άποψη γνωστών ελλήνων μεταφραστών, που εντοπίζουν μέσα από την πείρα τους προβλήματα, δυνατότητες και αδυναμίες της μεταφραστικής εργασίας στη σημερινή εποχή. Διευκρινίζουμε ότι στο σημερινό αφιέρωμα δεν εξετάζουμε τις μεταφορές των αρχαίων ελληνικών κειμένων στα νέα ελληνικά, που θεωρούμε ότι είναι θέμα για ειδικό αφιέρωμα του περιοδικού και το οποίο περιστρέφεται σε διαφορετικούς άξονες από αυτούς του σημερινού. Επιμέλεια αφιερώματος: Πέτρος Παπαδόπουλος - Γιώργος Γαλάντης.

JiM W upρ ouyris

24/αφιερωμα

ι χαρές και τα οφέλη του μεταφραστή είναι κάτι σπουδαίο και αξιοζήλευτο. Έχει μπροστά του ένα ποίημα, ένα ολόκληρο βιβλίο που αγαπά, που διάβασε είκοσι φορές, με πόση αγαλλίαση, και που έθρεψε τη σκέψη του· και αυτό το ποίημα, αυτό το βιβλίο, δεν είναι για ένα φίλο του, για τα πρόσωπα που εκτιμά και που θα ήθελε να μοιραστεί μαζί τους όλες τις απολαύσεις του, τίποτ’ άλλο παρά μαύρα γράμ­ ματα πάνω στο άσπρο χαρτί, μια πυκνή και άτα­ κτη στιγμογραφία πάνω στη τυπωμένη σελίδα, αυτό που λέμε ένα «σφραγισμένο γράμμα». Η βιάζεστε»., λέει ο μεταφραστής, κι " ΐ Μ . αρχίζει να δουλεύει. Και να που κάτω από το μαγικό ραβδί του, φτιαγμένο από μια μαύρη και γυαλιστερή ύλη σε ασημένια θήκη, ό,τι δεν ήταν παρά ένα θλιβερό και γκρίζο τυ­ πωμένο υλικό, αδιάβαστο και απρόφερτο, χωρίς καμιά σημασία για τον φίλο του, γίνεται λόγος ζωντανός, σκέψη αρθρωμένη, ένα νέο κείμενο φορτισμένο με το νόημα και τη διαίσθηση που φώλιαζαν μέσα στο ξένο κείμενο, κάτι κρυμμένο και για τόσα άλλα μάτια. Τώρα, μπορεί ο φίλος σας να διαβάσει αυτό το ποίημα, αυτό το βιβλίο που αγαπάτε: δεν είναι πια «σφραγισμένο γράμ­ μα» γι’ αυτόν το πρωτογνωρίζει, και είστε εσείς που σπάσατε τα βουλοκέρια, εσείς τον σεργιανάτε μέσα στο παλάτι, και τον συνοδεύετε μέσα στους κρυψώνες και τις πιο χαριτωμένες γωνιές αυτής της ξένης πολιτείας που, χωρίς εσάς, είναι

σχεδόν σίγουρο πως δεν θα είχε ποτέ του επισκεφτεί. Φροντίσατε να μπει εκεί μέσα· του πληρώ­ σατε το ταξίδι. Ποια άλλη απόλαυση αξίζει όσο αυτή εδώ; Να μοιράζεσαι την ευτυχία σου με όσους αγαπάς; Η στοργή, η φιλαυτία ακόμα και η ματαιοδοξία βγαίνουν κερδισμένες. Τέτοια πρέπει να ήταν τα κίνητρα και η ψυχι­ κή διάθεση του πρώτου ανθρώπου που μετέφρα­ σε ένα λογοτεχνικό έργο. Και αυτά τα κίνητρα και αυτή την ψυχική διάθεση τα βρίσκουμε και θα τα ξαναβρίσκουμε πάντα σε όλους τους αν­ θρώπους που αγαπάνε τα γράμματα, και που εί­ χαν την ευκαιρία καί την υπομονή να μάθουλ δυο γλώσσες. Αλλά ακόμα και για έναν μοναχικό ανθρωπο: κάποιον που θα υποθέταμε ολότελα απομονωμέ­ νο και χωρίς κανέναν φίλο -και για μας ακόμα, ας πούμε, που μεταφράσαμε από μια γλώσσα σε μιαν άλλη, ζώντας πάντα ανάμεσα σε ανθρώ­ πους που μιλούσαν μια τρίτη, και για τους οποί­ ους οι δύο πρώτες ήταν άγνωστες-, η μετάφραση κρύβει απολαύσεις πολύ άδολες και πολύ ζωη­ ρές. Γιατί όταν μεταφράζουμε ένα έργο που μας άρεσε, είναι σαν να τρυπώνουμε μέσα του, ακό­ μα πιο βαθιά απ’ ό,τι γίνεται με την απλή ανά­ γνωση, είναι σαν να το κατακτούμε πιο τέλεια, είναι, κατά κάποιο τρόπο, σαν να γίνεται δικό μας κτήμα. Και όμως, σ’ αυτό πάντα σκοπεύου­ με, τέτοιοι λογοκλόποι που είμαστε, στην αρχή.

αφιερωμα/25 Ας θυμηθούμε τα πρώτα βήματα της λογοτεχνι­ κής μας ζωής, δηλαδή την εποχή που είχαμε αρ­ χίσει ν’ αγαπάμε τα βιβλία των ποιητών, στα έξι ή επτά μας χρόνια. Ας μη ντρεπόμαστε να το ομολογήσουμε: όλοι μας αρχίσαμε με τη μίμηση και μάλιστα με τη λογοκλοπή, συνειδητά ή ασυ­ νείδητα. «Τι ωραίο ποίημα! Πόσο θά ’θελα να το είχα γράψει! Εκφράζει τόσο καλά αυτό που αι­ σθάνομαι. Πιστεύω μάλιστα πως είχα αρχίσει να το διαμορφώνω, και αν είχα πιο πολύ καιρό, και περισσότερα γλωσσικά εφόδια, είναι σχεδόν σί­ γουρο πως θα το έγραφα εγώ ο ίδιος. Κατά κει πήγαινα. Ο συγγραφέας του με πρόλαβε, αυτό είναι όλο». Και δεν αργούσαμε να το απαγγεί­ λουμε σ’ έναν φίλο που θέλαμε να καταπλήξου­ με, ή σε μια φίλη στην οποία θέλαμε ν’ αρέσου­ με, σαν να ήταν δικό μας έργο. Είναι πολύ αρ­ γότερα, όταν πια έχουμε καταλάβει πως, κατά γενικό κανόνα, δεν μας αρέσουν τα δικά μας ,έργα, και μας φτάνει ν’ αγαπήσουμε ένα ποίημα ή ένα βιβλίο για να νιώσουμε βαθιά μέσα μας πως δεν είναι δικό μας, -γιατί τα δικά μας έργα είναι για μας ό,τι και ο καπνός για τους καπνιστές: έχουν τη γεύση του στο στόμα τους αλλά δεν νιώθουν τη μυρουδιά του, και είναι οι άλλοι γύ­ ρω τους, όσοι δεν καπνίζουν, που μπορούν να απολαύσουν το άρωμα-, τότε πια, όπως λέγαμε, βλέπουμε τη διαφορά ανάμεσα στο δικό σου και το δικό μου, και η λογοκλοπή δεν είναι μόνο κά­ τι το απαίσιο για μας, αλλά και κάτι αδύνατο. Κι ωστόσο, κάτι πάντα απομένει μέσα μας από εκείνο το πρωτόγονο ένστικτο για οικειοποίηση. Παραμένει βαθιά μας σαν κάποιο διεστραμμένο ένστικτο της παιδικής μας ηλικίας, που ο χαρα­ κτήρας, όταν αναπτυχθεί για καλά, το παρεμπο­ δίζει να αφυπνιστεί, έχοντάς το μεταφέρει, κατά κάποιο τρόπο, στο λογαριασμό άλλων ενστί­ κτων, πιο νόμιμων πια, και πιο ταιριασμένων με την κατάσταση όπου καταλήξαμε. Αλλά και για να εκφράσουμε την ίδια ιδέα με άλλα λόγια: αφού μια καλύτερη και πιο πολύπλοκη οικονο­ μία κυβερνά τις διανοητικές μας απολαύσεις, έχουμε βρει ορισμένα μέσα για να χαιρόμαστε καλύτερα τα «αντικείμενα της ομορφιάς», και ένα από αυτά τα μέσα, για ό,τι αφορά τα λογο­ τεχνικά έργα μιας ξένης γλώσσας, είναι η μετά­ φραση, που δεν είναι ίσως, κατά βάθος, παρά μια μορφή της κριτικής: η πιο ταπεινή, η πιο άτολμη, αλλά και η πιο εύκολη και η πιο ευχάρι­ στη που μπορούμε να ασκήσουμε. ★ ★ ★ ΥΤΑ λοιπόν για τις απολαύσεις· ας δούμε τώρα τα οφέλη του μεταφραστή. Έχουμε πρώτα-πρώτα εκείνα που του είναι καθαρά προ­ σωπικά. Μεταφράζοντας, κάθεται ξανά στο θρανίο για να μάθει κάτι από ένα άλλο μυαλό,

και εξασκείται με την άμεση καθοδήγηση ενός δασκάλου. Σίγουρα λίγοι είναι οι συγγραφείς που υποτάσσονται, μ’ αυτόν τον τρόπο,εκούσια και επίτηδες σ’ αυτό τον κλάδο· κι όμως υπάρ­ χουν, κι ο Ρουσσώ είναι ένα τέτοιο παράδειγμα: ομολογεί ο ίδιος, στον πρόλογό του της μετά­ φρασης του Πρώτου Βιβλίου του Τάκιτου, πως καταπιάστηκε μ’ αυτή την εργασία για να εξα­ σκηθεί και να ετοιμαστεί να γράψει. Κι αυτό μας βοηθά αμέσως να σκεφτούμε πως η μετάφρασή του πρέπει να ήταν αδέξια και ψυχρή· γιατί αυ­ τό δεν είναι μια καλή μέθοδος: ο καταναγκασμός σπάνια έχει καλά αποτελέσματα, και δεν είναι λέγοντας: «θέλω να περπατήσω», που το παιδί μαθαίνει να περπατά, αλλά όταν λαχταρά να φτάσει αυτό ή εκείνο το αντικείμενο που είναι μακριά του. Δεν κάνουμε ποτέ πολύ καλά τα βα­ ρετά και δύσκολα πράγματα, όταν τα αντιμετω­ πίζουμε σαν σκοπό, αλλά, αντίθετα, τα κάνουμε αρκετά καλά, και καμιά φορά πολύ καλά, και τουλάχιστον πιο εύκολα, όταν τα αντιμετωπί­ ζουμε σαν ένα μέσο. Γι’ αυτό θέλουμε να πιστεύ­ ουμε πως πάντα μια μετάφραση, που ο υπεύθυ­ νος γι’ αυτήν αφήνεται να μας πει, στον πρόλογό του, πως την έκανε επειδή του άρεσε το πρωτό­ τυπο, μπορεί να είναι καλή. Αλλά ο μεταφραστής αποκομίζει από την ερ­ γασία του κι άλλα οφέλη τα οποία, αν και είναι λιγότερο άμεσα, αξίζει πάντα να τα τιμάμε. Ενώ πλουτίζεται ακόμα περισσότερο πνευμα­ τικά, πλουτίζει συνάμα την εθνική του λογοτε­ χνία και τιμά το ίδιο του το όνομα. Δεν είναι ένα άσημο και χωρίς μεγαλείο εγχείρημα να περ­ νάς σε μια γλώσσα και σε μια λογοτεχνία ένα ση­ μαντικό έργο μιας άλλης λογοτεχνίας (...) (...) Verborumpensitores, αυτή η έκφραση που χρησιμοποιεί ο Aulin-Gelle για όσους κατακρί­ νουν το ύφος του Κικέρωνα, έχει δίχως άλλο, σ’ αυτό το απόσπασμα, μια έννοια υποτιμητική· αλλά δεν έχει τόση σημασία, γιατί «σταθμιστές λέξεων», και μάλιστα σταθμιστές «εξονυχιστικότατοι», πρέπει να είμαστε, εμείς οι μεταφραστές. Ο καθένας από μας έχει κοντά του, πάνω στο τραπέζι του ή το γραφείο του, μια σειρά από αό­ ρατες, διανοητικές ζυγαριές, με ασημένιους δί­ σκους, με χρυσό ζυγοστάτη, με άξονα από πλα­ τίνα, με βελόνα από διαμάντι, κι όλα αυτά μπο­ ρούν να δείξουν διαφορές σε κλάσματα χιλιο­ στού, που μπορούν να ζυγιάσουν και τα αστάθ­ μητα ακόμα: Κοντά σ’ αυτές τις Ζυγαριές, τα άλ­ λα όργανα της δουλειάς μας, χειροπιαστά και ορατά -λεξικά, λεξιλόγια, γραμματικές- ακόμα κι αν τα χρησιμοποιούμε συνεχώς, δεν είναι πα­ ρά βοηθήματα -απλές αποθήκες νοικοκυρεμένου υλικού, κουτιά με λέξεις στην αλφαβητική τους θέση και αριθμημένες ανάλογα με την έννοια και τις αποχρώσεις τους: κουτιά με χρώματα. Σημα­ σία έχει η Ζυγαριά στην οποία ζυγιάζουμε αυτές

26/αφιερωμα τις λέξεις, γιατί όλη η δουλειά της μετάφρασης είναι ένα ζύγιασμα λέξεων. Στον ένα δίσκο βάζουμε, τη μια μετά την άλ­ λη, τις λέξεις του συγγραφέα, και στον άλλο δο­ κιμάζουμε διαδοχικά έναν ακαθόριστο αριθμό λέξεων που ανήκουν στη γλώσσα στην οποία με­ ταφράζουμε αυτόν το συγγραφέα, και ύστερα περιμένουμε τη στιγμή όπου οι δυο δίσκοι θα ισορροπήσουν. Αυτό φαίνεται να είναι εύκολο, και πράγματι το ζύγιασμα θα ήταν εύκολο, αν αντί τις λέξεις κάποιου συγγραφέα ζυγιάζαμε εκείνες του λεξι­ κού. Αλλά έχουμε καταπιαστεί να ζυγιάσουμε τις λέξεις ενός συγγραφέα, λέξεις ποτισμένες και . φορτισμένες από το πνεύμα του, και οι οποίες μεταβάλλονται ανεπαίσθητα, αλλά και πιο βα­ θιά, αν προσέξουμε το ακατέργαστο νόημά τους, από τις προθέσεις του και το ύφος της σκέψης του, την οποία δεν μπορούμε να πλησιάσουμε παρά μόνο μέσα από μια ενδόμυχη κατανόηση του συγκεκριμένου, δηλαδή μέσα απ’ όλα τα έρ­ γα που έγραψε πριν απ’ αυτή τη λέξη, και ύστε­ ρα μέσα από τα έργα που έγραψε μετά και που μπορούν να μας εξηγήσουν αναδρομικά την πρό­ θεση που κλείνει αυτή η λέξη. Κι ας μη μας ξεφύγει αυτή η λέξη· γιατί είναι κάτι το ζωντανό. Προσέξτε την: πάλλεται και παίζει στο φως, βγάζει κεραίες και πλοκάμια κι έτσι μπορεί, αν και είναι τεχνητά απομονωμένη, να συνδεθεί με τη ροή της ζωντανής σκέψης -με τη φράση, με ολόκληρο το κείμενο- μέσα από το οποίο την ανασύραμε· καί αυτά τα δείγματα ζωής φτάνουν στο σημείο να μετατρέψουν ρυθ­ μικά το βάρος της. Πρέπει λοιπόν, να συλλάβουμε αυτόν το ρυθμό έτσι ώστε να εμψυχωθεί το αντίβαρό της μ’ έναν ισότιμο ζωτικό ρυθμό. Έτσι εξηγείται γιατί πολύ συχνά ούτε μια από τις λέξεις που μας προσφέρει, με σιγουριά παι­ δαγωγού και μια ακρίβεια καθαρά διοικητική, το δίγλωσσο λεξικό, σαν επίσημες κατά κάποιο τρόπο ισοτιμίες αυτής της λέξης, δεν αντέχει αυ­ τό το ζύγιασμα, και γι’ αυτό αναγκαζόμαστε να ψάξουμε κάπου αλλού, μέσα στο λεξικό της μνή­ μης μας, και μέσα από την περίπλοκη διαδρομή των συνωνύμων (όπως γίνεται με την σπόντα στο μπιλιάρδο) να βρούμε άλλες που θα την επωμι­ στούν και θα καταλήξουν, κατά ένα δέκατο του χιλιοστού, στην πολυπόθητη ισορροπία. Έτσι εξηγείται επίσης, γιατί η μία και η ίδια λέξη, που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας σε δυο διαφορε­ τικά χωρία δεν θα είναι δυνατό να μεταφραστεί με την ίδια, στα δυο αντίστοιχα χωρία, κι ας φαίνεται αυτό αντίθετο σε κάθε λογική. Αλλά αν σκύψουμε πάνω εης, θα δούμε πως μέσα στους δυο ζωντανούς χώρους όπου κουρνιάζει αυτή η λέξη αποτελώντας αναπόσπαστο τμήμα τους, επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες. Στον έναν απ’ αυτούς τους χώρους η λειτουργία της την αναγκάζει να εκπέμψει μια ορισμένη ακτινοβο­

λία, μια ιδιαίτερη απόχρωση στο νόημα που έχει επωμιστεί, ενώ στον άλλο, θα εκπέμψει μιαν άλ­ λη απ’ αυτές τις αποχρώσεις. Αλλά μπορεί να τύχει, αυτές οι δυο αποχρώσεις που πηγάζουν μέσα από το δυναμικό της, να είναι αδύνατο να εγκλωβιστούν μέσα στη μία και την ίδια λέξη της γλώσσας στην οποία μεταφράζουμε. Αυτές είναι, ίσως, όταν πρόκειται για ουσιαστικά και επίθε­ τα, ακραίες περιπτώσεις· αλλά και πόσες φορές άραγε δεν αναγκαζόμαστε ν’ αποδώσουμε ένα ουσιαστικό μ’ ένα ρήμα και ένα ρήμα μ’ ένα ου­ σιαστικό και ένα χρόνο ενός ρήματος μ’ έναν άλ­ λο, ακόμα κι όταν οι γραμματικοί κανόνες και η «ιδιοφυία» των δυο γλωσσών δεν θα απαιτούσαν κάτι τέτοιο; Και να μεταθέσουμε τις παρεμβαλ­ λόμενες φράσεις, ν’ αντιστρέφουμε τη δομή τους, να αλλάξουμε τη στίξη; Γιατί ζυγιάζουμε και ένα κόμμα ακόμα; Η ακινησία του τυπωμένου κειμένου είναι μια οφθαλμαπάτη. Αν είναι ακίνητο, είναι σαν και μας σ’ εκείνες τις στιγμές όπου, απορροφημένοι από την αναζήτηση μιας ισορροπίας ανάμεσα στους δυο δίσκους της ζυγαριάς, δεν σαλεύουμε, ενώ μέσα μας συνεχίζονται οι καταπληκτικά γρήγορες και πολύπλοκες κινήσεις της ζωής. Ζυ­ γιάζουμε κάτι το ζωντανό και, με τις σχετικές εξισορροπήσεις που βρίσκουμε, μεταγγίζουμε ένα λίγο-πολύ μεγάλο μέρος -ποτέ το σύνολοενός ζωτικού ρεύματος μέσα σ’ ένα πλέγμα που αποτελείται από στοιχεία του λόγου και που το κάθε λογής δυναμικό τους, καθώς λυτρώνεται απ’ αυτό το ρεύμα, θα το μεταφέρει ώς τη σκέψη του αναγνώστη ή του ακροατή που ξέρει τη γλώσσα στην οποία μεταφράζουμε. Κι έτσι, η δουλειά μας, εμάς των μεταφραστών είναι μια ενδόμυχη και διαρκής επικοινωνία με τη ζωή, μια ζωή που δεν μας αρκεί ν’ απορροφή­ σουμε και ν’ αφομοιώσουμε, όπως γίνεται με την ανάγνωση, αλλά που γίνεται κτήμα μας, φτάνον­ τας στο σημείο να την ανασύρουμε μέσα από αυ­ τή την ίδια για να την περιβάλλουμε, σιγά-σιγά, κύτταρο-κύτταρο, μ’ ένα νέο σώμα που είναι ολόδικό μας έργο. Και ποιος άνθρωπος, -εκτός από τον γλύπτη Πυγμαλίωνα, ίσως- έχοντας συλλάβει τις απολαυστικές φροντίδες και τις φροντισμένες απολαύσεις και τον πυρετό κάθε λαχτάρας και τη μέθη κάθε νίκης σ’ ένα τέτοιο «φιλοτήσιον έργον», δεν θα τα ζήλευε όλα αυτά;

□

(Αποσπάσματα από την «Επίκληση στον Ά γιο Ιερώνυμο»). Μετάφραση: Πέτρος Παπαδόπουλος Ο Valery Larbaud (1881-1957) ήταν από τους λίγους γάλλους λογοτέχνες της εποχής του που όχι μόνο ήξερε καλά αγγλικά και ισπανικά αλλά χάρισε στη γλώσσα του πολλά αξιόλογα κείμενα. Στάθηκε τυχερός να μεταφράσει μαζί με τον James Joyce τον «Οδυσσέα» του. Γι’ αυτό και μόνο πρέπει να του χρωστάνε χάρη στην πατρίδα του.

αφιερωμα/27

(...) ΚΑΤΙ που δεν συζητιέται πια, έστω και αν δεν είναι ξεκάθαρο για πολλούς, ή δεν βρίσκεται στη θέση που θά ’πρεπε, την πρώτη μάλιστα, εί­ ναι ότι οι δυσκολίες, και μάλιστα το ανέφικτο σχεδόν της μετάφρασης, ξεκινούν από δυο ειδών αιτίες: η μια είναι πολιτιστική (πώς να μεταδώ­ σουμε την κατανόηση ορισμένων στοιχείων μιας μη γλωσσολογικής πραγματικότητας, από τη μια. πολιτιστική παιδεία στην άλλη) και η άλλη κα­ θαρά γλωσσολογική (πώς να περάσουμε από τις ιδιάξουσες συχνά μορφές μιας γλώσσας, στις διαφορετικές συχνά διατομές μιας άλλης). Η πε­ ρίπτωση της μετάφρασης παλαιότερων κειμένων δεν είναι παρά μια διαφορετική όψη της δυσκο­ λίας στον πολιτιστικό τομέα: σ’ αυτή την περί­ πτωση δεν θα ταξιδέψουμε τον αναγνώστη μέσα στο χώρο, αλλά μέσα στο χρόνο· η φιλολογία εί­ ναι μια ειδική φάση της εθνολογίας. Το πολιτιστικό εμπόδιο εξηγεί, για παράδειγ­ μα, πόσο δύσκολο είναι να μεταφραστούν ορι­ σμένες έρευνες, στον τομέα του ερωτισμού, σχε­ τικά με φυλές της Μελανησίας (Μαλινόφσκι), αν δεν διαθέτουμε ένα τεράστιο απόθεμα εθνογρα­ φικών περιγραφών, σημειώσεων, σχολίων που να αναφέρονται στη διαφορά διαθέσεων και κά­ θε είδους συμπεριφοράς σε σχέση με μας. Αλλά, κατά παράδοξο τρόπο, είναι μέσα απ’ αυτή τη δυσκολία που διακρίνουμε τη δυνατότητα μιας μετάφρασης και που κατανοούμε πως είναι πά­ ντα δυνατό ν’ αρχίσουμε να μεταφράζουμε του­

λάχιστον ένα μέρος του κειμένου: υπάρχουν πράγματι, κοινά πολιτιστικά γνωρίσματα - εδώ έχουμε το βιολογικό οικουμενικό υπόστρωμα κάθε ερωτισμού- που είναι αμέσως κατανοητά και που μπορούν να μεταφερθούν παντού. Όταν ένας Αιγύπτιος, εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια, βάζει στο στόμα της αγαπημένης του αυτά τα λό­ για: «Θέλω να σ’ αφήσω να δεις τα κάλλη μου πίσω από το λεπτοκαμωμένο φόρεμά μου, άμα είναι βρεμένο. Μπαίνω στο νερό μαζί σου και ξαναβγαίνω μαζί σου, μ’ ένα κόκκινο ψάρι όμορφο ανάμεσα στα δάχτυλά μου», δεν χρειά­ ζεται να ξανοιχτούμε σε αιγυπτιολογικά σχόλια, ούτε να επικαλεστούμε τον Σαντ ή τον Φρόυντ, ή τον Ζωρζ Μπατάιγ. Είναι η παρουσία αυτών των ουσιαστικών κοινών γνωρισμάτων (σε κάθε αξιόλογο κείμενο) που εξηγεί γιατί όσοι διάβα­ σαν Όμηρο, ή Δάντη, ή Λερμόντωφ, ή Ελυάρ σε μια μετάφραση, μπόρεσαν να επικοινωνήσουν μ’ ένα μέρος, μεταβλητό, αλλά πάντα σημαντικό, του κειμένου. Το καθαρά γλωσσολογικό εμπόδιο, έτσι όπως παρουσιάστηκε, μπορούμε να το παρακάμψουμε με εφτά διαφορετικούς τρόπους και με επιτυχία, αφού, σύμφωνα με την έκφραση του Γιάκομπσον, οι γλώσσες διαφέρουν λιγότερο σε ό,τ μπορούν να πούνε (όλες μπορούν να πούνε τ<

28/αφιερωμα πάντα, φυσικά με τη μεγαλύτερη ή μικρότερη οι κονομία) παρά σε ό,τι πρέπει να πούνε (μπορού­ με, καταβάλλοντας το γλωσσολογικό αντίτιμο, να μεταφράσουμε ένα σύγγραμμα πυρηνικής φυ­ σικής σ’ ένα ιδίωμα της Σενεγάλης ή του Σου­ δάν). Το πραγματικό πρόβλημα είναι να μεταφρά­ σουμε εκείνα τα πολύ ειδικά μηνύματα που είναι η λογοτεχνία και η ποίηση: μπορούμε να μετα­ φράσουμε τις γλωσσολογικές δομές, αλλά τι γί­ νεται με τις δομές του ποιητικού μέτρου και του ύφους, ή της ποίησης; Σ’ αυτή την περίπτωση, η σημερινή γλωσσολογία μπορεί επιτέλους να προσφέρει μια πρώτη δειλή θετική απάντηση. Μια δομή ενδιαφέρει μόνο όταν έχει μια λει­ τουργία, δηλαδή αν είναι η προσήκουσα. Για να μεταφράσουμε συνεπώς ένα ποίημα, το πρόβλη­ μα δεν είναι να μεταφράσουμε στο ίδιο καλούπι μια μορφή ή μια δομή· αυτό που πρέπει να μετα­ φράσουμε είναι τη μια ή την άλλη ποιητική λει­ τουργία του κειμένου, δηλαδή την εντύπωση ή τις εντυπώσεις που παράγει. Πρέπει να μετα­ φράσουμε την ποίηση του κειμένου και όχι τη μορφή του -ή και τη μορφή του μόνο αν μπορού­ με να δείξουμε πώς συνδέεται με μια εντύπωση. Κάθε αντιστροφή, κάθε μετάβαση της έννοιας, κάθε τομή του στίχου, κάθε αλεξανδρινός στίχος δεν είναι αναγκαστικά πάντα αυτό που ταιριάζει αισθητικά. Αυτό που περιπλέκει τα πράγματα, είναι που οι κανονικές μορφές (οκτασύλλαβες, τετράστιχο με εναλλασσόμενες ομοιοκαταληξίες, στροφή με επιφώνηση έξη ποδών, κ.λπ.) έχουν μια πολιτι­ στική απήχηση, αναπόσπαστη από την απόλαυ­ ση ενός ποιήματος, με εξαίρετους υπαινιγμούς: δεν χωρά αμφιβολία πως ανάμεσα στους πιο ωραίους στίχους του Βαλερύ χαιρόμαστε κάτι από τον Λα Φονταίν, τον Ρακίνα, τον Μπωντλαίρ καμιά φορά, τον Μαλλαρμέ. Αυτές οι πο­ λιτιστικές συνεκδοχές δεν μπορούν πάντα, ίσως όχι και συχνά, να μεταφερθούν. Αυτό δείχνει πόσο η μετάφραση δεν είναι μια μεταφυσική ου­ σία αλλά ένα ανθρώπινο εγχείρημα, με τα όριά του, τις προσπάθειές του, τις επιτυχίες του, την ιστορία του (που είναι η ιστορία μιας αυξανόμε­ νης μεταφραστικότητας). Η μετάφραση δεν κρίνεται από το νόμο τού «όλα ή τίποτα». Είναι πάντα, και είναι μόνο, η πυρετώδης αναζήτηση της πλησιέστερης ισότιμης απόδοσης ενός μηνύ­ ματος που περνά από τη μια γλώσσα στην άλλη· και γι’ αυτό ακριβώς το λόγο, μια από τις πιο ωραίες νίκες στο χώρο της δύσκολης επικοινω­ νίας ανάμεσα στους ανθρώπους.

□

(από το λήμμα «Μετάφραση» της Encyclopaedia Universalis) Μετάφραση: Πέτρος Παπαδόπουλος

αφιερωμα/29

Δημοσθένης Κούρτοβικ

Κ ο ινώ ν ιολογ ία του μ ετα φ ρ α σ τικ ο ύ α μ α ρ τή μ α το ς

σκίτσο Μνρτώ Πισπινή

ή: π ο ιο ς φ ο β ά τα ι τη σ α φ ή ν εια ; ΤΗ Σ υποθέσουμε ότι δίνουμε σε είκοσι ΈλληΙ Ά νες, εξίσου καλούς γνώστες της αγγλικής γλώσσας, τη φράση «The soul of this people is transparent» και τους ζητάμε να τη μεταφράσουν στα ελληνικά. Ας υποθέσουμε, ακόμα, ότι τα μισά από τα άτομα του δείγματος είναι επαγγελματίες διανοούμενοι, ενώ τα άλλα μισά προέρ­ χονται από άλλους επαγγελματικούς χώρους. Θα παρατηρήσουμε τότε στις απαντήσεις μια ενδια­ φέρουσα διαφορά ανάμεσα στις δύο ομάδες: οι περισσότεροι (αν όχι όλοι) οι διανοούμενοι θα έχουν μεταφράσει: «Η ψυχή αυτού του λαού εί­ ναι διαφανής»· αντίθετα, στις απαντήσεις της άλλης ομάδας θα συναντήσουμε με εντυπωσιακά μεγάλη συχνότητα την εκδοχή: «Η ψυχή αυτού του λαού είναι σαν ανοιχτό βιβλίο».

ΤΙ/® ΑΙ οι δύο εκδοχές είναι δόκιμες, και οι δύο Μ α . είναι κατανοητές και γλωσσικά άμεμπτες. Αλλά δεν χρειάζεται πολλή ανάλυση για ν’ αντιληφθεί κανείς ότι αντανακλούν δύο διαφορετι­ κές στάσεις απέναντι στον κόσμο: τη στάση του ανθρώπου που έχει συνηθίσει να σκέφτεται με αφηρημένες έννοιες ή με έννοιες των φυσικών επιστημών, ακόμα κι όταν μιλάει για τα ανθρώ­ πινα, και τη στάση του ανθρώπου που σκέφτεται εικονιστικά, με εικόνες.Ακόμα, αντανακλούν δυο διαφορετικές στάσεις απέναντι στο προς με­ τάφραση κείμενο: τη στάση του ανθρώπου που είναι τόσο εξοικειωμένος με το ήθος της ξένης γλώσσας, ώστε βλέπει το μεταφραστικό έργο του απλώς ως τεχνικό ζήτημα, ως ζήτημα λεξικολογικών αντιστοιχιών, και τη στάση του ανθρώπου

30/αφιερωμα που αισθάνεται το προς μετάφραση κείμενο ξένο και νιώθει αυτόματα ότι πρέπει να το αναπλάσει σύμφωνα με το δικό του γλωσσικό αισθητήριο. Στο παραπάνω παράδειγμα κρύβεται, όπως νομίζω, η ουσία του λεγάμενου «μεταφραστικού προβλήματος», για το οποίο πολλοί μιλούν σήμε­ ρα στην Ελλάδα, όχι όμως για ν’ αναλύσουν τις διάφορες συνιστώσες του, παρά για να ελεεινο­ λογήσουν την ποιότητα των μεταφράσεων και την έλλειψη παιδείας των μεταφραστών. Περιττό βέβαια να τονίσουμε για μια ακόμα φορά ότι η ελληνική βιβλιαγορά κατακλύζεται από μέτριες έως άθλιες μεταφράσεις και ότι το πρόβλημα αυ­ τό έχει πολλές αιτίες, δυο από τις οποίες είναι αφ’ ενός η όντως ελλιπής γλωσσική και εγκυκλο­ παιδική μόρφωση των μεταφραστών και αφ’ ετέ­ ρου η κακή αμοιβή της μεταφραστικής εργασίας στην Ελλάδα. Ίσως, αν αίρονταν αυιές οι δύο αιτίες, να βλέπαμε λιγότερα μεταφραστικά «μαργαριτάρια», απ’ αυτά που πρώτα μας κά­ νουν να σκάσουμε στα γέλια κι έπειτα αισθανό­ μαστε κάτι σαν εθνική υποχρέωση να κουνήσου­ με αποδοκιμαστικά το κεφάλι μας. Αλλά πι­ στεύω ότι και τότε ακόμα θα υπήρχε οξύ μετα­ φραστικό πρόβλημα. Γιατί το μεταφραστικό πρόβλημα είναι μια πτυχή του γενικότερου προ­ βλήματος πολιτιστικής ταυτότητας (ή «ιδιοπροσωπίας»), που βασανίζει την ελληνική κοινωνία από τις αρχές της δεκαετίας του 70. Για ν’ αποφευχθούν οι παρανοήσεις και οι ά­ στοχες συσχετίσεις, σπεύδω να δηλώσω ότι βλέ­ πω αυτό το πρόβλημα με εντελώς διαφορετικό τρόπο απ’ όσο οι γνωστοί κύκλοι των νεογλωσσαμυντόρων, που κάνουν και τον περισσότερο θόρυβο γύρω απ’ αυτό. Εκείνοι, με μια τυπολατρική και πραγματικά συντηρητική αντίληψη, πιστεύουν ότι η διατήρηση των «δικών μας» λέ­ ξεων και εκφράσεων είναι αυτοσκοπός, γιατί πρέπει καλά και σώνει να είμαστε «διαφορετι­ κοί» από τους άλλους, κι έτσι κηρύσσουν τον πόλεμο εναντίον κάθε μορφής γλωσσικού δάνει­ ου. Εγώ, πιστεύοντας ότι ζούμε σ’ έναν κόσμο ανοιχτό, όπου οι γλωσσικές και γενικά οι πολιτι­ στικές ανταλλαγές είναι όχι μόνον αναπόφευκτες αλλά και ευκταίες, θεωρώ ότι η γλωσσική «ιδιοπροσωπία» έχει σήμερα νόημα και είναι βιώσιμη μόνον αν εκφράζει ορισμένες πολιτιστικές αξίες, τις οποίες ένας λαός μπορεί να προβάλλει προς τα έξω ως αξίες κοινής αποδοχής. Φαίνεται πε­ ρίεργο, αλλά δεν είναι, ότι οι νεογλωσσαμύντορες καταπολεμούν με κάθε μέσο τις ξενόφερτες λέξεις, αλλά δεν κάνουν τίποτα για να προσδιο­ ρίσουν και να προστατέψουν αυτές τις αξίες. Αν κάτι είναι αξιοθαύμαστο και μοναδικό στην ελλληνική γλώσσα, έτσι όπως μας παραδό­ θηκε διαμέσου των αιώνων, είναι η παραστατι­ κότητα, η πλαστικότητα και η σαφήνειά της. Η ελληνική γλώσσα έγει αια σπάνια ικανότητα να

εκκαλεί ζωηρές και εναργείς εικόνες, ενώ η συ­ ντακτική ευελιξία της και το εκπληκτικό πλήθος της σε μόρια της επιτρέπει μια ανέφικτη για άλ­ λες γλώσσες πλαστικότητα και δραματικότητα στην έκφραση (ο Γερμανός παιδαγωγός Paul Cauer είπε κάποτε ότι η ελληνική γλώσσα είναι «φθογγοποιημένες χειρονομίες» [zum Laut gewordene Gestikulation] και ο Αυστριακός συγ­ γραφέας Egon Friedell ότι τα μόρια στην ελληνι­ κή γλώσσα είναι σαν τις αρθρώσεις στο γλωσσι­ κό σώμα). Η εκφραστική σαφήνεια είναι λογική απόρροια των δύο παραπάνω ιδιοτήτων, που υπερσταθμίζουν σε εντυπωσιακό βαθμό τη φτώ­ χεια της νεοελληνικής σε προθέσεις. Αυτά τα τρία γνωρίσματα της ελληνικής γλώσσας -πλα­ στικότητα, παραστατικότητα και σαφήνεια- εί­ ναι αξίες που τελευταία περνούν από αναβάθμι­ ση στον σημερινό κόσμο, ιδιαίτερα τον δυτικό, έπειτα από αιώνες κυριαρχίας ενός στεγνού εγκεφαλισμού και έπειτα από δεκαετίες που ολό­ κληρη η πνευματική ζωή των βιομηχανικών κοι­ νωνιών παράδερνε μέσα σε μια ηθελημένη ή αθέ­ λητη θολούρα, με τη γλώσσα να υποφέρει πρώτη και περισσότερο απ’ αυτή την κατάσταση. Η ελ­ ληνική γλώσσα έχει λοιπόν ένα σημαντικό ατού στο κατώφλι της νέας εποχής, παρά τη γενική καθυστέρηση της ελληνικής κοινωνίας. Όμως αυτές ακριβώς οι γλωσσικές αξίες μας είναι που απειλούνται κατ’ εξοχήν από τη μετάφραση και τους μεταφραστές, όπως δουλεύουν σήμερα στην Ελλάδα.

ΙΑ να καταλάβουμε το γιατί, ας επιστρέφου­ με στο παράδειγμα με το οποίο αρχίσαμε. Ό πω ς είπαμε, και οι δύο μεταφραστικές εκδο­ χές είναι γλωσσικά άμεμπτες, αλλά η καθεμιά τους εκφράζει κι ένα διαφορετικό ήθος. Ενώ η δεύτερη, που αποδίδει το transparent με την έκ­ φραση «σαν ανοιχτό βιβλίο», λογοδοτεί περισσό­ τερο στο ήθος μιας γλώσσας που αγαπάει τις πα­ ραστατικές εικόνες, η πρώτη, που στη θέση του transparent βάζει το ελληνικό του αντίστοιχο «διαφανής», ακολουθεί πιστά τα εκφραστικά πρότυπα της αγγλικής, μιας γλώσσας συναισθη­ ματικά στεγνής και αφηρημένης, που δεν έχει κανένα πρόβλημα να περιγράφει ανθρώπινες -καταστάσεις με όρους παρμένους από τη φυσική και το εμπόριο. Διάλεξα επίτηδες ένα τέτοιο παράδειγμα, ό­ που η επίμαχη μεταφραστική επιλογή δεν συνιστά καν μεταφραστικό ατόπημα, για να δείξω ότι η διάβρωση του γλωσσικού ήθους της ελληνι­ κής δεν γίνεται αναγκαία μόνον από τους κα­ κούς μεταφραστές. Κανένας δεν θα σκεφτόταν να πει ότι το μετάφρασμα, «Η ψυχή αυτού του λαού είναι διαφανής», είναι κακό, κι άλλωστε

^

αφιερωμα/31 υπάρχουν μέσα στα πλαίσια της ίδιας γλώσσας διάφορα ιδιόλεκτα, με μερικές κοινωνικές και επαγγελματικές ομάδες να εκφράζονται πιο αφηρημένα απ’ όσο άλλες. Για να καταλάβουμε όμως τι συνέπειες έχει η εγκόλπωση του ξένου γλωσσικού ήθους, θα πρέπει να δούμε πώς μι­ λάει για τον εαυτό του ο Αγγλοσάξονος που λέει ότι η ψυχή του τάδε λαού είναι διαφανής. Όταν έχει μόνιμο ερωτικό δεσμό, είναι «συναισθηματι­ κά καλυμμένος» (emotionally covered) ή «αναμειγμένος σε συναισθηματική σχέση» (emotional­ ly involved). Όταν βρίσκεται σε σεξουαλική έξα­ ψη, είναι «αναμμένος» (turned on), όπως ας πούμε μια ηλεκτρική κουζίνα. Όταν κάνει μια δουλειά για να βγάλει το ψωμί του, «κερδίζει τη ζωή του» (earns his life). Όλες αυτές οι εκφρά­ σεις προδίνουν μια παγερή στάση απέναντι στη ζωή, απόλυτα σύμφωνη με το πνεύμα του,προτεσταντισμού. Οι μεταφραστές που τις μεταφέρουν αυτούσιες στα ελληνικά (και είναι πολλοί, πάμπολλοι) ακολουθούν τη λογική του transparent = διαφανής, αλλά τώρα πια οι επιλογές τους δεν είναι με κανένα τρόπο τόσο αθώες όσο στην πε­ ρίπτωση του παραδείγματος μας. Η διάδοση που έχουν σήμερα σε πολλά κοινωνικά στρώματα εκ­ φράσεις όπως «είμαι συναισθηματικά καλυμμέ­ νος (καλυμμένη)», δείχνει πόσο μπορούν να συμ­ βάλουν οι μεταφραστές στην αποστράγγιση μιας γλώσσας από τους χυμούς της. Αλλά και πάλι θα μπορούσε κανείς ν’ αντιτεί­ νει ότι με αυτά που μόλις είπαμε, αλλάζουμε τη φυσική σειρά των γεγονότων και «ζεύουμε το άλογο πίσω απ’ το κάρο»: Ο Νεοέλληνας που αποφασίζει να πει ότι είναι «συναισθηματικά καλυμμένος», έχει ήδη περάσει σ’ έναν τρόπο ζωής που χαρακτηρίζεται από συναισθηματική ψυχρότητα, και επομένως η γλωσσική επιλογή του ανταποκρίνεται στην προσωπικότητά του, έστω κι αν είναι ξενόφερτη. Αυτό, φυσικά, είναι ώς ένα βαθμό σωστό και αυτόματα μεταθέτει το πρόβλημα πέρα από τα όρια της μετάφρασης και της γλώσσας. Αλλά το θέμα είναι ότι τέτοιες επι­ λογές του μεταφραστή συνιστούν γλωσσικό ήθος και υποβάλλονται σ’ όλους τους αποδέκτες τους ως δεσμευτικό πρότυπο, ως αποκλειστικές δυνα­ τότητες έκφρασης. Και σε μια κοινωνία όπου ο μεταφρασμένος λόγος έχει τόσο μεγάλη διάδοση -όχι μόνο μέσω των βιβλίων, αλλά και μέσω της τηλεόρασης, της μουσικής, της διαφήμισης, της πολιτικής προπαγάνδας κλπ.- κανείς δεν μπορεί να παραγνωρίσει τη σημασία που έχει ο παρά­ γοντας «μίμηση» (άλλωστε, η γλώσσα είναι μίμη­ ση).

"WTO ΑΙ πάλι όμως, οι μεταφραστές για τους Jf0L οποίους μιλάμε, θα μπορούσαν να σηκώ­ σουν τους ώμους και να πουν ότι δεν φταίνε αυ­

τοί, ότι δεν μπορούν να κάνουν τίποτα, γιατί στο κάτω-κάτω τα πρόσωπα των κειμένων που μετα­ φράζουν είναι ξένα και φυσικό είναι να εκφράζονται με το ύφος που προσιδιάζει στην κουλτούρα τους. Το επιχείρημα αυτό δεν είναι εντελώς αστήριχτο, και μάλιστα μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε πόσο περίπλοκο είναι στην πραγματικότητα το πρόβλημα της μετάφρασης. Αλλά παραβλέπει, ηθελημένα βέβαια, το γεγονός ότι στις περισσότερες περιπτώσεις η μεταφρα­ στική λογική του α = α ' δεν υπαγορεύεται από τις ανάγκες του κειμένου, παρά από τη στάση του μεταφραστή απέναντι σ’ αυτό που μεταφρά­ ζει. Ο μεταφραστής δεν μεταφράζει πάντα δια­ λόγους ή μονολόγους. Και, φυσικά, είναι αδύνα­ το να δικαιολογήσουμε μ’ αυτό το αθωωτικό επι­ χείρημα μια σειρά απαράδεκτες (από τη σκοπιά των τριών αξιών που διακρίναμε πιο πάνω) απο­ μιμήσεις που μπολιάζουν οι μεταφραστές στο σώμα της ελληνικής γλώσσας. Να μερικά παρα­ δείγματα, που δεν είναι καθόλου «μαργαριτά­ ρια» ή μεταφραστικές κοτσάνες, απ’ αυτές που τις αναγνωρίζουμε αμέσως και γελάμε, αλλά αφανείς επιλογές συχνά δόκιμων μεταφραστών, που περνούν σχεδόν απαρατήρητες -κ ι αυτό εί­ ναι το χειρότερο: Από τη γαλλική μας έρχεται το σκοτεινό αόρι­ στο άρθρο, που χρησιμοποιείται κατά κόρο (βρί­ σκεται σε μια άσχημη κατάσταση...). Από την ίδια γλώσσα, καθώς κι απ’ όλες τις άλλες λατινο­ γενείς, μεταφυτεύεται στην ελληνική η ανικανό­ τητα δημιουργίας σύνθετων λέξεων (ποτήρι κρα­ σιού αντί κρασοπότηρο, φανάρι τσέπης αντί κλε­ φτοφάναρο). Από τη γερμανική μας έρχεται η συντακτική ακαμψία, που οδηγεί σε εκφραστική αγκύλωση και σε αδυναμία χρωματισμού του λό­ γου. Από την αγγλική μας έρχεται η πολιτιστικά στενή εκδοχή ορισμένων λέξεων (για τον πραγ­ ματιστή Αγγλοσάξονο κάτι το εκλπληκτικό ή υπέροχο είναι φανταστικό, δηλαδή εξωπραγμα­ τικό, ενώ για τον Έλληνα, που νιώθει ότι ακόμα και το αδιανόητο μπορεί να συμβεί, είναι απλώς απίθανο, αφάνταστο κλπ.). Από την αγγλική και τη γερμανική, κυρίως, έρχεται η προτίμηση για το άκαμπτο και απρόσωπο ρηματικό ουσιαστικό (... προσπάθεια κατάδειξης της αδυναμίας συ­ νεννόησης...), ενώ η ελληνική προτιμά το ρήμα, που δίνει δυναμισμό και ζωντάνια στο λόγο. Απ’ όλες αυτές τις γλώσσες, καθώς κι από άλλες, έρ­ χονται, ακόμα, δύσκαμπτες επιμεριστικές εκ­ φράσεις, που συχνά μάλιστα προκαλούν σύγχυ­ ση στα ελληνικά {Οι Άγγλοι, που ήταν εναντίον της αποικιοκρατίας, υποστήριζαν ότι..., αντί: 'Οσοι Άγγλοι ήταν εναντίον της αποικιοκρα­ τίας..., αλλιώς μπορεί να νομίσει κανείς ότι όλοι οι Άγγλοι ήταν εναντίον της αποικιοκρατίας, γι’ αυτό και υποστήριζαν ότι...). Κανένας σεβασμός, καμιά πιστότητα στο ύφος

32/αφιερωμα και στις πολιτιστικές ιδιομορφίες ενός κειμένου δεν επιβάλλουν τέτοια μεταφραστικά αμαρτήμα­ τα (τώρα μπορούμε να μιλήσουμε για τέτοια...). Ούτε μπορούμε να τα αποδώσουμε, έστω και μό­ νο κατά κύριο λόγο, στην αδεξιότητα των μετα­ φραστών, γιατί πρόκειται για αμαρτήματα στα οποία υποπίπτουν συχνότατα ακόμα και δόκιμοι μεταφραστές, που ούτε για αμορφωσιά μπρορούν να κατηγορηθούν ούτε για ατελή γνώση της ελληνικής ή της ξένης γλώσσας. Αλλά τότε, τι εί­ ναι αυτό που σπρώχνει τους μεταφραστές σε τέ­ τοια ολισθήματα; Για να το καταλάβουμε, πρέπει να επανέλθου­ με για μια ακόμα φορά στο παράδειγμα με το οποίο αρχίσαμε. Βλέπουμε ότι οι μη διανοούμε­ νοι γνώστες της αγγλικής λειτουργούν εδώ, σε γενικές γραμμές, σωστότερα από όσο οι δια­ νοούμενοι, όχι επειδή ξέρουν καλύτερα ελληνι­ κά, παρά επειδή έχουν περισσότερη απόσταση από το ήθος της ξένης γλώσσας. Εδώ βρισκόμα­ στε στην καρδιά του προβλήματος. Οι διανοού­ μενοι (από τους οποίους προέρχεται η συντρι­ πτική πλειονότητα, αν όχι το σύνολο των μετα­ φραστών) είναι στην Ελλάδα ένα γέο κοινωνικό φαινόμενο, που διαφέρει σημαντικά από τους «λογίους» περασμένων εποχών και από τους «πνευματικούς ανθρώπους» κάπως πιο πρόσφα­ των περιόδων. Η φυσιογνωμία τους, όπως την καθορίζει η προσωπική τους ιστορία, το αντικεί­ μενο των επαγγελματικών τους απασχολήσεων, το κύκλωμα των σχέσεών τους, οι τρόποι κοινω­ νικής καταξίωσης, τα πρότυπα συμπεριφοράς, τα καταναλωτικά τους πρότυπα κ.λπ., τους οδη­ γεί συνήθως σε μειωμένη ευαισθησία απέναντι στις εκφραστικές ιδιαιτερότητες μιας γλώσσας και μιας κουλτούρας. Οι διανοούμενοι, όταν με­ ταφράζουν, λειτουργούν συνήθως «διεθνιστικά», δηλαδή ισοπεδωτικά. Γιατί στη γλώσσα, όπως και στην πολιτική, το σύνδρομο του διεθνισμού είναι μια γόνιμη ουτοπία, αλλά παράγει μια ανυπόφορη αισθητική... Πώς λειτουργεί ο «διεθνιστής» μεταφραστής; Στην καλύτερη περίπτωση, πιστεύει καλοπροαί­ ρετα ότι ο κόσμος είναι ένας, ενιαίος, και αδιά­ σπαστος, άρα (αυτή η μικρή λέξη αντιστοιχεί σ’ ένα τεράστιο λογικό άλμα) οι εκφραστικές ιδιαι­ τερότητες του κάθε λαού είναι λείψανα περασμέ­ νων εποχών και πρέπει να σαρωθούν -ή , εν πάση περιπτώσει, δεν χάθηκε ο κόσμος αν σβή­ σουν. Στη χειρότερη περίπτωση, που φαίνεται ότι είναι και η πιο συχνή, πιστεύει ότι η ξένη γλώσσα και κουλτούρα, με τις οποίες έχει εξοι­ κειωθεί, είναι ανώτερες από τη δική του (και πράγματι είναι από τη σκοπιά του, γιατί τα κρι­ τήριά του είναι τεχνικά: οργάνωση, ομοιογένεια, αποδοτικότητα, τεχνικές δυνατότητες, δυνατό­ τητες προσωπικής ανάδειξης κ.λπ.)· άρα είναι καθήκον του να μεταφέρει κάποιες σπίθες πολι­

τισμού από την ξένη, την «προηγμένη» γλώσσα με το «ανώτερο» εκφραστικό ήθος, στη δική του, την καθυστερημένη και πρωτόγονη. Όποιος ασχολείται κάπως συστηματικά με τη μετάφρα­ ση, ξέρει ότι η περιπτωσιολογία που κάνουμε εδώ δεν είναι θεωρητική, αλλά αντανακλά πραγ­ ματικούς τύπους και νοοτροπίες μεταφραστών. Ίσως αυτή η στάση και λειτουργία των μετα­ φραστών να είχε λιγότερο επιζήμια αποτελέσμα­ τα για την ελληνική γλώσσα, αν το ευρύτερο κοι­ νωνικό σώμα στην Ελλάδα απέρριπτε τις επιλο­ γές τους. Αλλά, κατά δυστυχή συγκυρία, η Ελ­ λάδα περνάει από μια φάση όπου η εκφραστική διαύγεια και σαφήνεια (οι πρώτες αξίες που πλήττονται από τα μεταφραστικά ατοπήματα) όχι μόνο δεν έχουν ζήτηση, αλλά και αντιμετω­ πίζονται εχθρικά από τις δυνάμεις που καθορί­ ζουν σήμερα τη ζωή και την εξέλιξη της ελληνι­ κής κοινωνίας. Από την οικονομία ώς την πολι­ τική, από την κουλτούρα ώς τις ανθρώπινες σχέ­ σεις (και, φυσικά, οι περισσότεροι διανοούμενοι και μεταφραστές συμμετέχουν σ’ όλη αυτή την τύρβη), η ελληνική κοινωνία ζει μέσα στη θολού­ ρα και τρέφεται από αυτή. ΝΑΠΟΦΕΥΚΤΑ, λοιπόν, η ανάλυση που επιχειρήσαμε εδώ μας οδηγεί σε συμπερά­ σματα αρκετά απαισιόδοξα. Η αναβάθμιση της μεταφραστικής εργασίας, όπως την εννοούν οι προπαγανδιστές της, δεν αρκεί καθόλου για τη βελτίωση της ποιότητας των μεταφράσεων και τη συμμόρφωσή τους με τις εκφραστικές αξίες της ελληνικής γλώσσας. Από την άλλη μεριά, το πρόβλημα της σχέσης της ελληνικής γλώσσας με τις ξένες γλώσσες που την επηρεάζουν, περιορί­ ζεται, κυρίως από τους κύκλους των νεογλωσσαμυντόρων, σε έναν πόλεμο κατά των ξενόφερτων λέξεων (που πολύ συχνά, όταν προσαρμόζονται στο ελληνικό φωνητικό και κλητικό σύστημα, εί­ ναι εξαιρετικά πετυχημένες και διευρύνουν την εκφραστική δυνατότητα της ελληνικής -π.χ. λέ­ ξεις όπως φρικάρω, φλιπάρω, χουλιγκάνος, πάνκης κ.λπ.) και έτσι, όχι μόνον υποβαθμίζε­ ται, παρά και κυριολεκτικά εξευτελίζεται. Κανένας άνθρωπος, κανένα κοινωνικό στρώ­ μα και κανένας λαός δεν μπορεί να εξαναγκα­ στεί να μιλάει με σαφήνεια και πλαστικότητα, αν αυτό δεν είναι άμεση ανάγκη του και, πολύ πε­ ρισσότερο, αν αντιστρατεύεται τον τρόπο ζωής που έχει διαλέξει. Το ίδιο ισχύει, φυσικά, και για το μεταφραστή. Αν η ελληνική κοινωνία εξα­ κολουθήσει να θεωρεί σύμμαχό της τη θολούρα, τότε η μόνη ελπίδα για το σαφώς ομιλείν είναι να μας έρθει κάποτε κι αυτό απ’ έξω, ως εισαγόμενο είδος - μια και ο «διεθνισμός» του μετα­ φραστή μπορεί να χωρέσει στους κόλπους του μια τέτοια γλυκανάλατη ουτοπία...

□

αφιερωμα/33

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ και μεταφραστές γράφουν κείμενα. Από κει και πέρα διαφέρουν. Αν οι συγγραφείς κατέχονται από το άγχος των επιρροών, δυσφορούν όταν η κριτική διαπιστώνει στο έργο τους επιδράσεις, δεν ενθουσιάζονται (όσο κι αν κολακεύονται) όταν τοποθετούνται σε μια συγκεκριμένη παράδοση, επιδιώκουν την πρωτοτυπία και το προσωπικό ιδίωμα, οι μεταφραστές βαίνουν αντίδρομα: Αυτό που τους απασχολεί είναι να γράψουν ένα κείμενο (το μετάφρασμα) απαλλαγμένο από κάθε προσωπική τους ιδιοτυπία, ένα κείμενο επηρεασμένο σε απόλυτο βαθμό -η δικαίωσή τους εξασφαλίζεται όταν κατορθώσουν να αποσβέσουν την προσωπικότητά τους και γράψουν ένα κείμενο που κατά συνθήκην δεν είναι δικό τους, είναι «αντιγραφή» ή «δεύτερη γραφή» ενός άλλου. Οι συγγραφείς πρωτοτυπούν. Οι μεταφραστές επαναλαμβάνουν. Αλλά αν το πρωτότυπο κείμενο είναι μοναδικό, το ίδιο είναι και η επανάληψη. Συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν κείμενα εξίσου ανεπανάληπτα. (Ο νόμος περί πνευματικής ιδιοκτησίας θεωρεί και προστατεύει τη μετάφραση ως πρωτότυπο έργο). Οι συγγραφείς φτιάχνουν κείμενα, γράφουν κείμενα, τα οποία-κατά έγκυρους ισχυρισμούςείναι, δεν ερμηνεύουν. Οι μεταφραστές επαναλαμβάνουν τα κείμενα των συγγραφέων, γράφοντας κείμενα που τα ερμηνεύουν και ταυτόχρονα είναι. Η μετάφραση μιας μετάφρασης δεν δίνει πίσω το πρωτότυπο, αλλά ένα νέο κείμενο που, ωστόσο, είναι επανάληψη μιας επανάληψης, ερμηνεία μιας ερμηνείας. Η σχέση του πρωτοτύπου με αυτά τα επαναληπτικά κείμενα είναι μια σχέση που, από' επανάληψη σε επανάληψη, γίνεται όλο και πιο μακρινή. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει πολλά όσον αφορά την αξία ή απαξία μεταφράσεων και μεταφραστών. Για τις διαταραχές ευθύνονται οι γλώσσες μάλλον παρά οι μεταφραστές.

Αυτές οι αντιφάσεις και παραδοξότητες πρέπει να αναμένονται, αν σκεφτούμε πως η μετάφραση είναι μετάφραση νοημάτων (σημαινομένων, όχι σημαινόντων) και, ως διαδικασία και αποτέλεσμα, αποκαλύπτει στο μέγιστο βαθμό το πόσο διαταραγμένο σύστημα είναι η γλώσσα (ενώ ταυτόχρονα ενέχεται σ’ αυτή τη διατάραξη). Αποκαλύπτει δηλαδή ότι η σχέση πρωτοτύπου-μεταφράσματος δεν είναι σχέση 1 προς 1, ασχέτως του γεγονότος ότι αυτή η σχέση είναι, κατά κοινή παραδοχή, ο στόχος του μεταφραστή. Στα προβλήματα αυτά εμπλέκονται συγγραφείς και μεταφραστές, σε μικρό και μεγάλο βαθμό αντιστοίχως. Κι η ευθύνη αποδίδεται στους μεταφραστές. ΑΝ για τους συγγραφείς η λογοτεχνία είναι αποκάλυψη και επιδρομή στο άρρητο, για τους μεταφραστές είναι η λατρεία του ρητού και παραδομένου. Οι συγγραφείς είναι ρομαντικοί, απείθαρχοι και αισιόδοξοι. Οι μεταφραστές είνκί'γ./.ασικοί, συγκροτημένοι και συνετοί. Οι μεν οραματίζονται την αυθαιρεσία, θεωρούν τη γραφή περιπέτεια και θέλουν να ξεχνούν την πραγματικότητα και τα όρια που θεσπίζουν η γλώσσα και η παράδοση. Οι δε αποφασίζουν να παίξουν υπό όρους επαχθείς και κατηγορηματικούς, είναι οι πραγματικοί έγκλειστοι της λογοτεχνίας, η δίκη τους ουτοπία είναι η απόλυτη δέσμευση. Συγγραφείς και μεταφραστές έχουν διαφορετική ιδιοσυγκρασία. ΟΙ συγγραφείς κάνουν λογοτεχνία. Οι μεταφραστές μαρτυρούν γι’ αυτήν: καταθέτουν, βεβαιώνουν, και υποφέρουν. Είναι οι ιδανικότεροι αναγνώστες και οι οξυδερκέστεροι κριτικοί (κι αυτό οι συγγραφεείς το γνωρίζουν, καλύτερα απ’ τον καθένα). Έχουν το προνόμιο να μη μιλούν για το έργο. Η άποψή τους

34/αφιερωμα διατυπώνεται ολικά: επαναλαμβάνοντας το έργο, το εξαντλούν. Το κείμενο στα χέρια τους φυλλορροεί. Μόνο στο μεταφραστή αποκαλύπτονται όλες οι αρετές ενός έργου, μα και όλα του τα ψεγάδια. Ο μεταφραστής είναι ο πρώτος μα και ο έσχατος, ο χειρότερος, αναγνώστης. Μεταξύ συγγραφέων και αναγνωστών υπάρχει πάντα μια σιωπηρή ανακωχή. Οι μεταφραστές δεν έχουν να πουν πολλά με τον συγγραφέα. Λογοδοτούν κατευθείαν στο κείμενο. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει σχέση μεταξύ συγγραφέα και μεταφραστή. Η σχέση είναι μεταξύ των κειμένων. Αλλά κι αυτή, παρόλο που ισχυρή, είναι ακόμη ακαθόριστη και αμφιλεγόμενη. ΔΕΝ υπάρχει κείμενο που δεν μεταφράζεται. Κείμενα και μεταφράσματα είναι όλα μεταφράσιμα, γιατί όλα καλούν και επικαλούνται τη μετάφραση. ΟΙ μεταφραστές κάνουν συχνά λάθη. Το ίδιο και οι συγγραφείς. Πολλά απ’ τα λάθη των μεταφραστών είναι αποκλίσεις από δόκιμες γλωσσικές χρήσεις. Αλλά ένας μεγάλος αριθμός γλωσσικών χρήσεων έχει την αρχή του σε μεταφραστικά λάθη. Τα λάθη των συγγραφέων κρύβονται πίσω από μια υποτιθέμενη προθετικότητα ή υφολογική ιδιοτυπία. Ακόμη, τα κείμενά τους δεν είναι παραβλητά προς άλλα, λέξη προς λέξη, νόημα προς νόημα. Αλλά για τα λάθη των μεταφραστών δεν υπάρχει επιείκια. Αλιεύονται εύκολα και λοιδωρούνται ακόμη ευκολότερα. Η κριτική των μεταφράσεων στις μέρες μας ασχολείται με τα λάθη. Τα λάθη των μεταφραστών πιάνονται. Αλλά ο συγγραφέας κρίνεται με άλλα κριτήρια. γραμματικής νομιμοφροσύνης είναι σχετικά πρόσφατες στην ιστορία της μετάφρασης. Οι μεταφράσεις του 17ου αιώνα βρίθουν λαθών, παρερμηνειών, προσθηκών και παραλείψεων. Ο 'Αμπραμ Κάουλυ, Άγγλος μεταφυσικός ποιητής, επαίρεται που, μεταφράζοντας Πίνδαρο, άφησε, παρέλειψε και πρόσθεσε ό,τι του άρεσε. Η δική μας μεταφραστική αντίληψη -ιδεολόγημα που κατάγεται από έναν κακώς νοούμενο επιστημονισμό- απαγορεύει κάθε παρέμβαση, θεωρεί τη μετάφραση δευτερογενές είδος (και παρακατιανό), απαιτεί την απόλυτη πιστότητα και στηλιτεύει την έλλειψή της. Θύματα αυτής της νοοτροπίας είναι πρωτίστως οι ίδιοι οι μεταφραστές, που τρέμουν όχι μόνο τα λάθη, αλλά και τις αναπόφευκτες αποκλίσεις του νοήματος, τις αδόκιμες χρήσεις, τις μοιραίες όσο και δηλωτικές παρερμηνείες (για να μη μιλήσουμε για τις ελκυστικές προσθήκες και τις σωτήριες,συχνά, παραλείψεις). Αλλά ας τονιστεί πάλι πως, αν η μετάφραση δεν «αποδίδει πιστά»

το πρωτότυπο, το γεγονός σημαίνει πολλά περισσότερα και αξιολογότερα για τις γλώσσες (τη γλώσσα απ’ την οποία μεταφράζουμε, τη γλώσσα στην οποία μεταφράζουμε, την όλη μεταφραστική διαδικασία με τους πολλαπλούς, αναπόφευκτους κραδασμούς) παρά για τον μεταφραστή. (Δεν υπάρχει εδώ πρόθεση να δικαιολογηθούν οι κακές πράγματι μεταφράσεις που κυκλοφορούν στη σύγχρονη αγορά. Τα λάθη, όταν εντοπίζονται, πρέπει να σημειώνονται -για να τα λάβει υπ’ όψιν ο μεταφραστής που, με τη σειρά του, θα πρέπει να εκφράσει ευχαριστίες. Αλλά αυτό που κατά κύριο λόγο απαιτείται από τους κρίνοντες τις μεταφράσεις -αναγνώστες, με ανεπαρκή, συνήθως, ή και ανύπαρκτη μεταφραστική πείρα- είναι η κρίση για το συνολικό αποτέλεσμα που επέτυχαν τα μη-λάθη, η ολοκληρωμένη κριτική άποψη, αν όχι ένα άλλο ήθος. Το μεταφραστικό έργο είναι κάτι πολύ σύνθετο και σπουδαίο, και η κριτική του κάτι πολύ περισσότερο από τη συστηματική αλίευση λαθών, ανοίκειων χρήσεων και γραμματικών ανορθοδοξιών). ΑΛΛΟ η αγωνία του συγγραφέα (όποτε υπάρχει) κι άλλο το άγχος του μεταφραστή (που συνοδεύει κάθε του πρσπάθεια). Ο συγγραφέας στην ανάγκη κόβει δρόμο, αλλάζει κατεύθυνση, τροποποιεί, ματαιώνει, διαγράφει. Ο μεταφραστής δεν έχει εκλογή. Θέλει δε θέλει θα βρει λύση, που συνήθως δεν είναι και η καλύτερη, αλλά κάποτε είναι ιδιοφυής, («Και περνούσε όλη του τη μέρα ξαπλωμένος στην πελούζα, βυθισμένος ίσως στους στίχους του, δίνοντάς σου την εντύπωση γάτου που παραμονεύει πουλιά, και ξαφνικά χτυπούσε τα χέρια του, προφανώς είχε βρει τη λέξη που γύρευε, κι ο άντρας της έλεγε, “ο καημένος ο Αύγουστος, είναι γνήσιος ποιητής” .» Βιρτζίνια Γουλφ, Στο Φάρο). 'Ετσι ο μεταφραστής ξοδεύει, χωρίς φειδώ, το δυναμικό και το χρόνο του. Ποτέ τόσος μόχθος δεν έχει τόσο ανεκτίμητο (παραγνωρισμένο και πολύτιμο) αποτέλεσμα. ΟΙ μεταφραστές είναι δοκιμασμένοι στο λόγο, πεπείρανται μύθοισιν, γι’ αυτό είναι και υποψιασμένοι, και επιφυλακτικοί. Αν πίστευαν, όπως οι συγγραφείς τείνουν να πιστεύουν ή να υποστηρίζουν, πως το λογοτέχνημα είναι “έμπνευση” , “έκφραση”, “περίσσεια ψυχής” , “καημός” , δεν θά ’σαν μεταφραστές, θα ’σαν “δημιουργοί” . (Η μεταφραστική ηθική απαγορεύει στους μεταφραστές να έχουν · απωθημένα ή ψευδαισθήσεις δημιουργού). Ξέρουν τον προγραμματικό χαρακτήρα της λογοτεχνίας και ξέρουν πως οι εμπνεύσεις δεν είναι παρά επινοήσεις, τεχνάσματα, και τα

αφ,ερωμα/35 λογοτεχνήματα πλαστά. Έχουν συνηθίσει να βλέπουν μες απ’ τις γραμμές και τις χαραμάδες του έργου. Ξέρουν πως δεν είναι η ψυχή που περισσεύει στο κείμενο, αλλά η ικανότητα. Πως αν το κείμενο εκφράζει κάτι, τούτο είναι πρωτίστωςη κειμενική του, απαράπεμπτη πραγματικότητα. Είναι πεπεισμένοι πως το μεταφραστικό εγχείρημα είναι τελεσφόρο (χωρίς καμιά επιφοίτηση, χωρίς τη βοήθεια δαίμονας) και παρέχουν στην πράξη τα σχετικά τεκμήρια. Είναι συνειδητά επινοητικοί. Αλλά είναι και συχνά δίγνωμοι, εφεκτικοί, συμβιβαστικοί, υποχρεωμένοι να διαλέξουν τη μη χείρονα λύση. Είναι η περίσκεψη και η βαθιά γνώση της λογοτεχνίας-των κανόνων, των σχεδίων, των μεθοδεύσεων και της στρατηγικής της- που κάνει τον μεταφραστή. Είναι κατ’ εξοχήν ένα αφελές θάρρος που κάνει τον συγγραφέα. Ο, μεταφραστής ξέρει καλύτερα από τον συγγραφέα πως η λογοτεχνία κάνει τη λογοτεχνία. Γιατί ο μεταφραστής είναι πάντα κριτικός. ΠΟΛΛΑ πρωτότυπα έργα είναι σαν κακά μεταφράσματα. Αλλά υπάρχουν και κάποια σπουδαία πρωτότυπα κείμενα που μοιάζουν με άψογες μεταφράσεις. Αυτό δεν είναι παράδοξο, γιατί οι μεταφραστικές απαιτήσεις, στο γλωσσικό επίπεδο, είναι μεγαλύτερες από τις συγγραφικές. Γιατί τα πρωτότυπα έργα της δημιουργικής καλουμένης φαντασίας κρίνονται και με εξωγλωσσικά κριτήρια, ενώ η τέχνη και το κύρος των μεταφράσεων θα κριθούν μόνο με ενδογλωσσικά μέτρα. Εκεί συγκεντρώνεται η προσπάθεια και εγείρεται η απαίτηση. ΟΙ μεγάλοι πολιτισμοί θεμελιώθηκαν σε μεταφράσεις. Στις εθνικές ευρωπαϊκές λογοτεχνίες είναι ακόμη ανιχνεύσιμες οι μεταφορές και τα επινοήματα της Βίβλου και των αρχαίων συγγραφέων. Οι Ρωμαίοι εφεύραν τη μετάφραση. Δεν αποκλείεται οι Έλληνες να ασκούσαν τη μετάφραση χωρίς να έχουν σαφή επίγνωση του πράγματος, ή έχοντας διαφορετική αντίληψη περί μεταφράσεως. Είναι άραγε σίγουρο πως τα περί Φύσεως έργα των προσωκρατικών δεν αποτελούν μεταφραστικές εκδοχές αρχαιότερων ανατολικών κειμένων; ΟΙ μεταφραστές δεν έχουνε επίγνωση του κορυφαίου πολιτιστικού-παιδευτικού τους ρόλου. Οι συγγραφείς υπερτιμούν τον δικό τους ρόλο και, ακόμη, θεωρούν τους μεταφραστές αχθοφόρους που μεταφέρουν υλικά από τη μία γλώσσα στην άλλη. Αυτό το έχουν αποδεχθεί οι μεταφραστές. ΑΛΛΑ αν αληθεύει πως όλα τα κείμενα είναι αναπαραγωγές κειμένων, τότε όλα τα κείμενα είναι ελεύθερα μεταφράσματα. Τότε, συγγραφείς και μεταφραστές δεν διαφέρουν ριζικά, παοά

μόνο επειδή σκοπιμότητες μοίρασαν τους ρόλους. Κοινωνικές και πολιτικές ανάγκες θέλησαν τους συγγραφείς δημιουργούς και πρωτοπόρους, όρισαν πως τα κείμενά τους δεν ανάγονται σε άλλα, είναι πρότυπα και κανονιστικά. Όθεν το πλέγμα υπεροχής των συγγραφέων, τα πλέγματα μειονεξίας κριτικών και μεταφραστών. ΤΟ ΟΤΙ δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν μεταφράσεις αν δεν υπήρχαν πρωτότυπα έργα, δεν σημαίνει απαραίτητα ότι οι μεταφραστές εξαρτώνται από (και ακολουθούν) τους συγγραφείς και τα έργα τους. Ο μεταφραστής μπορεί να μεταφράσει ανύπαρκτα έργα -να θέσει ο ίδιος τις δεσμεύσεις που θα του έθετε ένα προϋπάρχον κείμενο και να το γράψει. Αυτό άλλωστε επιχειρούν και πραγματοποιούν συγγραφείς που κατά βάθος είναι μεταφραστές. Γ ιατί η μετάφραση τελικά δεν είναι παρά ένα κείμενο που γράφεται με όλους τους όρους του τεθειμένους και γνωστούς εξαρχής. Ένα κείμενο αυστηρών προδιαγραφών και ρητών δεδομένων. Γ ιατί το πρωτότυπο δεν είναι παρά μια λεπτομερής καταγραφή των όρων και των προϋποθέσεων γραφής ενός κειμένου: του μεταφράσματος. Γιατί το μεταφραστικό “έργο” δεν είναι παρά ένα παιχνίδι επικύρωσης ή διάψευσης της αντοχής και της εφευρετικότητας μιας γλώσσας, αλλά και του βαθμού ασυμμετρότητας ή ασυμβατότητας μεταξύ των γλωσσών. Παιχνίδι στο οποίο επιδίδονται συγγραφείς και μεταφραστές. ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ, μεταφραστές και κριτικοί διαμορφώνουν τη γραπτή παράδοση των κειμένων. Σ’ άλλες εποχές πρωτοπόροι είναι οι συγγραφείς, σ’ άλλες ανοίγουν το δρόμο οι μεταφραστές. Υπάρχουν και εποχές που η κριτική θεωρία, τολμηρή και ρηξικέλευθη, ανιχνεύει τόπους που την ύπαρξή τους ούτε διανοήθηκαν συγγραφείς και μεταφραστές, παρά μόνον ως κριτικοί. Η μεταφραστική θεωρία ποτέ δεν καλλιεργήθηκε στο βαθμό που καλλιεργήθηκαν οι θεωρίες γλώσσας, λογοτεχνίας και κριτικής (που μπορεί μεν να βρίσκονται ακόμα σε “προ-επιστημονικό” στάδιο, αλλά η πληθώρα σχολών και απόψεων έχει αποδώσει καρπούς). Ίσως γιατί οι δαίδαλοι του μεταφραστικού προβλήματος είναι οι πλέον δυσεξιχνίαστοι. Ίσως γιατί δεν μπορεί να υπάρξει επαρκής μεταφραστική θεωρία, αν δεν προηγηθεί μια συνολική και επαρκής θεωρία του νοήματος. Ίσως γιατί είναι εξαρετικά δύσκολο να διερευνήσει κανείς απροκατάληπτα και χωρίς ιδεοληψίες μια διαδικασία που, για σκοτεινούς λόγους, θεωρήθηκε πάντα δευτερογενής, χειρώνακτική και, ως εκ τούτου, ήσσονος σημασίας. □

36/αφιερωμα

ΙΣΤΕΥΩ ακράδαντα ότι μόνο μια ξένη γλώσσα μπορούμε να αγαπήσουμε τόσο πο­ λύ όσο τη μητρική μας, και να τη ζήσουμε (μέσα στον έρωτά μας γι’ αυτήν) με όλη μας την ψυχή και τη διάνοια. Αυτό δεν σημαίνει ότι μέσα μας δεν καίει άσβεστη μια μικρή φλόγα για τις άλλες ξένες γλώσσες που γνωρίζουμε, και ένα δροσερό πυρ για όσες δεν γνωρίζουμε -αχ, τα ισλανδικά του Στούρλουσον Σνόρρι και του Γκίσλι Σούρσον! u υπογράφων.έχει αφοσιωθεί εδώ και μια δεκαετία στη γλώσσα που γράφτηκε ο Φάουστ και η Δίκη, έχοντας γυρίσει -ευγενώς πάντως και όχι χωρίς θλίψη- τα νώτα στη γλώσσα του Φώκνερ και του Παβέζε1.... ΤΑ γερμανικά, λοιπόν! Γλώσσα με σύνταγ­ μα και νόμους, αυστηρή αλλά και ελαστική, πλουσιότατη, αενάως παραγωγική, πυκνή, συν­ θετική, και πάνω από όλα: εύρυθμη και εύηχη.2 Χαίλντερλιν, Σίλλερ, Φοντάνε, Μπαχ, Μότσαρτ, Μπετόβεν: έξι ονόματα μες στις χιλιάδες - από τον Οσβάλδο του Βόλκενστάιν ώς τον ΚαρλΧάιντς Στοκχάουζεν- έρχονται να αποδείξουν

με την αναφορά τους και μόνο, ότι η γερμανική είναι η γλώσσα της Ποίησης και της Μουσικής, αλλά και της Φιλοσοφίας και της Επιστήμης και των λοιπών Τεχνών. Γερμανικά μιλούσε κι ο Ρόμπερτ Μούζιλ· τα γνωστά γερμανικά -κατ’ αρχήν! Μόνο που αυτός ο δαιμόνιος ανήρ, μεγαλωμένος3 στα μέρη της Τσεχίας, όπου είδαν το φως ο Γιαν Χους, ο Πετρ Παλάτσκεη, ο Γιαν Νέρουντα, ο Κάρελ Μάχα κι ο Μπέντρζιχ Σμέτανα, εκεί δηλαδή όπου το σλα­ βικό στοιχείο γονιμοποίησε με τη χάρη και την ευκαμψία του τη σοβαρότητα του γοτθικού, άρ­ θρωσε και τα άλλα γερμανικά, εκείνα που του υπαγόρευαν η γραμματική και το συντακτικό της ψυχής του, η σύνθεση του Άνω και του Κάτω, το Έργον του Όλου. Τα γερμανικά του Ρ. Μού­ ζιλ είναι ένα μνημείο τέχνης καμωμένο με λό­ γους, ήχους και εικόνες -αρχιτεκτόνημα κορυ­ φαίο του αιώνα, όπου το μυθιστόρημα πέρασε από τα χέρια του Φλωμπέρ, του Ντοστογιέφσκη και του Τολστόη στα άξια «κεφάλια» των Κάφκα, Τόμας Μαν και Τζόυ ,. Κι αυτά τα γερμανι­

αφιερωμα/37 κά ομιλήθηκαν σε πρόζα, σε στίχους, σε θεατρι­ κούς διαλόγους, σε δοκίμια, σε διδακτορική δια­ τριβή, σε ημερολόγια, σε επιστολές: ομιλώ για τα γερμανικά του Ροβέρτου Μούζιλ, που με συγ­ κλόνισαν ώς τα σώψυχά μου την πρώτη κιόλας στιγμή που με φοβερή -πρέπει να το ομολογήσω ευθύς εξαρχής- δυσκολία τα συλλάβιζα στις Τρεις Γυναίκες, έργο που έμελλε να μεταφράσω το 1985. Είπα: να μεταφράσω. Μιλώντας για τη μετά­ φραση πρέπει να δηλώνεις υποχρεωτικά ότι το όλον εδραιώνει μια υπόθεση παράφορης ζήλιας -γιατί να μην μπορεί να λεχθεί και αυτό στη γλώσσα μου;- και μια περιπέτεια πνευματικής «σκλαβιάς», όταν έχεις, ιδιαίτερα, απέναντι σου κάποιον κύριο Μούζιλ κι όχι τον πρώτο κυρχαμένο! Γνωρίζοντας και το ένα και το ρ λλο και έχοντας αποδεχθεί όλες τις συνέπειες μιας ενα­ σχόλησης με το Έργο του Μούζιλ, έδωσα υπό­ σχεση στον εαυτό μου ότι κάποτε θα μεταφράσω -και όχι διασκευάσω, αποδώσω κ.λπ., γιατί όλα αυτά προκειμένου περί του Μούζιλ είναι υπεκ­ φυγές- τις Τρεις Γυναίκες και τους Δεσμούς, στους οποίους μάλιστα περιλαμβάνεται το κατά γενική ομολογία «δυσκολότερο» στο να διαβα­ στεί, πόσο δε μάλλον να μεταφραστεί, διήγημα που γράφτηκε ποτέ στα γερμανικά: Η Τελείωση του Έρωτα· όχι τον Άνθρωπο χωρίς Ιδιότητες, ή τα Ημερολόγια, γιατί λόγω του «θηριώδους» όγκου των έπρεπε να παραπέμψω ad graecas calendas τη λεγάμενη βιοτική μέριμνα. Συντόμως ειπείν, όπως έλεγαν και οι παλαιότεροι, την υπόσχεσή μου την ετήρησα και ήδη κυκλοφο­ ρούν οι δύο σχετικοί τόμοι. Να, λοιπόν, που με­ τά από αρκετό χρονικό διάστημα ο εξαίρετος κύ­ ριος Δρ. Μούζιλ ξαναμίλησε ελληνικά, τα οποία διδάχθηκε από τον φίλτατο Αλέξανδρο Ίσαρη, πειραματικά στην αρχή, εμπεριστατωμένα κατό­ πιν σε δύο διηγήματά του και τον μοναδικό Νεα­ ρό Τέρλες*.... Ως συμβολή στο αφιέρωμα του «Διαβάζω» για τη Μετάφραση, προτίθεμαι να ανακοινώσω ορι­ σμένα συμπεράσματα-πορίσματα από τις ιδιωτι­ κές μελέτες μου, τις σχετικές με τη μουζιλιανή μούσα, τα οποία ακόμα και μέσα από την ειδική αιτία ολοκληρώσεώς τους μπορούν να τύχουν αναλόγου χρήσεως και σε μελλοντικές «εκ του γερμανικού» μεταφραστικές δοκιμές, εφόσον βε­ βαίως κριθούν «χρήσιμα».

λόγους, ήχους και εικόνες εν πρωτοτυπία -τα δάνεια από ξένους δανειστές είναι επικίνδυνα, καθόσον οι οφειλές πρέπει να εξοφλούνται πάν­ τοτε (και στην περίπτωσή μας πώς;). Άλλωστε, δεν θα ήταν τουλάχιστον περίεργο, για να μην πω κακόγουστο, να βλέπαμε στα καλά καθούμε­ να τον Καθεδρικό Ναό της Κολωνίας στην πλα­ τεία Κλαυθμώνος, ή ένα πηλιορείτικο αρχοντικό στη Μαξιμίλιανστράσε του Βερολίνου; Με ρώτησε πρόσφατα κάποιος φίλος, φιλό• λογος, αν μπορεί να χτιστεί στην Ελλάδα (τη χώρα του φωτός, σημειωτέον, κ.λπ.) το σκο­ τεινό μουζιλιανό αρχιτεκτόνημα. (Μεταξύ μας ο μπαγάσας ήθελε να πει τερατούργημα, αλλά από διακριτικότητα έθεσε, Κύριος αυτός, φυλακήν τω στόματί του!). Του απάντησα: ναι! Μόνο, όμως, αν χρησιμοποιηθούν ελληνικά υλικά. Ά λ ­ λως αδύνατον! Μα ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

α. Ελληνικούς λόγους, πού θα βρούμε; -Στην ελληνική ποίηση και πεζογραφία. Να πω τι διά­ βασα όσον καιρό μετέφραζα Μούζιλ; Καρυωτάκη, Σκαρίμπα, Φιλύρα, Βάρναλη, Σαχτούρη. Πλην του τελευταίου, κανένας τους δεν είναι εξ αίματος συγγενής του Μούζιλ, του εξπρεσσιονιστή Μούζιλ, όλοι τους όμως, σε διαφορετικό «τομέα» ο καθένας, περιέχουν και παρέχουν εξπρεσσιονιστικά στοιχεία, που αν δεν τα γνωρί­ ζεις ή δεν μπορείς να τα αναγνωρίσεις, Μούζιλ δεν μεταφράζεις. Όποιος δεν έχει εν νω τις σα­ λεμένες εικόνες του Φιλύρα, το σπασμένο σύμπαν του Σκαρίμπα, τα χρώματα των πουλιών και των τοπίων του Σαχτούρη, τον εξελιγμένο μπωντλερισμό του Καρυωτάκη και την ακραία ποιητική Λέξιν του Βάρναλη, απομένει βουβός κι ανήμπορος να ξεφυλλίζει ένα λεξικό που δεν του λέει απολύτως τίποτε. Για να εξηγούμεθα, όμως: όλα αυτά προϋποθέτουν τον Νοβάλις και τον Χαίλντερλιν και όλο τον γερμανικό Ρομαντι­ σμό, διότι είναι αδύνατο να κατανοήσεις τον γερμανικό Εξπρεσσιονισμό, αν δεν έχεις βγει, ως Θησέας, μέσα από τους λαβυρίνθους του Ρομαν­ τισμού. Ό χ ι μόνο θα χάνεσαι, αλλά δεν θα πι­ στεύεις καν ότι υπάρχει έξοδος. β. Ελληνικούς ήχους, πού θα βρούμε; Στους πιο «σκληρούς» μας ποιητές, στον πρώιμο Σικελιανό και στους παραπάνω, εκεί όπου το σύμ­ φωνο συμβασιλεύει με το φωνήεν. Και θα επι­ στρατεύσουμε όλα τα γραμματικά και συντακτι­ κά φαινόμενα που άγουν στην άρθρωση εξπρεσΕπειδή τα γερμανικά του Μούζιλ είναι αρσιονιστικών ήχων. Πέραν τούτου η μουσική του • χιτεκτόνημα, αρχιτεκτόνημα πρέπει να εί­ ναι και τα ελληνικά του - κάτι ευνόητο και εύκο­ Σκαλκώτα, κυρίως αυτού, μπορεί να μας χορηγεί ρυθμούς αυτών των ήχων. Η ανάγνωση του λο για τον άλλο μεταφραστή του, τον Αλ. Ίσα­ Μούζιλ στο πρωτότυπο θυμίζει έντονα το έργο ρη, που είναι αρχιτέκτονας, και δύσκολο για έναν θεράποντα της Θέμιδος, που (πιθανόν) δεν του Άρνολτ Σαίνμπερκ, που υπονομεύεται, ωστόσο, από τσέχικα μοτίβα, σαν του Λέος Γιάξέρει άλλο από δικονομικά τερτίπια... Η ελληνι­ νατσεκ, και αυστριακές νότες που θα σημείωνε κή αρχιτεκτονική σύνθεση πρέπει να συνδυάζει

t

38/αφιερωμα σ’ ένα ιδεατό πεντάγραμμο ο Χοΰγκο φον Χόφμανσταλ, αν ήταν μουσικός. Ό ταν μετέφραζα τον Μούζιλ, άκουγα μουσική: Ντβόρζακ, Μάλερ, Μπερκ, Βέμπερν και τους παραπάνω αναφερθέντες. Πιστεύω ότι όποιος δεν γνωρίζει κα­ λά τη μουσική του γεωγραφικού χώρου, όπου έζησε ο συγγραφέας, δεν μπορεί να μεταφράσει. Μήπως θα μπορούσε να μου πει κανείς γιατί όλες οι μεταφράσεις ποιημάτων του Αόρκα στα ελληνικά είναι για πέταμα;5 Γιατί δεν έχουν μου­ σική!.. γ. Ελληνικές εικόνες, πού θα βρούμε; Αν κοι­ τάξουμε καλά το έργο του Μπουζιάνη και διδα­ χθούμε από τα χρώματά του, θα καταλάβουμε αυτομάτως όλη την pittura του Μούζιλ, γιατί θα έχουμε εντός μας οικείες παραστάσεις και ανα­ παραστάσεις του Υποκειμενικού. Αυτό ισχύει τόσο για τον μεταφραστή όσο και για τον ανα­ γνώστη. Ό πω ς ισχύει επίσης ότι τα ονόματα Κοκόσκα, Κλέε, Μάκε, Μαρκ, Μουνχ, Χαίκελ κ.λπ. πρέπει να είναι γνωστά, και όχι μόνον ως ονόματα. Έτσι θα καταλάβουμε για τι είδους χιόνι μιλάει ο Μούζιλ, για τι σπίτια, για τι δρό­ μους κ.λπ. Επειδή, όμως, τόσο οι εικόνες όσο και οι ήχοι πρέπει να σαρκωθούν σε λόγους, ο επιμελής μεταφραστής πρέπει να σκάψει να τους βρει στους στίχους του Τάκη Κ. Παπατσώνη και του Αναστασίου Δρίβα, των δυο κορυφαίων ποιητών του ιδιότυπου ελληνικού μοντερνισμού, και θα τους βρει! Η μετάφραση του Μούζιλ πρέπει, λοιπόν, · να είναι αρχιτεκτονική σύνθεση. Τα αρχι­ τεκτονικά σχέδια, ωστόσο, δεν αρκούν για να στήσουν το αρχιτεκτόνημα. Η αντοχή των υλι­ κών είναι ο παράγοντας που θα διατηρήσει ή θα γκρεμίσει το οικοδόμημα. Την αντοχή θα την εγγυηθούν, προκειμένου περί του Μούζιλ, η στίξη, ο μακροπερίοδος λόγος και οι μεταφορές. Επεμ­ βάσεις μπορούν - και πρέπει!- να γίνονται μό­ νον επ’ ωφελεία του κειμένου, και το κείμενο, προκειμένου πάλι περί του Μούζιλ, ωφελείται μόνο αν δυσκολεύει, αν η κάθε «λέξη-ήχοςεικόνα» είναι ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο. Περαι­ τέρω σημειώνω ότι από την πολιτεία του μουζιλιανού λόγου πρέπει να εξοστρακισθεί η παραδεδομένη συντακτική ακολουθία «υποκείμενο ρήμα - αντικείμενο - προσδιορισμοί»: η τακτική αναρχία των τυπωμένων «λόγων - ήχων - εικό­ νων» του Μούζιλ πρέπει να αναπαράγεται πρωτοτύπως -δεν πρόκειται. περί αντιφάσεως- με δημιουργικό βερμπαλισμό και παρομοιωτική εικονοποιεία ακόμα και εκεί, όπου (στο πρωτότυ­ πο) δεν υπάρχει. Ο θρίαμβος της αλληγορίας, που είναι το μουζιλιανό κείμενο, εορτάζεται με μεγαλύτερη λαμπρότητα, όταν μέσα από τα δαιδαλώδη ερέβη των μεταφορών, των παρομοιώ­ σεων και των παρεκβάσεων προβάλλει ένα μόνο

μικρό, αδύναμο φωτάκι. Με άλλα λόγια: μικρή όαση φωνηέντων σε έρημο συμφώνων. Για να αποφευχθούν παρανοήσεις, πρέπει να δηλώσω ότι δεν είναι όλα τα φωνήεντα φωνήεντα, αλλά μόνον εκείνα που διαδέχονται απλό σύμφωνο, όπως π.χ. στη λέξη παράθυρο. Σωστή είναι η μετάφραση του Μούζιλ, μό• νο αν έχουν ληφθεί υπόψη τα Ημερολόγιά του, τα οποία είναι τετράδια εργασίας και περιέ­ χουν σπουδαίες συμβουλές όχι μόνο για την κα­ τανόηση των έργων, αλλά και για την ερμηνεία τους· γιατί ας μη λησμονούμε ότι η μετάφραση είναι ερμηνευτική εκδοχή του συγκεκριμένου έρ­ γου. Συνήθως οι συγγραφείς παρέχουν άφθονες ερμηνευτικές οδηγίες είτε κατ’ ευθείαν -με ημε­ ρολόγια, επιστολές κ.λπ. συναφή- είτε «υπαινι­ κτικά»: ο Τόμας Μαν γράφοντας δοκίμια για τον Γκαίτε μας προστάζει να καταπιαστούμε με τον μεγάλο ρομαντικό προκειμένου να κατανοήσου­ με τον ίδιο. Επιβάλλεται, λοιπόν, στους επίδο­ ξους μεταφραστές να τις εκμεταλλευθούν στο έπακρο. Αν, μάλιστα, γνωρίζουν c-υτές τις πηγές θα αποφύγουν λάθη που προκαλούν την ιλαρότητα, τουλάχιστον, των αναγνωστών. Θα αναφέ­ ρω -δίχως να κατονομάσω τους ρέκτες μεταφρα­ στές, διότι δεν έχει εν προκειμένω πρωτεύουσα σημασία η καταγγελία- δύο παραδείγματα: α) Όλες οι μεταφράσεις των Ποιητών beat, πλην αυτής των ποιημάτων του Γκίνσμπεργκ από τον κ. 'Αρη Μπερλή, είναι από κακές έως απαράδε­ κτες, γιατί κανείς μεταφραστής τους -και είμαι βέβαιος γι’ αυτό- δεν έλαβε υπόψη του τον Γουίλιαμ Μπλέηκ- β) στη μετάφραση της Ανθολογίας τον Μαύρου Χιούμορ του Αντρέ Μπρετόν συ­ ναντάμε το εκπληκτικό «τα σπιτάκια των τεκτό­ νων κάτω από το προξενείο» (...εκδοχή προφα­ νώς του: οι μασονικές στοές την εποχή της Υπατείας), επειδή ο μεταφραστής αγνόησε επιδεικτι­ κά την Ιστορία. Ο μεταφραστής οφείλει να προσθέτει πρό• λογο ή επίλογο -και όχι μόνο όταν μετα­ φράζει Μούζιλ. Αυτό δεν θέλει περαιτέρω ανά­ λυση, όπως και το ότι είναι πάντοτε απαραίτη­ τος ένας βιβλιογραφικός κατάλογος. Το αν, βέ­ βαια, υπάρχουν εκδότες πρόθυμοι να τυπώσουν τέτοιες «άχρηστες» σελίδες, είναι συζητήσιμο και προβληματικό- προβληματικό εξίσου, όμως, εί­ ναι και το να βρεθούν μεταφραστές ικανοί να συντάξουν δυο λόγια -στην κυριολεξία- της προκοπής, εισαγωγικά στο μεταφρασμένο έργο. Αν, πάντως, κυκλοφορήσει ποτέ ελληνική μετά­ φραση του Ανθρώπου χωρίς ιδιότητες, πρέπει να συνοδεύεται από ένα επίμετρο τουλάχιστον 200 σελίδων, όπου θα εξηγούνται τα πλέον απαραί­ τητα για την κατανόηση του κειμένου· διαφορε­ τικά θα πρόκειται για «άχρηστο» βιβλίο.

αφιερωμα/39 Στη μετάφραση, τέλος, του Μούζιλ πρέπει • να επιδιώκεται η δυσχέρανση της κατανόη­ σης, πλην όμως είναι ανεπίτρεπτο να φαίνεται σε κάθε γραμμή η δυσκολία που είχε ο ίδιος ο μετα­ φραστής να καταλάβει τι έλεγε ο Μούζιλ. Τα αυ­ τά ισχύουν mutatis mutandis και για τον Τόμας Μαν, στο στόμα του οποίου έχουν -ο ι πιο πολλοί μεταφραστές του- βάλει λέξεις που ο ίδιος, αν ήταν έλληνας, δεν θα μπορούσε ούτε να διανοηθεί!!6 Επαναλαμβάνω ότι το λεξικό είναι άχρη­ στο, όταν ο μεταφραστής δεν μπορεί να δει το θαύμα που καλύπτεται πίσω από τις λέξεις και πρέπει να αποκαλυφθεί· στις σελίδες του δεν θα βρει καμιά απάντηση στις «απορίες» του. Τι να το κάνεις να διαβάζεις der Hahn και να μην ξέ­ ρεις αν πρέπει να μεταφράσεις κόκορας, πετει­ νός ή αλέκτωρ; Στα παραπάνω πορίσματα-συμπεράσματα κα­ τέληξα διαβάζοντας και μεταφράζοντας τον Μούζιλ. Τηρουμένων των αναλογιών μπορούν να τύχουν εφαρμογής και σε άλλες περιπτώσεις, όταν λ.χ. παραστεί ανάγκη να «ερμηνευθούν» ελληνικά ο Φραντς Βέρφελ, ο Χέρμαν Μπροχ, ο Πέτερ Βάις. Επ’ ουδενί δεν αποτελούν θέσφατα ούτε είναι ανεπίδεκτα αντιρρήσεων συνοψί­ ζουν, ωστόσο, ορισμένα βασικά ζητήματα της δυνατότητας μετάφρασης του Μούζιλ στα ελλη­ νικά. Σε ειδικούς τομείς, όπως π.χ. γιατί ο Μού­ ζιλ πρέπει να μεταφράζεται «αρσενικά» και ο

Τόμας Μαν «θηλυκά», γιατί στον Μούζιλ η συμ­ μετρία αναλύεται, διαλύεται και καταλύεται από μια παράδοξη γεωμετρικότητα, γιατί ο χριστια­ νικός μυστικισμός ερχόμενος σε επαφή με τον κεντροευρωπαϊκό ορθολογισμό πρέπει να οδηγεί στην Απιστία (η οποία στη μετάφραση πρέπει να σημειώνεται ως απιστία στα κοινά συντακτικά σχήματα) κλπ., δεν θέλησα να υπεισέλθω, επειδή δεν θα έφθανε ούτε όλο το τεύχος του περιοδι­ κού. Υπόσχομαι, εντούτοις, να εκθέσω κάποτε όλο το σώμα των απόψεών μου περί Μούζιλ, αν όχι για οποιονδήποτε άλλο λόγο, τουλάχιστον γιατί είναι μεγάλη ηδονή να μιλάς γι’ αυτόν τον άνθρωπο. Σημειώσεις 1. Όποιος διαβάσει το II mestiere di vivere, θα καταλάβει τι 2. Μια από τις μεγαλύτερες αρλούμπες, που έχουν τύχει και διαδόσεως στην ελληνική επικράτεια, είναι ότι η γερμανική είναι... βάρβαρη γλώσσα.

3. Ο Μούζιλ γεννήθηκε το 1880 στο Κλάγκενφουρτ της Αυ­ στρίας και πέθανε το 1942 στη Γενεύη.

4. Ο Αλ. Ίσαρης πρωτομετέφρασε Μούζιλ στο περιοδικό «Ηριδανός» και εξέδωσε τη μετάφραση του Νεαρού Τέρλες το 1976.

5. Δεν αναφέρομαι στις μελοποιημένες μεταφράσεις του στιχουργού Λευτέρη Παπαδόπουλου από τον Γιάννη Γλέζο και τον Χρήστο Λεοντή, γιατί η μετάφραση εν προκειμένω έγινε για μουσικούς σκοπούς.

6. Π.χ. νταβραντισμένος, ζιγκζαγκοειδής, ξαπλωτούρα, φασαριόζος κ.λπ.!!

Ε Κ ΔΟ ΣΕΙΣ Ο ΔΥ ΣΣΕΑ Σ ΚΥΚΛ°Φ0ΡΕΙ

;.

ΣΟΛΩΝΟΣ 116 - ΑΘΗΝΑ 106 81 - ΤΗΛ. 36.24.326, 36.19.724

I

ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ 1986 *** ΜΑΡΙΟ ΒΑΡΓΚΑΣ ΛΙΟΣΑ Η ΘΕΙΑ ΧΟΥΛΙΑ ΚΑΙ Ο ΓΡΑΦΙΑΣ * ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ ΣΑΣΑ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ * ΝΤΟΡΙΣ ΛΕΣΙΝΓΚ Η ΚΑΛΗ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΣΣΑ * Χ Α ΙΝ Ρ ΙΧ MAN ΕΝΑΣ ΑΡΓΟΠΟΡΗΜΕΝΟΣ ΕΡΩΤΑΣ * ΠΑΒΕΛ ΚΟΧΟΥΤ ΕΝΑΣ ΘΗΛΥ| ΚΟΣ ΔΗΜΙΟΣ * ΙΒΑΝ ΑΛΕΞΕΓΙΕΒΙΤΣ ΜΠΟΥΝΙΝ ΣΚΟΤΕΙΝΕΣ ΑΛΛΕΕΣ * ΤΙΜΠΟΡ ΝΤΕΡΙ ΞΕΚΑΘΑΡΙΣΜΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΩΝ * ΛΟΥΙ ΑΡΑΓΚΟΝ ΟΙ ΚΑΛΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ * ΤΟΜΑΣ MAN I ΜΠΟΥΝΤΕΝΜΠΡΟΚ Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ *** I ΑΝΔΡΕΑΣ ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΓΙΑ ΓΥΜΝΑΣΙΑ ΚΑΙ I ΛΥΚΕΙΑ * Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΑΚΡΟΠΟΤΑΜΟΥ *** ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΕΡΑΚΛΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ * ΒΑΣΩ ΤΟΚΑΤΛΙΔΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΩΝ ΖΩΝΤΑΝΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ * ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΠΡΟ­ ΒΛΗΜΑΤΑ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ * ΠΕΡΥ | ΑΝΤΕΡΣΟΝ ΤΟ ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ *** ΤΖΩΝ.ΜΠΕΡI ΤΖΕΡ Η ΕΙΚΟΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ *** ΓΙΩΡΓΟΣ Φ. ΚΟΥΚΟΥ­ ΛΕΣ - ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΖΑΝΝΕΤΑΚΟΣ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ' 1981-1986 Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΠΟΥ ΧΑΘΗΚΕ * ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ I ΠΑΠΑΛΗΓΟΥΡΑΣ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗΣ * ΣΤΕΛΙΟΣ ΚΟΥΛΟΓΛΟΥ ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΤΡΙΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ ***

I

m

%

%

w m

-■··· - <ν--

m

1

| 1 § | |

40/αφιερωμα

ΤΟΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ καιρό είδα να διατυπώνεται έντονα η άποψη πως για να μεταφράσει κανείς ένα έργο, θα πρέπει να έχει μελετήσει την εποχή, να έχει ασχοληθεί λεπτομερειακά με την εν γένει παραγωγή του συγγραφέα και τελικά να είναι ένας ειδικός. Δεν θα έλεγα πως αυτές οι προϋ­ ποθέσεις μ’ ενοχλούν. Διαπιστώνω όμως πως, όταν υπάρχουν, δεν καθιστούν υποχρεωτικά τη μετάφραση παραδειγματική. Ο ειδικός συνήθως είναι τόσο κορεσμένος από το αντικείμενό του, ώστε αφήνει να ξεχυθούν μεγάλες ποσότητες αυ­ ταρέσκειας και σχολιασμού, που επιβαρύνονται ακόμα περισσότερο από ένα καινοφανές λεκτι­ κό. Ύστερα, ποιος είναι ο ειδικός; Εκείνος άρα­ γε που έχει τον πανεπιστημιακό τίτλο; Μήπως ο άλλος που δεν έχει τον τίτλο, αλλά έχει να πα­ ρουσιάσει εργασίες και ανακοινώσεις; Δε νομί­ ζω ότι υπάρχει κανόνας. Κι είναι σπάνιες οι πε­ ριπτώσεις όπου η ειδικότητα γίνεται πλατιά αποδεκτή, επειδή υποστηρίζεται από αυτό που λέμε «έργο ζωής». ΑΠΟ την άλλη μεριά, η προσπάθεια μετάφρασης

έργων που ανήκουν στο μακρινό παρελθόν είναι ουσιαστικά αδύνατη, αν ο μεταφραστής αγνοεί την περιρέουσα ατμόσφαιρα εκείνης της εποχής: συνήθειες, λέξεις, επιδράσεις γεγονότων κλπ. Ποιο όμως είναι το ελάχιστο ποσοστό γνώσης κάτω από το οποίο η μετάφραση δεν γίνεται και πάνω από το οποίο γίνεται; Δεν πιστεύω πάλι πως είναι δυνατή η χάραξη μιας γραμμής. ΑΝ λοιπόν δεχτούμε πως η μετάφραση συνδέε­ ται με κάποια γνώση-εξειδίκευση, σκοντάφτουμε στο ερώτημα: για ποιον γίνεται η μετάφραση. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που μεταφράζουν; ?ιατά παραγγελία, αδιάφοροι μπροστά στο είμενο. Άλλοι τόσοι πρέπει να είναι όσοι μεταφράζουν από αγάπη για το κείμενο, από την επιθυμία να το κάμουν γνωστό σε περισσότερους. Τέλος, υπάρχουν και κάποιοι που μεταφράζουν για ω­ φέλεια δική τους. ΛΕΓΕΤΑΙ πως η μετάφραση-προσωπική υπόθε­ ση χαρακτηρίζει παλαιότερες εποχές και δεν θεωρείται στις μέρες μας εχέγγυο ευσυνειδησίας

αφιερωμα/41 και-ποιότητας, πολύ περισσότερο μάλιστα που δεν συνδέεται με καμία απαίτηση γνώσης, εξειδίκευσης ή ακόμα και γλώσσας. Όμως και η αγάπη για κάποιο κείμενο δεν είναι στοιχείο ότι η περίπτυξη δεν θα καταλήξει σε δολοφονία. Κι αν αυτή η πιθανότητα υπάρχει, τότε τι να υποθέ­ σει κανείς για εκείνον που αδιάφορα, δηλαδή αναίσθητα, μεταφράζει; ΕΙΜΑΙ βέβαιος πως υπάρχει αντίλογος σε όλα όσα ειπώθηκαν ώς εδώ. Κάθε επαρκής αναγνώ­ στης θα είναι σίγουρα σε θέση να δώσει παρα­ δείγματα ειδικών που έκαναν υπέροχες όσο και απαίσιες μεταφράσεις, ν’ αναφέρει.ονόματα μη ειδικών που έκαναν θαύματα, να μιλήσει για σπουδαίους κατά παραγγελία μεταφραστές, για σημαντικούς μεταφραστές που εργάστηκαν σαν να έκαναν άσκηση και που πραγματοποίησαν άθλους. Δυσκολεύομαι να ορίσω τον ελαχιστότερο κανόνα για τη μετάφραση κι ο μόνο: κανόνας που μου φαίνεται να ισχύει είναι ποις η μετά­ φραση αποτελεί πράξη μοναδική κι ανεπανάληπτή, όπου ένα έργο κι ένάς άνθρωπος (ο μετα­ φραστής) συνδέονται για μικρό ή μεγάλο διάστη­ μα με μια σχέση που περνάει από ευτυχείς όσο και δυστυχείς στιγμές και που έχει σαν αποτέλε­ σμα την παραγωγή ενός άλλου έργου, που απέχει από τον συγγραφέα, όσο και από τον μεταφρα­ στή, που σε άλλη στιγμή θα απέδιδε αλλιώς το έργο που τον απασχόλησε. Πρόκειται συνεπώς για μια πράξη συνεχώς ατέλειωτη. ΕΙΜΑΙ βέβαιος πως η μετάφραση έχει σταθμιζόμενους όσο και αστάθμητους παράγοντες. Αν, κατά την άποψή μου και μόνο, σταθμιζόμενοι παράγοντες είναι η γ ν ά κ . της γλώο >·:ις του πρω­ τοτύπου και της απόδοσης, καθώς και η σχετική γνώση της εποχής και της γενικότερης πολιτιυ ι: κης παραγωγής, αστάθμητοι παράγοντες liv e ι τόσο η ευσυνειδησία (πόση, πότε κ.λπ.), ύ.·;ο και ο σεβασμός του κειμένου (σε τι, πώς κ.λπ.; ,,αι η αντοχή του μεταφραστή (χρόνος, βοηθήματα κ.λπ). Κι όταν λέω «αντοχή» εννοώ τη σωματική και την ψυχολογική αντίσταση, την ομοιόμορφη προσέγγιση του κειμένου, την τριβή με κάτι που συνήθως σου αντιστέκεται και σου ξεφεύγει, εκεί που νομίζεις ότι το κατέχεις. ΑΚΟΥΓΟΝΤΑΙ πολλά για κακές μεταφράσεις. Αν προσέξουμε τις κατηγορίες που διατυπώνο­ νται, θα παρατηρήσουμε πως αφορούν εγκλημα­ τική άγνοια της γλώσσας του πρωτοτύπου και της γλώσσας της απόδοσης, όπως και την άγνοια στοιχειωδών πραγμάτων της εποχής του έργου. Ο καβγάς γίνεται ουσιαστικά σε ποσοτικά στοι­ χεία που επεκτείνονται σε λογιών θεωρίες. Παράγωγο αυτών των ποσοτικών στοιχείων φαίνε­ ται να είναι το ερώτημα για την ευσυνειδησία, την πνευματική τιμιότητα και τη γενικότερη α­ ντιμετώπιση του έργου από τον μεταφραστή.

Θεωρώ ότι το θέμα πρέπει να κρίνεται εντελώς διαφορετικά: πρώτα τα αστάθμητα στοιχεία (τα ποιοτικά) κι ύστερα εκείνα που σταθμίζονται, με αρκετή ακρίβεια συχνά (τα ποσοτικά). Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ, όπως και τόσα άλλα πράγμα­ τα στον καιρό μας, δεν είναι πια ενθουσιασμός, υπόθεση φτωχών και στερημένων, εξαγγελίες σεσηπότων και ανυπόληπτων ιδρυμάτων και προ­ σώπων, σουσουδίστικες αποφάσεις και τυμπανο­ κρουσίες υπουργείων. Είναι, κατά κύριο λόγο, υπόθεση μακροχρόνιου και συνεπούς προγραμ­ ματισμού, ώστε να υπάρξουν βοηθήματα, αντί­ ληψη των προβλημάτων και συλλογιστική των λύσεων. Πάντα θα έχουμε τη χαρά να συλλαμβά­ νουμε κάποιον μεταφραστή τζαναμπέτη ή κλέπτοντα οπώρας ή αποκοιμισμένον ή εν πλήρει συγχύσει και αγνοία. Θα μπορούμε έτσι να συμ­ πληρώνουμε στο διηνεκές τον «λειμώνα με τας μεργαρίτας». Δεν θα έχουμε λύσει όμως κανένα πρόβλημα της μετάφρασης, γιατί δεν θα έχουμε καταφέρει να σταθμίσουμε κάπως κάτι από τα αστάθμητα. Και το αστείο θα συνεχίσει να είναι να σκοτωνόμαστε για θεωρίες (που συνήθως τις παίζουμε στα δάχτυλα), ενώ το αποτέλεσμα θα είναι διαρκώς καχεκτικό. ΦΟΒΑΜΑΙ πως τα πράγματα δεν πρόκειται να βελτιωθούν σύντομα, αφού η ύπαρξη ενός μεγά­ λου αριθμού εκδοτικών οίκων απαιτεί, για να εξασφαλίζεται η επιβίωσή τους, να προσφέρουν συνεχώς νέα προϊόντα στην αγορά. Καθώς η εγ­ χώρια παραγωγή λογοτεχνημάτων δεν φτάνει να θρέψει τόσες επιχειρήσεις, οι μεταφράσεις παρα­ μένουν το προσφορότερο μέσο επιβεβαίωσης και παρουσίας. Ο αγώνας δρόμου για την εξασφάλι­ ση του βιβλίου που θ’ αποτελέσει πηγή εσόδων, οι πρόχειρες συμμαχίες και οι εξίσου πρόχειροι ..’νχαγωνισμοί, δεν αφήνουν τη μετάφραση να δει καλύτερες μέρες. Έτσι, θα εξακολουθήσει να είναι αρκετό να δηλώνεις μεταφραστής και να σου δίνεται το χρίσμα. Δεν πιστεύω πως κάποιο δίπλωμα ή η δημιουργία κάποιας σχολής θα δια­ σώζει τους καλούς. 'Οταν λειτουργεί ο νόμος της πληθώρας, ο ελάχιστος κοινός παρονομαστής κατεβαίνει συνεχώς. Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ θ’ αποκτήσει κύρος και οντό­ τητα, όταν ο γραπτός λόγος θα έχει κοινωνικό αντίκρισμα και θα διαχέεται πλατύτερα και βα­ θύτερα. Ώ ς τότε, η μετάφραση θα χρησιμεύει για να γίνεται πλάκα σε βάρος ορισμένων, ή για να γίνονται συνέδρια προς τέρψη κάποιων άλ­ λων, ή για να λέγονται πολλά και περισπούδα­ στα. Κι όπως συνηθίζουμε στον τόπο μας, πλήθη σωματείων θα κόπτονται για τη μετάφραση. Κι όλες οι εξαιρέσεις θα επιβεβαιώνουν τον κανό­ να. Γιατί ποτέ δεν θα σκεφτόμαστε να σταθμί­ σουμε κάπως τα αστάθμητα.

□

42/αφιερωμα

ΟΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΙ υπολογιστές, σαν φορείς της μεταβιομηχανικής επανάστασης, απασχο­ λούν αναπόφευκτα και τους ανθρώπους του λό­ γου. Ήδη έχουν βρει εφαρμογή στη γλωσσολο­ γία, στην οποία εκτός από χειρωνακτικές υπηρε­ σίες προσέφεραν και τον συνδετικό κρίκο με τα μαθηματικά. Στον προφορικό λόγο και τη διερμηνεία γίνονται συνεχείς έρευνες που ασφαλώς θα τελεσφορήσουν. Στην τέχνη όμως του γρα­ πτού λόγου και κατ’ επέκταση στη μετάφρασή της, παρουσιάζονται δύσβατα εμπόδια. Στο πα­ ρόν κείμενο θα προσεγγίσουμε το θέμα από τη σκοπιά του μεταφραστή και όχι του ειδικού στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. ΤΑ ΕΜΠΟΔΙΑ που συναντά ένας σημερινός υπολογιστής στη μετάφραση δεν διαφέρουν από αυτά που συναντά και στη συγγραφή πρωτότυ­ πων κειμένων. Το μηχάνημα, όσο και ισχυρό, δεν παύει να είναι μια αποθήκη κωδικοποιημένων στοιχείων και εντολών. Ο ανθρώπινος εγκέ­

φαλος, εκτός από αυτή την ιδιότητα, περιέχει και τη λεγάμενη «κρίση», η οποία του δίνει τη δυνατότητα να συμπληρώνει στοιχεία που λεί­ πουν, στο στάδιο της ανάγνωσης-αναγνώρισης, ή να παραλείπει στοιχεία, στα στάδιο της συγγραφής-σύνθεσης. Αν διαβάσουμε ένα οποιοδήποτε κείμενο σαν ηλεκτρονικοί υπολογιστές, θα θεωρήσουμε το γραπτό ακατανόητο. Θα μας λεί­ πουν ρήματα, υποκείμενα, αντικείμενα, οι εξη­ γήσεις στις αναφορές στην κοινή εμπειρία ή την παρελθούσα σκέψη, για να μην αναφερθούμε στη χρήση της ίδιας λέξης για την εκφορά διαφό­ ρων εννοιών. Φυσικά, αυτή η αφαίρεση, πέρα από την οικονομία που προσφέρει, είναι η ίδια εργαλείο και στοιχείο της τέχνης του λόγου. Συνεπώς ο υπολογιστής θα πρέπει να αποκτή­ σει την ανθρώπινη «κρίση» για να μπορέσει να συγγράψει κάι να μεταφράσει. Η κωδικοποίηση, όμως, της «κρίσης» είναι έργο που θα χρειαστεί γενεές για να ολοκληρωθεί.1 Αρκεί να σκεφθούμε ότι απαιτείται η απομνημόνευση όλων των

αφιερωμα/43 συγγραφικών έργων, όλων των γλωσσών και εποχών, η απομνημόνευση όλων των ανθρώπι­ νων αισθημάτων και λειτουργιών, προβλέποντας και μελλοντικές εξελίξεις. Επίσης θα πρέπει να τροφοδοτείται τακτικά η μνήμη του υπολογιστή με την εξέλιξη της κοινής ανθρώπινης εμπειρίας, όπως αυτή εμφανίζεται καθημερινά στα μέσα ενημέρωσης. Το αν μια τέτοια προσπάθεια αξίζει να επιχειρηθεί θα το δείξει ο χρόνος και οι οικονομικές συγκυρίες. Στο μεταξύ μπορούμε να κοιτάξουμε τι υπηρεσίες είναι σε θέση να προσφέρει ο υπο­ λογιστής στο μεταφραστή, μέσα σε λογικά πλαί­ σια κόστους. Και μιλάμε, ασφαλώς, για τους προσωπικούς κομπιούτερ με την περιορισμένη μνήμη και ταχύτητα. Εδώ, αντίθετα από τη συγ­ γραφή και ιδιαίτερα τη συγγραφή μεταμυθοπλαστικών κειμένων, στα οποία το κομπιούτερ συμ­ βάλλει εντυπωσιακά, ο υπολογιστής έχει δύο μό­ νο χρήσεις: η μία είναι της «έξυπνης» γραφομη­ χανής και η άλλη του «έξυπνου» ευρετηρίου. Με τη βοήθεια ενός προγράμματος «επεξεργα­ σίας κειμένου»,* 123το κομπιούτερ μας επιτρέπει να πληκτρολογήσουμε μία μόνο φορά το κείμενό μας, αθόρυβα, σε όποια κατάσταση και αν βρί­ σκεται, ούτως ώστε να μας υπολείπεται να περά­ σουμε απλώς τις διορθώσεις. Ας δούμε, όμως, έναν εμπειρικό τρόπο5 μετάφρασης και τη συμ­ βολή του μηχανήματος. Έχουμε, λοιπόν, βάσει αυτού του τρόπου, τέσσερα στάδια στη μετάφρα­ ση: 1. Απλή αντιγραφή του κειμένου από την αρ­ χική γλώσσα στην τελική. (Σε αυτό το στά­ διο αφήνουμε τις άγνωστες λέξεις και τις λέξεις που δημιουργούν πρόβλημα, αμετά­ φραστες. Αδιαφορούμε για τα συντακτικά, ορθογραφικά, νοηματικά λάθη).

2. Συμπληρωματική απλή αντιγραφή. (Εδώ συμπληρώνουμε τις λέξεις που έμειναν αμε­ τάφραστες, μετά από τη σχετική έρευνα, συμπληρώνουμε φράσεις που παραλείφθηκαν).

3. Επεξεργασία στυλ. (Δίνεται ομοιογένεια στο κείμενο όταν και όπου χρειάζεται με βάση τα δεδομένα της γλώσσας στην οποία μετα­ φράζουμε. Ανιχνεύονται και τοποθετούν­ ται οι αντιστοιχίες ύφους, ήχου και ρυθ­ μού).

4. Τελική διόρθωση. (Διαβάζουμε και διορθώ« νουμε το κείμενο σαν αναγνώστες πλέον). ΣΕ ΑΥΤΑ τα τέσσερα στάδια, το ελάχιστο που μπορούμε να γράψουμε το κείμενο είναι δύο φο­ ρές, το μέγιστο τείνει στο άπειρο. Με το κομ­ πιούτερ πληκτρολογούμε μια φορά, που με μέ­ τριες εκτιμήσεις, μας δίνει ελάχιστο όφελος χρό­ νου - 50%. Όσο αυξάνει η δυσκολία και το μή­

κος του κειμένου, αυξάνει με ενισχυμένη αναλο­ γία και η εξοικονόμηση του χρόνου. Εδώ αξίζει να προσθέσουμε ότι ένας ακριβός προσωπικός υπολογιστής μπορεί να εκτυπώσει και σε φιλμ και να λειτουργήσει σαν φωτοσύνθεση, οπότε ο μεταφραστής με εκδοτικές φιλοδοξίες έχει διπλό όφελος. Σαν «έξυπνο» ευρετήριο, ή λεξικό για το μετα­ φραστή, το κομπιούτερ μπορεί να χρησιμοποιη­ θεί με πρόγραμμα Spreadsheet. Σε αυτό το πρό­ γραμμα πληκτρολογούμε τις άγνωστες λέξεις, διατάζουμε το κομπιούτερ να τις ταξινομήσει με απόλυτη αλφαβητική σειρά και συμπληρώνουμε, όποτε τις βρίσκουμε, τις επιλεγμένες λέξεις της γλώσσας στην οποία μεταφράζουμε. Ένα τέτοιο βοήθημα είναι ανεκτίμητο, όταν μεταφράζουμε σε ιδιωματική γλώσσα η οποία απαιτεί αρκετή έρευνα. Δυστυχώς για τη μέγιστη εκμετάλλευση αυτού του βοηθήματος χρειάζονται ή δύο υπο­ λογιστές, ή ένα ενσωματωμένο Spreadsheet στο πρόγραμμα επεξεργασίας κειμένου. Η πραγματικά συναρπαστική εφαρμογή όμως, του κομπιούτερ στη μετάφραση, θα δοθεί με την ανάπτυξη της μεταμυθοπλασίας. Η μεταμοντερνιστική λογοτεχνία,4 τώρα ακόμη στα σπάργανα, για να ξεπεράσει τα δεσμά της μητρικής της γλώσσας θα χρειαστεί μαθηματικούς καθρέφτες του κειμένου, τους οποίους θα παίρνει ο μετα­ φραστής, θα τους τοποθετεί στον υπολογιστή του και θα αρχίζει το έργο του. Δεν βρίσκεται όμως, στους σκοπούς του άρθρου η ανάλυση μιας τέτοιας προοπτικής. Οι αγνοί θιασώτες της ανθρώπινης έμπνευσης και ευαισθησίας, πάντως, δεν θα πρέπει να τρο­ μάζουν. Οι υπολογιστές, τύπου Χαλ, θα αργή­ σουν να εμφανιστούν. Ως τότε θα πρέπει να δε­ χθούμε την αρωγή των μηχανών στην εξερεύνηση των δυνατοτήτων της τέχνης του λόγου, γιατί η μέχρι τώρα ταχύτητα εξέλιξης του ανθρώπινου εγκεφάλου υπήρξε απογοητευτική.

□ Σημειώσεις 1. Υπάρχει πάντα η ελπίδα να παρουσιαστεί κάποιο φαεινό πνεύμα που θα βρει τον τρόπο να τη συντομεύσει.

2. Ο τίτλος «επεξεργασία κειμένου» δεν πρέπει να παραπλα­ νά. Τα προγράμματα αυτά δεν έχουν καμιά γνώση της γλώσσας και των αρχών της (τα περισσότερα ελληνικά προ­ γράμματα αγνοούν και τους τόνους και τα πνεύματα). Η επεξεργασία θα γίνει εξ ολοκλήρου από τον χρήστη.

3. Για την ακρίβεια, δεν πρόκειται περί συγκεκριμένου τρό­ που, αλλά για μια απόπειρα τεμαχισμού της διεργασίας της μετάφρασης.

4. Πρωτοπόροι συγγραφείς του είδους θεωρούνται ο Laurence Sterne, ο John Fowles, ο Umberto Eco, η Muriel Spark, o Kurt Vonnegut, o G.G. Marquez, o Italo Calvino κ.ά. Πε­ ρισσότερα για το είδος, στο βιβλίο Metafiction της Patricia Waugh, London 1984, ή στο άρθρο «Ο Μεταμοντερνισμός και η υπέρβαση της μυθοπλασίας» του Δημήτρη Τζιόβα, στο περιοδικό «Χάρτης», τεύχος 20, Ιούλιος 1986.

44/αφιερωμα

ΠΡΩΤΟΔΙΑΒΑΣΑ αποσπάσματα του έργου του Στρίνμπεργκ στο σουηδικό σχολείο. Καί από αυ­ τή την πρώτη επαφή μ’ έναν αγαπημένο συγγρα­ φέα, θυμάμαι χαρακτηριστικά το αναπάντητο ερώτημα με το οποίο ο καθηγητής έκλεισε τη δι­ δασκαλία της τελευταίας χρονιάς:

προσπάθησε με εξαιρετική ένταση να φέρει στην επιφάνεια τις εσώτερες συγκρούσεις των ηρώων του στην αμφίδρομη πορεία ατόμου και κοινωνι­ κού περιβάλλοντος. Παράλληλα ερεύνησε τη δι­ πλή όψη της ανθρώπινης ψυχής, τη μυστηριώδη δύναμη που οδηγεί το άτομο να δράσει «έτσι» ενώ θα επιθυμούσε να είχε δράσει αλλιώς.

«Δεν είναι εύκολο να ορίσει κανείς πότε ένας συγγραφέας καταπατά τα ιδεώδη του, αν πρέπει να τα καταπατά κι αν τελι­ κά ο καταπατητής σ’ ένα βαθύτερο επίπε­ δο παραμένει πιστός στα ιδεώδη που κα­ ταπατά».

ΜΕΣΑ από αυτήν την πυκνή μάζα των ρευ­ στών παραδοχών που διαρκώς μεταβάλλονται και αυτοαναιρούνται καλείται ο μεταφραστής να συμπορευτεί. Και όπου οι γνώσεις του είναι ανε­ παρκείς να επιστρατεύσει τη μεγαλύτερη δυνατή ευαισθησία που διαθέτει ή το αντίστροφο. Ο αναγνώστης όμως που δεν αντιμετωπίζει το πρό­ βλημα της μετάφρασης παρασύρεται στα οικεία κανάλια της γλώσσας. Δεν χάνεται μέσα στο ρήγμα που ανοίγεται με τις απότομες'μεταπτώ­ σεις ύφους ενός συγγραφέα με έντονο το άγχος της πληθωρικότητας και δεν βυθίζεται στο σκο­ τάδι που συχνά οδηγείται ο μεταφραστής. Όταν

Αυτό το αναφέρω σε σχέση με τις πρώτες δυ­ σκολίες που αντιμετώπισα στη μετάφραση του έργου ενός ανθρώπου που επέλεξε να πορευτεί στο δρόμο της αμφισβήτησης και της απόρριψης. Ο Στρίνμπεργκ που έζησε βαθιά διχασμένος ανάμεσα σε δύο αλληλοσυγκρουόμενες εποχές,

αφιερωμα/45 η γλώσσα του συγγραφέα είναι κοινή με τη γλώσσα του δέκτη λειτουργούν αόρατοι κώδικες που έρχονται σαν από μηχανής θεός να συνδέ­ σουν τα ασύνδετα και να εξηγήσουν τα ανεξήγη­ τα. Είναι τα κοινά φαντάσματα των ανθρώπων που ζουν κάτω από το βάρος της ίδιας πολιτιστι­ κής κληρονομιάς που περνούν τον δέκτη σώο στην άλλη όχθη. ΚΑΙ ο μεταφραστής σε μια πρώτη ανάγνωση μοιράζεται τα προνόμια του αναγνώστη που έχει κοινή γλώσσα με τον συγγραφέα. Έχει τις ίδιες ελπίδες να απολαύσει το πρωτότυπο κείμενο και να νιώσει πώς μεταφέρεται ομαλά από τη μια ενότητα στην άλλη, να μείνει με την εντύπωση μιας ενιαίας και αποφασιστικής γραφής, με την αίσθηση ενός κειμένου που ξεκινάει μ’ έναν πρό­ λογο, χαράζει μια πορεία και καταλήγει'σ’ έναν επίλογο. Χωρίς καμιά προσπάθεια αποκρυπτο­ γραφεί αυτό που ο συγγραφέας τοποθετεί ανά­ μεσα στις γραμμές, εκείνο που υπάρχει προτού οριστικοποιήσει μια φράση, το συναίσθημα που κρύβει μια απόχρωση ή μια γεύση. Συνειδητο­ ποιεί πως κρατιέται από ένα νήμα που τον βγά­ ζει μέσα από τον λαβύρινθο των λέξεων και πάλι στο φως. ΟΤΑΝ τέλειωσα την πρώτη μετάφραση της αυτοβιογραφίας ένιωσα μια έντονη ανακούφιση, μια ικανοποίηση, μπορώ να πω, για την ευκολία και τη σταθερότητα με την οποία κατόρθωσα να φτάσω στην τελευταία σελίδα. Δεν είχα αφήσει πολλά κενά και ήμουν σίγουρη πως στο χειρό­ γραφό μου λ.χ. δεν υπήρχε μόνο η σκοτεινή τρύ­ πα της παγωμένης λίμνης, αλλά και η αγωνία του ανθρώπου που πατάει τον εύθραυστο ανοι­ ξιάτικο πάγο και χάνεται στα δυνατά ρεύματα. Αργότερα, όμως, όταν ξαναδιάβασα το κείμε­ νο άρχισα να νιώθω μια αβεβαιότητα που άγγιξε τα όρια της απόγνωσης όταν, συγκρίνοντας με το σουηδικό μυθιστόρημα, είδα πως εκτός από γυ­ μνό και άκαμπτο κινιόταν σε μια ολότερα δια­ φορετική σημασιολογική σφαίρα. Ο συγγραφέας με είχε εγκαταλείπει. Η μεταξύ μας επικοινωνία ήταν νεκρή. Σ’ αυτή την κρίσιμη καμπή δεν μπο­ ρούσα να χρησιμοποιήσω το πρωτότυπο κείμενο ούτε ως σημείο αναφοράς για τις διορθώσεις. Συνειδητοποίησα πως η πρώτη μου διευκόλυνση να κρατιέμαι από το νήμα κάποιων άκαμπτων αρχικών παραδοχών είχε αποτύχει. Το νήμα αυ­ τό αλλοίωνε τα διαφορετικά τοπία, τους ρυθ­ μούς που εναλλάσσονταν συνεχώς, τον γοργό και άνισο τρόπο γραφής που δεν αφήνει περιθώ­ ρια ανάπαυλας. ΔΕ ΦΤΑΝΕΙ μόνο η νοητική ή αισθητική ε­ μπειρία της έννοιας, ούτε η φιλολογική αναδό­ μηση τφν μηνυμάτων που εκπέμπονται από την

πηγή γλώσσα. Το «μήνυμα» είναι συνήθως ένα πλέγμα μηνυμάτων που εξαρτώνται από ξεχωρι­ στούς κώδικες και λειτουργούν σε πολλαπλά επί­ πεδα. Πώς μπορεί λοιπόν κανείς στη διαδικασία της επικοινωνίας να σταθεί και να ορίσει τι ισχύει και τι όχι; Τι πρέπει να αποβάλει από τον εαυτό του και τι πρέπει να παραμερίσει στο κεί­ μενο για να επεισέλθει αποστασιοποιημένος στην ουσία των πραγμάτων μιας συγκεκριμένης ενό­ τητας στο κεφάλαιο X, έργο της Ψ περιόδου. Πώς μπορεί να καθορίσει κανείς τη χρονική διάρκεια της σιωπής και του κενού που νιώθει να μεσολαβεί π.χ., στο διάλογο μεταξύ δεσποινί­ δας Τζούλιας και Ζαν και να τη μεταφέρει ή να την επιβάλλει στην ελληνική μετάφραση; Λεί­ πουν οι χειρονομίες, οι εκφράσεις και οι συσπά­ σεις του σώματος πάνω στα οποία ακουμπά ο λόγος. Δεν υπάρχουν αντίστοιχες λέξεις, γραμματικοί και συντακτικοί κανόνες που να μπορούν να προκαλέσουν στον αναγνώστη μια ισότιμη αί­ σθηση. Και δεν αφορά την κατανόηση του φιλο­ σοφικού, πολιτικού, ψυχολογικού ή κοινωνικού περιεχομένου αλλά την αγωνία, το φόβο, το πά­ θος, τη μοναξιά μιας δεδομένης στιγμής ως ανα­ πόσπαστο τμήμα άχρονων σφαιρικών λειτουρ­ γιών. Σε κάθε απόπειρα προσέγγισης και μεταφοράς ο κλειστός και σκοτεινός κόσμος του συγγραφέα, που μου είναι ωστόσο κατανοητός, γίνεται ακό­ μα πιο δυσπρόσιτος και απροσπέλαστος. Σε κά­ θε επαναληπτική ανάγνωση το κείμενο χάνει ολοένα και περισσότερο το βάρος του και ο με­ ταφραστής όχι μόνο την επαφή του με τον συγ­ γραφέα αλλά και με τους αναγνώστες έναντι των οποίων έχει αναλάβει την ευθύνη να μεταφέρει αυτές τις λεπτές αποχρώσεις που τον αγγίζουν μέσα από τα αόρατα κανάλια. Πώς μεταφράζονται οι μεγάλες παύσεις, το σκοτεινό και ατέλειωτο δάσος που ποτέ κανείς δεν θα διαβεί, οι μονολεκτικές απαντήσεις που πηγάζουν από έναν επίπονο εσωτερικό μονόλο­ γο, οι εναλλαγές του ρυθμού που επιβάλλουν έναν δικό τους νόμο ισορροπίας στην ένταση της ανθρώπινης επικοινωνίας; Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ του Στρίνμπεργκ είναι ένσ κουραστικό ταξίδι. Ένα σύμπλεγμα κοινών ε­ μπειριών συγγραφέα και μεταφραστή που όμως, δεν αθροίζονται και εισβάλλουν κυκλικά στο χρόνο. Μια εργασία του παρόντος που κουβαλά το στίγμα του παρελθόντος και εμπεριέχει προμηνύματα μελλοντικών εξελίξεων. Ένα ταξίδι που όταν φτάσει στο τέλος του, μέσα από πολλα­ πλές αντιφατικές συνθήκες και αφαιρετικές διεργασίες, αφήνει την αίσθηση μιας μάχης απ’ όπου κανείς μόνο νικημένος μπορεί να βγει.

□

46/αφιερωμα

ΠΡΕΠΕΙ να ομολογήσω ότι αισθάνομαι κάποια αμηχανία και αναρμοδιότητα να «μιλήσω» για τη μετάφραση, γενικώς και αορίστως. Κι αυτό για τον απλούστατο λόγο ότι δεν είμαι επαγγελματίας μεταφράστρια. (Ανοιχτό το ερώτημα του «επαγγελματισμού», ειδικώς και γενικώς). Μετέ­ φρασα το τελευταίο βιβλίο του Μίλαν Κούντερα επειδή με διασκέδαζε, ήταν μια διέξοδος από την έντονη δημοσιογραφική πίεση, και το «Βι­ βλιοπωλείο της Εστίας» είχε την ψυχραιμία να μου το εμπιστευθεί. Οι «δυσκολίες» που αντιμετώπισα ήταν γενι­ κές και ειδικές. Γενικά, μου φαίνεται ότι η πρώ­ τη «δυσκολία» σ’ ένα λογοτεχνικό κείμενο που προσπαθεί κανείς να το αποδώσει σε μια άλλη γλώσσα από εκείνη στην οποία αρχικά έχει γρα­ φεί (εδώ υπήρξε και μια ακόμα λεπτομέρεια: το πρωτότυπο είναι γραμμένο στα τσέχικα, αλλά μεταφράστηκε από το χειρόγραφο στη γαλλική γλώσσα στην οποία και εκδόθηκε από τον «Γκαλιμάρ»), είναι να μην προδώσεις το ύφος του συγγραφέα. Tradutore traditore, λένε οι Ιταλοί και δεν έχουν πάντα άδικο. Η ελληνική μετά­ φραση έγινε από το γαλλικό κείμενο, καθώς απέ-

τυχαν οι προσπάθειες να εντοπισθεί ο συγκεκρι­ μένος άνθρωπος που θα είχε την έγκριση του συγγραφέα για να το μεταφράσει από τα τσέχι­ κα. Από εκεί κι έπειτα, συναντήθηκα με τον Μί­ λαν Κούντερα στο Παρίσι, είδαμε μαζί δύο-τρία σημεία του γαλλικού κειμένου στα οποία είχε αντιρρήσεις και μου εξήγησε πώς θα τα ήθελε εκείνος διαφορετικά στο ελληνικό κείμενο (ήταν, συγκεκριμένα, η λέξη «ρομαντικός» που την ήθε­ λε -επί εραστών, και για δικούς του λόγους υπο­ θέτω- «λυρικός» και δύο-τρία άλλα). Υπήρξαν και ορισμένες ειδικές δυσχέρειες που, φαντάζο­ μαι, είναι οι ειδικές δυσχέρειες κάθε μετάφρα­ σης: τα τοπωνύμια, που στο γαλλικό πρωτότυπο είχαν αποδοθεί στη γαλλική τους εκδοχή, αλλά στην ελληνική γλώσσα δεν θα μπορούσαμε φερ’ ειπείν να μιλάμε για τον λόφο «Μοντ ντε Πιερ» στην Πράγα, άρα έπρεπε να βρεθεί πώς το λένε εκεί και θυμάμαι μια μικροταλαιπωρία με τα ονόματα κάποιων δέντρων και φυτών, καθώς και η βοτανολογία ουδέποτε ανήκε στις ειδικότητές μου. Ε, καμιά-δυο φράσεις από την Πα­ λαιό Διαθήκη, φυσικά, τις αναζήτησα στο πρω­ τότυπο (πρωτότυπο νοείται εδώ η μετάφραση

αφιερωμα/47 των O') και έτσι τις παράθεσα. Λίγο-πολύ αυτές είναι οι «τεχνικές» μικρολεπτομέρειες που ήθε­ λαν μια παραπάνω προσοχή. ΥΠΑΡΧΟΥΝ φυσικά και άλλα πολλά σημεία στα οποία σταματάει κανείς σε μια μετάφραση. Ανάμεσά τους είναι αυτό που λέγεται «βρισιές», ή «χυδαίες λέξεις» και εκφράσεις και που πρέπει ν’ αποδοθούν στη γλώσσα της μετάφρασης συνή­ θως όχι «κατά λέξη» μια και οι λέξεις αυτές από γλώσσα σε. γλώσσα ποικίλουν. Η αντίστοιχη λέξη όμως που επιλέγεται πρέπει να κινείται στα ίδια πλαίσια, να εκφράζει τα ίδια πράγματα, να ται­ ριάζει με τη διάθεση και την προσωπικότητα του ήρωα που τη μεταχειρίζεται. Άλλος «κόμπος» είναι οι ερωτικές σκηνές και περιγραφές. Θυμά­ μαι πολύ πρόχειρα ότι ο Φραντς -κατά λέξη— έπρεπε να «καβαλάει» τη Σαμπίνα και τούμπαλιν, αλλά αυτό που πιστεύω ότι ήθελε να δώσει ο συγγραφέας ήταν μια ποιητικότατη και ονειρική στην κινητικότητά της εικόνα και αυτό το «κατά λέξη» οδηγούσε αλλού και δεν έκανε. Έκλινα υπέρ του «κάλπαζε πάνω στην», κι αυτό είναι ένα μόνο παράδειγμα. Υπήρξαν επίσης δυο-τρεις απόψεις διαφορετι­ κές και για τον ίδιον τον τίτλο του βιβλίου: γιατί «είναι» και όχι «ον» ή «ύπαρξη»; Πέρα από το ότι υπάρχουν αντιστοίχως άλλες γαλλικές λέξεις και για το «ον» και για την «ύπαρξη», τις οποίες δεν μεταχειρίστηκε ο συγγραφέας, πρέπει να πα­ ρατηρήσουμε ότι ο τίτλος του βιβλίου αναφέρεται ευθέως στο λόγο του Παρμενίδη, και ο Παρ­ μενίδης μιλάει για «είναι». Από εκεί κι έπειτα δεν νομίζω ότι υπήρχαν περιθώρια για διαφορε­ τικές ερμηνείες. ΤΩΡΑ, το πώς επιλέγεται μια λέξη αντί για μια άλλη, αυτό δεν είναι πράγμα που μπορεί να το «πει» κανείς, γιατί όσο κι αν ακολουθείς με θρη­ σκευτική ευλάβεια το πρωτότυπο, «δικό του» εί­ ναι το έργο στο κάτω-κάτω της γραφής, εντού­ τοις βάζεις κι ένα κομμάτι από τον εαυτό σου μέσα. Σε γενικές γραμμές, θα μπορούσα ακόμα να προσθέσω ότι χρησιμοποίησα λέξεις πολλές, εκείνες που νόμιζα ότι απέδιδαν αυτό που ο Κούντερα έγραψε, με την ποιητικότητα που τον χαρακτηρίζει (γιατί το βιβλίο είναι πολύ ποιητι­ κό) χωρίς να σταθώ στη -κατά τη γνώμη μόυ κα­ τασκευασμένη- διάκριση του «λέξη λογία ή μη λογία». Προσωπικά, ποτέ δεν κατάλαβα γιατί το «έστω» είναι δημοτική και το «εύγλωττος» δεν είναι, αλλά αυτό είναι άλλη συζήτηση που πάει πολύ μακριά. Και έγραψα παντού «εγκαταλελειμμένος-η» γιατί δεν γνωρίζω καμιά μετοχή της ελληνικής γλώσσας που να κάνει «λειμένος» και μάλιστα με «ει». Θα μου πείτε: λεπτομέρειες. Πιθανόν. Η μετάφραση στηρίζεται και σε τέ­ τοιες «λεπτομέρειες». Θα ήθελα όμως -έστω κι

αν κινδυνεύει αυτό να είναι «εξομολογητικό»να προσθέσω ότι μεταφράζοντας το βιβλίο «κο­ λυμπούσα» μέσα σε χιλιάδες, ποιητικότατες, «χρωματιστές» θα έλεγα σχεδόν, και μουσικές λέξεις της ελληνικής γλώσσας, αδιαφορώντας θανάσιμα αν μερικές από αυτές δεν ήσαν ακρι­ βώς «καθημερινές». Γιατί οι λέξεις που λένε τον κόσμο και τα πράγματα δεν καταργούνται με «φετφά» στο όνομα μιας ξύλινης αντίληψης για τη γλώσσα, αντίληψης άλλωστε που μας έχει οδηγήσει στη σημερινή γλωσσική ένδεια, την οποία τώρα εκ των υστέρων βρέχουμε με δάκρυα κροκοδείλια. Θα ήθελα, πριν τελειώσω, να αναφέρω ότι στη μετάφραση αυτή βοηθήθηκα και από το ιταλικό κείμενο.

□

δώρα ιδανικα για φίλους που εκτιμάτε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΡΑΜΠΑΒΙΛΑ _ πορείες μες άπό τούνελ Ρ άνθρωποι στή θάλασσα! ψ κλεφτοφάναρα στήν άναστρη νύχτα

καί τό σπαρταριστό θρίλερ ψ

48/αψιερωμα

pX W Ε

Θανάσης Καλόμαλος

j f

Δημόσια επίδειξη μετάφρασης σκίτσο Μνριώ Πιαπινί

J 1) Προλεγόμενα Υπάρχουν περιπτώσεις, που ο μεταφραστής διαπράττει γκάφα τέτοιου διαμετρήματος, που είναι αδύνατο να δικαιολογηθεί με οτιδήποτε. Είναι η' περίπτωση μιας μεταφράστριας, που στο Bohe­ mian way of life ανακάλυψε τον τρόπο ζωής του Αρμένιου προφανώς στην καταγωγή κ. Μποχεμιάν. Και δω πρέπει αμέσως να παρατηρηθεί ότι η υπόθεση δεν περιορίζεται σ’ ένα λάθος αγγλι­ κής γλώσσας μόνο (στα αγγλικά, αν επρόκειτο για τον κ. Μποχεμιάν, θα γραφόταν Bohemian’s way of life) αλλά καταδεικνύει την απουσία μιας στοιχειώδους παιδείας που θα θύμιζε στη μετα­ φράστρια τον γεωγραφικό όρο “Βοημία” , την «Μποέμ» του Πουτσίνι, ή το τραγουδάκι «La Boheme», έτσι που αν όχι τίποτ’ άλλο, ν’ ανοίξει κανένα λεξικό προτού ξεφουρνίσει την μπαρούφα της. Υπάρχουν όμως και πι ριπτώοιι;. όπου ο μιταψραστής επικαλείται την «ποιητική άδεια», την «έμπνευσή» του, ή κάτι παρόμοιο, για ν’ αρνηθεί ότι έκανε λάθος, μια και τα πράγματα δεν είναι απολύτως σαφή. Έτσι σ’ επιστολή του στο πε­

ριοδικό «Πολίτης» κάποιος υποστήριζε ότι μετέ­ φρασε το «Α game of chess» του Τ. S. Eliot σε «Ένα παιχνίδι σκακιού», όχι από άγνοια της με­ τάφρασης του Σεφέρη σε «μια παρτίδα σκάκι», αλλά επειδή έκρινε ότι έτσι το απέδιδε καλύτε­ ρα. Εδώ, ενώ το πρώτο μέρος της απάντησης εί­ ναι ορθό, αφού ούτε Σεφέρης, ούτε Ακαδημία Αθηνών, ούτε καμιά άλλη αυθεντία μπορούν να δεσμεύουν τον μεταφραστή, το δεύτερο σκέλος είναι απαράδεκτο στην ασάφειά του, αφού πριν και πέρα από εμπνεύσεις, επιφοιτήσι ι > τα τοιαύτα τον μεταφραστή τον δεσμεύουν τα δεδο­ μένα της γλώσσας από την οποία μεταφράζει και της γλώσσας στην οποία μεταφράζει. Στην προκειμένη περίπτωση, όταν μετέφραζε ο Σεφέρης, αλλά και μέχρι το 1955 περίπου, που διατηρούσα κάποιες σχέσεις με το σκάκι, όχι μό­ νο το “μια παρτίδα σκάκι” ήταν η σωστή μετά­ φραση, αλλά και το “ένα παιχνίδι σκακιού” ήταν λάθος ελληνικής γλώσσας. Πράγματι, στα ελληνικά υπήρχε «το σκάκι», λέξη που εσήμαινε το παιχνίδι αυτό εν γένει, δεν υπήρχε όμως «ένα σκάκι», διότι το μεν αντικείμενο με το οποίο παιζόταν αυτό το παιχνίδι ονομαζόταν «σκακιέρα», το δε συγκεκριμένο παιχνίδι μεταξύ δύο παικτών ονομαζόταν «παρτίδα σκακιού» ή

αφιερωμα/49 «παρτίδα σκάκι». Η γλώσσα όμως είναι ρευστή και δεν ξέρω αν τώρα κατ’ απομίμηση του «ένα τάβλι» και «μια πρέφα» δεν πολιτογραφήθηκε και το «ένα σκά­ κι». Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, αυτό είναι που ' έπρεπε να εξηγήσει και επικαλεσθεί ο μεταφρα­ στής κι όχι κάποια άδηλη καλύτερη απόδοση. Ό πω ς θα έπρεπε παραπέρα να εξηγήσει γιατί δεν του αρκούσε το «ένα σκάκι» και προσέφυγε στην περιττολογία «ένα παιχνίδι σκακιού», που θα πρέπει να είναι και αδόκιμη, αν δεν άλλαξε τόσο η γλώσσα, ώστε να είναι θεμιτές φράσεις όπως «παίζουμε ένα παιχνίδι πρέφας;», ή «τι λες για ένα παιχνίδι πόκας;». Εκείνο όμως που μ’ ενδιαφέρει δεν είναι τόσο αυτά τα ίδια τα λάθη, όσο ότι η επισήμανσή τους αναφέρεται κατά κανόνα ρητά ή εξυπακουόμενα σε κάποια βασική παρεξήγηση περί τη μεταφρα­ στική δουλειά. Πράγματι, η τρέχουσα και κρα­ τούσα εξήγηση είναι ότι τέτοια λάθη συμβαίνουν επειδή τολμούν και καταπιάνονται με μεταφρά­ σεις άνθρωποι αδαείς και ακατάλληλοι, ενώ η μετάφραση απαιτεί -1η βαριάντα- ειδικούς, ή -2η βαριάντα- ανθρώπους ιδιαίτερα ευαίσθη­ τους, ή ακόμη καλύτερα, που να έχουν και τα δύο προσόντα. Δεν θ’ αρνηθώ ότι η μεταφραστική διαδικασία εμπεριέχει πολλές αλληλοτεμνόμενες ή ασύμπτω­ τες διαστάσεις, που μπορεί και πρέπει να προκαλούν βαθείς προβληματισμούς· ούτε θα ισχυρισθώ ότι κανένα από τα βαρύγδουπα ή βαθυ­ στόχαστα που γράφονται για τη μετάφραση δεν έχει αξία. Όμως παρόλο που διαθέτει κάποια εφόδια παραπάνω για τη μετάφραση αυτός που έχει μελετήσει Γλωσσολογία, Ψυχογλωσσολογία κ.λπ. και που, αν είναι ο ίδιος λογοτέχνης, η ενασχόλησή του περί τη μητρική του γλώσσα και η ευαισθησία του θα τον βοηθήσουν και στη με­ τάφραση, εντούτοις το πρόβλημα των κακών με­ ταφράσεων δεν είναι υποκειμενικό, δεν είναι πρόβλημα έλλειψης λογοτεχνικής αξιοσύνης κι ευαισθησίας, ή εξειδίκευσης. Κατά βάση είναι πρόβλημα αντικειμενικό, αφού η πρόσφορη αι­ τία των κακών μεταφράσεων βρίσκεται στην πα­ ρεξήγηση, που φαίνεται ότι επικρατεί στην Ελ­ λάδα για το πώς γίνεται μια μετάφραση, παρε­ ξήγηση που φοβάμαι ότι κατατρύχει όχι μόνο αδαείς, αλλά και λογοτέχνες και ειδικούς. Σύμφωνα μ’ αυτή την παρεξήγηση, ο μεταφρα­ στής: α) πρέπει να ξέρει τις γλώσσες του πρωτο­ τύπου και της σκοπούμενης απόδοσης και β) παίρνει μολύβι και χαρτί, ή γραφομηχανή και διαβάζοντας το πρωτότυπο, γράφει συγχρόνως τη μετάφραση. Αν η μετάφραση είναι κακή, αυ­ τό αποδεικνύει ότι ο μεταφραστής δεν γνωρίζει καλά τις δυο γλώσσες. Η υποκειμενίστικη και προσωποπαγής αντίλη­ ψη αυτή είναι τελείως λαθεμένη. Αποδεικτικό

παράδειγμα: ο Θ. Δ. Φραγκόπουλος όχι απλώς γνωρίζει, αλλά κατέχει τη γλώσσα απ’ όπου με­ τέφραζε και επιπλέον είναι και ποιητής. Γιατί λοιπόν είναι αναγκασμένος να παραδεχθεί: «Οι επισημάνσεις των μεταφραστικών μου ολισθημά­ των από τον κ. Αλ. Σχινά (τεύχος 55) είναι ως επί το πλείστον ορθές»;1 Απλούστατα διότι τα μεταφραστικά του ολισθήματα δεν οφείλονται ούτε σε άγνοια των δύο γλωσσών, ούτε σε έλλει­ ψη ικανότητας ή ευαισθησίας· εξηγούνται με το ότι από έλλειψη χρόνου, ή γι’ άλλο λόγο, εχρησιμοποίησε την τρέχουσα επικρατούσα ψευτομέθο­ δο μετάφρασης. Φυσικά, υπάρχουν εξηγήσεις γιατί έχει επι­ κρατήσει αυτή η δήθεν μέθοδος μετάφρασης, από τους κακούς όρους αμοιβής των επαγγελματιών μεταφραστών μέχρι τη γενικότερη έφεση των νεοελλήνων προς ληστρική εκμετάλλευση, μεταπρατισμό και άρπα-κόλλα. Όμως εκείνο που μ’ ενδιαφέρει εν προκειμένω είναι το πόσο αυτή η δήθεν μέθοδος έχει επιβληθεί και πόσο η σωστή μέθοδος μετάφρασης είναι άγνωστη. Ο Αχ. Κυριακίδης υπογραμμίζει την εντιμότη­ τα του Σεφέρη, που στις Σημειώσεις του «...α­ φιερώνει ε φ τ ά σειρές για να δικαιολογήσει την επιλογή του της λέξης εκκλησιά...2». Υποθέτω ότι ο Σεφέρης δίνει μονάχα την τελική του επι­ λογή, διότι αν έδινε όλα τα προβλήματα, που θ’ αντιμετώπιζε μια σωστή μετάφραση θα χρειαζό­ ταν τουλάχιστον 57 αράδες. Π.χ. εντάξει όχι «μητρόπολη», αλλά cathedral δεν είναι η όποιαόποια εκκλησία και σίγουρα άλλες διαστάσεις έχει ο φόνος αν έγινε σε παρεκκλήσι, σ’ εξωκκλήσι, στην εκκλησία κάποιας ενορίας, ή στην καθέδρα του Αρχιεπίσκοπου. Γιατί λοιπόν, όχι «ναός» ή «καθεδρικός νός»; και γιατί «εκκλησιά» και όχι «εκκλησία»·, κ.ο.κ. Σημασία βέβαια εδώ δεν έχει το αν ο Σεφέρης ακολούθησε τη σω­ στή μέθοδο (δεν έχω καν διαβάσει τις Σημειώ­ σεις του), αλλά το ότι έχουμε τόσο εθισθεί στη μέθοδο του ποδαριού, που εντυπωσιαζόμαστε από μιαν ανεπαρκέστατη θεμελίωση 7 σειρών. Η δική μου μεταφραστική δουλειά είναι πολύ μικρή και η θητεία μου στην ποίηση ελάχιστη, θα κάνω όμως μια δημόσια επίδειξη μεταφραστικής δουλειάς, ακριβώς επειδή έτσι θ’ αναδειχθεί ξε­ κάθαρα ότι μια στοιχειωδώς σωστή μετάφραση έχει πολύ μικρή σχέση με την προσωπική αξιοσύ­ νη του μεταφραστή και τεράστια, αν όχι απο­ κλειστική, με την επιμέλεια και τη σωστή μέθο­ δο. Για το σκοπό αυτό επιλέγω δώδεκα στίχους του Τ. S. Eliot, κυρίως επειδή δεν έχω διαβάσει τις μεταφράσεις, ούτε του Σεφέρη, ούτε κανενός άλλου, έτσι που ο αναγνώστης δεν θα διαθέτει προς κρίση μονάχα τις επιλογές μου και, τη συλ­ λογιστική που θα τις θεμελιώνει, αλλά θα μπο­ ρεί, αν θέλει, να συγκρίνει αυτές τις επιλογές μ’ εκείνες άλλων μεταφραστών.

50/αφιερωμα

I

2) Η μετάφραση The Love Song of J. Alfred Prufrock

1

Let us go then, you and I, When the evening is spread out against the sky Like a patient etherised upon a table; Let us go, through certain half-deserted streets, The muttering retreats Of restless nights in one-night cheap hotels And sawdust restaurants with oyster-shells: Streets that follow like a tedious argument Of insidious intent To lead you to an overwhelming question...

Oh, do not ask, «What is it?»

Let us go and make our visit.

Σε πρώτη όψη «Το ερωτικό τραγούδι του J. Alfred Prufrock». Όμως αυτό το love song μή­ πως έχει κάτι το ειρωνικό; Και ερώτημα δεύτε­ ρο: σε τι αναφέρεται ο ποιητής μ’ αυτό το love song; Σε κάτι όπως «το ερωτικό τραγούδι τον ερωδιού», στους τροβαδούρους της εποχής του Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου, στο «Άσμα ασμά­ των», ή σε κάτι άλλο; Αμφίβολο αν μπορεί ν’ απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα, σίγουρα όχι το δεύτερο. Εξάλλου, ακόμη κι αν ήμουν βέβαιος ότι υπάρχει κάποια ειρωνεία στον τίτλο και πάλι δεν βλέπω σε τι θα εξυπηρετούσε αν προσέφευγα στο «Το ερωτικό άσμα τον J. Alfred Prufrock», σε μια λέξη δηλαδή παρωχημένη, σ’ αντίθεση με την κοινότατη αγγλική λέξη. Σχόλιο 1. Στη διαδικασία της μετάφρασης πα­ ρεμβάλλονται εκατοντάδες ερωτήματα, πον δεν θα φανούν ποτέ στο τελικό αποτέλεσμα, αν απαντηθούν αρνητικά. Εντάξει. Είναι όμως και ο κ. J. Alfred Pru­ frock. Περίεργο όνομα, ηχεί κάπως κωμικά. Η ιδέα μου είναι, ή μήπως ο ποιητής θέλησε κάτι τέτοιο; Γιατί δεν διάλεξε ένα όνομα, που να ηχεί πιο σοβαρό π.χ. Bradshaw ή Pembridge; Κι έπει­ τα πώς να προφέρεται άραγε; Πράφροκ ή Προύφροκ; Με τα εγγλέζικα ονόματα τίποτα δεν είναι σίγουρο. Αυτό το ζήτημα της προφοράς μ’ εν­ διαφέρει, διότι αν είναι Προύφροκ, τότε είναι αναδιάταξη του Rockproof, που θα πει «αλεξίβραχος». Rock σημαίνει βέβαια «βράχος» ή «κοτρόνα», σημαίνει όμως και «αιώρηση». Όταν γράφτηκε το ποίημα, δεν υπήρχε το Rock and Roll, υπήρχε όμως το on the rocks. Στο λεξικό δεν βρίσκω να υπάρχει λέξη pruf. Συμπέρασμα: τίποτα το ξεκάθαρο πέραν κάποιων υποψιών. Σχόλιο 2: Ο μεταφραστής χρειάζεται να ψά­ χνει προς κάθε κατεύθυνση όπως οι ντετέκτιβς. Σχόλιο 3: Στη διαδικασία τη - μετάφρασης πα­ ρεμβάλλονται εκατοντάδες ερ< τήματα, που παρέμεινα να πάντητα . Μολον ούτο η μετάφρα­

ση δεν θα ήταν αυτή πον είναι, αν δεν είχαν πα­ ρεμβληθεί αυτά τα ερωτήματα, έστω κι αν δεν απαντήθηκαν, ή ακριβώς επειδή δεν απαντήθη­ καν. Μένω λοιπόν στο «Το ερωτικό τραγούδι του J. Alfred Prufrock» (Το όνομα με λατινικούς χαρα­ κτήρες παρακάμπτει το ζήτημα της προφοράς), κι αρχίζω: Let us go then, you and I, Πάμε λοιπόν, εσύ κι εγώ. Εδώ ο στίχος βγαίνει από μόνος του σε θαυμάσια μετρική και ηχητική σύμπτωση. Βέ­ βαια το «συ» αντί το «εσύ» θά ’κάνε τη σύμπτω­ ση τέλεια, όμως στα ελληνικά ο στίχος ακούγεται καλύτερα με την ελαφρά ρυθμική αλλοίωση, που επιφέρει η επένθεση αυτού του άτονου και φευ­ γαλέου «ε·>. Πάμε λοιπόν, εσύ κι εγώ, When the evening is spread out against the sky Και πάλι ο ελληνικός στίχος φαντάζει σαν δε­ δομένος, σαν deja vu, σαν έτοιμος από καιρό: Ό ταν το σούρουπο απλώνεται στον ουρανό, ή αν θέλουμε κάτι πιο εξεζητημένο, κάτι λιγότερο φωτορομάντζο, τότε: όταν το δειλινό διαχέεται πάνω στον ουρανό. Όμως δυο αντιρρήσεις: α) Ο συγγραφέας δεν χρησιμοποιεί καμιά λέξη φορτισμένη με γραφι­ κότητα ή ποιητικότητα, όπως dusk η twilight, αλ­ λά μια τρεχούμενη και πεζή λέξη: evening, β) Δεν λέει: the evening spreads out. Χρησιμοποιεί παθητική φωνή the evening is spread out, που θα πει ότι δεν θέλει να υποστασιοποιήσει το δειλι­ νό, δεν θέλει τη συνηθισμένη ποιητική εικόνα όπου το δειλινό ενεργεί π.χ. «μας πλακώνει :ί μας ξαλαφρώνει την καρδιά». Το δειλινό το θέ ­ λει αντικείμενο, που κάποιος άλλος ή κάτι άλλο που δεν μνημονεύεται, το ρίχνει, ,το χύνει, το σπέρνει πάνω στον ουρανό. Οι αντιρρήσεις αυτές μου φαίνονται και βάσι­ μες και σπουδαίες· ο έτοιμος ελληνικός στίχος εγκαταλείπεται και ψάχνω γι’ άλλες λύσεις.

Evening - «εσπέρα»; αλλά το evening είναι λέ­ ξη καθομιλούμενη, ενώ το «εσπέρα» δεν απομέ­ νει παρά στο σύνθεμα «καλησπέρα» και σαν λέξη αυθύπαρκτη είναι τόσο παρωχημένη όσο και το «λυκόφως». «Βράδυ»; Αλλ’ αυτό καλύπτει και ώρες που έχει ήδη σκοτεινιάσει. «Βραδιά»; κατά τίποτα δεν είναι καλύτερο, αντίθετα σε σωστά ελληνικά σημαίνει, όπως η χρονιά και η νυχτιά, μιαν ορισμένη χρονική διάρκεια, ανύπαρκτη στο ποίημα. «Βραδάκι»; αλλ’ αυτό είναι χαϊδευτικό, υποκοριστικό, ενώ ο ποιητής αντιμετωπίζει το evening του ψυχρά, απόδειξη ότι το θέλει αντι­ κείμενο. Εδώ είναι πια προφανές ότι δεν πρόκει­ ται να βρω λύση απολύτως ικανοποιητική, γι’ αυτό πρέπει να προχωρήσω στο δεύτερο πρόβλη­ μα, που η ικανοποιητική ή εμβαλωματική λύση του μπορεί να επιδράσει και στο πρώτο ζητούμε-

αφιερωμα/51 Η επιλογή μου περιορίζεται από δύο παρά­ γοντες α) από την ελληνική γλώσσα, και β) από τη σημασία του ρήματος στ’ αγγλικά. Εθεώρησα σπουδαίο το να μείνω πιστός στην κατασκευή του ποιητή, που θέλει το «δειλ·νό» (προσωρινά το λέω έτσι) υποκείμενο παθητικού ρήματος, δη­ λαδή νοητικά αντικείμενο. Όμως η ελληνική γλώσσα διαθέτει έναν μοναδικό ρηματικό τύπο για να σημάνει τόσο τη μέση φωνή, όσο και την παθητική, κι ο μόνος τρόπος για ν’ αποφύγω αυ­ τή την τραγική ασάφεια είναι να επιλέξω ρήμα, που απ’ τη σημασία του ν’ αποκλείεται να είναι μέσο. Αυτός όμως ο περιορισμός μού αποκλείει ήδη πάρα πολλά ρήματα- απλώνεται, ξαπλώνε­ ται, ξεδιπλώνεται, διαχέεται, χύνεται κ.ο.κ. εί­ ναι, εκτός σαφώς διαφορετικής χρήσης, ρήματα μέσης φωνής. Απ’ την άλλη μεριά, το αγγλικό ρήμα spread σαν μέσο και ενεργητικό μεταβατικό αποδίδει κατά βάση την έννοια ότι το υποκείμενο ή αντι­ κείμενό του εκτείνεται, απλώνεται, διαδίδεται ώστε να καλύψει τη μεγαλύτερη δυνατή επιφά­ νεια- όντας πολυσημαντικό κάνει για μπογιά, τραπεζομάντηλο, πυρκαγιά, αλεύρι, ειδήσεις, κοπριά, επιδημία και μαρμελάδα. Ο τύπος spread out απλώς τονίζει περισσότερο την επέ­ κταση προς τα έξω, που έτσι κι αλλιώς περιέχει κι ο απλός τύπος από μιας αρχής. Στα ελληνικά δεν έχουμε τίποτα παρόμοιο- αυτό που σημαίνει το spread περιέχεται σαν αυτονόητη παρασημασία σε μια σειρά από ρήματα, που το καθένα τους έχει και μια άλλη περιορισμένη σημασία: το τραπεζομάντηλο απλώνεται, η πυρκαγιά επεκτείνεται, οι ειδήσεις διαδίδονται, η μαρμελάδα πασαλείβεται, κ.ο.κ. Θα μπορούσα λοιπόν να διαλέξω ένα απ’ αυτά τα ελληνικά ρήματα, αν ο ποιητής δεν μου έβαζε δυο ακόμη περιορισμούς: α) μου λέει ότι το δει­ λινό πασαλείβεται (προσωρινά το λέω έτσι) όχι πάνω, αλλά against the sky = ενάντια στον ουρα­ νό. β) μου λέει ότι αυτό που παθαίνει το δειλινό το παθαίνει like a patient etherised upon a table, ωσάν ασθενής αναίσθητος από αιθέρα πάνω σε τραπέζι.

1. Στα νέα ελληνικά τα «εναντίον», «ενάντια», «πατά» είναι αδύνατο να χρησιμοποιηθούν κυ­ ριολεκτικά. Μπορείς να πεις «το λιοντάρι στρά­ φηκε εναντίον των άλλων δύο» αλλά «σάλταρε πάνω στο Γιάννη». Το αυτοκίνητο δεν συντρίβε­ ται ενάντια στον τοίχο, ούτε ο χτίστης πετάει τη λάσπη με το μυστρί του κατά του τοίχου. Το μό­ νο που μου απομένει, αν θα πρέπει οπωσδήποτε να κρατήσω αυτή τη διάσταση «πρόσκρουσης», είναι το κάπως απωθητικό «κόντρα».

2. Η παρομοίωση με τον ασθενή μού αποκλεί­ ει όλα τα ρήματα, που είναι ακατάλληλα γι’ αυ­ τόν, όπως «πασαλείβεται» (μόνο για ρευστά)

«πασπαλίζεται» (για σκόνες), «σπέρνεται» κ.ο.κ.

3. Υπάρχει όμως στους δυο στίχους και κά­ ποια αντίφαση. Ενώ το δειλινό και ο ασθενής παθαίνουν το ίδιο (και γι’ αυτό παρομοιάζονται), αφετέρου δεν παθαίνουν ακριβώς το ίδιο, αφού το δειλινό is spread out «κόντρα» στον ου­ ρανό, ενώ ο ασθενής «επάνω» στο τραπέζι. Γιατί αυτή η διαφορά; Είναι από προσοχή προς τον ασθενή για να μη σπάσει το κεφάλι του, ή οφεί­ λεται απλώς στο ότι το τραπέζι είναι μια επιφά­ νεια οριζόντια και κάτω από τον ασθενή, ενώ ο ουρανός είναι μια επιφάνεια κάθετη σαν τοίχος, ή και πάνωθε του δειλινού σαν ταβάνι. Τέλος, ένα ερώτημα ακόμη: Γιατί ο ασθενής ρίχνεται πάνω σε τραπέζι, δηλαδή σε σκληρή επιφάνεια, κι όχι, όπως θά ’ταν φυσικότερο, σε κρεβάτι ή ράντζο; μόνον επειδή η σκληρή επιφάνεια εξα­ σφαλίζει τη μέγιστη δυνατή εξάπλωση του αντι­ κειμένου, ή μήπως και για να νοηθεί ο ουρανός σαν σκληρή ξύλινη επιφάνεια, δηλαδή με τον αντιποιητικότερο δυνατό τρόπο; Παραλείποντας κάποιες δευτερότερες σκέψεις και για να τελειώνουμε, σας λέω ότι επέστρεψα στο «σούρουπο», που με βολεύει μετρικά και ηχητικά και θ’ αντισταθμίσω την όποια ρωιιαντική του αναφορά με το «κόντρα» και το παθητικό ρήμα. Σαν τέτοιο ανάμεσα στο «απιθώνεται», που το συζήταγα σοβαρά για μερικές μέρες, και το «αδειάζεται», επιλέγω τελικά το δεύτερο και διότι υπονοεί λιγότερη προσοχή για το αντικεί­ μενο και διότι διαθέτει και την έννοια της εξάπλωσης (όταν αδειάζεται ένας κουβάς ή ένα σα­ κί το περιεχόμενο απλώνεται). Εξάλλου είναι σί­ γουρα παθητικό, αφού το μέσο είναι ίδιο με το ενεργητικό (η δεξαμενή αδειάζει). Πάμε λοιπόν, εσύ κι εγώ όταν το σούρουπο αδειάζεται κόντρα στον ουρασα χλωροφορμισμένος ασθενής πάνω σε τραπέζι Συνεχίζω- ο ποιητής επανέρχεται: Let us go through certain half deserted streets the muttering retreats... Είναι αναμφίβολο ότι κι εγώ θά ’πρεπε να επαναλάβω όπως ο ποιητής «πάμε», όμως αυτή η επανάληψη γίνεται ανέφικτη στα ελληνι­ κά. Πράγματι, το ρήμα to go μπορεί να παίρνει σύστοιχο αντικείμενο (π.χ. στο I go my way) κι εδώ στο στίχο έχει τέτοιο αντικείμενο, το re­ treats. Το πηγαίνω ή πάω δεν παίρνει όμως σύ­ στοιχο αντικείμενο, συνεπώς είμαι αναγκασμέ­ νος να παραιτηθώ της επανάληψης και της έντα­ σης που προκαλεί το πάμε... πάμε και να ψάξω για συνώνυμο, που να παίρνει τέτοιο αντικείμε­ νο. Σαν τέτοιο βρίσκω το πορεύομαι (λέμε: πορεύθηκε δρόμο μαρτυρικό), που όμως δεν έχει προστακτική 1ου πληθυντικού. Ν’ αναλυθεί λοι­ πόν: Α ς πορευθούμε. Εντάξει, αλλά είναι πολύ μακρύ και πρέπει να σπάσω το στίχο στα δύο:

52/αφιερωμα Α ς πορευθούμε διαμέσου κάποιων μισοερημωμένων δρόμων Μήπως όμως θά.’πρεπε να επανέλθω στο αρχικό πάμε και να το αλλάξω κι αυτό για να πετύχω την επανάληψη; Ό χι διότι το «πάμε λοιπόν» αποδίδει πλήρως την καθημερινότητα και απλό­ τητα της έκφρασης του ποιητή, ενώ το «ας πο­ ρευθούμε» αν μπει αρχή-αρχή δίνει μια διάστα­ ση μεγαλοστομίας και μελοδραματισμού σ’ ολό­ κληρο το ποίημα. Καλύτερα να χαθεί η επανάλη­ ψη. Α ς πορευθούμε... the muttering retreats of restless nights. Η μετοχή είναι ενεργητική, αλλά στα ελληνικά δεν νοείται οι υποχωρήσεις να μουρμουρίζουν, υποτονθορίζουν ή ψιθυρίζουν, άρα «τις ψιθυριστές υποχωρήσεις». Όμως το υποχωρήσεις έχει να κάνει με εξωτερική πίεση, τοπική: ο εχθρός επιτίθεται - υποχωρω, ή λογι­ κή: επιμένεις - υποχωρώ, συμφεροντολογική κ.ο.κ. ενώ αυτό το retreats μοιάζει εσωτερική υπόθεση, ηθική, ή ίσως και μεταφυσική. Δεν ξέ­ ρω γιατί, αλλά μου θυμίζει εκείνο το θαυμάσιο «ενδίδω» του Καβάφη. Υπαναχωρώ λοιπόν, που σημαίνει ακριβώς ότι παίρνω πίσω κάτι που είχα αποφασίσει, κάτι που μόνος μου είχα τάξει σαν στόχο, ή έστω κάτι για το οποίο είχα δεσμευθεί απέναντι σε κάποιον ή σε κάτι. Τις ψιθυριστές υπαναχωρήσεις of restless nights, που θα πει νύχτες χωρίς ανάπαυση. Αυτό όμως δεν εννοεί νύχτες κούρασης, ταλαιπωρίας και καταπόνησης, όταν για τον α' ή β' λόγο δεν έχεις τη δυνατότητα να ξαπλώσεις αναπαυτικά· εννοεί νύχτες που στριφογυρίζεις σ’ ένα αναπαυ­ τικό κρεβάτι και δεν μπορείς ν’ αναπαυθείς λό­ γω ζέστης, κουνουπιών, στενοχώριας ή τύψεων κ.λπ. To restless είναι ένα βαθμό πιο έντονο από το ελληνικό ανήσυχος: το «άνθρωπος που δεν έχει ησυχία» πρέπει να μεταφραστεί a restless person. Κι αφού το ανήσυχες νύχτες είναι αμφί­ βολης κατανοησιμότητας θα βάλω ξάγρυπνες νύ­ χτες. Όμως τα δυο αυτά ονόματα είναι σε γενι­ κή πτώση και πρέπει να τα κρατήσω σε γενική, αν δεν θέλω να καταφύγω σε κανένα μακαρονοειδές σχήμα. Αλλά η νεοελληνική γλώσσα, κοντά στ’ άλλα χάλια της, στερείται πολύ συχνά γενικής πληθυντικού, κι εδώ αναγκαστικά πρέ­ πει να έχω πληθυντικό. Αφού δεν μπορώ λοιπόν, να πω των νυχτών θα βάλω των ολονυχτιών, που είναι βέβαια περιττολογία, αφού μια ολονυχτία είναι εξ ορισμού ξάγρυπνη, αλλά είναι η μη χείρων βέλτιστη λύση. Σχόλιο 4: Τις παραπάνω αναλύσεις τον «υπα­ ναχωρώ» και τον «ξάγρυπνες» δεν τις έκανα προτού και για να βρω αυτές τις δυο λέξεις. Τις δυο λέξεις τις είχα ήδη βρει αναιτιολόγητα, διαισθητικά και το μεν υπαναχωρώ το είχα προ­ τιμήσει από το υποχωρώ, χωρίς να ξέρω γιατί, το δε ξάγρυπνες το είχα βρει χωρίς καν να σκεφθώ ότι θα μπορούσε το «χωρίς ανάπαυση» να

σημαίνει κουραστικές. Αυτό θα πει ότι παραπά­ νω δεν έδωσα την πραγματική διαδικασία της μετάφρασης, όσον αφορά αυτά τα δυο σημεία, αλλά μιαν εκ των υστέρων αιτιολόγηση της επι­ λογής μου. Όμως το γεγονός ότι η αιτιολόγηση έρχεται εκ των υστέρων, καθόλου δε σημαίνει ότι είναι περιττή. Η βάσανος της λέξης, ακόμη κι όταν δεν πρόκειται να δημοσιευθεί όπως εδώ, ακόμη κι αν δεν πρόκειται να κατατεθεί καν στο χαρτί, παρά θα μείνει στο κεφάλι του μεταφρα­ στή και πάλι είναι αναγκαία διότι μπορεί ωραιότατα να καταλήξει αρνητικά για τη λέξη υπό έλεγχο. Τις ψιθυριστές υπαναχωρήσεις των ξάγρυπνων ολονυχτιών σε φθηνά ξενοδοχεία της μιας νύχτας Όταν ο ποιητής λέει «φθηνά» δεν τον ενδια­ φέρει βέβαια αν το ξενοδοχείο κοστίζει λίγο· τον ενδιαφέρει ότι είναι τέταρτης το πολύ κατηγο­ ρίας, λίγο ή πολύ βρόμικο, καθόλου ή λίγο συν­ τηρημένο και με ένα νιπτήρα μονάχα στο δωμά­ τιο. Μήπως «χάνι»; όχι διότι το χάνι δεν υποδη­ λώνει μόνο έλλειψη ανέσεων, αλλά και μιαν άλλη εποχή, ενώ εδώ έχουμε να κάνουμε με μια μο­ ντέρνα φτώχεια. Τελικά το «φθηνά» είναι καλύ­ τερο από το «φτωχά», διότι πέρα από τη φτώ­ χεια υποδηλώνει και παρασημαίνει, τόσο στα εγ­ γλέζικα όσο και στα ελληνικά, «κακής ποιότη­ τας», «κακόγουστο» και άλλα παρόμοια. Της μιας νύχτας. Ο ποιητής εννοεί ξενοδοχεία, όπου ένας «αξιοπρεπής» άνθρωπος δεν πάει να μείνει πολλές ημέρες, αλλά μπαίνει προφανώς για «πονηρούς» σκοπούς μόνο για μια νύχτα, ίσως ούτε καν ολόκληρη. Όμως στα ελληνικά έχουμε ειδική λέξη για το «διάστημα μιας νύ­ χτας», και μάλιστα δύο: νυχτιά και διανυκτέρευση, ενώ τα αγγλικά δεν έχουν. Σχόλιο 5: Ένα παράδειγμα δυσκολίας για τον μεταφραστή όταν η αναμφισβήτητα πιο πλούσια γλώσσα δεν έχει λέξη για ν’ αποδώσει μιαν έν­ νοια’ αν η έννοια βγαίνει από τα συμφραζόμενα, ο μεταφραστής δεν πρέπει να μεταφράσει τη λέξη, αλλ’ αυτό που ο συγγραφέας θέλει να πει και το λέει έτσι ελλείψει κατάλληλης λέξης. σε φθηνά ξενοδοχεία της μιας νυχτιάς and sawdust restaurants with oyster shells «και πριονιδοεστιατόρια με αχιβάδες στρειδιών», δηλαδή φθηνά, λαϊκά εστιατόρια, στρω­ μένα πριονίδι, που πουλάνε στρείδια. Σχόλιο 6: Εστιατόρια, που πουλάνε στρείδια και γενικότερα «θαλασσινά» (sea food αγγλιστί, fruits de met γαλλιστί) ήταν λαϊκά και στρωμένα πριονίδι, αν πιστέψουμε τον ποιητή, στα 1930 περίπου, όταν εκείνος έγραφε το ποίημα. Σήμε­ ρα, που εγώ μεταφράζω, η ταμπέλα «ψαροτα­ βέρνα» σε πληροφορεί να μην μπεις αν δεν σκο­

οφιερωμα/53 πεύεις να χαλάσεις δύο χιλιάδες δραχμές το ελά­ χιστο. Και το «θαλασσινά», ακόμη χειρότερα. Όσο για το ακόμη λαϊκό «fish and chips» με το οποίο θα μπορούσαν ν’ αντικατασταθούν τα στρείδια, αυτή είναι μια ιδιοτυπία εγγλέζικη, άγνωστη όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά στο μεγα­ λύτερο μέρος της Ευρώπης. Συνεπώς, όχι μόνο προδίδω το πνεύμα του ποιήματος, αλλά δη­ μιουργώ και έναν παραλογισμό με τη σύζευξη πριονίδι-στρείδια, δηλαδή φτώχεια-πολυτέλεια. Σε τέτοιες περιπτώσεις ο μεταφραστής πρέπει ν’ απομακρύνεται από το γράμμα. Θα βάλω λοιπόν ταβερνεία για να υποδηλώσω το φτωχό και χωρίς αξιώσεις, και ψαροταβερνεία για να μην απομακρυνθώ τελείως από το λόγο του ποιητή. Στο σημείο αυτό μια φρικτή υποψία^με χτυ­ πάει κατακούτελα. Μήπως ο ποιητής δεν εννοεί ότι αυτά τα εστιατόρια πουλάν στρείδια, μήπως εννοεί ότι είναι διακοσμημένα με αχιβάδες; Σ’ αυτή την υποψία συντελούν δύο τινά: α) αυτό το with - δεν μου έρχεται καλά να λες αγγλιστί με στρείδια και να εννοείς που πουλάει στρείδια, β) αυτό το oyster shells, που κατά λέξη θα πει στρειδοαχιδάδες - γιατί δεν λέει, όπως θα το μπορούσε στ’ αγγλικά, απλώς oysters; γιατί η εμ­ μονή στις αχιβάδες των στρειδιών (που είναι αυ­ τονόητο ότι πουλιούνται μέσα στις αχιβάδες); Πηγαίνω στο Βρετανικό Συμβούλιο και ρωτάω κάποιον Άγγλο στη Βιβλιοθήκη. Με διαβεβαιώνει ότι χωρίς αμφιβολία το εστιατόριο αυτό που­ λάει στρείδια. > Σχόλιο 7: αν δεν έκανα απλώς μιαν επίδειξη της μεταφραστικής μεθόδου, αλλά επρόκειτο για μετάφραση του ποιήματος προς έκδοση, θα σταμάταγα εδώ και θα ρώταγα το μεν περισσό­ τερους Ά γγλους, που να είμαι βέβαιος ότι έχουν δίπλωμα φιλολογίας, θα έψαχνα δε μία ή και περισσότερες σχολιασμένες εκδόσεις του ποιήματος. και ψαροταβερνεία στρωμένα πριονίδι δρόμους που ακολουθούν... Όμως όχι, δεν είναι σε φθηνά ξενοδοχεία... σε ψαροταβερνεία... (σε) δρόμους... Είναι: Α ς πορευθούμε διαμέσου κάποιων δρόμων... δρό­ μων που ακολουθούν... Αλλ’ αν στ’ αγγλικά η επανάληψη μετά από τόσα που παρεμβληθήκαν είναι σαφής (δεν ξέρω τόσα αγγλικά για να είμαι σίγουρος ότι ο ποιητής δεν έσφαλε), στα ελληνι­ κά εγώ νομίζω ότι είναι αναγκαίο να επαναλάβω και το διαμέσου επί το σαφέστερο. διαμέσου δρόμων που ακολουθούν σαν ανιαρό επιχείρημα Αυτή η παρομοίωση με το επιχείρημα με βοη­ θάει να καταλάβω. Αλήθεια, οι δρόμοι δεν ακο­ λουθούν, αφού δεν ακολουθούν κάποιον ή κάτι. Ό ταν λέμε στ’ αγγλικά it follows that, αυτό ση­

μαίνει: έπεται ότι. Πρέπει να βρω λοιπόν μια λέ­ ξη που να πηγαίνει τόσο για δρόμους όσο και για επιχειρήματα: εκτυλίσσονται. Στα ελληνικά έχουμε τη λέξη «επιχειρηματολο­ γία», ανύπαρκτη στ’ αγγλικά που σίγουρα απο­ δίδει καλύτερα από το επιχείρημα (η επιχειρη­ ματολογία εκτυλίσσεται σαν δρόμος, το επιχεί­ ρημα είναι πιο βραχύ). Τέλος, στα ελληνικά, όταν δεν μιλάμε για κάτι συγκεκριμένο δεν λέμε πρόθεση, όπως κάνουν οι άγγλοι, αλλά προθέσεις. Κι ακροτελεύτιο: το ερώτημα, που ο ποιητής το βάζει σε εισαγωγικά και με ερωτηματικό, νομίζω ότι έρχεται καλύτε­ ρα σε πλάγιο λόγο. Ιδού το αποτέλεσμα: Τό ερωτικό τραγούδι του J. Alfred Prufrock Πάμε λοιπόν, εσύ κι εγώ όταν το σούρουπο αδειάζεται κόντρα στον ουρα­ νό σα χλωροφορμισμένος ασθενής πάνω σε τραπέζιΑς πορευθούμε διαμέσου κάποιων μισοερημωμένων δρόμων τις ψιθυριστές υπαναχωρήσεις των ξάγρυπνων ολονυχτιών σε φθηνά ξενοδοχεία της μιας διανυκτέρευσης και ψαροταβερνεία στρωμένα πριονίδιΔιαμέσου δρόμων, που εκτυλίσσονται σαν ανιαρή επιχειρηματολογία σατανικών προ­ θέσεων για να σε οδηγήσουν σ’ ένα αναπόφευκτο ερώτη­ μα... Ω, μη ρωτάς ποιο είναι! πάμε να κάνουμε την επίσκεψή μας. Απέδειξα λοιπόν, νομίζω, ότι η μετάφραση σ’ επίπεδο πρακτικό και άσχετα απ’ οποιονδήποτε υψιπετή προβληματισμό, είναι πρώτα και κύρια μια χρονοβόρα και κουραστική διαδικασία, που δεν μπορεί ποτέ να βγει «στα πεταχτά» όσο κι αν ο μεταφραστής είναι ειδικός ή εμπνευσμένος. Και απαιτεί ακόμη περισσότερο χρόνο, αν ληφθεί υπόψη ότι κατά τη μεταφραστική διαδικα­ σία είναι αναγκαίες διακοπές πολλών ημερών, αφενός μεν για να μείνουνε τα προσχέδια στο μούσκιο και να μπορέσει ο μεταφραστής να τα ξανακοιτάξει από κάποια απόσταση και με κά­ ποια φρεσκάδα, κι αφετέρου για να μπορέσουνε τα προβλήματα να κλωθογυρίζουνε στο κεφάλι του, έτσι που να του κατέβουνε άλλες προτάσεις ή και λύσεις, ξαφνικά, καθώς περπατάει στο δρόμο, τρώει, ή ξυπνάει μέσα στη νύχτα. Σημειώσεις

□

1. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Λέξη», τεύχος 56 και σελ. 811 και αναφερόταν σε σχόλιο που δημοσιεύτηκε στο ίδιο πε­ ριοδικό στο τεύχος 55.

2. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Λέξη», τεύχος 56, σελ. 787.

54/αφιερωμα

............I,...'.

__~ Jacques Lacarriere —

1

—

Η μετάφραση: μια ιστορία αγάπη ς κα ι συ ντροφ ικότητας

Μ ε π ρ ω τ ο β ο υ λ ία τ ο υ Ζ α ν Π ιε ρ Α ρ μ α ν γ κ ώ -Μ ο ρ φ ω τ ικ ο ύ Α κ ό λ ο υ θ ο υ της Γ α λ λ ικ ή ς Π ρ ε σ β ε ία ς σ τη ν Ε λ λ ά δ α - έ γ ιν α ν το Μ ά ιο του ’86 στο Γ α λ λ ικ ό Ινστιτο ύτο ε λ λ η ν ο -γ α λ λ ικ έ ς σ υν α ν τ ή σ εις μ ε θέμ α το β ιβ λίο . Ο ι σ υν α ν τ ή σ εις α υ τ ές π ο υ σ υ γκ έ ν τ ρ ω σ α ν σ υ γγρ α φ ε ίς , μ ε τ α φ ρ α σ τ έ ς κ α ι εκ δότες, ε ίχ α ν σ α ν α ν τ ικ είμ εν ο τη μ ετά φ ρ α σ η , σ α ν τ ο ν κ α τ ’ ε ξο χ ή ν τ ρό π ο επ ικ ο ιν ω ν ία ς κ α ι α ν τ α λ λ α γ ώ ν α ν ά μ εσ α σ τις δ υ ο χώ ρες. Α υ τ ο ί π ο υ σ υ μ μ ετείχ α ν ήτα ν π ο λ λ ο ί, κ α ι α π ό τη γα λ λ ικ ή κ α ι α π ό την ελλη νικ ή π λ ε υ ρ ά : Θ έμ ις Μ π α ν ο ύ σ η ς (ε κ δ ό σ εις «Ε ξά ντα ς» ), Φ ίλ ιπ π ο ς Δ ρ α κ ο ν τ α ειό ή ς (σ υ γ γ ρ α φ έ α ς κ α ι μ ε τα φ ρ α σ τ ή ς τ ο υ Μ ο ν τ α ίν ι), Γ ιά ν ν η ς Ε μ ίρ η ς (δ ιευ θ υ ν τ ή ς του π ε ρ ιο δ ικ ο ύ

«Π ο λιο ρ κ ία » ), Ιω ά ννα Χ α τξη νικ ο λή (εκ δ ό τρ ια ), Μ ά \ια Κ α ρ α ϊτίό η (εκ δ όσ εις «Ε σ τία »), Ε λ ε υ θ έ ρ ιο ς Κ α ρ τά κ η ς (εκ δόσ εις «Ρ οές»), Μ α ρ γ α ρ ίτ α Α υ μ π ε ρ ά κ η (σ υ γγρ α φ έ α ς ), Π έτρ ο ς Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς (μ ετα φ ρ ασ τής, μ ε τ α ξ ύ ά λλω ν κ α ι του Κ λ ω ν τ Σ ιμ ό ν ), Π α ύ λ ο ς Ζ ά ν ν α ς (σ υ γ γ ρ α φ έ α ς κ α ι μ ετα φ ρ α σ τή ς του Π ρ ο υ σ τ ). Α π ό τ ο υ ς π ιο γνω σ τ ο ύ ς Γ ά λ λ ο υ ς π ο υ σ υ μ μ ετείχ α ν ήτα ν: Jorge Sem prum (σ υ γγρ α φ έ α ς ), H u bert N yssen (εκ δότη ς κ α ι σ υ γ γ ρ α φ έ α ς ), M ichel V olkovitch (μ ετα φ ρ α σ τή ς), κ α ι ο Jacques Lacarriere του ο π ο ίο υ τις κ ύ ρ ιό τε ρ ε ς π α ρ εμ β ά σ εις δ η μ ο σ ιε ύ ο υ μ ε εδώ.

αφιερωμα/55 ΘΕΛΩ κι εγώ να σας πω ορισμένα πράγματα πάνω στη μετάφραση αλλά με συντομία για να γίνει συζήτηση στη συνέχεια. Η πρώτη μετάφραση που δημοσίευσα ήταν το «Χρονικό μιας πολιτείας» του Παντελή Πρεβελάκη, που εκδόθηκε το 1957 από τις εκδόσεις Γκαλλιμάρ. Πάνε λοιπόν 30 χρόνια από τότε, και χωρίς να θέλω να επιμείνω πάνω σ’ αυτή τη διάρκεια, συνειδητοποιώ τελικά ότι πράγματι πάει πολύς καιρός που μεταφράζω ελληνικά. Η πολύχρονη αυτή επαφή μου με τη μετάφραση με οδήγησε σε τέσσερις παρατηρήσεις. Διευκρινίζω ότι πρόκειται απλώς για προσωπικές διαπιστώσεις που είναι το αποτέλεσμα της δουλειάς μου όλα αυτά τα χρόνια και δεν έχουν ,.άποιο θεωρητικό* χαραχτήρα. Κατ’ αρχήν, τη συνάντησή μου με τη μεταπολεμική Ελλάδα, μια χώρα που η λογοτεχνία της ήταν εντελώς άγνωστη πολύ περισσότερο τότε, στα ξημερώματα του πολέμου, απ’ ό,τι τώρα, τη χρωστάω στην τύχη. Η συνάντηση με τη γλώσσα ή με τον τάδε ή δείνα συγγραφέα ήταν πάντα μια προσωπική συνάντηση. Είχα την τύχη στη ζωή μου να μεταφράσω μόνο τους συγγραφείς που είχα διαλέξει, κι αυτή η συνάντηση έγινε σε τρία πολύ απλά διαφορετικά στάδια: Στην αρχή συναντάς ένα βιβλίο ή ένα συγγραφέα. Αν αυτός ο συγγραφέας ή το βιβλίο σου άρεσαν, συναντάς ένα ολόκληρο έργο δηλ. άλλα βιβλία που έγραψε, ή που θα γράψει, και ειδικά στην Ελλάδα -όταν περάσει κανείς ένα μέρος της ζωής του εδώ- συναντάει αναπόφευκτα έναν άντρα ή μια γυναίκα, συναντάει μια ανθρώπινη ύπαρξη. Και οι μεταφράσεις έγιναν πάντα μέσα σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο δηλ. σα μια μακρόχρονη αλληλογραφία, μια από κοινού δουλειά πάνω στο κείμενο, εκτός από μια ή δυο περιπτώσεις που ο εν λόγω συγγραφέας δεν ήξερε γαλλικά και οπότε αναγκάστηκα να τα βγάλω πέρα μόνος μου. Αν χθες μίλησα για συντροφικότητα δεν το έκανα για να χρησιμοποιήσω μια εύκολη εικόνα. Η μετάφραση για μένα ήταν η πραγματοποίηση μιας συνάντησης, δηλ. είχα την επιθυμία να κάνω προσιτά σε άλλους τα κείμενα που μου άρεσαν πολύ, γιατί τό ’βρισκα κρίμα που δεν μπορούσαν να τα διαβάσουν σε μια άλλη γλώσσα. Μια δεύτερη παρατήρηση τώρα, που αφορά περισσότερο τα προβλήματα της μετάφρασης. Νομίζω πως θά ’πρεπε μια μέρα να γίνει μια σοβαρή συνάντηση πάνω στη μετάφραση. Ό χι πως εννοώ μ’ αυτό ότι η σημερινή μας συνάντηση δεν είναι σοβαρή, αλλά θίγει τα προβλήματα με τρόπο κάπως επιφανειακό. Θά ’πρεπε μια μέρα

να εξετάσουμε τα γλωσσικά προβλήματα, να δώσει ο καθένας από μας παραδείγματα απ’ τις δυσκολίες που συνάντησε, να πει τους λόγους για τους οποίους μεταφράζει προς μια κατεύθυνση και όχι προς μια άλλη, και να αναλύσει τον τρόπο της δουλειάς του. Και χρησιμοποιώ τον όρο «δουλειά» εντελώς θεληματικά. Σήμερα έχουμε την τάση να διαβάζουμε τη δουλειά του μεταφραστή, αλλά τελικά ο όρος είναι πολύ ακατάλληλος γιατί ο μεταφραστής έχει ένα προτέρημα που είναι ταυτόχρονα και μειονέκτημα, είναι χαμαιλέοντας. Και λέγοντας αυτό, εννοώ ότι η παρουσία του μέσα στη μετάφραση γίνεται άλλοτε αισθητή κι άλλοτε όχι. Οι μεταφράσεις έχουν κι αυτές την ιστορία τους και υπήρξε μια εποχή που η μόδα δεν ανεχόταν την αισθητή παρέμβαση του μεταφραστή. Με άλλα λόγια, ο μεταφραστής έπρεπε να δίνει την εντύπωση ότι το βιβλίο είχε σχεδόν γραφτεί κατευθείαν στα γαλλικά. Μεταφραστής αθέατος λοιπόν, ή απών. Σ’ άλλες πάλι εποχές, υπήρχε η μόδα ή η τάση, σύμφωνα με τα πορίσματα της γλωσσολογίας, να γίνονται αισθητές οι διαφορές ανάμεσα στις γλώσσες, να διατηρείται η ιδιαιτερότητα της γλώσσας του πρωτοτύπου χωρίς προσπάθειες γαλλοποίησής της, πράγμα που αποτελεί επίσης μια ενδιαφέρουσα οδό για τη μετάφραση. Με τέτοια δεδομένα, ο μεταφραστής συνέβαινε να είναι άλλοτε παρών, άλλοτε απών από το κείμενο της μετάφρασης, μια κατάσταση δηλαδή που δεν έχει καμιά σχέση με αυτήν του συγγραφέα ο οποίος είναι «πανταχού παρών» μέσα στο κείμενο. Απ’ την άλλη μεριά, όσον αφορά τα ελληνικά λόγου χάριν, και όσοι από τους παρόντες έχουν μεγάλη αλλά και μικρή ακόμα πείρα στη μετάφραση από τα ελληνικά, το ξέρουν αυτό ότι δηλ. δεν είσαι ο ίδιος μεταφραστής όταν μεταφράζεις την ποίηση του Σεφέρη, την ποίηση του Ελύτη και τον πεζό λόγο του Φραγκιά π.χ. Δεν είσαι ο ίδιος μεταφραστής όταν μεταφράζεις τους Έλληνες υπερρεαλιστές όπως ο Εμπειρικός ή μια στρατευμένη λογοτεχνία (όπως έκανα εγώ την εποχή της δικατορίας) ή τον Άρη Αλεξάνδρου. Όλοι αυτοί οι συγγραφείς έχουν μια γλώσσα εντελώς διαφορετική. Ο μεταφραστής είναι κατά κάποιο τρόπο μια κινούμενη εικόνα, άλλοτε θεατή κι άλλοτε αθέατη, που «συνοδεύει» διάφορα κείμενα, εντελώς διαφορετικής φύσης το καθένα. Κάτι που δεν το κάνουμε ποτέ σαν συγγραφείς, όταν μεταφράζουμε δηλ. στην ίδια μας τη μητρική γλώσσα. Τρίτη παρατήρηση, που θεωρώ σημαντική: όταν είμαι μεταφραστής ελληνικών δεν μεταφράζω απλώς «εληνικά». Μεταφράζω τα «ελληνικά»

56/αψιερωμα του Ταχτσή, τα «ελληνικά» του Βασιλικού, μεταφράζω τη συγκεκριμένη ελληνική γλώσσα καθενός απ’ αυτούς τους συγγραφείς, έτσι όπως διαμορφώθηκε μέσα τους από την ημέρα που γεννήθηκαν. Αυτή λοιπόν τη γλώσσα πρέπει ν’ αποδώσω στα γαλλικά. Δεν πρόκειται δηλ. για «ελληνικά» γενικά, αλλά για τον τρόπο που ο κάθε συγγραφέας χρησιμοποιεί τη μητρική του γλώσσα, δηλ. πρέπει να αποδώσω όχι μόνο το ύφος του ή τις εικόνες που χρησιμοποιεί ή ακόμα και τη μουσικότητα του κειμένου, αλλά κυρίως τη σχέση που είχε με τη μητρική του γλώσσα από την ημέρα της γέννησής του, σχέση πολύτιμη που κάνει το συγγραφέα να «υπάρχει». Κι αυτό πρέπει να αποδοθεί, στην άλλη γλώσσα. Με άλλα λόγια, δεν μεταφράζουμε απλώς και μόνο μια γλώσσα αλλά τη γλώσσα του συγγραφέα, τον κόσμο του συγγραφέα. Αυτό σημαίνει ότι, ακόμα μια φορά, δεν συναντάμε τη γλώσσα την ελληνική αλλά μια προσωπική ελληνική γλώσσα. Μια μεταφραστική συνείδηση μπορεί να διαμορφωθεί μόνο μετά από ενός τέτοιου είδους μετάφραση που μας φέρνει σε επαφή με διαδοχικούς ανθρώπους, με διαδοχικές γλώσσες -και ειδικά στην περίπτωση της ελληνικής γλώσσας όταν τυχαίνει να μεταφράζουμε άλλοτε κείμενα της καθαρεύουσας και άλλοτε της δημοτικής. Και μια τελευταία παρατήρηση που κι αυτή θά ’πρεπε να τονίσω περισσότερο σε μια άλλη συνάντηση: Ό σ α είπα για τον έλληνα συγγραφέα ισχύουν και για τον γάλλο μεταφραστή, γιατί, στο κάτω-κάτω ο κάθε μεταφραστής κάνει μια συγκεκριμένη χρήση της ίδιας του της γλώσσας. Και κάτι που γνωρίζουμε καλά, είναι ότι αυτό που προέχει είναι να κατέχω τη γλώσσα στην οποία μεταφράζω, αν θέλω να φτάσω σ’ ένα αποτέλεσμα που να γίνεται κατανοητό στη γλώσσα της μετάφρασης. Θά ’λεγα λοιπόν, ότι εμείς οι ίδιοι έχουμε «ανοιχτούς λογαριασμούς» με τη μητρική μας γλώσσα και όταν μεταφράζουμε, αυτοί οι λογαριασμοί φαίνονται πολύ περισσότερο απ’ όσο όταν γράφουμε μόνοι μας ένα κείμενο. Οι δυσκολίες που είχα με τα γαλλικά ήταν απείρως μεγαλύτερες όταν έκανα μετάφραση, απ’ όταν έγραφα ο ίδιος. Χρησιμοποιούμε μια γλώσσα που είναι δική μας, σύμφωνα με την εξέλιξη που είχαμε, αν βέβαια το καταφέρουμε. Ό ταν μεταφράζουμε, ακολουθούμε μια διαδικασία πολύ διαφορετική, κυρίως όταν, σε μερικές περιπτώσεις και για ορισμένους συγγραφείς, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια γλώσσα που και η σύνταξή της και η ουσία της είναι διαφορετικές. Για να δώσω μια απλή εικόνα, μια εικόνα πρόχειρη που ωστόσο σχημάτισα μερικές φορές, κάποτε με τη χιουμοριστική της σκοπιά: όπως

ξέρετε, τα ζωντανά όντα χωρίζονται σε δυο κατηγορίες: στα σπονδυλωτά, που ο σκελετός τους βρίσκεται στο εσωτερικό, και τα αρθρόποόα, που ο σκελετός τους είναι εξωτερικός. Με τον ίδιο τρόπο λοιπόν, θά ’λεγα πως υπάρχουν γλώσσες με εξωτερικό σκελετό και άλλες με εσωτερικό σκελετό. Ό ταν μεταφράζουμε μια γλώσσα σπονδυλωτή δηλ. μια γλώσσα που ο σκελετός της είναι εσωτερικός και εύκαμπτος, σε μια γλώσσα που η ραχοκοκαλιά της είναι εξωτερική, δηλ. που οι γραμματικοί και συντακτικοί της κανόνες είναι σχετικά σταθεροί και αμετάβλητοι, δεν μπορούμε να κάνουμε νεολογισμούς ή μετατροπές στη σύνταξη, εκτός αν αυτό το κάνουμε ηθελημένα, για να προκαλέσουμε, σαν να τη βιάζουμε. Αυτό δεν συμβαίνει συνήθως στο συγγραφέα του πρωτοτύπου γιατί αυτός γράφει σε μια γλώσσα που εντελώς φυσικά, επειδή ακριβώς δεν είναι παγιωμένη, επειδή είναι ακόμα ζωντανή, επειδή ανήκει σ’ αυτούς που τη γράφουν, βρίσκεται ακόμα σε εκκόλαψη. Αν μεταφράζεις μια γλώσσα «εν τω γίγνεσθαι» σε μια γλώσσα παγιωμένη, βρίσκεσαι κάπως στη θέση, θα έλεγα, ενός κάβουρα που θά ’θελε να περπατήσει σαν γάτα. Το αποτέλεσμα θα είναι κάτι σαν καρικατούρα, δηλ. θα υπάρχει ίσως η έννοια του βαδίσματος, της κατεύθυνσης, αλλά όχι ακριβώς η αρχική πλαστικότητα των εικόνων. Δεν ισχύει πάντα αυτό και καμιά φορά ίσως να συμβαίνει και το αντίθετο, αλλά συχνά είχα αυτή την εντύπωση ότι η επεξεργασία, το ξεκαθάρισμα, η επιλογή που αντιπροσωπεύουν πάντα μια μετάφραση, οι αποφάσεις που πρέπει να πάρουμε, δίνουν καμιά φορά την αίσθηση, ακόμα κι αν το αποτέλεσμα δείχνει θετικό, ότι προσπαθήσαμε να μιμηθούμε με το περπάτημα του κάβουρα την ευλυγισία μιας γάτας. Αυτά είχα να πω.

ΔΕΝ έχω καμιά πρόθεση να κάνω την παραμικρή επίθεση στον κ. Δρακονταειδή.* Δεν ταυτίζομαι καθόλου με τη σύγχρονη γαλλική λογοτεχνία. Το πρόβλημα ούτε με θίγει ούτε καν με αφορά. Πιστεύω άλλωστε πως οι συγκρίσεις είναι επιφανειακές και άχρηστες. Για να προσδιορίσουμε δυο λογοτεχνίες, την ίδια στιγμή, πρέπει να δούμε κατά πόσο αυτές παραπέμπουν σε κάτι άλλο, εκτός απ’ τον ίδιο τους τον εαυτό, και κατά πόσο απευθύνονται σ’ ένα άλλο κοινό εκτός απ’ το δικό τους. Αυτό είναι και το μόνο κριτήριο που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να ξεχωρίσουμε μια ζωντανή γλώσσα από μια νεκρή γλώσσα. Δηλ. αυτό που μετράει δεν είναι μόνο ο αριθμός των

αφιερωμα/57 συγγραφέων και ο θόρυβος που γίνεται γύρω από το όνομά τους, αλλά αν η φωνή τους ξεπερνάει τον περιορισμένο κύκλο των αναγνωστών τους. Ό λα αυτά τα χρόνια που ασχολήθηκα με την ελληνική λογοτεχνία και τη μετάφρασή της, μου δημιουργήθηκε το συναίσθημα ότι υπάρχει πράγματι μια ιστορική αδικία σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, μια γλωσσσική αδικία. Ο Σεφέρης μου έλεγε μια μέρα, αν και αυτός τουλάχιστον δεν έπρεπε να αισθάνεται την πίκρα της αδικίας σαν ποιητής, μού ’λεγε λοιπόν ο Σεφέρης ότι «ακόμα κι αν γράψω διακόσιες συλλογές ποιημάτων, ακόμα κι αν με διαβάσουν όλοι οι Έλληνες, δεν πρόκειται να με διαβάσουν σε καμιά άλλη γλώσσα παρά στα ελληνικά». Κι αυτή η γλώσσα, είτε το θέλουμε είτε όχι, δεν είναι πια η γλώσσα της διασποράς του παλιού καιρού. Αυτό το συναίσθημα της αδικίας υπάρχει και σε άλλους λογοτέχνες. Ο Ελύτης π.χ. έλεγε σχετικά με το «Άξιον Εστί» ότι το έγραψε για να δείξει τη μη - αναγνώριση του ελληνικού λαού και τη μη - αναγνώριση των ελληνικών γραμμάτων στα πλαίσια της Ευρώπης. Το γεγονός δηλ. ότι ό,τι γίνεται εδώ, ό,τι λέγεται, ό,τι εκφράζεται δεν ξεπέρασε ποτέ ή σχεδόν ποτέ τα σύνορα της Ελλάδας. Έμεινε εντελώς αδιάβροχο, ερμητικά στεγανό ως προς την υπόλοιπη Ευρώπη. Το θέμα λοιπόν, δεν είναι ποιος συγγραφέας είναι καλύτερος, αλλά ποιος ακούγεται, ποιος εισακούγεται. Σ’ αυτό το σημείο λοιπόν επανερχόμαστε στο πρόβλημα της μετάφρασης γιατί τελικά πώς θα ακουστεί η φωνή μας αν δεν μας μεταφράσουν, και αν μας μεταφράσουν, άραγε θα ακουστεί η φωνή μας; Δεν έχω την πρόθεση να απαντήσω σ’ αυτές τις ερωτήσεις γιατί θά ’λεγα ότι εγώ, μετά από 25 χρόνια επαφής με την Ελλάδα, δεν θα μπορούσα να δώσω καμιά απάντηση και δεν θα μπορούσα να πω τίποτα που να είναι φιλοσοφικής φύσεως, γιατί οι μεταφράσεις που έκανα από το 1955 ή 1956 δεν είναι παρά μια ιστορία αγάπης και τίποτα περισσότερο. Τίποτ’ άλλο δεν μπορεί να δικαιολογήσει το γεγονός ότι κάποιος μπορεί να περάσει 10 χρόνια της ζωής του μ’ έναν ποιητή χωρίς άλλη ανταμοιβή από το να προσπαθεί λέξη τη λέξη να περάσει ένα ποίημα από μια γλώσσα στην άλλη, όπως με το αίμα σταγόνα-σταγόνα γίνεται η μετάγγιση. Και θά ’λεγα ότι οι μεταφραστές, στην περίπτωση της ποίησης, θά ’πρεπε να έχουν την αφοσίωση της νοσοκόμας. Με άλλα λόγια, δεν μας απασχολεί το γεγονός αν ο ποιητής είναι μεγάλος, απ’ τη στιγμή που του αφιερώνουμε ένα κομμάτι απ’ τη ζωή μας. Είναι η αφανής ιδιότητα του μεταφραστή, αλλά για μένα μεταφράζω σημαίνει συντροφεύω έναν άνθρωπο και συντροφεύω επίσης αυτό που

Ζακ Λακαριέρ Γεννήθηκε το 1925 στη Λιμόζ. Το 1950, αφού τε­ λείωσε τις πανεπιστημιακές του σπουδές στο Παρί­ σι, παραιτείται από διπλώματα και διδασκαλία για να περιηγηθεί στην Ευρώπη. Θα ταξιδέψει κυρίως στην Ελλάδα και στη Μέση Ανατολή απ’ όπου θα επιστρέφει με έργα πάνω στο Άγιον Όρος, τους Πατέρες της ερήμου, τους γνωστικιστές και την Ελ­ λάδα («Το Ελληνικό Καλοκαίρι»). Μεταφραστής από τα αρχαία και τα νέα ελληνικά, θα κάνει γνω­ στούς στη Γαλλία τους πιο σημαντικούς συγγρα­ φείς της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας (Σεφέ­ ρης, Ταχτσής, Βασιλικός, Πρεβελάκης...). Συμμε­ τείχε για αρκετά χρόνια στις πολιτιστικές δραστη­ ριότητες του ΤΝΡ (Theatre National Populaire) κα­ θώς και στο Φεστιβάλ της Αβινιόν και ανέβασε τρία ελληνικά θεατρικά έργα: «Αίας» του Σοφοκλή (1963), «Ρωμιοσύνη» του Ρίτσου (1972) και μια προσωπική επιλογή ποιημάτων «Chant Profond de la Grece» (1976). 'Εγραψε ποιήματα, διάφορα δο­ κίμια, ένα μυθιστόρημα («Η Μαρία η Αιγύπτια») και είναι πάντα θερμός υποστηρικτής της ελληνι­ κής λογοτεχνίας στη Γαλλία.

Μεταφράσεις έργων του Λακαριέρ 1. Γνωστικοί. Μετ. Μιχάλης Κουτούζης. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1975. Σελ. 106.

2. Ένθεοι. Μετ. Φοίβος Αρβανίτης. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1977. Σελ. 190.

3. Το Ελληνικό Καλοκαίρι. Μετ. Ιωάννα Χατζηνικολή και Φοίβος Αρβανίτης. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1980. Σελ. 316.

4. Ο Ηνίοχος. Μετ. Μαρία ΛαμπαδαρίδουΠόθου. Αθήνα, Ίκαρος, 1982. Σελ. 40.

5. Μαρία Αιγύπτια. Μετ. Μαρία Λαμπαδαρίδου-Πόθου. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1984. Σελ. 216.

μετέφρασα. Γιατί, είναι αλήθεια κι αυτό, ότι δεν μετέφρασα παρά μόνο ανθρώπους που ζουν σήμερα, ανθρώπους που διάλεξα μόνος μου, με όλο το αυθαίρετο που συνεπάγεται μια τέτοια εκλογή. Και είχα μερικές φορές το συναίσθημα ότι μπορούμε πράγματι να κάνουμε λάθος πάνω σε μια εκλογή αλλά αυτό δεν έχει σημασία. Με λίγα λόγια, ο ρόλος του μεταφραστή σήμερα δεν είναι να αλλάξει ένα εγχειρίδιο λογοτεχνίας σε μια γλώσσα και σε μια άλλη γλώσσα αλλά να διαλέγει, να μάχεται θά ’λεγα, υπέρ της μετάγγισης των γλωσσών, να μη διστάζει να αφιερώσει πολλούς μήνες και πολλά χρόνια απ’ τη ζωή του σ’ αυτές τις επιλογές που έχουν σημασία γι’ αυτόν. Έ νας μεταφραστής δεν διαλέγει μέσα από έναν

58/αφιερωμα κατάλογο μεγάλων συγγραφέων, λέγοντας: «Θα πάρω τον τρίτο». Δεν μεταφράζουμε έτσι. Η μετάφραση για μένα, και απ’ ό,τι ξέρω αυτό ισχύει και για άλλους που βρίσκονται εδώ σήμερα, είναι μια πράξη συντροφικότητας. Σήμερα η Ελλάδα, ειδικά αυτά τα δέκα τελευταία χρόνια, αποτελεί έναν τόπο αναβρασμού των γραμμάτων, έναν τόπο ζύμωσης όπου συγκεντρώνονται πολλοί σημαντικοί συντελεστές. Όσο για μένα, «συντρόφεψα» φυσικά, περισσότερο συγγραφείς της γενιάς μου. Οι επιλογές που έκανα μέσα απ’ αυτήν την «συντροφικότητα», συνοψίζουν αρκετά και τις επιλογές των δικών μου βιβλίων. Δηλ. μεταξύ των συγγραφέων που διάλεξα διάβασα πρώτα, πριν απ’ όλα, τους ποιητές: πρώτον τον Σεφέρη, γιατί αυτόν συνάντησα στη Βηρυττό το 1956. Στη συνέχεια μετέφρασα μερικά ποιήματα του Ρίτσου, κυρίως την εποχή της δικτατορίας των συνταγματαρχών, γιατί εκείνη την εποχή ήταν πιο σημαντικό ν’ ακουστεί η δική του φωνή παρά η φωνή κάποιου άλλου. Μετά έρχονται τα ποιήματα του Ελύτη που μετέφρασα επίσης και εξέδωσα κάποτε. Είμαι ευχαριστημένος, κι αυτό το λέω με τη μεγαλύτερη δυνατή σεμνότητα, που επέβαλα στους γάλλους εκδότες τη μετάφραση δυο ποιητών που ήταν εντελώς άγνωστοι στη Γαλλία και που εντελώς τυχαία πήραν και οι δυο το βραβείο Νόμπελ. Τελικά, σκέφτομαι ότι οι επιλογές μου δεν ήταν και τόσο αυθαίρετες. Αλλά και τους άλλους συγγραφείς που μετέφρασα δεν τους αντιμετώπισα μόνο σαν συγγραφείς αλλά και σαν ανθρώπους. Σ ’ αυτή τη συντροφικότητα πρέπει να υπάρχει κάτι περισσότερο από τη γνώση της γλώσσας, πρέπει να υπάρχει η ανάγκη να αφιερώσουμε ένα μεγάλο μέρος του χρόνου μας σε κάποιον άλλο. Έτσι, μέσα απ’ αυτή την πράξη της συντροφικότητας λίγο-λίγο, μέρα με τη μέρα, λέξη τη λέξη, μια γλώσσα περνάει μέσα σε μια άλλη γλώσσα με όλες τις δυσκολίες που αυτό συνεπάγεται. Παρόλ’ αυτά όμως ο μεταφραστής, λέω και πάλι, δεν μπορεί να κάνει λάθος αν αφιερωθεί με πάθος και με το σύνολο των γνώσεων και των αισθητικών επιλογών του στο συγγραφέα που διάλεξε. ΓΓ αυτό τελικά, αν εξετάσουμε συνολικά τους έλληνες συγγραφείς

που μεταφράστηκαν στη Γαλλία από το 1950 και μετά, νομίζω πως υπήρξε, εκ μέρους μερικών μεταφραστών που αφοσιώθηκαν σ’ αυτούς τους συγγραφείς, μια επιλογή που δεν είναι αυθαίρετη και που έδωσε μια εικόνα αρκετά σωστή των διάφορων λογοτεχνικών ρευμάτων. Αυτά όσον αφορά τους ποιητές. Αλλά και το έργο του Ταχτσή, που για μένα αντιπροσωπεύει τη συνάντηση με τη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία, ήταν κάτι περισσότερο από μια μετάφραση και κυρίως με βοήθησε να καταλάβω την αδυναμία της γαλλικής να αποδώσει μια συγκεκριμένη ελληνική γλώσσα. Στη συνέχεια γνώρισα τον Β. Βασιλικό και μερικούς άλλους αλλά και τον Φραγκιά με τον «Λοιμό» που μετέφρασα σε δύσκολες εποχές για την Ελλάδα και που ήταν για μένα μια φοβερή δοκιμασία. Ό ταν μεταφράζεις μια μαρτυρία πάνω στα βασανιστήρια και στα στρατόπεδα εξορίας κάνεις κάτι παραπάνω από γλωσσική δουλειά, κάτι πιο δυνατό. Και το βιβλίο αυτό το τέλειωσα πραγματικά μέσα σε μια πλήρη δυσχέρεια, πείθοντας τον εαυτό μου ότι ο μεταφραστής πρέπει να είναι και μάρτυρας. Αλλά γνώρισα κι άλλους πεζογράφους ακόμα, τον Άρη Αλεξάνδρου λ.χ. για τον οποίο μιλούσαμε πριν από λίγο και που εντελώς πρόσφατα παρουσίασα σ’ ένα λογοτεχνικό περιοδικό. Γιατί και σ’ αυτή την περίπτωση έβρισκα πως η αδικία ήταν πολύ μεγάλη. Και ίσως τελικά, ο πιο απλός ρόλος που μπορεί να έχει ένας μεταφραστής είναι να ρίξει φως εκεί που πρώτα υπήρχε σκοτάδι. Πρόκειται για μια ελάχιστη προσφορά, αλλά αν τη συνεχίσουμε για χρόνια, με την ανάλογη συνέπεια και κυρίως με αυτό το αίσθημα της συντροφικότητας, θα τη φορτίσουμε τότε με μια σημασία που θα την ανάγει αυτή την ίδια σε λογοτεχνικό έργο και που δεν θα έχει σχέση ούτε με πανεπιστήμια, ούτε με λογοτεχνικά ρεπερτόρια, αλλά με την αγάπη.

□ Απομαγνητοφώνηση μετάφραση: Ά ν ν α Χουρμουζιάδη Επιμέλεια: Μαρσέλ Ντυράν * Σ.τ.Μ.: Πάνω στο θέμα που είχε υποστηρίξει ο κ. Δρακονταειδής ότι δηλ. αυτή τη στιγμή η Ελλάδα έχει να επιδείξει καλύτερους συγγραφείς απ’ ό,τι η Γαλλία.

ΟΧΙ ΦΠΑ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΑ!

^

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή αισθητικός προβληματισμός και εννοιών αποσαφήνιση Γ. Δ1ΖΙΚΙΡΙΚΗ: Λεξικό αισθητι­ κών και τεχνικών όρων του κινημα­ τογράφον. Αθήνα, Αιγόκερως, 1986. Σελ.

Είναι γνωστή η έλλειψη που υπάρχει στη χώρα μας από εκδόσεις κλασικών κειμένων, δικών μας και ξένων, καθώς κι από βιβλία υποδομής, ιδιαίτερα στους νεότερους κλάδους. Γι’ αυτό, κάθε προσπάθεια που γίνεται απ’ αυτή την πλευρά -κ ι όλες είναι δυ­ στυχώς προσπάθειες ατομικού μόχθου - έχει μεγάλη αξία. Το «Λε­ ξικό αισθητικών και τεχνικών όρων του κινηματογράφου» του Γ. Διζικιρίκη αποτελεί μια προσφορά από την πολύπλευρη εργασία του σ’ αυτή την κατεύθυνση. Καλύπτει ένα κενό, που είχε αρχίσει να γίνεται αισθητό στα τελευταία 15 χρόνια, από όσους ασχολού­ νται με τον κινηματογράφο. Η έκδοση βιβλίων και περιοδικών για τον κινηματογράφο αναπτύ­ χθηκε απότομα γύρω στα 1970 (θυ­ μίζουμε τα περιοδικά «Σύγχρονος Κινηματογράφος» και «Φιλμ»). Πολύ γρήγορα διαμορφώθηκε ένα αξιόλογο αναγνωστικό κοινό για τα θέματα της «7ης τέχνης», που στην καλλιέργειά του συνέβαλαν αργότερα οι Κινηματογραφικές Λέσχες. Η ανάπτυξη του θεωρητι­ κού ενδιαφέροντος, παράλληλα με τη διάδοση και την επιρροή της κριτικής των ταινιών, έκανε επιτα­ κτική την ανάγκη του Λεξικού των κινηματογραφικών όρων. Είναι το απαραίτητο βιβλίο υποδομής που εξυπηρετεί την καλύτερη χρήση και αξιολόγηση, από τον αναγνώστη, και των άλλων βιβλίων που αφο­ ρούν τον κινηματογράφο. Απαραί­ τητο όχι μόνο για τον κινηματο­

γραφιστή, τον ερασιτέχνη και το φίλο του κινηματογράφου, αλλά και για όποιον ενδιαφέρεται ν’ ασχοληθεί ή έστω να ενημερωθεί κάπως σοβαρά πάνω σ’ αυτόν. Ο συγγραφέας συνδυάζει δυο ιδιότητες. Πρώτον, είναι ο ίδιος κινηματογραφιστής κι έχει σκηνο­ θετήσει βραβευμένες ταινίες μεγά­ λου και μικρού μήκους, καθώς επί­ σης και ταινίες για την τηλεόραση. Η γνώση του αντικειμένου του αν­ τανακλάται στη σαφήνεια και στην ακριβολόγηση, την οποία απαιτεί το λεξικό όρων μιας τέχνης, που στηρίζεται στην αναπτυγμένη τε­ χνολογία. Έτσι, ο αναγνώστης θα βρει όλα τα ειδικά τεχνικά θέματα τα σχετικά με τους φακούς, τους κανόνες της οπτικής που υπεισέρ­ χονται στη λήψη, τις χημικές και φυσικές ιδιότητες του φιλμ, την

κατασκευή και λειτουργία της μη­ χανής, την ηχητική εγγραφή, τα ερ­ γαστήρια, την εκτύπωση κλπ. Ταυ­ τόχρονα θα βρει και όλα τα λήμμα­ τα τα σχετικά με τα ιδιαίτερα εκ­ φραστικά μέσα που απορρέουν από τη χρήση αυτής της τεχνολο­ γίας, όπως είναι το βάθος πεδίου, οι κινήσεις της μηχανής λήψης, το μέγεθος του πλάνου, οι γωνίες λή­ ψης, μέχρι τα διάφορα είδη του μοντάζ και τη δομή του κινηματο­ γραφικού έργου. Δεύτερον, ο συγγραφέας έχει παρουσιάσει σοβαρές εργασίες πά­ νω στις θεωρίες που έπαιξαν ρόλο στο σύγχρονο προβληματισμό της αισθητικής, στη σημειολογία και στο στρουκτουραλισμό. Ο κινημα­ τογράφος ήταν το πρώτο πεδίο όπου διεξήχθηκαν συζητήσεις γύ­ ρω από τις θεωρίες αυτές. Το απο­ τέλεσμα των συζητήσεων ήταν να ενταθεί η σύγχυση και να προστε­ θεί νέα πάνω σ’ εκείνη που είχαν δημιουργήσει προηγούμενα ο σου­ ρεαλισμός κι η ψυχανάλυση. Αντί να διεξαχθεί - κριτική αξιολόγηση και εποικοδομητική σύνθεση των θετικών στοιχείων από την κάθε θεωρία, οδηγηθήκαμε σ’ έναν εκλεκτισμό από ανάμικτα κι αντιφατι­ κά μέρη, που οι συνέπειές του δεν έχουν ακόμη εξαλειφθεί. Ο Γ. Δι-

60/οδηγος ζικιρίκης ήταν από εκείνους που με τις εργασίες του προσπάθησε να διαλυθεί η σύγχυση. Έδειξε ότι πολλές από τις λεγάμενες «σύγχρο­ νες» απόψεις περιείχαν τον κίνδυ­ νο να παρασυρθούμε στον ιρασιο­ ναλισμό κι ότι ο σωστός τρόπος ν’ αντιδράσουμε σ’ αυτό είναι να προσδιορίσουμε ένα συνεκτικό σύ­ στημα γνώσεων για τα προβλήματα της τέχνης, με βάση τα κλασικά έρ­ γα που έχει δημιουργήσει η ανθρω­ πότητα και την κριτική σύνθεση των κορυφαίων θεωρητικών της γι’ αυτά, από τον Αριστοτέλη μέχρι σήμερα. Έδειξε επίσης ότι αν το διφορούμενο χρησιμεύει για την κατασκευή του καλλιτεχνικού έρ­ γου, η σαφήνεια είναι απαραίτητο στοιχείο για τη γνωστική μας ανά­ λυση πάνω σ’ αυτό. Την ανάγκη ενός επιστημονικού, συνεκτικού συστήματος γνώσεων για τον αισθητικό προβληματισμό και την ανάγκη της σαφήνειας που διαπίστωσε στον παραπάνω προ­ βληματισμό, ο Γ. Διζικιρίκης τις υλοποιεί σε παραγωγή θετικού έρ­ γου μέσα από τη σύνταξη των αι­ σθητικών όρων του κινηματογρά­ φου που περιέχει το Λεξικό. Ο αναγνώστης θα βρει σ’ αυτό, όχι μόνο τις έννοιες της αισθητικής που σχετίζονται με τον κινηματο­ γράφο, όπως είναι π.χ. οι όροι «αλληγορία», «ανάγνωση», «αναφερόμενο», αλλά και τις κύριες θεωρίες οι οποίες διατυπώθηκαν

γι’ αυτήν. Σε σχέση με τα αντίστοιχα ξενό­ γλωσσα (π.χ. του Mitry, των Jean­ ne και Ford) το «Λεξικό αισθητι­ κών και τεχνικών όρων του κινη­ ματογράφου» παρουσιάζει μια δια­ φορά και μια συμπληρωματικότητα. Δεν περιέχει ταινίες, βιογρα­ φίες και ονόματα σκηνοθετών ή ηθοποιών, εκτός μόνο από τους σκηνοθέτες που το όνομά τους συν­ δέεται με θεωρητικά ζητήματα. Το βιβλίο ξεπερνάει το περιγραφικό επίπεδο της γνώσης, έχει σπουδα­ στικό χαρακτήρα κι αποβλέπει όχι μόνο να δώσει με σαφήνεια κι εκλαϊκευτικά ορισμένες βασικές γνώσεις για τα τεχνικά και αισθη­ τικά ζητήματα του κινηματογρά­ φου, αλλά να καλλιεργήσει το κρι­ τικό καί θεωρητικό επίπεδο του ελ­ ληνικού κοινού. Από την άποψη αυτή, η σημασία του λεξικού είναι μεγόίλη γιατί προσφέρει εκείνο που είναι προϋπόθεση για την καλλιέρ­ γεια του κριτικού και θεωρητικού επιπέδου, την «αποσαφήνιση μερι­ κών βασικών εννοιών, όσες -κατά το δυνατό- μπορούν να ξεχωρί­ σουν και να επισημανθούν μέσα από τη θάλασσα τόσων πολλών και αντιφατικών πληροφοριών που μας περιτριγυρίζουν...». Η επικέντρωση του Λεξικού στους τεχνικούς και θεωρητικούς όρους ανταποκρίνεται και στη βα­ θύτερη αλληλεξάρτηση που έχουν σε κάθε έργο τέχνης το εμπειρικό

ΠΡΩΤΗ ΓΡΑΠΤΗ ΔΗΜΟΠΡΑΣΙΑ ΣΠΑΝΙΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ 27 επιλεγμένοι ελληνικοί τίτλοι της περιόδου 1776-1845 μεταξύ των οποίων: Μοναδικό κοραΐκό φυλλάδιο. Ο Συναξαριστής του Οσ. Νικοδήμου (1819). Δ. Γαλανού, Μεταφράσεις έργων ινδικής φιλοσοφίας (1845). περιοδικό ‘Συλλογές’ Νοεμβρίου. (Λήξη 30.12)

με το ιδεατό, το γνωστικό με το αι­ σθητικό. Αυτό βεβαιώνεται από πολλές πλευρές. Είναι γνωστό ότι ο Ντράγερ στήριξε τη δραματικότητα της «Ζαν ντ’Αρκ» στο, νέο για τό­ τε, παγχρωματικό φιλμ, ότι στο βά­ θος πεδίου που αποτέλεσε τη βάση της αισθητικής σχολής του Μπαζέν το πέτυχε ο Όρσον Γουέλες στον «Πολίτη Καίην», χάρη στη χρήση νέων φακών κι ότι, επίσης, ο ιταλι­ κός νεορεαλισμός προέκυψε από την έλλειψή τεχνικών μέσων, που ανάγκασε τους κινηματογραφιστές να εγκαταλείψουν τα στούντιο και να βγουν με «τη μηχανή στο δρό­ μο». Εκτός από το «σπουδαστικό χα­ ρακτήρα» που προσδιορίζει τη γε­ νική κατεύθυνση και το επίπεδο του λεξικού, οφείλουμε να εντοπί­ σουμε δυο άλλα σημεία που αφο­ ρούν την ιδιαίτερη οργάνωσή του. Το πρώτο,αφορά τη λεξικολογική απόδοση των όρων. Είναι γνωστό ότι το μεγαλύτερο μέρος των τεχνι­ κών κυρίως όρων που χρησιμοποι­ είται στη χώρα μας είναι ξενόγλωσ­ σο. Κάτω απ’ αυτό το γεγονός, c συγγραφέας έπρεπε να βρει τη σω­ στή ισορροπία ανάμεσα στους ξενι­ κούς όρους που έχουν πολιτογραφηθεί οριστικά στη γλώσσα μας («γκρίφα», «εταλονάζ»), και σ’ εκείνους που μπορούν να εξελληνισθούν («εμυλσιόν», «τρίτμαν»), ή που μπορούν να χρησιμοποιούνται και με τους δυο τρόπους («αρχικοί τίτλοι-ζενερίκ»). Η συμβολή του βιβλίου στην καθιέρωση ενός ενιαί­ ου και οριστικού λεξιλογίου για τους τεχνικούς όρους του κινημα­ τογράφου είναι σημαντική. Το δεύ­ τερο σημείο αφορά το περιεχόμενο των θεωρητικών όρων. Η προσπά­ θεια του συγγραφέα παρέμεινε κι εδώ στο επίπεδο του διαφωτισμού και της επιστήμης. Γιατί, όπως ο ίδιος γράφει «... έγινε επίσης φανε­ ρό ότι ορισμένες θέσεις από τις καινούριες γνώσεις -στρουκτουρα­ λισμός (δομισμός), σημειολογία, σπουδή του ασυνειδήτου- μπορούν να γίνουν χρήσιμα επιστημονικά εργαλεία (χωρίς να χάσουν τη με­ θοδολογική αυτονομία τους), και να προσφέρουν πολλά στην κοινωνικοϊστορική έρευνα, όταν αποφύ­ γουν τους δυο μεγάλους εχθρούς της επιστημονικής γνώσης: Τη με­ ταφυσική σκουριά (την “απόλυτη γνώση”), και τον κίνδυνο μιας αγοραίας κοινωνιολογούσας ερμη­ νείας των ζητημάτων». ΣΩΤ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

οδηγος/61

ελκυστική αφηγηματική δύναμη πέρα απ’ την άκρη της πένας ΝΙΚΟΥ ΚΑΧΤΙΤΣΗ: «Ποιοι οι φί­ λοι», «Η Ομορφάσχημη», «Το ενύ­ πνιο». Γ' έκδοση. Αθήνα, στιγμή, 1986. Σελ. 147.

1. Τα τρία πρώτα αφηγηματικά πεζά με τα οποία ο Ν. Καχτίτσης έκανε την εμφάνιση του στα ελληνικά γράμματα, χαρακτηρίζονται από μια μεθυστική διάθεση για ανάλυση ενδοσκόπησης που πα­ ρουσιάζουν άλλα (όχι απαραίτητα στις μέρες μας) έργα. Όπως στη συνέχεια και στον «Εξώστη» και πέρα απ’ την τεχνική αρτιό­ τητα που τα διακρίνει, η γοητεία παραμένει σε κάτι που πρόκειται να συμβεί αλλά δεν γίνεται, σε κάτι που θα κλέψει την παράσταση αλλά μένει βουβό, σε κάτι που θα κάνει την ώρα της ανάγνωσης ώρα πειραματισμών χωρίς όμως αυτό να επιχειρείται με το κα­ τάλληλο έναυσμα. Ετσι το μυστικό αυτό όπλο και γνώρισμα του συγγραφέα, δίνει μια εντύπωση, κυνηγημένη από μια συ­ νειδητή χειρονομία απέναντι στη λογοτεχνία, δίχως εντυπωσιακά ξε­ πετάγματα, οίστρους ή δράματα. Μ’ αυτόν τον τρόπο επικοινωνεί ευκολότερα και ευθύτερα, πραγμα­ τοποιώντας μια ιδιαίτερη και κα­ θοριστική τομή στο χα')ρο του’κα­ θαρού υλικού του.

2. Η δεκαετία του ’60, όπως πολ­ λές φορές έχει λεχθεί, στάθηκε μια γόνιμη εποχή κατά την οποία γρά­ φτηκαν έργα ανεπανάληπτα που διαβάζονται σήμερα με αρκετό εν­ διαφέρον και συγχρόνως έδωσε μια καινούρια ώθηση σε ό,τι είχε ξεκι­ νήσει η πρώτη μεταπολεμική γενιά πεξογράφων από το ’45 και μετά. Απ’ αυτόν τον κανόνα δεν θα μπο­ ρούσαν να λείπουν τα έργα τού Ν. Καχτίτση, που το κύριο σημείο αναφοράς τους έχει σχέση με μ··ι αλματώδη πορεία στον τομέα της αφηγηματικής τέχνης και λιγότερο ίσως σ’ εκείνον της θεματολογικής σαφήνειας, δηλαδή σε κάτι που κα­ τατρέχει ακόμη και σήμερα πολ­

λούς από τους δημιουργούς. Αν τα διηγήματα που συζητάμε ανήκουν σε μια σφαίρα που ξεπερνάει το χρόνο αλλά και το χώρο, πετυχαί­ νοντας μια φόρτιση και μια επαφή με ήρωες κατά το πλείστον «άγνω­ στους» και μετά το κλείσιμο του βι­ βλίου, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο συγγραφέας πάλεψε τον προ­ σωπικό του στόχο με θέματα μηδιεξοδικά, μικρά ή μεγάλα, πλού­ σια ή φτωχά, αλλά με στραμμένη πάντα την προσοχή στο πώς το τε­ λικό αποτέλεσμα θα φθάσει χαμη: λόφωνα στις όποιες του προσδο­ κίες. Έργα με παρόμοιο προβλη­ ματισμό γράφτηκαν κατά την ίδια περίοδο αρκετά (έστω κι αν μπή­ καν στις προθήκες των βιβλιοπω­ λείων πολύ αργότερα), αλλά το στίγμα και η σφραγίδα του Ν. Κα­ χτίτση έχει ένα εντελώς αλλιώτικο χρώμα: σίγουρα δεν προδικάζει καμιά ακαδημαϊκή προσέγγιση και δεν αντανακλά καμιά βαρύγδουπη γνώμη, μια κι ό,τι είναι να κερδί­ σει, το κερδίζει άμεσα και σχεδόν κατηγορηματικά.

3. Στο «Ποιοι οι φίλοι», η ατμό-

πλαίσιο ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΑΠΟΣΤΟΛ ΟΠΟΥΛ ΟΥ: Ένα δράμα, μια ιστορία, η γενιά μας. Αθήνα, Σύγχρονη Γνώμη, 1986. Σελ. 120. ΣΤΙΓΜΙΟΤΥΠΑ από την Εθνική Αντίσταση, από τη μάχη ενός λαού ενάντια στον κατακτητή και τους ντόπιους . συνεργάτες του είναι το περιεχόμενο των μικρών διηγημάτων του Αποστόλη Αποστολόπουλου. Απλά γραπτά με τα βιώματα ενός ανθρώπου που έζησε τον κίνδυνο του αγώνα, που είδε την αποχή, την προδοσία και που πάλεψε στο πλευρό των ανώνυμων καθημερινών αγωνιστών της ελευθερίας τον δίκαιο αλλά και συγχρόνως αδικαίωτο αγώνα των οποίων θέλει να τιμήσει με τούτο το βιβλίο. Φυλακίστικη φιλολογία ονομάζει το είδος στο οποίο το εντάσσει μαζί με τα δύο προηγούμενα βιβλία του. Τα κείμενα αυτά γράφτηκαν στις φυλακές Κεφαλονιάς, όταν ο συγγραφέας ήταν καταδικασμένος σε θάνατο, γεγονός που τους δίνει ένα ιδιαίτερο βάρος.

CATHERINE HERMARY-V1EILLE: Ο Μεγάλος Βεζύρης της νύχτας. Μετ. Λήδα Παλλαντίον. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1986. Σελ.

208. ΑΛΛΟ ένα μυθιστόρημα που αντλεί υλικό από πολυχρονεμένους κι από νύχτες της Βαγδάτης περιβεβλημένες θρύλους και μυστήριο. Η Βαγδάτη, άλλοτε κέντρο του αραβικού πολιτισμού και η μεγαλύτερη πόλη του Μεσαίωνα, γοήτευε πάντα τον

62/οδηγος σφαίρα είναι εφικτή για μια μορφι­ κή απόλαυση απαλλαγμένη από κεντρικούς άξονες πάνω στους οποίους θα έπρεπε να αφιερωθούν πολλές σελίδες, στην προσπάθεια να ερμηνευθεί το φαινόμενο της καθαρής φιλίας σε ειδικές αλλά και γενικές συνθήκες. Ο συγγραφέας αντιμετωπίζει σχεδόν επιγραμματι­ κά τις δυσκολίες που συναντάνε στο δρόμο τους προς την ποίηση αλλά και τη ζήση πολλοί ταλαντού­ χοι ποιητές. Την ίδια μάλιστα στιγ­ μή, που άλλοι, διαθέτοντας οικο­ νομικό υπόβαθρο, ασχολούνται με την «πολυτέλεια» των μεταφρά­ σεων και μάλιστα γνωστών δη­ μιουργών, επειδή αυτό εξυπηρετεί την αναβάθμιση του ονόματος τους. Χωρίς να γίνεται ποτέ κανείς από τους ήρωες κέντρο έρευνας, στοιχειοθετείται η προσωπικότητα τόσο του ενός όσο και του άλλου φίλου και αφήνεται αβίαστα να εντοπισθεί η επιδοκιμασία για τον φτωχό εργάτη των γραμμάτων. Στο «Ποιοι οι φίλοι», φράση που θα μπορούσε να γίνει μια επώδυνη ερώτηση, η ζυγαριά γέρνει με όλο της το βάρος προς τη μεριά του κοινωνικά αδικημένου, όχι μόνο γιατί έτσι εξισορροπείται .μια βα­ θύτερη κλίση προς αυτή την κατεύ­ θυνση, αλλά επιπλέον γιατί η τέχνη απαιτεί από τους ανθρώπους της ηθική στάση και συμπαράταξη.

4. Στην «Ομορφάσχημη», η αγάπη του Ν. Καχτίτση προς το είδος της αφήγησης σε πρώτο πρόσωπο παίρνει για μια ακόμη φορά μια φόρμα εκστασιακή, που δουλεύε­ ται με μεγάλη μαεστρία, μεταφερ­ μένη κάτω απ’ το θαμπό ουρανό της ναζιστικής θηριωδίας.Η ηρωίδα, που θα περιγράφει τις ατέλειω­ τες ταλαιπωρίες της κατά την πε­ ρίοδο εκείνη, ανασκαλεύει τα δρώ­

μενα με τις προσωπικές της δυνά­ μεις, σαν ένα είδος κατάθεσης με γενικότερο και πολλές φορές ίδιο απόβαρο. Τα λίγα πρόσωπα που εμφανίζονται στη θύμηση και στη σκέψη της κινούνται περιστασιακά και μάλλον αποκαρδιωτικά για το δικό της δύστυχο παρόν και τις ανασφάλειες που η ίδια βρίσκει τρόπο να ξεπεράσει. Η διάγνωση με την καταπληκτική της κορύφω­ ση αναπαριστά με αρκετή ευκολία μια περίπτωση με ειδικό βάρος για την ταραγμένη συνέχεια του χρό­ νου που κυλά χωρίς προειδοποιή­ σεις και εντυπωσιακά γεγονότα. Ο Ν. Καχτίτσης αφήνει μπροστά στον αναγνώστη μια απροστάτευτη αλλά σίγουρη γυναικεία μορφή που με το μονόλογό της καταφέρνει να αφυπνήσεΐ (σε καμιά περίπτωση όμως πολιτικά) κάποιες εσωτερικές διακλαδώσεις και κάποιες εμπει­ ρίες που δυστυχώς ξεχνιούνται ή μένουν απλώς συγκινήσεις. Τέλος, η γόνιμη καταγραφή πίσω από το πρίσμα της ιδιόρρυθμης αυτής ιστο­ ρίας, στέκεται το θεμέλιο για μια επιπλέον έλξη προς τη μεριά της αφηγηματικής ικανότητας του δη­ μιουργού. Ικανότητα που όντας με­ γάλη, πετυχαίνει να διασταυρώσει το λόγο με την πράξη μέσα από μια εντελώς καινούρια αντίληψη.

5. Στο «Ενύπνιο», το πολύ υψηλό και σχεδόν τρυφερό πάθος του συγγραφέα εφευρίσκει έναν πρω­ τότυπο τρόπο για να δώσει όσο μπορεί πιο ομαλά δυο έντονες απωθημένες επιθυμίες τού κατά τα άλλα δύσμοιρου φίλου ποιητή. Η πρώτη απ’ αυτές βγάζει στην επι­ φάνεια έναν καταχωνιασμένο αντί­ κτυπο για την προσωπικότητά του

0 ΛΟΥΝΤΕΜΗΣ δεν θέλει «συστάσεις» θέλει διάβασμα Ζητείστε από τα βιβλιοπωλεία και τους πωλητές βιβλίων τη σειρά του Λουντέμη. Και διαβάστε... ΕΝΑ ΠΑΙΔΙ ΜΕΤΡΑΕΙ Τ' ΑΣΤΡΑ, ΤΑ ΠΛΟΙΑ ΔΕΝ ΑΡΑΞΑΝ, ΟΔΟΣ ΑΒΥΣΣΟΥ ΑΡΙΘΜΟΣ 0 και 41 ακόμα έργα του. Και μην ξεχνάτε τα παιδικά του Λουντέμη, είναι «πνευματική τροφή» για τα παιδιά σας.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΩΡΙΚΟΣ

που είναι το σπίτι, κατάσταση που δεν μπορεί ουσιαστικά να ανταπεξέλθει για μια πιο αξιοπρεπή ζωή. Και η δεύτερη, υπολογίζεται με μια εσωτερική παρόρμηση ερωτικού χαρακτήρα προς τη γυναίκα που νοικιάζει δωμάτια, κοινή γνωστή τόσο του ποιητή όσο και του αφη­ γητή. Οι επιθυμίες αυτές που συνθλίβονται είναι ρίζες που μόνο μέ­ σα σε ονειρική αυταπάτη μπορούν να συνευρεθούν και να δοκιμα­ στούν, γι’ αυτό γίνεται επιτακτική η ανάγκη του αφηγητή σ’ αυτή τη διπλά καταπιεσμένη εξέλιξη, έχει το προτέρημα να διατηρεί για τον εαυτό της πολύ λίγες σελίδες, τόσες όμως όσες χρειάζονται για να κινη­ θεί ο μοχλός πρός την πλήρη αξιο­ λόγηση των όσων ονειρικά διαδρα­ ματίζονται ανάμεσα σε δυο ανθρώ­ πους που ο καθένας απ’ τη μεριά του αναζητά μια προεξόφληση των μύχιων αναστολών.

6. Είναι λοιπόν, οι ασκήσεις του Ν. Καχτίτση, ένα σοβαρότατο δείγ­ μα ελκυστικού αφηγηματικού τρό­ που γραφής, καθώς το κάθε τι βρί­ σκεται στο μέρος που του πρέπει και καθώς η λογοτεχνία του δεν σπαράσσεται από επεισόδια άκρα­ του συναισθηματισμού. Ο συγγρα­ φέας δίνει το χέρι στην τέχνη του λόγου, έτσι απλά και δέχεται το ίδιο φυσικά την ανταπόδοσή της αφίύ τον κατατάσσει σε ό,τι το κα­ λύτερο έχει να παρουσιάσει τα τε­ λευταία χρόνια. Όσον αφορά τον αναγνώστη, αυτός τελειώνει το βι­ βλίο μ’ ένα αίσθημα πολλαπλής ικανοποίησης αναζητώντας το χθες μέσα στο σήμερα.ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

οδηγος/63

καταματα η πραγματικότητα της νεολαίας ΝΟΡΤΡΟΥΝΤ ΜΠΟΓΚΕ-ΕΡΛΙ: Ενάντια στον άνεμο. Μετ. Κίρα Σίνου. Αθήνα, Ψυχογιός, 1986. Σελ.

202

«Ενάντια στον άνεμο»: τίτλος - συμπέρασμα ενός αξιοπρόσεκτου βιβλίου, με θέμα τη νεολαία. Δεν είναι φυσικά το μόνο, αλλά είναι από τα λίγα που αναφέρονται χωρίς ακαδημαϊκούς διδακτισμούς στην κατάσταση της νέας γενιάς, που περιγράφουν την εικόνα της απαλλαγμένης από εξιδανικεύσεις, επίκτητες ρομαντικές αποχρώ­ σεις και αυθαίρετες προσαρτήσεις σε εγκεφαλικά πρότυπα συμπε­ ριφορών. Μοιάζει με μια μυθιστορηματική περιγραφή συμβάντων, μια έκθεση γεγονότων που η αντικειμενική τους παράθεση, καμιά σχέση δεν έχει με την προαποφασισμένη ουδετερότηΟι παιδαγωγικές σπουδές της Νόρτρουντ Μπάγκε-Έρλι, αναδεικνΰοντάι σ’ όλο το μεγαλείο τους, καθώς η συγγραφέας καλεί τους αναγνώστες ν’ απαλλαγούν από το σύνδρομο της δικαιολόγησης και ν’ αντιμετωπίσουν κατάματα την πραγματικότητα και τα δεδομένα της νεολαίας. Το θέμα, η σχέση της Μάρλις και του Στέφαν, είναι η ιστορία δύο νέων που γνωρίζουν τις αξίες της κοινωνίας τους, μέσα από τη συγ­ κατοίκηση, ανακαλύπτουν τις αι- . τίες των φαινομένων με τα οποία έρχονται σε επαφή, μαθαίνουν τον έρωτα, προσπαθούν να αποκτή­ σουν μια στοιχειώδη αλλά πρακτι­ κά ανερμάτιστη ιδεολογική ανε­ ξαρτησία και αγγίζουν την πολιτι­ κή. Οι εμπειρίες αυτές έρχονται από την πλευρά της Μάρλις, που αποτελεί το κεντρικό πρόσωπο του βιβλίου, προσφέροντας ένα σημα­ ντικό προτέρημα στην ουσία του, την οπτική, δηλαδή, της κοπέλας που ενηλικιώνεται. Η συγκατοίκηση, ακριβέστερα η συμβίωση χωρίς την υπαγωγή στο

θεσμό του γάμου μοιάζει με το σκηνικό που δεν ικανοποιεί τις λει­ τουργικές ανάγκες της παράστα­ σης, οι απαραίτητες τροποποιήσεις λύνουν το δεσμό, με τους ίδιους ρυθμούς που η μικρή ηρωίδα δια­ νύει τον επώδυνο δρόμο ανάμεσα στις μητρικές αξίες και τις παρυφές της γνώσης που είναι το απόκτημα από το κοινωνικό της ντεμπούτο. Στην πορεία αυτή, δεν έχει ούτε,τις γνώσεις, ούτε τα περιθώρια να κά­ νει κάτι επαναστατικό. Απλώς μα­ θαίνει να εκφράζει ειλικρινά τις σκέψεις και τα αισθήματά της, μα­ θαίνει να αρνείται και να χαράζει τον δικό της δρόμο. Ο Στέφαν μετατρέπεται σταδιακά από συναι­ σθηματικό πρότυπο σε πρώτη εμ­ πειρία με το άλλο φύλο. Η ερωτικύ διάθεση που δημιουργεί η συνανα­ στροφή με τον Ούλριχ, παύει να δημιουργεί ενοχές, εξελισσόμενη σε μια σχέση ανοιχτή στο κοινωνικό περιβάλλον κι ώς ένα βαθμό, απο­ τέλεσμά του. Το βιβλίο της Μπόγκε-Έρλι, επιβεβαιώνει πως η κατάσταση των εφήβων είναι η έφεση προς την ανεξαρτησία συμπιεσμένη από την άγνοια της μεθόδου αλλά και της ίδιας της έννοιας. Η Μάρλις, ο Στέφαν και τα άλλα πρόσωπα της μικροκοινωνίας που περιγράφει η συγγραφέας, είναι

ευρωπαϊκό κόσμο εξάπτοντας τη φαντασία του. Ο Μεγάλος Βεζύρης της νύχτας είναι μια ιστορία έρωτα, πάθους, δύναμης κι εξουσίας. Ο ταπεινός δούλος Αχμέτ διηγείται, ενώ διανύει τα τελευταία δέκα βράδια της ζωής του, την ιστορία του αφέντη του Πέρση Τζαφάρ που τον αγάπησε με πάθος ο Χαλίφης (786-809) Χαρούν Αλ Ρασίντ και τον σκότωσε όταν ο Τζαφάρ ερωτεύτηκε την Αμπάσα, τη δεκατετράχρονη αδερφή του Χαλίφη. Η ασίγαστη δίψα κι ο αχαλίνωτος πόθος για εξουσία του ανθρώπου πάνω στον , άνθρωπο, ο σκοταδισμός, η εξαθλίωση, η πίστη στο κισμέτ εκτοξεύουν τις πραγματικές διαστάσεις των καταστάσεων στην υπερβολή. Ας ελπίσουμε ότι η συγκίνηση και η γοητεία που προκαλούν τα μεγέθη αυτά στο ευρωπαϊκό αναγνωστικό κοινό, διασκεδάζοντας την ανία του, να μη σημαίνει νοσταλγία τέτοιων καταστάσεων ή εξιδανίκευση των αιτίων τους.

ΝΙΚΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ: Ο αληθινός Παλαμάς. Αθήνα, Γλάρος, 1986. Σελ. 92. Ο ΠΑΛΙΟΣ ηγέτης του ΚΚΕ, Νίκος Ζαχαριάδης, μέσα από το συγγραφικό του έργο προβάλλει και ως διανοούμενος καθώς και ως μελετητής της παγκόσμιας επαναστατικής φιλολογίας. Αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτής του της δραστηριότητας αποτελεί το μελέτημα «Ο αληθινός Παλαμάς» που ο Ν.Ζ. έγραψε στις φυλακές της Κέρκυρας το 1937. Είναι μια ανάλυση του «Δωδεκάλογου του γύφτου», που σκοπό έχει να φωτίσει το αληθινό, πλαστουργό, Παλαμικό πνεύμα, που η λόγια αντίδραση της εποχής προσπάθησε να ενταφιάσει κάτω από προτομές και παράτες, γνωρίσματα της

64/οδηγος μια ανομοιογενής ομάδα από τε­ λείως φυσιολογικά παιδιά. Ιδιαίτε­ ρα η κεντρική ηρωίδα, η πιο μικρή απ’ όλους, βρίσκεται στο στάδιο εκείνο, όπου συνειδητοποιεί πως η ερωτική σχέση δεν είναι διασκέδα­ ση κι ότι η συμβίωση δεν αποτελεί παράταση του χρόνου που τα άτο­ μα αφιερώνουν στην ευτυχία. Το ζήτημα είναι πως το βιβλίο βρίσκεται στην επικαιρότητα κα­ θώς αναζητά και εκθέτει σχεδόν ψηλαφητά, τα στοιχεία που οι νέοι θεωρούν έρωτα, χωρίς να χάνει πο­ τέ την τρυφερότητά του. Γενικά, η κατάσταση, το σύστη­ μα σχέσεων που παραθέτει θα μπο­ ρούσαν να χαρακτηρισθούν «ελεύ­ θερα», με την έννοια που αποδίδε­ ται στη λέξη «ελευθερία» όταν οι μικροαστοί ή, με μικρές παραλλα­ γές, οι φοιτητές κρίνουν τις «συνε­ χείς αντικαταστάσεις» ερωτικού συντρόφου. Αλλά η Μπόγκε-Έρλι, διακριτικά, ασχολίαστα, ίσως σιω­ πηρά, επισημαίνει πως αυτό στην ουσία δεν είναι μια «κατάσταση ελευθερίας»: η νέα στάση που τη­ ρούν οι νέοι απέναντι στις σχέσεις τους έχει τις ρίζες της στις κοινωνι­ κές διεργασίες. Η συγγραφέας σω­ στά δεν προχωρεί σε μια περισσό­ τερο εξονυχιστική έρευνα αυτού του δεδομένου, στο βαθμό που δεν τής επιτρέπεται αντικειμενικά όσο διατηρεί την ψυχοσύνθεση μιας κοπέλας, η οποία θα παρέμενε εκστατική μπροστά στην έννοια «απλοποίηση των κοινωνικών αντι­ θέσεων», με τον ίδιο τρόπο που υπήρξε ακατανόητα χαλαρωμένη μετά την πρώτη ερωτική της νύχτα. Ο έφηβος, στην καλύτερη περίπτω­ ση, υποψιάζεται ότι αυτό που τον ενοχλεί ή που τον ενδιαφέρει είναι

το μέρος· το όλον παραμένει μια δυσπρόσιτη έννοια που η εικόνα της ταιριάζει στον διαιρεμένο σε τέσσερα τέταρτα κύκλο του ωδείου ή της αριθμητικής. Η Μάρλις, έγκαιρα, όπως και κάθε συνομήλικός της, επιδιώκει να απαλλαγεί από την ανία των μο­ νίμων αναζητήσεων και να δοθεί όσο μπορεί στις δυνατότητες της εκλογίκευσης. Εντάσσεται στη δια­ δικασία των επιλογών, που αργό­ τερα θα γίνουν άποψη. Η συγγραφέας αποδεικνύεται συνεπής απέναντι στο ρεαλισμό της. Η στάση της αυτή, δεν αναφέρεται μόνο στην αντικειμενικότητα της καταγραφής, αλλά κυρίως στο γεγονός ότι η Νόρτρουντ ΜπόγκεΈρλι γνωρίζει βαθιά τους χαρα­ κτήρες που χρησιμοποιεί. Δεν υπερβαίνει τα όριά τους, δεν τους «βάζει» να δρουν με τρόπους ή βά­ σει σκέψεων, που ξεπερνούν τη συγκεκριμένη ηλικία και την κοι­ νωνική τους θέση. Είναι χαρακτηριστικό ότι η προ­ σέγγιση των εννοιών του έρωτα, της κοινωνίας, της φιλίας και της οικογένειας, δεν γίνεται θετικά, αλλά αντίστροφα, αρνητικά. Η ορ­ θολογιστική τους σημασία κατακτάται μέσα από τη διαδικασία της απόρριψης που, φυσικά, έχει τα δικά της στάδια. Το βιβλίο δεν λέει πουθενά «έρωτας σημαίνει..», αλλά κάθε τόσο μας οδηγεί σε συμπερά­ σματα της μορφής «έρωτας δεν ση­ μαίνει...». Ό χ ι μόνο δεν διατυπώ­ νει μια θετική άποψη, αλλά ακόμη και τη διατύπωση της αρνητικής προσέγγισης την αφήνει στον ανα­ γνώστη, στο μέτρο που η ηρωίδα δεν μπορεί να ιδεολογικοποιήσει τουλάχιστον για την περίοδο που καταγράφεται - τις παρατηρήσεις της και τίποτε δεν βεβαιώνει πως θα είναι διαρκώς συνεπής στη στά­ ση που αρχικά επιλέγει. Οι εμπει­ ρίες της πρέπει να επιβεβαιωθούν. Η ρευστότητα αυτή, είναι κάτι α­ ντικειμενικό. Αλλά η Μάρλις δεν μπορεί να το αντιληφθεί και να το αντιμετωπίσει. Η συνειδητοποίηση της κατάστασης γίνεται επίσης κά­ τω από μια διαδικασία και φυσικά δεν είναι αυτόματη. Χρειάζεται εν­ διάμεσα να υπάρξει μια ποσοτική (δεν εννοείται αθροιστική) και ποι­ οτική επιβεβαίωση των συγκεκρι­ μένων αληθειών, σε τέτοιες περι­ στάσεις που οι έφηβοι, υπό φυσιο­ λογικές συνθήκες, δεν γνωρίζουν γενικά. Ό σο βέβαια αυτό συντελείται,

τόσο και η ρευστότητα αίρεται, αλ­ λά και τότε η ιδεολογικοποίηση της συμπεριφοράς δεν είναι υποχρεω­ τική και αυτόματη. Η Μπόγκε-Έρλι έγραψε ένα βι­ βλίο, η ομαλή πλοκή του οποίου επιτρέπει την εισαγωγή σε διαδικα­ σίες πολύπλοκες, απορρίπτοντας τα απλουστευτικά σχήματα και τις επιπόλαιες ερμηνείες. Εισάγει στον τρόπο σκέψης των νέων, χωρίς να χρησιμοποιεί τις γνώσεις της, παρά μόνο για ν’ απο­ δώσει την πραγματικότητα με τον καλύτερο τρόπο, αποκλείοντας κά­ θε πρόθεση να διδάξει. Το ακροα­ τήριο άλλωστε δεν είναι μόνον όσοι βρίσκονται μεταξύ 18-25 ετών. Ο τίτλος. «Ενάντια στον άνεμο» είναι μια εξαιρετική συμπύκνωση των καταστάσεων και των εικόνων που περιγράφονται στο βιβλίο «Ενά­ ντια» δεν σημαίνει υποχρεωτικά «αντίθετα». Είναι περισσότερο μια έντονη κί­ νηση προς τη ζωή και τη νεότητα, η εσωτερική αντίσταση, μια μορφή πάλης που δημιουργείται όταν ο νέος προσεγγίζει ή κατακτά έννοιες και συνθήκες που δεν κατανοεί, όταν κάθε στοιχείο του κόσμου του μοιάζει αέρινο ή αερικό. «Ενάντια» δεν σημαίνει «σε σύγ­ κρουση» αφού η συγγραφέας ενδιαφέρεται να δείξει πως ο νέος έρχεται και δημιουργεί το καινού­ ριο λιγότερο απ’ ό,τι αντιδικεί με Στην Ελλάδα, μια μαζική ανά­ γνωση του βιβλίου θα είχε πολλα­ πλό ενδιαφέρον. Ακριβώς επειδή δεν είναι μια συνταγή, ένας «απλο­ ποιημένος οδηγός χρήσης της καρ­ διάς», είναι σίγουρο πως θα γινό­ ταν εκλυστικό στη νεολαία. Ιδιαί­ τερα στο τμήμα εκείνο που έχει πε­ ράσει από τις συμπληγάδες της εφηβείας, θα μπορούσε να γίνει αφορμή για έναν πολύτιμο σκεπτιΑλλά, είναι φυσικό πως θα έ­ φερνε σε αμηχανία κάποιους γονείς που η επιθυμία για την κόρη τους είναι ουσιαστικά μια μετεξέλιξη της λογικής που ήθελε την κοπέλα με τα «χαρίσματα» των γαλλικών και του πιάνου: η ιδέα της συμβίω­ σης χωρίς γάμο μοιάζει μ’ ένα σει­ σμό που γκρεμίζει την οικογενεια­ κή εξασφάλιση. Ίσως οι γενιές αυ­ τές πρέπει να πληροφορηθούν πως τα παιδιά τους χρειάζεται πρώτα να συμβιώνουν και μετά να παν­ τρεύονται. Θ. ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ

οδηγος/65

το κρεβάτι ανάμεσα στον έρωτα και το θάνατο ΝΤΟΜΙΝΙΚ ΡΟΛΑΝ: Το Κρεβάτι. Μετάφραση: Αναστασία Λαμπρία. Αθήνα, Εστία, 1985. Σελ. 193.

Το βιβλίο της Ντομινίκ Ρολάν, «Το κρεβάτι», περιγράφει τη ζωή μιας γυναίκας, από τη στιγμή που μαθαίνει ότι ο άντρας της έχει καρκίνο (Οκτώβριος) μέχρι το θάνατό του (Μάης). Η αφήγηση έχει τη μορφή του προσωπικού ημερολόγιου της ηρωίδας, που λέ­ γεται Εύα, για να μπορεί η συγγραφέας να παρεμβάλει στη ροή των γεγονότων σκέψεις, αισθήματα και αναμνήσεις της Εύας, σε μια προσπάθεια να φωτιστεί καλύτερα ο ψυχικός της κόσμος. Η ιστορία έχει περιληπτικά ως ε­ ξής: το ζευγάρι (ο σύζυγος ονομά­ ζεται Μαρτέν) ζει αρμονικά σε έπαυλη στα περίχωρα του Παρι­ σιού (με υπηρέτρια και κηπουρό). Η Εύα θεωρεί τον άντρα της σαν τον κύριο -αν όχι μοναδικό- συ­ ντελεστή της προσωπικής της ευτυ­ χίας. Ξαφνικά, ο Μαρτέν αρχίζει να παρουσιάζει πόνους στο στομά­ χι και αδυνατίζει. Μπαίνει στο νο­ σοκομείο για έρευνα και διαπιστώ­ νεται καρκίνος. Του το κρύβουν και εκείνος άλλοτε αισιοδοξεί κι άλλοτε το διαισθάνεται. Η πορεία της νόσου είναι τυπική: εγχείρηση, προσωρινή ανάρρωση, φάρμακα, νέα νοσηλεία στο νοσοκομείο κι ο αναπόφευκτος θάνατος στο σπίτι. Το σκηνικό του δράματος στήνεται άλλοτε στο νοσοκομείο κι άλλοτε στη βίλα. Οι πρωταγωνιστές είναι τρεις: η Εύα, ο Μαρτέν κι ο Μπρούνο, ο εσωτερικός γιατρός του νοσοκομείου, νέος κι ωραίος, που συμπαραστέκεται στο ζευγάρι από φιλία προς τον Μαρτέν, αλλά -κυρίως- από μια αμφίδρομη ερω­ τική σχέση που σιγά σιγά δημιουρ­ γεί με την Εύα, καθώς ο σύζυγος σβήνει. Κομπάρσοι είναι πολλοί: η

Φλορ, κόρη της Εύας από πρώτο -αποτυχημένο- γάμο, που μένει μόνη της, διάφοροι φίλοι, το υπη­ ρετικό προσωπικό της έπαυλης, ακόμα κι ο σκύλος τους Μπεν. Σε μια πρώτη εντύπωση φαίνεται να υπάρχει μια συναισθηματική σύγχυση στους ήρωες, καθώς τα αισθήματά τους είναι αντιφατικά. Η Εύα αγαπάει τον Μαρτέν, παρα­ μένει ερωτευμένη μαζί του, νομίζει πως δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς εκείνον («δεν είμαι αυτόνομη ύπαρξη· ο Μαρτέν με φέρνει πάνω του» σελ. 13) και παράλληλα ερω­ τοτροπεί με τον Μπρούνο σ’ όλη τη διάρκεια της αρρώστιας του άντρα της και φτάνει τη μέρα ακριβώς του θανάτου του κι ενώ ετοιμάζε­ ται η κηδεία, να πηγαίνει ερωτικό περίπατο στο δάσος. («Θα την έλε­ γε κανείς βόλτα ερωτική;» «Δεν εί­ μαστε;» «Ναι, ανακάλεσα, αυτό δεν κάνει κακό σε κανένα». Και γυρίσαμε στο σπίτι γεμάτοι από μια ευτυχία δίχως λόγια. Σελ. 149). Η συμπεριφορά της Εύας δημιουρ­ γεί ορισμένα ερωτήματα: Αγαπού­ σε πραγματικά τον άντρα της; Η δική της εκδοχή είναι ότι τον λά­ τρευε. Τότε, ο δεσμός της με τον

κενότητας της αστικής διανόησης, ή να το μετατρέψει σε όργανο διαστρέβλωσης κι ευνουχισμού. Για το Ν.Ζ. το κριτήριο που έχει την κυρίως αξία για την ιδεολογική κατάταξη ενός ποιητή δεν είναι το, εν τούτοις σημαντικό, γλωσσικό αλλά το κοινωνικό. Κρίνεται και καταξιώνεται δηλαδή σαν πνευματικός καθοδηγητής του λαού ένας ποιητής στο μέτρο που εκφράζει με το έργο του τα μεγάλα προβλήματα του λαού και πασχίζει ή συντελεί στην ευνοϊκή υπέρ του λαού λύση τους. Προσηλωμένος στο παραπάνω κριτήριο, αλλά και σε γνωστές μεθοδολογίες και ντιρεκτίβες (Ζντάνωφ, 1934 κλπ) ο Ν.Ζ. αποκαθιστά τον Παλαμά σα σύμμαχο του εργαζόμενου έθνους που με το έργο του δείχνει το δρόμο της απολύτρωσης από την ιδεολογική δουλεία στην προγονολατρεία, τα βυζαντινά σκοτάδια και το μεγαλοϊδεάτικο σοβινισμό. Η μεθοδολογία ίσως να μη μειώνει την αξία των συμπερασμάτων στην περίπτωση του Παλαμά, προβληματίζει όμως για περιπτώσεις όπως του Παπαδιαμάντη, του Ροίδη και του Λασκαράτου τους οποίους σχεδόν απορρίπτει ο Ν.Ζ. κρίνοντάς τους με το παραπάνω κριτήριο και σε αντιπαράθεση με τον Παλαμά. ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ

66/οδηγος Μπρούνο, μήπως ήταν ένα στήριγ­ μα για να κρατηθεί στη ζωή, μπρο­ στά στο φόβο του θανάτου που πλησιάζει σε αγαπημένο πρόσωπο; Το θάνατο δεν το νιώθουμε στους άγνωστους άλλους ή έστω στους μακρινούς γνωστούς (τότε μόνο τον ακούμε ή τον βλέπουμε). Τον αι­ σθανόμαστε μόνο όταν πεθαίνει κάποιος δικός μας και μας πλησιά­ ζει «εξ επαφής», όσο αυτός ο δικός μας γίνεται μοναδικός. Τότε ακρι­ βώς χρειαζόμαστε να κρατηθούμε από κάπου. Ζητούμε τη συμπαρά­ σταση των γύρω μας. Κι αν ξαφνι­ κά ανακαλύψου με ότι αυτοί οι γύ­ ρω μας (φίλοι, συγγενείς) είναι στην ουσία ανύπαρκτοι; Είναι ανή­ θικη, λοιπόν, μια ερωτική σχέση μ’ έναν τρίτο, που έρχεται να βοηθή­ σει, να θυσιαστεί, ακριβώς επειδή είναι ερωτευμένος; Το θέμα είναι τεράστιο και υπάρχουν φυσικά αντικρουόμενες απόψεις. Για παρά­ δειγμα, ο Άλντους Χάξλεϋ στο μυ­ θιστόρημά του «Ο μεγαλοφυής και η θεά» γράφει ότι στο πένθος ο έρωτας είναι κάτι ανάλογο με τα βαρβιτουρικά. (Υπάρχει μάλιστα και ανάλογη σκηνή: τη νύχτα που η ηρωίδα μαθαίνει το θάνατο της μη­ τέρας της κι ο άντρας της είναι βα­ ριά άρρωστος στο σπίτι, εκείνη τρέμοντας από φόβο τρυπώνει στο δωμάτιο του φιλοξενούμενου επιστήμονα-βοηθού του συζύγου της, και κάνουν έρωτα). Η ίδια η Εύα μονολογεί: «Ήταν άπρεπο. Ήταν

φυσικό. Πεθαίνοντας ο Μαρτέν παραχωρούσε τη θέση του» (Σελ.

125). Κι ερχόμαστε στον Μαρτέν. Παραχωρούσε την ερωτική του θέ­ ση θεληματικά; Σ’ όλο το βιβλίο δί­ νεται αυτή η εντύπωση, αφού πα­ ροτρύνει συνεχώς την Εύα να βγαί­ νει και να διασκεδάζει με τον Μπρούνο, μια και ο ίδιος δεν μπο­ ρούσε. Κι όμως, στη σελ. 79 λέει στον Μπρούνο: «Πάντοτε σκεφτό­ μουν... πως η γυναίκα μου είχε μια πλευρά πουτάνας». Μπορεί η αγά­ πη να εκδηλώνεται ταυτόχρονα σαν μεγαλοψυχία και σαν ζήλια; Ο Μπρούνο, πάλι, εγκαταλείπει την Εύα λίγο μετά το θάνατο του Μαρ­ τέν, γιατί έρχεται στο Παρίσι η αρ­ ραβωνιαστικιά του, που βρίσκο­ νταν αλλού. Ήταν, επομένως, το αίσθημά του για την Εύα ρηχό; Ή μήπως, αφού είχε εκπληρώσει την αποστολή του, απέσυρε το ερωτικό δεκανίκι από την Εύα, για να μπο­ ρέσει μόνη της πια, να σταθεί στα πόδια της και ν’ αντιμετωπίσει τη νέα πραγματικότητα; Για να κατανοήσουμε καλύτερα το βιβλίο, πρέπει να επισημάνουμε και τα εξής: την έλλειψη θρησκευ­ τικής πίστης στους ήρωες και την έντονη καταναλωτική νοοτροπία που έχει διαβρώσει τις ανθρώπινες σχέσεις (η Φλορ π.χ., επισκέπτεται τη μητέρα της λιγότερο για,να την παρηγορήσει και περισσότερο για να της δείξει τον καινούριο εραστή της· η Εύα και οι φίλες της ε­

ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ

ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ

Στούς πάγκους, στά βιβλιοπωλεία. Διανομή τηλ.: 3216221

νδιαφέρονται για λούσα τη στιγμή που ο Μαρτέν σβήνει κ.ά). Το μυθιστόρημα έχει επίσης κά­ ποια ανάμνηση από τον «Εραστή της λαίδης Τσάτερλι» του Λώρενς. (Στο γνωστό τρίγωνο, ο λόρδος Τσάτερλι είναι παράλυτος κι ανί­ κανος... κι αντίστοιχα ο Μαρτέν έχει καρκίνο, υπάρχει η έπαυλη στην εξοχή, οι συχνές περιγραφές της φύσης, οι ερωτικοί περίπατοι κ.ά.). Το βιβλίο βέβαια γράφτηκε το 1960 και μας μεταφέρει στο χώ­ ρο της μεγαλοαστικής τάξης του Παρισιού, στοιχείο απαραίτητο για να κρίνουμε και να κατανοήσουμε τους χαρακτήρες και τα έργα τους. Η αφήγηση είναι στρωτή και κερδίζει τον αναγνώστη, χωρίς όμως, να λείπουν κάποιες κουρα­ στικές περιγραφές κι επαναλήψεις: Η μετάφραση αρκετά καλή με μερι­ κά όμως, χοντρά λάθη («απολαυ­ στική ηδύτητα» σελ. 18, «βυθομέ­ τρηση νεφρών» σελ. 21, «άφατη (;) συγκατάβαση» σελ. 58, «με ξανα­ βρίσκω καρφωμένη» σελ.. 119, «στην αχλή της εξωπραγματικότητας» σελ. 122). Τέλος, τι είναι το κρεβάτι; Νομί­ ζω πως είναι το σύμβολο της ζωής, της χαράς και του θανάτου. Γεν­ νιόμαστε πάνω σ’ ένα κρεβάτι, κά­ νουμε έρωτα στο κρεβάτι, πεθαί­ νουμε σε κάποιο κρεβάτι. Και γιατί όχι; Περνούμε το ένα τρίτο της ζωής μας πάνω του. ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΣΦΥΡΙΔΗΣ

οδηγος/67

ΕΚΑΟΣΕΙΣ ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

a t* *

το πρόβλημα της ηθογραφίας ΕΠΑΜ. Γ. ΜΠΑΛΟΥΜΗ: Ηθογρα­ φικό διήγημα. Κοινώνιχοϊστορική προσέγγιση. Καρκαβίτσας, Παπαόιαμάντης, Πολνλάς. Αθήνα. Εκδό­ σεις X. Μπούρα, 1986. Σελ. 367.

Η ελληνική ηθογραφία είναι ένα αρκετά δύσκολο ή και περίπλοκο ζήτημα, που μόλις πρόσφατα άρχισε να διερευνάται συστηματικότε­ ρα (αναφέρω χαρακτηριστικά τις εργασίες του Μ. Vitti, του Γιώρ­ γου Βελουδή, ή του Βάλτερ Πούχνερ· ο τελευταίος προσεγγίζει το θέμα από τη μεριά του νεοελληνικού θεάτρου, βλ. τη μελέτη του «Το Φιντανάκι και η κληρονομιά της ηθογραφίας», Νέα Εστία, 114 (1983), σ. 1068-76, ανατυπωμένη στον τόμο: «Ευρωπαϊκή Θεατρο­ λογία. Ένδεκα μελετήματα», Αθήνα 1984, σ. 316-31. 464-6. 508, μαζί με πλούσια και πολύτιμη βιβλιογραφία).

Τηλ. 3601956, 3610445 ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Α θήνα 10680

ακριβώς γιατί αυτή, η ηθογραφία, δεν είναι μια απομακρυσμένη από την ιστορική πραγματικότητα εξεικόνιση ιδεατών και απατηλών μορ­ φών. Απεναντίας: «με συνιστώσες (...) την ιστορική πραγματικότητα, ντόπια και ξένη, που κίνησαν ρεύ­ ματα και ανακατέταξαν ιδεολογίες, τις οικονομικές συγκυρίες, που συ­ νέβαλαν ιδεολογικά και επηρέασαν οικονομικοκοινωνικά, και, τέλος, τις θετικότερες πολιτικές προοπτι­ κές του Τρικούπη, αναδείχτηκε η νέα λογοτεχνική πραγματικότητα». Με τη μέθοδο λοιπόν αυτή, αναβαθ­ μίζεται αντικειμενικά η ελληνική ηθογραφία, αφού αποδεικνύεται, ότι «η λογοτεχνική γενιά του ’80 συναρτάται οπωσδήποτε με την αστικοποιητική διαδικασία του τελευ­ ταίου τέταρτου του 19ου αιώνα» (24). Κάθε μέθοδος, όσο σημαντική κι αν είναι, επηρεάζεται κάθε φορά, θετικά ή αρνητικά, και από το χρή­ στη της. Ο κ. Μπαλούμης τη χρησι­ μοποιεί σωστά, θέλω να πω: τίμια. Χωρίς καμιά προκατάληψη, χωρίς να τη μετατρέπει σε κρεβάτι του Προκρούστη. Έτσι, από τη μια με­ ριά, ακόμα και για τον Παπαδιαμάντη, χάρη στη μέθοδο, «βγαί­ νουν» ιδιαίτερα σημαντικά πράγμα-

Μ αυρομιχάλη 39

Από την άλλη μεριά νομίζω πως επαναλαμβάνεται συνεχώς μια κοι­ νοτοπία (δείγμα κι αυτό της δυσκο­ λίας του όλου προβλήματος), ότι η ελληνική ηθογραφία δεν ξεπέρασε ούτε το επίπεδο μιας επίπλαστης ει­ δυλλιακής, αποπροσανατολιστικής παράστασης της πραγματικότητας, κατεξοχήν στο ύπαιθρο του περα­ σμένου αιώνα. Το βιβλίο του κ. Μπαλούμη είναι μια συμβολή στην άρση τέτοιων κοι­ νότοπα επαναλαμβανόμενων ανακριβείών (ανακριβειών, κατά ένα μεγάλο μέρος). Έρχεται να υποστη­ ρίξει, ότι «η ηθογραφία αποτέλεσε τη μήτρα της νεοελληνικής πεζογρα­ φίας. Ό ,τι δημιουργήθηκε μετά απ’ αυτήν, στα δικά της, θετικά ή αρνη­ τικά, στοιχεία στηρίχθηκε» (σ. 315). Για να φανεί εξάλλου η ουσιαστικότητά της, ί 'ρεπε να ακολουθηθεί η μέθοδος που πράγματι ακολούθησε ο κ. Μπαλούμης: η κοινωνικοϊστορική: «Οι κατά καιρούς προσεγγί­ σεις της ηθογραφίας απέβλεπαν κύ­ ρια στην αισθητική αποτίμηση. Με την εργασία αυτή, πέρα από τη συ­ νοπτική αισθητική θεώρηση, επιχειρείται μια κοινωνικοϊστορική διερεύνησή της» (σ. 7). Είναι η κατεξο­ χήν μέθοδος που μπορεί, ας πούμε, να μετρήσει σωστά την ηθογραφία,

68/οδηγος τα στην επιφάνεια· π.χ.: «Την παλιά κοινότητα της Σκιάθου, που ήταν εγκατεστημένη μέσα στο Κάστρο του νησιού, συναποτελούσαν: οι με­ γάλοι γαιοκτήμονες, τα μοναστή­ ρια, οι καραβοκυραίοι και ο λαός. Στο διήγημα («Ρεμβασμός του Δεκαπενταύγουστου») γίνεται λόγος κύρια για τους ιδιοκτήτες ιη ς και λιγότερο για το λαό, από τους γηγε­ νείς. Για τα δεδομένα ιδιοκτησίας, σ’ άλλο χώρο, σημειώνει ο Παπαδιαμάντης ότι όλο το κτήμα του νη­ σιού ανήκε σε οκτώ με δέκα οικογέ­ νειες. Αυτό αποκαλύπτει τη βασική δομή της κοινότητας. Όλη η γαιο­ κτησία στη διάκριση ελάχιστων και στη διαχείριση της εκκλησίας, όπως δηλώνεται πάλι αλλού. Έτσι η κα­ τάσταση , αν δεν μπορεί να χαρακτη­ ριστεί ως αυθεντικά φεουδαρχική, ωστόσο είναι μια από τις παραλλα­ γές της για τον ελλαδικό χώρο·· (181). Όμως, από την άλλη μεριά, ο Παπαδιαμάντης δεν παύει διόλου να κρατάει την υποκειμενική ιδιαιτερότητά του, τονιζόμενη ακόμα πε­ ρισσότερο λ.χ. σε μια σύγκριση με τον Καρκαβίτσα: «Συγκρινόμενος π.χ. μετον Καρκαβίτσα, έχει μι εμ­ φανή διαφορά δυναμικής. Εκείνος είχε οργανωμένο τον ελληνοκεντρι­ κό κόσμου του και, διαθέτοντας πα­ ράλληλα μια ιδιοσυγκρασία «αρμα­ τολού», έμοιαζε να «κατασκευάζει» τους μύθους -αισθητικά πάντοτε δι­ καιωμένους- για να υποστηρίξει θέ­ σεις από το διαμορφωμένο προβλη­ ματισμό του. Αντίθετα, ο Παπαδιαμάντης όχι μόνο δε χρησιμοποιούσε, όπως σημειώθηκε, την κατασκευα­ στική μέθοδο, αλλά αφηνόταν, πολ­ λές φορές, να παρασυρθεί από το

λίκνισμα των αναμνήσεων σε μια επίπεδη, κάποτε, αφήγηση. Η ιδιο­ συστασία του τον οδηγούσε σε ανα­ διπλώσεις, οι οποίες ποτέ δεν εξω­ θούσαν τις εκφράσεις του πέρα από τη στιγμιαία έξαψη και την υποχώ­ ρηση» (162). Αυτό σημαίνει, σε τε­ λευταία ανάλυση, διαλεκτική θεώ­ ρηση ενός συγγραφέα: «Υπάρχουν συγγραφείς που προβάλλουν κραυ­ γαλέα τις θέσεις τους, με κίνδυνο, πολλές φορές, να αλλιώσουν την καλλιτεχνική αξία του έργου τους. Ο Παπαδιαμάντης δεν ανήκει σ’ αυ­ τούς. Αυτό όμως, σε καμιά περίπτω­ ση, δεν είναι ενδεικτικό απουσίας “θέσεων” · είναι μάλλον δείγμα καλ­ λιτεχνικής προοπτικής. Έτσι, δεν ήταν στερημένος θέσεων και προ­ βληματισμών, όπως θέλησαν να τον παρουσιάσουν, κατά καιρούς, απομονώνοντάς τον από κάθε τι που δεν είχε σχέση με θρησκεία και ερημόκλήσια. Στο έργο του υπόκειται μια σειρά στοιχείων, αποκαλυπτικών ουσιωδών προβλημάτων, τα οποία χαρακτηρίζουν μια κοινωνία και αποκαλύπτουν μια οξυμένη ευαι­ σθησία του συγγραφέα. Τα αίτια που οδήγησαν στις βιοτικές οδύνες, με τις επιπτώσεις τους, αρθρώνουν τους μύθους που εξελίσσονται κάτω από τη νομοτέλεια του φυσικού γί­ γνεσθαι με πιστότητα και καλλιτε­ χνική ευθύνη» (172-3). Η εντιμότητα και η ορθή εφαρμογή της μεθόδου -που αποτελεί και τη δικαίωσή τηςαντανακλάται και στην πρισματικότητα των συμπερασμάτων, ανάλογα προς τους εξεταζόμενους συγγρα­ φείς (στις 365 σελίδες του τόμου, που περιέχει και μια εκτενή εισαγω­ γή, αναλύονται τα διηγήματα: «Το

Ι||1

Γνωρίσατε τον έλληνικό πολιτισμό μέ τις εκδόσεις ποιότητος

*

Π Α Π Α Δ Η Μ A

πού τιμούν τά ελληνικά γράμματα και συμ­ βάλλουν στην ανάπτυξη των κλασσικών σπου­ δών στην πατρίδα μας. Κ ά θε β ιβ λ ίο από τ ις εκδόσεις ΠΑΠΑΔΗΜΑ είνα ι τό

πολυτιμ ό τερο

Δ Ω Ρ Ο

ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 8 - ΑΘΗΝΑΙ - ΤΗΛ.36-27-318

γιούσουρι» και «Η φλογέρα του» του Καρκαβίτσα, «Ρεμβασμός του Δεκαπενταύγουστου» και «Σταχομαζώχτρα» του Παπαδιαμάντη, «Ένα μικρό λάθος» του Πολυλά). Η συζήτηση γύρω από το αν η τέ­ χνη αντανακλά το περιβάλλον της συνεχίζεται, παρά τις αυτάρεσκες κομπορρημοσύνες της αστικής κρι­ τικής, ότι ουσιαστικά έχει λήξει, υπέρ αυτής: πως δηλαδή η τέχνη εί­ ναι το κατεξοχήν αυτόνομο φαινό­ μενο και κάθε προσπάθεια υποτα­ γής της σε εξωγενείς παράγοντες εί­ ναι χονδροειδής δογματισμός. Βι­ βλία όπως αυτό του κ. Μπαλούμη δείχνουν, ότι η συζήτηση πράγματι θα έπρεπε να έχει σταματήσει, αλλά με την οριστική αποδοχή της διαδι­ κασίας της αντανάκλασης, ως αυτα­ πόδεικτου φαινομένου και γεγονό­ τος. Γιατί το έργο τέχνης -κατεξο­ χήν το λογοτεχνικό και, ακόμα ειδι­ κότερα, το πεζογραφικό- φέρει μέ­ σα στα ίδια τα σωθικά του και στο αίμα του έναν φυσικό νόμο, το νόμο της διαπίδυσης: η γύρω πραγματι­ κότητα αυτόματα «μεταναστεύει» -οι τρόποι και οι ποσότητες ποικίλουν πολλές φορές η κίνηση αυτή γίνεται ήσυχα, «ανεπαισθήτως»μέσα στο λογοτεχνικό έργο, το οποίο, σε τελευταία ανάλυση, είναι το έμβρυο που κυοφορείται, για να γεννηθεί, μέσα στην πλατιά μήτρα της ζωής. Έτσι, έχει απόλυτο δίκιο ο κ. Μπαλούμης όταν λέει, ότι το διήγημα του Πολυλά που εξέτασε «ανήκει στην κατηγορία που μια κοινωνικοϊστορική προσέγγιση μπορεί να γίνει και ερήμην των π ρο­ θέσεων του συγγραφ έα » (276) (υπο­ γραμμίζω εγώ). Και αναλυτικότερα: «Η πρόθεση του συγγραφέα εντοπί­ ζεται προφανώς στην απόδοση της περιπέτειας της Μαρίας. Οι άλλες παράμετροι σύνθεσης δεν φαίνεται να τον απασχολούν ιδιαίτερα, είτε ως συγκεκριμένη οικονομικοκοινωνική κατάσταση είτε ως συνακόλου­ θο γενεσιουργό αίτιο. Ό λα έχουν ρυθμιστεί, ώστε να διαγράφει ευκρινώς η κλίμακα των συναισθημα­ τικών διακυμάνσεων της ηρωίδας στην πορεία αυτοκαταστροφής της. Ωστόσο, πέρα από τις προθέσεις του δημιουργού, λανθάνει μια συστοι­ χία δεδομένων, με τα οποία αποκα­ λύπτεται το γηγενές γίγνεσθαι ως καθημερινότητα αλλά και ως δια­ χρονική αιτιότητα. Ο άτονος φωτι­ σμός του θα πρέπει να συναρτηθεί αφενός με τον επτανησιακό ιδεαλι­ σμό του Πολυλά και αφετέρου με τις πολιτικοκοινωνικές εμπλοκές του,

οδηγος/69 που δεν του επέτρεπαν να τα αποδε­ χτεί ως ουσιαστικά στοιχεία της τραγωδίας που αναπλάθει. Πάντως, τα επιμέρους αυτά δεδομένα, που έχουν χρησιμοποιηθεί για τις καθα­ ρά αισθητικές ανάγκες του μύθου, λειτουργούν εξίσου σημαντικά και για την αποκάλυψη του κοινωνικοπολιτικού φάσματος, μέσα στο οποίο κινήθηκαν οι ήρωες και εξαιτίας του οποίου έζησαν την περιπέτειά τους». Το φάσμα αυτό, που το απαρτίζει η οικονομία, η πολιτική (εφαρμοσμένη στα ζητήματα των γαιών, της τοκογλυφίας, της περί­ θαλψης), η παράδοση (ως εκκλησία, ως κοινότητα), η ιστορία, εξετάζε­ ται προσεχτικά, όπως γίνεται και στις άλλες αναλύσεις. Η γλώσσα του βιβλίου ενδέχεται να ενοχλεί με κάποιες επίμονα επα­ νερχόμενες λέξεις (γίνεται λ.χ. κα­ τάχρηση της λέξης «έκφραση», που μπορούσε να μετριαστεί με την α­ ντικατάστασή της με τις κυριολεκτι­

κότερες, σε ορισμένες περιπτώσεις, «εξωτερίκευση», «συμπεριφορά» κ.λπ.), αλλά το πράγμα αυτό μπο­ ρούμε να δούμε κι αλλιώς: ο προσω­ πικός εδώ κομφορμισμός, για να το πω έτσι, αντιδρά στον γενικό κομ­ φορμισμό που μαστίζει τον τόπο, τη γλώσσα και τα κείμενα της σύγχρο­ νης διανόησης, ώστε μόνο σε σπά­ νιες περιπτώσεις να μπορείς να ξε­ χωρίσεις πρόσωπα, ιδιαιτερότητες. Οι «στρατηγικές», τα «στοχεύω», οι «μετασχηματισμοί», η «παραγωγή» και η «αναπαραγωγή της γνώσης», οι «πολιτικές επιλογές», οι «δομές», πολιορκούν απελπιστικά την ακοή μας, με τρόπο ισοδύναμο προς εκεί­ νον που «παράγει» τους εφιαλτι­ κούς θορύβους τους από τα μηχανά­ κια ή τα λεγάμενα ψυχαγωγικά κέν­ τρα. Οι πιο πολλές φωνές έρχονται «από το πλήθος». Η φωνή του κ. Μπαλούμη είναι μια από τις εξαιρέ­ σεις.

ΑΑΝΤΟΥΣ ΧΑΞΛΕΫ Κίτρινο Κρόουμ

Μ.Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

βαθιά αίσθηση ματαιότητας χωρίς 'ψευδαισθήσεις ΓΙΩΡΓΟΥ Β. ΜΑΚΡΗ: Γραπτά. Εισαγωγικό σημείωμα, σημειώσεις, επιμέλεια Ε. X. Γόνατά. Αθήνα, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1986. Σελ. 546.

Ο Γιάννης Τσαρούχης έχει πει, πλάι στ’ άλλα, και τούτο το καί­ ριο: «[Με τον Γ. Μάκρη] βρισκόμαστε κι οι δυο μας κλεισμένοι σ’ έναν απόπατο... Με τη διαφορά, πως εγώ προτιμώ να κοιτάζω έξω απ’ το φεγγίτη, ενώ ο Μακρής μέσα στη λεκάνη». Οι ζωγρα­ φιές του Τσαρούχη αισθηματοποιημένων λαϊκών νέων με αγγελικά φτερά είναι, πράγματι, ένα κοίταγμα «έξω απ’ το φεγγίτη». Απ’ τ’ άλλο μέρος, η «λεκάνη» του Μάκρη δεν είναι κανένας ωμός να­ τουραλισμός, αλλά η έμφυτη ροπή του για μιαν απηνή αυτοανάλυ­ ση κι η απροθυμία του να καλλιεργήσει ψευδαισθήσεις, απ’ αυτές που κάνουν πιο υποφερτή τη ζωή.

Μέ τό Κίτρινο Κρόουμ ό ”Αλντους Χάξλεϋ καθιερώνεται πα­ γκόσμια σάν ό ταλαντούχος στυλίστας συγγραφέας, καί προαναγγέλει τόν άριστουργηματικό Θαυμαστό καινούργιο κό­ σμο. 'Ένα βιβλίο πού άπολαμβάνει κανείς μιά μοναδική κοινωνική κριτική όπως έπίσης τό χιοΰ-. μορ, τό πνεύμα καί τήν φαντα­ σία πού άποπνέει ή κάθε του σελίδα.

Κυκλοφορεί

Έ να σ υ να ρ π α σ τικ ό μ υ θ ισ τό ρ η μ α Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ν Ε Φ Ε Λ Η - Λ Μ α υ ρ ο μ ιχ ά λ η 9. Α Θ Η Ν Α 10679 Τ Η Λ . 3607744 - 3604793

70/οδηγος Σκέφτομαι πως άνθρωποι σαν τον Βαλερύ, τον Σεφέρη, τον Πεντζίκη, άρχισαν με προδιαγραφές ανάλογες μ’ αυτές του Μάκρη. Είχαν κι εκεί­ νοι πολύ έντονη την αίσθηση της μα­ ταιότητας. Ο πρώτος ήξερε πως όχι μόνο άτομα και έθνη, αλλά ολόκλη­ ροι πολιτισμοί είναι θνητοί, ο δεύτε­ ρος αναρωτήθηκε πολλές φορές τι χρειάζονται οι ποιητές σ’ έναν μι­ κρόψυχο καιρό, κι ο τρίτος αρνήθηκε τη δυνατότητά του να υπάρξει κανείς σαν άτομο. Αλλά κι οι τρεις πειθάρχησαν, ο καθένας με τον τρό­ πο του, τη διαβρωτική τους οξύνοια σε κάποιο έργο φαντασίας και λό­ γου, κάτι που μπορούσε αλλ’ αρνήθηκε να κάνει ο Μακρής: «Ποτέ δε θα μαζέψω τον εαυτό μου κομματάκι-κομματάκι» (λέει σ’ ένα του ποίη­ μα, γραμμένο πιθανόν το 1944). Και: «Κάτι που δεν πρόκειται να ξαναϊδούμε, ποιος ο λόγος να το πα­ ρακολουθήσουμε;» (λέει ο Μηνάς, πρόσωπο ενός μισοτελειωμένου διη­ γήματος του Μακρή που το χειρό­ γραφό του φέρει και τούτη τη χαρα­ κτηριστική σημείωση! ‘Πες πως τό ’γραψα’). Είπα πως ο Μακρής αρνήθηκε να κάνει κάτι που μπορούσε. Ναι, ο εν­ τυπωσιακός αυτός τόμος που οφεί­ λουμε πρώτιστα στους Άγγελο Καράκαλο (που έσωσε τα γραπτά του Μακρή από βέβαιο αφανισμό), Ε.

X. Γόνατά (που αναλώθηκε κυριο­ λεκτικά στην καθόλα άψογη παρου­ σίαση των όσων ο τόμος αυτός πε­ ριέχει), και Βιβλιοπωλείο της «Εστίας» (που δέχτηκε ν’ αναλάβει τη σημαντική δαπάνη της έκδοσης),

δείχνει πως ο Μακρής δεν ήταν τυ­ χαίος άνθρωπος. Ευφυέστατος και βαθιά ενημερωμένος, «ελεύθερος κι αδέσμευτος στοχαστής», όπως τον χαρακτηρίζει ο Γονατάς, άφησε πί­ σω του κείμενα, ποιήματα, πεζά (κάποια τους γραμμένα και γαλλι­ κά, που δημοσιεύονται εδώ σε μετά­ φραση), και γράμματα που έπρεπε κι άξιζε να τυπωθούν. Αυτά τα κεί­ μενα που αποτελούν και τον κορμό του βιβλίου, συμπληρώνονται από μαρτυρίες και σημειώματα - μερικά απ’ αυτά πολυσέλιδα - για τον Μα­ κρή, ανθρώπων που τον είχαν καλά γνωρίσει και συγχρωτιστεί μαζί του πνευματικά (Ε. X. Γόνατά, Ά . Καράκαλο, Α. Ακριθάκη, Ν. Βαλαωρίτη, Τ. Δενέγρη, Cl. Marx, Τ. Μαύρο, Κ. Ταχτσή, Θ. Φραγκόπουλο. Υπάρχει και κείμενο της Φ. Αμπατζοπούλου σχετικό με τον ελληνικό υπερρεαλισμό και τον Μακρή). Ο τόμος περιέχει και τις μεταφράσεις του Μακρή - ας σημειωθεί πως το μόνο κείμενο που δημοσίευσε ο Μα­ κρής με την υπογραφή του, όσο ζούσε, ήταν μία απ’ αυτές τις μεταφρά­ σεις, το ποίημα «Πέτρα του ήλιου» του Octavio Paz. Στην εισαγωγή του ο Γονατάς ευχαριστεί κι ένα σωρό άλλους ανθρώπους που βοήθησαν στην έκδοση τούτη, το καλύτερο δυ­ νατό μνημόσυνο του Μακρή. Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί πως την πα"ρουσίαση του ανθρώπου και συγ­ γραφέα Μακρή, κάνουν πιο ανά­ γλυφη οι σαράντα σελίδες εικόνων (φωτογραφιών και πανομοιότυπων από διάφορα ντοκουμέντα) που επί­ σης περιέχει η έκδοση.

Μερικά απ’ τα «στίγματα» του Μακρή: «Είμαστε πάντα εκεί/που ζουν οι αιώνιοι άνεμοι και οι θάλασ­ σες οι φιλικές/ ο αγώνας τους και μεις για να παρατηρούμε./Έχουμε την απόλαυση του θεάματος/μιας κι­ νητής σειράς μεταλλικών ραμφών/. όπου αέναα τον άνεμο δολοφονούν/ κι αυτός πάντα προτάσσει έν’ άλλο στήθος», (ποίημα «Απόσταση»), «Με τον... συμβαίνει και το εξής: Ο καθένας μας παριστάνει τον Δον Κιχώτη και προσπαθεί να πείσει τον άλλο, με το ζόρι ή με το καλό, πως είναι Σάντσος». (από γράμμα στον Ε.Χ. Γόνατά). «Η ακινησία με σα­ στίζει. Αυτή η μπουκάλα, αυτό το ποτήρι-, ένα χοντρό χαλίκι σε μια έρημη ακρογιαλιά, είναι πράματά ακίνητα, αλλ’ αποδεσμεύουν μεγά­ λες κινήσεις μέσα στο μυαλό μου. Δεν το νιώθω αυτό μπροστά σ’ ένα ανθρώπινο πλάσμα, που μετακινεί­ ται συνεχώς μ’ έναν ηλίθιο τρόπο. Οι άνθρωποι που πάνε σε μια πλαζ να κολυμπήσουν, και που κινούν­ ται, με συγκινούν λιγότερο από την ακινησία ενός βότσαλου. (Τα ακίνη­ τα πράματα γίνονται μεγαλειώδη, πολύ πιο μεγαλειώδη απ’ ό,τι κινεί­ ται)», (από το κείμενο «Εργάζομαι σαν Ένας Κηπουρός», συρραφή στοχασμών του ζωγράφου Juan Mir0 σε μετάφραση Μακρή). Ο Δον Κιχώτης που ξέρει πως σκιαμαχεί, έχει ήδη μπει στην περιοχή του τραγι­ κού. Ο αντίπαλος είναι αόρατος σαν τον άνεμο κι ανίκητος. Τα «ράμφη» της αντίστασης μπορεί να είναι με­ ταλλικά και μπορούν να κινούνται, αλλά δεν ωφελεί. Ο απελπισμένος της κίνησης ορέγεται την ακινησία. Κι ο μεν Mir0 κατάφερε να μετουσιώσει τη σχετική του νοσταλγία σε τέχνη, ο δε Μακρής να βεβαιώσει, τραγικά, το νόμο της βαρύτητας με την αυτοκατακρήμνισή του από τα­ ράτσα - συγχρονισμένος τρόπος αυ­ τοκτονίας που διάλεξαν κι άλλοι: ο Πουλαντζάς, ο Δημάκης, η Κοραλία Θεοτοκά. Στίχοι του Μίλτου Σαχτούρη, που γράφτηκαν για τον Μακρή, προτάσ­ σονται και επιτάσσονται στην έκδο­ ση, ενώ για το εξώφυλλο χρησιμο­ ποιήθηκε ζωγραφικό έργο του Αλέξη Ακριθάκη που γεννήθηκε από μια ιδέα του Μακρή. Αξιοθαύμαστη συλλογική δουλειά είναι το βιβλίο τούτο που τιμά εξίσου και τον Γ.Β. Μακρή και όσους συνέβαλαν στην αρτίωσή του. Γ. ΔΑΝΙΗΛ

Συμπληρώστε τή σειρά των αφιερωμάτων του

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Αντίσταση και Λογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορέ ντε Μπαλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέιμς Τζόυς (No 62) Κώστας Χατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Ά γιον Ό ρος (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) Αριστοφάνης (No 72) Ζακ Πρεβέρ (No 73) Μικρασιατικός ελληνισμός (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μαρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ.Π. Καβάφης (No 78) Χ.Λ. Μπόρχες (No 79) Μίλαν Κούντερα (No 80) Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αδαμάντιος Κοραής (No 82) Καρλ Μαρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μπορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κώστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Τόμας Μαν (No 90) Φρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μπαρτ (No 93) Παιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Λαπαθιώτης (No 95) Εμμανουήλ Ροίδης (No 96) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Μακρυγιάννης (No 101) Λουκιανός (No 102) Ντιντερό (No 103) Τέλλος Ά γρας (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεόφιλος Καΐρης (No 106)

Αρχαία λυρική ποίηση (No 107) Περό, Γκριμ, Άντερσεν (No 108) Έρμαν Έσσε (No 109) Αλμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ουγκό (No 111) Έντγκαρ Άλαν Πόε (No 112) Φώτης Κόντογλου (No 113) Φιλανδικά γράμματα (No 114) Σάμουελ Μπέκετ (No 115) Κοσμάς Πολίτης (No 116) Το δοκίμιο (No 117) Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) Κοινωνιολογία (No 119) Ελληνικός Υπερρεαλισμός (No 120) Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι (No 121) Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) Κυπριακά γράμματα (No 123) Το χιούμορ (No 124) Μισέλ Φουκώ (No 125) Ζακ Λακάν (No 126) Ζαν-Πωλ Σαρτρ (No 127) Θεσσαλονίκη (No 128) Βυζάντιο (No 129) Ελληνικό παραμύθι (No 130) Ντοστογιέφσκι (No 131) Ντ. X. Λώρενς (No 132) Τ.Σ. Έλιοτ (No 133) Μαργκερίτ Ντυράς (No 134) Αριστοτέλης (No 135) Σιμόν ντε Μπωβουάρ (No 136) Γιώργος Θεοτοκάς (No 137) Φ.Σ. Φιτζέραλντ (No 138) Τένεση Ουίλιαμς (No 139) Ανδρέας Κάλβος (No 140) Φουτουρισμός (No 141) Γιώργος Σεφέρης (No 142) Γκυστάβ Φλωμπέρ (No 143) Γλωσσολογία (No 144) Ουμπέρτο Έκο (No 145) Βιβλίο και στρατός (No 146) Αλέξανδρος Δουμάς (No 147) Βιβλία για το καλοκαίρι (No 148) Άγκαθα Κρίστι (No 149) Φρόυντ (No 150) Αντονέν Αρτώ (No 151) Όσκαρ Ουάιλντ (No 152) Βιρτζίνια Γουλφ (No 153) Γ.Β. Γκαίτε (No 154) Αυτοβιογραφία (No 155) Μετάφραση (No 156)

Α. Μεταξά 26 - 106 81 Αθήνα. Τηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.42.789

Akjo

CARPENTIER

&HHVHΙΛΜΗ 8SkTi»i l I‘ UlI Ul I

ttrXPQfiH SMIlfcB WBARXMKM

HANNH Μ. K\.\lO PM

Π Α Ρ Ε Μ Β Α Σ Ε Ι Σ II

ΓΛΩΣΣΙΚΑ

Εκδόσεις ΕΞΑΝΤΑΣ Τζαβέλα 1, χηλ.: 36.04.885

ΔΕΛΤΙΟ C

11 Νοεμβρίου 1986

λ

/

λ

< ρ χ

Επιμέλεια:

βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 156 Έφη **

Απάκη

• Ιο Β ιβλιογραφικό Δελτίο ονντάοαεται με την πολύτιμη σννιρ γασία τον βιβλιοπωλεία!· της «Εστίας», τη διεύθννση χιιι το προσωπικό τον οποίον ευχαρι­ στούμε Θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεΣύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλίο-· γραη ία.

• Σ ε κάθε κανι/γορία βιβλίων προηγούνται αληαβητικά οι έλ-

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

θ ο νν οι ξένοι. '

® Η κατάταξη των ξένων σνγγραληνικό αλφάβητο.

* Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι-

» Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα τον Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ-

ΠΟΛΙΤίΚΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Στρατηγική της ειρή­ νης, Α θήνα, Ειρήνη, 1986. Σελ. 222. Δρχ. 700. ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΥΛΟΣ. Πολιτική και κοινωνι­ κή πραγματικότητα σήμερα. Α θήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1986. Σελ. 58. Δρχ. 200.

Η εκδοτική δραστηριότητα των Ελλήνων κατά την εποχή της Ιταλικής Αναγέννησης (1469-1523). Επιμ. Μ. Μανούσακας-Κ. Στάικος. Αθήνα, 1986. Σελ. 168. Δρχ. 1.700.

N A V TLLE PIERRE. Ο χρόνος, η τεχνική, η αυτοδια­ χείριση. Μετ. Αργυρώ Δοξάκη. Α θήνα, Praxis, 1986. Σελ. 154. Δρχ. 450.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΓΕΝΙΚΑ

ΔΟΥΝΔΟΥΝΑΚΗ-ΟΥΣΤΑΜ ΑΝΩΛΑΚΗ ΕΛΕΝΗ. Κρητικά παραμύθια. Τόμος Α '. Αθήνα, Πατάκης, 1986. Σελ. 266. Δρχ. 550. ΠΑΠΑΤΡΕΧΑΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ HP. Α καρνανικά πα­ ραμύθια. Α θήνα, Πατάκης, 1986. Σελ. 100. Δρχ. 300.

ΠΕΤΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ο Καραγκιόζης. Δοκίμιο κοινω­ νιολογικό. Αθήνα, Γνώση, 1986. Σελ. 264. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ, ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙ­ ΚΩΝ ΑΣΦΑΛΙΣΕΩΝ. Κώδικας φορέων παροχής κοι­ νωνικών υπηρεσιών. Τόμος 1ος. Αθήνα, 1986. Σελ.

407.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΓΙΩΓΓΑΡΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Χρηματικές προκαταβολές.

74/δελτιο Πειραιάς, 1986. Σελ. 175. Δρχ. 1300. ΒΑΛΝΤΕΝ ΣΩΤΉΡΗΣ. Οι οικονομικές σχέσεις Α νατολής-Δύσης και η κρίση της ύφεσης. Α θήνα, Θεμέλιο, 1986. Σελ. 597. Δρχ. 1500.

ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ-ΒΟΛΦ ΕΡΑΤΩ. Ο αργαλειός. Πρώτα βήματα στην τεχνική της υφαντικής. Α θήνα, Δ όμος, 1986. Σελ. 285.

ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗ Οι δημόσιες επιχειρήσεις στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα.

(1979-1982). Α θήνα, ΚΕΔΕ, 1986. Σελ. 230. Δ ο^ 800.

ΤΕΧΝΕΣ

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

ΒΩΚΟΥ Δ.-Π Α Ν ΤΗ Σ Γ.-ΣΤΑΡΔΕΛΗΣ Σ . Οικολο­ γία. Θεσσαλονίκη, Εγνατία, 1986. Σελ. 193.

Βιομηχανικά κτίρια στη Λέσβο. 19ος και αρχές 20ού αιώνα. Ελαιοτριβεία και σαπωνοποιεία. Λέσβος, Ν ο­ μαρχία Λέσβου, 1986. Σελ. 175. Δρχ. 2.000

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ

ΜΟΥΤΣΑΤΣΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Αυλόπορτες Κάμπου Χ ίου. Χ ίος, Φιλοπρόοδος Ό μ ιλος Κάμπου, 1986. Σελ.

68.

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΗ ΔΩΡΑ. Παιδαγωγικές λύσεις. Α θή­ να , Κοράλι. Σελ. 85. Δρχ. 400. ΤΑΤΣΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ X. Η διδασκαλία της κοινω­ νιολογικής θεωρίας. Αθήνα, Gutenberg, 1986. Σελ.

281. Δρχ. 1000.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΚΡΕΑΤΣΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Σεξουαλική διαπαιδαγώγη­ ση. Μάθημα γενετησιακής αγωγής. Αθήνα, 1986. Σελ.

214.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ CAMBELL JEREMY. Ά νθρ ω πος και πληροφορικά συστήματα. Μετ. Αμαλία Αναγνωστοπούλου-Κώνστα. Α θήνα, Χατζηνικολή, 1985. Σελ. 301. Δρχ. 1100.

TATCHELL JUDY-BENNETT BILL. Γνωρίστε τον μικρό υπολογιστή. Αθήνα, Μ αμούθ, 1986. Σελ. 48. Δρχ. 550.

ΔΗΜ ΗΤΡΑΚΗΣ Γ. Χειρόγραφα. Α θήνα, Υάκινθος, 1986. Σελ. 20. Ε ννέα ζωγράφοι για την Κέα. Κέα, 1986. 9 εικόνες. Δρχ. 700. ΦΑΣΙΑΝΟΣ ΑΛΕΚΟΣ. Ψάρια Κέας. Α θήνα, 1986. Σελ. 89. Δρχ. 2000.

ΓΛΥΠΤΙΚΗ Κ Ο Υ Ν Α ΔΗ -Π Α Π Α ΔΑ ΤΟ Υ Μ ΠΟΥΛΑ. Τα γλυπτά του Δράπανου στην Κεφαλσνιά. Αθήνα, 1985. Σελ. 88. Δρχ. 1300.

ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΑ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ. Σκηνικά κοστούμια. Α θήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 260. Δρχ. 8000.

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΒΥΤΙΝΑΡΟΣ Β.Λ . Κυκλική προπόνηση για όλα τα

δελτιο/75 αθλήματα. Αθήνα, 1986. Σελ. 191. Δρχ. 600.

ΟΙΚΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Πρακτικός τεχνικός οδηγός όλα μόνος σου. Μοτοσικλέτες-ποδήλατα. Αθήνα, Κύκλος, 1986. Σελ. 96. Δρχ.

500.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΣΠΑΝΔΩΝΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Προς άγνωστη κατεύθυν­ ση. Αθήνα, Καλέντης, 1986. Σελ. 245. Δρχ. 650. ΤΡΥΜΠΑΛΗΣ ΝΩΝΤΑΣ. Τρελός φύλακας. Αθήνα, Δεδεμάδης, 1986. Σελ. 139. ΦΛΩΡΑΚΗΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ. Στα ίχνη του ανύπαρ­ κτου. Αθήνα, 1986. Σελ. 141. Δρχ. 350. ΓΚΙΟΥΡΣΕΛ ΝΕΝΤΙΜ. Η πρώτη γυναίκα. Μετ. Γιώργος Βίλλιος. Αθήνα, Εξάντας, 1986. Σελ. 126. Δρχ. 400. ΓΚΙΜΠΡΑΝ ΧΑΛΙΑ. Μυστικά της καρδιάς. Μετ. X. Παπασπύρου. Α θήνα, Μπουκουμάνης, 1986. Σελ. 154. Δρχ. 400. ΓΚΙΜΠΡΑΝ ΧΑΛΙΑ. Ο πρόδρομος. Μετ. Θανάσης Γιαπιτξάκης. Αθήνα, Μπουκουμάνης, 1986. Σελ. 69. Δρχ. 250.

ΠΟΙΗΣΗ

KESEY ΚΕΝ. Στη φωλιά του κούκου. Μετ. Ελένη Στ. Σταμούλη. Αθήνα, Δίοδος, 1986. Σελ. 336. Δρχ. 250.

ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΧΡΗΣΤΟΣ. Οι λέξεις και το αίμα. Αθή­ να , Ηριδανός, 1986. Σελ. 40.

ΟΥΛΜ ΑΝ ΦΡΕΝΤ. Ξαναβρήκα το φίλο μου. Μετ. Βίτω Αγγελοπούλου. Α θήνα, Πατάκης, 1986. Σελ. 110. Δρχ. 250.

ΑΣΤΡΑΙΟΥ ΝΕΒΗ. Α πόπειρα. (Χωρίς εκδοτικά στοι­ χεία). Σελ. 22. ΓΑΛΑΝΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ (ΠΑΝΙΤΣΑΣ). Ημερολόγιο. Ποιήματα. Πάτρα, Κοραής, 1986. Σελ. 56. ΔΑΒΒΕΤΑΣ Ν.Γ. Λευκή φούγκα. Αθήνα, Υάκινθος, 1986. Σελ. 29. ΔΑ ΒΑ ΚΗ ΖΕΦΗ. Ευγένιος και Ισαβέλλα. Α θήνα, Εστία, 1986. Σελ. 46. ΛΥΣΙΩΤΗΣ ΞΑΝΘΟΣ. Ρεμβασμοί του στερνού Ιου­ λίου. Λευκωσία, 1986. Σελ. 41.

ΣΑΛΑΜ ΠΕΡΤ ΜΙΓΚΟΥΕΛ ΝΤΕ. Εσωτερική εξορία. Μετ. Διονυσία Μπιτζιλέκη. Αθήνα, Θεμέλιο, 1986. Σελ. 254. Δρχ. 500.

TATU MICHEL. Εκείνοι κι εμείς. Μετ. Αριστοτέλης Γαβριλιάδης. Α θήνα, Ροές, 1985. Σελ. 256.

ΜΕΛΕΤΕΣ

ΜΑΡΓΑΡΗΣ Β.Κ. Ποιήματα. (1965-1985). Αθήνα, Ηριδανός, 1986. Σελ. 90.

ΑΔΑ Μ ΟΣ ΣΩΤΗΡΗΣ I. Μια νέα διάσταση στην ερ­ μηνεία των οραματισμών του Μακρυγιάννη. Αθήνα, 1986. Σελ. 94.

ΜΠΟΥΚΟΒΣΚΙ ΤΣΑΡΛΣ. Η αγάπη είναι ένας σκύ­ λος α π’ την κόλαση. Ποίηση 1960-1980. Μετ. Γιώργος Μπλάνας. Α θήνα, Απόπειρα, 1986. Σελ. 70. Δρχ. 250.

ΒΙΣΤΩΝΙΊΉΣ ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ. Η κρίση και η κατα­ στολή. Κριτικά δοκίμια. Αθήνα, Νεφέλη, 1986. Σελ.

188. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ ΔΙΟ ΝΥΣΗΣ. Σκέψη και λόγος. Αθήνα, Μάρκου, 1986. Σελ. 61.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ Γ .Δ. Παράδοση και αλλοτρίωση. Αθήνα, Δόμος, 1986. Σελ. 411.

ΑΓΓΕΛΗ ΕΛΕΝΗ. Αγγελικό και μαύρο φως. Αθήνα, Κένταυρος, 1986. Σελ. 148. Δρχ. 500.

ΠΛΑΣΚΟΒΙΤΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. «Η πεζογραφία του ήθους» και άλλα δοκίμια. Τόμος Α '. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 170.

ΑΞΙΩΤΗ ΜΕΛΠΩ. Το σπίτι μου. Διηγήματα. Ά π α ­ ντα τόμος Η'. Α θήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 199. Δρχ.

500.

ΛΟΡΚΑ ΦΕΝΤΕΡΙΚΟ ΓΚΑΡΘΙΑ. Ντουέντε. Β' έκδο­ ση. Μετ. Ολυμπία Καράγιωργα. Αθήνα, 1986. Σελ. 32.

ΠΑΝΤΑΖΗΣ ΠΡΟΚΟΠΗΣ. Στο καρτέρι. Και άλλα διηγήματα. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 136. Δρχ. 450. ΠΑΥΛΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Με λογισμό και μ’ όνειρο. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης. Σελ. 187. Δρχ. 420. ΠΕΤΡΑΚΟΥ ΚΑΚΙΑ. Η θεωρία και το πείραμα. Αθήνα, Ειρήνη, 1986. Σελ. 123. Δρχ. 400. ΠΕΤΣΕΤΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Δώδεκα στο δίφραγκο. Αθήνα, Δέντρο, 1986. Σελ. 115. Δρχ. 280. ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΥ ΣΟΥΛΑ. Συμφωνία της σιωπής. Αθήνα, Δρυμός, 1986. Σελ. 123. Δρχ. 300.

ΘΕΑΤΡΟ ΜΕΛΕΤΕΣ ΔΡΟΜΑΖΟΣ ΣΤΑΘΗΣ ΙΩ. Νεοελληνικό θέατρο. Κριτικές. Α θήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 274. Δρχ. 850.

76/δελτιο ΣΟΛΟΜΟΣ ΑΛΕΞΗΣ. Έστι θέατρον και άλλα. Α θή­ να, Κέδρος, 1986. Σελ. 145. Δρχ. 450.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΜΠΕΖΑΝΤΕΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ. Ελλάς αγώνες Κουμπερτέν. Αθήναι, Ελεύθερη 'Ωρα, 1986. Σελ. 370. Δρχ.

700.

ΣΑΒΒΙΔΗΣ ΑΛΕΕΗΣ Γ.Κ. Το Οικουμενικό Βυζαντι­ νό κράτος και η εμφάνιση του Ισλάμ. 518-717 μ.Χ. Α θήνα, Εστία, 1985. Σελ. 279.

ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ ΠΑΜ ΠΟΥΔΗ Π ΑΥΛΙΝΑ. Με το ένα και τα δύο. Αθήνα, Κέδρος, 1986. Σελ. 42. ΣΟΛΩΜΟΥ-ΞΑΝΘΑΚΗ ΒΑ ΣΑ . Κοσμάς και Δαμια­ νός. Αθήνα, Γνώση, 1986. Σελ. 92.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία. Θεσσαλονίκη, 1986. Σελ. 7 1 + εικόνες.

WATSON CAROL. Το σπίτι. Μετ. Μάριος Βερέττας. Αθήνα, Χελώνα, 1986. Σελ. 24. Δρχ. 450.

WATSON CAROL. Η πόλη. Μετ. Μάριος Βερέττας. Α θήνα, Χελώνα, 1986. Σελ. 24. Δρχ. 450.

WATSON CAROL. Το κατάστημα. Μετ. Μάριος Βε­ ρέττας. Α θήνα, Χελώνα, 1986. Σελ. 24. Δρχ. 450.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Αυτοί οι ωραίοι τρελοί. Αθήνα, Φιλιππότης, 1936. Σελ. 235. Δρχ. 750.

ΛΙΧΑΝΟΦ ΑΛΜΠΕΡΤ. Η έκλειψη του ηλίου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 155. Δρχ. 400.

ΣΧΟΛΙΚΑ

ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Γιαννούλης Χ αλεπός. Αθήνα, Φιλιππότης, 1986. Σελ. 79. Δρχ. 300. ΒΑΡΒΟΓΛΗΣ Α . Ασκήσεις Οργανικής Χημείας. Θεσ­ σαλονίκη, 1986. Σελ. 142.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΒΟΥΤΣΙΝΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. Ψήγματα Κέας. Βουρκαριανή, 1986. Σελ. 244. Δρχ. 2000. ΤΣΑΤΣΟΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ. Οδοιπορικό του πολέμου 1940-41. Αθήνα, 1986. Σελ. 99. Δρχ. 400.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχη 330, 331. Δρχ. 100. ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση γλωσσικής παιδείας. Τεύχος 12. Δρχ. 250.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 958. Δρχ. 170.

ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. Σύγχρονος γενική ιστο­ ρία του Πόντου. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1986. Σελ.

310. Δρχ. 1700.

ΔΙΑ ΒΑ Ζ Ω . Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 153. Δρχ. 200.

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ. Φύλλο 69. Δρχ. 150.

ΗΛΙΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΣ. Κοινωνικοί αγώνες και διαφωτι­ σμός. Η περίπτωση της Σμύρνης (1819) Β' έκδοση συμ­ πληρωμένη. Θεωρία και Μελέτες Ιστορίας, αριθ. 3. Αθήνα, Μνήμων, 1986. Σελ. 54.

ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό εκπαι­ δευτικού και κοινωνικού προβληματισμού. Τεύχος 5. Δρχ. 300.

Μνημεία της ελληνικής ιστορίας. Τόμος 10. Β' 18271828. Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 1986. Σελ. 427. Δρχ.

1500.

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΕΣΠΕΡΟ ΦΩΣ. Μ ηνιαία πνευ­ ματική επιθεώρηση ποικίλου προβληματισμού. Τεύχος 36-37.

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΗ-Μ ΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΥ Κ. Α λεξαν­ δρούπολη και θρακικός ελληνισμός. Α θήνα, Πιτσιλάς, 1986. Σελ. 48. Δρχ. 150.

ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Διμηνιαίο θεωρητικό-πολιτικό περιοδικό της Κ.Ε. του ΕΕΚ. Τεύχος 50. Δρχ. 100.

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΑΡΠΑΣΙΑ. Φύλλο 15.

δελτιο/77 ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ. Τεύχος 61. Δρχ. 350. ΕΠΙΛΟΓΕΣ. Τεύχος 5. Δρχ. 180.

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

ΕΥΒΟΪΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Φύλλο 44. ΘΗΤΕΙΑ. Τεύχος 11. Δρχ. 100. ΙΣΤΟΡΙΑ. Τεύχος 221. Δρχ. 300. ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ. Τεύχος 5. Δρχ. 600.

Μαρίας Λαμπαδαρίδου-Πόθου

ΛΑΚΩΝΙΚΑΙ ΣΠΟΥΔΑΙ. Περιοδικόν σύγγραμμα της Εταιρείας Λακωνικών Σπουδών. Τόμος 8ος. Δρχ.

2200. Η Ν ΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. Τεύχος 25. Δρχ. 200.

MARKETING AGE. Ελληνική επιθεώρηση marketing και επικοινωνίας. Τεύχος 15. Δρχ. 250. Η ΜΑΧΗ. Βδομαδιάτικη εφημερίδα του νο[ΐού Σερ­ ρών. Φύλλο 58. Δρχ. 20. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ. Τρίμηνη έκδοση μελέτης εκπαιδευτικών θεμάτων. Τεύχος 6. Δρχ. 300. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ. Φύλλο 45 (1696). Δρχ. 150. ΠΑΝΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ. Φύλλο 102. Δρχ. 50. ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 866. Δρχ. 170. ΠΑΡΟΥΣΙΑ. ΕΔΠ Φιλοσοφικής σχολής πανεπιστη­ μίου Αθηνών. Τόμος Δ-1986. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΥΠΡΟΣ. Μηνιαίο λογοτεχνικό πε­ ριοδικό. Τεύχος 310-312. Δρχ. 100. ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 37. Δρχ.

150. ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ. Τεύχος 5. Δρχ. 100. ΣΠΕΙΡΑ. Γλώσσα ποίηση εικόνα. Τεύχος 6-7. Δρχ.

400. ΣΥΛΛΟΓΕΣ. Τεύχος 37. Δρχ. 150. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Μηνιαία Περιοδική Έκδοση Γραμμάτων και Τεχνών. Φύλλο 119. Δρχ. 7. ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ. Τεύχος 44. Δρχ. 160.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 194. Δρχ. 180. ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τεύχος 45. Δρχ. 250. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ. Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων. Τεύ­ χος 6. Δρχ. 400. ΦΙΛΥΡΕΣ. Φύλλο 6-7 και 8. ΤΑ ΨΑΡΑ. Τεύχος 73, 74, 75.

«Σπίτι μου της Μικρασίας» εκδ. Δωρικός «Η Μαρουλα της Λήμνου» εκδ. Κέδρος ★

Αξίζει να διαβαστούν!

78/δελτιο 24 Οκτωβρίου 6 Νοεμβρίου 1986

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρονσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμέ­ νες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

Υ πόμνημα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΘΥ: Θ. Παπανικολάου 1Δ: I. Δρογώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος

ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΚ: Π. Κουνενάκη ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΪΙ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΧΝ: X. Ντουνιά ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π : Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΙ: Εικόνες ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδομη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία NT: Νέες Τομές ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΗ: Η Πρώτη ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πορφύρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Βιβλιογραφίες

Κοινωνιολογία

Παναγιώτου Ν.: Κυπριακή βιβλιογραφία (ΚΥ, ΠΚ, 312)

Δουατζής Γ.: Τοπική Αυτοδιοίκηση (ΘΥ, ΕΙ, 29/10) Παπαθεμελής Σ.: Το δημογραφικό μας πρόβλημα (ΓΜ, ΟΤ, 30/10) Παπαρήγα Α.: Για την απελευθέρωση της γυναίκας (ΔΑ, ΠΗ, 24/10) Μαρξ Κ.-Ένγκελς Φ.: Η επιστήμη της κοινωνίας (ΘΥ, ΕΙ, 29/

θρησκεία Τζιαβάρας Τ.: Αντίλογος (Π. Λιαλιάτσης, ΚΑ, 30/10)

Πολιτική Ένοπλη πάλη και τρομοκρατία της ΟΠΑ και ΡΗΞΗ (Τ. Αναστασιάδης, ΟΤ, 30/10) Κωστόπουλος Σ.: ΠΑΣΟΚ 5 χρόνια (ΘΥ, ΕΙ, 29/10) Οι Κούρδοι (Κ. Μεγάλομμάτης, ΔΙ, 154) Πεσμαζόγλου Σ.: Βίοι παράλληλοι (Σ. Παπασπηλιόπουλος, ΟΤ, 30/101

10)

Οικολογία Κούκουρας Θ. κ.ά.: Οικολογικό λεξικό (ΓΤ, Νέα Οικολογία, 25) Μοδινός Μ.: Μύθοι της ανάπτυξης στους τροπικούς (ΔΑ, ΠΗ. 24/10)

δελτιο/79 Σραμ Ε.: Αλφαβητάριο της Οικολογίας (ΝΠ, Αθηνόραμα, 30/ 10) Λαογραφία Σκαρτσής Σ.Λ.: Τα δημοτικά τραγούδια (ΣΣ, ΑΥ, 26/10) Σχολείο και ιδεολογία (ΔΑ, ΠΗ, 24/10) θετικές και εφαρμοσμένες επιστήμες Αδαμακόπουλος Τ. κ.ά.: Τα βουνά της Ρούμελης (Σ. Καρυδάκης, Νέα Οικολογία, 25) Sempler K.-Croal S.: Πυρηνικά για αρχαρίους (Κ. Χατζημπίρος, Νέα Οικολογία, 25) Τέχνες Δρομάζος Σ.: Νεοελληνικό θέατρο (ΚΣ, ΝΕ, 1/11) (ΣΤ, ΕΛ, 30/10) Κωτσιόπουλος Α.Μ.: Κριτική της αρχιτεκτονικής θεωρίας (Β. Γκιζελή, ΔΙ, 154) Παναγιώτου Ν.: Κυπριακή μουσική βιβλιογραφία και δισκο­ γραφία (ΚΧ, ΠΚ, 310-312) Κλασική φιλολογία Ανδρεάδης Γ.: Ο γυρισμός του Οδυσσέα και ο νόστος της ποίησης στην «Πολιτεία» (Π. Ευθυμίου, Βήμα, 2/11) Στάμης Δ.: Δημοσθένης (Γ. Μπασκόζος, Οδηγητής, 30/10) Νταμαπάντα (ΔΑ, ΠΗ, 24/10) Ποίηση Βαρβιτσιώτης Τ.: Fragmenta (ΚΥ, ΠΚ, 310-312) Βότση Ο.: Πήλινο σχήμα (Γ. Καραβασίλης, ΔΙ, 154) „ Γιάγκος Γ.: Μεταβολές (ΚΧ, ΠΚ, 310-312) Δαββέτας Ν.: Λευκή φούγκα (ΒΧ, ΑΥ, 4/11) Δημούλης Σ.: Οδός Ευθύνης 13' (ΚΧ, ΠΚ, 310-312) Καζάνας Ν.: Ένα καλοκαίρι (ΝΔΔ, Πολιτικά Θέματα, 31/10) Κόρφης Τ.: 61 φωνές (ΑΦ, ΑΚ, 25/10) Κωσταβάρας Θ.: Ιστορήματα (Γ. Γιάνναρης, Εξόρμηση, 2/11) Μίσσιος Κ.Γ.: 44 ποιητικές φωνές από τη Λέσβο Μπουρατζή-Θώδα Α.: Χάι-Κάι και Τάνκα (Κ. Μαϊστράλης, Πανηπειρωτική, 102) Παπαγεωργίου Ν.Ρ.: Του λιναριού τα πάθη (ΚΝ, ΚΑ, 30/10) Παπαλεονάρδος Γ.: Δύσπνοια (Ν. Μπούτβας, ΡΙ, 26/10) Παυλέας Σ.: Ποιήματα Α ' και Β (Γ.Μ. Πολιτάρχης, Φιλύρες, 6-7) Ριξάκης Κ.: Ο βυθός μου τα πράγματα (ΚΧ, ΠΚ, 310-312) Χαραλαμπίδης Α.: Σπασμένοι μοχλοί (ΚΧ, ΠΚ, 312) Χατζηκώστας Λ.: Συμπληγάδες (ΚΧ, ΠΚ, 310-312) Οικονόμου Μ.: Ανθολογία Άγγλων ποιητών εμπνευσμένων από την Ελλάδα (ΣΤ, ΕΛ, 30/10) Νορβηγοί ποιητές 1900-1985 (Επιμ. Γ. Χριστογιάννης) (ΚΤ, ΕΘ, 2/19) Πεζογραφία : Άπαντα Παπαδιαμάντη (Θ. Παπαθανασόπουλος, ΚΑ, 6/11) Βιζυηνός Γ.Μ.: Νεοελληνικά διηγήματα (Τ. Μενδράκος, ΠΗ, 24/10) Δαράκη Ζ.: Μάρθα Σόλγκερ (Ε. Χωρεάνθη, ΔΙ, 154) Δοξιάδης Α.: Βίος παράλληλος (Γ.Κ. Καραβασίλης, ΔΙ, 154) Δωριάδης Α.: Ένας πολίτης υπεράνω πόσης υποψίας (ΘΥ, ΕΙ, 5/11) Ζόμπολας Τ.: Διαδρομή (ΑΦ, ΑΚ, 30/8) Καραβίτης Β.: Οκνηρίας εγκώμισν (ΒΧ, ΠΗ, 31/10) Μιχαηλίδης Ε.: Ταμασάι Δουγνιά (Π. Στάθη, Βήμα, 26/10) Μπακανάκη Σ.: Λόρε (ΚΧ, ΠΚ, 310-312) Ρ'τσος Γ.: Σφραγισμένα μ’ ένα χαμόγελο (Η. Κεφάλας, ΔΙ, 154) Σιατόπουλος Δ.: Η μελωδία των ανέμων (ΣΤ, ΕΛ, 30/10) Αιμέ Μ.: Ο δρόμος χωρίς όνομα (Μ.Α., Οδηγητής, 30/10) Αλιέντε I.: Το σπίτι των πνευμάτων (Α. Σουλογιάννη, ΔΙ, 154) Έκο Ο.: Τ’ όνομα του ρόδου (Ν.Μ, Οδηγητής, 30/10)

Ζέγκερς Α.: Διηγήσεις (Κ, ΡΙ, 2/11) Λιχανόφ Α.: Η έκλειψη του ήλιου (ΘΥ, ΕΙ, 5/11) Μπορτσαγκόφσκι Α.: Ανήσυχα σύννεφα (ΑΚ, ΡΙ, 26/10) Μπρύκνερ Π.: Το μέγαρο των χαστουκιών (ΘΥ, ΕΙ, 5/17) Ο’ Κόνορ Φ.: Σπάνιο να σου τύχει καλός άνθρωπος (ΤΣ, ΠΗ, 31/10) Σάμπατο Ε.: Περί ηρώων και τάφων (Δ.Δ, Οδηγητής, 30/10) Τότοβεντς Β.: Η ζωή στον παλιό ρωμαϊκό δρόμο (Μ. Παπανάγνου, ΠΗ, 24/10) Φαστ X.: Ο πολίτης Παίην (Θ. Ψαλιδόπουλος, ΔΙ, 154) Μελέτες Γιαγκουλής Κ.: Κυπριακή λογοτεχνία (ΚΧ, ΠΚ, 310-312) Καραντώνης Α.: Μια φυσιογνωμία και μια εποχή (Γ.Κ. Καρα­ βασίλης, ΔΙ, 154) Μάρας Σ.: Κ. Βάρναλης (ΔΑ, ΠΗ, 24/10) (ΣΤ, ΕΛ, 30/10) Πλασκοβίτης Σ.: Η πεζογραφία του ήθους (ΒΧ, ΑΥ, 2/6) Σακελλαρίου X.: Ο Τ. Άγρας και η παιδική λογοτεχνία (ΔΑ, ΠΗ, 30/10) Δοκίμια Βυσσούλης Π.: Το μεγαλείο και η τραγωδία του ελληνισμού (Κ. Μιχαήλ, Φιλύρες, 8) Παπαϊωάννου Μ.Μ: Από τον Ψυχάρη στο Γληνό (ΔΑ, ΠΗ, 30/10), (ΣΤ, ΕΛ, 30/10) Παπαληγούρας Α:. Κείμενα αμφισβήτησης (Ε. Σκαλναλίδης, ΟΤ, 6/11), (ΑΦ, ΑΚ, 1/11) Προυστ Μ.: Διαβάζοντας (Γ.Κ. Καραβασίλης, ΔΙ, 154) Τσαρούχης Γ.: Αγαθόν το εξομολογείσθαι (ΝΠ, Αθηνόραμα, 6/11) Παιδικά Ιωάννου Ε.: Η χρυσή γαλέρα (ΜΚ, ΔΙ, 154) Λάρυγκάκης Β.: Ο δικτάτορας ο Μουσολίνι (Θ. Καραγιάννης, ΠΗ, 24/10) Μπενέκος Γ.: Γιά τη χιλιάκριβη τη λευτεριά (ΚΣ, ΝΕ, 1/11) Σίνου Κ.-Χιούκ-Αποστολοπούλου: Το χέρι του βυθού (Θ. Καραγιάννης, ΠΗ, 24/10) Ψαραύτη Λ.: Ένα καλοκαίρι στη σκιά του Βούδα (Θ. Καραγιάννης, ΠΗ, 24/10) Γκρίππε Μ.: Ο νυχτερινός μπαμπάς (ΖΒ, ΡΙ, 26/10) Κλήρου Μ.: Η Ραμόνα κι ο μπαμπάς (ΖΒ, ΡΙ, 26/10) Ιστορία Βάρφης Κ.: Πόρος 1831 (ΔΑ, ΠΗ, 30/10) Δρακόπουλος Π.: Μεσαίωνας ελληνικός και δυτικός (Κ. Μπουζέας, ΔΙ, 154) Κούκουνας Δ.: Οι μυστικές διαπραγματεύσεις του ΕΑΜ με την κυβέρνηση Ράλλη (ΚΣ, ΝΕ, 1/11) Λεονταρίτης Γ.Α: Ποιοι ήθελαν τα Δεκεμβριανά (ΔΑ, ΠΗ, 30/ 10) Μέρτζος Α.: Σβαρνούτ (ΠΑ, ΟΤ, 30/10) Μοσχάτος Θ.: Η μάχη της Αμφιλοχίας (ΚΣ, ΝΕ, 1/11) ΜπαρτζιώταςΒ.: Εθνική αντίσταση και Δεκέμβρης (Π. Αρώνης, ΑΥ, 25/10) Παναγιωτόπουλος Π.: Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13ος-18ος αι. (Σ. Παπασπηλιόπουλος, ΟΤ, 6/11) Σύλλογος Φιλιωτιτών Νάξου: Φιλώτι (Δ. Δελής, ΡΙ, 26/10) Τζινίκου-Κακούλη Α.: Η Μακεδόνισσα στο θρύλο και την ιστορία (Χ.Λ, Μακεδονία, 4/11) Dakin D. κ.ά.: Μακεδονικός αγώνας (Ν. Φορόπουλος, ΔΙ, 154) Βιογραφίες-Μ αρτυρίεςφ,πομνημονεύματα Γερμανός Φ.: Η εκτέλεση (Κ. θεοδωράκη, ΠΗ, 24/10), (ΚΤ, ΕΘ, 5/11) Γκονέζος Β.: Α. Βελουχιώτης (ΚΣ, ΝΕ, 1/11) Θεοδωράκης Μ.: Οι δρόμοι του αρχάγγελου (Ε. Παιονίδου, ΡΙ, 2/11) Καιροφύλλας Γ.: Αυτοί οι ωραίοι τρελοί (ΔΑ, ΠΗ, 30/10)

80/μικρες αγγελίες Κολλιού Ν.: Άγνωστες πτυχές της Κατοχής και Αντίστασης (ΚΣ, ΝΕ, 1/11) Κουτουζής Β.: Με πλήρωσαν εκατομμύρια να σκοτώσω τον Α. Παπανδρέου (ΘΥ, ΕΙ, 29/10) Παπαστάμος Γ.: Σκαρίμπας (Δ. Σέττας, ΡΙ, 26/10) Ρασούλης Μ.: Ο μεγάλος αιρετικός Θεόφιλος Καίρης (ΘΥ^ΕΙ, Σαρδελής Κ.: Μάξιμος ο Γραικός (ΚΧ, ΠΚ, 310-312) Φλούντζης Α.: Στο στρατόπεδο του Αϊ-Στράτη (ΚΤ, ΕΘ, 5/11)

Ψαρράς Λ.: Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος (ΘΥ, ΕΙ, 29/10), (ΚΣ, ΝΕ, 1/11) Κολοζώφ Α.: Η κόκκινη σελήνη (Κ. Νικόλτσιου, ΡΙ, 26/10) Τέρνερ Ν.: Κυριάκος (ΚΣ, ΝΕ, 1/11) Hammond Ν,: Με τους αντάρτες 1943-44 (ΚΣ, ΝΕ, 1/11) Χολιντέι Μ.: Η κυρία τραγουδάει τα μπλουζ (Σ, ΤσαγκαρουΠεριοδικά ο,.-ν..; I \ . 2/11) Μήτις (Ε. Κοτζιάς, ΚΑ, 30/10)

μικρές αγγελίες ΑΝ σας ενδιαφέρει η άποψη της ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΑΣ για τις σημαντικές σας αποφάσεις, για να βοηθηθείτε στη βαθύτερη κατανόηση του εαυτού σας, για την κατάστρωση του ΩΡΟ­ ΣΚΟΠΙΟΥ, πληροφορίεςμαθήματα στο Βαγγέλη Μυλω­ νά. Τηλ.: 36.06.684.

ΤΕΛΕΙΟΦΟΙΤΟΣ μαθηματι­ κός παραδίδει μαθήματα σε μαθητές γυμνασίου, λυκείου και δέσμης. Τηλ. 20.25.087 και 36.42.281. ★

ΓΑΛΛΙΚΑ κατ’ οίκον από έμ­ πειρο καθηγητή με σπουδές στο Παρίσι. Τηλ.: 95.63.484. ★

ΠΩΛΕΙΤΑΙ πλήρης σειρά και μεμονωμένα τεύχη από το πε­ ριοδικό ΕΠΟΧΕΣ. Τηλ.: 32.15.699, 7.30-2.30 π.μ. και 25.16.725, 4-10 μ.μ.

ΜΕΤΑΚΟΜΙΖΕΤΕ; Δεν έχετε χώρο για το πιάνο σας; Ευχα­ ρίστως να το φιλοξενήσω. Τηλ.

72.45.178.

ΑΠΟ ΣΕΝΑ ΓΙΑ ΣΕΝΑ. Κυ­ κλοφορούν ΠΕΝΤΕ βιβλία της Φανής Γκούμα. Γραμμένα από την Αποκάλυψη του ΕΝΑ.

/ ΓΟΙ -νΖΩ 3άρι ή 4άρι από 3ο ό ροφο και άνω -κατά προτίμη­ ση ρ.ιιρέ- στον ΠΕΙΡΑΙΑ. Ττ λ : ) 488 πρωινά κ . [6 . . 223 απογεύματα.

1)

«0= 1»

2) «Αντικρύζοντας η Ιδέα την Ύλη» 3) «Η Βιογραφία του Θεαν­ θρώπου του Εαυτού Σου» 4) «Πανανθρώπινη Συγκέν­ τρωση» 5) «Νεο Μεταθανάτιο Φως στη Γη» Πληροφορίες: 64.48.039

ί-Τ ' •vac ι» ο ’ ·*. jl ) α

νέζικη ενεργειακή για όλες τις ήλι­ .ωτικότητα, υγεία, / ί,εργεί την αρμονι’ηλ.: 89.44.314. - 5-

Π αύλος Λ άμπρος

Έρωτας στη Σελήνη

Εκδόσεις «Δω δώ νη»

Σύμφω να με τη θεω ρία του διαστελλόμενου και του συστελλόμενου Σύμπαντος (Big Bang), όλο το Σ ύμπαν. όλη η ύλη που βλέπουμε γύρω μας, οι γαλαξίες, τα άστρα και οι πλανήτες τους, θα συρρικνω θούν μέχρι το απόλυτο μηδέν. Α πό την ίδια τη δομή της ύλης εξυπακούεται κάτι τέτοιο δεδομένου ότι το ένα ηλεκτρόνιο απέχει από το άλλο 50.000 φορές τη διάμετρό του και το ίδιο συμβαίνει αναλογικά και με τη δομή του, τα κουώ ρκς και τα γλυόνια τους, π.χ. κ.ο.κ. Ή δη από το 1968 αποδείχθηκε πω ς η συρρίκνωση αυτή θα φ θάσει μέχρι το αδιάστατο και άχρονο μαθηματικό σημείο. Αυτό δεν είναι αδιανόητο γιατί ήδη υπάρχουν οι μαύρες τρύ­ πες του χάους που αποτελούν τρομακτική πύκνωση της ύλης. Από άλλη, πά λι, άποψη η ύλη υποδιαιρ είτα ι α δ ιά κοπ α , ο απειροστικός όμως λογισμός διδάσκει πω ς όταν κάτι συνεχώς υ ποδιαιρείτα ι καταλήγει στο μηδένισμά του. Επομένως, κάποτε όλη η συμαντική μάζα θα καταλήξει σε ένα αδιάστατο και άχρονο μαθη­ μ ατικό σημείο, κά τι'α π ό λυ τα λογικό για τί μονάχα στην ανυπαρξία πρυτανεύει η τελειότητα. Πώς, όμως, θα συσταθεί αυτή η ανυπ αρ ξία αν δεν ανταγω νισθεί δ ια ­ λεκτικά με το αντίθετό της, που ’ναι η ύπαρξη (της ύλης, του κόσμου μας); Εξαιτίας αυτού του διαλεκτικού μηχανισμού., που αποτελεί μια αγωνιώδη υπαρξιακή στροφορμή του κενού, γεννιέται το πρώ το ανθυπομικροσω ματίδιο της μικροφυσικής. Η ολοκληρωτική, όμως, συμπαντική επανασυστολή συναντά πολλά εμπόδια. Οι δυο νουβέλες αυτού του βιβλίου κάνουν τις πρώ τες νύξεις πάνω σ’ αυ τά τα θέματα και η πλοκή του μύθου τους δεν είναι τίποτε άλλο πα ρ ά η δυναμική αντί­ δραση των ηρώων μετά τόν κλονισμό που υπέστησαν από την πλατύτερη διάδοση των σύγχρονων αυτών επιστημονικών ανακαλύψεω ν.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ « Δ Ω Δ Ω Ν Η » Α σ κληπ ιού 3

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3 - τηλ. 36.02.007

Μέλπω Αξιώτη

Η διήγηση «Το σπίτι μου» είναι ο νόστος της εξόριστης γραφής, ο ανυπότακτος νόστος της διωκόμενης τέχνης στην πατρική της γλώσσα. Η επιστροφή της συγγραφέως μέσα από την αρχετυπική κοινοτική κοινωνία και την μοναχική παιδική αθωότητα.

Αλεξ. Αργυρίου ΑΝΑΨΗΛΑΦΗΣΕΙΣ ΣΕ ΔΥΣΚΟΛΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ Τα κείμενα που περιλαμβάνει αυτή η έκδοση δημοσιεύτηκαν από τόν Ιούλιο του 1970 έως το Σεπτέμβριο του 1973, στη συλλογική έκδοση «18 κείμενα», στην εφημερίδα «Τό Βήμα» και στο περιοδικό «η Συνέχεια», μετά την άρση της προληπτικής λογοκρισίας, όταν το καθεστώς των συνταγματαρχών θέλησε να επιδείξει «καλή θέληση» και «δημοκρατικότητα».

Νικηφόρος Ρώτας

ΠΩΣ

AKQYME ΜΟΥΣΙΚΗ

ΠΩΣ ΑΚΟΥΜΕ ΜΟΥΣΙΚΗ Μια νέα τοποθέτηση του μουσικού ζητήματος, μια μελέτη, που ενδιαφέρει όποιον θέλει να ξέρει τι ακριβώς συμβαίνει με τη μουσική γενικά, τη μουσική παραγωγή, τη μουσική παιδεία, το εμπόριο της μουσικής, την κατανόηση (το άκουσμα) της μουσικής και, την σχέση όλων των παραπάνω με την κοινωνική ευημερία των ατόμων.

Μαρούλα Κλιάφα ΒΑΡΙΕΤΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΝΑ ΔΙΑΒΑΖΕΙ ΘΛΙΒΕΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Το βιβλίο αυτό είναι μια αληθινή ιστορία κι αναφέρεται σε περιστατικά που συνέβηκαν στις μέρες μας. Μια μικρή τσιγγάνα με το απλοϊκό της ύφος μιλάει για τον κόσμο της και τον κόσμο μας. Μια συγγραφέας, καταγράφοντας το προσωπικό της βίωμα, δίνει τη συγκλονιστική μαρτυρία της που φέρνει στο προσκήνιο ένα σοβαρό πρόβλημα: Το ρατσισμό μας.