Τεύχος 113

ΑΡΙΘ. 113 · 27.2.85 · ΔΡΧ.150

εκδόσεις «νεα σύνορα» 4 ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ

ΙΝΓΚΜΑΡ ΜΠΕΡΓΚΜΑΝ: Σκηνές από ένα γάμο

Ο Μ πέργκμαν α να λύει με τον αδυσώ πητο τρ όπο του τη σημερινή κατάσταση της νόμιμης συμβίωσης κι απ οκα λύπ τει δ εξιοτεχνικά τις ιδιαίτερες π τυχές της συζυγική ς ζωής.

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ - ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3610589-3600398

Συμπληρώστε τή σειρά των αφιερωμάτων του

ΛΙΑΒΑΖΟ

Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 14) Βιβλία για παιδιά (No 24)* Γυναικείος λόγος (No 36)* Γκέοργκ Λούκατς (No 41) Τα διδακτικά βιβλία της μέσης εκπαίδευσης (No 47) Φραντς Κάφκα (No 50)* Νέοι Λογοτέχνες (No 50)* Νίκος Καζαντζάκης (No 51)* Μαρσέλ Προυστ (No 52)* Ουίλλιαμ Φιόκνερ* Αγγλική λογοτεχνία (No 56) Σοβιετική λογοτεχνία (No 57) Αντίσταση και λογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορέ ντε Μπαλζάκ Δημήτοη; Γληνός (No 61) Τζέημς Τζόυς (No 62) Κώστας Χατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Ά γ ιο ν Ό ρος (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) Αριστοφάνης (No 72) Ζακ ΓΙρεβέρ (No 73) Μικροασιατικό; ελληνισμός (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μαρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ. Π. Καβάφης (No 78) X. Λ. Μπόρχες (No 79)

Μιλάν Κούντερα (No 80) Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Αδαμάντιος Κοραής (No 82) Καρλ Μαρς (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μπορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοΥέχνες (No 87) Κώστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) Τύμας Μαν (No 90) Φρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Ρολάν Μπ ιρτ (No 93) Παιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Ααπαθιιότης (No 95) Εμμανουήλ Ροίδης (No %) Εμίλ Ζολά (No 97) Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Μακρυγιάννης (No 101) Λουκιανός (No 102) Ντιντερό (No 103) Τέλλος Ά γρ ας (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεόφιλος Καϊρης (No 106) Αρχαία λυρική ποίηση (No 107) Περί), Γκρι μ. Ά ντερσεν (No 108) Έ ρμαν Έσσε (No 109) Αλμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ουγκύ (No 111) Έντγκαρ Ά λ α ν Πόε (No 112) Φώτης Κόντογλου (No 113) Φιλανδικά γράμματα (No 114)

Ομήρου 34 106 72 Αθήνα τηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.26.910

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ομήρου 34, Αθήνα - 106 72 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Συνδρομές: 36.03.011 Διαφημίσεις: 36.26.910

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α ΧΡΟΝΙΚΑ

Τεύχος 113 27 Φεβρουάριου 1985 Τιμή: Δρχ. 150 Εκδότης: Άννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Δημήτρης Δεληπέτρος, Θεοδώρα Ζερ­ βού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Γιώργος Σαρηγιάννης, Βάσω Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου, Καίτη Τοπάλη

Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Π. Βλάσση - Αλεξάνδρου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 - 75.14.958. Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιάλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Γράφει ο Ιωάννης Γ. Ταϊφάκος Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

4 8

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Εργοβιογραφία Φώτη Κόντογλου Τάσος Κόρφης: Τα πρώτα φοιτητικά χρόνια του Στρατή Δούκα και του Φώτη Κόντογλου στην Αθήνα Π. Δ. Μαστροδημήτρης: Για το πεζογραφικό έργο του Φ. Κόντο-

10 16 20

Κωνσταντίνος Γ. Ξυνόπουλος: Ο Φώτης Κόντογλου και το χρώμα Ν. Ζίας: Ο ζωγράφος Φώτης Κόντογλου και η εικονογράφηση βι­ βλίων Φώτιος Αρ. Δημητρακόπουλος: Η «Έκφρασις» του Κόντογλου Στέρ. Φασουλάκης: Χαρτιά Λησμονημένα Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος: «Το βλογημένο το μαντρί»

36 40 44 47

ΜΝΗΜΕΣ

50

31

Βασίλης Μουστάκης, Πάνος Βαλσαμάκης, Π. Β. Πάσχος, Περ. Παπαχατζιδάκης, Έλλη Βοίλα-Λάσκαρη, Γιώργος Γλιάτας ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΑΙΔΙΚΑ: Γράφει η Μαριλένα Ζ. Κασιμάτη ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Ηλίας Κεφάλας ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει η Ελένη Κοροντζή ΜΑΡΤΎΡΙΕΣ: Γράφει ο Α. Κιτροέφ ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο Χρήστος Δ. Λάζος ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο Βάιος Παγκουρέλης και ο Αντ. Δελώνης

59 61 63 66

67 61

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

71

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

77

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στα φιλανδικά γράμματα

4/χρονικα

Η κριτική του κειμένου σήμερα Μ ε αφορμή τη Society for Textual Scholarship και το έργο της «Από τη ν εποχή του Καρλομάγνου και εξής οι άνθρωποί της δράσεως ε ίν ’ εκείνο ι που νιώθουν περισσότερο το ν σεβασμό στην α υθεντικότη τα, τόσο του εγγράφου όσο και του έργου τέχνης».

Με αυτά τα λόγια απαντά ο Giorgio Pasquali σε κείνους (και λογίους ακόμη) που φθάνουν στο σημείο ν’ αναρωτηθούν αν άξιζε τον κόπο να κοπιάσει τόσο πολύ για να διαγράψει τη μεθοδολογία μιας επιστήμης με τόσο περιορισμένο αντικείμενο: της κριτικής του κειμένου. Αν, τέλος πάντων, άξιζε τον κόπο να ταλαιπωρήσει το κρανίο του για να καθορίσει κατά πόσον μπορεί να είναι γνήσιο το ένα λεξίδιο ή το άλλο, ακόμη και στο κείμενο μεγάλου συγγρα­ φέα. 1. Οι άνθρωποι της δράσεως! Από τον Κάρολο, που ζήτησε και έλαβε αυθεντικό αντίγραφο του Κανόνα του Αγίου ΒενεδΙκτου (όταν οι ίδιοι οι Βενεδικτίνοι χρησιμοποιούσαν ένα κείμενο με παρεμβολές)*1 2 μέ­ χρι τον σημερινό τεχνοκράτη που εμπιστεύεται στην αλάνθαστη μνήμη του computer την αλληλο­ γραφία, τα έγγραφα και τους απόρρητους φακέ­ λους του, η ίδια ευαισθησία για γνησιότητα και ακρίβεια στην παράδοση του κειμένου. Την ίδια στιγμή που το αναγνωστικό κοινό, ανύποπτο, κατα­ βροχθίζει μαζί με τις ειδήσεις ή τα σχόλια και τα καθημερινά, συχνά λάθη των «τυπογραφικών δαι­ μόνων»3 αγνοώντας εντελώς στην πλειοψηφία του τις συνθήκες παραδόσεως ενός κειμένου καθώς και τους εκδοτικούς κανόνες που το διέπουν. Αλλά δεν είναι μόνο τα εφήμερα έντυπα- είναι σε μεγάλο βαθμό κακή η εκδοτική φροντίδα (ή ευσχήμως «επιμέλεια») που παραδίδει λογοτεχνήματα, Σημειώσεις 1. Storia della tradizione e critica del testo, 1952, σσ. xiv-xv.

2. Αυτ., σ. 120.

3. Για να μείνω ακόμη λίγο στο θαυμάσιο βιβλίο του Pas-

δοκίμια και μελέτες στο αναγνωστικό κοινό και στους μελετητές, που αναπόφευκτα θα υπάρξουν, ακόμη και εκεί που δεν αναμένονται (από τον βιβλιοπαρουσιαστή/θιβλιοκριτή μέχρι τον ακαδημαϊ­ κό διδάσκαλο).4 Και εδώ είναι που αναπτύσσεται μία παθολογία, η οποία παίρνει διαστάσεις: ο κοι­ νός αναγνώστης θα σκεφτεί «εδώ είναι γραμμένο άρα αληθινό, είναι τυπωμένο άρα αυθεντικό»5 και θα προχωρήσει ήσυχος. Το ίδιο όμως σκέπτεται πο­ λύ συχνά λ.χ. και ο κριτικός της λογοτεχνίας. Και πρέπει να είναι κανείς ιδιαίτερα προσεκτικός στα διδάγματα και στις απόψεις εκείνων που δεν φαί­ νονται να ελέγχουν την υφή ή την ποιότητα των κειμένων, τα οποία επεξεργάζονται και ερμηνεύ­ ουν. Γιατί δυστυχώς είναι σοβαρά ανησυχητική (για να χρησιμοποιήσω τα λόγια ενός επιφανούς σύγχρονού μας θιβλιολόγου, του Fredson Bowers) η έλ­ λειψη επαφής μεταξύ κριτικών του κειμένου και quali παραπέμπω στο παράρτ. II (σσ. 481-486) όπου βρί-' σκονται ενδιαφέρουσες περιπτώσεις λαθών από εφη­ μερίδες της εποχής και σύγχρονό του βιβλία.

4. Πβ. Fr. Bowers, Textual <SLiterary Criticism, 1966, σσ. 4,8.

5. R. Laufer, Introduction a la Textologie, 1972, σ. 7.

χρονικα/5 κριτικών της λογοτεχνίας.6 Θα συμπλήρωνα ότι σπανιότερα ακόμη οι ιδιότητες αυτές συμπίπτουν στο ίδιο πρόσωπο. Μίλησα μέχρι εδώ κυρίως για κείμενα που δημιουργούνται κάθε στιγμή γύρω μας· ανέφερα μά­ λιστα και τον όρο βιβλιολόγος. Αυτό δεν έγινε τυ­ χαία· ζούμε στην εποχή της εντύπου αναπαραγω­ γής και τα κείμενά μας γράφονται (από μας τους ίδιους ή από ειδικευμένους επαγγελματίες) με γρα­ φομηχανές ή δημιουργούνται σε computers, που τα κρατούν στη μνήμη τους και τα αναπαράγουν με εκτυπωτές, φωτοαντιγράφονται και δημοσιεύονται αφού στοιχειοθετηθούν ή φωτοστοιχειοθετηθούν· η σελίδα του βιβλίου μας γίνεται τυπογραφική πλά­ κα, κλισέ ή μακέτα.7 Διευρύνοντας μια ξένη παρα­ τήρηση8 θυμίζω ότι αυτή η μηχανοκρατία επιβάλλει αλλά και εξηγεί συγχρόνως τη διαφορά ανάμεσα σε κείμενα παντός είδους που στηρίζονται σε χειρό­ γραφη παράδοση και σε κείμενα που διαθέτουν τυ­ πογραφική παράδοση ή καλύτερα παράδοση μηχα­ νογραφικής αναπαραγωγής. Με την κριτική και τις εκδοτικές μεθόδους κειμέ­ νων της πρώτης κατηγορίας μάς έχουν εξοικειώσει αρκετά η κλασική φιλολογία και η διπλωματική.9 Από πρακτικής πλευράς όμως ο εκδότης και ο ανα­ γνώστης σύγχρονων κειμένων απομακρύνονται από τις μεθόδους αυτών των επιστημών και στηρίζονται στην κειμενολογία. Παραμένουν πάντως πολύ κον­ τά στα στέρεα διδάγματα των βοηθητικών τους επι­ στημών, δηλ. της παλαιογραφίας και της κωδικολογίας.10*Για τη δεύτερη κατηγορία των κειμένων της «τυπογραφικής παραδόσεως» η κατεξοχήν βοηθη­ τική επιστήμη της κειμενολογίας είναι η βιβλιολο­ γία.11 Τι είναι όμως η κειμενολογία; Μίλησα γι’ αυτή κά­ πως ανορθόδοξα, αρχίζοντας από την επιστήμη που υποκατέστησε για μια ορισμένη κατηγορία κειμέ­ νων, λόγω του μετασχηματισμού που συνέβη στη γραπτή επικοινωνία κατά τους τελευταίους αιώ­ νες.12 Η κειμενολογία λοιπόν είναι μια νεαρή σχετι­ κά επιστήμη που μελετά τις γενικές συνθήκες υπάρξεως των κειμένων και ενδιαφέρεται να εξα­ σφαλίσει την καλή παράδοση ορισμένων μηνυμά­ των. Ο Boris Tomachevski ήταν ο πρώτος που χρησι­ μοποίησε τον όρο textologie (Λένινγκραντ 1928) ακριβώς στα πρώτα χρόνια του εκπολιτιστικού έρ­ γου της ρωσικής επαναστάσεως. Η κειμενολογία 6. B\. Bowers, ό.π., σσ. 3,4.

7. Δε νομίζω ότι πρωτοτυπώ αναφέροντας έναν περίεργο τρόπο παραγωγής κειμένου: φίλη μου είχε αναγκασθεί να μεταφράζει επιτροχάδην μπροστά σε μαγνητόφωνο έργα παραφιλολογίας- η κασέτα πήγαινε στο λινοτύπη, ο οποίος ακούγοντάς την στο κασέτόφωνό του δη­ μιουργούσε εκείνη τη στιγμή στο κλαβιέ το ελληνικό κείμενο!

8. Βλ. Laufer, ό.π., σ. 153.

9. Το σπουδαιότερο πρόσφατο εγχειρίδιο κριτικής και εκ­ δοτικής των αρχαίων ελληνικών και λατινικών κειμέ­ νων είναι του M.L. West, Textual Criticism and Editorial Technique, 1973. Η Βυζαντινή Διπλωματική A' του καθ.

I.E. Καραγιαννόπουλου (1972) είναι έργο πολύ γνωστό και στο εξωτερικό.

10. Τώρα ο Έλληνας μελετητής διαθέτει στη γλώσσα του μια σύγχρονη Εισαγωγή στην ελλήνική παλαιογραφία

Φροντίδα του επιμελητή εχδόοεως: Ρ.Η. Αποστολίόη, Ανθολο­ γία της Ν.Ε. Γραμματείας, III, Αθήνα. «Πρωτόγραφο» της σελ. 248. γεννήθηκε ως αυτόνομη επιστήμη προορισμένη να υπηρετήσει τις ανάγκες των λαϊκών μαζών για αυ­ θεντικά κείμενα. Σε γενικές γραμμές αυτή είναι σήμερα η ανάπτυ­ ξη και οι τάσεις της κριτικής και εκδοτικής των σύγχρονων κειμένων. Πρόκειται δηλ. για αυτόνομη επιστήμη, με στέρεο θεωρητικό υπόβαθρο και αρκε­ τή εμπειρία, ακόμη και στη χρήση ηλεκτρονικού εξοπλισμού. Γι’ αυτό είναι απόλυτα φυσική η δη­ μιουργία της Society for Textual Scholarship (STS) με έδρα τη Νέα Υόρκη και πυρήνα πανεπιστημιακούς του City University of New York (CUNY). Χωρίς καμία πρόθεση αξιολογήσεως μνημονεύω τους K.k. D.C. Greetham, D.H. Reiman, Fredson Bowers, W. Speed (του Ε. Μίοπί, 1977) και το θαυμάσια γραμμένο και ενη­ μερωμένο «Πάπυροι και παπυρολογία» του καθ. Βασ. Γ. Μανδηλαρά (1980).

11. Τις σκέψεις μου για την κειμενολογία αντλώ από το ωραίο εγχειρίδιο του Laufer, σσ. 5 κε.

12. Μεγάλη πείρα αποκτήθηκε με τη βαθμιαία προσαρμο­ γή των μεθόδων της κλασικής φιλολογίας στην εκδο­ τική πραγματικότητα- βλ. εκτενώς E.J. Kenney, The Classical Text. Aspects of Editing in the Age of the Printed Book, 1974 (σσ. 130 κε. ο 20 αι~). Είναι πάντως χαρακτη­ ριστικό πώς μια επιστήμη από τη φύση της συντηρητι­ κή εμφανίζει τέτοια προσαρμοστικότητα, ιδιαίτερα στις ημέρες μας, αγκαλιάζοντας τη σύγχρονη τεχνολο­ γία. Βλ. ενδεικτικά το βασικό βιβλίο του Dorn J. Froger, La critique des textes et son automatisation, 1968, αλλά και τα πρακτικά της διεθνούς συναντήσεως των Παρισίων (Μαρτ. 1978) La pratique des ordinateurs dans la cri­ tique des textes, 1979.

6/χρονικα H o tt *

. ϊ-A - r r - « r '•>w Ul >1"·" r*·' V··'·* ^r*· r‘ Brtr-.-«*s- '*iA— V *<■' * v V . a * r» ~ ·'»

*** ‘V ■*« ,■■* «fi - ' r* " fr ·* r * i r r >r+* *

.

V-

in r rrrV -J

0.' J(C^O>, i U-'^«, 1'ύλ,γΐά ΗΚγΛ^Λ .*«/,«* .v * ?*.*. ^ r,r r ; te - r . * v . i , ~ ® v v «5H ''* y j r ‘ ^ <U ^ tU.*r iU

λίδη, 1933.

Αποτέλεσμα αυτής της διεθνούς συνεργασίας και του διαρκούς συνδέσμου των μελών της Εταιρείας είναι η έκδοση του ετησίου περιοδικού TEXT (1, 1981-4, 1984) και η οργάνωση τριημέρων διεθνών συνεδρίων κάθε δύο χρόνια. Δύο από αυτά έχουν οργανωθεί με επιτυχία στη Νέα Υόρκη (Απρ. 1981 και Απρ. 1983), ενώ ένα τρίτο έχει προγραμματιστεί για τον φετινό Απρίλιο με γενικό θέμα: «Τα όρια του πλουραλισμού και τα όρια της ομοιομορφίας στη βιβλιολογία και την εκδοτική». Θέμα πολύ επί­ καιρο και ενδιαφέρον, πολύ περισσότερο σήμερα που η κριτική του κειμένου μοιάζει ν’ ασφυκτιά μέ­ σα στο πολύ στενό ρούχο των στατιστικών και αλγοριθμικών μεθόδων ή της αυτοματοποιημένης αντιβολής. Αναπόφευκτα θυμάται κανείς τη φράση ενός μεγάλου δασκάλου: «Das Geistige lasst sich niemals mechanisiren».13 Αλλά και στα προηγούμενα συνέδρια η θεματική δεν υστέρησε καθόλου σε ενδιαφέρον. Ό χι μόνον παρουσιάστηκαν ανακοινώσεις για την παραγωγή, την εμφάνιση και τη συντήρηση των κειμένων, μαζί με την παρουσίαση προβλημάτων αποδόσεως,

προελεύσεως και αναθεωρήσεως (ή ακόμη δευτέ­ ρων εκδόσεων), αλλά και για την τεχνική εκδόσεως ποικίλων γραφών, σχολίων, υπομνημάτων, παρασελιδίων σημειώσεων κλπ. Σημειώνω ιδιαίτερα την προβολή θεμάτων που δείχνουν τη δυνατότητα προσπελάσεως της κριτι­ κής του κειμένου σε ευρύτερους χώρους, όπως την καθιέρωση του κειμένου μιας κινηματογραφικής ταινίας, την καταγραφή των ποικίλων εκτελέσεων και παραστάσεων μουσικών ή θεατρικών κειμένων14 και τη σχέση κειμένου-εικόνας. Τελειώνοντας, μια ματιά στον ελληνικό χώρο εί­ ναι αναπόφευκτη. Έχω πρόσφατη δυσάρεστη εμ­ πειρία: διαβάζοντας τις γιορτές ένα μυθιστόρημα γνωστού λογοτέχνη (τυπωμένο από γνωστότερο εκδοτικό οίκο), ελάχιστα μπορούσα να παρακολου­ θήσω την πλοκή, γιατί το φιλολογικό μου δαιμόνιο ανασυνέθετε συνεχώς το ανορθόγραφο και ασυνε­ πές χειρόγραφο του συγγραφέα κάτω από τις διά­ φανα απελπισμένες προσπάθειες του καημένου του «επιμελητή εκδόσεως», ο οποίος κυνηγώντας το μεροκάματο σελίδα-σελίδα, δεν ήταν σε θέση να εφαρμόσει στο κείμενο του κ. Λογοτέχνη καμία κρι­ τική. Δεν πάνε όμως πολλά χρόνια από τότε που ο Ιωάννης Συκουτρής έδειξε τον ορθό δρόμο της κρι­ τικής φροντίδας των ΝΕ λογοτεχνικών κειμένων.15 Η μεθοδολογία του δεν επαρκεί σήμερα όπως δεν επαρκεί του Ρ. Maas, η Textkritik, ή του Ο. Stahlin η Editionstechnik.16 Χρησιμοποιώντας για την περίστα-

13. U. von Wilamowitz-Moellendorff, Geschichte der Philologie, 1927 (= 1959), σ. 75. Π.Β. Kenney, ό.π., σ. 151.

14. Στο προγραμματισμένο συνέδριο θα εξετασθεί ακόμη, κάτω από το ίδιο πρίσμα, η χορογραφία, η απαγγελία κλπ.

15. «Κριτικοί εκδόσεις νεοελληνικών λογοτεχνημάτων», στον τόμο Μελέται και άρθρα, 1956, σσ. 420-435. Το κείμενο γράφτηκε το 1935.

16. Αυτά τα εγχειρίδια αντικατέστησε το βιβλίο του West (βλ. σημ.9).

Hill, David Yerkes και Thomas G. Palaima. Η Εταιρεία δεν έχει μόνον μέλη σε αμερικανικά πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα (Columbia, Princeton, Illinois, Washington, Chicago, Missouri, Johns Hopkins Univ. κ.ά.), αλλά και σε παρόμοια ιδρύματα 'πολλών πό­ λεων του κόσμου, δηλ. Λονδίνου, Οξφόρδης, Ρώ­ μης, Παρισίων, Μονάχου κ.α.

χρονικα/7 ση μια σπουδαία σκέψη του Α.Ε. Housman17 θέλω να τονίσω ότι η διάνοια και η ευφυΐα δεν ξεπερνιούνται όπως η επιστημοσύνη. Και σε αντιστάθμι­ σμα της κακής εμπειρίας μου υπάρχει μια ευχάρι­ στη διαπίστωση: οι αντιδράσεις που προκάλεσαν πρόσφατα δύο εκδοτικές προσπάθειες, η εξαίρετη κριτική έκδοση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη από τον Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλο και η έκδοση της Αλ­ ληλογραφίας του Αδ. Κοραή από τον ΟΜΕΔ. 8 Οι αντιδράσεις αυτές δείχνουν σαφώς, νομίζω, πώς και από πού θα πρέπει να περιμένουμε την εφαρ­ μογή του πνεύματος και των μεθόδων της συγχρό­ νου κριτικής του κειμένου στην πατρίδα μας, σε μια στιγμή μάλιστα που τα σχετικά προβλήματα πολλα­ πλασιάζοντας αφού βρισκόμαστε μπροστά σε ρα­ γδαίες εξελίξεις της ορθογραφίας (άπλουστεύσεις,

μονοτονικό κλπ.). Έτσι αντιλαμβάνεται κανείς πόση συντονισμένη και επίμονη εργασία χρειάζεται ώσπου να χωνευθούν αυτά τα προβλήματα με με­ θοδικούς συνδυασμούς. ΙΩ ΑΝΝΗΣ Γ. ΤΑΪΦΑΚΟΣ

17. The Confines of Criticism (1911), 1969, σ. 44.

18. Βλ. Γ. Χριστοδούλου, «Στο περιθώριο της κοραΐκής αλ­ ληλογραφίας», Χιακά Χρονικά 13 (1981) 40-53 και Φ.Α. Δημητρακόπουλου - Γ. Χριστοδούλου, «Κριτικές εκδό­ σεις νεοελλήνων συγγραφέων», Νέα Εστία 57 (1983) 939-949. Σημ: Το εικονογραφικό υλικό του άρθρου μάς παραχωρήθηκε από το Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ).

Επανόρθωση Στο ρεπορτάζ του τεύχους 109, (Εταιρεία Οι­ κονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ελλά­ δας), από λάθος ενοποιήθηκαν δυο κείμενα που αποτελούσαν ξεχωριστά άρθρα. Το δεύτε­

ρο, με θέμα το Διεθνές Συνέδριο Οικονομικής Ιστορίας, είναι λοιπόν ξεχωριστό ρεπορτάζ και κατά συνέπεια το σήμα του εν λόγω συνεδρίου κακώς τοποθετήθηκε στην αρχή της στήλης. Ζητούμε συγνώμη.

ΣΕΙΡΑ: ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ

παρατηρητής ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ -ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ- ΠΡ ΚΟΡΟΜΗΛΑ 38ΤΗΛ 264958 - ΑΘΗΝΑ -ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ- ΔΙΔΟΤΟΥ 39 ΤΗΛ 3600658

Από 21 Ιανουάριου — 5 Φεβρουάριου 1985

1. 0. Ελύτη: Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου (Ύψιλον)

Λ

1

| Πειραϊκή Φωλιά - Αθ. | Σύγχρονη Εποχή - Αθ. | Χνάρι - Αθ.

| Ιανός - Θεσ.

3

| Εστία-Αθ.

| <

I Επιλογή - Αθ.

Δωδώνη - Γιάννενα

I Ελευθερουδάκης - Αθ.

I

| Δωδώνη - Αθ.

| Γρηγόρης-Αθ.

Β ΙΒ Λ ΙΑ

| | Κοτζιάς - Θεσ. | Λέσχη του Βιβλίου - Αθ. |

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που α ναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο τουλά­ χ ισ τον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδια φ έρ ο ν και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα,· σκόπιμο είναι να συμβου­ λ ε ύ εσ τε τις σελίδες της «Επιλογής».

| Κατώι του Βιβλίου - Θεσ.

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ]

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπ ορικότε­ ρα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπ έντε βι­ βλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώ νοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα α υτό. Έτσι, το βιβλίο μ ε τις μ εγα λύ ­ τερ ες πωλήσεις σημειώ νεται μ ε τρ εις α στερ ί­ σκους (**), το αμέσως μ ετά μ ε δύο (**) και το τελε υ τα ίο μ ε έναν ( * ) .

Λ

2. Α. Εμπειρικού. Η σήμερον ως αύριον και ως χθες (Αγρα) 3. Λ. Μπουνιουέλ: Τελευταία πνοή (Οδυσσέας)

Λ

4. Μ. Κούντερα: Γελοίοι έρωτες (Οδυσσέας) 5. Α. Βλάχου: Μια φορά κι έναν καιρό ένας διπλωμάτης (Εστία)

6.

Μ. Ρεζάν: ... Χωρίς πρόγραμμα (Φυτράκης)

7. Ζ. Ζατέλη: Περσινή αρραβωνιαστικιά (Σιγαρέττα) Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Γρηγόρης - Αθ. το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Κ. Μπαλάσκα: Κοινωνική θεώρηση της παιδείας (Γρηγόρης). Στην Πειρα'ίκή φωλιά: Τζων Αλλέγκρο: Το ιερό μανιτάρι και ο σταυρός (Δύβρης). Στη Σύγχρονη Εποχή: Μ. Ανδρουλάκη: Ο σοσιαλισμός στο κατώφλι του 2.000 (Σύγχρονη Εποχή).

26 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Με χιλιάδες βιβλία ιστορικά, λογοτεχνικά, πολιτικά, οικονομικά, λεξικά κ.ά. από 25 δραχμές

ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ Αριστοτέλους 4 * Εγνατιας 150

Το ΚΑΤΩΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Αριστοτέλους 6 ★ Τηλ. 27.18.53

ΤΑ ΤΡΙΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

Λ ίγο ι είναι οι συγγραφείς και οι ζωγράφοι στον τόπο μας που μελέτησαν και αξιοποίησαν τη βυζαντινή και τη λαϊκή μας παράδοση. Ανάμεσάτους, φωτεινή εξαίρεση (αν λάβουμε υπόψη την εποχή που έζησε και δημιούργησε) ο Φώτης Κ όντογλου, που φέτος κλείνουν είκοσι χρόνια από το θάνατό του. Ένα αφιέρωμα στον Κόντογλου θα πρέπει να ιδωθεί μέσα από την πολυμορφία της προσφοράς του (ως ζωγράφου, πεζογράφου, μεταφραστή και δάσκαλου). Πιστεύουμε ακόμη ότι το έργο του Κόντογλου δεν εξαντλείται στα πλαίσια ενός αφιερώματος, για τί όσο περνά ο καιρός, θα μελετάται όλο και περισσότερο σε συνάρτηση με την εποχή του και την εποχή μας. Στο αφιέρωμά μας, επιδιώξαμε να αξιοποιήσουμε τις μαρτυρίες των ανθρώπων που τον έζησαν ως καλλιτέχνη και ως δάσκαλο, για να δώσουμε ένα ολοκληρωμένο πορτρέτο, σε συνδυασμό πάντα με μελέτες για το έργο του. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε ο Βασίλης Κ. Καλαμαράς. Σημείωση: Όσοι από τους αναγνώστες ενόιαφερονται για τα βιβλιογραφικά στοιχεία τον έργου τον Φ. Κόντογλου μπο­ ρούν ν’ ανατρέξουν στην εκτενή βιβλιογραφική μελέτη τον Ι.Μ. Χατζηφώτη που περιλαμβάνεται στον τόμο: 1. Μ. Χατζηφώτη: «Φώτης Κόντογλου. Η ζωή και το έργο του». Εκό. Γραμμή, 1977.

10/αφιερωμα

Βασίλης Καλαμαράς

Εργοβιογραφία Φώτη Κόντογλου 1895

8 Νοεμβρίου. Γεννιέται ο Φώτης Κόντογλου, τέταρτο παιδί του Νικολάου Αποστολλέλη και της Δέσποινας Κόντογλου στις Κυδωνιές της Μικρασίας. Αδέλφια του είναι: ο Ιωάννης, η Αναστασία και ο Αντώνιος.

1896 Πεθαίνει ο πατέρας του, και την ανατροφή του αναλαμβάνει ο αδελφός της μητέρας του Στέφανος Κόντογλου, ηγούμενος της Μονής της Αγίας Παρασκευής, η οποία ανήκει στην περιουσία της οικογένειας Κόντογλου.

1897-1911 Διδάσκεται τα πρώτα γράμματα στο δημοτικό και στο γυμνά­ σιο των Κυδωνιών. Ενόσω ακόμη ο Κόντογλου είναι μαθητής, εκδίδει, με τη βοήθεια των συμμαθητών του, το περιοδικό Μέ­ λισσα, διακοσμημένο με δικές του ζωγραφιές.

1912 Τελειώνει το γυμνάσιο των Κυδωνιών.

1913 Έρχεται στην Αθήνα. Γράφεται στη Σίχολή Καλών Τεχνών, όπου εισάγεται μετά από εξετάσεις στο τρίτο έτος. Στη σχολή έχει καθηγητές του τον Αλέξανδρο Καλλούδη, τον Δημήτριο Γερανιώτη, τον Γεώργιο Ροίλο και τον Σπυρίδωνα Βικάτο. Αυτή την εποχή κάνει την πρώτη του γνωριμία με τον Σπύρο Παπαλουκά. Ανήσυχο πνεύμα από τη φύση του, εγκαταλείπει μετά από λίγους μήνες τις σπουδές του για να επιστρέφει στην ιδιαίτερη πατρίδα του τις Κυδώνίες. Ζητά από το θείο του να του εγκρίνει ένα ποσό για να σπουδάσει εικαστικές τέχνες στο Παρίσι. Τελικά εξασφαλίζει τα χρήματα που χρειάζεται και αναχωρεί αμέσως για τη Γαλλία.

1914-1915 Εγκαθίσταται στο Παρίσι και μελετά τις διάφορες εκφράσεις σχολών της ζωγραφικής.

Φώτης Κόντογλου

αφ ιερω μα/11

1916 Συνεργάζεται με το γαλλικό περιοδικό Illustration. Μετά από ένα διαγωνισμό που έχει προκηρύξει το ίδιο περιοδικό, για το καλύτερα εικονογραφημένο βιβλίο, κατορθώνει να αποσπάσει το πρώτο βραβείο για την εικονογράφηση του βιβλίου του Κνουτ Χάμσουν Πείνα. Παρόλα αυτά δουλεύει και ως εργάτης σε πολεμική βιομηχανία για να εξασφαλίσει τους απαραίτη­ τους πόρους.

1917 Ταξιδεύει στην Ισπανία και την Πορτογαλία.

1918 Επιστρέφει στο Παρίσι. Γράφει την ιστορία Πέδρο Καξάς, την οποία τυπώνει σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων και τη μοι­ ράζει σε φίλους του. Τελειώνει ο Α ' Παγκόσμιος Πόλεμος (Νοέμβριος).

1919 Μετά την ανακωχή του πολέμου επιστρέφει στις Κυδωνιές. Στην πατρίδα του αναπτύσσει αξιόλογη πνευματική δραστη­ ριότητα και ιδρύει το σύλλογο «Νέοι άνθρωποι». Μεταξύ των άλλων προβλημάτων που ενδιαφέρουν το σύλλογο συγκαταλέ­ γεται και το πρόβλημα της ισότητας του γυναικείου φύλου.

1920 Διορίζεται καθηγητής στο Παρθεναγωγείο του τόπου του, όπου διδάσκει γαλλική γλώσσα και ιστορία της τέχνης. Τυπώ­ νεται πλέον σε βιβλίο η ιστορία Πέδρο Καζάς, στο τυπογρα­ φείο του «Αιολικού Αστέρα».

1921 Επιστρατεύεται και παίρνει μέρος στη Μικρασιατική εκστρα­ τεία.

1922 Αρχές της χρονιάς, επισκέπτεται για πρώτη φορά το 'Αγιον Όρος, με απώτερο σκοπό να μελετήσει τη βυζαντινή τέχνη. Μετά το διωγμό των Ελλήνων από τη Μικρασία καταφεύγει στη γειτονική Μυτιλήνη. Το Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς έρχε­ ται στην Αθήνα. Γνωρίζεται με τους Νίκο Καζαντζάκη, Φώτο Πολίτη, Παντελή Πρεβελάκη και Δημήτρη Πικιώνη. Τυπώνε­ ται για δεύτερη φορά η ιστορία Πέδρο Καζάς στο τυπογραφείο του X. Γανιάρη.

1923

Πηγαίνει για δεύτερη φορά στο Ά γιον Ό ρος και αντιγράφει τους βυζαντινούς ζωγράφους Θεοφάνη και Φράγκο Κατελάνο. Στη διάρκεια της παραμονής του, γράφει πολλά κείμενα, τα οποία περιλαμβάνονται στην αχρονολόγητη έκδοση της Βασάντα, που είναι αφιερωμένη στον Στρατή Δούκα. Ταυτόχρονα

Φωτογραφίες του Φώτη Κόντογλον στο Παρθεναγωγείο των Κυδωνιών. Επάνω: πρώτος αριστερά μαζί με άλλους καθη­ γητές. Κάτω: με την τελευταία τάξη του Παρθεναγωγείου.

12/αφιερωμα έχουμε την πρώτη του έκθεση, μαζί με τον Κωνσταντίνο Μαλέα, στη Μυτιλήνη, όπου εκθέτει διάφορα αντίγραφα βυζαντι­ νής τέχνης από τον Άθω. Από 21 Οκτωβρίου έως 21 Νοεμ­ βρίου της; ίδιας χρονιάς, εκθέτει στο Λύκειο Ελληνίδων στην Αθήνα. Τυπώνεται το βιβλίο Η τέχνη του Άθω.

1924-1925 Εκδίδει το περιοδικό τέχνης «Φιλική Εταιρεία». Συνεργάτες του είναι ο Κώστας Βάρναλης, ο Στρατής Δούκας, ο Βάσος Δασκαλάκης και ο Δημήτρης Πικιώνης.

1926 Παντρεύεται τη Μαρία Χατζηκαμπούρη στο ερημοκκλήσι της Αγίας Γλυκερίας στο Γαλάτσι. Επισκέπτεται για τρίτη φορά το Άγιον Όρος.

1928 Τυπώνονται τα Ταξείδια, που αναφέρονται σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και της Ανατολής.

1929 Γράφει τα άρθρα Για να πάρουμε μιαν ιδέα για την ζωγραφι­ κή, σε πέντε συνέχειες στο περιοδικό «Ελληνικά Γράμματα».

1930-1931 Εργάζεται ως συντηρητής στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας. Με τη βοήθεια του Γιάννη Τσαρούχη και του Νίκου Εγγονόπουλου αρχίζει να ζωγραφίζει τους τοίχους του σπιτιού του (1931).

1932 Εκδίδει το βιβλίο leones et fresques d’ Art Byrantin. To ίδιο βιβλίο κυκλοφορεί και σε γερμανική γλώσσα.

1933 Διδάσκει, στο αμερικανικό κολέγιο, ιστορία της τέχνης και ζω­ γραφική. Εκεί του δίνεται η ευκαιρία να γνωριστεί με τον Κά­ ρολο Κουν. Προσκαλείται στο Κάιρο και οργανώνει το Κοπτικό Μουσείο. Κατά την εκεί παραμονή του του δίνεται η ευκαι­ ρία να μελετήσει την τέχνη του Φαγιούμ.

0 Λ2ΤΓ0ΛΑΒ0Σ ΒΙΒΛΙΟ ΠΑΓΛ2ΕΝ0 ΓΡΑΜΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΟ ΦΛ ΤΗ λΌΝΤΟΓΛΟΤ

,,,

1934 Εκδίδει τον Αστρολάβο με ζωγραφιές δικές του και του μαθη­ τή του Γιάννη Τσαρούχη.

1935 Πηγαίνει στην Κέρκυρα και διοργανώνει το βυζαντινό τμήμα του Μουσείου της Κέρκυρας (Φεβρουάριος - Απρίλιος). Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς αγιογραφεί το μικρό παρεκκλήσι της οικογένειας Ζαίμη στο Ρίο της Πάτρας.

SHENO ME Ζ0ΤΠΆΦΙΕ2 ■SMENES ΑΠ0 TON WOW

«.»τ,» ιί .·ινλη rsuforai.

φιερωμα/13

1936 Του ανατίθεται η συντήρηση των τοιχογραφιών του Μυστρά. Εικονογραφεί το χαμάμ της οδού Βερανζέρου 26, στην Αθήνα.

1937 Το καλοκαίρι συνεχίζει τη συντήρηση στον Μυστρά, η οποία θα αποπερατωθεί το 1938. Παράλληλα εικονογραφεί την εκ­ κλησία του Ιωάννου Πεσματζόγλου στην Κηφισιά.

1938 Αρχίζει να διακοσμεί τους τοίχους του Δημαρχείου της Αθή­ νας.

1939 Αποπερατώνονται οι εργασίες στο Δημαρχείο της Αθήνας.

1940 Αρχίζει να αγιογραφεί την Πλατυτέρα του ναού της Ζωοδόχου Πηγής στην Παιανία Αττικής.

1941-1942 Εκδίδει το βιβλίο Φημισμένοι άντρες και λησμονημένοι (1942).

1945

Εκδίδονται οι ιστορίες Ο Θεός Κόνανος και το Μοναστήρι του το λεγόμενο Καταβύθιση, Τα Δαιμόνια της Φρυγίας και Εξ Ανατολών πνεύματα ωργισμένα.

1944 Ξανατυπώνεται για τρίτη φορά το Πέόρο Καζάς στις εκδόσεις «Γλάρος». Επίσης τυπώνονται τα βιβλία Ιστορία ενός καρα­ βιού που χάθηκε απάνου σε μια ξέρα, Μυστικός κήπος, Η Αφρική και οι θάλασσες της Νοτιάς, Έλληνες θαλασσινοί στις θάλασσες της Νοτιάς και Ιστορίες και περιστατικά.

Ο Φώτης Κόντογλον διακοσμεί τους τοί­ χους τον Δημαρχείου Αθηνών.

Ο ΚΟΥΡΣΑΡΟΣ

ΠΕλΡΟΚΑΖΑΣ ■ΗΟΡίλ ’Ain't; ΕΥ ΤΗ ΒΓΑΛΤΕ'

ΝΗΑΠΟΚΑΠΟΙΟΧΕΙ ΡυΓ’ΡΑΦΟ

1945

ΓΙΟΥ ΒΡΕΘΗΚΕ ίΟΟΓίόΡΤΟ.

Εκδίδεται η ιστορία Οι αρχαίοι άνθρωποι της Ανατολής. ΦΏ.Τ11 ΚΟΝΤΟΓΛΚ

1946-1947 Τυπώνεται το φυλλάδιο Βίος και άσκησις του οσίου Πατρός ημών Αγίου Μάρκου του αναχωρητού του εξ Αθηνών. Μετα­ φράζει το έργο του γάλλου φιλόσοφου Βλασίου Πασκάλ.

1948

Αρχίζει τη συνεργασία του με την εφημερίδα «Ελευθερία» που θα διαρκέσει μέχρι το θάνατό του. Αγιογραφεί το παρεκκλήσι της Αγίας Αικατερίνης του Ερυθρού Σταυρού και το'ναό της Καπνικαρέας.

’ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑΤΛΑΡΟΣ,, Α ΘΗΝΑ

14/αφιερωμα

1949 Τυπώνει ένα μικρό φυλλάδιο με τον τίτλο Άνθος.

1950 Αγιογραφεί τους ναούς του Αγίου Ανδρέα στα Κάτω Πατήσια και της Αγίας Βαρβάρας στο Αιγάλεω.

1951-1952 Μαζί με τον Βασίλη Μουστάκη εκδίδουν το περιοδικό «Κιβω­ τός». Αγιογραφεί την Πλατυτέρα στο ναό του Ευαγγελισμού της Ρόδου μαζί με τους μαθητές του I. Τερζή και Π. Οδάμπαση.

1953 Κυκλοφορεί το ανάτυπο Θρηνητικό συναξάρι Κωνσταντίνου Παλαιολόγου από το περιοδικό «Κιβωτός».

1954 Αγιογραφεί το ναό του Αγίου Χαραλάμπους στο Πολύγωνο.

1956

Τυπώνει το φυλλάδιο Η λειτουργική τέχνη και η βυζαντινή ζω­ γραφική.

1957

Κυκλοφορεί το ανάτυπο Η Αγιασμένη Ελλάδα από το περιοδι­ κό «Διπτύχων Ορθοδοξίας».

1958

Αγιογραφεί το ναό του Αγίου Νικολάου στα Κάτω Πατήσια και τον Ά γιο Γεώργιο στην Κυψέλη. Αποπερατώνεται το μι­ κρό παρεκκλήσι της οικογένειας Πατέρα στο Ψυχικό. Τυπώνε­ ται το φυλλάδιο με τον τίτλο Όρια Άγια.

1959-1960

Εκδίδει το βιβλίο του Έκφρασις, το οποίο βραβεύεται από την Ακαδημία Αθηνών. Την ίδια εποχή του απονέμεται και ο Τα­ ξιάρχης του Φοίνικος. Αγιογραφεί το ναύδριο της οικογένειας Γουλανδρή στην Εκάλη. Αποπερατώνεται το ναύδριο της οικο­ γένειας Καμπάνη στο Πικέρμι με τη συνεργασία του μαθητή του Πέτρου Βαμπούλη.

1961

Εκδίδεται το βιβλίο Η απελπισία του θανάτου εις την θρησκευ­ τικήν ζωγραφικήν της Δύσεως και η ειρηνόχυτος και πλήρης ελπίδος ορθόδοξος εικονογραφία. Ταυτόχρονα κυκλοφορεί το ανάτυπο οι Άγιοι Ραφαήλ και Νικόλαος και η εικόνα του Χρι­ στού όπου ευρέθη εις την Καρυάν της Θέρμης (Λέσβου), από το περιοδικό «Ποιμήν».

αφιερωμα/15

1962

Κυκλοφορεί το βιβλίο Σημείον Μέγα. Αρχίζουν να τυπώνονται τα Άπαντά του στις εκδόσεις Αλέξανδρου και Ευάγγελου Παπαδημητρίου.

1963

13 Σεπτεμβρίου: Τραυματίζεται μαζί με τη γυναίκα του σε αυτοκινητιστικό ατύχημα και μένει κατάκοιτος πέντες μήνες. Την ίδια χρονιά του απονέμέται τό βραβείο «Πουρφίνα» για το βι­ βλίο του Αϊβαλί η πατρίδα μου.

1964

Εκδίδονται τα βιβλία Τι είναι η Ορθοδοξία και τι είναι ο Πα­ πισμός και Βίος και ασματική ακολουθία του Οσίου και Θεοφόρου Πατρός ημών Ιωάννου του νέου Ομολογητού του Ρώσου του εν Προκοπίω της Καππαδοκίας ενασκήσαντος.

1965

Στις 25 Μαρτίου η Ακαδημία Αθηνών του απονέμει το Αρι­ στείο Γραμμάτων και Τεχνών. Αποπερατώνει το παρεκκλήσι της Πολυκλινικής Αθηνών μαζί με τον Πέτρο Βαμπούλη. Στις 13 Ιουλίου της ίδιας χρονιάς ο Φώτης Κόντογλου πεθαίνει στον Ευαγγελισμό Αθηνών.

16/αφιερωμα

Τάσος Κόρφης

Τα πρώτα φοιτητικά χρόνια του Στρατή Δούκα και του Φώτη Κόντογλου στην Αθήνα Πρώτος φοιτητικός χρόνος 1.

Εγκατάσταση στην Αθήνα

Η άφιξη του Στρατή Δούκα στην Αθήνα συνέπεσε με την κήρυξη του πολέμου 1912-1913 και τον σχετικό λόγο του βασιλιά Γεωργίου του A ' από τον εξώστη των παλαιών Ανακτόρων. Από το σπίτι του τον είχαν συμβουλεύσει να μην παρασυρ­ θεί στις στρατιωτικές περιπέτειες που αργότερα τόσο ταλαιπώρησαν τη νεανική του ζωή. ζαν οι δυο φίλοι, ήταν ένα εντευκτήριο σπανίων τύπων όπως ο γυναικολόγος Ακεστορίδης, για­ τρός του χαρεμιού και ειδικός «εκτρωσιολόγος», με πικέ ζελέ και άμεμπτη ρεντικότα -πρόθυμος πάντα να διηγηθεί πικάντικες ιστορίες- ο επι­ βλητικός μαθηματικός Λάζαρης, συμμαθητής και φίλος του Πουανκαρέ, με πρησμένη μύτη και χοντρό μπαστούνι, ο Γεροντόπουλος, αδιόρθω­ τος μα συμπαθέστατος τρακαδόρος, ο ακατάσχε­ τος γυμνασιόπαις Φανης Μιχαλόπουλος, ο λαμ­ πρός γεωλόγος Λιάτσικας με κουκουλωτά πανωβλέφαρα, απ’ όπου ξεφύτρωναν, σαν μικρές χαντρίτσες, έξυπνα μάτια, ο Ηρακλής Αποστολίδης και πάνω απ’ όλους, ο μπάρμπα Ζαχαριάς, το στοιχειό και φύλακας του μαγαζιού. Πρόωρα γερασμένος από την ανέχεια, εκ πεποιθήσεως ερ­ γένης, έμενε στα απέραντα και χαοτικά υπόγεια, ανεβοκατεβαίνοντας με ανεμόσκαλα. Κι όταν τον ρωτούσες πώς περνούσε στο στέκι του «Α!», σου έλεγε «ζω με την οικογένειά μου εκεί, με τις κορούλες μου τις ποντικίνες που με προσέχουν κι έρχονται να τους δώσω απ’ το φαΐ μου».

2. Παλαιοβιβλιοπωλείο Άκληρος, όπως ήταν, έκανε κέφι να κοροϊδεύει, Βασίλη Κουμπούγια μυθοποιώντας, την κατάντια του. Μα και ο ίδιος ο μαγαζάτορας ήτανε τύποςΤο παλαιοβιβλιοπωλείο του Βασίλη Κουμπούγια στην οδό Ευριπίδου, που κάθε απόγευμα σύχνα-1 τύπος και υπογραμμός τιμιότητας, αν και κραβαρίτης. Με μέτριο ανάστημα, χλωμό πρόσωπο, φαλάκρα, μαύρα μάτια σαν κάρβουνο και λεπτά 1. Από την ανέκδοτη βιογραφία του Τάσου Κόρφη για τον Στρατή Δούκα. χείλη, συνήθως σφιγμένα, είχε την αίσθηση του Στο ξενοδοχείο «Βικτώρια» που έπιασε δωμάτιο -γωνία Πατησίων και Πανεπιστημίου- ρωτούσε κάθε μέρα με ανησυχία αν ήρθαν τα λεφτά που περίμενε. Ζούσε σε αδιέξοδο. Μια σύσταση που είχε από μια θεία του για έναν ανώτερο υπάλλη­ λο του Εθνικού Τυπογραφείου, περιορίστηκε σ’ ένα τυπικό γεύμα στο εστιατόριο «Συντριβάνι», στην αρχή της οδού Θεμιστοκλέους. Σε λίγο ήρθε και ο Φώτης Κόντογλου, με τον μπάρμπα του τον καλόγερο, του φέουδού τους της Αγίας Πα­ ρασκευής, ο οποίος τον έβαλε οικότροφο στο σπίτι του οδοντογιατρού Αειδωρίκη -γαμπρό του πρέσβη Μεταξά- στην οδό Μητροπόλεως και τον έγραψε στο Πολυτεχνείο. Οι δυο φίλοι ξα­ ναντάμωσαν στην Αθήνα και σύντομα αποφάσι­ σαν να συγκατοικήσουν, τρώγοντας οικονομικά στα συσσίτια της Πλάκας για να...καταθέτουν τα λεφτά τους στην «τράπεζα»: Στο περίφημο πα­ λαιοβιβλιοπωλείο του Βασίλη Κουμπούγια.

αφιερωμα/17 χιούμορ όταν άκουγε κάποιες ιστορίες που νο­ στιμεύονταν ή όταν τις έλεγε. Αλλά και στις δυο περιπτώσεις το ψαλίδι του δεν έπαυε να δουλεύ­ ει, συμμορφώνοντας και σιάζοντας τις στραπατσαρισμένες φυλλάδες του.

3.

Πρώτη συγκατοίκηση με τον Κόντογλου

Από τον πρώτο του χρόνο στο Πανεπιστήμιο ο Δούκας θυμότανε τους συμμαθητές του Σβορώνο, Πρωτόπαπα -γιο μιας αρχοντογυναίκας- και Βαρβαγιάννη και μια φοιτητική εξέγερση, που έλαβε μέρος. Και, βέβαια, περισσότερο απ’ όλα, τη συγκατοίκησή του με τον Κόντογλου στη Νεά­ πολη, αρχίζοντας από τα παζάρια του δωματίου τους με την ωραιότατη κόρη της σπιτονοικοκυράς -που προσπάθησε και κατάφερε να τους τυ­ λίξει στη συμφωνία. Αλλά και στο δρόμο τα δυο επαρχιωτόπουλα έπρεπε να φυλάγονται από παντού. Οι λωποδύτες ήταν στην ημερησία διά­ ταξη με κέντρο του Ψυρρή, όπου έπρεπε να παίρνουν τα πλυμένα ρούχα τους και να δίνουν τις παραγγελίες τους στους ταχυδρόμους, που έκαναν το δρομολόγιο Αϊβαλί-Αθήνα. Η Αθήνα ήταν τότε μια πόλη 180.000 κατοί­ κων, μ’ ελάχιστους αυτόχθονες -γκαγκαραίουςκαι πολλούς επαρχιώτες. Μια πόλη κλειστή, βρώμικη και καθόλου ευχάριστη. Μ’ έναν πολι­ τισμό πολύ κατώτερο από εκείνο που είχαν αφή­ σει στις σκλαβωμένες τους πατρίδες. Έτσι καθι­ σμένοι, συνήθως, στα βάθρα των αγαλμάτων της Αθήνας και των Φιλελλήνων την ελεεινολογού­ σαν, νιώθοντας κάτι το ξένο, που δεν ταίριαζε στα χνώτα τους. Σιγά σιγά ο σύνδεσμος των δυο παλιών απο­ φοίτων της Κυδωνιάδος έγινε στενότερος. Ο Στρατής που περνούσε τις περισσότερες ώρες του στη Σχολή Καλών Τεχνών -αδιαφορώντας για τα μαθήματα του Ρωμαϊκού Δικαίου και της Πολιτικής Οικονομίας- ένιωσε κοντά στον Φώ­ τη, την πρώτη ανθρώπινη δουλεία του: «Έκλαψα από χαρά, άμα έπιασα το γράμμα σου», θα του γράψει αργότερα. «Μπορούσα να κλάψω κι από παράπονο. Τό ’κανα πολλές φορές, όταν, μάταια, περίμενα απόκρισή σου. Έλεγα να σου γράψω όλα τα συναισθήματά μου τούτα, όμως, στο τέλος εύρισκα πως δε θά ’χα δίκιο κι απόφευγα. Τούτο, έλεγα μέσα μου, αν δεν είναι μια κούφια κι άσκοπη ανοησία, ασφαλώς είναι μια φιλαυτία που δε στέκεται. Μήπως σ’ αγαπώ για­ τί μ’ αγαπάς κι όχι γιατί είσαι συ; Κλαίω και τώρα που σου τα γράφω. Όλα, όμως, τα πνίγει η χαρά μου, η χαρά μου πως είσαι καλά. Εγώ εδώ πέρα ζω την πλανόδια ζωή μου. Οι περιπέ­ τειες είναι αμέτρητες, όσο και τα βάσανά μου».

4.

Καλοκαίρι τον 1913 στα Μοσχονήσια

Όταν, με το κλείσιμο των Σχολών, γύρισαν στα Μοσχονήσια, οι συγγενείς τους τραβούσαν τα μάγουλά τους. Η άτακτη κάπως ζωή της Αθήνας και ιδίως τ’ ασβεστούχα νερά της τους είχαν τσακίσει. Άρχισαν μια φυσική ζωή με κολύμπι στα βορεινά το πρωί, πέρασμα από τα μποστά­ νια για σύκα και σταφύλια και τ’ απογεύματα περιπάτους και διάβασμα. Η βιβλιοθήκη τους, βασισμένη στις φιλοσοφι­ κές εκδόσεις συνδρομητών του Φέξη: «Μονι­ σμός», «Υλισμός», «Ζαρατούστρας», είχε μεγα­ λώσει με τ’ αγορασμένα βιβλία από τον Κουμπούγια και καμιά δεκαριά άλλα, του μαχόμενου δημοτικισμού, που είχε στείλει στον Δούκα ο Πάλλης, όπως την «Ιλιάδα», τυπωμένη σε για­ πωνέζικο χαρτί με κεφαλαία στοιχεία, τα «Κού­ φια καρύδια» του, τη «Φυλλάδα του Γεροδή­ μου», την «Ιστορία της Ρωμιοσύνης» του Εφταλιώτη, το <Θάνατο του παλικαριού» του Παλαμά κ.ά. Είχαν, τώρα, ολόκληρη τη δεκαετία των «Παναθηναίων», την εικοσαετία του «Νουμά», την «Τέχνη», το «Διόνυσο», τις «Μούσες» και το «Νέο Πνεύμα» του Περικλή Γιαννόπουλου, που τους είχε κάνει εντύπωση. Όμως στη φαντασία τους μίλησαν περισσότερο τα κείμενα του Πέ-

18/αφιερωμα τρου Βασιλικού -Κώστα Χατζόπουλου-, το διή­ γημα του Θεοτόκη «Το βιος της κυράς Κέρκυ­ ρας» και τα γεμάτα πάθος και πυρετό γράμματα του Καμπύση από τη Γερμανία. Επίσης τα σονέ­ τα του Μαβίλη, του Γρυπάρη και του Μαλακάση. Με τις καινούριες αυτές αναγνώσεις οι πνευ­ ματικοί τους ορίζοντες μεγάλωσαν και οι εγγε­ νείς αισθητικές τους φύσεις ωρίμασαν με ατέ­ λειωτες συγκρίσεις και αναλύσεις κειμένων που τους συγκινούσαν. Κι εν τω μεταξύ ο κόσμος, πέρα από τα βιβλία, συνέχιζε την πορεία του με τις ειδήσεις, πού έφερνε ο «Αιολικός Κήρυκας» του Αϊβαλιού στο νησί, για τον ελληνοβουλγαρικό πόλεμο και τις κινήσεις του Στρατού μας ώς την Τζουμαγιά.

Δεύτερος φοιτητικός χρόνος στην Αθήνα

1. Δεύτερη συγκατοίκηση με τον Κόντογλον Ύστερα από τις καλοκαιρινές τους διακοπές, ο Δούκας έφυγε πρώτος από τα Μοσχονήσια για τις εξετάσεις του, που αυτή τη φορά πέρασε μ’ επιτυχία και γράφτηκε στο δεύτερο έτος της Νο­ μικής Σχολής. Η παραμονή του ιεροδιάκονου

Σάλτα, αργότερα μητροπολίτη Αμερικής, και του συμμαθητή του Γιώργου Ψαρά, που σπούδα­ ζε γιατρός, στην Κυψέλη, κοντά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, τον έκανε να πάρει την απόφαση να μετακομίσει κοντά τους. Από αυ­ τούς γνώρισε και τη Φιλομήλα, μια ωραία κοπέ­ λα με μεγάλα, ολοζώντανα, πρασινωπά μάτια που πάντα, ανεξήγητα, τον επηρέαζαν. Στις 8 Νοεμβρίου, στη γιορτή του, βρήκε μιαν ανθοδέ­ σμη με τριαντάφυλλα και την κάρτα της. Η χει­ ρονομία της τον συγκίνησε. Εκείνες τις μέρες ήρθε κι ο Κόντογλου και νοικιάσανε στην ίδια περιοχή ένα δίπατο σπίτι, κάποιου Καρβελά, που είχε μετατρέψει το οικό­ πεδό του -αρκετών στρεμμάτων- σε οικισμό. Ο πρώτος όροφος είχε δυο δωμάτια -το δικό τους και της Μάρθας- πατριώτισσάς τους που σπού­ δαζε μαμή -κι ο δεύτερος έναν μεγάλο χώρο που χρησιμοποιούσε αποκλειστικά για εργαστήρι του ο Φώτης. Από το Νοέμβριο ώς το Φεβρουάριο είχε αμε­ λήσει αρκετά το Πανεπιστήμιο, απορροφημένος από αυτή τη νεανική περιπέτεια, τη γεμάτη δι­ σταγμούς και φόβους. Δισταγμούς γιατί από έμ­ φυτη δειλία δεν ήθελε να εκφράσει τα αισθήματα του, και φόβους για τον ζηλιάρη πατέρα της Φι­ λομήλας, που πολλά λέγανε για τις νυχτερινές του σκηνές, όταν τα πρώτα χρόνια του γάμου του τύχαινε να γίνει καμιά καντάδα στη νιόπαν­ τρη γυναίκα του, που ήταν κι αυτή πολύ όμορ­ φη. Η έμφυτη, όμως, δειλία του Στρατή, κάποτε υποχώρησε με την επιμονή της κοπέλας και τη συμπαράσταση της Μάρθας, φίλης και εξομολογήτριά τους. Σε μια συνάντησή τους στο δωμάτιό του, της μίλησε για το χαρακτήρα του: την υπε­ ρευαισθησία του, την υπερηφάνειά του, που δεν τον άφηνε να εκτεθεί σε ενδεχόμενη άρνηση, τις αμφιβολίες του, το πάθος του για την τελειότη­ τα. «Είσαι όμορφη» της είπε «και καλή. Μ’ αν βρω κάποια ομορφότερη και καλύτερη από σένα θα σ’ αφήσω».

2. Η Φιλομήλα χωρίζει τους όνο φίλους Με τον Κόντογλου είχαν συμφωνήσει -γιατί κι αυτός καλόβλεπε τη Φιλομήλα- πως θά ’μεναν φίλοι, όποια τροπή κι αν παίρνανε τα πράγματα. Η προτίμησή της, όμως, στον Στρατή τον ανα­ στάτωσε. Σε λίγες μέρες του άφησε ένα σημείω­ μα, γράφοντάς του πως, αφού πέρασε από το Αρχαιολογικό Μουσείο και φίλησε το δάχτυλο του ποδιού του Δορυφόρου του Πολυκλείτου,

αφιερωμα/19 αποφάσισε να πέσει από την Ακρόπολη μια και μόνο οι Δορυφόροι και οι Στρατήδες -οι αρχι­ στράτηγοι- αξίζει να ζουν. Το σημείωμα τον φό­ βισε, παρόλο που ήξερε πως ο Κόντογλου, αρκε­ τές φορές, πολλά έλεγε και λίγα έκανε. Έτρεξε σε γνωστούς και αγνώστους και όταν κάπου τον βρήκε, τον γύρισε εκνευρισμένο στο σπίτι. Πρέπει να ήταν Φεβρουάριος, Αποκριές. Την τελευταία Κυριακή πέρασε η Φιλομήλα για έναν περίπατο. Της αφηγήθηκε το επεισόδιο και την παρακάλεσε ή να μείνει φίλη και των δυο ή ν’ χωρίσουν. Την έβαλε, μάλιστα, να φιλήσει τον Φώτη που κοιμόταν ή έκανε πως κοιμόταν. Από εκεί και πέρα τα πράγματα πήραν το δρόμο τους. Ο Στρατής ρίχτηκε στις σπουδές του, που είχε με όλα αυτά παραμελήσει κι ο Φώ­ της -όπως άλλωστε ήταν κι η δουλειά του- κλεί­ στηκε στο εργαστήρι.. μπλέκοντας μ’ επιδεξιότητα και το κορίτσι στα δίχτυα του. Έτσι, μια μέ­ ρα που κουβέντιαζαν για διάφορα, του εξομολο­ γήθηκε τα συμβάντα. Επακολούθησε ο ακόλου­ θος διάλογος: - Καλά, Φώτη, να την πάρεις. Γιατί έχει μια απογοήτευση, αν και τίμια, από μένα. Δεύτερη απογοήτευση θά ’ταν επικίνδυνη κι ίσως μοιραία γι’ αυτήν...

- Κι εσύ; - Θα φύγω. Θα μείνω μόνος. Ο χωρισμός με τον Κόντογλου, και προπάν­ των, η προδοσία της φιλίας τους για μια γυναί­ κα, τον γκρέμισε ψυχικά. Στο νέο του δωμάτιο, στο Παγκράτι, κοντά στην ταβέρνα «Οι μοιραί­ οι», ήρθε μια μέρα να τον δει κι η Φιλομήλα. «Τώρα δεν ξέρω κι εγώ ποιον αγαπώ» του είπε, «σας αγαπώ και τους δυο». Χαμογέλασε πικρά και της πήρε από το χέρι ένα ασημένιο βραχιολάκι με μεγάλους κούφιους χαλκάδες. Ήταν Μεγάλη Παρασκευή. Σ’ ένα κείμενό του, δημο­ σιευμένο αργότερα στο «Φραγγέλιο», έγραφε: «Θα φύγω- θα φύγω από δω· θα σφίξω τη φου­ σκωμένη καρδούλα μου, θα πάρω γύρω το καταφρονεμένο αυτό κεφάλι και θα φύγω, αφού η ζωή μου κατάντησε πια μια κόλαση, μια κόλαση που κολάζουμε ζωντανός· δε θα κελαηδήσω απάνου στο καινούριο κλαρί που ανοίγει, για την καινούρια άνοιξη· εγώ θα φύγω· θα φύγω στον τόπο μου κει που δε θά ’ρτει κανένας, γιατί θα πω: εδώ τα υπέφερε όλα ένας βασανισμένος, βασανισμένος από μιαν ανερώτευτη και κρύα καρδιά- θα φύγω, δε θά ’ρτει κανένας». Την Πρωτομαγιά αποφάσισε, εγκαταλείποντας τις σπουδές του, να γυρίσει στα Μοσχονή­ σια. Πήρε το καράβι. Στο πίσω κοντό της ση­ μαίας υπήρχε ένα μαγιάτικο στεφάνι από λου­ λούδια, κι εκείνος νόμιζε πως ήταν φέρετρο.

ΙΑΝΟΣ W

ω w

Ο < X UJ I

Διατίθενται ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑΣ του Γ.θ. ΒΑΦΟΠΟΥΛΟΥ Ένα χρονικό που αφορά τη Θεσσαλονίκη του αιώνα μας

X W

< Ο

βιβλία περιοδικά ξένος τύπος χαρτικά - σχολικά U J εκδόσεις τέχνης < μεταξοτυπίες α λιθογραφίες Ε γκραβούρες Ο παλιά βιβλία S

δ

ΙΑΝΟΣ

ΑΡΙΧΤΟΤΕΛΟΥΕ 7 - ΘΕΣ/ΝΙΚΗ - ΤΗΛ. 277.004

20/αφιερωμα

Π. Δ. Μαστροδημήτρης

Για το πεζογραφικό έργο του Φώτη Κόντογλου χ Ως πεζογράφος ο Φώτης Κόντογλου (1896-1965) εντάσσεται τυπικά στη λεγάμενη «λογοτεχνική γενιά του ’30», ενώ, περισσότερο ίσως, ανήκει στο κ λ ί μ α μιας ομάδας δημιουργών που, με έναν ανάλογο γραμματολογικό εθισμό, ονομάζουμε «γενιά του 1920»: Τ. Κ. Παπατσώνης (1895-1976), I. Μ. Παναγιωτόπουλος (19011982), Γ. Θ. Βαφόπουλος, Πέτρος Χάρης και άλλοι πολλοί.*1 Υπενθυμίζω ορισμέ­ νες λεπτομέρειες -ασήμαντες ίσως, ή ασήμαντες εκ πρώτης όψεως-, οι οποίες όμως δεν θα πρέπει να διαφεύγουν την προσοχή του γραμματολόγου μελετητή της Ιστο­ ρίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, για πολλούς και διαφόρους λόγους. Σύμφωνα με τις λεπτομέρειες αυτές, που τις ενι­ σχύουν πλέον οι νεότερες βιβλιογραφικές έρευ­ νες, ο Πέόρο Καζάς γράφτηκε στο Παρίσι στα 1919 και εκδόθηκε για πρώτη φορά κατά τον επόμενο χρόνο (1920) στο Αϊβαλί -την ιδιαίτερη πατρίδα τόυ Κόντογλου-, από το τυπογραφείο του ονομαστού περιοδικού των Κυδωνιών Αιολι­ κός Αστήρ.2 Ενώ Η ζωή εν τάφω του Στράτη Μυριβήλη (1890-1969) πρωτοδημοσιεύεται σε συνέχειες στην εφημερίδα της Μυτιλήνης «Η Καμπάνα» (αρχισυντάκτης της ήταν ο ίδιος ο Μυριβήλης), από 14 Απρ. 1923 - 29 Ιαν. 1924, και μέσα στον ίδιο χρόνο έχουμε την πρώτη αυ­ τοτελή έκδοση του έργου (Μυτιλήνη, 1924). Με την ευκαιρία σημειώνω εδώ ότι ο Μυριβήλης δη­ μοσιεύει διηγήματά του και πριν από το 1924, και συγκεκριμένα κατά την δεκαετία 1910-1920. Η πρώτη λ.χ. έκδοση της γνωστής συλλογής του Κόκκινες ιστορίες πραγματοποιήθηκε στα 1915.

Εξάλλου, στα 1925 έχουμε και την πρώτη μορφή -πάλι στην «Καμπάνα» της Μυτιλήνης- του έρ­ γου του Ηλία Βενέζη (1904-1973) Το νούμερο 31.328 (η οριστική μορφή του: το 1932). Ένας ανάλογος, όμως, βιβλιογραφικός κατάλογος, που, με αφετηρία και (σχετικό πάντα) κριτήριο τα χρονολογικά δεδομένα, θα μπορούσε να επε­ κταθεί στο ζήτημα των οργανικών επικαλύψεων ανάμεσα στις γενιές του ’20 και του ’30, θα μας πήγαινε πολύ μακριά, δίνοντας μεγάλη έκταση σε ένα σύντομο μελέτημα -όπως το παρόν-, το οποίο έχει ως στόχο του μόνο να επισημάνει κά­ ποια στοιχεία του πεζογραφικού έργου του Κόν­ τογλου. Η διαφορετική, άλλωστε, στάση του ίδιου του συγγραφέα απέναντι σε όλους αυτούς τους προσδιορισμούς (τις σχολές, τις γενιές, κλπ.), που συχνά γίνονται συμβατικοί και φορ­ μαλιστικοί, αποθαρρύνει τον μελετητή του έργου του από ένα τέτοιο εγχείρημα.

Σημειώσεις

αντίστοιχα). Ο Mario Vitti (Ιστορία της νεοελληνικής λο­ γοτεχνίας. Μετάφραση Μυρσίνης Ζορμπά, θεώρηση του συγγραφέα, απόδοση Ε. I. Μοσχονά. Εκδόσεις «Οδυσαέας», [Αθήνα 1978], σσ. 333-334) εντάσσει τον συγγρα­ φέα στην «περιοχή» της γενιάς του’30 (κεφάλαιο «Η πεζο­ γραφία από τον αντιμιλιταρισμό στη σύγχρονη προβλημα­ τική»), με την διευκρίνιση ότι αυτός «δεν αντανακλά κα­ ταστάσεις τ υ π ι κ έ ς [υπογραμμίζω εγώ] για το σύνολο» (σ. 334).

2. Βλ. Π. Δ. Μαατροδημήτρη, Πρόλογοι νεοελληνικών μυθι­ στορημάτων (1830-1930). Δεύτερη έκδοση επαυξημένη. Εκδόσεις Δόμος, [Αθήνα, 1984], σ. 79, αημ. *, όπου και βιβλιογραφία.

3. Η βιβλιογραφία όπου στην προηγούμενη υποσημείωση, σ.

80, αημ. *.

1. Ο Κ. Θ. Δημαράς (Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ώς την εποχή μας. Έκτη έκδοση. Ίκαρος, [Αθήνα] 1975, σ. 454) κάνει λόγο για τον Κόντογλον στο τελευταίο κεφάλαιο («Νέες πτώσεις και νέες ελ­ πίδες»), πριν δηλαδή από το «Επίμετρο», που αναφέρεται στη γενιά του ’30. Ο Λίνος Πολίτης (Ιστορία της νεοελλη­ νικής λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1978 [ 21979, με διορθώσεις, 31980], σ. 303), αρχίζει το κεφάλαιο «Η γενιά του Τριάντα. Πεζογραφία» με τον Κόντογλου, ως πρώιμον εκφραστή κάποιων τάσεων της γενιάς αυτής που εκδηλώνονται ήδη μέσα στη δεκαε­ τία του 1920- (ανάλογος ρόλος αποδίδεται, σωστά, και στον θράσο Καστανάκη (1901-1967)· 6λ. σσ. 261 και 304,

αφιερωμα/21

R Από τα παραπάνω, ωστόσο, χρονολογικά στοι­ χεία, ας κρατήσουμε την ένδειξη του 1919, ως μαρτυρημένην αφετηρία του συγγραφικού έργου του Κόντογλου και το 1920 ως το εισοδιακό έτος του συγγραφέα στα νεοελληνικά γράμματα. Πριν, όμως, προχωρήσω σε κάποιες επιμέρους διαπιστώσεις για το πεζογραφικό έργο του Κόν­ τογλου, θεωρώ αναγκαίο να επισημάνω ότι η παραγωγή του συγγραφέα, που συσσωματώθηκε στους υπό τον γενικότερο τίτλο Έργα τόμους 1-6 (Αθήναι, 1962-1977) του Εκδοτικού οίκου «Αστήρ» των Αλ. & Ε. Παπαδημητρίου, μπορεί να διακριθεί σε δύο ανισομερείς ενότητες: σε έρ­ γο π ρ ω τ ό τ υ π ο και σε έργο μ ε τ α φ ρ α σ τ ι ­ κ ό ( = μόνο οι σελίδες 155-226 του τόμου Ε ' των Έργων). Προσθέτω επίσης ότι από τον «Αστέ­ ρα» έχουν εκδοθεί αυτοτελώς και άλλα επιμέ­ ρους έργα του Κόντογλου, ενώ υπάρχουν και παλαιότερες εκδόσεις του που δεν ενσωματώθη­ καν στην εξάτομη σειρά των Έργων. Αυτό ση­ μαίνει ότι το σύμμεικτο έργο του Κόντογλου εί­ ναι πολύ εκτετένεστερο από ό,τι εμφανίζεται στους έξι τόμους του παραπάνω εκδοτικού οί­ κου. Εδώ όμως προβάλλει για τον μελετητή το ερώτημα: ολόκληρο αυτό το υλικό είναι καθαυτό δημιουργική πεζογραφία; Η εντύπωσή μου είναι ότι ο όγκος αυτός του πεζογραφικού έργου του Κόντογλου είναι γραμμένος λογοτεχνικά -από έναν μάλιστα ταλαντούχο συγγραφέα, με πλού­ σια εκφραστικά χαρίσματα και με έντονα προ­ σωπικό ύφος-, ότι ορισμένα από τα γραπτά του είναι εξαίρετα κείμενα της αφηγηματικής μας πεζογραφίας, αλλά καθαυτό δημιουργική πεζο­ γραφία ό λ α δεν είναι. Ειδικότερα, ένας σημαν­ τικός αριθμός από τα κείμενα των έξι τόμων των Έργων του Κόντογλου εξασφαλίζουν όλες εκεί­ νες τις προϋποθέσεις που μας επιτρέπουν την έν­ ταξή τους στα λογοτεχνικά γένη της δημιουργι­ κής πεζογραφίας (διήγημα, νουβέλα, μυθιστόρη­ μα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις).4 Συγκεκριμένα αναφέρομαι σε ορισμένα πεζογραφήματα των τόμων: Α ' (Το Αϊβαλί η πατρίδα μου), Β' (Αδά­ μαστες 'ψυχές, όπου κατά τη γνώμη μου κυριαρ­ χεί το εκτενές αφήγημα Ιστορία ενός καραβιού που χάθηκε απάνου σε μια ξέρα, σσ. 145-210), Δ ' (Γιαβάς ο Θαλασσινός κι άλλες ιστορίες) και ιδίως σε ολόκληρον τον τόμο Ε ' (Ο Κουρσάρος Πέδρο Καζάς. - Βασάντα. - Ο Θεός Κόνανος και το μοναστήρι του το λεγόμενο Καταβύθιση. 4. Βλ. Π. Δ. Μαστροδημήτρη, Εισαγωγή στη νεοελληνική φι­ λολογία. Τέταρτη έκδοση. Εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 1983, σσ. 30-31.

5. Για τον Κόντογλου ως ιδιότυπου συγγραφέα πρβλ. Πέτρου Χάρη, «Ο πεξογράφος», Νέα Εστία, τόμ. 78 (1965), σ.

1026 (= Μικρή Πινακοθήκη. Σειρά δεύτερη. Εκδόσεις

Τα δαιμόνια της Φρυγίας. - Εξ Ανατολών πνεύ­ ματα οργισμένα. - Έλληνες θαλασσινοί στις θά­ λασσες της Νοτιάς. - Η Αφρική κ οι θάλασσες της Νοτιάς. - Η ξεχασμένη Ανατολή). Τα κείμε­ να αυτά αποτελούν αναμφισβήτητα καθαυτό λο­ γοτεχνική πεζογραφία.

Γ Κάτι άλλο, επίσης, που θα πρέπει προκαταβολι­ κά να το γνωρίζει και ο μελετητής του συμμιγούς πεζογραφικού έργου του Κόντογλου, αλλά και ο απλός του αναγνώστης, είναι ότι η περίπτωση του συγγραφέα που μας απασχολεί εδώ είναι μια κατεξοχήν ιδιότυπη περίπτωση στη λογοτεχνία μας (χωρίς, βέβαια, να είναι και μοναδική από αυτήν την άποψη).5 Ο Κόντογλου είναι διφυής καλλιτέχνης: μέσα του συνυπάρχουν ο λογοτέ­ χνης που ζωγραφίζει και ο ζωγράφος που γρά­ φει.6 Και για να ενισχύσω την άποψη αυτή θα παραθέσω ένα δικό του σχετικό απόσπασμα,

6.

«Κριτικών Φύλλων», Αθήνα 1975, σ. 79). Βλ. Π. Β. Πάσχου, «Σχέδιο με μολύβι», στον τόμο: Μνήμη Κόντογλου. Δέκα χρόνια από την κοίμησή του. Εκδοτικός οίκος «Αστήρ» Αλ. Ε. Παπαδημητρίου, Αθήναι 1975, α. 68 (πρβλ. Κώστα Σαρόελή, Η Ρωμιοσύνη και ο Φώτης Κόν­ τογλου, Εκδοτικός οίκος «Αστήρ», Αθήναι [1982], σ. 124).

22/αφιερωμα από τον επίλογο της Βασάντα: «Ο ποιητής είναι ανάγκη, δίχως άλλο, νά ’χει χαρίσματα ζωγρά­ φου. Δεν μπορώ να καταλάβω πώς βρίσκουνται άνθρωποι που δεν τό ’χουν εννοήσει. Στην τέχνη του συγγραφέα χρειάζεται να γίνει ζουγραφιά το κάθε τι, είτε αίστημα είναι, είτε σκέψη. Για τού­ το και τα πρώτα έργα της ανθρωπότητας, και γε­ νικά τα μεγαλύτερα, είναι γιομάτα π α ρ ο ­ μ ο ι ώ σ ε ι ς » (Έ ργα, Ε ', σ. 235). Πολύ πε­ ρισσότερο νομίζω ότι αυτό ισχύει για την πεζο­ γραφία του Κόντογλου. Ο συγγραφέας μιλάει παντού με εικόνες. Συναφώς, μνημονεύω και μια δεύτερη ιδιομορφία: ότι ορισμένα από τα σύντο­ μα πεζογραφήματα της Βασάντα τά ονομάζει ποιήματα (βλ. λ.χ. Έ ργα, Ε ', σσ. 151, 154 και αλλού). Και είναι, πράγματι, «παραστρατισμένα στον πεζό λόγο ποιήματα», όπως θα έλεγε σε ανάλογη περίπτωση δικών του κειμένων ο Παλαμάς (βλ. Άπαντα, τόμ. 4, σ. 44). Με αφετηρία τα παραπάνω, μπορούμε να προχωρήσουμε σε μια συνολικότερη ανάλυση της ιδιοτυπίας του Κόντογλου ως λογοτέχνη, η οποία νομίζω ότι είναι συνάρτηση δύο παραγόν­ των (που, φυσικά, βρίσκονται σε διαρκή σχέση ανταπόκρισης και συλλειτουργίας): της ιδιωμα­ τικής γλώσσας του και του συνόλου των ιδεών του. Η γλώσσα του Κόντογλου είναι γλώσσα ιδιω­ ματική και «κατ’ αρχήν» δεν αποτελεί προσωπι­ κή του επινόηση. Μιλιόταν και μιλιέται ακόμη από τους επαρχιώτες Θαλασσινούς, από τους οποίους την πήρε και την χρησιμοποίησε στα γραπτά του. Ένας άλλος θαλασσινός συγγρα­ φέας, ο Νίκος Καββαδίας (1910-1975), στο μυθι­ στόρημά του Βάρδια (1954), χρησιμοποιεί μιαν αντίστοιχη μορφή της γλώσσας αυτής. Στο έργο του Κόντογλου με δυσκολία ανακαλύπτουμε μια λέξη-έννοια αφηρημένη και εντοπίζουμε κά­ ποιον σύνθετο συλλογισμό, που θα απαιτούσε την χρήση των ανάλογων θεωρητικών όρων. Αυ­ τό ισχύει ακόμη και για τα εξωλογοτεχνικά του κείμενα (στα θεολογικού, ας πούμε, περιεχομέ­ νου έργα του: βλ. παρακάτω). Από την άποψη αυτή, θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο Κόντο­ γλου αποφεύγει συνειδητά ή και δεν μπορεί να ψυχογραφήσει τις μορφές που δημιουργεί και να αναδείξει την εσωτερικότητά τους, στο βαθμό που θα την διέθεταν. Βιώνει έναν χώρο εικόνων και απολαύσεων των αισθήσεων μέσα από ένα κατ’ ουσίαν παγανιστικό πρίσμα, αφαιρώντας το εσωτερικό βάθος από τον εξωτερικό κόσμο και μεταθέτοντας το μυστήριο του κόσμου στο χώρο της μορφής, που την αντιλαμβάνεται, θα λέγαμε, με τρόπο πλατωνικό. Ο Κόντογλου συναρπάζε­ ται από την πολυχρωμία και την ποικιλία των τοπίων. Ακόμη και την ιστορία, τα πάθη και τις αγωνίες των πεθαμένων ανθρώπων τα βλέπει σαν ένα εξάρτημα του τοπίου, σαν έναν συγκινη­

τικό τονισμό στις αποχρώσεις της φυσικής ομορ­ φιάς. Σύμφωνα με τις διαπιστώσεις αυτές, τα Ταξείδια του (1928) -για τα οποία εκτενέστερος λόγος θα γίνει παρακάτω-, το περισσότερο ίσως ολοκληρωμένο έργο του, μόλις που αφήνουν, σε κάποιες σπάνιες και διατακτικές στιγμές, να φα­ νερωθεί ο προσωπικός του λόγος, να ξετυλιχθεί ό,τι ονομάζουμε φαντασία και δραματικότητα. Ο Κόντογλου εδώ μοιάζει να ανακαλύπτει για πρώτη φορά τον κόσμο. Θέλει να τον περιγράψει εξαντλητικά και-με τόσες λεπτομέρειες, οι οποίες θα μεταφέρουν την προσωπική του ευαισθησία πληρέστερα και καθαρότερα. Αυτό σημαίνει ότι ο Κόντογλου, ακόμη και ως συγγραφέας, ζει πε­ ρισσότερο σε έναν κόσμο εικόνων, παρά σε έναν κόσμο λέξεων. Σκέπτεται με εικόνες και χρώμα­ τα ακόμη και όταν κάνει λογοτεχνία. Με τον τρόπο αυτόν, ζητάει να υποβάλει, να δημιουργή­ σει μιαν ατμόσφαιρα και να προκαλέσει μια συγ­ κίνηση φυσική στον αναγνώστη του, ακριβώς όπως ο ζωγράφος ζητάει να κρυσταλλώσει τις αποχρώσεις και τα παιχνιδίσματα του φωτός στους πίνακές του. Ακόμη και ο Πέδρο Καζάς (1920) και ο Γιαβάς ο Θαλασσινός (1965) σκο­ πεύουν να μεταφέρουν τον αναγνώστη σε έναν θαλασσινό χώρο, παρά να αγαπλάσουν τον χώρο αυτόν και τα συναισθήματα που προκαλεί. Η θά­ λασσα γι’ αυτόν είναι μόνο η θάλασσα και τίποτε περισσότερο. Ο Καρκαβίτσας, στα Λόγια της Πλώρης (1899), αν και κάπως πρώιμα, σύνεδύασε την θάλασσα και τις συγκινήσεις της με συγκε­ κριμένα υπαρξιακά αλλά και κοινωνικά προβλή­ ματα και αναφορές, φανερώνοντας, για πρώτη ίσως φορά, μια σημαντική επίτευξη της ευαισθη­ σίας και της γλώσσας. Ο Κόντογλου, όμως, τις προσπάθειες αυτές φαίνεται να τις θεωρεί μάλ­ λον σαν αλλοιώσεις της αυθεντικής εμπειρίας. Περιγράφει και αφήνει τόσο πολύ διαυγή την περιγραφή του, ώστε τα έργα του χάνουν ένα ηθικό βάθος, το οποίο καλό είναι να μην το χά­ νει ποτέ η λογοτεχνία. Το παραπάνω χαρακτηριστικό μας φέρνει στον κόσμο των ιδεών του Κόντογλου, ο οποίος φαίνεται και να του καθόρισε την επιλογή αυτή. Για την ηθική καλλιέργεια του ανθρώπου, λέει ο Κόντογλου, υπάρχει η θρησκεία. Στα αγιολογι­ κού περιεχομένου κείμενά του, αφήνει να ξεχυ­ θεί μια πρωτοφανής ευαισθησία -άλλοτε λεπτή και άλλοτε ακατέργαστη-, διαφωτίζοντας μέσω της θεολογίας και του χριστιανισμού την ανθρώ­ πινη ψυχή και τον φυσικό κόσμο. Ο Μυστικός Κήπος (1944, 21975 από τον «Αστέρα»), που πε­ ριέχει ένα από τα λαμπρότερα νεοελληνικά θεολογικά κείμενα -τον «Λόγο άτεχνον για την θεο­ σέβεια»-, σαν σκέψη και σαν γραφή, θα μπορού­ σε να χαρακτηριστεί ως το επιστέγασμα της λο­ γοτεχνικής προσφοράς του Κόντογλου. Εδώ, άλ­ λωστε, βρίσκονται και οι ουσιαστικές καταβολές

αφιερωμα/23 του ως συγγραφέα. Ο Μυστικός Κήπος, καθώς και τα Μυστικά Άνθη (1977) [είναι ο έκτος τό­ μος των Έργων], μας πηγαίνουν πίσω, στα συ­ ναξάρια και την βυζαντινή θεολογία, όπου βρί­ σκουμε και τους καλύτερους δασκάλους του και τον κατ’ εξοχήν δικό του χώρο. Ο Μέγας Συνα­ ξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας είναι η πη­ γή από την οποία ο Κόντογλου έχει αντλήσει πο­ λύ περισσότερα, σε σύγκριση με όσα έλαβε π.χ. από τον Edgar Allan Poe (1809-1849), ή από τον Robert Louis Stevenson (1850-1894). Στα έργα του Κόντογλου δεν βρίσκουμε πουθενά εκείνη την αίσθηση της φρίκης και της εσωτερικής ενο­ χής που καταλήγει στη σχιζοφρένεια, όπως λ.χ. συμβαίνει στον ταραγμένο και μουντό κόσμο του Poe. Άλλωστε αυτές είναι επιλογές ενός «αισθη­ τή» που ζει με τη λογοτεχνία. Ούτε, πάλι, βρί­ σκουμε εκείνη την θαυμαστή και περίτεχνη πλο­ κή που χαρακτηρίζει τον συγγραφέα της «Νήσου των θησαυρών» (Treasure Island, 1883). Σε όλο το έργο του Κόντογλου υπάρχει μια προβληματι­ κή έλλειψη πλοκής, κάτι το αποσπασματικό και το ασυμπλήρωτο. Ο Γιαδάς ο Θαλασσινός μπο­ ρεί να αναγνωσθεί είτε ως μία σειρά διηγημάτων με χαλαρή και υποτυπώδη σύνδεση, είτε ως ένα ενιαίο μυθιστόρημα γεμάτο χάσματα. Όλες αυ­ τές οι περιπλανήσεις και τα επεισόδια μοιάζουν πολύ με τα συναξάρια, που μας παραδόθηκαν γεμάτα μεταγενέστερες παρεμβολές και τροπο­ ποιήσεις. Παράλληλα, η επίδραση των παραμυθιακών αφηγήσεων της διήγησης «Χίλιες και Μία Νύχτες» («Χαλιμάς») είναι και αυτή παρού­ σα κυρίως στον τρόπο διάρθρωσης και εξέλιξης των επιμέρους ιστοριών.7 Ό λα αυτά ικανοποι­ ούν μια βασική -την κυριότερη ίσως- απαίτηση του χριστιανού Κόντογλου από την λογοτεχνία. Την απαίτηση του απρόσωπου και του συναισθη­ ματικά ουδέτερου ατόμου που έχει αποσβέσει τον εαυτό του στην αφοσίωσή του προς τον Θεό. Ό πω ς στο έργο του Καζαντζάκη πανταχού πα­ ρών είναι ο θάνατος, ή στον Καβάφη ο έρωτας, έτσι και στον Κόντογλου η μόνιμη παρουσία του Θεού είναι εκείνη που σφραγίζει τα έργα του και του προσδίδει βασικά χαρακτηριστικά της φυ­ σιογνωμίας του. Ο Κόντογλου θεληματικά εξα­ λείφει τον εαυτό του μπροστά στον Λόγο του Θεού (υπενθυμίζω ότι το 1952 μετέφρασε το Κα­ τά Ματθαίον Ευαγγέλιο, «εξηγημένον το κατά 7. Σε κάποιο από τα «Κείμενά» του (τον 1944) ο Οδυσσέας Ελύτης γράφει σχετικά: «... μια μέρα όμως, όταν μελετη­ θούνε βαθύτερα τα έργα των συγχρόνων μας, θα φανεί τι ρόλο έπαιξε η αισθητική της Ανατολής σε έργα σαν του Κόντογλου, του Χατζηκυριάκον-Γχίκα και τον Τσαρούχη καθώς και πόσην επίδραση είχε επάνω στο λυρισμό μας η ανοιχτόχρωμη χλιδή της Περσικής και της Αραβικής Ποίη­ σης» (Ανοιχτά χαρτιά, Δεύτερη έκδοση, Ίκαρος, [Αθήνα 1982], σ. 363). Επίσης ο Τ. Κ. Παπατσώνης («Ο δια Χρι­ στόν σαλός», Μνήμη Κόντογλου, σ. 18), μιλώντας για τον Pedro Cazas, σημειώνει: «Δεν ήταν όμως αμέτοχη στη γέν-

δύναμιν δια τους απλούστέρους»). Ακόμα και όταν γράφει παραμύθια -που περισσότερο δια­ σκεδάζουν και λιγότερο «ψυχαγωγούν»—, ο Κόν­ τογλου θέτει ως τέλος και σκοπό της ανθρώπινης ζωής την βίωση του θείου έρωτα. Συντονίζεται έτσι με όλο εκείνο το κύμα της ανανέωσης της ορθοδοξίας που εμφανίστηκε στην Ευρώπη από τους Ρώσους θεολόγους της διασποράς και που κατά τα τελευταία χρόνια προκάλεσε τόσες συ­ ζητήσεις και έργα και στον τόπο μας. Το αίσθη­ μα των σχηματοποιημένων μορφών, που τόσο έν­ τονο παρουσιάζεται στις αγιογραφίες και στις προσωπογραφίες του ακόμη, δίνει στον αναγνώ­ στη του μιαν αίσθηση ψυχρότητας, θα έλεγε κα­ νείς, και απόστασης. Αποτελεί ωστόσο και μιαν νηση μέσα μου της γοητείας κι η παράλληλη θύμηση τον αθάνατον κειμένου της Χαλιμάς».

8.

Ο Χρήστος Γιανναράς (Ορθοδοξία και Δύση. Η Θεολογία στην Ελλάδα σήμερα, Εκδόσεις «Αθηνά»-σειρά «Σύνορό» αρ. 5, Αθήνα 1972, σσ. 166-167) διατυπώνει (κυρίως για τις αγιογραφίες τον Κόντογλου) κάποιες ενδιαφέρουσες σύντομες παρατηρήσεις, που θα μπορούσαν να χρησιμεύ­ σουν συμπληρωματικά και ως υπόθεση εργασίας στη μελέ­ τη του λογοτεχνικού και ζωγραφικού έργου τον Κόντο-

24/αφιερω μα ενδιαφέρουσα υφολογική επιλογή και μαρτυρεί έναν ορισμένο «βιοθεωρητικό» προσανατολισμό. Ο Κόντογλου γράφει σαν να μην έχει γράψει κα­ νείς άλλος μετά τους χριστιανούς συγγραφείς του Βυζαντίου. Το ψυχολογικό βάθος, η επι­ πλέον διάσταση που αντικατέστησε την μεταφυ­ σική στη νεότερη σκέψη, και που διακρίνει τόσο βασικά έργα, όπως λ.χ. του Κωνσταντίνου Θεοτόκη ή ακόμη και του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, λείπει μάλλον σκόπιμα από το έργο του. Σ’ αυτό ο Κόντογλου είναι πολύ πιο συνεπής στις καταβολές του από άλλους ομοειδείς συγγραφείς που φαίνονται χαμένοι στους προσωπικούς τους λαβυρίνθους. Η θεολογία έδωσε στον Κόντογλου το αίσθημα της αιωνιότητας και την γνώση μιας πραγματικότητας στην οποία δεν μπορούν να φθάσουν οι αισθήσεις μας, όσο και αν αυτές είναι που μας δίνουν ενίοτε περιστασιακά της είδωλα. Σε μιαν εποχή έντονων αναζητήσεων, που την ση­ μαδεύουν οι λαμπροί οραματισμοί της μεγαλο­ σύνης ενός Σικελιανού και ενός Καζαντζάκη, ο Κόντογλου μοιάζει να βαδίζει με τέτοια ασφά­ λεια και σιγουριά, με τόση ηρεμία και σύνεση, που δεν φαίνεται να την διακόπτουν ούτε και οι περιπέτειες των ηρώων του. «Για μένα, ο καλλι­ τέχνης έχει τη ζωηρή εντύπωση πως ζει μέσα σ’ ένα άπειρο», λέγει στον πρόλογο του Πέόρο Καζάς (Έ ργα, Ε ', σ. 16). Αυτό το άπειρο όμως, για κείνον είναι πολύ διαφορετικό και από το φιλο­ σοφικό άπειρο του Καζαντζάκη και από τον ορ­ φικό ζόφο του Σικελιανού. Είναι η ποικιλία των «ποιημάτων» του Θεού και η σχέση μεταξύ ανΘρώπου-Θεού και κόσμου. Όλοι οι ήρωές του, αγκαλά και πρόσωπα δραστήρια και ενεργητικά, δεν είναι αυτό που θα ονομάζαμε «μοιραία», όπως λ.χ. είναι ο Οδυσσέας του Καζαντζάκη ή ο Τουρκόγιαννος του Θεοτόκη. Ζουν με ένταση και δύναμη, χωρίς εσωτερικούς δισταγμούς και παλινδρομήσεις. Οι ήρωές του, από τον Ιγνάτιο Φόβο της Βασάντα ώς τον Γιαβάς τον Θαλασσι­ νό του ομώνυμου έργου και όλους τους κουρσά­ ρους και τους ληστές, φαίνεται πιο πολύ να πα­ ρατηρούν τους εαυτούς των παρά να αφήνονται να δονηθούν από την μοίρα τους. Δεν υπάρχει ούτε μία λέξη δυσαρέσκειας στα λόγια τους. Ό ,τι κυρίως ενδιαφέρει σ’ αυτούς είναι το τέλος της ζωής, ο σκοπός της ζωής του καθενός, «αδιάφορο αν κάποιοι απ’ αυτούς ήτανε κα­ κούργοι και φονιάδες» (Αδάμαστες ψυχές, Έ ρ­ γα, Β \ σ. 5). Έτσι, σημαντικό στοιχείο των χα­ ρακτήρων που δημιούργησε είναι η φανερή ή υπολανθάνουσα πίστη -των ηρώων όσο και του συγγραφέα- σε κάτι υπερπροσωπικό και αιώνιο. Τα περισσότερα έργα του, επηρεασμένα από την εσωτερική διάρθρωση των συναξαρίων, προχω­ ρούν σταδιακά από την αρχή ώς το τέλος της ζωής ενός προσώπου, όπου και αποκαλύπτεται το μυστικό και ο σκοπός όλης του της εξέλιξης.

«Αυτά που σου είπα είναι σαν παραμύθια, για όποιον έφταξε να ζει στον σημερινό καιρό. (...). Και συμπεραίνω, παιδί μου Φωτάκη, απ’ όσα εί­ δα κι άκουσα σε τούτον τον κόσμο, πως θα το πληρώνει παντοτινά, και με τόκο, αν δεν ταιριά­ ζει τη ζωή του απάνω στα όσα είπε ο Χρι­ στός...», γράφει στο Γιαβάς ο Θαλασσινός (Έ ρ ­ γα, Δ ', σ. 29). Πάντα στον Κόντογλου υπάρχει ένα συμπέρασμα, ένα δίδαγμα που δίνει ολόκλη­ ρη η ζωή του ανθρώπου. Σε άλλα έργα της λογο­ τεχνίας μας που γράφτηκαν κάτω από το ίδιο πνεύμα, όπως λ.χ. στην περιοχή του ιστορικού μυθιστορήματος -αλλά και σ’ αυτό ακόμη το έρ­ γο του Καζαντζάκη Βίος και πολιτεία τον Αλέξη Ζορμπά (1946), ή στο Ο φτωχούλης του Θεού (1953) του ίδιου συγγραφέα-, υπάρχει η εντύπω­ ση της καθημερινής φθοράς που απομακρύνει τον ήρωα από τα «χριστιανό τέλη της ζωής» του. Ό λοι όμως οι ήρωές του Κόντογλου πορεύονται ευθύγραμμα και αταλάντευτα μέσα από τις περι­ πέτειες και τις δοκιμασίες, έχοντας γίνει σκεύη εκλογής της δύναμης που δεν εγκαταλείπει ποτέ τους εκλεκτούς της. Είναι χαρακτηριστικό πως στο έργο του οι σκηνές μεταστροφής και μετά­ νοιας ι ί ’ .χι ελάχιστες, ακόμη και στους βίους αγίων γ ό μεταφράζει στον τόμο Πηγή ζωής (1951) Οι ήρωές του δεν συλλογίζονται τίποτε άλλο από τον Θεό. Είναι μονοκόμματοι. Για να τους καταλάβεις πρέπει πρώτα να πιστέψεις εξί­ σου βαθιά σε ό,τι πιστεύουν εκείνοι. Ο Κόντογλου, ακόμη και όταν γράφει για το παρελθόν -ακόμη και όταν εξιστορεί επεισόδια του παρελθόντος- απέχει πολύ από το να κάνει ιστορικό μυθιστόρημα. Αν εξετάσουμε τους ήρωές του με τους κανόνες και τις συνθήκες αυ­ τού του λογοτεχνικού είδους, θα τους βρούμε υπερβολικά σκιώδεις ή και υπερβολικά ζωντα­ νούς για να μπορούν να μεταφέρουν το κλίμα και το πνεύμα της περασμένης εποχής. Κάτι τέ­ τοιο, άλλωστε, πολύ λίγες φορές έχει επιτευχθεί στη λογοτεχνία μας. Από την άλλη μεριά, κανείς από τους ήρωές του δεν θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί σύμβολο ή συμβολική αναπαράσταση μιας ιδέας. Ο Κόντογλου δεν κάνει μυθιστόρημα ιδεών, ούτε δίνει στο έργο του οποιαδήποτε φι­ λοσοφική απόχρωση. Η λαϊκή θυμοσοφία που διαποτίζει τις σελίδες του, η σχεδόν παιδική απορία μπροστά στο θαύμα της δημιουργίας και η απόλυτη πίστη, δίνουν στο έργο του μια πλη­ ρότητα που δεν χρειάζεται εξωτερικές αναφορές για να σταθεί. Οι ήρωές τον δεν είναι φορείς ιδεών. Ζουν την ζωή τους σε ·;· ;.··'·γο διάσταση. ΓΓ αυτό και οι περισσότει από αυτούς θυ­ μούνται, διηγούνται τις αν· τους · ίς καμία απολύτως αυτοκριτική .ρωνεία. Ειόικά το τελευταίο αυτό, η ειρωνεία, είναι κάτι που λείπει τελείως από τον συγγραφέα Κόντογλου (και από ό,τι φαίνεται έλειπε και από τον άν­

αφιερω μα/25 θρωπο). Ο Κόντογλου δεν απομακρύνεται από τα πρόσωπα των έργων του και ούτε απορροφάται από αυτά. Περιφέρει μια «συνθετική» (= συγχωνευτική) ματιά πάνω στην ανθρώπινη ιστορία, που μοιάζει να μην ξεχωρίζει το παρόν από το παρελθόν και παράλληλα να χάνει την αίσθηση του αύριο. Από το έργο του έχει εξαλειφθεί πλήρως η έννοια της αντικειμενικής και ιστορικής χρονικότητας και της ζωής μέσα στις συνθήκες του χρόνου.9 Ακόμη και όταν γράφει για θαλασσινούς, για ληστές και κουρσάρους, έχει στο νου του αγίους και ασκητές.10 Και τούτο γιατί θέλει πίσω από τα στενά εποχιακά χαρα­ κτηριστικά να αποκαλύψει το αιώνιο που κρύβει μέσα του ο άνθρωπος και το οποίο ο χριστιανι­ σμός ονομάζει πνοή του Θεού. Οι ήρωές του δεν περνούν από καμία δοκιμασία, που να τους εξα­ γνίζει και να τους καθαίρει. Κανείς τους δεν βα­ σανίζεται από πλέγματα ενοχής και αμαρτίας. Ακόμη και όταν σκοτώνουν, διατηρούν μιαν απλότητα «φυσιολογική». Κι αυτό συμβαίνει, γιατί οι ήρωές του δεν έχουν ό,τι θα ονομάζαμε κοινωνική συνείδηση. «Και η αγάπη από μέρος των ομοίων μου θά ’ταν για μένα μιαν ανυπόφο­ ρη ανησυχία», λέγει ο ερημίτης του Πέόρο Καζάς ( Έργα, Ε ', σ. 11). Έτσι, άλλωστε, θα μι­ λούσε ένας λάτρης του Robinson Crusoe. Τον ρό­ λο που διαδραμάτιζε η έρημος για τους συναξα­ ριστές, διαδραματίζει για τον Κόντογλου η θά­ λασσα. Δίνει τον χώρο της απομόνωσης, όπου αποκαλύπτεται αμεσότερα η ουσία του ανθρώ­ που και μέσα της η παρουσία του Θεού. Είναι χαρακτηριστική εδώ η διαφορά του προς τους ιερείς του Καζαντζάκη στο Ο Χριστός ξαναστανρώνεται (1948). Για τους τελευταίους αυ­ τούς, ο χώρος ανακάλυψης του Θεού είναι η κοινωνία και η συμβίωση και, στις ακραίες του καταστάσεις, η κοινωνική πάλη και η εξουσία. Ενώ οι ήρωές του Καζαντζάκη γνωρίζουν τον Θεό στην επαφή τους με τους ανθρώπους και μέ­ σα σε δεδομένα κοινωνικά σχήματα, οι μορφές του Κόντογλου ζουν τον Θεό στην επαφή τους με την φύση, αδέσμευτοι και ελεύθεροι, απόλυτα δοσμένοι «στην πλούσια διακοσμητική ποικιλία του κόσμου, ολόκληρης της γης και τ’ ουρανού» (Πέδρο Καζάς, Έργα, Ε ', σ. 16). Στο έργο του δεν υπάρχουν οράματα ζωής. Καλά-καλά δεν

υπάρχουν ούτε οράματα φαντασίας. Κάθε φορά που ο Κόντογλου επιχειρεί να γράψει κάτι το φανταστικό, μένει στη μέση, όπως φαίνεται και στο κείμενο «Το Νησί του Διαβόλου» της Βασάντα ( Έργα, Ε ', σσ. 103-105). Στις περισσότερο ευτυχισμένες στιγμές της συγγραφικής του δη­ μιουργίας, όπως στα πεζογραφήματα Ο Θεός Κόνανος, Τα δαιμόνια της Φρυγίας, Εξ Ανατο­ λών πνεύματα οργισμένα, γράφει με ενάργεια και παραστατικότητα μοναδική, αναπαράγοντας έναν δεδομένο λογοτεχνικό τύπο και εκμεταλ­ λευόμενος στο έπακρο την δύναμη των ιδιαίτε­ ρων τεχνικών του. Μολοντούτο, και στα έργα αυτά η φαντασία μοιάζει να υποβοηθεί την εικονογραφική του διάθεση, χωρίς να γίνεται η ίδια αυτοσκοπός. Προέχει κυρίως η περιγραφή και όχι η ουσία του περιγραφόμενου (κάτι, βέβαια, που θυμίζει βυζαντινήν «έκφρασιν»· πρβλ. και το μνημειώδες δίτομο έργο του: Βίβλος καλουμένη ' Ε κ φ ρ α σ ις Ήγονν ιστόρησις της Παντίμου Ορθοδόξου Αγιογραφίας, της και λειτουργι­ κής καλουμένης. [...], «Αστήρ», 1960). Και επει­ δή ο Κόντογλου δεν ζητούσε τέλειες τεχνικές αλ­ λά το «τιμιώτατον» αίσθημα από το γράψιμο (βλ. Έ ργα, Ε ', σ. 77), στα τελευταία έργα του εγκαταλείπει την λογοτεχνική ομορφιά και αφοσιώνεται στην θρησκευτική αλήθεια. Τα έργα

9. Αυτή η απουσία «του άγχους της αιτιότητας και της εξελι­ κτικής διαδικασίας» απέναντι στην ιστορία, απουσία που έχει ίσως την αφετηρία της στον χριστιανικό ντετερμινισμό της θείας πρόνοιας, είναι ένα από τα σημεία όπου ο Κόν­ τογλου φαίνεται να προσεγγίζει τον (μεταγενέστερο, βέ­ βαια) Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη (για τον οποίο 6λ. Μιχ. Γ. Μερακλή, Λογοτεχνική κριτική, I, Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 9, [Θεσσαλονίκη 1976]. σ. 191).

10. Ο 1. Μ. Παναγιωτόπονλος μαρτυρεί το εξής: «Τον ερώτησα κάποτε, πώς κατορθώνει να συνταιριάζει στην αγάπη του και την τέχνη του τους αγίους και τους κουρσάρους, τους ενάρετους και τους δοσμένους σε κάθε θηριωδία σκο-

τεινούς ανθρώπους και συχνά να ζωγραφίζει τους αγίους με την έκφραση των κουρσάρων και τους κουρσάρους με την έκφραση των αγίων.

- Είναι κ’ οι δυο το ίδιο, μου αποκρίθηκε. Δυνατοί, αδιάλλαχτοι, άφοβοι, το ίδιο πράμα. Μόνο που οι άγιοι παίρνουν τον ανήφορο κ’ οι κουρσάροι τον κατήφορο» (Τα Γράμματα και η Τέχνη. Μελετήματα και προσωπο­ γραφίες. Εκδοτικός οίκος «Αστήρ», Αθήνα 1967, σ. 212). Συνολικότερη θεώρηση τον έργου του Κόντολγου (ώς το 1943) βλ. στον δεύτερο τόμο της σειράς του I. Μ. Παναγιωτόπουλου, Τα πρόσωπα και τα κείμενα. Β ' Ανήσυχα χρόνια. «Αετός» Α.Ε ., Αθήνα 1943 [καί δεύτερη έκδοση: Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1980], σσ. 39-48.

26/αφιερω μα

Προχωρώ τώρα στο κυρίως γραμματολογικό μέ­ ρος της εργασίας μου,11 στο οποίο, μετά από τις αναγκαίες γενικότερες παρατηρήσεις των προη­ γούμενων σελίδων για την γλώσσα και την «ανθρωπολογία-κοσμολογία» του Κόντογλου, χρειά­ ζεται μια διεξοδικότερη περιγραφή και ένας εκτενέστερος σχολιασμός των έργων της δημιουρ­ γικής πεζογραφίας του, για ορισμένα από τα ο­ ποία μόνο σύντομος λόγος έγινε παραπάνω. Ο Pedro Cazas [1920] δεν είναι απλώς ένα συγ­ κλονιστικό πεζογράφημα, με το οποίο ο Κόντο­ γλου πρώτοεμφανίζεται και αμέσως καθιερώνε­ ται στα νεοελληνικά γράμματα ως ένας ρωμα­ λέος πεζογράφος. Είναι συγχρόνως ένα έργο όπου διατυπώνονται πρωτοποριακές απόψεις για την τέχνη της πεζογραφίας, ένα έργο που άνοιγε νέες προοπτικές για την νεοελληνική'λο­ γοτεχνία γενικότερα. Σε έναν αποκαλυπτικό πρόλογο (για τον επίλογο της έκδοσης του 1944 θα μιλήσουμε παρακάτω) αυτού του παράξενου (και πλούσια εικονογραφημένου από το χέρι του Κόντογλου) πεζογραφήματος, ο συγγραφέας μι­ λάει για το απλό ύφος και το άψογο και θετικό γράψιμο, για το βιβλίο του Daniel Defoe «Ο Ροβινσών Κρούσος» και για άλλα διαβάσματά του που τον συγκίνησαν ιδιαίτερα: «Τα ωραιότερα βιβλία που διάβασα (πάντα αυτού του είδους) είναι γραμμένα από ανθρώπους που δέν έχουν την ιδέα πως συγγράφουν. Τέτοια βρήκα στα εγ­ γλέζικα, προ πάντων ημερολόγια κυνηγιού, αρ­ παγμένα με οικονομία, του καιρού, του χαρτιού, του μελανιού και της φαντασίας· είναι γραμμένα

από ανθρώπους, που συχνοχτυπά η καρδιά τους απ’ τη συγκίνηση, που πιάνουν να ιστορίσουν. Δεν είναι οι ακριβοί ρεμβασμοί κάποιου τεμπέ­ λη, που τον τρώγει η έννοια με τι τρόπο να πει ό,τι θέλει να πει, ενώ καλά-καλά δεν έχει να πει τίποτα» ( Έργα, Ε ', σσ 14-15). Η αγάπη του Κόντογλου για τις παλιές φυλλάδες και για όσα ιστορούνται σ’ αυτές, τον οδηγεί πολλές φορές στα πεζά του και σε ένα είδος μυ­ θοποίησης του παρελθόντος. Στο απώτερο πα­ ρελθόν αρέσκεται να μεταθέτει τεχνητά και τον χρόνο της πρωτοπρόσωπης (συνήθως) αφήγησής του και το γεγονός αυτό -συνδυαζόμενο μάλιστα με τις αναφορές του σε αδάμαστους ήρωες και στις ασυνήθιστες περιπέτειές τους και με την αναγωγή της δράσης των ηρώων αυτών σε ξέ­ νους τόπους (Ισπανία, Μεξικό, χώρες της Ανα­ τολής, κλπ.)-, προσδίδει στα αφηγήματά του μια παλαιότητα και τα τυλίγει με ένα μυστήριο εξω­ τικής γοητείας: σε στοιχεία, δηλαδή, που είναι περισσότερο κοντά στον λαϊκό λόγο και μάλιστα στον λόγο του παραμυθιού. Έτσι, αμέσως μετά το κείμενο του προλόγου του Pedro dazas, ο συγγραφέας σημειώνει: «Η πρωτάκουστη ιστο­ ρία του Σπανιόλου κουρσάρου ο οποίος ή έζησε τρακόσα χρόνια ή γύρισε από τον Άδη. Τυπω­ μένη από ένα παράξενο Πορτουγέζικο χειρόγρα­ φο που έπεσε στα χέρια του Φώτη Κόντογλου στο Οπόρτο» (Έ ργα, Ε ', σ. 19). Το παράξενο λοιπόν, χειρόγραφο του 1887, που «βρέθηκε» από τον Φώτη Κόντογλου στο Οπόρτο, γράφτη­ κε από τον Βάκα Γκάβρο, ο οποίος εξιστορεί την ζωή του Σπανιόλου κουρσάρου Pedro Cazas, «πού ’χε ζήσει απάνου από τρακόσα χρόνια» (Έ ργα, Ε ', σ. 63) και υπήρχε φήμη ότι «έχωσε ζωντανόν» (στις αρχές του 16ου αιώνα) τον Leocandio Calvo, «έναν από τους προπάτορες» του Κάβα Γκάβρο. Ο τελευταίος αυτός, αφού σκό­ τωσε τον Pedro Cazas, εκδικούμενος εντελώς τυ­ χαία τον θάνατο του μακρινού του προγόνου, μας αφηγείταί την ιστορία του θύματός του. Οι αναγωγές που κάνει ο Κόντογλου -με το κείμενο του Pedro Cazas- σε απώτερα χρονολογικά δε­ δομένα είναι πολλές και η λογοτεχνική ανάπλα­ ση των γεγονότων που συνδέονται με τα δεδομέ­ να αυτά αποκαλύπτει έναν συγγραφέα με γόνιμη και δημιουργική φαντασία και με δύναμη περι­ γραφική. Η στέρεη φράση, ο άρτιος και απέριτ­ τος λόγος, η ζωντανή έκφραση και το προσωπι­ κό ύφος, η αμεσότητα και η πρωτοτυπία, τοπο­ θετούν τον Κόντογλου στην πρώτη γραμμή των ανανεωτών της λογοτεχνικής παράδοσης του τό­ που και στην περιωπή του συγγραφέα που εγ­ καινιάζει νέο είδος στην πεζογραφία μας.

11. Για το τμήμα αυτό της μελέτης μου (αλλά και για ολόκληρο το κείμενό μου) πολύτιμη μου στάθηκε η «συνθετική βι­ βλιογραφία Φώτη Κόντογλου» (349 λήμματα) του Ι.Μ.

Χατζηφώτη, που καλύπτει τις σελίδες 17-71 του βιβλίου του: Φώτιος Κόντογλου, [Εκδόσεις] Γραμμή, [Αθήνα 1978],

του τώρα είναι παραφράσεις συναξαρίων και αγιολογικών κειμένων, όπου σβήνει ο ατομικός του τόνος και υπερισχύουν τα αυστηρά και ασά­ λευτα θρησκευτικά σχήματα. Η κατάληξη αυτή αντιπροσωπεύει ό,τι θα αποκαλούσαμε τελική βίωση της αιωνιότητας για τον Κόντογλου, τελι­ κή ανακαίνιση της ζωής του ανθρώπου και μετα­ βολή της χοϊκής του υπόστασης. Ωστόσο, πέρα από την θεολογία, που τον επηρέασε βαθύτατα, ο Κόντογλου παρουσιάζει στο λογοτεχνικό του έργο και μερικές αποχρώσεις της προσωπικής του ευαισθησίας. Μπορούμε, λοιπόν, να ανιχνεύσουμε σ’ αυτό τις ψυχολογικές του ιδιαιτε­ ρότητες, καθώς επίσης και τις αντιδράσεις της επαφής του με τους ανθρώπους. Αυτά τα δύο στοιχεία της ψυχολογικής του υπόστασης, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αντιπροσωπεύουν την Πολιτεία και την Μοναξιά στο έργο του.

Λ.

αφιερω μα/27

Τις ίδιες αρετές και την εξίσου πλούσια εικο­ νογράφηση παρατηρούμε και στο δεύτερο βιβλίο πεζογραφικής ύλης του Κόντογλου, την Βασάντα (= «Άνοιξη») [1923], που αφιερώνεται στον Στρατή Δούκα (1895-1983), τον αδελφικό φίλο και ομότεχνο του συγγραφέα. Είναι το λυρικότερο -το ποιητικότερο- βιβλίο του Κόντογλου. Στην πραγματικότητα πρόκειται για συντομότα­ τα αλλά άρτια κείμενα (όχι όλα αφηγηματικά), διανθισμένα με φράσεις και γνώμες της λαϊκής σοφίας. Ισχύουν, σε γενικές γραμμές, και για το εν λόγω βιβλίο όσα σημειώσαμε και για τον Pe­ dro Cazas. Το μέτρο της εντύπωσης αυτής μας το προσφέρει το πολύ δυνατό διήγημα «Πώς πέθανε ο ληστής Ιγνάτιος Φόβος» ( Έργα, Ε ', σσ. 9195), ο υπότιτλος του οποίου («Σύμφωνα μ’ ένα τεφτέρι γραμμένο το 1838») ανανεώνει τον λογο­ τεχνικό τρόπο (μοτίβο) του συγγραφέα να μετα­ θέτει τεχνητά τον χρόνο της αφήγησης των γεγο­ νότων στο παρελθόν (πρβλ. άλλωστε και τις σε­ λίδες 103, 121 και passim του τόμου Ε ' των Έ ρ­ γων). Πολλές σελίδες των κειμένων της Βασάντα αποτελούν άψογες λυρικές περιγραφές που τις έγραψε ο Κόντογλου στο Ά γιο Ό ρος κατά το έτος 1923. Μερικά από αυτά τα κείμενα τα αποκαλεί -όπως είδαμε- ποιήματα, ενώ ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου το καλύπτουν οι «Δοκιμές για μετάφραση» ( Έργα, Ε ', σσ. 155-226), που τις φιλοτέχνησε σε λαϊκή νεοελληνική γλώσσα με ζωντάνια και χάρη. Μεταφράζει κείμενα της

Παλαιός Διαθήκης (Ιώβ, Ψαλμοί του Δαυίδ, αποσπάσματα του Α ' μέρους του βιβλίου του Daniel Defoe «Ο Ρομπινσόν Κρούσος», αποσπά­ σματα των έργων του William Shakespeare, «Τι­ μών ο Αθηναίος», «Άμλετ», «Όπως αγαπάτε», και τον «Πρόλογο στις σπουδές της φύσης» του Bernardin de Saint Pierre). Πέντε χρόνια αργότερα, ο Κόντογλου εκδίδει ένα βιβλίο ταξιδιωτικών εντυπώσεων με τον τίτ­ λο: Τάξε ίδια. Σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και της Ανατολής, περιγραφικά τού τι απόμεινε από τα χρόνια των Βυζαντινών, των Φράγκων, των Βενετσάνων και των Τούρκων [σε κάστρα, πύρ­ γους, μοναστήρια, εκκλησιές, τζαμιά, παλάτια,' σπίτια, ζουγραφιές, κονίσματα, καράβια και τέ­ τοια, μαζύ με στορίεςτου κάθε τόπου. Γραμμένα απ’ το Φώτη Κόντογλου και στορημένα με δικά του σκέδια],12 Εκδότης X. Γανιάρης, Αθήνα 1928. Πρόκειται για έργο σπάνιας περιγραφικής λιτότητας και αψιμυθίωτης κυριολεξίας, για ένα βιβλίο εξαιρετικής καλαισθησίας, με σχέδια και πλουμίδια καμωμένα από το χέρι του. Αν ο συγ­ γραφέας, με τα διάφορα βιβλία του για τους πει­ ρατές και τις συναρπαστικές ιστορίες τους, θέ­ λησε να περιγράφει δευτερεύουσες ή ασήμαντες εκ πρώτης όψεως πτυχές της πολυτάραχης ιστο­ ρίας του Νέου Ελληνισμού, με την περιγραφή 12. Ο μέσα σε ορθογώνιες αγκύλες συνεχιζόμενος υπότιτλος είναι από την σελίδα 3 του βιβλίου.

28/αψίερωμα των Κάστρων και των άλλων μνημείων, που απέμειναν σε τούτον τον τόπο των θρύλων και των παραδόσεων, επεδίωξε -περιγράφοντας και σχε­ διάζοντας- να συντηρήσει την παράδοση του Έθνους και τα πολύ συγκεκριμένα αντικείμενα της εθνικής μνήμης. Γράφει σχετικά στον πρόλο­ γο του βιβλίου του: «Σε τούτη την απόφαση το πειό πολύ συντέλεσε κατά πρώτο η σκέψη πως ο παλιός κόσμος πάφησε αυτά τα πράματα, που λέω να ξιστορήσω, πάει πλειά να σβύση ολότελα και τα παλιά συνήθεια κάνουνε τόπο στα και­ νούργια πώρχουνται απ’ όξου, και κατά δεύτερο το χάρισμα του ζωγράφου πώτυχε νάχω και που μ’ ευκολύνει να παρασταίνω τις τοποθεσίες και κάθετι, για ν’ απομείνη υστερώτερα, σα θάχει πλειά ο καιρός βοηθημένος απ’ τον άνθρωπο αλ­ λάξει ολότελα την όψη της γης σε τούτα τα μέρη» (σ. 5). Για τα Ταξείδια του Κόντογλου βλ. και παραπάνω. Στα ίδια περίπου πλαίσια του ταξιδιωτικού αφηγηματικού λόγου κινείται ο συγγραφέας και σε ένα άλλο παρόμοιο βιβλίο του, που τιτλοφο­ ρείται: Ο Αστρολάβος. Βιβλίο παράξενο γραμμέ­ νο από το Φώτη Κόντογλου. [...]. Στολισμένο με ζουγραφιές σχεδιασμένες από τον ίδιον κι από το μαθητή τον Γιάννη Τσαρούχη. Τυπωμένο στην Κέρκυρα, 1935 (21975 από τον «Αστέρα»), Αντίθετα όμως με ό,τι συμβαίνει στο προηγούμε­ νο βιβλίο του, εδώ ο συγγραφέας εκτείνεται και πέρα από τα τοπικά όρια των Ταξειδιών του. Μας δίνει, δηλαδή, «ιστορίες για διάφορα μέρη της σφαίρας, για τους ανθρώπους, για τις τέχνες τους, για τα συνείθειά τους και για νησιά έρημα, για τους ανέμους, για τα βουνά κι ό,τι άλλο. Που τα σύναξε με πόθο ο συγγραφέας απ’ όσα αφήσανε γραμμένα οι ταξειδευτές κι απ’ όσα άκουσε κι απ’ όσα είδε ατός του. Καθώς και έρ­ γα της φαντασίας και άλλα τεχνικά». Στα 1942 κυκλοφορούν οι Φημισμένοι άντρες και λησμονημένοι. Βιβλίο ιστορικό γραμμένο από τον Φώτη Κόντογλου. «Αετός» Α.Ε., Αθήναι 1942. Το έργο αυτό, βέβαια, μικρή μόνο σχέ­ ση έχει με την ιστοριογραφία -κάτι που θα μπο­ ρούσε προς στιγμήν να υποθέσει κανείς διαβά­ ζοντας τον υπότιτλό του. Πρόκειται για ανεκδοτολογική και παραμυθιακή μετάπλαση της ιστο­ ρικής ύλης. Οι ήρωες του βιβλίου (πολλές φορές κακούργοι και ληστές) μας θυμίζουν τους ήρωες των Αδάμαστων ψυχών (= Έ ργα, Β'), για τους οποίους σημειώνει ο ίδιος ότι ήταν «Κουρσάροι και ταξιδευτάδες, που τραβήξανε στη ζωή τους πολλές αναποδιές και βάσανα, μα που παλαίψανε με τέτοια αφοβιά, ώστε να μπορούν να στα­ θούνε σαν παράδειγμα για μας, για να μη χάνου­ με το θάρρος μας σε κάθε περίσταση της ζωής μας, αδιάφορο αν κάποιοι απ’ αυτούς ήτανε κα­ κούργοι και φονιάδες» (σ. 5). Και αλλού ση­ μειώνει, αφήνοντας να διαφανεί ένα είδος φρο-

νηματισμού για τους νεοτέρους, που θα μπορού­ σε να προκύψει από την μελέτη των κατορθωμά­ των των αδάμαστων αυτών ψυχών: «Αληθινά, αυτή η ανοιχτόκαρδη παλληκαριά μάς κάνει να παίρνουμε κουράγιο για τα δικά μας τα βάσανα, με το να τα βάζουμε κοντά στα χειρότερα, και έτσι μαθαίνουμε να κάνουμε υπομονή. Αυτή η υπομονή ειρηνεύει την καρδιά μας» (σ. 7).13 Τον επόμενο χρόνο (1943) ο Κόντογλου δημο­ σιεύει το βιβλίο Ο Θεός Κόνανος και το μονα­ στήρι τον το λεγόμενο Καταβύθιση (μαζί με άλ­ λα αφηγηματικά κείμενά του -Τ α δαιμόνια της Φρυγίας, Εξ Ανατολών πνεύματα ωργισμένα-, τα οποία αργότερα εντάχθηκαν στον τόμο Ε ' των Έργων του, σσ. 241-276), που απηχεί, προφα­ νώς, τις φρικιαστικές εικόνες της εποχής κατά την οποία γράφτηκε το έργο, δηλαδή της γερμα­ νικής κατοχής. Στα 1944 κυκλοφόρησε το εκτενές αφήγημα Ιστορία ενός καραβιού που χάθηκε απάνον σε μια ξέρα. Όπως την ταίριαξε από κάποια παληά χαρτιά ο Φώτης Κόντογλου. Είναι ένα αξιόλογο κείμενο που μας πηγαίνει κατευθείαν στα ρωμα­ λέα γραψίματα της πρώτης περιόδου, με την λιτή έκφραση και το γνήσιο λαϊκό ύφος, την έντονη παραστατικότητα και την γοητεία του εξωτικού και του παράξενου. Μέσα στην ίδια χρονιά εκδόθηκαν οι Ιστορίες και περιστατικά κι άλλα γραψίματα λογής λογής γραμμένα από το Φώτη Κόντογλου. Το πρώτο από τα παραπάνω δυο βι­ βλία καταλαμβάνει τώρα τις σελίδες 145-210 του τόμου Β' των Έργων του Κόντογλου, ενώ ορι­ σμένα από τα σημαντικότερα κείμενα του δεύτε­ ρου βιβλίου πέρασαν στον Α' τόμο των Έργων (όπως λ.χ. το διήγημα «Ο Αλέξης ο τσομπάνος», σσ. 178-191, και το «Τ’ Άστρο της Τραμουντάνας», σσ. 256-258). Μέσα στον ίδιο χρόνο (1944) εκδόθηκαν και δυο άλλα βιβλία του Κόντογλου, ενδιαφέροντα για τον μελετητή που εξετάζει την εξέλιξη του συγγραφέα τους. Πρόκειται για το Έλληνες θα­ λασσινοί στις θάλασσες της Νοτιάς. Ιστορία φχάριστη και δ'δαχτική γραμμένη από το Φώτη Κόν­ τογλου, και Η Αφρική κ οι θάλασσες της Νο­ τιάς. Τι γνωρίζανε οι παλαιοί για τα μέρη της Ερυθράς θάλασσας, της Αραβίας, της Αβησσυ­ νίας και της άλλης Αφρικής. Σημειώνω επίσης το Οι αρχαίοι άνθρωποι της Ανατολής. Ιστορία αληθινή γραμμένη από το Φώτη Κόντογλου, που κυκλοφόρησε το 1945. Από το 1945 και μετά έχουμε πολλές και ση­ μαντικές εκδόσεις εξωλογοτεχνικών κυρίως έρ­ γων του Κόντογλου. Ό πω ς υπογραμμίσαμε και 13. Περισσότερα για τονς Φημισμένους άντρες και λησμονημέ­ νους (καθώς και για τα έργα Ο Θεός Κόνανος και Ιστο­ ρίες και περιστατικά) 6λ. στο βιβλίο τον Απόστολον Σαχίνη, Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεξογράφοι, Εκδό­ σεις Κωνσταντινίόη, [Θεσσαλονίκη 1979], σσ. 50-65.

αφιερω μα/29 στο τέλος του τρίτου μέρους της εργασίας, ο Κόντογλου παραφράζει κατά την περίοδο αυτή διάφορα συναξάρια και ποικίλου περιεχομένου αγιολογικά κείμενα και ο πεζογράφος παραχω­ ρεί την θέση του στον αγιογράφο-συνεχιστή της βυζαντινής παράδοσης ή στον συγγραφέα κειμέ­ νων «γύρω από τις αθάνατες αξίες της ορθόδο­ ξης ζωής» (βλ. λ.χ. το βιβλίο του Μυστικά Ά ν ­ θη). Κατά το ίδιο διάστημα επανεκδίδονται αυτοτελώς και παλαιότερα έργα του συγγραφέα, κορυφαίο όμως γεγονός θα πρέπει να θεωρηθεί η εξάτομη συγκεντρωτική έκδοση του «Αστέρος»: Φώτη Κόντογλου, Έ ργα (1962-1977), που γνω­ ρίζει αλλεπάλληλες επανεκδόσεις. Στη σειρά αυ­ τή εμφανίζονται για πρώτη φορά και νέα πεζο­ γραφήματα (όπως λ.χ. ο Γιαδάς ο Θαλασσινός κι άλλες ιστορίες, 1965 = ολόκληρος ο τέταρτος τό­ μος των Έργων), για ορισμένα από τα οποία έγινε ήδη ιδιαίτερος λόγος και παραπάνω. Παρά την ύπαρξη, όμως, και νέων πεζών λο­ γοτεχνημάτων. νομίζω ότι η διετία 1944-1945 αποτελεί ένα όριο -δεν θα έλεγα ένα τέρμα- στην εξέλιξη του Κόντογλου ως πεζογράφου, το οποίο επιστεγάζει μιαν ολόκληρη εικοσιπενταετία προσφοράς του συγγραφέα στα νεοελληνικά γράμματα. Το όριο αυτό σφραγίζεται περισσότε­ ρο με την (τρίτη) έκδοση του Πέδρο Καζάς από την Εκδοτική Εταιρεία «Γλάρος» (1944) -και λι­ γότερο με την έκδοση Οι αρχαίοι άνθρωποι της Ανατολής, 1945- και η συνειδητοποίησή του από τον ίδιο τον συγγραφέα εκφράζεται σε ένα κεί­ μενο («Επίλογος, γραμμένος ύστερα από 20 χρό­ νια»), χρονολογημένο: «Δεκέμβρης 1943», που καλύπτει τις σελίδες 57-59 του βιβλίου (= Έργα, Ε ', σσ. 77-79). Το κείμενο αυτό ο Κόντογλου το έγραψε 23 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του έργου [Αϊβαλί, 1920] και 21 χρόνια μετά την δεύ­ τερη (από τον εκδότη X. Γανιάρη, Αθήναι [1922]), στην οποία είναι προφανές ότι αναφέρεται χρονικά (με την επεξήγηση: «γραμμένος ύστερα από 20 χρόνια»). Ό ταν γράφει τον «Επί­ λογό» του, ο Κόντογλου είναι 50 χρόνων περί­ που, ώριμος δηλαδή δημιουργός, και μπορεί νο­ μίζω να κρίνει αντικειμενικά και νηφάλια το πε­ ζογράφημα που ξάφνιασε τους αποτιμητές της λογοτεχνικής παραγωγής της δεκαετίας του 1920 και επηρέασε το γράψιμο κάποιων νεότερων πεζογράφων. Επειδή, λοιπόν, θεωρώ το στοχαστι­ κό κείμενο του επιλόγου ως ένα κείμενο που κρί­ νει και το ή θ ο ς του Κόντογλου και το ύ φ ο ς (= την πόζα) πολλών ομοτέχνων του της περιό­ δου 1943 και εφεξής, κρίνω χρήσιμο να περατώ­ σω το μελέτημά μου με το οξυδερκές αυτό δοκί­ μιο, προσφέροντας στον αναγνώστη ένα δείγμα γραφής του Κόντογλου και στον πιθανό υποψή­ φιο πεζογράφο ένα γραπτό υποδειγματικής ευ­ θυκρισίας, ειλικρίνειας και διαύγειαςJ Ένα κεί­ μενο που ανακαλεί αμέσως στη μνήμη μας το

Φ. Κόντογλου: Σκίτσο τον Πρωτοπάταη

«Γράμματα σ’ ένα νέο ποιητή» του Rainer Maria Rilke1415και μπορεί να διαβαστεί παράλληλα με τους σύγχρονους στίχους του ποιητή: Δε θέλω τίποτε άλλο παρά να μιλήσω απλά, να μου δοθεί ετούτη η χάρη. Γιατί και το τραγούδι το φορτώσαμε με τόσες μουσικές που σιγά-σιγά βουλιάζει και την τέχνη μας τη στολίσαμε τόσο πολύ που φαγώθηκε από τα μαλάματα το πρόσωπό, της κι είναι καιρός να πούμε τα λιγοστάμας λόγια γιατί η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά. Αντιγράφω από τα Έργα, Ε ', σσ. 77-79: «Έχω την ιδέα πως ο Πέδρο Καζάς έχει τα σφάλματα και τις χάρες της νιότης. Σήμερα θ’ άλλαζα τη γλώσσα του σε πολλές μεριές. Θά ’βγαζα από μέσα και πολλά φανταχτερά, από κείνα ίσα-ίσα π ’ αρέσουνε στον κόσμο. «Μολαταύτα δεν έχει και πολλή σαβούρα, μά­ λιστα απορώ κ’ εγώ ο ίδιος πώς βγήκανε τόσα αληθινά πράματα από την πέννα μου, που την κράταγε τούτο το ίδιο χέρι, που τότες ήτανε ντελικάτο, σαν παιδιακίσιο. »Αλλά τώρα δεν είναι καιρός για τέτοια. Θέλω μονάχα να πω δυο λόγια για την επίδραση, που λένε πως είχε ο Πέδρο Καζάς και γενικά το γρά­ ψιμό μου απάνου στη νέα λογοτεχνία της Ελλά­ δας.

14. Briefe an einen jungen Dichter, Leipzig 1929. Πρώτη ελλη­ νική έκδοση (σε μετάφραση Μάριου Πλωρίτη), Ίκαρος, Αθήνα 1944.

15. Είναι οι στίχοι 16-19 του ποιήματος « Ένας γέροντας στην ακροποταμιά» (βλ. Γιώργον Σεφέρη, Ποιήματα. Δέκατη τέταρτη έκδοση. Φιλολογική επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη. Ίκαρος, [Αθήνα 1982], σ. 201).

30/αφιερωμα »Εγώ δεν το παραδέχουμαι. Γιατί, όξω από κάποια εξωτερικά πράματα, στη γλώσσα και στη μορφή του λόγου γενικά, που ξομπλιάσανε από μένα κάποιοι λογοτέχνες, και που τα ξεφυλίσανε σε κούφια σκέρτσα και σε ψεύτικες απομιμήσεις, η επίδραση η βαθύτερη στην ουσία, ώστε να γί­ νει ένα έργο πιο τίμιο και πιο απλό κι αυστηρό, μια τέτοια επίδραση δεν υπάρχει. Δηλαδή, μ’ άλλα λόγια, δεν είχε επίδραση απάνου στη ζωή μας, κι αυτό θα πει πως κανένα καλό δε βγήκε από μένα για τους άλλους. Πολλοί, μ’ όλο που λένε πως ωφεληθήκανε από μένα, με τα έργα τους δείχνουνε ότι τα πήρανε όλα στ’ αλαφριά, αφού δε νοιώσανε μέσα στο γράψιμό μου κάποιο πράγμα, πού ’ναι το τ ι μ ι ώ τ α τ ο ν . »Αυτό φαίνεται φανερά από την ξεπεσούρα στην οποία βρίσκεται η τέχνη μας σήμερα, που πάει κατρακυλώντας. Ο Νάρκισσος ζαλίστηκε πια να κοιτάζει την ψεύτικη ομορφιά του στο νε­ ρό κ’ έπεσε μέσα και τό ’κάνε βούρκο, και κο­ λυμπά λασπωμένος και φχαριστημένος. »Την τέχνη την πήραμε στα χωρατά· ο κάθε ένας γράφει και ζωγραφίζει. Δεν υπάρχει ανοη­ σία, ξυπνάδα, κρυάδα, κουβέντα νερουλιασμέ­ νη, που να μη γίνεται βιβλίο· γυναικολογήματα, λόγια Ζ78 αδιαφόρετα, σαν εκείνα που λέγει όλος ο κόσμος, γίνουνται αξιομνημόνευτα πράματα! Κι όλα τούτα γραμμένα με τον πιο άτεχνο τρόπο. Ό σοι διαβάζουνε, άλλοι τόσοι γράφουνε. Κανέ­ νας δεν έχει πια παράπονο, και καμαρώνουμε. Ανθρώποι που δεν είναι ούτε καν για αναγνώ­ στες, γίνουνται συγγραφείς. Ανακαλύψανε το δυτικό πόλο, γιατί το βόρειο και το νότιο τον βρήκανε πια, θέλω να πω για την πραγματικότη­ τα, την ξώπετση και την εξωτερική, τη χεροπιαστή πραγματικότητα. Οι δε περισσότεροι απ’ όσους κρίνουνε, οι δικαστές κ’ οι ελλανοδίκες να πούμε της τέχνης, αυτοί γράφουνε, γράφουνε, τι ψυχολογίες, τι υποσυνείδητα, τι ιψενικά τρίγω­ να, τι πασχαλικά τετράγωνα, τι σοφίες που τρέ­ μει ο κόσμος, τι θεωρίες, φοβερά πράματα! Κι όλα τούτα, για τίποτα. Μα τι πράμα είναι η Τέ­ χνη; Χαμπάρι! Πέρα βρέχει! Παίρνουνε το έργο, συνοφρυώνονται σαν το γιατρό, πιάνουνε ύστε­

ρα το νυστέρι και το κάνουνε κιμά, ψιλόν-ψιλό, για να τον χωνέψει το κοινό, που δεν μπορεί να φάει το ψαχνό αλιάνιστο. Τι είπε ο Προυστ, τι έκανε ο Μπωντελαίρ, σε πόσες εκδόσεις βγήκε ο τάδες; Επιστήμη, κύριε, εδώ δεν περνάνε αφέ­ λειες! Με τέτοια λοιπόν καθοδήγηση, γέμισε ο κόσμος από λογής-λογής ξεράσματα και χαρτοφάναρα. «Λοιπόν έτσι θα ανεβάσετε το ιδεώδες της ζωής; Με τέτοια έμπλαστρα θα γιατρέψετε τη σακατεμένη ανθρωπότητα, που τη δέρνει, την κακομοίρα, η ψευτιά κ’ η απάτη; Κ’ εσείς δός του ψευτιά στην ψευτιά και φαρμάκι αντίς για θροφή! Γαργαλίζετέ την, αυτή την υστερική γυ­ ναίκα, ξεθεώσετέ την με πρόστυχα ερωτικά σα­ λιαρίσματα, που κι αυτά είναι χοντροκομμένα και μπουντάλάδικα, αποτελειώστε αυτό το ψο­ φίμι με τα ναρκωτικά σας, πού ’χουνε τόση πέ­ ραση. »Εσείς λοιπόν είσαστε οι ήρωες του πνεύμα­ τος, οι παιδαγωγοί, κείνοι που ομορφαίνουνε τη ζωή και την κάνουνε πολύτιμη; Μα εσείς είσαστε πάμφτωχοι, ανθρωπάκηδες συμβιβαστικοί, ευ­ νούχοι που τυραννάτε τα νιάτα και θα τα ρίξετε στην απελπισία, άμα περάσει η πρώτη ζάλη. «Βρισκόμαστε λοιπόν ή δε βρισκόμαστε, αγα­ πητέ αναγνώστη, εκεί που βρικόμαστε τότες πόγραφα τα ίδια, παιδί με αγνή καρδιά, στον πρό­ λογο του Πέδρο Κάζας·, Ναι, αλίμονο, εκεί βρι­ σκόμαστε, και σε πολύ χειρότερα. »Η τέχνη είναι χάρισμα μεγάλο, είναι όμως και χρέος μεγάλο. Αγώνας μέγιστος και έσχατος! /^«Πρόσεχε λοιπόν να μην προδώσεις αυτό το μεγάλο αξίωμα που σου δόθηκε. Μα, αν είσαι αληθινός τεχνίτης, δε θα το προδώσεις, γιατί, με το να είσαι τέτοιος, θε νά ’σαι τίμιος όσο κανέ­ νας άνθρωπος, κι αξιοπρεπής δίχως νά ’σαι ακα­ τάδεχτος, κι απάνου σου θα τσακίζουνται οι σαγίτες της κολακείας, και θα χαίρεσαι σε περιστά­ σεις που άλλοι κλαίνε κι απελπίζουνται και ζη­ τάνε παρηγοριά στα μικρά και στα τριμμένα, μ’ έναν λόγο, αν είσαι αληθινός τεχνίτης, δε φοβά­ σαι Θάνατο.

αφιερωμα/31

Κωνσταντίνος Γ. Ξυνόπουλος

Ο Φώτης Κόντογλου και το χρώμα Ο Φ ώτης Κ ό ν τ ο γ λ ο υ δ ε ν ε ίν α ι μ ο ν ά χ α ένα ς μ ε γ ά λ ο ς νεο έλ λ η ν α ς σ υ γγ ρ α φ έα ς , α λ λ ά κ α ι ένα ς μ ε γ ά λ ο ς της ν εο ελ λη νικ ή ς ζω γρ α φ ικ ή ς. Κ α ν έν α ς ά λ λ ο ς σ ύ γχ ρ ο ν ο ς ζω γ ρ ά ­ φ ο ς μ α ς δ εν είχ ε τη δική του απή χη σ η στο λ α ό . Η α να δ ρ ο μ ικ ή έκθεσή τ ο ν στα 1978-79 είχ ε το ν μ ε γα λ ύ τ ερ ο α ρ ιθ μ ό επ ισ κ επ τώ ν κ α ι π α ρ α τά θ η κ ε δ ύ ο φ ορ ές. Μ ό νο ο Κ ό ν τ ο γ λ ο υ α ν τιπ ρ ο σ ώ π ευ σ ε τη νεο ελ λη νικ ή ζω γρ α φ ικ ή σ τη ν ευρ ω π α ϊκή έκθεση το ν Β ερ ο λ ίν ο υ το ν 1977, κ α ι τον δ ιά λ ε ξ α ν ειδ ικ ο ί έξω α π ό τη ν Ε λλά δ α , α ρ κ ετά χ ρ ό ν ια μ ά λισ τα α φ ο ύ α ν α π α ύθ η κ ε. Ώ ς τώρα, τρεις νέοι Έλληνες επιστήμονες, γνω­ ρίζω ότι διάλεξαν το ζωγραφικό του έργο ως θέ­ μα της διδακτορικής τους διατριβής. Το πρόσ­ φατο βιβλίο για τη νεοελληνική ζωγραφική της ιστορικού της τέχνης Δ. Τσούχλου έχει τίτλο: «Από τον Παναγιώτη Ζωγράφο έως τον Κόντο­ γλου» - δηλ. τον τοποθετεί ως ορόσημο στη σύγχρονή μας τέχνη. Ό ταν συμπληρώθηκαν δέκα χρόνια αφότου μας άφησε, ο οίκος των αδελφών Αλεξ. και Ευάγγ. Παπαδημητρίου έβγαλε ένα λαμπρό βιβλίο, τη «Μνήμη Κόντογλου», με θεω­ ρήσεις του έργου του από ανθρώπους των γραμ­ μάτων, της τέχνης, της εκκλησίας, της επιστή­ μης, έλληνες και ξένους ακόμα. Τα περιοδικά «Νέα Εστία», «Αιολικά Γράμματα», «Κριτικά Φύλλα» του αφιέρωσαν πολλά άρθρα και μελέ­ τες αντιπροσωπευτικών, πολλών κλάδων και τά­ σεων, προσωπικοτήτων, και ένα βιβλίο 400 σελί­ δων του Ι.Μ. Χατζηφώτη είδε το φως το 1978. Είναι σίγουρο ότι υπάρχουν και άλλα δημοσιεύ­ ματα για τον ζωγράφο και συγγραφέα Κόντο­ γλου τα οποία αγνοώ. Ενόσω ζούσε, δεν είχε τη γενική αυτή ανα­ γνώριση το ζωγραφικό του έργο. Λίγοι που εγνώριζαν το εθαύμαζαν. Νέοι ζωγράφοι με τα­ λέντο μαθήτευαν κοντά του, ή οπωσδήποτε επη­ ρεάζονταν από τις ιδέες του. Όμως το μεγάλο κοινό των ανθρώπων κάποιας μόρφωσης, γαλουχημένο από τα αισθητικά ιδεώδη της Ανα­ γέννησης, δεν αποδέχεται το έργο του ως ζωγρά­ φου. Και του καταλογίζουν διάφορα ψεγάδια, από τα οποία θεωρούν ένα από τα σημαντικότε­ ρα το χρώμα του. Βρίσκουν φτωχά τα χρώματά

του, που έχουν λιτότητα και συγγένεια και απο­ φεύγουν τις πολύ έντονες αποχρώσεις. Ο ίδιος ο Κόντογλου ομολογεί την κλίση του προς τη «σεμνοχρωμία», όπως ονομάζει την αρμόζουσα στη ζωγραφική τής Ορθόδοξης Εκκλησίας λιτή χρω­ ματική αρμονία, αυτή που κατά κανόνα χαρα­ κτηρίζει την ασκητική, κατανυκτική μεταβυζαν­ τινή τέχνη. Η πιο σοβαρή επίκριση, που του έγι­ νε στο σημείο αυτό, προέρχεται από τον Άγγελο Προκοπίου, καθηγητή της Ιστορίας της Τέχνης στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου. Ο Προκοπίου ήταν φίλος του και οπαδός του πα­ λιά, καθώς λέγει ο ίδιος. Του οφείλουμε μάλιστα την πρώτη μονογραφία για τον Κόντογλου, σε πολύ πρώιμο καιρό -το 1947- που, ενώ καλύπτει ένα μικρό σχετικά μέρος του ζωγραφικού του έρ­ γου, είνα? γραμμένη με διαίσθηση και σπάνια γλαφυρότητα. Πριν όμως εξετάσουμε αυτή την κριτική του Προκοπίου, που απηχεί τη γνώμη και πολλών άλλων, ας δοκιμάσουμε να γνωρίσουμε κάπως, μέσα από κείμενα του Κόντογλου και μέσα από κάποια έργα του, πώς σκέπτεται ο ίδιος και πώς χρησιμοποιεί το χρώμα. Θα περιοριστούμε σέ ορισμένα σημεία του βιβλίου του «Έκφρασις», όπως είναι τα κεφάλαια «περί χρωμάτων ή 6αφών με τας οποίας δουλεύουν οι αγιογράφοι» και «χρώματα όπου γίνονται με το ανακάτευμα των πρώτων χρωμάτων». Θυμάμαι τώρα που μού ’πε, τον πρώτο καιρό της γνωριμίας μας, ποια χρώματα να χρησιμοποιώ. Ακριβώς όπως τα γράφει στο κεφάλαιο «περί χρωμάτων». Δηλαδή, την ώχρα, το χοντροκόκκινο, τις σιέννες, τις όμ-

32/αφιερωμα πρες, το άσπρο, το μαύρο. Σπάνια το πράσινο του τσιμέντου και το μπλε (λουλάκι). Μάλιστα, στην αρχή, μου είχε πει «μπλε δε θα βάλεις ποτέ· θα το βγάλεις με το άσπρο και το μαύρο». Πολύ σπάνια, να χρησιμοποιώ το κιννάβαρι. Προσπά­ θησα να εφαρμόσω αυτούς τους περιορισμούς, αν και μου φάνηκαν πολύ αυστηροί. Σύντομα άρχισα να διακρίνω ότι όλα τα χρώματα αυτά μόνο με λίγο άσπρο έδιναν πολύ ωραίες αποχρώ­ σεις. Αυτά τα γεώδη χρώματα είχαν μυστικές και μοναδικές δυνατότητες που δεν τις υποψιαζό­ μουν. Και ήταν εντελώς άλλο πράγμα από εκείνα που γίνονται με τα ελαιοχρώματα που είχαν το ίδιο όνομα. Αναγνώρισα λοιπόν πως κάτι ήξερε αυτός ο άνθρωπος, για να συνιστά να βγάλεις πράσινο από ώχρα και μαύρο, μενεξεδί από όμπρα ψημένη και άσπρο. Ωστόσο, είχα κι εγώ τον εγωισμό, να τον κατακρίνω μέσα μου - ενώ τον

επίστευα και τον ακολουθούσα- γιατί δεν προσ­ παθούσε να βάλει στη ζωγραφική του τη χρωμα­ τική λάμψη που είχαν τα βυζαντινά ψηφιδωτά του 12ου αιώνα. Χρειάστηκε να περάσει πολύς καιρός για να συνειδητοποιήσω κάποια απλά πράγματα. Το κεφάλαιο του βιβλίου του «Χρώματα όπου γίνονται με το ανακάτενμα των πρώτων χρωμά­ των» είναι πολυτιμότατο. Κλείνει το μυστικό τού μοναδικού χαρίσματος του Κόντογλου στο χρώ­ μα. Ό ταν το διαβάζεις, αισθάνεσαι ότι αυτός που το έγραψε αγαπά βαθιά το ωραίο χρώμα και ευφραίνεται με αυτό. Αλλά και δεν ικανοποιεί­ ται με εύκολα και φανταχτερά πράγματα. Σε κα­ νένα βιβλίο, που να μιλά για τεχνικές της ζωγρα­ φικής, δεν συναντάς φράσεις όπως αυτές: «Το άσπρον με όμπραν ωμήν κάμνει ένα χρώ­ μα στακτί θερμόν και γλυκύτατον. Το άσπρον με χονδροκόκκινον κάμνει ένα χρώμα τριανταφυλ­

λί»... «Εάν θέλης να κάμης πράσινον ταπεινόν και κατανυκτικόν, βάλε μαύρο και ώχραν χρυ­ σήν και ολίγον άσπρον... Σμίξον μαύρον, ολίγην όμπραν ωμήν, ολίγον λουλάκι και ολίγον πράσι­ νον και γίνεται κατανυκτικόν χρώμα δια τον ου­ ρανόν. Βάλε χονδροκόκκινον και όμπραν ωμήν, και άσπρον και ολίγην ώχραν και γίνεται ένα χρώμα της κανέλλας πολλά γλυκύ»... Ό σα στη συνέχεια γράφει στα κεφάλαια του βιβλίου του «Ονομασία των χρωμάτων από φυ­ σικά πράγματα» (σ. 15), όπου, εκτός από τις τό­ σο ωραίες και τόσο ελληνικές ονομασίες των χρωμάτων, μιλά και για τη συμβολική σημασία τους, αλλά και σε άλλα κεφάλαια, όπως «.πώς ζωγραφίζεται το πρόσωπον» σ. 27 και «εξήγησις λέξεων της τέχνης» σ. 45, μαρτυρούν πόσο είναι ευαίσθητος στο χρώμα. Έφερε μια καινούρια χρωματική αρμονία στη νεοελληνική ζωγραφική, και δεν εδίστασαν να την εφαρμόσουν με τον τρόπο τους, νέοι τότε ζωγράφοι, κατορθώνοντας σπάνια αποτελέσματα, όπως ο Μόραλης, ο Τσαρούχης, ο Βασιλείου. Κι όποιος νέος ζωγράφος, με ευαισθησία στο χρώμα, θελήσει να δοκιμάσει τα χρώματα που γράφει ο Κόντογλου στο βιβλίο του, πάλι θα βγάλει αρμονικούς συνδυασμούς. Μπορεί τα χρώματά του να μας ταιριάζουν ή όχι, αλλά δεν μπορούμε να μη θαυμάσουμε, που, με τόσο λίγα και χωρίς λάμψη χρώματα, κατάφερε να βγάλει τόσο πολύτιμες αρμονίες. Μάλιστα είναι παράξενο αλλά αληθινό ότι, σε πολλές με­ ριές της ελληνικής γης, συναντά κανείς χρώματα φυσικά στις αποχρώσεις που αγαπά ο Κόντο­ γλου. Στρώσεις γης σε τόνους όμπρας ψημένης, στο δρόμο από το Χρισσό στους Δελφούς, ώχρες και χοντροκόκκινα θερμά σε βράχια του Λαιμού της Βουλιαγμένης, κεραμίδι βαθύ με παλιά ντα­ μάρια στα Τουρκοβούνια. Ο αλησμόνητος Δημήτρης Πικιώνης, που σύμφωνα με το ζωγράφο Σπύρο Βασιλείου «συντροφιά με τον Παπαλουκά και τον Κόντογλου στάθηκε το τρίποδο στή­ ριγμα της πλούσιας εξωσχολικής εμπειρίας μας σε μιαν εποχή που το επίσημο σχολείο δεν είχε να μας προσφέρει τίποτε άλλο...», με εδίδαξε να αναζητώ και να συλλέγω τέτοια φυσικά χρώματα που θυμίζουν εκπληκτικά τις αρμονίες που ο Κόντογλου μου γνώρισε για πρώτη φορά. Για κανένα άλλο θέμα της «Παντίμου Τέχνης», όπως ονομάζει την αγιογραφία, δεν γράφει τόσα πολλά -αναλογικά- όσα για το χρώμα. Στο κε­ φάλαιο «ονομασίες χρωμάτων από φυσικά πράγ­ ματα», όπου αναγράφει τις πλέον επιτυχημένες και ακριβέστερες ονομασίες για τους χρωματι­ σμούς «... που τους δίνουν οι απλοί άνθρωποι, ή οι γυναίκες όπου βάφουν νήματα δια τον αργα­ λειόν...», βρίσκομε λέξεις, όπως μελί, λαδί, στα­ κτί, μολυβί, θειαφί, κοκκαλί, κοκκινοριζί, ροδί, καρυδί, μενεξεδί, ζαχαρί, που τον βοήθησε να τις βρει το ζωγραφικό του χάρισμα μαζί με το

αφιερω μα/33 σωστό και βαθύ αίσθημα που είχε της ελληνικής γλώσσας. Ακόμα πιο μακριά θεωρεί ότι «τα χρώ­ ματα έχουν συμβολικήν σημασίαν εις την θεολο­ γ ικήν ταύτην τέχνην. Το λευκόν του φωτός και της καθαρότητος Το μ α ύρον του μυστικού βάθους Το κυανούν της δροσερότητος, και της διαύ­ γειας Το πράσινον της ελπίδος και καταπαύσεως Το ερυθρόν το φλογερόν και ζέον της μυστι­ κής ουσίας Το κίτρινον της θείας δόξης και λαμπρότητος Το ιώδες· της αγνότητος. Η βαθύτερη σημασία που δίνει σε καθένα χρώμα - χωρίς να στηρίζεται σε άλλες πληροφορίες είναι ενδεικτική νομίζω του πόσο ένιωθε και αγαπούσε το χρώμα. Ας δούμε τώρα τις αντιρρήσεις του Αγγ. Προ­ κοπίου για το χρώμα του Κόντογλου. Δύο μέρες αφού εκείνος αναπαύθηκε, έγραψε στον αποχαι­ ρετισμό του: «Ο Κόντογλου είχε δίκιο να μας μι­ λά για τη δημιουργική σημασία που είχε η αφο­ μοίωση της κληρονομιάς του Βυζαντίου από τη γενιά μας, είχε όμως λάθος να επιμένει στην πε­ ρίοδο της εκκλησιαστικής τέχνης της Τουρκο­ κρατίας. .. Τον είχε παρασύρει ο φανατισμός του κατά της δυτικής ζωγραφικής και θεωρούσε το χρώμα σαν ένα αισθησιακό αμάρτημα». Και κα­ ταλήγει: «Με τη φιλολογική αυτή ερμηνεία, τη δογματική, θα έλεγα, της βυζαντινής ζωγραφι­ κής, ο Φώτης Κόντογλου επικράτησε στην εκ­ κλησιαστική εικονογραφία. Κι εμείς χάσαμε τη μάχη στο πεδίο αυτό». Είναι βέβαιο ότι δεν ήταν τότε μόνον ο Προ­ κοπίου, αλλά και άλλοι λογοτέχνες, καθηγητές Τοιχογραφία απ’ την Περίβλεπτο

Τοιχογραφία από ένα ναό της Στεμνίτσας

πανεπιστημίου, θεολόγοι ή αρχαιολόγοι, μητρο­ πολίτες και γενικά πολλά μέλη της ηγετικής τότε τάξης με τους οποίους αναγκάστηκε ο Κόντο­ γλου να δώσει αυτή τη μάχη. Και ήταν αλύγιστοι αντίπαλοι, ασύγκριτα πιο ισχυροί από τη ζω­ γράφο Νίτσα Καναρέλλη, που ανταγωνιζόταν στην ίδια γειτονιά, στου Κυπριάδη, τον Κόντο­ γλου στη ζωγραφική των εκκλησιών. Δικές της ήταν οι εικόνες του τέμπλου της Αγ. Βαρβάρας, μέχρι που τις αντικατέστησαν, ευτυχώς, οι εικό­ νες του Στέφανου Αλμαλιώτη. Αυτή την αγαθή γυναίκα, αδελφή της πρώτης μου δασκάλας στο Δημοτικό, της αλησμόνητης Αφροδίτης 'Κανα­ ρέλλη, την άκουσα να λέει για τις τοιχογραφίες του Αγίου Ανδρέα, της οδού Λευκωσίας, με αγανάκτηση· «εγέμισε την εκκλησία με το καφέ και το μαύρο!». Όμως όλη η πολεμική που αντι: μετώπισε ο Κόντογλου, γιατί επίστευε στη «σεμνοχρωμία», όπως έλεγε τη λιτή χρωματική αρ­ μονία και γιατί αγαπούσε την ασκητική κατανυκτική μεταβυζαντινή τέχνη, στό βάθος της κλεί­ νει την αξίωση του κρ ικού ή του κοινού να δεί­ ξει στδν καλλιτέχνη πώς να ζωγραφίσει. Αλλά τότε τι χρειάζεται ο ζωγράφος; Όταν οι ιστορι­ κοί της τέχνης μελετούν και φτάσουν να καταλά­ βουν την τέχνη μιας εποχής, αναγνωρίζουν ότι οι άξιοι ζωγράφοι είναι κάτι σαν προφήτες, γιατί «είδαν» και έκφρασαν τα μελλούμενα. Αυτό το

34/αφιερω μα πονο ότι τον κατηγορούσαν συχνά για τις τοιχο­ γραφίες στον Ά γιο Διονύσιο που δεν είχε κά­ νει... Ας δούμε τώρα λίγα από τα έργα που ζωγρά­ φισε ο Κόντογλου, προσέχοντας ιδιαίτερα το χρώμα τους. Τα έργα αυτά διάλεξα τυχαία, από τοιχογραφίες, φορητές εικόνες, πορτρέτα, κοιτά­ ζοντας φυσικά να έχουν κάτι ιδιαίτερο να πουν με το χρώμα τους. Τι κρίμα που αφήσαμε τόσο να φθαρούν οι τοιχογραφίες του Αγίου Ανδρέα της οδού Λευ­ κωσίας, του μνημείου που συνδέεται με την Αγία Φιλοθέη, την Αθηναία νεομάρτυρα. Ανάμεσα σ’ αυτές, πόσο πολύτιμη είναι η τοιχογραφία της Αγίας Αικατερίνης. Ο ζωγράφος την επροίκισε με μια πρωτότυπη κίνηση, με ένα πρόσωπο εκ­ φραστικό, ζεστά χρωματισμένο με μεγάλα μάτια, σαν τών πορτρέτων του Φαγιούμ, και πάνω απ’ όλα με μια ολόδική του πολύτιμη, χρωματιστή αρμονία. Η Αγία φορεί απλό αστόλιστο χιτώνα σε τόνο απαλής ολοφώτεινης ώχρας που τον σκε­ πάζει ένας ανάρριχτός με χρυσές παρυφές μαν­ δύας, σε χρώμα βαθύ μενεξεδί από ψημένη όμπρα με λευκό. Μόνο ένας μεγάλος χρωματιστής κατορθώνει με δύο μόνο, μάλλον περιφρονημένα χρώματα, να βγάλει μιαν απρόσμενη αρμονία όπως αυτή. Ύστερα, ποια λάμψη χρωματική απίστευτη έχει εκείνο το μεγάλο Πορτρέτο του Ιγνατίου Ουγγραδλαχίας, ζωγραφισμένο για τον Μητρο­ πολίτη φίλο του Ιάκωβο Μυτιλήνης, μάλιστα τον τελευταίο χρόνο της ζωής του! Για την πλατιά, δυνατή σύνθεση, ίσως πήρε κάποια στοιχεία κι από παλιά χαλκογραφία. Αλ­ λά πού βρήκε αυτά τα όλο φως χρώματα; Μαν­ δύας από ώχρα χρυσαφιά με επιρραμένο στους ώμους και στο άνοιγμα μπροστά άλλο ύφασμα -κατά τον Προκοπίου- επικράτησαν στην εκκλη­ (βελούδο; λεπτή γούνα;) σε απαλό πολύ ανοιχτό σιαστική εικονογραφία». Στην πραγματικότητα λαδί, όπου προβάλλεται η κοντή καστανή γε­ κανείς, ή σχεδόν κανείς, δεν ακολούθησε τον νειάδα του Ιεράρχη, με τα έντονα χαρακτηριστι­ Κόντογλου - «στο πνεύμα του» - σ’ αυτή τη ζω­ κά, με το ιδιότυπο της Τουρκοκρατίας καλημαύγραφική. Ό ταν ζωγραφίζουμε εικόνες, ποιος χι, κατάμαυρο να διαγράφεται μπρος από τα από μας προσεύχεται, νηστεύει, ζει τη λειτουργι­ ξανθοπράσινα με καστανωπές σκιές παραπετά­ κή ζωή της εκκλησίας, ζητά να γνωρίσει βαθιά σματα του βάθους και τα ογκώδη χρυσομαυροτην αλήθεια της Ορθοδοξίας, να μπει στη σκέψη πράσινα πίσω βιβλία. Έργο μεγάλου μάστορα στο χρώμα. των Πατέρων της, όπως τό ’κάνε ο Κόντογλου; Εκείνο το μικρό, μια σπιθαμή, Νεανικό πορ­ Φορτώσαμε όλες τις αμαρτίες της σύγχρονης αγιογραφίας στον Κόντογλου, επειδή αυτός συ- τρέτο του Πρεδελάκη, με τα ατίθασα μαλλιά, νετέλεσε όσο κανένας άλλος στη στροφή προς τη παρά τη φθορά του (φρέσκο σε πανί!), πόση βυζαντινή παράδοση. Αγνοούμε όμως τι έκανε έρευνα χρωματική φανερώνει. Μαλλιά με όμπρα πραγματικά ο Κόντογλου. Για παράδειγμα ανα­ σταχτοπράσινη, ρόδινα και ώχρες φωτεινές στο φέρω ότι το περιοδικό «Ιστορία εικονογραφημέ­ πρόσωπο, σοφά σχεδιασμένο το μεγάλο μέτωπο, νη» πριν μερικά χρόνια, εδημοσίευσε μελέτη για τα γραμμένα φρύδια, τα ζωηρά μάτια, τη χαρα­ τον Κόντογλου, με φωτογραφία του εσωτερικού κτηριστική μύτη και τα χείλη, με μια τρυφερότη­ του ναού του Αγίου Διονυσίου Αεροπαγίτου τα στην έκφραση. Ακόμα είναι εκείνος Ο Πρόδρομος με τα φτε­ -ένα πολύ γνωστό έργο του Σπύρου Βασιλείουσημειώνοντας ότι είναι του Κόντογλου. Και ρά στην έρημο, η εικόνα του Τέμπλου του Αγίου άκουσα ο ίδιος τον Κόντογλου να λέει με παρά­ Νικολάου, στην Αχαρνών, σύνθεση όλο δύναμη

ξεχνούν ύστερα οι κριτικοί και θέλουν να επι­ βάλλουν τις προτιμήσεις τους στη ζωγραφική. Ό λες οι αντιρρήσεις, όσων πολεμούσαν τον Κόντογλου για το χρώμα του, στο όνομα μιας επιστροφής στη λαμπρή, αυτοκρατορική τέχνη του Βυζαντίου, οδηγούσαν προς έναν εκλεκτισμό που είναι μαρασμός για την τέχνη και που ο Κόντογλου δεν ήθελε να παραδεχθεί. Είχαν πι­ στέψει οι επικριτές του ότι θα ανανεωνόταν η ζωγραφική των εκκλησιών γιατί θα συναντούσε τη μοντέρνα τέχνη που γι’ αυτούς ήταν μόνο χρώμα. Αλλά ποιο χρώμα; Το ήξερε ο Προκο­ πίου καλύτερα από τον Πικιώνη που πίστευε ότι καλύτερα θα ήταν οι αγιογράφοι της εποχής μας να διδαχθούν από τη λιτή, πλην γεμάτη φως, χρωματική γκάμα των ζωγράφων των εκκλησιών της Καππαδοκίας, μιας «Σχολής Επαρχίας», όπως λεν οι αρχαιολόγοι; Ωστόσο «ο Φώτης Κόντογλου και η Σχολή του

αφιερω μα/35 και κατάνυξη, που μέσα της κατάφερε να κλείσει ο Κόντογλου όλο το δίδαγμά του για το χρώμα. Επήρε τον εικονογραφικό τύπο από μια εικόνα του 16ου αιώνα της Μονής Ιβήρων, που εθαύμαζε και αγαπούσε πολύ. Έβαλε όμως δικά του χρώματα. Λαδοπράσινο ιμάτιο, τρίχινο σταχτί χιτώνα, χρυσορόδινα φτερά, καστανό το ασκητι­ κό πρόσωπο και τα λιπόσαρκα μέλη, και γύρω, τα κακοτράχαλα βουνά και τους βράχους, σε τό­ νους ανοιχτής σιέννας ή κοκκινωπούς να λάμ­ πουν στο εκτυφλωτικό φως της ερήμου. Την τοιχογραφία της Αναλήψεως, που ζωγρά­ φισε σε φρέσκο στην Καπνικαρέα, την ήξερα από χρόνια, σχεδόν αφότου έγινε, αλλά δεν είχα καταλάβει απ’ την αρχή τη σπάνια χρωματική τής αξία. Μπορεί να ήταν οι συνθήκες του φωτι­ σμού που δεν με άφηναν να τη δω καλά- μπορεί ακόμα να συντελούσε σ’ αυτό ότι αιχμαλώτιζαν την προσοχή μου και τα άλλα έργα του στον ίδιο Ναό, όπως η μεγάλη Δεομένη Πλατυτέρα με το μενεξεδί μαφόριο, όπως οι σεβάσμιες και ταραγ­ μένες μορφές των προφητών στον τρούλο, ή η σφιχτοδεμένη, γεμάτη αλλόκοτη δύναμη μορφή του Παντοκράτορα τόσο καταστραμμένη, αλίμο­ νο, σήμερα, με το κεραμίδι βάθος του. Την Ανά­ ληψη την είχε ζωγραφίσει στο θόλο εμπρός από την αψίδα του Ιερού, με τον Χριστό στην κορυ­ φή του θόλου να τον κρατούν Άγγελοι φτερουγίζοντας και, στα δεξιά και στα αριστερά του θόλου, τους δώδεκα Αποστόλους εκστατικούς μπροστά σ’ ανοιχτόχρωμα βράχια, που ανάμεσά τους φυτρώναν ελιές με συστρεφόμενους λεπτούς κορμούς κι ασημοπράσινα φύλλα. Αγαπώ τόσο το έργο αυτό, με το μοναδικό φως του που μόνο το φρέσκο μπορεί να δώσει, και τη σπάνια χρω­ ματική του λιτότητα σε τόνους του μαρμάρου και της ελιάς, να αγκαλιάζουν τους ανήσυχους απο­ στόλους με τα βαθύχρωμά τους ιμάτια. Το παλαιότερο από τα έργα αυτά - το πορτρέ­ το του Πρεβελάκη - υποθέτω πως ζωγραφίστηκε μέσα στη δεκαετία του ’30. Το πορτρέτο του Ιγνατίου, ο Κόντογλου το ζωγράφισε το 1964. Στα πρώτα χρόνια της μαθητείας μου κοντά του, εκτός από την Αγία Αικατερίνη στον Ά γιο Ανδρέα, την τοιχογραφία της Ανάληψης στην Καπνικαρέα και την εικόνα του Προδρόμου στον Ά γιο Νικόλαο, τα άλλα τα αγνοούσα. Πο­ λύ λίγο γνώριζα τις τοιχογραφίες του στο Δη­ μαρχείο, και σχεδόν αγνοούσα τα πορτρέτα ή τις συνθέσεις του, τα «κοσμικά» του έργα. Ωστόσο από την αρχή είχα πιστέψει πως είχε σπάνιο χά­ ρισμα στο χρώμα. Διατηρώ ακόμα την ανάμνηση των χρωματιστών σχεδίων του, μορφών Αγίων που ζωγράφισε με χρώμα που το αραίωνε για να δώσει τις σκιές, έργα που θα έστελνε για να γί­ νουν βιτρό στον ελληνικό ναό του Τσάρλεστον της Αμερικής. Για να προσαρμόσει την τέχνη του στους νόμους της τέχνης του βιτράιγ, είχε ακο­

λουθήσει μια γκάμα πολύ πιο φωτεινή από εκεί­ νη των άλλων έργων του. Τα περιγράμματα ήταν καθαρό χρώμα, λουλάκι, χοντροκόκκινο, σιέννες. Οι σκιές γίνονταν με διαφάνειες. Τα πρόσω­ πα πλάθονταν με σιέννα ωμή και το φως έβγαινε από το άσπρο του χαρτιού. Αυτή η τόσο μακρι­ νή κι όμως ζωντανή ακόμα ανάμνηση αυτών των έργων ήταν ένα από τα πολυτιμότερα μαθήματα χρώματος που επήρα κοντά του. Το χρώμα του ήταν μιας σπάνιας αρμονίας κι ας είχε να κάνει άλλοτε με πολύ ανοιχτά κι άλλοτε με πολύ σκού­ ρα χρώματα. 'Υστερα από όσα είδαμε για το πώς σκεπτότα­ νε και πώς έβαζε ο Κόντογλου το χρώμα στα έρ­ γα του, και τα λίγα σχόλια για το χρώμα μερικών έργων του, μένει να επαναλάβω εδώ κάποιο σχό­ λιο του ζωγράφου Νίκου Εγγονόπουλου για το χρωματικό χάρισμα του Κόντογλου, που κι εγώ πιστεύω και είμαι της γνώμης ότι θα συμμερισθεί όποιος θελήσει να γνωρίσει από κοντά το έργο του. « Ο Κόντογλου είναι λαμπρός χρωματιστής. Το χαίρεται το χρώμα αυτό καθ’ εαυτό και ξέρει να το συνθέτει, να το συνταιριάζει με τα άλλα γειτονικά χρώματα για ν’ αποχτήσει πλούσιες και πολύτιμες αρμονίες. Οι πίνακές του έχουν μια μοναδική λαμπρότητα...» (Μνήμη Κόντο­ γλου σ. 33).*1 Σημείωση Για την καλύτερη κατανόηση των αποχρώσεων που αναφέρονται στο κείμενο, δίνουμε εδώ την ερμηνεία ορισμένων χρωμάτων.

1.

2.

3.

4.

5.

σιέννα ωμή: ώχρα βαθιά όμπρα ωμή: καστανό ανοιχτό όμπρα ψημένη: καστανό βαθύ θερμό σιέννα ψημένη: κεραμίδι βαθύ χοντροκόκκινο: κεραμίδι ανοιχτό.

36/αφιερω μα

Ν. Ζίας

Ο ζωγράφος Φώτης Κόντογλου και η εικονογράφηση βιβλίων Το ζω γ ρ α φ ικ ό έρ γο του Φώτη Κ ό ν τ ο γ λ ο υ , κ οσ μ ικ ό κ α ι θ ρη σ κ ευτικ ό, έχ ει π ά ρ ει τη θέση του σ τη ν ισ τορ ία της ν εο ελ λη νικ ή ς τέχνη ς κ α ι η σ υμ β ολή του στη δια μ όρφ ω σ η της π ο ρ εία ς της α ν α γ ν ω ρ ίζ ετ α ι σ ή μερ α α π ’ ό λ ο υ ς ό σ ο υ ς α σ χ ο λ ο ύ ν τ α ι μ ε τη ν π α ρ α ­ κο λο ύ θ η σ ή της. Κ ι α ν γ ια τη ν α π οτίμ η ση της ζ ω γρ α φ ικ ή ς του π ρ ο σ φ ο ρ ά ς α κ ο ύγ ο ν τ α ι κ α ι κ ά π ο ιες μ εμ ο ν ω μ ένες επ ιφ υ λ ά ξ ε ις , γ ια τμ ήμα τα έστω της δ η μ ιο υρ γ ία ς του, γ ια το ν κ α θ ο ρ ισ τ ικ ό ρ ό λ ο της δ εν α μ φ ιβ ά λ λ ει κ α νείς. Ό χ ι μ ό ν ο στη ζ ω γ ρ α φ ι­ κή κ α ι τη λ ο γ ο τ ε χ ν ία , χ ώ ρ ο υ ς ό π ο υ ο ίδ ιο ς δ η μ ιο υρ γ ο ύ σ ε α λ λ ά κ α ι σε ά λ λ ο υ ς τομ είς ό π ω ς π .χ . το θ έα τρο μ ε το ο π ο ίο δ εν είχε ά μ εσ ες σ χ έσ εις · α ρ κ ε ί μ ό ν ο ν η μ α ρ τ υ ρ ία του Κ ά ρ ο λ ο υ Κ ο υ ν γ ια τη ν επ ίδ ρ α σ η π ο ύ ’χε ο Κ ό ν τ ο γ λ ο υ στη δ ια μ ό ρ ­ φω ση της κ α λ λιτεχ νικ ή ς του κατεύθ υνσ η ς. Ο Κόντογλου, αφού κάνει μιαν εν­ τυπωσιακή είσοδο στην αθηναϊκή καλλιτεχνική ζωή, στη δεκαετία του ’20 αρχικά σαν συγγραφέας και αργότερα σαν ζωγράφος, την επόμενη δεκαετία, γύρω στο 1930, θα γίνει ο κυριότερος εκφραστής ενός ρεύματος που αγκαλιά­ ζει διάφορες εκφάνσεις της πνευματικής ζωής του τόπου. Είναι η περίοδος που ανακαλύπτεται και καταξιώνεται το Βυζάντιο και η καλλιτεχνι­ κή παραγωγή του (το 1930 συνέρχεται στην Αθή­ να το Γ' Διεθνές Συνέδριο Βυζαντινών Σπου­ δών, μεταφέρεται το Βυζαντινό Μουσείο στο νέο του κτίριο, στον Πύργο της Πλακεντίας, στην οδό Β, Σοφίας, ανοίγει το Μουσείο Μπενάκη και το Μουσείο Λοβέρδου στην οδό Ακαδη­ μίας). Την ιστορική και μουσειακή αναγνώριση ακο­ λουθεί η βούληση η τέχνη αυτή να γίνει αφετη­ ρία για μια σύγχρονη, αυτόχθονη καλλιτεχνική δημιουργία, που δεν θα έχει την ανάγκη από ξέ­ να στηρίγματα, αλλά θα επιβεβαιώνει τη συνέ­ λ

χεια της ελληνικής παρουσίας και τη δυνατότητα να διαγράψει και σήμερα τη δική της φυσιογνω­ μία. Αυτή την πρόθεση και αυτό το όραμα, στην δημιουργία του οποίου συντελούν λόγοι ιστορι­ κοί, πολιτικοί και πνευματικοί - έρχεται ο Κόν­ τογλου να το πραγματώσει. Φύση πληθωρική, αντιθεωρητική, πλημμυρι­ σμένη από την αίσθηση της ζωής δεν γίνεται με­ λετητής, αλλά ποιητής. Πιάνει με τα χέρια του τα έργα του Βυζαντίου, όχι για να τα μελετήσει, αλλά για να τα αντιγράψει και να τα συντηρή­ σει. Και πέρα από κει για να δημιουργήσει. Κι έτσι το θεωρητικό αίτημα του καιρού του, ο σύγ­ χρονος Έλληνας να δει την αρχαιότητα διαμέ­ σου της παράδοσης του λαού και του Βυζαντίου, ο Κόντογλου τολμά να το κάνει ζωγραφική πρά­ ξη. Να ζωγραφίσει τον Σίννυ τον Πιτυοκάμπτη (1931), σαν μαρτύριο Αγίου, τον Βρούτο (1931), τον Αίαντα και τον Οδυσσέα (1935) ή ακόμη τον μύθο του Λαοκόοντα (1938) συνταιριάζοντας στον τελευταίο και μνήμες από τον Δομ. Θεοτοκόπουλο έτσι που ακόμα περισσότερο να τονίζε­

αφ ιερω μα/37 ται η συνέχεια. Αλλά και τις σύγχρονες ταλαι­ πωρίες του γένους των Ελλήνων καταγράφει με τον ίδιο τρόπο, ζωγραφίζοντας τον, μεγάλων διαστάσεων, πίνακα (τοιχογραφία το χαρακτη­ ρίζει ο ίδιος) με θέμα τους «Έλληνες ομήρους» (π. 1930). Με αφετηρία το εικονογραφικό θέμα του μαρτυρίου των 'Αγιων Σαράντα δίνει, με τις προσωπικές παρεμβολές που κάνει, τόσο στην εικονογραφία, όσο και στη συνθετική διάταξη και οργάνωση του έργου με αρμονικές χαράξεις, καθώς και στη χρωματική κλίμάκα, μια θαυμα­ στή αλληγορία της ήττας του 1922, ίσως ακόμη παραπέρα της δύσκολης πορείας του γένους των Ελλήνων. Το όραμά του θα το ολοκληρώσει στις τοιχο­ γραφίες του Δημαρχείου Αθηνών (1937-1939) όπου στις τέσσερις συνθέσεις του ισογείου και τις τοιχογραφίες του άλλοτε αναγνωστηρίου (σή­ μερα γραφείου του Δ. Συμβουλίου) θα παρου­ σιάσει σκηνές από την ιστορία της Αθήνας (ισό­ γειο) και του Ελληνισμού (Αναγνωστήριο) ντυ­ μένες με την αισθητική μορφή των βυζαντινών. Ανάλογα όμως με το θέμα προσαρμόζει και το ύφος· ιστορεί την πάλη του Εύμολπα με τον Ερεχθέα, πλησιάζει περισσότερο την ελληνιστική τέ­ χνη. Άλλοτε πάλι Θυμάται τον Θεοτοκόπουλο όπως π.χ. τους «Άθλους του Θησέα». Παντού η ενότητα πάντως του ύφους, η ενότητα της ελλη­ νικής συνέχειας είναι φανερή, και πέρα από τη θεματολογία και την εικονογραφία τονίζεται με την αρμονία, την ησυχία των χρωμάτων του. Ο Κόντογλου επιτυγχάνει ώστε κανένα χρώμα να μην προβάλλεται σε βάρος των άλλων. Πριν από το Δημαρχείο είχε τοιχογραφήσει το

σπίτι του. Εκεί, εφαρμόζοντας τη διάταξη των μεταβυζαντινών εκκλησιών αφήνει τη φαντασία του ελεύθερη να ξετυλιχτεί πάνω στους τοίχους, και ενώ φαίνεται να ακολουθεί ένα αυστηρό εικονογραφικό πρόγραμμα, εκφράζεται με μια εκ­ πληκτική ελευθερία. Αυτό είναι ίσως το πιο προσωπικό έργο του Κόντογλου. Δημιουργημένο μέσα σε κατάσταση προσωπικής ευφορίας, οικο­ γενειακής ευτυχίας, που αποτυπώνεται στην κτητορική παράσταση που ζωγραφίζει πάνω από την πόρτα, καλλιτεχνικής αναγνώρισης, μέ­ σα σ’ ένα φιλικό περιβάλλον από εκλεκτούς συ­ νεργάτες σαν τον μεγάλο βυζαντινολόγο Ανδρέα Ξυγγόπουλο, το ζωγράφο και ποιητή Νίκο Εγγονόπουλο, το ζωγράφο Γιάννη Τσαρούχη, τον αρ­ χιτέκτονα Κίμωνα Λάσκαρη κ.ά. Στις τοιχογραφίες του σπιτιού το καλλιτεχνικό και ιδεολογικό του πιστεύω αναπτύσσεται από άποψη τεχνοτροπίας, αλλά ακόμη και θεματολογικά. Η επιλογή των προσώπων που ζωγραφίζει (ένα ζωγράφο της Περσίας, τον Πανσέληνο, τον Θεοτοκόπουλο, τον Θεοφάνη τον Κρητικό και τον Τζώρτζη) φανερώνει ακριβώς τις αισθητικές αφετηρίες και τους προσανατολισμούς του. Τα εξωτικά θέματα που δεσπόζουν στις συνθέσεις, δείγματα κάποτε μιας εξεζητημένης φαντασίας, μορφοποιούν την έφεσή του για ταξίδια και πε­ ριπέτειες. Παράλληλα όμως σημαίνουν και το τέ­ λος αυτής της ζωής που μετατρέπεται τώρα σε καλλιτεχνική έκφραση. Το αληθινό ταξίδι, νεα­ νικός πόθος και πάθος, αντικαθίσταται απ’ το ταξίδι στις βιβλιοθήκες και στις περιγραφές των άλλων ταξιδευτών θαλασσοπόρων και εξερευνη­ τών.

Από αριστερά: Ξνγγόπουλος, Ορλάνδος, Κόντογλου, Χατζημιχάλη, Ζάχος και τελευταίος ο Λοβέρδος.

38/αφιερω μα Εκεί φυσικά, που η παρουσία του αποτελεί τομή είναι η ζωγραφική των εκκλησιών. Ο Κόντογλου πρώτα πίστεψε βαθιά ο ίδιος την αξία της βυ­ ζαντινής ζωγραφικής για την εκκλησία. Κατάλα­ βε το θεολογικό νόημά της. Κάταλαβε καλά γιατί έγινε η εικονομαχία που συγκλόνισε το Βυζάντιο περισσότερο από εκατό χρόνια. Κατανόησε ότι η ζωγραφική στην Εκκλησία δεν ήταν μια κάποια διακόσμηση των τοίχων, αλλά μια ακόμη μορφή αποκάλυψης της σωτήριας Αλήθειας της Εκκλη­ σίας. Και το κατάλαβε αυτό καλά, γιατί πίστευε με αταλάντευτη πίστη στην ίδια την Αλήθεια της Εκκλησίας, όπως είκοσι αιώνες διατυπώνεται στην ελληνική Ανατολή. Η πίστη του αυτή έχει τις ρίζες της στα παιδικά του βιώματα. Οι σπου­ δές και οι περιπλανήσεις δεν τη σβήνουν. Η αμε­ σότερη αργότερα επαφή του με το Ά γιον Ό ρος και με τα πατερ,ικά κείμενα, ιδίως τα δύσκολα χρόνια του πολέμου, τη θεμελιώνουν και τελικά γίνεται γι’ αυτόν modus vivendi. Ζωγραφίζει φορητές εικόνες από το 1927 (ει­ κόνες Μητροπολιτικού ναού Κιμώλου). Μόλις το 1935 όμως θα ιστορήσει μια εκκλησία. Έ να οι­ κογενειακό παρεκκλήσιο (οικογ. Ασημ. Ζαΐμη) στο Ρίο των Πατριόν. Τρία χρόνια αργότερα θα αγιογραφήσει ένα ακόμη ιδιωτικό παρεκκλήσιο, της οικογένειας Πεσματζόγλου στην Κηφησιά. Και τέλος μόλις το 1939 θα αρχίσει να ιστορεί έναν ενοριακό ναό, κι αυτόν στο Λιόπεσι. Η τέχνη του έχει έντονο προσωπικό ύφος. Στο Ρίο είναι επιπεδική και αυστηρή, αλλά και γεμά­ τη δύναμη. Στου Πεσματζόγλου και στην Παιανία είναι περισσότερο πλαστική με φανερές τις αναλογίες προς τα καλοπλασμένα σώματα των μορφών του Δημαρχείου. Ακόμη αναμνήσεις από την ελληνιστική ζωγραφική όπως τη γνωρί­ ζουμε από τα πορτρέτα του Fayum βρίσκουμε στις αγιογραφίες αυτές. Μετά τον πόλεμο η ζωγραφική του πρόταση για την εκκλησιαστική τέχνη έχει πια -έπειτα από σκληρούς αγώνες- επικρατήσει. Ο ίδιος με τους μαθητές του, που όλο και πληθαίνουν τώ­ ρα, θα ζωγραφίσουν μια σειρά από εκκλησίες (Καπνικαρέα, Παρεκκλήσιο Νοσοκομείου Ερυ­ θρού Σταυρού, 1948, Αγ. Ανδρέας οδού Λευκω­ σίας, 1950, Αγ. Βαρβάρα Αιγάλεω, 1950, Ευαγ­ γελισμός Ρόδου, 1952, Αγ. Γεώργιος Κυψέλης, 1954, Αγ. Χαράλαμπος Πολυγώνου, 1954-58, Αγ. Νικόλαος Κάτω Πατησίων, 1957, Παρεκ­ κλήσια οικογ. Πατέρα, 1959, Καμπάνη, 1960, Γουλαδρή, 1960, Πολυκλινικής, 1965). Ο όγκος της δουλειάς, βέβαια, επιβάλλει τη δημιουργία συνεργείων που ζωγραφίζουν. Αλλά και οι καλ­ λιτεχνικές επιπτώσεις είναι ανάλογες. Η ζωγραφική των εκκλησιών, από την εποχή του Κόντογλου και πέρα, αλλάζει ριζικά. Η γλυ­ κερή, αθεολόγητη αισθηματολογία που επικρα­ τούσε αντικαθίσταται από φόρμες που δουλεμέ­

νες αιώνες, περικλείνουν τη δογματική αποκάλυ­ ψη, έστω κι αν τις χειρίζονται όχι μόνο χέρια άξια σαν του Κόντογλου, αλλά και λιγότερο επι­ τήδεια και ικανά. ★ ★ ★ Ένας τομέας που ο Κόντογλου αφιέρωσε μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής δραστηριότητας, είναι η εικονογράφηση των βιβλίων. Για τον Κόντογλου άλλωστε αυτή η δουλειά συνδυάζει τις δυο καλ­ λιτεχνικές του εκφράσεις: τη συγγραφική και τη ζωγραφική. Ό π ω ς έγραψε κάποτε, η «τέχνη του ματιού», η καλαίσθητη εμφάνιση του βιβλίου τον ενδιέφερε ιδιαίτερα και τον ενοχλούσε η «ακαλαισθησία» με την οποία τύπωναν τα βιβλία τους σημαντικοί λογοτέχνες. Με την εικονογράφηση ασχολήθηκε από τα νεανικά του χρόνια, όταν ακόμη ήταν στο Παρί­ σι, όπου μάλιστα βραβεύτηκε για τις «εικονο­ γραφίες» -όπως τις ονόμαζε- ενός διηγήματος του Ε.Α. Poe και των Bohemes του Murger. Η τεχνοτροπία του είναι η συνηθισμένη του μαύ­ ρου άσπρου σε τρισδιάστατη απόδοση. Ό ταν ήλθε στην Ελλάδα, δούλεψε επαγγελμα­ τικά στην εικονογράφηση του Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού του Ελευθερουδάκη, και ζωγράφισε εξώφυλλα για τις μικρού σχήματος αλλά καλαί­ σθητες εκδόσεις του Χρ. Γανιάρη. Στα κατοπινά χρόνια θα εικονογραφήσει βιβλία δικά του και άλλων συγγραφέων και θα ιστορήσει δυο χειρό­ γραφα κείμενα. Η πρώτη, στην Αθήνα, έκδοση του Pedro Cazas (εκδοτικός οίκος X. Γανιάρη, 1922) έχει μόνο δυο εικονογραφίες, από τις οποίες η μια πορτρέ­ το του Cazas. Η Βασάντα, το δεύτερο και πιο ιδιόρρυθμο βιβλίο του, που κυκλοφορεί στα 1922, έχει πλουσιότατη διακόσμηση. Σχέδια μέ­ σα στο κείμενο, και πίνακες εκτός κειμένου που αναπαράγουν έργα του της εποχής εκείνης όπως το πορτρέτο του Στρατή Δούκα ή τα με κάποιο ρομαντισμό τοπία. Η Τέχνη του Άθω είναι το πρώτο βιβλίο που παρουσιάζει την επίδοσή του στη βυζαντινή τεχνοτροπία καθώς δημοσιεύει σε μορφή λευκώματος αντίγραφα, που κάποτε τα «ανασυγκροτεί», από το Ά γιον Όρος. Ακολου­ θεί η εικονογράφηση της ποιητικής συλλογής του ξεχασμένου σήμερα τυφλού ποιητή Απ. Μαγγέλη «Τα Θαλασσινά» (1951). Χρησιμοποιεί εδώ την τεχνική της χαλκογραφίας και εκφράζεται με λε­ πτές λευκές και μαύρες καμπύλες γραμμές. Τον επόμενο χρόνο εικονογραφεί τη βιογραφία, που με συγκίνηση και τρυφερότητα έγραψε η Ναταλία Μελά για το σύζυγό της Παύλο Μελά (1926) με μια επιπεδική τεχνική που θυμίζει την ξυλο­ γραφία αλλά και τη σαφήνεια των περιγραμμά­ των της βυζαντινής τέχνης. Με την εικονογράφη­ ση των «Παραμυθιών» που εκδίδει στα 1927 ο Γ.

αφιερω μα/39 Μέγας σημειώνει έναν μεγάλο σταθμό στην ενγένει καλλιτεχνική του πορεία. Η ασπρόμαυρη αυ­ τή ζωγραφική, βασισμένη στη λαϊκή κυρίω ς-και λιγότερο στη βυζαντινή- παράδοση, αλλά με εν­ τελώς προσωπικό ύφος προκαλεί τον ενθουσια­ σμό της κριτικής όπως του Φώτου Πολίτη που την ανάγει σε πρότυπο: «Η ζωγραφική του αυτή εργασία θα μπορούσε να υψωθεί σε πρότυπο, απ’ όπου να οδηγηθούν στο δρόμο τους όχι μόνο οι ζωγράφοι μας, αλλά και οι ποιηταί μας». Και ο Ζαχ. Παπαντωνίου στο ίδιο κλίμα γράφει: «...είναι μια γνήσια και δροσερή νεοελληνική ερ­ γασία που φανερώνει όχι μόνον ζωηράν μνήμην των πηγών της νεοελληνικής εθνότητος, αλλά και δημιουργικήν φαντασίαν και πλαστικόν τάλαντον.». Τη δημιουργική αυτή εργασία θα συνεχίσει, διακοσμώντας με τοπία τώρα, το δικό του βιβλίο Ταξείόια που κυκλοφορεί στα 1928. Στα 1934 επιχειρεί να αναβιώσει έναν άλλο ξε­ χασμένο τομέα: την ιστόρηση χειρογράφων. Με εντελώς όμως άλλο περιεχόμενο -από τα βυζαν­ τινά- και χαρακτήρα. Ο Αστρολάβος, «βιβλίο παράξενο» έχει «ιστορίες για διάφορα μέρη της Σφαίρας» και στολίζεται με χρωματιστές ζωγρα­ φιές (μικρογραφίες) από το χέρι του συγγραφέα. Ενώ ακολουθεί σε γενικές γραμμές τη βυζαντινή τεχνοτροπία, συχνά όμως οι φόρμες και το χρωματολόγιο ανήκουν αποκλειστικά στη δική του δημιουργικότητα. Στη μορφή αυτή έγραψε μόνο το πρώτο μέρος. Έ να χρόνο μετά τύπωσε τον Αστρολάβο σε βιβλίο ασπρόμαυρο, με τη συνερ­ γασία και του μαθητή του Γιάννη Τσαρούχη. Η πρότασή του αυτή για εικονογράφηση χειρογρά­ φων θα βρει ανταπόκριση και σε άλλους ζωγρά­ φους όπως τον Σπύρο Βασιλείου, τον Αγήνορα Αστεριάδη κ.ά. Στα δύσκολα χρόνια του πολέμου και της κα­ τοχής θα κάνει εικονογραφήσεις σε δικά του και ξένα κείμενα. Μια σειρά από προσωπογραφίες, σε βυζαντινότροπο ύφος, για το βιβλίο του Φη­ μισμένοι άντρες και λησμονημένοι (Αετός, 1942), λιθογραφίες σε πιο ελεύθερο και πλαστικό ύφος για την ποιητική συλλογή του Λάμπη Χρονόπουλου «Τ’ Άστρο του χειμώνα», 1944. Σε ελεύθερο ύφος είναι ζωγραφισμένη και η νέα έκδοση του Πέδρο Καζάς (Γλάρος 1944), καθώς και οι δυο λιθογραφίες που χαραχτήκανε από το συγγρα­ φέα για την Ιστορία ενός καραβιού που χάθηκε απάνον σε μια ξέρα (Πήγασος, 1944). Πλούσια εικονογραφημένο είναι και το βιβλίο Ο Μυστι­ κός Κήπος (1944) που σημειώνει την ιδιαίτερη στροφή του προς τη θρησκευτική τέχνη, και κα­ τά συνέπεια, η εικονογράφηση εδώ περιλαμβάνει και πολλά αγιογραφικά σχέδια. Δουλεμένα στη λιθογραφία έχουν μια ξεχωριστή δύναμη. Την επόμενη χρονιά (1945) κυκλοφόρησε ένα ακόμη μικρό -όπως άλλωστε συνήθιζε- βιβλίο με θέμα

την αγαπημένη πατρίδα του και με τίτλο Αρχαίοι άνθρωποι της Ανατολής με τοπία και πορτρέτα, και ποικιλία εκφραστικών τρόπων. Ο Βίος και Άσκησις του οσίου πατρός ημών Αγίου Μάρκου του αναχωρητού του εξ Αθηνών είναι ένα τυπω­ μένο χειρόγραφο με δώδεκα μικρογραφίες. Το 1953, θα ιστορήσει ένα άλλο χειρόγραφο -που σώζεται το πρωτότυπο- το Θρηνητικό συ­ ναξάρι Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, με ωραία βυζαντινή γραφή και λίγες μονόχρωμες μικρο­ γραφίες. Το χειρόγραφο θα τυπωθεί πανομοιό­ τυπα στο περιοδικό «Κιβωτός». Τη διακόσμηση βιβλίων συνέχισε μέχρι τέλους της ζωής του όχι μόνον σε πλήθος θρησκευτικά κείμενα (Θρη­ σκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια. Μαρτίνος 1962-1965, Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, τομ. Α -ΙΔ' κ.ά.) αλλά και στην έκ­ δοση των απάντων του από τον «Αστέρα», όπου η διακόσμηση περιλαμβάνει παλαιό σχέδια, αλ­ λά και νέα φτιαγμένα ειδικά για την έκδοση. Πριν κλείσουμε την αναφορά μας στη δραστη­ ριότητα αυτή του Κόντογλου -που χρειάζεται εκτενή έρευνα για να ολοκληρωθεί- πρέπει να προσθέσουμε τα πολλά σχέδια που περιέλαβε στο δίτομο έργο του Έκφρασις, καθώς και στα περιοδικά που εξέδωσε, την «Κιβωτό» και την «Φιλική Εταιρεία» (1925) η οποία είχε χαρακτη­ ριστεί τότε σαν αισθητικό επίτευγμα. «Η εμφάνι­ ση του περιοδικού από απόψεως καθαρώς αι­ σθητικής είναι αρτία» έγραψε ο Κωστής Μπαστιάς. Αλλά και άλλα λογοτεχνικά περιοδικά, όπως η «Νέα Εστία», της οποίας και το εξώφυλ­ λο και τα στολίδια είναι έργο του Κόντογλου, και η «Ελληνική Δημιουργία», στολίστηκαν συ­ χνά με την τέχνη αυτού του ακαταπόνητου δη­ μιουργού που δεν σταμάτησε να δουλεύει με το χρωστήρα και την πένα του μέχρι τη μέρα του θανάτου του, εφαρμόζοντας την ευαγγελική εν­ τολή για την καλλιέργεια των ταλάντων, που πλούσια του είχε χαρίσει ο Δημιουργός. g

40/αφιερω μα

Φώτιος Αρ. Δημητρακόπουλος

Η Έ κ φ ρ α σ ίς του Κόντογλου Β ίβ λ ο ς κ α λ ο υ μ έν η Έ κ φ ρ α σ ί ς ή γ ο ν ν ιστόρησές της π α ν τ ίμ ο υ Ο ρ θ ο δ ό ξ ο υ Α γ ι ο ­ γ ρ α φ ία ς , της κ α ι λ ειτ ο υ ρ γ ικ ή ς κα λ ο ύμ εν η ς. Π ερ ιέχ ο υ σ α τη ν Τ ε χ ν ο λ ο γ ία ν κ α ι Ε ικ ο ­ ν ο γ ρ α φ ία ν της ειρ η ν ο χ ύ το υ τα ύτη ς τέχνη ς, ή τοι τη ν ερ μ η νεία ν τω ν τεχ νικ ώ ν τρ ό ­ π ω ν κ α ι το υ ς ιερ ο ύ ς τύ π ο υ ς τω ν εικ όνω ν, κ α θ ώ ς κ α ι εξ ή γη σ ιν π ε ρ ί της λ επ τό τ η το ς κ α ι του π ν ευ μ α τ ικ ο ύ κ ά λ λ ο υ ς κ α ι π ε ρ ί της τιμ ή ς αυτής. Σ υ γ γ ρ α φ ε ίσ α π α ρ ά το υ εν α γ ιο γ ρ ά φ ο ις ελ ά χισ το υ Φ ω τίου Κ ό ν τ ο γ λ ο υ κ α ι π ε ρ ιλ α β ο ύ σ α ό σ α εκ π α λ α ιώ ν κω ­ δ ίκ ω ν κ α ι ειδ ή σ εω ν ο ύ τ ο ς εμ ελέτη σ ε κ α ι εξ ιδ ία : π είρ α ς ξ έμ α θ εν. Μ ετά π ο λ λ ώ ν σ χεδ ίω ν κ α ι εικ ό νω ν π α λ α ιώ ν τε κ α ι δ ια χ ε ιρ ό ς %ου σ υ γγ ρ α φ έω ς φ ιλ ο τεχ νη μ έν ω ν . Ε ις δ ύ ο τό μ ο υ ς τ ύ π ο ις εκ δ ο θ είσ α π α ρ ά του Ε κ δ ο τικ ο ύ Ο ίκ ο υ του «Α σ τέρ ος» τω ν α υ τ α δ έλ φ ω ν Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ κ α ι Ε υ α γ γ έ λ ο υ Π α π α δ η μ η τρ ίο υ . Ε ν τη ενό ό ξ ω π ό λ ε ι τω ν Α θ η ν ώ ν εν έτει σ ω τηρίω α λ ξ ' + 1960. Τ όμ ος π ρώ τος. Τ ε χ ν ο λ ο γ ικ ό ν κ α ι Ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ ό ν , σσ. 516. Τ όμ ος δ εύτερ ος, σσ. ισ τ ' + π ίν α κ ες Ι Δ ' (έγχρ ω μ ο ι) κ α ι 230 (α σ π ρ ό μ α υ ρ ο ι). Πέντε χρόνια πριν από το θάνατό του, ο Κόντογλου είδε τυπωμένο το δίτομο αυτό έργο του, έκφραση συ­ στηματοποιημένη της παρακαταθή­ κης -ου μας άφησε για την ορθόδοξη αγιογρα­ φία! Και βέβαια η παρέμβαση του ταλέντου και της προσωπικότητάς του στην πορεία της νεοελ­ ληνικής λειτουργικής ζωγραφικής υπήρξε και εί­ ναι καθοριστική: ο Κόντογλου και το εργαστήρι του έφεραν την αναβίωση της βυζαντινής αγιο­ γραφίας στον αιώνα μας. 'Ομως θα πρέπει να προσθέσουμε ότι ταυτόχρονα πλούτισαν τη νεοελληνική τέχνη με σημαντικά τεχνοπλαστικά στοιχεία. Για να εκτιμήσουμε την προσφορά του Κόντο­ γλου στην ελληνικότητα της ζωγραφικής τέχνης (και ειδικότερα να εκτιμήσουμε βαθύτερα την αξία της Έκψρασχώς του) απαραίτητη είναι μια βραχεία ιστορική αναδρομή. Το 1845, ο επίγονος του διαφωτισμού Στέφανος Κουμανούδης έγρα­ φε στο φυλλάδιό του υπό τον τίτλο «Πού σπεύ­ δει η τέχνη των Ελλήνων την σήμερον»: «Η ζω­ γραφική των Ευρωπαίων, την οποίαν έχομεν να μιμηθώμεν την σήμερον αναγκαίως, είναι εξακο-

λούθησις της αρχαίας των Ελλήνων, ήτις εν καιρώ της παρακμής της μετέβη εις χρήσιν των πρώ­ των Χριστιανών, και τροποποιηθείσα έπειτα υπό των Βυζαντινών τεχνιτών όχι επί το βέλτιον, τέ­ λος ανέλαβε το οικείον κάλλος». 'Ενα χρόνο αρ­ γότερα ο A. Ρ. Ραγκαβής, καθηγητής της Αρ­ χαιολογίας. έλεγε στο τελευταίο του μάθημα του 1845-1846: «...[Η ζωγραφική του χριστιανικού Βυζαντίου] καίτοι ευρούσα εν αυτώ νέας τινας εμπνεύσεις επιδεκτικός αναπτύξεως, δεν εύρεν όμως και την τεχνικήν εκείνην ευρωστίαν και γο­ νιμότητα, δι’ ης εδύνατο να υπερνικήση της βαρβαρότητος των καιρών. Δια τούτο καταπεσούσα εις ην βαθμίδα ευρίσκει αυτήν σήμερον ακόμη η εκκλησία ημών, κατά τον μεσαίωνα μόνον ενεπτύχθη υπό την αιγίδα του πολιτισμού εν τη εσπερία Ευρώπη, παρ’ ημίν δε παρέμεινε μέχρι τούδε εις άκομψον και σχεδόν χειρονακτικήν βαναυσουργίαν». Τα παραθέματα είναι εύγλωττα. Η βυζαντινή αγιογραφία δεν ταίριαζε στην επίσημη ιδεολογία του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Έτσι το 1852 ο Λουδοβίκος Θείρσιος, γιος του γνωστού φιλέλ­ ληνα, διορίστηκε καθηγητής της ζωγραφικής του

αφιερω μα/41 Σχολείου των Καλών Τεχνών της Αθήνας, με αποτέλεσμα να επιβληθεί το ναζαρηνό-προραφαηλιτικό ύφος της σχολής του ως «βελτιωμένη βυζαντινή σχολή» κατάλληλη για την αγιογρά­ φηση των ορθόδοξων ναών. Στα τέλη του περα­ σμένου αιώνα ο Γεώργιος Λαμπάκης, ευνοούμε­ νος της βασίλισσας Όλγας, υφηγητής της Θεολογικής Σχολής και ιδρυτής της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, προπαγανδίζει τη διάδοση της θρησκευτικής αυτής ζωγραφικής. Ποιος διαμαρτυρήθηκε; μα, η «επαρχιώτικη» φωνή του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (βλέπε το άρθρο του Ν. Δ. Τριαναφυλλόπουλου «Ο Παπαδιαμάντης και η τέχνη της ορθοδοξίας» στον τό­ μο Φώτα ολόφωτα, Αθήνα 1981, σσ. 177-196). Δέκα χρόνια είχαν περάσει από το θάνατο του Παπαδιαμάντη, όταν ο Κόντογλου επισκέφτηκε για πρώτη φορά το Ά γιο Ό ρος το 1922. Παρά το ότι είχε για χρόνια σπουδάσει στην Εσπερία, ο νεαρός ζωγράφος ενθουσιάστηκε από τη βυ­ ζαντινή τέχνη του Ά θω , όπου αντέγραφε πολλά έργα, και εξέδωσε μάλιστα μερικά κομμάτια με τον τίτλο «Η τέχνη του Άθω». Αξίζει να παρα­ θέσουμε λίγα λόγια από όσα σημειώνει ο ίδιος στην έκδοση αυτή: «Εκείνο που χρειάζεται να πω εδώ είναι πως δεν περίμενα να έβρω μια τέ­ χνη τόσο τέλεια μέσα στις εκκλησίες των Μοναστηριών. Απ’ όσα είχα διαβάσει για τη βυζαντι­ νή τέχνη είχα λάβει την ιδέα πως η τέχνη ετούτη είναι άξια μικρότερης προσοχής από εκείνη της Ιταλικής Αναγέννησης». Το 1923 ο Κόντογλους ξαναπήγε στο Ά γιο Όρος· από τότε είχε πια κερδηθεί από τη βυζαντινή αγιογραφία, την οποία αυτός έκανε να ξαναζήσει στα μισά του αιώνα μας. Η προσπάθεια του Κόντογλου να επανασυνδέ' σει τη νεοελληνική αγιογραφία με τη βυζαντινή παράδοση πέτυχε εξολοκλήρου, ώστε σήμερα όλοι οι ναοί και οι εικόνες να ιστορούνται σύμ­ φωνα μ’ αυτή. Ο Κόντογλου στον τομέα αυτό υπήρξε πράγματι ο «ποιήσας και διδάξας», αφού όχι μόνο ζωγράφισε αλλά και μαθητές έβγαλε και σύγγραμμα σχετικό τύπωσε, την Έκφρασιν που έγινε το vademecum της σημε­ ρινής αγιογραφίας. Στο προοίμιο του πρώτου τόμου, (σσ. ιε' ιη'), ο Κόντογλου τονίζει την ιερότητα και λει­ τουργικότητα της ορθόδοξης εικονογραφίας κα­ θώς και την πνευματική διακονία που επιτελεί στην εκκλησία. «Εις την λειτουργικήν εικόνα τα άγια πρόσωπα εικονίζονται εν αφθαρσία. ΔΓ αυτήν την αιτίαν η λειτουργική τέχνη δεν αλλά­ ζει κάθε τόσον μαζί με τα άλλα ανθρώπινα πράγματα, αλλά είναι αμετακίνητος». Οι επόμενες τρεις σελίδες (ιθ' - κα') αναφέρονται στην «Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης», του Διονυσίου του εκ Φουρνά των Αγράφων. Ο Κόντογλου κρίνει ότι ο Διονύσιος «έβαλεν μέσα

εις το βιβλίον του και πολλά περιττά πράγματα, περιέγραψε δε και κάποιους τύπους εικόνων όπου δεν είναι της ορθοδόξου εικονογραφίας, αλλά της δυτικής ζωγραφικής»· επίσης το βιβλίο «είναι εις κάποια σημεία γραμμένον με ασά­ φειαν», ενώ «δεν κάμνει ουδέ απλώς λόγον εις το βιβλίον του» για το αυγό. Ό πω ς λέγουν λοιπόν οι εκδότες της «Εκφράσεως», στον δικό τους Πρόλογο (σ. ιβ), ο Κόντογλου «εκατόρθωσε να αναπληρώση τας ελλείψεις και τα σφάλματα της «Ερμηνείας», που είχε εκδοθεί από τον Α. Παπαδόπουλο Κεραμέα στην Πετρούπολη το 1909. Το πρώτο βιβλίο, το τεχνολογικό, (σσ. 1-69) περιέχει λεπτομερειακές οδηγίες «περί της τεχνι­ κής κατασκευής των επί ξύλου φορητών εικό­ νων» καθώς και «περί της ζωγραφικής του τοί­ χου». Το δεύτερο βιβλίο, το εικονογραφικό, (σσ.

75-411), περιέχει το πρόγραμμα εικονογραφίας των ιερών ναών, τις υποθέσεις που ιστορούνται από την Καινή και Παλαιό Διαθήκη, τις εικόνες και παραστάσεις των αγίων και άλλα συναφή θέ­ ματα. Τον τόμο κλείνουν ευρετήρια αγίων, θεμά­ των, αγιογράφων, ονομάτων, σχεδίων και εικό­ νων. Οι πίνακες του δεύτερου τόμου είναι φωτο­ γραφικοί, έργων κυρίως του Κόντογλου αλλά και μαθητών του, ενώ οι τελευταίοι πίνακες, αρ.

206-230, εικονίζουν έργα κοσμικής τέχνης. Στην επανέκδοση του έργου το 1979 από τον «Αστέ­ ρα», ο επιμελητής Π. Βαμπούλης αφαίρεσε τους πίνακες που δεν εικόνιζαν έργα του Κόντογλου

42/αψιερω μα

Ο Φ. Κόντογλον και ο Γ. Τσαρούχης ντυμένοι καλόγεροι στη Μονή Βαρλάαμ των Μετεώρων

και τους αντικατέστησε με άλλα του μακαρίτη αγιογράφου, προσθέτοντας και μερικούς ακόμη έγχρωμους πίνακες. Στις σσ. 47-50 του πρώτου τόμου όπου ο Κόντογλου ομιλεί για την «πλατειά και στενή τεχνο­ τροπία», μας δίνει και τις δικές του προτιμήσεις για τις βασικές ιδιαιτερότητες της βυζαντινής αγιογραφίας. Η πλατιά τεχνοτροπία είναι η λε­ γάμενη «μακεδονική», η στενή η «κρητική». Τα επίθετα «πλατειά» και «στενή» αναφέρονται στο εύρος των σαρκωμάτων, δηλαδή των φωτεινών και ανοιχτόχρωμων μερών της επιδερμίδας των εικονιζομένων στη μακεδονική τεχνοτροπία τα σαρκώματα είναι πιο πλατιά και τα χρώματα πιο ζωηρά, στην κρητική αντίθετα. «Η τέχνη των Κρητών αγιογράφων», λέει ο Κόντογλου, «έχει και εις το σχέδιο και εις τους χρωματισμούς ασκητικήν λιτότητα και είναι μοναδική τέχνη... Η τοιαύτη μοναχική τέχνη υπήρχε και εις παλαιοτέρους καιρούς, κατά τους χρόνους των Παλαιολόγων, αλλά μετά την άλωσιν της Κωνσταν­ τινουπόλεως επήρε ασκητικώτερον και δογματικώτερον χαρακτήρα, εις καιρόν οπού η Ορθοδο­ ξία εχειμάζετο, και η ψυχή των Ελλήνων χρι­ στιανών ευρίσκετο εν θλίψει... Αυτά τα έργα εί­ ναι το πλέον αγνά άνθη της αγιογραφικής τέ­ χνης, καμωμένα δίχως καμμίαν μαστορικήν επίδειξιν, απλά, ταπεινά, κατανυκτικά, φανερώ­ νονται κάποια συγκινητικήν αθωότητα. Καλότυ­ χος ο τεχνίτης οπού τον αξίωσεν ο Κύριος να φιλοτεχνή τα έργα του με ταύτην την ευλογημένην αθωότητα». Στην τεχνοτροπία του Κόντογλου βλέπουμε να συνεχίζεται η μεταβυζαντινή παρά­ δοση της «κρητικής» σχολής, κάτι για το οποίο επικρίθηκε από ορισμένους κριτικούς. Τελικά η

«στενή» τεχνοτροπία δεν επικράτησε, παρά την προτίμηση του Κόντογλου, και έτσι βλέπουμε σήμερα τους ναούς να αγιογραφούνται με ζωηρά χρώματα και πλατιά σαρκώματα, κάτι που ανταποκρίνεται βέβαια με τις διαθέσεις της εποχής. Ο Άγγελος Προκοπίου έγραψε τα εξής για την Έκφρασιν του Κόντογλου: «Η συμβολή του στην ανανέωση και διεύρυνση της καλλιτεχνικής ευαισθησίας, στην περίοδο που περνούμε, νομί­ ζω πως ήταν πια αρνητική. Ο Κόντογλου έδωσε ένα φιλολογικό έργο και όχι μια συμβολή στην υπόθεση της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Άλλο η φιλολογία και άλλο η ζωγραφική... Ο Φώτης είχε δίκιο να μας μιλά για τη δημιουργική σημα­ σία που είχε η αφομοίωση της κληρονομιάς του Βυζαντίου από τη γενιά μας, είχε όμως λάθος να επιμένει στην περίοδο της εκκλησιαστικής τέχνης της Τουρκοκρατίας, που είχε παραμελήσει τις χρωματικές αξίες τφν μωσαϊκών και των τοιχο­ γραφιών πριν από την Άλωση. Τις έβλεπε τις αξίες αυτές ο Φώτης, ίσως με τις δικές μας τώρα υποδείξεις, αλλά τον είχε παρασύρει ο φανατι­ σμός του κατά της δυτικής ζωγραφικής και θεω­ ρούσε το χρώμα σαν ένα αισθησιακό αμάρτημα». Εξαρτάται βέβαια από ποια οπτική γωνία βλέπει ο καθένας τα πράγματα. Ο Κόντογλου αισθανόταν ότι τον εξέφραζε καλύτερα η πονεμένη ρωμιοσύνη και είχε δίκιο να τη θεωρεί πνευματικότερη. Όμως στις μέρες μας αισθανό­ μαστε κοντινότερη την πλατιά τεχνοτροπία. Έξοχο δείγμα της ικανότητας του Κόντογλου σ’ αυτή την τεχνοτροπία είναι η φορητή εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου που ζωγράφισε το 1959, της οποίας έγχρωμη φωτογραφία έχουμε στον πίνακα ΙΒ' του δεύτερου τόμου της Εκφρά-

αφιέρω μα/43 σείος. Πάντως οι αγιογραφίες του Κόντογλου, αθέλητα θα έλεγα, διατηρούν έναν προσωπικό χαρακτήρα και αυτός είναι ο χαρακτήρας της μί­ μησης- αναπόφευκτα στα πρόσωπα έχει περάσει η φυσιογνωμία του καιρού του, του καιρού μας, όπως στις παλιές φωτογραφίες διακρίνει κανείς τα διάφορα πρόσωπα να τα συνδέει το ίδιο παί­ ξιμο του φωτός και της σκιάς, ιδίως στον τρόπο που σε κοιτάζουν. Ο Κόντογλου υπήρξε στον καιρό του πρωτο­ πόρος. Στον δικό του χώρο, στο χώρο της αγιο­ γραφίας, αποκατέστησε πανηγυρικά και με επι­ τυχία το Βυζάντιο και τη βυζαντινή παράδοση. Ευτύχησε στο έργο του γιατί οπωσδήποτε η τέ­ χνη είναι κάτι που ευκολότερα γίνεται αντιληπτό και παραδεκτό. Στις άλλες περιοχές των δη­ μιουργικών τεχνών ο νέος ελληνισμός σχεδόν τε­ λείως ξέκοψε από τις παραδοσιακές μορφές, ενώ όπου διατήρησε διάλογο με τα παραδοσιακά στοιχεία πέτυχε να ξεφύγει από τη μετριότητα και να αποβλέψει προς την αληθινή τέχνη. Ίσως γιατί Τέχνη σημαίνει Ζωή, και Ζωή χωρίς πα­ ρελθόν δεν νοείται. Αλλά βέβαια η αντιγραφή και μίμηση των πα­ λαιών προτύπων είναι φορμαλισμός, τυποποίηση και συνταγή. Η έκφραση του Κόντογλου μας βοήθησε να γνωριστούμε με τη βυζαντινή τέχνη και να την αφομοιώσουμε- απομένει να συνδεθεί η βυζαντινή αγιογραφία με την εποχή μας για να ανθήσει και πάλι η ορθόδοξη αγιογραφία βάζον­

τας οίνο νέο σε ασκούς παλαιούς. Άλλωστε η Τέχνη δεν είναι δόγμα, και η βυζαντινή αγιο­ γραφία δεν είναι δόγμα. Από τους πρώτους βυ­ ζαντινούς χρόνους η υμνογραφία και η αγιογρα­ φία χρησιμοποίησαν και θεματική που αντλούσε - και αντλεί - από μη κανονικά βιβλία. Αν λοι­ πόν το περιεχόμενο μπορεί να είναι ελεύθερο υπ’ αυτή την έννοια, γιατί όχι και η μορφή; Προο­ δευτικά, και διατηρώντας τις βασικές τεχνικές της βυζαντινής αγιογραφίας, όπως η φωτοδομική και έλλειψη φυσικού ρεαλισμού, είναι δυνα­ τόν να προχωρήσει σε νέες αναζητήσεις η νεοελ­ ληνική αγιογραφία, με την ίδια πίστη, με πολλή ελπίδα και αγάπη. Η βυζαντινή αγιογραφία εξάλλου ούτε αυτοδημιούργητη υπήρξε, ούτε έπαψε να διαλέγεται με το ελληνιστικό και ανα­ τολικό παρελθόν. Τουλάχιστον, και από συντη­ ρητικότερη θέση, θα μπορούσε από τους τρεις εικονογραφικούς κύκλους (δογματικό - λειτουργι­ κό - εορταστικό) να ανανεωθεί ο τρίτος. Έτσι πρέπει να ιδωθεί η έκφραση του Κόντο­ γλου, ως αρχικός θαυμασμός για την τέχνη του Βυζαντίου, που τον θέρμανε η αντίδραση στον ψεύτικο ευρωπαϊσμό των ναζαρηνών αγιογράφων, και τον συντήρησε η πνευματικότητα του κόσμου των αγιογραφιών της ορθοδοξίας. Η Έκφρασις λοιπόν νοητέα, όχι ως κωδικοποίηση, αλλά ως χώρος αναζήτησης και διαλόγου.

ΚΕΔΡΟΣ - ΝΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΟΥΔΗΣ Προσεγγίσεις στο έργο του ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ

ΙΟ^τΔ

°

10&Δ

ΧΑΡΙΣ Δ. ΚΑΤΑΚΗ Οι τρεις ταυτότητες ΐς Ελληνικής οικογένειας

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

...δημιουργούμε αναγνώστες

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΟΡΝΙΝΓΚ Η Αθηνά των αμπελιών

Γεωργίου Γενναδίου

6- Τηλ.: 36.15.783 ...

/

44/αφιερω μα

Στέρ. Φασουλάκης

Χαρτιά Λησμονημένα

Β ιβ λ ιο γρ α φ ικ ό σ η μείω μα Ο Φώτιος Κόντογλους ήταν ένα πολύπλευρο τα­ λέντο. Ψάχνοντας παλιά χαρτιά μπορεί κανείς να αποθησ' ιρίσει έργα του λησμονημένα κι έτσι με περισσότερη ασφάλεια να μελετήσει το ξεκί­ νημα και την εξέλιξή του. Λοιπόν, στα αυτοτελή του έργα πρέπει να προστεθούν δυο βιβλίδιά του, όπως θά ’λεγε ο ίδιος, έστω κι αν ήταν ένθετα στην Κιβωτό, αφού έχουν ιδιαίτερη σελίδα τίτλου και σελιδαρίθμηση. Είναι το Θρηνητικόν συναξάρι Κων­ σταντίνου του Παλαιολόγου, [Αθήνα 1949, έκδ. «Κιβωτού»], σελ. 16+4 εξώφ. και Ο ακάθιστος ύμνος ή οι οίκοι της Θεοτόκου..., [Αθήνα] 1953, έκδ. «Κιβωτού», σελ. 16. Διακοσμήσεις βιβλίων ( εξώφυλλα, σελίδες τίτλου, βινιέτες, σχέδια) έκανε πολλές. Θυμίζω τα ωραία σχέδια στην Πείνα και στα Μυστήρια

του Κνουτ Χάμσουν. Στις εκδόσεις Γανιάρη βέ­ βαιο πως θα βρεθούν και άλλες διακοσμήσεις του, αν γίνει κάποια έρευνα σ’ αυτές. Τίτλους και βινιέτες έκανε και στη Νέα Εστία. Ακόμη στόλισε τις ποιητικές συλλογές του Απ. Μαμμέλη, Θαλασσινά, Αθήνα 1925, και της Ελένης Τουμπακάρη-Στεφανίδου, Σκιρτήματα: Του Κάμπου, της καρδιάς, τα ιερά, Αθήνα 1948. Από τα σκόρπια κείμενά του σταχυολογώ δυο σημαδιακά. Το ένα είναι το δοκίμιό του «Για τον ποιητή Απόστολο Μελαχρινό», δημοσιευμένο στον συλλογικό τόμο Αφιέρωμα των Ελλήνων ποιητών στον ποιητή Απόστολο Μελαχρινό για τα σαράντα χρόνια των “Παραλλαγών” του, Αθήνα 1947 [=1948], σσ. 9-10.1 Το δεύτερο, που δεν αντέχω στον πειρασμό να μην το αναδημο­ σιεύσω, είναι ένα μετάφρασμα αποσπάσματος από τον Bernardin de Saint Pierre, συνοδευμένο από εισαγωγικές σκέψεις του Κόντογλου- πρωτοδημοσιεύτηκαν*12 στην Εστιάδα το 1922.3

Σημειώσεις 1. Στη α. 161 η σελίδα τίτλου του Απολλώνιου μάλλον έγινε «δια χειρός Φ.Κ.».

2. Περιλήφθηκαν την επόμενη χρονιά στη Βασάντα.

3.

Στο ίδιο περιοδικό, τ. 7, σ. 190, δημοαιεύθηκε και βιβλιο κριτικό σημείωμα τον Γιάννη θεοδωρίδη για τον Pedro Ca-

αφιερω μα/45

ΚΑΤΙ ΤΙΣ TOYBERNARDIN DE SAINT PIERRE (Μεταφρασμένο απ’ το Φ. Κόντογλου) (Σημ. Δίνω εδώ ένα δυο σελίδες της παληάς τέχνης, τις προσφέρνω ως μεταφραστής στους Έλληνες, αγκαλά ξέρω πως τούτοι δα δε χω­ νεύουνε πεια τέτοια παληά και αθώα πράγματα. Γραψίματα σαν αφτά τα λογαριάζουν οι περισσότεροι σαν προλήψεις να πούμε, του περα­ σμένου καιρού και δε στρέγουν να τα προσέξουν. Ζητάνε τη σ ύ γ ­ χ ρονη πνοή. Ωστόσο, επειδή εγώ, ο Κόντογλους, έχω την ιδέα, πως η σύγχρονη τέχνη στο μέρος μας δεν είναι άλλο από κ ο υ β έ ν τ ε ς συνηθισμένων ανθρώπων, και ό,τι ό,τι μου μνέσκει μέσα στο κεφάλι απ’ όλη αφτή τη ξόδεψη του χαρτιού είνε πως όλοι ένα γύρω μου έχουνε δοθή σ’ ένα παραλήρημα υστερικό είτε σ’ έναν ε ρ ω τ ι σ μ ό πούνε ανυπόφορος ακόμα και στη ζωή, γι’ αφτό σημειώνω εδώ πως δεν έφερα στη μέση τον αγαπητό μου Άγιο-Πέτρο παρά μονάχα για τους λίγους, τους έναν-δυο-τρεις που στέκει η καρδιά τους, σ’ αφτές τις μέρες της ανειλικρίνειας, γ ε ν ν α ί α . Η γενναία και δυνατή καρδιά τους, ναι, Θεούλη μου, δεν μπορεί παρά να γγιχτή απ’ αφτό πούναι παληό και ξεχασμένο και ανάξιο τιμής για τα παιδιά του αλκολικού αιώνα, που περνούμε. Α ν δεν είνε συνηθισμένος άνθρωπος ο Μπερναρδίνος, δεν είναι όμως, αφτό είνε αλήθεια, τίποτις, πρωτότυπος άντρας, ούτε με δυνατό φάδι της ψυχής! Αλλά έχει καρδιά θερμή και γεμάτη από τα σπάνια λου­ λούδια του παράδεισου. Η πρωτοτυπία του είναι η Αρετή του, και από τούτη τη μεριά είνε μια εξαίρεση στον αιώνα του, μια exception dans la vie.

K ’ εγώ, ο Κόντογλους, ταπεινός μεταφραστής, ενούς ταπεινού και καλού συγγραφέα, βλέπω πως αφτός ο συνηθισμένος άνθρωπος είναι καλλιτέχνης, γιατί έχει π λ ο ύ σ ι α κ ε ί ν ο που μας λείπει εμάς, της νέας γενεάς: Τ η ν Π ί σ τ η ! . . Η παντοδύναμη! Α χ ναι, δ ύ ν α τ α ι ν α κ ά ν ε ι ν α μ α τ α τ ο π ί ζ ο υ ν τ α ι τα ό ρ η ... Φ. Κόντογλους). (Το κείμενο της μετάφρασης) Οι πλούσιοι κ’ οι δυνατοί έχουν την ιδέα πως είναι κανένας δυστυχισμένος και όξω απ’ τον κόσμο, όταν δε ζη όπως ζουν εκείνοι αλ­ λά, αφτοί είνε που, ζώντας μακρυά απ' τη φύ­ ση, ζουν όξω απ’ τον κόσμο. Θα σε βρίσκανε, ω αιώνια νιότη, πάντα παληά και πάντα νέα, ω ζωή αγνή και φτυχισμένη εκεινών που ζούνε αληθινά, αν σε ζήταγαν μονάχα μέσα τους! Α ν ήσουν ένας άγονος βώλος μάλαμα, ή ένας βασιλιάς νικητής, που δε θα ζήση αύ­ ριο, ή κάποια γυναίκα τσαχπίνα και πρόστυ­ χη θα σε ξεχώριζαν και θα σου έδιναν τη δύ­ ναμη να τους χαρίσης κάποια φχαρίστηση. Ήθελες είσαι ένα κάτι τις ανάλογο μ ε τις

σκέψεις τους τις φοβισμένες και σερνάμενες. Α λλά επειδής είσαι πολύ βαθειά μέσα τους, που ποτέ τους δε μπαίνουν, και πολύ μεγαλό­ πρεπη όξω, που είσαι απλωμένη στο άπειρο, τους είσαι ένας θεός κρυμμένος. Σ ε χάσανε, όντας χαμένοι ατοί τους. Ακόμα η τάξη και η ομορφιά, που μοίρα­ σες σ’ όλα σου τα δημιουργήματα, σα σκαλο­ πάτια για ν ’ ανεβάσης τον άνθρωπο ως εσέ­ να, είναι οι σκέπες, που Σ ε κρύβουν από τ’ άρρωστα μάτια τους. Δ εν τους μένουν πια μ ά­ τια παρά όσο για να βλέπουν σκιές: το φως τους θαμπώνει. Κ είνο που είναι τίποτα είναι το παν γ ι’ αφτουνούς κείνο που είναι το παν τους μοιάζει σαν τίποτα. Ωστόσο, κείνος που Σ ε βλέπει δεν είδε τίποτα, κείνος που δε Σ ε

46/αφιερω μα αιστάνθηκε, τίποτα δεν αιστάνθηκε ποτές το ν είναι σαν να μ η ν υπάρχει κ’ η ζωή του ολά­ κερη, δεν είναι παρά ένα όνειρο συφοριασμέ­ νο. Ε γώ ο ίδιος, ω Θεέ μου! Π λανημένος από μ ια ν απατηλή σπουδή, ζήτηξα μάταιη ευτυ­ χία στα συστήματα των επιστημών, στα όπλα, στην έννοια των μεγάλων, μερικές φορές στις πρόστυχες και ρέζιγες ηδονές. Μέσα σε όλες αφτές τις φασαρίες, έτρεχα πίσω απ’ τη δυ­ στυχία, ενώ η ευτυχία βρισκότανε σιμά μου. Ό ταν ήμουνα μακρυά απ’ την πατρίδα μου, αναστέναζα για τα Κ αλά πούχα χά σει· και όμως μ ’ έκανες να γνωρίσω τα αμέτρητα αγα­ θά που έχεις σκορπίσει απάνω σε όλη τη γης, που είναι η πατρίδα του ανθρώπινου γένους. Στενοχωριόμουν κι ανησυχούσα που δεν κρα­ τιόμουν σε καν έναν μ εγά λο■και μολαταύτα μ ε προστάτεψες σε χίλια κίντυνα, που αφτοί δεν μπορούσαν τίποτα να κάνουν. Θλιβόμουν που ζούσα μονάχος και δίχως να λογαριάζουμαν και μ ου έμαθες πως η μ ο ­ ναξιά αξίζει πιότερο απ’ τα μεγαλεία. Π ι­ κραινόμουν που δε βρήκα μ ια γυναίκα να

μου είνε συντροφιά στη ζωή και το αντικείμε­ νο της αγάπης μου. Κ α ι η σοφία Σου μ ε καλούσε να βαδίσω προς αυτή, και μου έδειχνε μέσα στο καθένα απ’ τα έργα της μ ια ν αθάνα­ τη Αφροδίτη. Δ εν έπαψα νάμαι ευτυχής πα­ ρ ά μονάχα όταν έπαψα να μπιστέβουμαι σε Σένα. Ω Θεέ μου. Δώσε σ’ αφτή τη δουλιά ενούς ανθρώπου * δε λέγω τη διάρκεια της πνοής της ζωής, αλλά τη φρεσκάδα του πιο ελάχιστου απ’ τα έργα Σου! Α ς περάση μέσα στο γράψιμό μου η χάρη Σου κι ας ξαναφέρη τον αιώνα μου σε Σένα, όπως έφερε κ? εμένα τον ίδιο! Καταπάνω Σου κάθε δύναμη είναι αδυναμία · αντάμα σου κάθε αδυναμία καταντά δύναμη. Όταν οι σκληρές μπουρράσκες κά­ νουν άνω-κάτου τη γης κράζεις τον πιο απα­ λόν απ’ τους ανέμους σου■ στη φωνή Σ ου ο Ζέφυρος φυσά, η πρασινάδα ξαναγεννιέται, κ’ οι συμπαθητικές πριμαβέρες κ? οι ταπεινές βιολέτες στολίζουνε μ ε χρυσάφι και μ ε πορ­ φύρα τα μαύρα βράχια. * Ε ννοεί το βιβλίο του «E tudes de la nature».

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Κυκλοφόρησαν ΔΕΚΑ ΑΤΕΛΕΙΩΤΕΣ ΩΡΕΣ. Δ. ΡαβάνΓ|-Ρεντή:

Κα­ τοχή:'Ενα τραίνο, με ένα πολύτιμο για τον τόπο φορτίο, φεύγει με προορισμό το Γ'Ράιχ. Οι εαμίτες μαθαίνουν για την αποστολή. Δύο άνθρωποι συγκρούονται: ο καταχτητής ,κι ο αντιστασιακός. Ο ένας προσπαθεί να σταματήσει το τραίνο. Ο άλλος να το προωθήσει Ο χρόνος που διαθέτουν, είναι περιορισμένος: Δέκα ώρες

ΤΟ ΑΟΡΑΤΟ ΦΩΣ. Διηγήματα επιστημονικής φα­ ντασίας: 7 σοβιετικοί συγγραφείς ο καθένας με το δικό του τρόπο, μας δίνουν μια «γεύση» από τις προεκτάσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας στη ζωή του ανθρώπου. Η σοβιετική λογοτεχνία επιστη­ μονικής φαντασίας, που την πηγή της μπορεί κανείς να τη βρει στο έργο του Β. Μαγιακόφσκι και του Α. Τολστόι, είναι αισιόδοξη.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ. Ζωοδόχου Πηγής 16 Αθήνα. Τηλ. 3623.649 - 3640.713

αφ ιερ ω μα/47

Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος

“Το βλογημένο το μαντρί” Διδακτικό δοκίμιο* Α ν ό ε ν μ ε γ ε λ ά η μ νή μη , το δ ιή γη μ α είχε α ρ χ ικ ά το ν τίτλο «Ο Γ ιά ννη ς ο Β λο γ η μ ένος». Η α λ λ α γ ή τ ο ν υ π ο δ η λώ ν ει, θ αρρώ , ό τι α π ό τη ν ε υ λ ο γ ία όεν π ρ έ π ε ι ν α ε ξ α ι­ ρ ε θ ε ί κ α ν έ ν α α π ό τα έμ ψ υ χ α κ α ι τα ά ψ υ χ α του μ α ν τ ρ ιο ύ το υ Γ ιά ννη . Θ α φ α ν ε ί κ α λ ύ τ ερ α το π ρ ά γ μ α π α ρ α κ ά τω . Ό π ω ς μ ε το α φ ή γη μ ά το υ « Χ ρ ισ τ ο ύ γ ε ν ν α στη σ π η λ ιά » ο Κ ό ν τ ο γ λ ο υ α κ ο λ ο υ θ ε ί το π ερ ίφ η μ ο «Σ το Χ ρ ισ τ ό σ το Κ ά σ τρ ο » τ ο ν Π απ α δ ια μ ά ν τη , έτσ ι κ α ι μ ε το π ρ ω τ ο χ ρ ο νιά τ ικ ο «Τ ο β λ ο γη μ έν ο το μ α ν τ ρ ί» θ υ μ ίζει «Τ α π τ ερ ό εν τ α δώ ρα» εκ είνο υ . Ο ι δ ια φ ο ρ έ ς ε ίν α ι α ρ κ ετές β έβ α ια , υ π ά ρ χ ο υ ν όμ ω ς κ α ι π ο λ λ ά κ ο ιν ά σ η μεία . Λ , Στην Αθήνα, όπου ζει Ο ι μεταμορφώσεις 0 ^εριζϋ^ ένος Κόντογλου, ο 'Αγιος της Και­ σαρείας ήταν και είναι είδος αγαθού γελωτοποιού και άθυρμα των γε­ λοιογράφων. Οργισμένος ο ανατολίτης Κόντο­ γλου με την παραμόρφωση ενός Αγίου, αγριεμέ­ νος με τα ρούχα και τα χρώματα που του φορούν οι ελλαδικοί, αγανακτησμένος με την αντίληψη πως είναι ένας πωλητής καταστήματος παιχνιδιών, ντύνει τον Αρχιεπίσκοπο με ράσο καλογε­ ρικό και όψη διακονιάρη. Νόμιμη μεταμόρφωση προκειμένου ο Ά γιος να γυρίσει τον κόσμο ολό­ κληρο ως άγνωστος: αντί της ευτράπελης -και ανιστόρητης- καρικατούρας, ο ασκητής των πετροκομμένων μοναστηριών της Καππαδοκίας, για να θυμηθούμε τον Σεφέρη. Καταλαβαίνει κανείς ευθύς εξαρχής πως με τέτοιο ρούχο και τέτοιο παρουσιαστικό θα δούμε να ανιστορούνται στο διήγημα πράγματα σοβαρά. Ο κινηματο­ γραφικός Άι-Βασίλης θα έβρισκε ανοιχτές όλες τις πόρτες, ένας όμως πραγματικός άγιος με παλιόρασο, ταγάρι και ραβδί δεν είναι ευπρόσδεκτος παντού. Και όταν όλες οι πόρτες μένουν πεισματικά σφαλιστές, αλλά μια ταπεινή διαπλατώνεται, τότε έχει συντελεστεί το μυστήριο. Αυτό εννοώ λέγοντας «πράγματα σοβαρά».

Τι είναι «υτό το του και τα με Χους αν0ρωπους ζωντανά του, που ξενίζει τον Ά γιο με ανυπόκριτη χαρά; Η αρχέτυπη και αδιάφθορη πλάση, φυσικά. Ο Γιάννης, ο τσοπάνος, δεν έχει βέβαια συνείδηση του πράγματος. Απεναντίας θαρρεί πως είναι ξεκομμένος από τον κόσμο και τον Θεό για τού­ το και αρπάζει την ευκαιρία και ζητάει να τους διαβάσει ο γέροντας κανένα αγιωτικό γράμμα. Ο Ά γιος ανταποκρίνεται στην παράκληση και αντί απλής ανάγνωσης κάποιου κειμένου τελεί στο καλύβι κανονική θεία Λειτουργία -αυτή που ο ίδιος έχει συγγράψει. Αυτό το μέγιστο δώρο κομίζει, παραμονή της γιορτής του, στο φιλόξε­ νο μαντρί. Στη Λειτουργία συμμετέχει όλος ο λαός του Θεού: ο Γιάννης, η εικοσάχρονη γυναί­ κα του, το βρέφος τους, ο μογιλάλος μπαρμπαΜάρκος. Το μαντρί αποκτά κοσμικές διαστά­ σεις, γίνεται δηλαδή Εκκλησία, οι τρεις τέσσερες κάτοικοί του, που είναι συναγμένοι στο όνομα του Χριστού, συγκεφαλαιώνουν όλη την ανθρω­ πότητα. Πρέπει να προσέξουμε πω ? ο Κόντογλου ως πλήρωμα της Εκκλησίας αυτής παρουσιάζει «μωρά», με τη σημασία που έχει η λέξη στη γλώσσα της Γραφής. Και οι τέσσερις ένοικοι του

* Όπως δηλώνει και η νπότιτλη ένδειξη, το κείμενο αυτό απευθύνεται στους φιλολόγους, ιδιαίτερα τους νεότερους, που θ’ αποφάσιζαν να διδάξουν «Το Βλογημένο το μαντρί» (6λ. «Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» A ' Γυμνασίου). Α ν το

διαβάσει και κάποιος άλλος και βρει ότι δεν έχασε εντελώς την ώρα του, ας μακαρίσει τον ούτως ή άλλως μακαριστό Φώτιο για το διήγημά του αυτό, που το διαβάζω «δακρυόεν γελών» πάντοτε.

Του A l -Βασίλη

Η κατ’ κ οτ οοίκον ικ ο ν Εκκ λησία

48/αφιερω μα μαντριού ανήκουν στην κατηγορία των παιδιών, που τους ανήκει η Βασιλεία. Ο Γιάννης σε καμιά στιγμή δε φαίνεται να αν­ τιλαμβάνεται τι ακριβώς τελετουργείται στο μαντρί του, εντούτοις συμμετέχει στα τελούμενα ολόκληρος. Ο Κόντογλου περιγράφει τη συμμε­ τοχή αυτή λακωνικά, στεγνά θα έλεγε κανείς: «Ο Γιάννης πήγε και στάθηκε από πίσω του και σταύρωσε τα χέρια του. Η γυναίκα βύζαξε το μωρό και πήγε κι εκείνη και στάθηκε κοντά στον άντρα της». Απουσιάζει κάθε αισθηματικότητα -σοβαρά πράγματα, που λέγαμε. Ο Γιάννης ο Μπάικας τυπικά ανήκει στους «αλιβάνιστους» του Παπαδιαμάντη, ο Κόντο­ γλου όμως επισημαίνει πως τον αποκαλούσαν και Γιάννη Βλογημένο, προσωνυμία που αποκα­ λύπτει ότι ρτην πραγματικότητα είναι πολύ πιο λιβανισμένος, ήγουν πιο α ν ο ι χ τ ό ς , από πολ­ λούς ταχτικούς στην εκκλησία, για τούτο κι ανοίγει την πόρτα του σ’ όποιον τη χτυπήσει. Πόσα γράφει ο Κόντογλου για τη γυναίκα του Γιάννη; Ελάχιστα, ικανά όμως να στήσουν μπρο­ στά μας άλλη μιαν ευλογημένη ύπαρξη: αμίλητη, ταπεινή, υπάκουη, άξια όσο και ο άντρας της να δεχτεί «υπό την στέγην της» τον Επισκέπτη. Και για τον μπαρμπα-Μάρκο τον Βουβό, μόνο δυο φορές τ’ όνομά του. Καμιά σκηνοθεσία από τον Κόν » ·λου για τα «δευτερεύοντα», κατά την τρέχουσα ορολογία, πρόσωπα. Ωστόσο κανένα κενό και καμιά απουσία. Υπάρχουν. Τα σκυλιά του μαντριού, μολο­ νότι άλογα πλάσματα, καταλα­ βαίνουν, καλύτερα από τους ανελεήμονες ανθρώπους των πόλεων και των χωριών που διάβηκε ο Άγιος, ποιόν έχουν μπροστά τους: «[...] και κουνούσανε παρακαλεστικά τις ουρές τους» -η πλάση ζητάει την ευλογία του Αγίου. Θυμίζω πως στο διήγημα του Χρ. Χρηστοβασίλη «Η Φιλοξενία» συμβαίνει ακριβώς το αντί­ θετο, χαλασμός κόσμου, όταν τα σκυλιά νιώθουν πως έχει μπει στο σπίτι ο φονιάς. Εδώ όμως όχι μόνο τα σκυλιά ημερεύουν αλλά και τα άψυχα μεταμορφώνονται με την παρουσία του Αγίου: «Μονομιάς εφεγγοβόλησε το καλύβι με μιαν αλλοιώτικη λάμψη και εφάνηκε σαν παλάτι. Τα δο­ κάρια σα νά ’τανε μαλαμοκαπνισμένα, κι οι πυ­ τιές που ήτανε κρεμασμένες σαν να γινήκανε χρυσά καντήλια, και τα τυροβόλια κι οι καρδάρες και τ’ άλλα τα σύνεργα που τυροκομούσε ο Γιάννης, λες κι ήτανε διαμαντοκολλημένα. Και τα ξύλα που καιγόντανε στη φωτιά ευωδιάζανε σαν μοσκολίβανο και δεν τρίζανε, όπως τρίζουνε τα ξύλα της φωτιάς, παρά ψέλνανε σαν τους αγ­ γέλους πού ’ναι στον Παράδεισο». Η αγιότητα λοιπόν του Ιεράρχη και το μέσα πλούτος των .ανθρώπων του μαντριού έχουν με­ Η υπόλοιπη Πλάση

ταμορφώσει όλο τον περίγυρο και κατεβάσει τον Ουρανό στη γη. Μαστορικά, με ύφος παραμυ­ θιού, περιγράφει τον εξωραϊσμό όλης της καλύ­ βας ο Κόντογλου, προϊδεάζοντας τον αναγνώστη και ετοιμάζοντας χώρο αντάξιο για τη Λειτουρ­ γία που θα τελεστεί, αυτήν που τα φωτεινά θα τα μεταβάλει σε άγια.

Η άννηΐίτ ν α ι

Υ , η ταπείνωση

° ταν ° 'ΑΥ ιο5 Χ τυπάει τιΊν

πόρτα του καλυβιού, ο Γιάν-

γης τον προσκαλεί με τούτα

τα λόγια: «Πέρασε μέσα στ’ αρχοντικό μας να ζεσταθείς!» Αρχοντικό! Έ λ­ λειψη επαφής με την πραγματικότητα ή απλός ευφημισμός; Ούτε το ένα ούτε το άλλο, απλώς η καθαρή αλήθεια, αφού ό,τι προσφέρεται ανυπό­ κριτα και εγκάρδια είναι βασιλικό δώρο. Ο Γιάννης είναι πραγματικά ταπεινός, άρα πραγ­ ματικός βασιλιάς, συνεπώς η λέξη «αρχοντικό» στο στόμα τέτοιου ανθρώπου κυριολεκτείται. Αυτό βέβαια δεν αναιρεί τον εξίσου ταπεινό λόγο του Γιάννη: «Εμείς οι φτωχοί είμαστεν αμαρτωλοί και κακορίζικοι, επειδής η φτώχεια μάς κάνει και κολαζόμαστε!». Αν ο πρώτος λό­ γος, «στ’ αρχοντικό μας», φανερώνει τη δίχως μιζέρια προσφορά, ο δεύτερος, «εμείς οι φτω­ χοί...», δηλώνει μια σωτήρια άγνοια. Ο Γιάννης μένει ίσαμε το τέλος μέσα στην άγνοια αυτή, την καλοτυχιά κατά τον Κόντογλου. Ο Γιάννης ανή­ κει σ’ εκείνους που θ’ απορούν στη μέρα της Κρίσης και θ’ αναρωτιούνται πότε στ’ αλήθεια άνοιξαν την πόρτα τους και δέχτηκαν τον Κύ­ ριο. Και μόνο τότε η άγνοια του Γιάννη θα γίνει γνώση και θα μάθει την αλήθεια, πως ο Θεός και οι άγιοί του δεν κουρταλούνε τις θύρες μας ντυ­ μένοι πορφύρα και κρατώντας σύμβολα εξου­ σίας.

Λ _ /_ Ο ταπεινός Ιεράρχης

Ο Ά γιος Βασίλειος δεν είναι αγράμματος και απλοϊκός; όπως ο Γιάννης ο Μπάικας αλ­ λά και τόσοι άλλοι άγιοι. Ο Κόντογλου όμως αποφεύγει μιαν άμεση αποκά­ λυψη του Αγίου, μιαν αγιοφάνεια, θα τον κρα­ τήσει ώς το τέλος τυλιγμένο στο καλογερικό φτωχό ράσο, θα κρύψει τη λάμψη του και θα επιμείνει στην ταπείνωσή του: τελεί τη Λειτουρ­ γία του, παραλείπει όμως το απολυτίκιό του και τον κανόνα «Σου την φωνήν έδει παρείναι, Βασίλειε». Στο κόψιμο της βασιλόπιτας, μετά το κομμάτι του Χριστού και της Παναγίας δεν κό­ βει το δικό του αλλά του νοικοκύρη. Ενώ θεωρεί πως δεν είναι άξιος και ικανός να δεχτεί «υπό την στέγην του οίκου της ψυχής» του τον Θεό, δακρυσμένος αλλάζει τήν αρνητική διατύπωση

αφιερω μα/49 της λειτουργικής ευχής και θεωρεί τον Γιάννη άξιο και ικανό για τέτοια τιμή. Στο κείμενο «Τα πτερόεντα δώρα», ο Παπαδιαμάντης γράφει πως ο Άγγελος, που κατέβηκε με μαζεμένα φτερά «δια να φιλεύση τους κατοίκους της πρωτευούσης», είχε μαζί του ως δώρα «το άστρον, το προωρισμένον να λάμπη εις τας συνειδήσεις, την αύραν, την ικανήν να δροσίζη τας ψυχάς, και την ζωήν, την πλασμένην δια να πάλλη εις τας καρδίας». Τα ίδια δώρα κομίζει από την Καισάρεια ο Άγιος: το αστέρι που μεταβάλλει όλο το καλύβι σε πάμφωτο δώμα, την αύρα της Λει­ τουργίας του, και τη ζωή. Σημειώνω πως και τα δυο κείμενα προϋποθέ­ τουν, το ένα αμυδρότερα, το δεύτερο, του Κόντογλου, πολύ ευκρινέστερα την Ευαγγελική διή­ γηση της Γεννήσεως του Χριστού. Υπογραμμίζω αυτά τα παράλληλα στοιχεία των κειμένων: ο Άγγελος είναι «ξένος του κόσμου», και στον Άι-Βασίλη «δεν τ’ ανοίγανε την πόρτα». Το άστρον του Αγγέλου ανακαλεί τον Αστέρα της Βηθλεέμ, ακριβώς όπως και η φωτοχυσία στο καλύβι του Γιάννη. Ο Άγγελος δεν κατεβαίνει με τη φυσική του δόξα και δύναμη αλλά «συστείλας τας πτέρυγας, όπως τας κρύπτη», και ο Ά γιος Βασίλειος δε φοράει φωτοστέφανο κι αρ­ χιερατική στολή αλλά παλιόρασα -πρόκειται για ένα είδος «κένωσης». Ενώ όμως ο ΠαπαδιαμάνΤ α πτερόεντα δώρα

Ν Α Ν Ο Σ Β Α Λ Α Ω ΡΙΤΗ Σ ΝΑΝΟΣ ΒΑΛΑΟΡ1ΤΗΣ

ΝΑΝΟΣΒΑΛΑΟΡΙΤΗΣ βγαλμένη

Άπό τά κόκκαλα βγαλμένη

Παραιτούμαι από οποιαδήποτε αισθητική επεξεργασία ή ανάλυση του «Βλογημένου μαν­ τριού».

Βιβλιογραφ ική σημείωση Ά λλα «διδακτικά δοκίμια» για κείμενα του Κόντογλου: 1) «Η μάνα μου η θάλασσα», στα Νεοελληνικά-Διδακτικά δοκίμια για το Λύκειο (Λ. Κούσουλας, X. Μηλιώνης, Γ. Παγανός, Ν. Τριανταφυλλόπουλος), 6 ' έκδοση συμπληρωμένη, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1981, 2) «Γ. Σεφέρη: Θ εόφιλος- Φ. Κόντο­ γλου: Η μελαγχολία των Παλαιολόγων - Η Ρωμαίικη ζωγραφι­ κή η καταφρονεμένη», στα Νεοελληνικά-Διδακτικά δοκίμια για το Λύκειο, (Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος), Σειρά Β', Δεύτε­ ρη έκδοση συμπληρωμένη, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1981.

Ι(&ΐαάΜ/&&νκ

ΣΤΟΚΑΤΩΚΑΤΩ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ

Από τά κάκκαλα

Έ

της φαίνεται αποφασισμένος με το Δωδεκάμερο της πρωτεύουσας και μελαγχολικά ξαναστέλνει τον Άγγελο στον ουρανό με τα δώρα αζήτητα και αδιανέμητα, ο Κόντογλου δεν αφήνει ανέ­ στιο τον Ά γιο. Ό πω ς ο Χριστός βρίσκει τελικά κατάλυμμα στο στάβλο των ζώων, όπως ανοίγει ο ουρανός και ακούγεται το «Δόξα εν υψίστοις», αγραυλούν οι ποιμένες και αξιώνονται να δουν και ν’ ακούσουν τα θαύματα της νύχτας εκείνης, έρχονται οι μάγοι με τα χρυσάφια, έτσι και ο Άι-Βασίλης γίνεται δεχτός από τον τσοπάνο που αγραυλεί επίσης. Από κει και κάτω ο Κόν­ τογλου εξιστορεί τα θαυμάσια που συμβαίνουν στο καλύβι και που, βέβαια, αντικαθρεφτίζουν τα θαύματα του Σπηλαίου, όπου ξενίστηκε ο Απρόσιτος.

■

%

~ ΚΚΙMINTΑ^Οίκριτικές μα; θέσει:

Στό κάτω-κάτω τής γραφής

’Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Μαυρομιχάλη 9, Αθήνα 10 679 τηλ. 3607744

1

Βασ. Μουστάκης

Ο νήπιος Κόντογλον Πρωτόδα τον Κόντογλον το 1947. Με είχε μαζί του ο Σπόρος Μελάς, σε μιαν επίσκεψη που τον έκανε. Έμενε τότε, μ ε την οικογένειΛ του, τη σύζυγο Μαρία και την κορούλα τους τη Δέσπω, σ’ ένα... γκαράζ. Είχε πουλήσει το σπίτι του κατά την Κατοχή και μετοίκησαν τότε σ’ εκείνη τη «φάτνη αυτοκινήτων», όπως έλεγε το γκαράζ, που του το πρόσφερε μια σπλαχνική κυρία στο Γαλάτσι. Γκαράζ όμως ήταν τώρα εκείνο ή κομμάτι του παραδείσου επί της γης; Αρκετά μεγάλος χώρος, είχε σκεπασμένους τους τοίχους μ ε εικόνες του μεγάλου αγιογράφου. Σοφάδες ανατολίτικοι. Έπιπλα, το ίδιο. Καντήλια, κηροπήγια, παμπάλαια σκοροφαγωμένα βιβλία. Χράμια μ ε λαϊκή διακόσμηοη. Και μια λεπτή άχνα από το μοσχολίβανο. Ένας μπερντές χώριζε τα δυο-τρία τετραγωνικά μέτρα, που χρησίμευαν για κουζίνα και τουαλέτα. ΟύΓ εκείνος ούδ εγώ φανταζόμαστε, θ' αυτό το πρωτοΐδωμα, πόσο θα συνδεόμαστε λίγο αργότερα. Καταθέτω εδώ, στη μνήμη του, τα όσα ελαφρά αλλαγμένα, δικά μου, γι’ αυτόν, περιέχει ο τόμος που αφιέρωσε ο εκδοτικός οίκος «Αστήρ» το 1975. Πιο γνήσιο Έλληνα δεν είδαμε στις μέρες μας. Αυτό πολλοί τ’ ομολογούν. Πριν απ’ όλους, όσοι τον γνώρισαν από κοντά. Όσοι ανέπνεαν μέσα στην προσωπική του παρουσία. Γιατί ο άνθρωπος και το έργο είναι ένα σ αυτόν. Και τα δυο ήταν η αλήθεια της Ορθοδοξίας, όπως, μετά τον Παπαδταμάντη, κανείς δεν τα έζησε και δεν τα εξέφρασε στη νεότερη Ελλάδα. Η γνωριμία κι ο συγχρωτισμός του είναι μια από τις πιο μεγάλες ευλογίες στη ζωή μου. Συνδέθηκα μαζί του σαν μ ε πατέρα κι αδελφό. Για το λογοτέχνη και το ζωγράφο, η καρδιά μου ξέρει τι του χρωστά. Αλλά και για το χριστιανό, το ίδιο συμβαίνει. Ο Θεός τον είχε χαριτώσει σπάταλα. Του έδωσε μια ψυχή ωραία. Και δυο τάλαντα εξαίσια. Ό,τι έβγαινε από το χρωστήρα ή τη γραφίδα του, έμεινε ανεπανάληπτο. Άφταστο σε αισθητική αξία. Κι ό,τι φανέρωνε από τον εσωτερικό του κόσμο, μ ε λόγια ή μ ε πράξεις, ήταν αληθινά πεμπτουσία ελληνική του ευαγγελικού βιώματος. Σε όλα του, ένιωθες πως είχες να κάνεις μ ’ ένα κομμάτι από το νταμάρι της Παράδοσης. Δεν ήταν ένας υποδυόμενος. Ήταν ένας ποιητής ταυτισμένος μ ε τ’ απαυγάσματά του. Την παράδοση του Γένους δεν την είχε απέναντι του. Δ εν ήταν, γι’ αυτόν, ένα αντικείμενο. Την έφερνε μέσα του, σαν υποκείμενο. Ήταν ο ίδιος η Παράδοση. Όχι μνήμη και τύπος στεγνός. Αλλ’ αείζωη, παρθενικά νέα, «ύδωρ αλλόμενον». Γι’ αυτό, θαρρώ πως, σαν λογοτέχνης και ζωγράφος, δεν έχει ανάγκη να περάσει καιρός για ν’ αξιολογηθεί. Η Ιστορία έχει, βέβαια, πρεσβυωπίες. Όσο μακρύτερά της είναι τα πρόσωπα και τα γεγονότα, τόσο καθαρότερα τα βλέπει και τα κρίν,ει. Αλλά για τον μακαριστό μαστρο-Φώτη, η κρίση της είναι από τώρα έτοιμη. Χωρίς κανένα φόβο μήπως αλλοιωθεί στο μέλλον. Γιατί αυτή η εξαίρεση; Γιατί δεν ανήκει στον αιώνα μας. Ανήκει στον παλιό, δοξασμένο κόσμο της ελληνικής Ορθοδοξίας. Στο κλίμα του άνθισε κι αυτόν απέδωσε. Εκεί, μακριά, έχει τις ρίζες το θαύμα της παρουσίας αυτού του ανθρώπου ανάμεαά μας. Σ ’ έναν πνευματικό χώρο, που οι αξίες του είναι αναμφισβήτητες, αθάνατες. Επιγράφω το παρόν «Ο νήπιος Κόντογλου». Οξύμωρο σχήμα, για ένα συγγραφέα και μάλιστα τόσο γόνιμο, ίσως φανεί. Νήπιος είναι και λέγεται όποιος δεν «έχει έπη», ο άφωνος, ο αλάλητος. Αλλά, στον όρο, βρίσκουμε και την άλλη, την πιο συνηθισμένη, σημασία. Του βρέφους, του άκακου παιδιού. Μ ’ αυτή λοιπόν την έννοια θυμάμαι εδώ τον Κόντογλου.

αφιερω μα/51 Του αναγνώριζες μόρφωση και κατάρτιση, στη Θεολογία, τη Λογοτεχνία, τις Τέχνες. Ήξερε πολλά απ’ όλα αυτά. Το έβλεπες και λίγη ώρα να κουβέντιαζες μαζί του. Αλλά όλες εκείνες οι γνώσεις, όσο πολύτιμες κι αν είναι, δεν ερμηνεύουν την ποιότητα, το ύφος. Τις έχουν πολλοί, δίχως όμως να μπορούν ούτε να γράψουν ούτε να ζωγραφίσουν της προκοπής. Για τους τεχνοκρίτες, τους φιλολόγους, οι υπομνηματισμοί, όχι η δημιουργία. Πρέπει να έχεις το θείο δώρο μέσα σου, για να φτιάξεις κάτι το αληθινά όμορφο. Αυτό το δώρο είναι το «εν ου έστι χρεία». Α ν λείπει, τίποτα δεν γίνεται. Α ν υπάρχει, είναι το αρκετό, ακόμα και χωρίς τις σοφίες. Τις αναπληρώνει το αλάθευτο ένστικτο. Οταν όμως υπάρχουν κι αυτές, ακόμα καλύτερα. Ήταν ένας πηγαίος. Εδώ έγκειται το μυστικό της δροσιάς του, της αθανασίας του. Α ν απούσιαζαν οι πηγές, οι ολόδικές του, δεν θα έδινε ό,τι εκθαμβωτικό έδωσε. Η γνώση της μαστορικής τον βοηθούσε, αλλά δεν ήταν το παν. Α ν κοιτάζουμε ένα καλλιτέχνημα μ ε το πρίσμα μονάχα αυτής της γνώσης, μπορεί να το αδικήσουμε. Θα έπρεπε τότε να λάβουμε υπόψη τον περίφημο στίχο του Ροστάν: «Ο ποιητής έχει δίκιο, ακόμα κι όταν έχει άδικο». Το αληθινό τάλαντο, όταν είναι παρόν, είναι η υπέρτατη σοφία. Από τη συνάφειά μου μ ε τον Κόντογλου, αποκόμιζα πάντα αυτή την εντύπωση. Αφηνόταν στο αισθητήριό του. Αυτό τον οδηγούσε. Ήταν ένα νήπιο, πιασμένο μ ’ εμπιστοσύνη από το φόρεμα της μητέρας του Μούσας. «Εκολλήθη η ψυχή μου οπίσω σου, εμού δε αντελάβετο η δεξιά σου», ένιωθε κι έλεγε μέσα του. Αυτή η Μούσα ήταν προσωπική κι απρόσωπη. Προσωπική, γιατί ο Κόντογλου είχε έναν δικό του πνευματικό πλούτο, μια γερή έμπνευση στα βάθη τού είναι του, μιαν απίθανη ευκολία να «εικονίζει», με φθόγγους ή μ ε γραμμές και χρώμα, πάντα δε αντάξια στο θέμα του. Αλλά η Μούσα του ήταν κι απρόσωπη, γιατί ήταν η Παράδοση. Δεν ήξερε να συλλογιέται, να αισθάνεται, ν’ αγαπά έξω της. Αυτήν πίστευε αποκλειστικά, ολόψυχα. Ό,τι της ταίριαζε, το υποληπτόταν, το λάτρευε. Ό,τι της ήταν ξένο, αλλότριο, το καταδίκαζε. Νοοτροπία νηπιακή. Αλλά τι θαυμαστή, η φωτισμένη νοοτροπία! Δ εν τον ένοιαζε τι λέγε οι επιστήμονες, τι ακόμα κι η κοινή λογική υπαγόρευε. Είχε βαθιά, αλλά και ξάστερη συνείδηση του υπέρλογου στην πίστη. Η πίστη του ήταν υπαρξιακή, σε υφή και πνοή. Όπως η αληθινή πίστη, που διδάσκεται από το Ευαγγέλιο: «Εάν μη στραφήτε και γένησθε ως τα παιδιά, ου μη εισέλθητε εις την βασιλείαν...». Τι κοντά βρισκόταν στον μεγάλο Πασκάλ, άλλον αυτόν νήπιο άνθρωπο μπροστά στο Ευαγγέλιο του Ιησού Χριστού! Γι’ αυτό και, παρά το ότι ήταν ένας δυτικός, τον αγαπούσε και του μετέφρασε μάλιστα τις Σκέψεις. Οπως ήταν νήπιο στην ιερή δουλειά του, έτσι και συμπεριφερόταν στους ανθρώπους. Σ ε πολλές περιπτώσεις, είχες την αίσθηση πως μιλούσες μ ’ ένα μικρό παιδί. 'Αδολη καρδιά, ανίκανη να πονηρευτεί, να μνησικακήσει, να δει τον κόσμο μ ε όχι αθώα ματιά. Στο μικρό παιδί, υπάρχει ένα κύριο γνώρισμα. Δ εν επιμένει στο κάκιωμά του. Από τη μια στιγμή στην άλλη, ξεχνά ότι του πλήγωσαν την ψυχή. Αυτό συνέβαινε στον Κόντογλου. Ήταν φορές που το άλφα ή το βήτα πρόσωπο τον πίκραινε. Η ευαισθησία του τον αναστάτωνε. Αλλά γρήγορα, τα σύννεφα έφευγαν κι η άκακη ψυχοσύνθεσή του αίθριαζε ξανά. Αλλοτε πάλι, σαν άνθρωπος, τύχαινε ν’ αδικήσει κάποιον μ ε τις κρίσεις του. Μπορεί αυτός που είχε Ο Φ. Κόντογλου με τη γυναίκα και την κόρη του σε τοιχογραφία που βρισκόταν στο εσωτερικό του σπιτιού του

52/αφιερω μα προσβάλει, να ήταν μικρότερος τον. Αλλά για τον Κόντογλου, δεν είχε σημασία. Κανείς άνθρωπος δεν είναι ασήμαντος. Όλοι είναι «εικόνες του Θεού». Α ν θίξεις αυτή την «εικόνα», έστω κι άθελα, πρέπει να ταπεινωθείς μπροστά της. Δεν πέφτεις έτσι. Αλήθεια που ο Κόντογλου δεν την ξεχνούσε. Φέρνω ένα προσωπικό μου γεγονός για παράδειγμα. Κάποτε, στον Αγιο Νικόλαο της Καλλιθέας, μια μικρασιατική ενορία, όπου κήρυχνα τον θείο λόγο πολλά χρόνια, οι επίτροποι έβαλαν χορωδία από εκείνες που κάνουν καντάδα την υμνωδία. Έκανα πολλά για να τους αποτρέψω. Μάταιος κόπος. Μια μέρα, που είχε Λειτουργία η εκκλησία κι εγώ έλειπα, τυχαίνει και μπαίνει ο Κόντογλου, περαστικός. Θύμωσε σαν είδε κι άκουσε τη χορωδία. Και την άλλη μέρα, μ ε παίρνει στο τηλέφωνο και μ ε περιλούζει με άσχημες κουβέντες, καταλογίζοντάς μου την υπαιτιότητα του κακού. Με πλήγωσε βαθιά, γιατί ήμουν αθώος. Μου ανεβαίνει το αίμα στο κεφάλι: - Κυρ Φώτη, τί ’ναι αυτά που λες; Αυτή την ιδέα λοιπόν έχεις για μένα; «Τοσούτον χρόνον μετά σου ειμί και ουκ έγνως με»; Δεν σου λέω να πας στο διάολο, γιατί εκεί είσαι, έτσι που μιλάς. Και κατεβάζω, καταγανακτησμένος, το ακουστικό. Μετάνιωσα ευθύς για την αήθειά μου. Η οργή, ακόμα και στους νέους, είναι μεγάλη αμαρτία. Σκεφτόμουν: «Πρέπει να του ζητήσω συχώρεση. Τι κακό μεγαλύτερο θα μπορούσα να προξενήσω στον εαυτό μου από το να χάσω τη φιλία μ ε τέτοιον πολύτιμο άνθρωπο;». Με πρόλαβε εκείνος. Ξέχασε την απρέπειά μου. Και, σε λίγες μέρες, λαβαίνω ένα μπιλιετάκι του, όπου, μ ε λόγια ταπεινά, μου ζητούσε να τον συχωρέσω για την αδικία που μου είχε κάνει. Το έχω πάντα, σαν φυλαχτό. Η ζωή του, πάντως, δεν ήταν χωρίς προστριβές μ ε τους ανθρώπους. Η γραμμή που είχε χαράξει, σήμαινε πόλεμο. Πολλοί δεν τον καταλάβαιναν, του αντιδρούσαν. Το ακοίμητο κήρυγμά του για την Ορθοδοξία και τη γνήσια Ελλάδα δεν ήταν απλά «φωνή βοώσα εν τη ερήμω». Μεγάλος, βέβαια, ο καημός να μη σε νιώθουν, όταν έχεις και παιδεύεσαι να προσφέρεις στους άλλους θησαυρό αξετίμητο. Μεγάλος ο καημός της αδιαφορίας. Αλλά πιο μεγάλος να σε ποτίζουν «αντί του μάννα χολήν». Ν α έχουν «ορύξει φρέαρ συντετριμμένον», που δεν κρατά το νερό της ζωής μέσα τους και να σε κατηγορούν και να σε λοιδορούν από πάνω, να σε καταδιώκουν. Στον Κόντογλου έβλεπες έντονο το προφητικό πνεύμα. Ανήκε στα διαλεχτά εκείνα σκεύη της θείας χάρης, που, όταν η θρησκεία απειλείται στην καθαρότητά της, προβάλλουν για να κηρύξουν επιστροφή στην αλήθεια και τη ζωή. Τότε, αντιμετωπίζουν όχι μόνο την ανυποψία και τη σιωπή, μα και την καταφορά. Πώς να μην πονούν; Πώς να μην τα πιάνει το ιερό άχτι; Φαινόμενο παντοτινό, από τους προφήτες του Ισραήλ ώς τις μέρες μας. Ο Κόντογλου υπέφερε απ’ αυτό το άχτι. Του ήταν αδύνατο να ηρεμεί στην ιδέα ότι όχι μόνο πολλοί από τη μάζα, αλλά και πνευματικοί ταγοί εξοργίζονταν από την προφητική του γλώσσα και του εναντιώνονταν. Ωστόσο, μέσα σ’ αυτόν τον πόλεμο, δεν έχανε τη νηπιακή του ιδιοσυγκρασία. Αγωνιστής, ναι, ήταν. Αλλά δίχως μοχθηρία κι εκδικητικό οίστρο. Φώναζε «επί των δωμάτων» την αλήθεια, «οπού είναι τόσο πικριά», όπως λέει ο Μακρυγιάννης κι ο Καζαντζάκης συμβουλεύει «όταν τη λες, να έχεις σελωμένο το άλογό σου». Αλλά δεν κατάφερνε να συμμεριστεί την κακία των αντιπάλων του. Θυμωμένο νήπιο, αλλά νήπιο. Όχι μεγάλος, αλλά πολύ μεγάλος. Δεν έχω την ιδέα πως εξιδανικεύω. Τον έζησα τόσο πολύ, ώστε δεν θα μπορούσα να μη λάβω υπόψη σκιές, σ’ αυτήν την πλευρά, αν υπήρχαν. Δ εν υφαίνω πανηγυρικό. Θυμάμαι και γράφω. Με αγάπη έλλογη, με σεβασμό στην ιστορική πραγματικότητα. Ακόμα και στις προσωπικές μας σχέσεις, το διαπίστωσα. Α ν και πολύ προχωρημένης ηλικίας, έμενε ο νήπιος κάθε φορά που αθέλητα έκανα σύγκριση του εαυτού μου μαζί του. Κανένα γεγονός, κανένας λόγος του, καμιά του ενέργεια δεν ξεπηδούσε που ν’ αναιρεί ό,τι εδώ μαρτυρώ. Δ εν πέρασε μάταια από τη ζωή μας, πολλών άλλων και τη δική μου. Ο Κόντογλου, επιβεβαιώνοντας την «Ωδή σ’ έναν ελληνικό αμφορέα», απέδειξε ότι και στην Εκκλησία μας, η αλήθεια είναι ομορφιά κι η ομορφιά είναι αλήθεια. Μες από τις αισθητικές αξίες, που υψώνει η αμώμητη Παράδοσή μας, φανερώνει ο Κόντογλου τη θεία πραγματικότητα. Το συγγραφικό και το εικαστικό του έργο είναι ένας εθνικός επανευαγγελισμός, μια μαρτυρία, μια «στήλη νεφέλης» φωτεινής μπροστά στο Γένος. Αλλά ένας έπαινος που αποδίνει τα πάντα στο Θεό, είναι ό,τι χαροποιεί τους αγίους. Τιμάμε τη σεπτή μνήμη του Κόντογλου. Ο ίδιος όμως θα ήθελε να υψώσουμε πάνω από το δικό του όνομα τον ύμνο μας. Να τον απευθύνουμε στον Κύριο. Θα ήθελε να μας θυμίσει, μαζί μ ε τον Απόστολο Πέτρο: «Πάσα σαρξ ωςχόρτος και πάσα δόξα ανθρώπου ως άνθος χόρτου εξηράνθη ο χόρτος και το άνθος αυτού εξέπεσε το δε ρήμα Κυρίου μένει εις τον αιώνα». Ηγουν ότι: Α ν μας πρόοφερε κάτι αρίφνητο, από το Θεό το πήρε. Κι ότι λοιπόν, η αναγέννηση της Εκκλησίας μας θα γίνει «δια λόγου Θεού ζώντος και μένοντος εις τον αιώνα».

αφιερω μα/53

Πάνος Βαλσαμάκης

Ο Μ εγάλος Αϊβαλιώτης αγιογράφος. Ο άνθρωπος που λάτρεψε τα γράμματα και ξεχωριστά την παράδοση της Ρωμιοσύνης Μου δίνεται και πάλι η ευκαιρία να γράψω δυο λόγια για τη ζωή Του και να παινέοω τον ξεχωριστό άνθρωπο που στάθηκε για μένα ένας μεγάλος δάσκαλος, ένας ιδεολόγος κι ένας αληθινός λάτρης της ρωμιοσύνης. Όταν τον συνάντησα, ξανά το φθινόπωρο του 1919 στη Μικρασιατική Πατρίδα μας, τις Κυδωνιές, ερχότανε από το Π αρίσι φέρνοντας μ αζί του μ ια περισπούδαστη νουβέλα, το Pedro C azas. Γράφτηκε στο τέλος του πρώτου παγκόσμιου πολέμου. Μ ια φανταστική αφήγηση που στάθηκε αφορμή να πολυσυζητηθεί και να θεωρηθεί σαν μ ια επανάσταση στην ελληνική λογοτεχνία του καιρού εκείνου. Ε γώ γύριζα, μ ε πολλούς συντοπίτες, καταπονημένος από μ ια απρόσμενη περιπέτεια, την εξορία του 1917 που κόστισε πάνω από μ ια μυριάδα νεκρούς κι εξαφανισθέντες. Ήμουνα έφηβος κι ο Κόντογλου λίγα χρόνια μεγαλύτερος. Συνδεθήκαμε μ ε μ ία φιλία που δεν είχε το ταίρι της. Κ ι έμαθα πολλά από τον κοομογυρισμένο και σοφό Φώτη. Κ άθε του λόγος ήτανε μ ια δροσοσταλίδα που έπεφτε πάνω σε γόνιμη κατάξερη γης. Ύστερα από πολλά χρόνια, ο Η λίας Βενέζης, κοινός φίλος και συντοπίτης μας, έγραφε στο «Βήμα», 2 7 του Νοέμβρη 1951, ύστερα από μ ια έκθεσή μου: «Ζητώ την άδεια από τον ειδικό συνάδελφο αυτής της στήλης τον αγαπητό κ. Μ αρίνο Κ αλλιγά να μιλήσω λίγο για τον Π άνο Βαλσαμάκη τον καλλιτεχνικό διευθυντή της Κ εραμικής εταιρίας Λαυρίου που εκθέτει αυτές τις μέρες έργα του στην αίθουσα του «Κεντρικού». Μιλώντας για τον Βαλσαμάκη είναι σα να μιλώ για τα παιδικά μου χρόνια. Θυμάμαι τώρα την πατρίδα μου, την αιολική γη. Θυμάμαι ένα αδύνατο ψηλό παλικαράκι μ ε μεγάλα μαύρα μαλλιά, μ ε μεγάλα στοχαστικά μάτια που μιλούσε πάντα λίγο, πάντα μ ε χαμηλή φωνή, έγραφε σελίδες λογοτεχνίας, τις εικονογραφούσε μ ε μ ελάνι σινικό και φυσικά έκανε όνειρα. Σ αν έπαιρνε να βραδιάζει και η θάλασσα έφερνε φουσκωμένα κύματα στο μουράγιο, οι λιγοστοί περιπατητές του ερημικού εξοχικού δρόμου τού πλάι στη θάλασσα έβλεπαν συχνά το νέο μ ε τα μαύρα μαλλιά να περπατά και ν ’ ακούει πλάι σ’ έναν άλλον νέον άντρα κοντόσωμο βαρύν ασίκην ντυμένον αφρόντιστα μ ε φανέλες ναυτικές, μ ’ ένα ύφος θαλασσόλυκου του Ωκεανού ή συντρόφου του Σάκλετον του εξερευνητού του Πόλου ή

54/αφιερω μα αποτνχόντος εσπανιόλον κουρσάρου ή κοτραπατζή εγχωρίου. Κ άτι τέτοιο. Ο Σάκλετον του Α ϊβαλιοΰ χειρονομούσε ακατάπαυστα, έδειχνε, σχεδίαζε το λόγο στον αγέρα, ήταν φανατικός, πολεμούσε να φανατίσει, ήταν ένα τεντωμένο νεύρο, έμοιαζε θεριό ανήμερο φυλακισμένο στη στεριά από τα κύματα. Ό τι είχε τελειώσει ο ευρωπαϊκός π ό λεμ ο ς-ο πρώτος- ότι είχε γυρίσει από τα ξένα ο Σάκλετον. Δ ιη γότα νμ ε τρόπο μοναδικό, που δεν τον έχω ξανακούσει σε άνθρωπο, ιστορίες απίθανες για τα ταξίδια του, αληθινά ή φανταστικά, για τους ανθρώπους που είδε για την τέχνη που είδε, για τα πράματα που σπούδασε. Ανακάτευε σε ό,τι έλεγε ιστορίες, ιστορίες του Έντγκαρ Πω και Πορτουγιέζικα λιμάνια και γυναίκες φραντσέζες και Βυζαντινούς αγίους και τον Δομίνικο Θεοτοκόπουλο και καλογέρους Αϊβαλιώτες. Έ λεγε, έλεγε ακατάπαυστα ενώ το άλλο παιδί, το νέο σώπαινε. Σ ώ παινε και άκουγε την απίθανη περιπέτεια και τα μεγάλα του μάτια άνοιγαν πιο πολύ στο όραμα του κόσμου που βέβαια αυτός - ο νέοςήταν παιδί αρχόντων του τόπου που δεν έμελε να τον «ψαύσει». Η δουλειά του ήταν να κληρονομήσει τα κτήματα του Πατέρα του, να παντρευτεί γυναίκα του τόπου του μ ε κτήματα, να νοιάζεται για τη σοδειά και που και που να θυμάται πως είναι όνειρα. Ο νέος εκείνου του καιρού είναι ο Πάνος Βαλσαμάκης. Κ ι ο άλλος ο Β ίος και Πολιτεία, ο Σάκλετον ο Κυδωνιεύς είναι βέβαια ο σπουδαίος Φώτης Κόντογλου. Δ εν ήξεραν φυσικά ούτε ο ένας ούτε ο άλλος πως τον ίδιο καιρό που μιλούσαν για τέχνη και για όνειρα και για τον Έντγκαρ Ά λα ν Πω και τον Ε λ Γκρέκο ετοιμάζονταν κάτω από τα πόδια τους το Ηφαίστειο της ιστορίας που θα τα τίναζε όλα στον αγέρα. Κ α ι αναποδογυρίζοντας την τάξη θα έκαν’ όραμα και όνειρο όχι πια τον μακρινό κόσμο αλλά αυτήν την ίδια ζτ/ν ιερή, τη μ όνη, την αντικατάσταση, την εφεστεία Α ιολική Γη!..» Α υτός λοιπόν ήτανε ο Φώτης Κόντογλου, ο μοναδικός, ο ανεπανάληπτος. Π άνε χρόνια που πορεύτηκε το μεγάλο ταξίδι της γαλήνης κάι της λησμοσύνης. Κ ι εμείς θα τον θυμόμαστε και θα τον τιμάμε. Σ α ν τον εξαιρετικό άνθρωπο μ ε τη χαλύβδινη πίστη και το σεβασμό για το Γένος του και τη Φυλή του. Γεννημένος σε μ ια φημισμένη και ιστορική πολιτεία της αλησμόνητης Α ιολικής Γης έκανε πάντα μ ια ευχή. Ν α ζήσει και να πεθάνει στη σπάνια και μοναδική γαλήνη που δέσποζε ολόγυρα στο μοναδικό Μοναστήρι των προγόνων του, αληθινός γήινος Παράδεισος για τον Δ ίκαιο και σπάνιο άνθρωπο, τον Φώτιο Κόντογλου. Ο Θεός τον διαφύλαξε από τη σκληρή δοκιμασία ν ’ αντικρύσει ερείπια και σκόνη το θαυμάσιο καταφύγιο μ ε την πελώρια σιδερόπορτα στην κορυφή και το αξέχαστο εκκλησάκι της Α γίας Παρασκευής, παρηγοριά κι ελπίδα για όσους κατέφθαναν υπό τη Σ κέπη της, απελπισμένοι από την ματαιότητα της ανθρώπινης ζωής.

αφιερω μα/55 Ίσως να φανούν πως τα λόγια τούτα έχουν μ ια δόοιι ματαιοδοξίας. Κ α ι όμως. Τοπείο και άνθρωπος, όπως ήταν ο Φώτης Κόντογλον, αποτελούσαν μ ια συνύπαρξη μοναδική και αδιαίρετη. Συχνά δεν έχουμε τη δύναμη ούτε τη χάρη να σκιαγραφήσουμε έναν άνθρωπο μοναδικό και σπάνιο!

Π.Β. Πάσχος Ο πρωτομαΐστωρ, όπως θά ’λεγαν οι βυζαντινοί, Φώτης Κόντογλου ήταν για μένα και φίλος και συνεργάτης και δάσκαλος, ιδιαίτερα στα χρόνια 1959-1965, που είχα την επιμέλεια των εκδόσεων του «Αστέρος», όπου εξέδωκε τα πιο πολλά έργα του ο μαστρο-Φώτης. Τον είπαν οι μεγάλοι μας μεγάλο συγγραφέα και μεγάλον αγιογράφο. Μα δεν ήτανε αυτά μονάχα, όπως έδειχνε το μ εγάλο ταλέντο του. Ε ίχε μ ια βαθιά γνώση της αρχαίας, της βυζαντινής και της νεοελληνικής ιστορίας και τέχνης, καθώς και της σύγχρονης ευρωπαϊκής, την οποία γνώρισε στη Δυτική Ευρώπη. Το μεγάλο ταλέντο του ωστόσο αναπαυότανε στο μεγάλο πάθος του για την Ε λληνική Ορθοδοξία ή τον Ορθόδοξο Ελληνισμό και αυτό τον έκανε ν’ αγαπήσει και να παραδοθεί στην Ελληνορθόδοξη Παράδοση, όπου βρήκε το δρόμο της, το ύφος και το ήθος της η τέχνη και δημιουργία του. Ε κεί μέσα βρήκε τον κόσμο, που ήταν ζωντανός και περίμενε κάποιον πρωτομαΐστορα, μ ε θάρρος και τόλμη ελευθερίας, να του λύσει τα δεσμά και να τον φέρει πάλι στο ελληνικό φως και στη ζέστα της ορθόδοξης λατρείας. Έτσι έμαθαν οι ξένοι, και ξανάμαθαν οι Έ λληνες, τι είναι η παράδοση, η βυζαντινή αγιογραφία, η λειτουργική τέχνη γενικά και άρχισαν να διακρίνουν ανάμεσα στο χρυσό και στον πάφιλα, ανάμεσα σας γενοβέφες και σας χαλκομανίες του S a in t Sulpice και σας αθάνατες βυζανανές εικονογραφίες, που μας γνωρίζουν και μας αποκαλύπτουν την Ωραιότητα και την Αιωνιότητα.

56/αφιερω μα

Περ. Παπαχατζιδάκης

Φώτιος Κόντογλον Ο Κνδωνιεύς Προσωπικότητα πολυσύνθετη. Σπάνια να βρεθούν, τόσα χαρίσματα, τόσο εκλεκτό ταλέντο σε μια προσωπικότητα. Το πέρασμά του από τη ζωή αφήκε έργον. Και έργον Ελληνικό. Πίστεψε στη δημιουργικότητα του απλού ανθρώπου και τον αγκάλιασε και δημιούργησαν και οι δύο έργον λαϊκό, έργο δημιουργίας. Οι δρόμοι λεωφόροι που άνοιξεν ο Κόντογλου, είναι απέραντοι. Δ εν έχουν τέρμα, αλλά προχωρούν. Είμαστε φίλοι από το 1930 και μέχρι και σήμερα τον βρίσκω σε κάθε μου εκδήλωση. Γεννήθηκε στο Αϊβαλί της Μικρός Ασίας· Κυδωνίαι το αρχαίο. Η φαμέλια του βαστιόταν καλά στα οικονομικά, αφού είχε και ιδιοκτησία ένα μικρό νησάκι, στον κόλπο του Αϊβαλί, και ήταν το εξοχικό του. Α γία Παρασκευή το λέγανε. Στα εφηβικά του χρόνια τον βρήκε ο πρώτος διωγμός των Ελλήνων της Μικρασίας. Διώχτηκαν στα 1914 όλοι οι Έλληνες από τα παράλια. Και την ίδια τύχη, είχε και η Αιολία όπως και η Ιωνία. Πρόσφυγας, τελείωσε το Γυμνάσιο Μυτιλήνης, αριστούχος. Ο Γυμνασιάρχης του Ολύμπιος προείδε το ταλέντο του. Έγραφεν ο Φώτης εκθέσεις, σωστά διηγήματα. Μετά τη Μυτιλήνη, και λίγο στην Αθήνα, πήγε στο Παρίσι. Έμεινε ένα διάστημα και σ’ αυτό, γνώρισε τους μεγάλους Ζωγράφους, τις Σχολές, τα Μουσεία, τις Πινακοθήκες και τις εκθέσεις. Σπούδαζε και Ζωγράφιζε και Έγραφε. Τέλεια καταρτισμένος μας ήρθε στην Αθήνα. Εκεί ξεδιπλώθηκε το πολυσύνθετο ταλέντο του. Λογοτέχνης - Ζωγράφος - Συντηρητής εικόνων - Δημοσιογράφος - Δάσκαλος Αναστηλωτής - Ψάλτης. M m μορφή γεμάτη καλοσύνη, γαλήνη και εργασία. Σαν Λογοτέχνης μας έδωσε το πρώτο και δεύτερο έργο του, τον «Πέδρο Καζάς» και τη «Βασάνδα». Εκεί μ ε αυτά τα βιβλία του γένηκε γνωστός ο ρωμαλέος συγγραφέας. Ακολούθησαν και άλλα πολλά έργα του, όπως «ο Αστρολάβος», οι «Φημισμένοι και Λησμονημένοι», η «Έκφρασις» και το περιοδικό, «Ταξείδια», το «Αϊβαλί» και πολλά άλλα. Σαν Δημοσιογράφος έγραψε στην Εφημερίδα «Ελευθερία» άρθρα κυρίως θρησκευτικά. Όσο γερνούσε τόσο προσέγγιζε τη θρησκεία. Προχώρησε και σχεδόν μονάχος του, μ ε τις φωτογραφίες τις δικές μου έβγαζε δια του Οίκου «Αστήρ» Παπαδημητρίου, ένα θρησκευτικό περιοδικό την «Κιβωτό».

αφ ιερω μα/57

Σαν Ζωγράφος, πρέσβευε μ ε φανατισμό ότι μονάχα η βυζαντινή, ζωγραφική η γνήσια, μπορεί να σου δώσει ψυχικές συγκινήσεις. Του άρεσε η Λαϊκή ζωγραφική. Αγαπούσε το Θεόφιλο, για την απλότητά του στην έκφραση. Υποστηρίζοντας μ ε φανατισμό, διάδωσε κι έκανε να επικρατήσει στην Αγιογραφία, η Βυζαντινή Ζωγραφική και τούτο είναι το πιο μεγάλο έργο του. Η επαναφορά της Βυζαντινής Ζωγραφικής. Ένας από τους τρεις που εργάστηκαν για την ελληνική παράδοση. Ο Σίμων Καράς για το Δημοτικό τραγούδι και η Ντάρα Στράτου για τους Λαϊκούς Χορούς. Ε πί πλέον ο Κόντογλου ίδρυσε και διατηρούσε Σχολήν Ζωγράφων. Και τούτο ένα από τα μεγάλα του έργα. Ταυτόχρονα συντηρούσε και τις εικόνες του Βυζαντινού Μουσείου. Μαθηταί του υπήρξαν οι: Τσαρούχης, Εγγονόπουλος, Κοψίδης, ο Γλιάτας και πολλοί άλλοι. Ο ίδιος σε μια έκδοση μας έδωκε ένα εικονογραφημένο περιοδικό μ ε ονομαστές εικόνες από το Άγιον Όρος, όπου εκεί έμαθε και την ψαλτικήν. Σαν Ζωγράφος ιστόρησε μ ε τους βοηθούς του πολλές Εκκλησίες. Την Καπνικαρέα, τον Άγιο Ανδρέα, Ά γιο Νικόλαο Αχαρνών, στο Αιόπεσι τη μεγάλη Εκκλησία και στην Κηφισιά το Ναϋδριο του Πεσματζόγλου. Επίσης στο Ρίο Πατρών, το ναΰδριον της Αγίας Αουκίας της οικογένειας Ζαΐμη. Στη Δημαρχεία της Αθήνας, ιστόρησε την αίθουσα της Βιβλιοθήκης. Στο γάμο της Μαρίνας που πήρε τον Δούκα του Κέντ, σε μεμβράνη έγραψε ένα Ειλητάριο κυλινδρικό, τις ορθόδοξες ευχ ', του Γάμου, δώρο του Κώστα Κοτζιά. Σαν αναστηλωτής της ζωγραφικής των Μνημείων συμπλήρωσε τα κενά σε τοιχογραφίες, στον Μυστρά, στα Μετέωρα, στην Καισαριανή, Αστέρι κ.α. Υπήρξε φίλτατός μου μαζί μ ε τον Πρύτανη Ακαδημαϊκό Ξυγγόπούλο, οι οδηγητές μου, στη φωτογράφιση και τον καταρτισμό του Βυζαντινού Αρχείου Παπαχατζιδάκι. Τον γνώρισα στα 1930. Κατοικούσε τότε στην οδό Τσίλλερ 1, στα Πατήσια. Ο Κίμων Λάσκαρης τον εσκάρωσε το ιστορικό σπίτι τον στον Κυπριάδη. Το χολ του σπιτιού του, το αοβάντιαε ειδικά για να το ιστορήσει και το στόλισε μ ε ονομαστές τοιχογραφίες. Στη γερμανική κατοχή 194H44 πούλησε το σπίτι του του οικισμού Κυπριάδου, στα Πατήσια, στην οδό Παπαδιαμάντη, σε ένα ζωέμπορο κι έκλαψε στο γραφείο μου (ατελιέ) όταν έμαθε πως ο ζωέμπορος άσπρισε τις τοιχογραφίες, γιατί δεν μπορούσε να τις βλέπει!!! Φυσικά, μεταπολεμικά, ξαναπήρε πίσω το σπίτι του. Στον Τόπον που άστραψε το φως του Νου, άσιραψε κι ο Κόντογλου, στη Γη των Ελληνικών, στο γαλάζιο πέλαγο του Αιγαίου. Σ ’ όλες του τις εκδηλώσεις Τέχνης Εικαστικής και Τέχνης του Λόγου, έγραψε και ζωγράφισε σ’ έναν κόσμο έντονα Ελληνικό. Ήταν ένας από τους τελευταίους της Μικρασιατικής γενεάς.

I

-Λ ά σ κ α ρ η Ή ταν ένας γίγας πνευματικός. Πολλοί τον πίκραναν γιατί είχε μιαν ακεραιότητα και είχε το θάρρος να λέει τη γνώμη του και αυτό οι άνθρωποι δεν το συγχωρούν. Όταν σκέφτομαι τον Κόντογλου και θέλω να τον παρομοιάσω μ’ ένα σχήμα γεωμετρικό, πάντα μου έρχεται στη μνήμη μου ο κύκλος ή η σφαίρα, διότι αυτός ο άνθρωπος είχε μιαν ενότητα στη σκέψη, στην ομιλία, στη ζωή του και στην εργασία του. Δεν υπήρχε ρωγμή, ήταν κάτι συμπαγές κάτι στρογγυλό, γιατί αν πεις ένα τετράγωνο έχει γωνίες, ένα εξάγωνο ή ένα οποιοδήποτε άλλο σχήμα. Ήταν ένα πράγμα σ’ όλα, και σπάνια θα δεις έναν άνθρωπο να εκφράζεται με τον ίδιο τρόπο σ’ όλες του τις εκδηλώσεις. Μιλούσε όπως έγραφε, ζωγράφιζε όπως μιλούσε και έγραφε και σκεπτόταν, και η ζωή του ήταν το ίδιο.

Γιώργος Γλιάχας Ο καλλιτέχνης που ήρθε από την Μικρασία ταρακούνησε με το έργο του τα νερά στα γράμματα και στις τέχνες: Ήταν πάντα συνεργάσιμος με τους συναδέλφους του και όσοι ζούσαν μαζί του για λίγο καιρό, όταν έφευγαν από κοντά του, κάτι είχαν αποκομίσει. Τα ταξίδια του πολύ τον επηρέασαν στις απόψεις του για την τέχνη. Όσο μπόι του έλειπε, τόσες χάρες είχε. Ο μόνος που έφερε την τέχνη της παράδοσης. Όπως έλεγε: Ν α αφήσουν τα βαλτόνερα να πάνε στο καλό. Έπρεπε η πολιτεία να τον είχε προσέξει περισσότερο γιατί είχε να δώσει πάρα πολλά. Κ αι κάτι πολύ σπουδαίο: ο Κόντογλου ήταν δάσκαλος γιατί πρώτο ό,τι ήξερε το έδινε με απλοχεριά και στους άλλους, δεν κρατούσε τίποτα κρυφό, και δεύτερο, ήξερε να μεταδίδει.

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή τα παιδιά ζωγραφίζουν Σ Ο Φ ΙΑ Σ ΚΑ ΣΤΡΗ ΣΙΟ Υ: Π αιδι­ κές ζωγραφιές. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 174.

Τα τελευταία χρόνια η παιδική ζωγραφική ευνοήθηκε ιδιαίτε­ ρα από την τρέχουσα άποψη, που σήμερα θεωρείται τουλάχι­ στον ξεπερασμένη, ότι η τέχνη είναι το προϊόν μιας ενστικτώ­ δους, άλογης και ανεξέλεγκτης διεργασίας. Τα παιδικά σχέδια λοιπόν δεν θα έπρεπε να είναι τίποτα περισσότερο από απόλυ­ τα αυθόρμητες μαρτυρίες (αυτοματικές κατά τους υπερρεαλι­ στές) της ψυχής, στην ηλικία της απόλυτης αγνότητας. Σήμερα, όπου η διαπίστωση ότι η εικαστική παραγωγή απορρέει μέσ’ από ένα σαφώς οργανωμένο ιδίω­ μα, σ’ ένα συγκεκριμένο πολιτιστι­ κό σύνολο, δεν θα έπρεπε να απο­ δίδουμε στην παιδική ζωγραφική μια πραγματικά «καλλιτεχνική» αξία. Θα έπρεπε όμως εντούτοις να παραδεχτούμε ότι οποιαδήποτε μορφή τέχνης δημιουργεί ένα υλικό προϊόν που είναι ούτως ή άλλως προϊόν του ανθρώπινου πνεύμα­ τος, ακόμα κι αν αυτό είναι εντε­ λώς αποδεσμευμένο από έλλογα σχήματα. Μέσα από το καλλιτεχνι­ κό έργο αντικειμενοποιείται η υπο­ κειμενικότητα, γίνεται αυτό στοι­ χείο επικοινωνίας και αξιολογεί­ ται. Η εικαστική έκφραση χρησιμο­ ποιεί ένα σύστημα συμβόλων που δεν είναι κατ’ ανάγκη αναγνωρίσι­ μο από κάποιον που βρίσκεται έξω απ’ αυτό. Το παιδί-ξωγράφος, αγνοώντας τους κώδικες και τις λειτουργίες τους, υπόκειται λιγότε­ ρο σε οποιοδήποτε τύπο «λογοκρι­ σίας» που του επιβάλλεται ήδη από μικρή ηλικία στον προφορικό λόγο. Γι’ αυτό και η καλλιτεχνική δη­ μιουργία μπορεί ν’ αποδειχτεί θαυ­ μάσιος σεισμογράφος της παιδικής ψυχής, για να διαπιστωθούν μέσ’

απ’ αυτή ενδεχόμενες μικρές και μεγάλες ανωμαλίες, ο βαθμός και τρόπος προσαρμογής, προβλήματα που το τρομάζουν κι ακόμα, κι αυ­ τό είναι το σημαντικότερο, για να εκτονωθούν συσσωρευμένες ενέρ­ γειες. Μόλις στα τέλη του περασμένου αιώνα γίνονται οι παιδικές ζωγρα­ φιές αντικείμενο συλλογής και ερ­ μηνείας. Από τότε οι εξειδικευμένες έρευνες δεν παύουν να τροφο­ δοτούν τη βιβλιογραφία με στοι­ χεία για την προβληματική της παι­ δικής ζωγραφικής.1 Στη σύγχρονη εποχή γίνεται για πρώτη φορά ένας συσχετισμός ανάμεσα στην παιδική ζωγραφική και τα καινούρια ρεύ­ ματα. Ο συσχετισμός αυτός δεν εί­ ναι άσχετος με την αισθητική αξιο­ ποίηση της τέχνης των πρωτόγονων λαών και ναίβ καλλιτεχνών στα τέ­ λη του περασμένου αιώνα, καθώς και με την ανάπτυξη της εθνογρα­ φίας. Επανειλημμένα έχουν συνδε­ θεί ο παιδικός αυθορμητισμός στο σχέδιο και τα χρώματα με την «παιδική» ηλικία του κόσμου, αλλά και με τα «έντεχνα» έργα των Van Gogh, C6zanne, Picasso. Πασίγνω­ στη είναι άλλωστε και η γενικότερη στάση απέναντι στα έργα αφηρημέ-

νης τεχνοτροπίας: «Αυτό το κάνει και η μικρή μου κόρη!» Έτσι συ­ ναντάμε στα παιδικά έργα στοιχεία τόσο εξπρεσιονιστικά όσο και αφηρημένα, που ζωντανεύουν μνήμες του Paul Klee, του Jean Dubuffet, του Juan Miro, του Chagall, καθώς και νεοτέρων όπως του Sam Francis και του Cytwombly πράγμα που βοηθά αντίστροφα στην αναγνώρι­ σή τους από τους ίδιους τους καλ­ λιτέχνες σαν πραγματικά έργα τέ­ χνης.2 Η μόνη διαφορά είναι ότι το παιδί δεν είναι η ολοκληρωμένη καλλιτεχνική προσωπικότητα που ξέρουμε από την ιστορία της Τέ­ χνης.3 Το καλαίσθητο βιβλίο-λεύκωμα που συνέταξε η ζωγράφος και καθηγήτρια Τεχνικών σε διάφορα γυ­ μνάσια της χώρας (Ρόδου, Ρέθυ­ μνου) Σοφία Καστρησίου, περι­ λαμβάνει έργα μαθητών και μαθη­ τριών της από τις πρώτες τάξεις του γυμνασίου που έγιναν στα χρό­ νια 1978-1982. Αποτελεί ένα πολύ σημαντικό βήμα στην προσέγγιση της παιδικής εικαστικής δημιουρ­ γίας στη χώρα μας. Η συντάκτις, χωρίς μακροσκελείς προλόγους, ει­ σάγει κατ’ ευθείαν στο υλικό της, παραθέτοντας μόνο χαρακτηριστι­ κά, μάλλον ποιητικά στιγμιότυπα, από την εμπειρία της με τα παιδιά της επαρχίας και πληροφορώντας τον αναγνώστη για τη μεθοδολογία του τρόπου διδασκαλίας που διά­ λεξε, για το τόσο σημαντικό και συγχρόνως τόσο παραμελημένο μά­ θημα των Τεχνικών, ή, όπως λεγό­ ταν στα πιό παλιά χρόνια, της

60/οδηγος «Ιχνογραφίας». Η καθηγήτρια λοι­ πόν δεν προ-σχεδίασε ποτέ κάτι στον πίνακα για να υποχρεώσει κατόπιν τα παιδιά να το αντιγρά­ ψουν, μια μέθοδος ex cathedra, που φαίνεται να συνηθίζεται, αλλά τους έδωσε ελευθερία, απαλλάσσοντάς τα από το φόβο της μουν­ τζούρας, του «λάθους» και φυσικά του βαθμού και εμπνέοντάς τους θάρρος και ειλικρίνεια για την απόδοση της πραγματικότητας όπως μόνο αυτά τη βιώνουν. Τα αποτελέσματα που εκτυλίσσονται στις 116 καλοτυπωμένες, έγχρωμες σελίδες μικρού σχήματος, πείθουν ότι εδώ έχει γίνει πρωτοποριακή δουλειά με τα 12χρονα και 13χρονα παιδιά. Βέβαια, παρ’ όλη την ελευ­ θερία της ατομικής έμπνευσης, η καθηγήτρια δεν δίσταζε να δίνει «θέματα» -όπως μάλλον θα προβλέπεται από το Υπουργείο- του τύπου: «Βουνό και θάλασσα», «Δρόμος και πεζοδρόμιο», «Εξο­ χή», «Το πλήθος», «Τό τρένο», «Η Ταυρομαχία» κ.ά. Τα υλικά που διέθεσε σ’ όλα τα παιδιά για μιά ενιαία εμφάνιση των τάξεών της εί­ ναι επίτηδες προσιτά και δεν λερώ­ νουν. Είναι ξυλοχρώματα -χρωμα­ τιστά μολύβια- και το χαρτί όπου ζωγραφίζουν είναι από κοινά μπλοκ που μπορούν να αγορα­ στούν στο κάθε περίπτερο. Μ’ αυτό θέλησε να αποδείξει ότι η καλλιτε­ χνική δημιουργικότητα ενός παι­ διού δεν αποτελεί για κανένα γονιό

οικονομικό τουλάχιστον πρόβλημα. Τα σχέδια που παρουσιάζονται στη συνέχεια είναι διαρθρωμένα σε θε­ ματικές ενότητες, που δίνουν στο μελετητή, μεταξύ των άλλων, τη δυνατότητα να διαπιστώσει τις διαφορετικές συλλήψεις του ίδιου θέματος από παιδιά, που, όπως ει­ πώθηκε και παραπάνω, είναι περί­ που της ίδιας ηλικίας.. Ακριβώς για την ηλικία αυτή έχουν διαπιστωθεί ορισμένες πολύ σημαντικές αλλαγές που γίνονται στην ψυχοσύνθεση ενός παιδιού.4. Το παιδί αρχίζει σ’ αυτή την ηλικία να χάνει σταδιακά το ενδιαφέρον για τη ζωγραφική έκφραση, κάτι που ήταν τόσο έντονο στα προσχολικά του χρόνια. Και ο λόγος είναι ότι μέσα από τη βαθύτερη συνειδητοποίηση του εαυτού του διαπι­ στώνει, ή καλύτερα διαισθάνεται, ότι υπάρχουν, και άλλες δραστηριό­ τητες- παιχνίδια που μπορούν να εκφράσουν καλύτερα τις ανάγκες του. Λήγει δηλαδή η φάση του υπερισχύοντος υποκειμενισμού και αρ­ χίζει μια νέα, περισσότερο έντονη αντιπαράθεση του Είναι με την αν­ τικειμενική πραγματικότητα. Η ζωγραφική σ’ αυτή τη φάση χαρα­ κτηρίζεται από την ανάγκη για μια όσο το δυνατό ρεαλιστικότερη απεικόνιση του κόσμου. Επειδή όμως οι δυνατότητες δεν επαρ­ κούν, παρατηρούνται συχνά στα έργα αυτής της ηλικίας «υβρίδια», όπου συνυπάρχουν τόσο νατουρα-

Δημήτρης Χαραλάμπης Στρατός και Πολιτική Εξουσία • η δομή της εξουσίας στην μετεμφυλιακή Ελλάδα

λιστικές όσο και αφηρημένες -ακό­ μα παιδικές- λεπτομέρειες. Σαν ε­ πακόλουθο επιβάλλεται ο ανα­ γκαστικός πια δανεισμός και η μί­ μηση ξένων προς τον παιδικό κώ­ δικα ιδιωμάτων. Ο φόβος και συ­ χνά η απογοήτευση του αποτελέ­ σματος οδηγούν στην αποφυγή για οποιαδήποτε μορφή δημιουργικό­ τητας και όχι σπάνια ακόμα και στην αποστροφή. Τα σχέδια που έχει επιλέξει η Σ.Β. προσφέρονται απόλυτα για μια ένταξη σ’ αυτή ακριβώς τη φά­ ση της παιδικής ζωγραφικής. Και αυτό θα δικαιολογούσε κατά κά­ ποιο τρόπο την ενδεχόμενη διαπί­ στωση μιας έλλειψης φαντασίας (πρβλ. σ. 56,57 και 80,81) στο σχέ­ διο. Το λεύκωμα αυτό θα πρέπει να αποτελέσει αφορμή για μια πιο εντατικοποιημένη εικαστική δραστη­ ριότητα των παιδιών τόυ γυμνα­ σίου, αλλά και να κάνει τους γο­ νείς να αντιμετωπίσουν τη δη­ μιουργικότητα του παιδιού τους όχι μόνο σαν ένα παιχνίδι, αλλά σαν μια ουσιαστική καλλιτεχνική προσφορά. ΜΑΡΙΛΕΝΑ Ζ. ΚΑΣΙΜΑΤΗ*1234 Σημειώσεις 1. Hartlaub, G.F.: Der Genius in Kinde, Breslau 1930. Peters, G. Kinder malen und gestalten, Katalog, Detmold 1950. Klee, F. (εκό.). Tagebiicher von Paul Klee 1898-1918, Koln, 1957. Read, H.: Education through Art, London 1970. Giulio Carlo Argan et Carlo Traversa: Le dessin de l’ enfant et sa valeur dans les relations entre medicin et malade. Στο Psychopathologie de l’ expres­ sion, Vol. 4, μια εκό. σειρά της φαρμακευτικής εταιρείας Sandoz, 1964. Πρόκειται για μια επιλογή παιδικών έργων από τη Mostra del disegno infantile που έγινε στη Ρώ­ μη το 1963.

2. Είναι γνωστό ότι ο Dubuffet μά­ ζευε συνειδητά τόσο παιδικά έργα όσο και έργα ψυχοπαθών που έδινε τον τίτλο Art Brut και που χρησιμο­ ποιούσε ως πηγή έμπνευσης των δι­ κών του έργων. Η συλλογή αυτή βρίσκεται σήμερα εκτεθιμένη σε ει­ δικό μουσείο στη Λωζάννη.

3. 6λ. Andre Malraux, Le Musie imaginaire, από τη γερμανική μετά­ φραση: Psychologie der Kunst. Das imaginiire Museum, Baden-Baden 1949, a. 115. O Malraux διαπιστώ­ νει ότι το παιδί δεν ελέγχει, αλλά ελέγχεται από το ταλέντο του.

4. Lowenfeld, V.: Die Kunst des Kindes, Frankfurt 1957.

οδηγος/61

απο την απεικόνιση του χώρου στη βυθοσκόπηση του χρόνου Π Ε Τ Ρ Ο Υ Χ Ρ Ο Ν Α : Ειδωλοσκό­ πιο. Ποιήματα. Αθήνα, Ά γ ρ α , 1984. Σελ. 48.

Μέσα στο «Ειδωλοσκόπιο» περιέχονται δυο ειδών ποιήματα: τα πολύ μικρά και ακαριαία και τα μεγάλα, κάπως εκτεταμένα ποιήματα, που εναλλάσσονται μεταξύ τους. Και οι δυο μορφές, όταν δεν λειτουργήσουν πλήρως, όταν δεν αποδοθούν σωστά, παρουσιάζουν τις εγγενείς αδυναμίες του είδους των. Στην πε­ ρίπτωση που η λειτουργία τους είναι μερική, τότε εκείνη η μορφή που υστερεί περισσότερο είναι αναμφίβολα η δεύτερη, δηλαδή του εκτεταμένου ποιήματος. Είναι πασιφανές βέβαια ότι όσο πιο. σύντομο είναι ένα ποίημα, τό­ σο λιγότερες αδυναμίες χωράει μέ­ σα του, ενώ το ποίημα που ανοίγει τη χωρητική του διάσταση δίνει ευ­ καιρία σε πλήθος κακών παραγόν­ των να διαλάθουν της προσοχής του ποιητή, να εισχωρήσουν και να δυσλειτουργήσουν κατά την τοπο­ θέτηση των αισθητικών αξιών μέσα στο ποίημα και τέλος, η ίδια η χρο­ νική διάρκεια, που μεγαλώνει αναιτίως, καθυστερώντας την ολο­ κληρωμένη απόδοση, μπορεί να γί­ νει αιτία και να εξανεμιστούν οι εντάσεις των αρχικών ποιητικών κυττάρων, ύστερα από μια προο­ δευτική κατιούσα. Στην περίπτωση του Πέτρου Χρσνά, που διαθέτει πλούσια γλωσσικά μέσα καθώς επίσης και πάμπολλες παραστάσεις από την όλη του θεωρητική κατάρτιση, στοιχεία πολύ σημαντικά για την καλλιέργεια του λόγου και τη δια­ δικασία του ποιήματος, η διαπί­ στωση αυτή έρχεται να ισχύσει και ως προς τα δυο της σκέλη. Ας ξέκινήσουμε από τα μικρά ποιήματα, που η επιγραμματική τους μορφή

και μόνο δίνει την ευκαιρία για μια «ανάσα» ανακούφισης στον ανα­ γνώστη, μιας και παρεμβάλλονται ανάμεσα από τρισέλιδα και τετρα­ σέλιδα ποιήματα. Το περιεχόμενό τους, όμως, δεν έχει καθόλου τον πληροφοριακό και ηθολογικό χα­ ρακτήρα του επιγράμματος, αλλά στιγμιαίες εκπυρσοκροτήσεις πνευ­ ματικών εκλάμψεων μέσα στις δια­ στάσεις του ποιήματος. Απόψεις για την αισθητική αντίληψη του κόσμου, που συμπυκνώνονται και αποδίδονται ως ποιητικά γεγονόΕδώ, ο χώρος και μόνο δεν επι­ τρέπει να χωρέσει τίποτε άλλο πέ­ ρα από την ειλικρίνεια του συναι­ σθήματος. Οι λέξεις πηγάζουν κα­ τευθείαν από το βάθος της συλλαμβάνουσας ιδέας, από την έννοια ενός πρωτογενούς προβληματι­ σμού, αναβλύζοντας τη δροσιά του αυθόρμητου και του αυθεντικού. Τα πουλιά όεν ξέρουν τ’ όνομά τους μήτε τον κυνηγό που τα σκοτώνει. (Ά γν ο ια )

πλαίσιο Σ ΤΡΑ ΤΗ ΠΑ ΣΧΑ ΑΗ : Α νασκαφ ή. Αθήνα, Ίκαρος, 1984. Σελ. 30.

ΑΝ και δεν έχει -ίσως ακόμηξεκάθαρο το δικό της ύφος έκφρασης, (κινούμενη ανάμεσα σε καβαφικούς τόνους και σεφέρειες ατμόσφαιρες), η γραφή του Στρατή Πασχάλη, όπως απλώνεται σε τούτη την «Ανασκαφή», διαθέτει πλούσιο το ρίγος, που αναγνωρίζεται στην αληθινή ποίηση. Πάνω της κυριαρχεί η αίσθηση του χρόνου, όχι μόνο σαν παράγοντας φθοράς και μεταβολής, αλλά -κυρίως- σαν ένδειξη επαναδιαπραγμάτευσης των ανθρώπινων σχέσεων και επανατοποθέτησης της αυτοθεώρησης. Μια αίσθηση, τόσο βαθύτατου αντικρύσματος, που κάνει τη συλλογή ένα από τα πιο σημαντικά ποιητικά βιβλία της περασμένης χρονιάς.

Η ΑΙΑ ΚΩ Ν ΣΤΑ ΝΤΙΝ Ο Υ: Α ρσενικός χαλκός. Λεμεσός, Θεμέλιο, 1984. Σελ. 56.

Η ποιητική γλώσσα του Ηλία Κωνσταντίνου ριγά από πυρετό. Έτσι διαμελίζει τη συνέχεια, ερωτοτροπεί με τη δροσιά τ.ων γραμμάτων, αποκρούει την αμεριμνησία της συνήθειας. Και γύρω απ’ όλα, υπάρχει το επαναλαμβανόμενο «εγώ» των στίχων, το οποίο δεν παραπέμπει μονάχα στην αφήγηση της εξατομικευμένης περίπτωσης, αλλά γίνεται και γέφυρα σύζευξης: της έξαψης του χώρου προέλευσης (η Κύπρος στους ανέμους των

62/οδηγος Η αποκάλυψη του απρόοπτου, οι ερωταποκρίσεις που δεν έχουν κά­ ποιο συγκεκριμένο ορατό στόχο, η διερεύνηση της οδύνης μέσα στα κατάβαθα της μνήμης δίνουν τη δυνατότητα για στίχους απλούς και απέριττους: Ποιός γεω πόνος να το φύτεψε αυτό το κατοικίδιο δέντρο στον καθρέφτη; (Α π ο ρ ία )

και ακόμα:

ραστο παρηγορητή, ως μέγα θερά­ ποντα κάθε πεζότητας και αθυμίας: Ο κωπηλάτης στ’ ανοιχτά η κοπέλα στη π λαγιά μά ζευαν λουλούδια. (Κυματισμοί)

Η δύναμη της αντίθεσης είναι πάν­ τοτε μια από τις πρωταρχικές ποιη­ τικές αξίες και κυρίως εκεί που η αντίθεση σημαίνει την κατάφαση:

Ε ίσαι συμπατριώτης; Είσαι συχω­ ρια νός μου; Σήκωσε λίγο την ομ­ πρέλα να σε δω στο πρόσωπο.

Το παιγνίδισμα της φαντασίας που ισορροπεί αντίθετες καταστάσεις, προχωρώντας ανάμεσα από το εφι­ κτό και το ανέφικτο, αμφισβητών­ τας το απραγματοποίητο και δί­ νοντας υπόσταση σε κάθε πιθανή προέκταση των πραγμάτων μέσα στο χώρο και στο χρόνο, μέσα στο όνειρο και στην επιθυμία, μέσα στο θάνατο και στην ανάσταση, δι­ καιολογεί την ποίηση ως τέχνη, αναγορεύει τον ποιητή ως αξεπέ­

Έ π αιζε χλωροπράσινο επάνω στη ταφόπετρα το νεογνό της σαύρας.

(Vita Nuova)

Περνώντας τώρα στα μεγάλης διάρκειας ποιήματα του Πέτρου Χρονά, ερχόμαστε σε επαφή με μιαν άλλη πραγματικότητα. Ποτα­ μοί λόγου που γίνονται αντιληπτοί μόνο σε μερικά σημεία τους, σαν να πέφτει ξαφνικά επάνω τους κά­ ποια δέσμη φωτός. Και λέγοντας αντιληπτοί, εννοούμε την παρου­ σία της κατασκευής περισσότερο καί όχι το βάθος του περιεχομένου,

Θα το αγαπ ήσετε!

• ΕΛΙΟ ΒΙΤΟΡΙΝΙ Ο ι άνθρωποι κα ι ο ι άλλοι Η ιστορία διαδραματίζεται στο Μιλάνο, το χειμώνα του 1945. Σ τα σύντομα επεισόδια του έργου, πρω τα­ γωνιστούν οι ζωντανοί και οι νεκροί, οι παρ­ τιζάνοι, οι Γερμανοί και οι φασίστες. Κ α ι σαν ένα γλυκό, μουσικό μοτίβο παρεμβάλλεται η ερωτική ιστορία του Νι2, του βασικού ήρωα, και της Μπέρτα. Οι άνθρω ποι και οι άλλοι είναι ένα από τα πιο σημαντικά και πιο όμορφα έργα του Έ λ ιο Βιτορίνι. Μ ’ ένα ύφος πραγματικά μαγευτικό καταφέρνει να μεταμορφώνει την πραγματικό­ τητα σε μύθο και το επεισοδιακό σε επικό.

ΑΣΤΑΡΤΗ

Πρώην «ΑΣΤΕΡΙ»

ΣΟΛΩΝΟΣ 121 - ΤΗΛ. 3606 597

που είναι μια ουτοπία μέσα σε έναν επιτηδευμένο υπερρεαλισμό. Οι συγκινησιακοί κραδασμοί μάλλον απορροφούνται κατά τη διαδρομή τους, παρά φτάνουν στον αναγνώ­ στη για να τον μεταβάλλουν σε μύ­ στη της απόκρυφης πραγματικότη­ τάς των. Εξάλλου μια τάση απόωραιοποιήσεως του κειμένου, ίσως και ασυνείδητη, δημιουργεί ένα κλίμα όχι και τόσο ευχάριστο για τον αναγνώστη από την πλευρά της μουσικής αλληλουχίας των λέξεων. Υπάρχει, όμως, ένα δυναμικό στοι­ χείο, που εξισορροπεί κατά το μέ­ τρο του την αντίρρησή μας αυτή: Της ταχύτατης εναλλαγής των εικό­ νων. Ενός κινητικού αναβρασμού των παραστάσεων. Οι στίχοι του Πέτρου Χρονά μας μεταφέρουν πο­ λύ γρήγορα από το ένα γεγονός στο άλλο, από την απεικόνιση του χώ­ ρου στη βυθοσκόπηση του χρόνου. Πού να θυμάσαι τους αλλαγμέ­ νους κωδικούς, π ο ύ να θυμάσαι τη νέα κρυψώ­ να του κλειδιού αυτή την ώρα που φ υτεύουν τις καπνόρριζες κ ι ο ήλιος κατεβάζει τσεκουριές στο σβέρκο των καματερών; Κ α ι τα μαχαίρια σας. Κ α ι τα ψαλίδια σας. Κ α ι τα δρεπάνια. Ο τροχιστής.

Γράφοντας πιο πάνω για «επιτη­ δευμένο υπερρεαλισμό» εννοούμε τη σύγχυση και τη διάχυση, αν όχι την ανυπαρξία αυτού του βαθύτε­ ρου «εν τι», του ικανού να απο­ γειώσει το κείμενο και να το μετα­ βάλλει σε ποίημα. Έτσι, χωρίς το συγκεκριμένο αιτιατό, που θα ρυ­ μουλκήσει την όλη κατασκευή προς τα δικά του παραμιλητά, οι λέξεις ανέρχονται προορισμένες να καλύψουν επιφάνειες χωρίς κανένα υποδόριο ρίγος. Οι φράσεις αλληλοπαρατάσσονται με τη γραμματι­ κή τους συμφωνία, υπακούοντας στις απαιτήσεις της σύνταξης και στην καλλιέπεια του ορθού λόγου, δημιουργώντας εικόνες ώστε να φαίνονται υπερρεαλιστικές, αλλά χωρίς κανένα εσωτερικό σπαραγ­ μό, χωρίς καμιά αιματοχυσία. Δεν υπάρχει βρόγχος στην αγωνία του ποιητή. Υπάρχει η ηρεμία του συγ­ κροτημένου τεχνίτη, με την άνεση της αφήγησης και την ευκολία στη διάθεση πολλαπλών εικόνων από το απόθεμα των γνώσεων, προς χάριν πάντα της ποιητικής παραβο-

οδηγος/63 λής και της αβίαστης συναισθημα­ τικής παρεμβολής. Αλλά, ενώ τόσα πολλά στοιχεία συσσωρεύονται μέ­ σα στα εκτεταμένα ποιήματα, γιατί οι στίχοι δεν φορτίζονται αναλόγως; Γιατί στο τέλος παραμένει η αίσθηση ενός στεγνού και ξηρού λόγου, ενός άχρωμου και ουδέτε­ ρου ύφους; Ίσως γιατί δεν βρί­ σκονται τα αντίστοιχα μηνύματα, που ξεπηδούν τόσο ανεπιτήδευτα από τα σύντομα ποιήματα. Ίσως, γιατί, όσα ανιχνεύονται μέσα στις καταφυγές ενός βερμπαλιστικού υπερρεαλισμού, έχουν την έννοια της αποδοχής των ως τετελεσμέ­ νων, ενώ θα μπορούσαν να μετα­

τραπούν σε προτάσεις εν γένει. Ακόμα, αν τα βιωματικά στοιχειά πετύχαιναν πιο ευδιάκριτες ανα­ φορές, η τρυφερότητα της υπόμνη­ σής των θα ανύψωνε τα κείμενα σε πολύ υψηλότερες σφαίρες. Άλλω­ στε τις επισημάνσεις αυτές κάνει ο ίδιος ο ποιητής, όταν λέγει: «Ό που τελειώνει ένα μονοπάτι / αρχίζει ένα σύννεφο». Να μην παραμελήσουμε, τέλος, να αναφερθούμε στην καλαισθησία της έκδοσης. Εδώ, ο Ν. Γ. Πεντζίκης συμβάλλει με τρεις ζωγραφι­ κούς πίνακες. ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

αφήνοντας την «παλιά, ήρεμη καλή εποχή» Σ Ε Ρ ΓΟ Υ Ν Τ ΑΝ ΤΕΡΣΟ Ν: Μαύρο γέλιο. Μετ. Ρ άνια Κωστοπούλον. Αθήνα, Ο όνσσέας, 1984. Σελ. 232.

Ο Σέργουντ Άντερσον, δημοφιλής αμερικανός συγγραφέας του μεσοπολέμου, δεν είναι πολύ γνωστός στην Ελλάδα. Γεννήθηκε στο Οχάιο το 1876, άρχισε να δουλεύει πολύ νωρίς για να βοηθή­ σει την οικογένειά του, πήγε εθελοντής στην Κούβα (κατά τον ισπανοαμερικανικό πόλεμο) κι έπειτα δούλεψε στο Σικάγο. Εκεί συναντά τους Karl Sandburg, Theod. Dreizer κι άλλους από τη λογοτεχνική κίνηση της πόλης, όλους με κοινό ιδεώδες την ανά­ πτυξη μιας αυτόνομης αμερικανικής λογοτεχνίας. Ο Άντερσον το 1919 με το «Winesburg - Ohio» μια συλλογή από μι­ κρές ιστορίες συνέβαλε σ’ αυτό το ιδανικό κι επηρέασε τους συγχρό­ νους του. Ακολούθησαν το Triumph of the Egg (1921), Horses and Men (1923), το Death in the Woods (1933) με θέμα τις στερημέ­ νες από αγάπη καταπονημένες ζωές των δυτικών μικρών πολι­

τειών. Το 1920 γράφει το μυθιστό­ ρημα Poor White με θέμα τη βιομη­ χανοποίηση μιας μικρής πόλης. Η συνάντησή του το 1921 στο Παρίσι με τη Γερτρούδη Στάιν επηρεάζει το ύφος του. Το 1925 γράφει το πιο γνωστό του έργο Dark Laughter, ερωτικό μυθιστόρημα με συμπυ­ κνωμένα τα θέματα των άλλων έρ­ γων του. Ο ήρωάς του Μπρους

καιρών) με τη μοναξιά, που έχει η παγκοσμιότητα των σύγχρονων ποιητικών διαλέκτων. Β Α ΓΓΕ ΛΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ: Α ιτ ίε ς θανάτου. Αθήνα, Εκδόσεις των Φίλων, 1984. Σελ. 57.

ΜΕ τρόπους, που θυμίζουν επιλογές ιερών κειμένων και καλειδοσκοπικές περιπέτειες, απλώνεται ενδοστρεφής η ποίηση του Βαγγέλη Αθανασόπουλου. Τα εξωτερικά φαινόμενα γίνονται ριπίδια στην απαίτηση ανάσας των -συχνά άγριων σε μαλθακές θεωρήσεις- νοητικών σχημάτων, τα ορόσημα υποσκάπτονται, η υποτιθέμενη ερωτική σχέση στεγνώνει τον πικρό και αυτάρεσκο ιδρώτα της. Και πάνω απ’ όλα, επικρεμάται η μεμβράνη του ύπνου, που μοιάζει μόνο στιγμιαίος στις εκφράσεις του, ενώ οι στιγμές του δεν είναι παρά ψηφίδες της αιωνιότητας, καθώς ο θάνατος είναι επαναλαμβανόμενος. Π Α ΥΛ Ο Σ ΜΑ ΤΕΣΙΣ. Μ ικρο-αατικό Δ ίκα ιο. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σ ελ. 94.

ΕΔΩ και δύο χρόνια, στο «Θέατρο του Πειραιά», πρωτοεμφανίστηκε το «Μικρο-αστικό Δίκαιο» του Παύλου Μάτεσι, που πριν λίγο καιρό κυκλοφόρησε και σε βιβλίο. Και που σίγουρα αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες θεατρικές δουλειές του συγγραφέα. Από τα έξι μονόπρακτα, (τα οποία ουσιαστικά αποτελούν το «Δίκαιο»), περνούν οραματικές στιγμές της υπάρχουσας ζωής στον τόπο, με οδηγό κυρίως τον συνεχώς οξύ λόγο, σε παραλλαγές που αγγίζουν οροφές παραλογισμού. Με

64/οδηγος Ντάνλεϋ αφήνει το Σικάγο, πόλη πολύβουη και πολύκοσμη κι απο­ γοητευμένος από την επαγγελματι­ κή κι οικογενειακή αποτυχία κι αποτελμάτωση, αρχίζει να κατε­ βαίνει το Μισισσιπή, αναζητώντας κυριολεκτικά και μεταφορικά τον τόπο της παιδικής του ηλικίας. Περνά με τα πόδια μέσα από ξεχα­ σμένες πολιτείες, τις παραμελημένες όχθες των ποταμών Οχάιο και Μισισσιπή, από τη Ν. Ορλεάνη, το Κεντάκι, προσπαθώντας να γυρίσει σ’ έναν τόπο όπου «οι άντρες είναι άντρες κι οι γυναίκες γυναίκες». Μια απελπισμένη αναζήτηση του παρελθόντος, της παλιάς καλής εποχής πριν αρχίσει η βιομηχανο­ ποίηση των αρχών του αιώνα, τότε που τα ποτάμια ήταν ζωντανά και σήμαιναν μαύρους, πλοία, εμπό­ ρους, φασαρία, τραγούδια κι ανάδιναν λαγνεία και μια αίσθηση ζωής και κίνησης, τότε, πριν νε­ κρωθούν από τους σιδηροδρόμους. Έτσι ξεκινά με τα πόδια για να ξεφύγει από την εποχή της ταχύτη­ τας, του απελπισμένου κυνηγιού του χρήματος, της καριέρας που έχει γίνει σκοπός ζωής από τους κύκλους των διανοουμένων και καλλιτεχνών, από την απελευθερω­ μένη, «μοντέρνα» γυναίκα του. Ο Σ. Άντερσον νιώθει ήδη από το 1920-25 το άγχος του σύγχρονου ανθρώπου, της βιομηχανοποιημένης ζωής, της αναζήτησης των και­ νούριων ρόλων κι από τα δύο φύλα κι αυτά τα «σύγχρονα» προβλήμα­ τα μεταφέρει στον ήρωά του που αδυνατεί να προσαρμοστεί στην εξέλιξη των ανθρώπων και των πό­ λεων. Το θέμα της γυναικείας χει­ ραφέτησης, εδώ στα πρώτα χρόνια της επίσημης αναγνώρισής του,

'

ΗλιαΜιχάλου ·-.

ΓΙΑ ΕΝΑ ΝΕΟ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟ “ Κεντρική .Διάθεση: ;

ΚΑΛΕΝΤΗΣ & ΣΙΑ Ε.Ε. Κ,ολοκοτρωνη 15 . . Τηλ 32 34 270· 32 31 781

105 62 ΑΘΗΝΑ

παίρνει ανησυχητικές διαστάσεις, καθώς η γυναίκα αρχίζει ν’ ακο­ λουθεί ένα πρότυπο ακαθόριστο, χωρίς τελική μορφή, και μην ξέ­ ροντας κι η ίδια τι επιδιώκει παίρ­ νοντας μια πορεία χωρίς γυρισμό. Ο άντρας, κυριολεκτικά παγιδευμένος ανάμεσα στα παραδοσιακά, ζεστά πρότυπα της παιδικής του ζωής, και τις νέες, τρομαχτικές διαστάσεις της γυναικείας προσω­ πικότητας, ηττημένος θεληματικά από τον ανταγωνισμό, σε μια ατμό­ σφαιρα αμοιβαίας καχυποψίας κι εχθρικών διαπληκτισμών, οπισθο­ χωρεί έντρομος κι αδύναμος. Αντι­ πρόσωπος αυτής της γενιάς είναι η κεντρική αντρική μορφή του «Μαύρου γέλιου». Προσπαθεί να βρει μια ταυτότητα γυρίζοντας πί­ σω στη φύση και τις αρχέτυπες σχέσεις αρσενικού-θηλυκού. «Ά ν­ τρες αγαπήστε. Απολαύστε τις γυ­ ναίκες. Αφήστε να σας παρασύρει το κύλισμα του χρόνου. Η συνέχιση της ζωής δεν είναι δική σας υπόθε­ ση. Αφορά τις γυναίκες» (σελ. 69). «Άραγε όλοι οι άντρες θέλουν να γκρεμίζουν κάτι στις γυναίκες, να τις κάνουν σκλάβες;» Αυτή η αρχή που δέχτηκε ο ίδιος ο Μπρους με συγκατάβαση στην αρ­ χή του γάμου του φαίνεται να έχει δημιουργήσει ένα ψυχροπολεμικό κλίμα ανάμεσα σ’ αυτόν και τη γυ­ ναίκα του. Παίρνει εκδίκηση φεύ­ γοντας ξαφνικά. Περνά τις χλιαρές νύχτες του καλοκαιριού περιπλανώμενος στο ποτάμι, αναπολώντας νοσταλγικά τις ιστορίες του Μαρκ Τουαίν, αγγίζοντας τη γη, τεμπε­ λιάζοντας, στα χωριουδάκια της όχθης, χάζεύοντας, ξαπλωμένος κάτω από τα δέντρα, τους νέγρους να δουλεύουν στα μπαμπάκια ή να ψαρεύουν στο ποτάμι, απολαμβά­ νοντας την ίδια την τεμπέλικη διά­ θεσή του κι αναζητώντας κοντά στη γη τη σιγουριά της μητρικής αγκαλιάς των παιδικών του χρό­ νων. Χώμα-γη-γυναίκα-ζωή, να η αρχέγονη αλληλουχία των εννοιών στο μυαλό του άντρα που αναδεύει εικόνες από την Παλαιό Διαθήκη, βρίσκοντας στις παμπάλαιες καθο­ ρισμένες σχέσεις την ήρεμη αίσθη­ ση της σάρκας στην επαφή με το χώμα, τη γεύση των πραγμάτων και της ζωής όπως την είχε φαντασθεί στα παιδικά του χρόνια, προτού διαψευσθεί. «Μήπως άνθρωποι που είναι εργάτες κι ό,τι ζουν κι αισθάνονται περνάει μέσα απ’ τα δάχτυλα των χεριών τους, μήπως

αυτοί έχουν μια πιο ξεκάθαρη αί­ σθηση της ζωής;» (σ. 69). Μ’ αυτό το σκεπτικό, φτάνοντας στο Όλντ Χάρμπορ, την πόλη που μεγάλωσε, απαρνείται τον δια­ νοούμενο δημοσιογράφο του Σικά­ γου και πιάνει δουλειά στο εργο­ στάσιο σαν εργάτης. Μοναδική του συντροφιά σ’ αυτή την ηθελημένη απομόνωση ένας γέρος εργάτης με τη γυναίκα του. Οι σχέσεις αυτών των δύο κουρασμένων ανθρώπων, που πέρασαν τόσες φουρτούνες και θανάτους, σχέση ζωής, που έθρεψε η πολλή δουλειά και το φαί και το ποτό, σχέση γήινη και ζωντανή που δεν αναρωτιέται ποτέ, ούτε αυτοαναλύεται αρρωστημένα, ούτε ανα­ ζητά μια ουτοπιστική ευτυχία χω­ ρίς σημασία, τον εντυπωσιάζουν. Βρισκόμαστε στην κρίσιμη καμ­ πή του αιώνα μας μετά τον πόλεμο. Οι αξίες αναθεωρούνται, τίθενται νέες βάσεις, η πρόοδος συνεχίζει την πορεία της με ιλιγγιώδη ρυθμό και δεν ξέρω, αν είναι ο αδιόρθω­ τος ρομαντισμός του συγγραφέα ή κάποια προφητική οξυδέρκεια, αυ­ τό που τον κάνει ν’ αναπολεί την αργή κίνηση των βοδιών στο χώμα και την εποχή τους που πέρασε. Με ποιο αντίτιμο πληρώνονται ή θα πληρωθούν τα οφέλη αυτής της ανεξέλεγκτης προόδου; 1925. Ένας λαός νέος, αφελής, ατενίζει με άξεστο θαυμασμό κι επαρχιώτικη προκατάληψη τη γερασμένη, σπαραγμένη από πολέ­ μους, σοφή όμως Ευρώπη. Αναζη­ τεί μια προσωπική έκφραση και ψάχνει ρίζες αλλά απλώνει το χέρι σ’ αυτήν για να βρει τρόπους να καλλιεργήσει το πνεύμα του. Με το υγιές, άπειρο βλέμμα του παρατη­ ρεί την Ευρώπη, κριτικάρει και ζη­ τά να μάθει. Έτσι σχηματίζεται ο κύκλος των Αμερικανών του Παρι­ σιού, που συναντάμε στις σελίδες του «The sun also rises» του Χέμινγουαίη, που σύχναζαν στο Μονπαρνάς και για τους οποίους μι­ λώντας ο Sinclair Lewis (από τα πρόσωπα της Eleanor Green) λέει ότι ήταν: «σαν τους διανοούμενους πρόσφυγες της Rive Gauche γύρω στο 1925 ή όπως οι T.S. Eliot, Ezra Pound ή η Is. Dunkan ιριδίζουσες μύγες πιασμένες στον μαύρο ιστό μιας αρχαίας και χωρίς ηθική ευ­ ρωπαϊκής κουλτούρας». Έτσι σαν μύγα εκστατική, πεινασμένη για ευρωπαϊκό πνεύμα και τέχνη βρί­ σκεται η Αλίν -κεντρική γυναικεία μορφή του «Μαύρου Γέλιου» στο

οδηγος/65 Παρίσι. Εκεί συναντά τον άντρα της, έναν από τους πλούσιους αμερικανούς νέους που μετά τον πόλε­ μο συνωθούνται στο Παρίσι για λί­ γη διασκέδαση, λίγη ανεμελιά, ύστερα από την αυστηρά καθορι­ σμένη ηθική της πατρίδας τους. Πολλές σελίδες από το «Μαύρο Γέ­ λιο» περιγράφουν την ατμόσφαιρα του Παρισιού ανάμεσα στα χρόνια 1920-25, τους κύκλους των δια­ νοουμένων και καλλιτεχνών αλλά και τους κοσμικούς με τα διάφορα κουτσομπολιά που πρόθυμοι δημο­ σιογράφοι μεταφέρουν στο θαμπω­ μένο κοινό τους από τις στήλες των εφημερίδων τους -ατμόσφαιρα που ο Σέργουντ Άντερσον γνώρισε κα­ λά. Ο πόλεμος έχει σημαδέψει εκεί­ να τα χρόνια. Η φρίκη, η σκληρό­ τητα, η ανάγκη της ασύδοτης ελευ­ θερίας κυριαρχούν. Ο πόλεμος -«άντρες νεκροί, να τους σαπίζει ο θάνατος», άντρες αποκαμωμένοι, γυναίκες απογοητευμένες- να τι έχει αφήσει. Η Αλίν συναντά τον άντρα της Φρανκ κι οι δύο κουρα­ σμένοι κι άδειοι αναζητούν κάτι για να πιστέψουν και βρίσκουν ο ένας τον άλλο. Βαριεστημένοι από τη σκληρή Ευρώπη γυρίζουν στην πατρική γη για ν’ ανακαλύψουν γρήγορα τη συμβατικότητα της ζωής τους, την αδυναμία επαφής, την κενότητα των επιφανειακών τους στόχων, το γκρέμισμα των ονείρων τους. Ο Μπρους Ντάνλεϋ, εργάτης στο εργοστάσιο του άντρα της, αντιπροσωπεύει για την Αλίν το υγιές στοιχείο. Είναι η περιπέ­ τεια, το πάθος που της έλειψε στα πρώτα νεανικά της χρόνια, ο εργά­ της με τον αέρα του διανοούμενου που μάγεψε την κοριτσίστικη φαν­ τασία της. Για λίγο ο έρωτας πα­ λεύει με τον καθωσπρεπισμό, την ασφάλεια του μεγαλοαστικού καταφύγιου-σπιτιού, τις κοινωνικές συμβάσεις, τις προκαταλήψεις. Για λίγο. Έπειτα, με διατακτικά στην αρχή βήματα, τρέμοντας, ο άντρας κι η γυναίκα πλησιάζουν αβέβαιοι μέσα στο σκοτάδι ο ένας τον άλλο. Το κλασικό τρίγωνο, το παλιό μοτίβο της κυρίας με τον κηπουρό, ένα παιδί στο δρόμο για να γεννη­ θεί, η εγκατάλειψη του συζύγου αυτή είναι η βασική πλοκή του «Μαύρου γέλιου». Έ να από τα πιο αφανή πρόσωπα του έργου, ο Φρανκ καταλαμβάνει τα τελευταία κεφάλαια. Είναι ο έρωτας, η φυγή των ερωτευμένων, ιδωμένη από την πλευρά του συζύγου. Ο εσωτερικός

βασανιστικός μονόλογος, οι αμφι­ βολίες, τα πικρά συμπεράσματα, οι αποφάσεις, όλα γίνονται γνωστά στον αναγνώστη μέσω του άφαντου σχεδόν ώς τότε Φρανκ -πράγμα που ξαφνιάζει- μια κι ένας ατελής χαρακτήρας, άγνωστος σχεδόν, αναλαμβάνει το βάρος του τέλους. Είναι ίσως μια αδυναμία ή μια ανι­ σότητα στο όλο έργο που ίσως γίνε­ ται σκόπιμα. Ο αναγνώστης δεν νιώθει το μοιραίο, έντονο ερωτικό πάθος που αλλάζει τη ζωή τριών ανθρώπων. Αυτό το πάθος είναι τελείως σχηματικό. Εκείνο που κυ­ ριαρχεί είναι η ανάλυση της αν­ θρώπινης ψυχολογίας, η πλήξη, η αναζήτηση κάποιας ανεξήγητης και μοιραίας δύναμης, η μοναξιά κι η έλλειψη επικοινωνίας ή ακόμα και το ανώφελο κι άσκοπο της επι­ κοινωνίας όταν υπάρχει. Είναι οι άνθρωποι στο ξεκίνημα της σύγ­ χρονης εποχής, άνθρωποι που σκέ­ φτονται πολύ κι ενεργούν λίγο με ελάχιστα διασωθέντα ίχνη αυθορ­ μητισμού που βασανίζουν τον εαυ­ τό τους και του δημιουργούν επί πλέον προβλήματα. Τα πιο ισχυρά σημεία είναι αυτά που μιλούν για τη μετάβαση στη μοντέρνα βιομηχανοποιημένη επο­ χή -το απελπισμένο κυνήγι του έρωτα είναι για να καλύψει το άγ­ χος των ηρώων για την αλλαγή της ζωής, την εξέλιξη των ρόλων των φύλων, την εισβολή της Ευρώπης στην αμερικάνικη νοοτροπία, την αναζήτηση καινούριας ταυτότητας. Ό λ ’ αυτά καταλαμβάνουν στην ου­ σία πολύ μεγαλύτερο χώρο από το πρόβλημα των τριών πρωταγωνι­ στών. Ο έρωτας, το πάθος, το δί­ λημμα, η φυγή, η αγωνία κι ο πό­ νος του εγκαταλειμμένου ωχριούν μπροστά στο πρόβλημα του νέου ανθρώπου που γεννήθηκε μετά τον Ιο παγκόσμιο πόλεμο, στη ραγδαία εξέλιξη της βιομηχανοποίησης, την αντιπαράθεση της ζωής κοντά στη γη, τα ζώα, τις αρχέγονες πνευμα­ τικές πηγές και της ζωής στις μεγά­ λες πόλεις στον αιώνα της ταχύτη­ τας. Ίσως κάπου εκεί τρομάζει ο αναγνώστης, αναγνωρίζοντας τον εαυτό του μέσα σ’ ένα από τα βα­ γόνια του τραίνου της εξέλιξης που τρέχει ιλιγγιωδώς, αφήνοντας πίσω φτώχεια, δουλειά, κοιλάδες, ποτά­ μια και βουνά και την «παλιά ήρε­ μη καλή εποχή»(;). ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΝΤΖΗ

οριακή και συμβολική κατάληξη (του τελευταίου μονόπρακτου) την αυτό- και ετερο-σαρκοφαγία.

Θ Ε Ο Τ Ο Κ Η ΖΕΡΒΟ Υ: Φόνος πάνω σε ομοίωμα. Κέρκυρα, Πορφύρας, 1984. Σελ.

26.

ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ οι στίχοι του Θεοτόκη Ζερβού. Σιβυλλικές, με δικό τους - μοναδικό κώδικα, αλλά δίχως επίφαση εγκεφαλικότητας ή ξεγέλασμα συναισθηματισμού. Κι αυτό τις κάνει, ίσως, να αποπνέουν ένα φόβο. Και μια απειλή φόβου ίσως. Και μια πιθανότητα για επικράτηση (μήπως «συμβίωση»;) και στο φόβο και στην απειλή του. Μπορεί, όμως, κι αυτά να είναι φαντάσματα, σκιές μονάχα. Σαν κι εκείνες, ή άλλες, που γεννάει η σημερινή ποίηση. Κ Ω Σ ΤΑ Θ ΕΟ Φ Α Ν Ο Υ Σ : Το νήμα της ψυχής μου. Αθήνα, Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ. 64.

Η θητεία του Κώστα θεοφάνους στον ποιητικό -όπως και κριτικό- λόγο, μετριέται με δεκαετίες. Τούτο το στοιχείο είναι σημαντικό για την κατανόηση ενός υπόγειου ρεύματος που διασχίζει τη νεότερη ποιητική του συλλογή. Στα πιο πρόσφατα ποιήματά της, η φωνή του πορεύεται σχεδόν με απολογιστικό τόνο στο πέλαγος των σκέψεων. Και οι έννοιες (χρωματισμένες -με λεπτή συνέπεια και φαντασίααπό τις λέξεις) ζυγίζουν την τωρινή θέα. Χωρίς αναθεώρηση, ένα βάρος πλανιέται πάνω από τη θεώρηση.

ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

66/οδηγος

απ την εποχή του μεσοπολέμου Β. Α. Ν ΕΦ ΕΛΟ ΥΔΗ : Μαρτυρίες 1906-1938. Αθήνα, Ω κεανίδα, 1984. Σ ελ. 325.

Στο νέο, αυτοβιογραφικό του βιβλίο, ο Βασίλης Νεφελούδης αναφέρεται στην περίοδο της ζωής του που αρχίζει με τα σχο­ λικά του χρόνια και τελειώνει με τη σύλληψή του από τη μεταξική δικτατορία το 1938. Θυμίζουμε πως έχει ήδη εκδώσει σε βιβλία τις αναμνήσεις του από τη φυλάκιση (Αχτίνα Θ', 1974) και από τα κατοπινά γεγονότα (Η Εθνική Αντίσταση στη Μέση Ανατολή, 1981 - βλ. Διαβάζω αρ. 55) της ζωής του. Το πρώτο κεφάλαιο περιγράφει τα σχολικά χρόνια του συγγραφέα στα Μουδανιά. Οι αναμνήσεις του επι­ βεβαιώνουν τις γνωστές συνθήκες για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας την εποχή εκείνη. 'Εχουμε τον αυστηρό ελλαδίτη δάσκαλο, τον φωτισμένο διευθυντή που είναι απόφοιτος της Μεγάλης του Γένους Σχολής, τήν ένταση στις σχέσεις με τους Τούρκους τον καιρό της επι­ στράτευσης των Ελλήνων στον Οθωμανικό στρατό, από τον πε­ τροπόλεμο στα σχολεία μέχρι τον εκτόπισμά Ελλήνων στο εσωτερικό της χώρας. Είναι χαρακτηριστικό πως η περιγραφή της μεταφοράς της οικογένειας από τα Μουδανιά στην Κωνσταντινούπολη, τα στιγ­ μιότυπα από τη ζωή εκεί και η άφι­ ξη του συγγραφέα σαν πρόσφυγα στην Αθήνα, αποδίδονται ζωντα­

Ο 85 < £ ο <

ο

§5Ε

νά, χώρίς όμως τις εθνικιστικές κο­ ρώνες που έχουμε συνηθίσει σε πα­ ρόμοιες περιγραφές. Τα επόμενα τρία κεφάλαια περι­ γράφουν την εξέλιξη του Νεφελούδη από υπαλληλάκο σε κατάστημα χαλιών (όπου η ασυδοσία του Κωνσταντινουπολίτη μαγαζάτορα απέναντι στους φτωχούς πρόσφυ­ γες που του πωλούν τα χαλιά προκαλεί την οργή του ευαίσθητου νεαρού Βασίλη) σε συνδικαλιστή στα τραμ. Μέχρι εδώ έχουμε μια εξιστόριση τυπικής περίπτωσης μικρασιάτη πρόσφυγα που ριζοσπαστικοποιείται, με τη διαφορά ότι ο Νεφελούδης θα γίνει σύντομα όχι μόνο στέλεχος του συνδικαλιστικού κινήματος αλλά και μέλος της Κεν­ τρικής Επιτροπής του ΚΚΕ. Η αφήγηση είναι λιτή και προσελκύει τους αναγνώστες με τη διαφάνειά

της. Θα μείνουν ανικανοποίητοι μόνο όσοι θα απαιτούσαν περισσό­ τερες λεπτομέρειες γύρω από τις λειτουργίες των συνδικαλιστικών οργανώσεων. Στα κεφάλαια που ακολουθούν ο Β. Ν. αφηγείται τις δραστηριότη­ τες που ανέπτυξε ως στέλεχος του ΚΚΕ και αργότερα ως βουλευτής της Αριστερός. Οι εμπειρίες του καλύπτουν ένα πλατύ φάσμα που περιλαμβάνει παράνομη δουλειά στην Αθήνα και την επαρχία, συλ­ λήψεις και φυλακίσεις, ένα ταξίδι στη Μόσχα και τις τελευταίες εκλο­ γές πριν τη μεταξική δικτατορία. Εδώ ο συγγραφέας φαίνεται πως έχει τη συναίσθηση ότι έχει περά­ σει πια από την εξιστόρηση προσω­ πικών του εμπειριών σε σημαντικά γεγονότα που αποτελούν συλλογι­ κές εμπειρίες της αριστερός και του ελληνικού λαού. Περιγράφει λοιπόν, σε αρκετά σημεία, το γενι­ κό πολιτικό κλίμα της εποχής για να διευκολύνει τον αναγνώστη. Οι αναφορές του Β. Ν. σε γεγο­ νότα, με τα οποία είχε άμεση σχέ­ ση, ασφαλώς εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας για το τι διαδραματί­ στηκε την εποχή εκείνη. Ό Β. Ν.

Κ. Ρωμανού Η μεταρύθμνση του 1814 1 . Λεωτσάκος Αλβανική μουσική, ή ένα λήμμα εγκυκλοπαίδειας που έμεινε αδημοσίευτο X. Ξανθουδάκης Ηχόχρωμα: οι απαρχές της έννοιας Γ. Ζερβός Το νόημα του αθεματισμού στον Webern I. Ζώτος Maria Golovin του G.-C. Menotti Δ. Γιάννου Δημόσιες σχέσεις και κοινωνική πολιτιστική λει­ τουργία του θεάτρου όπερας Ο. Φράγκου-Ψυχοπαίδη Η συγκρότηση της μουσικολογίας ως ακαδημαϊκής επιστήμης Σπ. Κλάψης Ανασκόπηση μουσικών γεγονότων του 1984

οδηγος/67 τοποθετείται πάνω στη σημασία της λεγάμενης φραξιονιστικής πά­ λης στο ΚΚΕ, αποκαλύπτει την ατμόσφαιρα που επικρατούσε στην κομματική σχολή της Μόσχας και τη στάση των ηγετών της Κομμου­ νιστικής Διεθνούς απέναντι στην Ελλάδα, μας παρέχει πληροφορίες για διάφορες ενδοκομματικές υπο­ θέσεις, στηλιτεύει τη συμπεριφορά του Γ. Ιωαννίδη, στελέχους του ΚΚΕ. Αφιερώνει αρκετό χώρο στην κριτική του Ν. Ζαχαριάδη· όσοι έχουν διαβάσει τα άλλα βι­ βλία του Β. Ν. θα ξέρουν πως η έν­ τονη κριτική στον Ζαχαριάδη απο­ τελεί σχεδόν μόνιμο μοτίβο στα γραπτά του. Οι αναφορές του συγγραφέα στο γενικό πολιτικό κλίμα της εποχής ίσως δημιουργήσουν ορισμένα προ­ βλήματα στον αναγνώστη, διότι οι αναφορές αυτές περιέχουν και πο­ λιτικές εκτιμήσεις πάνω σε γεγονό­ τα που αποτελούν απλώς το σκηνι­ κό της αυτοβιογραφικής εξιστόρησης. Εάν οι εκτιμήσεις αυτές ήσαν σύγχρονες, φαίνονται μάλλον α­ σύνδετες με τη λεπτομερή αυτοβιογράφηση. Εάν όμως αυτές είναι εκ

των υστέρων εκτιμήσεις, που είναι και το πιο πιθανό, δημιουργείται ένα άλλου είδους πρόβλημα: Έχουν μεσολαβήσει από την εποχή εκείνη πολυάριθμες σημαντικές ιστορικές εργασίες (πανεπιστημια­ κού και δημοσιογραφικού επιπέ­ δου) με απόψεις και εκτιμήσεις για την περίοδο του μεσοπολέμου, βα­ σισμένες πάνω σε διασταυρωμένα στοιχεία, ενταγμένες σε κάποιο αναλυτικό πλαίσιο. Τέτοιες εργα­ σίες θα έχουν υπόψη τους, κατά τεκμήριο, όσοι ενδιαφερθούν για ένα βιβλίο με αυτοβιογραφικές μαρτυρίες οπότε και οι πιο ακραίες εκτιμήσεις που περιέχονται σε τέ­ τοιο βιβλίο σίγουρα θα αιφνιδιάσουν εάν δεν ξενίσουν. Αυτό συμ­ βαίνει εδώ, με την άποψη του Β. Ν. πως οι γνωστοί θάνατοι των πο­ λιτικών το 1936 ήσαν προϊόντα κά­ ποιου καταχθόνιου σχέδιου. Τα παραπάνω δεν σημαίνουν πως το βιβλίο αυτό δεν θα φανεί χρήσι­ μο: περισσότερο όμως σαν εισαγω­ γή, στην ενημέρωσή μας γύρω από την περίοδο του μεσοπολέμου. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΙΤΡΟΕΦ

η γέννηση μιας πολιτείας ΒΑΣΙΑ ΤΣΟ Κ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ : Πει­ ραιάς, 1835-1870. Εισαγωγή στην ιστορία τον ελληνικού Μάντσεστερ. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 280.

Ο Πειραιάς, είναι αλήθεια ότι δεν έχει κινήσει όσο θά ’πρεπε το ενδιαφέρον της ιστορικής έρευνας, εκτός από κάποιες γενικής φύσεως καταγραφές και ιστορίες, από τους ιστορικούς χρόνους μέ­ χρι σήμερα, ή άλλες αναφορές στη λογοτεχνική του δραστηριότητα. Φυσικά το κενό αυτό δεν παρατηρείται ειδικά για τον Πειραιά, αποτελεί όμως μια μελαγχολική διαπίστωση, αν σκεφτεί κανείς το πλήθος των εργασιών που αφορούν ένα άλλο εμπορικό, ναυτικό και βιομηχανικό κέντρο με παράλληλη, κατά κάποιο τρόπο, ιστο­ ρία και δυναμική πορεία στο ίδιο ιστορικό και χρονικό πλαίσιο αναφοράς, δηλαδή την Ερμούπολη της Σύρου.

ΠΑΙΔΙΚΑ RICHARD FOWLER: Ο αστυνόμος Ατσίδας βρίσκει τα ίχνη. Αθήνα, Καλέντης, 1984.

ΔΕΝ είναι συνηθισμένα τα παιδικά βιβλία που συνδέουν την αφήγηση με το παιχνίδι και την άσκηση των ικανοτήτων των μικρών αναγνωστών. Γι’ αυτό, και τούτος ο «Ατσίδας» αποτελεί κάτι ξεχωριστό, αφού η ουσιαστική του προσφορά είναι το κέντρισμα της παρατηρητικότητας των παιδιών -με τη βοήθεια ειδικού «ντεντεκτιβικού φακού»καθώς διαβάζουν. (Πάντως, η εκτύπωση των χρωμάτων, στοιχείο βασικό για τέτοιο βιβλίο, δεν στέκει πάντα στο υψηλό επίπεδο της υπόλοιπης έκδοσης). ΕΛΕΝΗΣ ΒΑ ΛΑΒ ΑΝ Η : Τι μυρίζει; Θεσσαλονίκη, ΑΣΕ, 1984. Σελ. .70.

Η μέγιστη δυσκολία στη συγγραφή παιδικών βιβλίων είναι πώς να διδάσκουν χωρίς να έχουν διδακτικό -άρα απωθητικό- ύφος. Είναι μια δυσκολία, που -χάρη στην πείρα της συγγραφέωςξεπερνάει ικανοποιητικά το βιβλίο τούτο της Ελένης Βαλαβάνη, όπου χρησιμοποιείται μια απλή ιστορία, με ήρωες παιδιά, κοινή και καθημερινή, (με κάποια τρωτά σημεία, είναι αλήθεια, ειδικά στην παρουσίαση των «μεγάλων»), για να περάσουν αρκετά «μηνύματα». Και, ίσως, το κείμενο γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρον στους αναγνώστες του, ακριβώς επειδή τα «μηνύματα» είναι απαλλαγμένα και από «μεγαλοστομίες».

ΑΝΤ. ΔΕΛΩΝΗΣ Ή ακόμα, μια σύγκριση με τη βιβλιογραφία που αφορά την Πάτρα θα παρουσίαζε το ίδιο αποτέλε-

σμα, που είναι πέρα για πέρα ανισόβαρο αναφορικά με το ρόλο του Πειραιά σαν μιας δυναμικής πα-

68/οδηγος ρουσίας στο χώρο του εμπορίου και της βιομηχανίας, καθώς και σαν μιας πόλης-υπόδειγμα για τη δημιουργία και ανάπτυξη του αστι­ κού τρόπου ζωής και των αντιφά­ σεων που αυτός δημιουργεί. Ο κ. Βάσιας Τσοκόπουλος έκανε κάτι αξιοθαύμαστο και αυστηρά δομημένο· ένα έργο που αφορά τη γενεσιουργό περίοδο του Πειραιά, όταν, μέσα από μια χρονική εναλλαγή, οι καλύβες του 1833 κα­ τέληξαν να γίνουν οι τσιμινιέρες του πρώτου «ελληνικού Μάντσεστερ» όπως τον αποκαλεί. Αν και η παρομοίωση ακούγεται υπερβολι­ κή, εντούτοις ανταποκρίνέται θαυ­ μάσια στη μεταλλαγή της πόλης, που από το τίποτα -κυριολεκτικάέφτασε μετά από 35 μόλις χρόνια να αποτελεί το δυναμικότερο εμπο­ ρικό κέντρο της ηπειρωτικής Ελλά­ δας, σε έντονη αντιπαράθεση πάν­

τοτε με τη Σύρο ή την Πάτρα και κατά πολύ να τις ξεπεράσει. Θα τονίσω εξαρχής ότι η όλη ερ­ γασία μοιάζει «συγκρατημένη», εν­ νοώντας μ’ αυτό ότι ο συγγραφέας πολλές φορές φαίνεται να περιορί­ ζεται και ηθελημένα να μην ανα­ πτύσσει το θέμα του, αν και έχει πολλά να πει ακόμα: τούτο όμως σημαίνει ότι δεν υπεισέρχεται σε παραπανήσιες λεπτομέρειες και όχι ότι δεν αναφέρεται σ’ όλες τις πτυ­ χές της εργασίας του έτσι όπως τις προδιαγράφει. Αυτό παρατηρείται σε όλη την έκταση του βιβλίου και όχι ειδικά σε κάποιο συγκεκριμένο κεφάλαιο, αν και μπορούμε να ση­ μειώσουμε εδώ ότι τα κεφάλαια «Καθημερινή ζωή. Κοινωνική και πολιτική ιδεολογία» καθώς και «Βιομηχανία» και «Εργατική τάξη» χρειάζονταν μια εκτενέστερη ανά­ λυση.

πος. Νεολαία, Γυ Δημοπρασίες... Κρατική Ορχήστρα, Ιατρικός Σύλλογος, Ομοσπονδία Γεωργι­ κώνΣυνεταιρισμών, ΕφορείαΝεωτέρωνΜνημείων, Φιλοσοφική Σχολή, Εργατικό Κέντρο, ΧΑΝΘ, ΕΛΜΕ, Περιοδικά «Οικολο­ γία», «Ντέφι», ,ΕΛ.ΒΙ.Ζ., Πανελλήνια Πολιτιστική Κίνηση, ΠΣΥΠ.ΟΤΕ, ΟΣΕ...

Το έργο χωρίζεται σε Εισαγωγή/ Γέννηση/Δομές και Βιομηχανική Δεκαετία. Στην Εισαγωγή έχουμε μια πλήρη αναφορά για το πώς γράφτηκε το έργο και τις πηγές που χρησιμοποίησε ο συγγραφέας, ενώ ταυτόχρονα γίνεται κατανοητή η έλλειψη πηγών και βιβλιογρα­ φίας που υπάρχει στον τομέα αυτό και που προφανώς αντιμετώπισε ο ιστορικός. Στη Γέννηση καλύπτον­ ται τομείς όπως η γη και οι διάφο­ ροι ιδιοκτήτες της, καθώς και η αξία των αγροτεμαχίων ή οικοπέ­ δων, και η πολιτική που διαμόρ­ φωσε τις συνθήκες αγοραπωλησίας της γης αυτής και που όπως φαίνε­ ται υπήρξε σωστή από πλευράς πο­ λιτείας, αφού συνέβαλε στη μετα­ τροπή του Πειραιά, αθηναϊκού επίνειου μέχρι τότε, σε μια αυτόνο­ μη και αυθύπαρκτη πόλη. Με την υπόμνηση βέβαια ότι, αν δε μετα­ φερόταν η πρωτεύουσα της Ελλά­ δας στην Αθήνα, ίσως τίποτα να μην είχε συμβεί. Ά ρα το γεγονός υπήρξε καθοριστικό και για τις δύο πόλεις. Στο κεφάλαιο Έ ποικοι αναφέρονται τα σχετικά με την πληθυσμιακή σύνθεση της πόλης: μια συνύπαρξη Χίων μεταναστών, είτε από τη Χίο είτε από την Ερμούπολη, και Υδραίων. Στις ομά­ δες αυτές θα προστεθεί αργότερα μια άλλη από Κρήτες πρόσφυγες και διάφορες μικροομάδες από μια εσωτερική μετανάστευση. Οι ομά­ δες αυτές θα δώσουν στην κοινωνι­ κή σύνθεση της πόλης τη χαρακτη­ ριστική της μορφή: οι Χίοι θα με­ ταφέρουν το «καπιταλιστικό» πα­ ρελθόν τους στη νέα πόλη και θ’ ασχοληθούν με τη ναυτιλία και το εμπόριο όπως και οι Υδραίοι, οι οποίοι, εκτός από τό εμπόριο, θα επιδοθούν και σε παραγωγικούς τομείς δευτερογενείς, αλλά και στη βιομηχανία. Κρήτες πρόσφυγες και άλλοι θ’ αποτελέσουν την «πλέμ­ πα», το λούμπεν κοινωνικό στρώ­ μα, το κατεξοχήν εκμεταλλεύσιμο από τα άλλα κοινωνικά στρώματα, από το οποίο θα επανδρωθούν τα εργοστάσια και όλες οι δευτερεύουσες βιοτεχνίες κλπ. Μπορούμε λοιπόν θαυμάσια να κατανοήσουμε τη σημερινή πολιτική πραγματικό­ τητα της πόλης, αφού η συντηρητι­ κή της σύνθεση ήταν ένα γεγονός με βαθιές ρίζες (όπως λ.χ. στη Μά­ νη). Στο κεφάλαιο Οικοδόμηση , χα­ ρακτηριστικό είναι το στοιχείο που παραθέτει ο συγγραφέας ότι, στη

οδηγος/69 νεοσύστατη πόλη, οι πλατείες κα­ ταλαμβάνουν το 14% του όλου σχε­ δίου, δηλ. κάπου 139.000 μ2. Στο κεφάλαιο Οικονομία ξεχωρίζει το γεγονός της οικοδομής του ναού του Αγίου Σπυρίδωνα που κοστί­ ζει, την εποχή εκείνη, 33.876 δρχ., ενώ τα συνολικά έξοδα του Δήμου για το 1837 φτάνουν τις 38.960 δρχ. Επειδή όμως η αστική συνείδηση δεν μπορεί να υπάρξει δίχως τη θρησκευτική της αναφορά, ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνα θα γίνει «... η έκφραση του μεταπρατικού πνεύ­ ματος της νέας κοινωνίας...», (σελ.

75). Οπωσδήποτε το κεφάλαιο Κ ο ι­ νωνία είναι πολύ αξιόλογο αφού δείχνει παραστατικά όλες τις ιδιο­ μορφίες της πειραϊκής κοινωνίας και το πώς διαμορφώθηκε αυτή. Έτσι παραμένει αξιόλογο στοιχείο το ποσοστό που παρουσιάζουν οι υπηρέτες, οι οποίοι το 1870 φτά­ νουν να αποτελούν το 70% του κα­ τώτερου κοινωνικού στρώματος. Σ’ αυτό εντάσσονται και οι εργάτες, οι οποίοι από αλήτες, ζητιάνοι και κακοποιό στοιχεία που ήταν πριν, μόλις αποκτήσουν δουλειά σε κά­ ποιο εργοστάσιο, μετατρέπονται σε εργάτες! Υπάρχει όμως ένα ενοχλη­ τικό στοιχείο εδώ- ο συγγραφέας τονίζει ότι στις χαμηλές βαθμίδες του κοινωνικού στρώματος: «...θα καταγράψουμε τα πιο ποταπά επαγγέλματα κι ανάμεσά τους... τους “ράπτες χωρίς εργαστήριον” , τους παπουτσήδες, τους κτίστες, τους καλιγωτές κλπ.». Νομίζω ότι ο χαρακτηρισμός ποταπά για τα επαγγέλματα αυτά είναι άτοπος και άσχετος εδώ. Το ίδιο σημαντικό είναι και το

κεφάλαιο Καθημερινή ζωή, κοινω­ νική και πολιτική ιδεολογία όπου ο συγγραφέας παραθέτει στοιχεία εν­ τυπωσιακά αναφορικά με το επίπε­ δο ζωής όσο και τον οικονομικό συσχετισμό ή την οικονομική εμβέ­ λεια του κάθε κοινωνικού στρώμα­ τος. Έτσι μπορούμε να έχουμε μια γνώμη για το τότε «καλάθι της νοι­ κοκυράς». Φυσικά υπάρχουν και αδυναμίες -που τονίζονται άλλω­ στε- δεδομένης της ανυπαρξίας συ­ νολικών στοιχείων που θα επέτρε­ παν πιο δραστικές αναλύσεις. Όμως κι έτσι η εντύπωση παραμέ­ νει και το στοιχείο μετουσιώνεται σε βιοποριστικές δυνατότητες: στα τρόφιμα, την ενδυμασία, την ψυχα­ γωγία και άλλα: π.χ. ο έμπορας Ράλλης ξοδεύει 1 δραχμή (όσο το μεροκάματο μιας εργάτριας) για βαμβακερές κάλτσες «εισαγόμενες». Στο ίδιο αυτό κεφάλαιο ο συγγραφέας αναλύει και παρου­ σιάζει την ιδεολογία που στοιχειο­ θετεί την έκφραση της πειραϊκής συνείδησης, έτσι όπως εκδηλώνεται σε" προσπάθειες και ενέργειες περι­ φρούρησης της οικονομικής, εδα­ φικής, κλπ. υπόστασης της πόλης. Χαρακτηριστικό ακόμα της περιό­ δου είναι ότι οι Πειραιείς ακολου­ θούν και δεν διαμορφώνουν το πο­ λιτικό κλίμα, παρά την οικονομική και εμπορική σημασία και βαρύτη­ τα της πόλης τους. Ακόμα, λόγω της εμπορικής και οικονομικής μορφής της πόλης και των διασυν­ δέσεων που έχουν οι δημότες της, παραμένει μεγάλη η επιρροή των φιλοαγγλικών κομμάτων και δυνάΤα κεφάλαια Εμπορικοί δρόμοι, Δευτερογενής

παραγω γή,

Α ξία

ακινήτων, παρουσιασμένα με εύ­

γλωττο και λεπτομερειακό υλικό, δίνουν μια πλήρη εικόνα των ενο­ τήτων στις οποίες αναφέρονται. Νομίζω ότι κριτική δεν είναι δυνα­ τό να ασκηθεί εδώ, παρά μόνο αν μπορούσαμε να κάνουμε συγκρί­ σεις μεταξύ διαφορετικών στοι­ χείων. Παρόμοιες συγκρίσεις όμως δεν είναι δυνατές, κι έτσι τα στοι­ χεία που παραθέτει ο συγγραφέας, μαζί με ένα πλήθος από πίνακες, κάθε μορφής, δίνουν στα κεφάλαια αυτά μιαν ιδιαίτερη βαρύτητα. Την ίδια βαρύτητα έχει και το κεφά­ λαιο Βιομηχανία, στο οποίο σε γε­ νικές γραμμές παρουσιάζεται και αναλύεται για ποιό λόγο ο Πει­ ραιάς αποκαλείται «ελληνικό Μάντσεστερ»: Η δεκαετία 1860-1870 στάθηκε καθοριστική για τον Πει­ ραιά, αφού στη διάρκειά της ανα­ πτύσσεται μια βιομηχανία που δεν υστερεί σε τίποτα από αντίστοιχες του εξωτερικού, επανδρωμένες με υλικό καινούριο και πρωτοπορια­ κό. Η βιομηχανική ανάπτυξη θα στραφεί στους αλευρόμυλους, τη βαμβακουργία-μεταξοποιία και τη Μηχανουργική (χυτήρια, σιδη­ ρουργεία κλπ.). Χαρακτηριστικό είναι ότι οι βιομήχανοι του Πει­ ραιά είναι στην πλειοψηφία τους διαφορετικής καταγωγής από τους Χίους και Υδραίους, και αποτε­ λούν μια νέα δυναμική παρουσία στο κοινωνικό σύνολο. Με τα εργο­ στάσια αυτά, κάπου 15 ή 16 στο τέ­ λος της δεκαετίας 1860-1870, ο Πειραιάς καταλαμβάνει δίκαια την πρωτοκαθεδρία ως ένα πρότυπο βιομηχανικό κέντρο, όπου η σύγ­ χρονη τεχνολογία είναι παρούσα· γράφει χαρακτηριστικά ο συγγρα­ φέας:

ΒΑΣ. 1. ΛΑΖΑΝΑ « M

fc E

i- Z

-E

FRIEDRICH HOELDERLIN Ο αδ ελφ ό ς των Αρχαίω ν Ελλήνων Ο ποιητής τη ς ερω τικής οδύνης Ο ορα μα τισ τή ς τη ς « Ε λ εύ θερ η ς Π ο λιτείας»

+ ·¥■·¥■ Ε. Κροίντη

τ'

ΤΟ ΛΥΡΙΚΟ ΕΡΓΟ Τ Ο Υ Μ ΕΓΑ ΛΟ Υ ΕΛΛΗ Ν Ο ΛΑ ΤΡΗ ΠΟΙΗΤΗ

Ή

r ;;“

:r

ΑΘΗΝΑΙ, 1984 Σ ελίδ ες 330 - 500 δρχ.

70/οδηγος

'

ΝΟΡΑ Α Ν Α ΓΝ Ω ΣΤΑ Κ Η

ΜΑΓΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ

Μαγικές εικόνες ’Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Μαυρομιχάλη 9, Αθήνα 10 679 τηλ. 3607744

ΑΘΗΝΑ ΔΙΔΟΤΟΥ 39 3600658

«Η ανάγκη της τεχνολογικής γνώσης θα επισφραγιστεί το 1870 όταν η κυβέρνηση παραχωρεί μια τριετή υποτροφία σε επτά νέους για σπουδές επί της σιδηρουργικής τεχνολογίας... οι έξι από τους νέους αυτούς είναι πειραιώτες...». Τέλος, στο κεφάλαιο Εργατική τάξη, που δυστυχώς δεν πάει στον παράδεισο, αλλά περιορίζεται να επιβιώνει χάρη στην αγαθοεργία και φιλανθρωπία της άρχουσας τά­ ξης, τα στοιχεία που παρατίθενται είναι ελλιπή, αφού και ο ίδιος ο συγγραφέας παραδέχεται ότι οι εξακόσιοι βιομηχανικοί εργάτες «...σ’ ένα συνολικό οικονομικά ενεργό πληθυσμό τεσσάρων χιλιά­ δων ανθρώπων είναι ένα ποσοστό με αισθητό κοινωνικό βάρος». Όμως ο συσχετισμός αυτός δεν φαίνεται να προβληματίζει ούτε τους πειραιώτες βιομηχάνους, εμ­ πόρους και «εφοπλιστές», παρά μόνο όταν γίνεται αναφορά στο πλήθος των περιθωριακών τύπων, που, πρόσφυγες όντας, καταφεύ­ γουν σε κάθε είδους χαμερπή εργα­ σία ή ενασχόληση ή μικροκομπίνα για να επιβιώσουν. Μέσα από τα στοιχεία που παραθέτει ο συγγρα­ φέας, αυτή η «πλέμπα» θα αναγκά­ σει την «καλή» κοινωνία να της δώσει μερικά ψυχία (όσο μια καλ­ τσοδέτα εισαγόμενη) για να κορέσει την πείνα της. Η απορία μάλι­ στα μιας εφημερίδας, για το γεγο­ νός ότι όλοι αυτοί οι λούμπεν τύ­ ποι του πειραϊκού υποκόσμου εξα­ φανίστηκαν μόλις συστάθηκε η βιομηχανία του Πειραιά και απορροφήθηκαν εκεί ως εργάτες, δεν βρίσκει ούτε απάντηση, ούτε γίνεται αφορμή μιας βαθύτερης ανάλυσης του φαινομένου. 'Ετσι υπάρχει μια απλή σχηματι­ κή παράσταση: όταν δεν υπάρχει δουλειά, όλα αυτά τα στοιχεία γί­ νονται αλήτες, επαίτες, κακοποιοί ή πόρνες ή λουστράκια κλπ. και όταν τους δοθεί δουλειά γίνονται εργάτες! Υπάρχουν εδώ όμως στοι­ χεία για την απαρχή μιας αισχρής και ανεπίτρεπτης εκμετάλλευσης, που ο συγγραφέας, κάτω από το ■ψυχρό-στατιστικό ή ουδέτερούφος του προσπερνά δίχως ιδιαίτε-: ρους σχολιασμούς: Πρόκειται για τη γυναικεία και κυρίως παιδική εργασία, θέμα που όλοι οι καθω­ σπρέπει ιστορικοί μας αφήνουν στα «αζήτητα»! Και μάλιστα όχι μόνο στα αζήτητα αλλά και στα κατεξοχήν επικίνδυνα θέματα της ιστοριογραφικής μας έρευνας. Και

δυστυχώς, στο πρόσφατο συνέδριο για την «Ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας» πολλά ειπώθηκαν, τέτοια θέματα όμως δεν αναφέρθηκαν καν -ίσως και να μη θεωρούνται καθωσπρέπει, (ο υποφαινόμενος τόνισε στο παρα­ πάνω συνέδριο κάποιες παρόμοιες ελλείψεις που καλόπιστα πιστεύει ότι δεν υπήρχε δυνατότητα ενσω­ μάτωσής τους στο πρόγραμμα του συνεδρίου). Ο κ. Τσοκόπουλος παραθέτει όμως κάποια, στοιχεία που είναι πολύτιμα, αν και λίγα σε έκταση. Και οι διαπιστώσεις που κάνει εί­ ναι σημαντικές, όπως ότι «... η κα­ θημερινή αθλιότητα της εργατικής ζωής θα οφείλεται σε ενδογενείς παράγοντες και θα συμβαδίζει με μια γενική ευημερία του υπόλοιπου πληθυσμού», ή ότι η τιμή του ψω­ μιού αντιστοιχούσε με το 1/8 του ημερομισθίου των ανδρών (2 δραχ­ μές) και με το 1/4 του ημερομισθίου των γυναικών (1 δραχμή). Δηλαδή με μία τιμή -σημερινή- 350 δρχ. ενός ημερομισθίου ανειδίκευτου εργάτη! Και αυτά την περίοδο που υπήρχε εργασία, γιατί στην περίο­ δο της αναδουλειάς το επίπεδο ζωής ήταν πολύ χειρότερο. Γενικά η εργασία του κ. Βάσια Τσοκόπουλου, αν και δίνει την εν­ τύπωση της εστέτ καταγραφής και ψυχρής αντιπαράθεσης συγκριτι­ κών στοιχείων, είναι πολύτιμη για τον διερευνητικό .χαρακτήρα της και τις πλούσιες πληροφορίες που παρέχει, για την πρώτη αυτή φάση της πειραϊκής κοινωνίας. Έχει τη σφαιρικότητα που είναι απαραίτη­ τη για το θέμα της και τη σωστή (και απρόσωπη, δίχως αυτό να εί­ ναι απαραίτητα ελάττωμα για το έργο) μελέτη, ανάλυση και παρου­ σίαση των στοιχείων που εξάγει ο συγγραφέας. Εύχομαι μόνο να προχωρήσει σε μια αντίστοιχη ερ­ γασία και για την επόμενη περίοδο της πειραϊκής ιστορίας, πράγμα που διαφαίνεται μεν αλλά δεν επι­ βεβαιώνεται. Οπωσδήποτε είναι μια εργασία επιστημονικά ντοκουμενταρισμένη και η ευσυνειδησία του συγγραφέα φαίνεται από το γεγονός ότι, όπου τα στοιχεία του ήταν περιορισμένα, τόνιζε το γεγονός της αυθαίρετης εξαγωγής των συμπερασμάτων. Έχω όμως πάντοτε την εντύπωση ότι έγραψε λίγα σχετικά με το τόσο ενδιαφέρον θέμα του. ΧΡΗΣΤΟΣ Δ. ΛΑΖΟΣ

ΔΕΛΤΙΟ 25

Φ αεν6°ρΖίρΓου1985 βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 113 • Το Βιβλιογραφικό Δελτίο συντάσσεται μ ε την πολύτιμη συνερ­ γασία τον βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό του οποίον ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σ ε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ-

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγρα­ φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται ο ι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΘΩΜΑΣ I. Ελληνική βιβλιογρα­ φία (1466 ci-1800). Τόμος Α '. Αλφαβητική και χρονο­ λογική ανακατάταξη. Πραγματεία της Ακαδημίας Αθηνών, τ. 48. Αθήναι, Γραφείον Δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, 1984. Σελ. 726. Δρχ. 1.500.

ΠΑΓΚΥΠΡΙΑ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ. Ομοφυλοφιλία. Λευκωσία. Σελ. 210. Δρχ. 500. ΡΟΤΑΜΙΑΝΟΥ ΑΝΝΑ. Les enyants de la jolie. Tou­ louse, Privat, 1984. p. 165.

ΠΑΡΑΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΙΔΗΣ X. Ψυχολογική αστρολογία. Θεσ­ σαλονίκη, Διόν, 1984. Σελ. 369. Δρχ. 800.

ΓΕΝΙΚΑ ΡΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΛΛΗ.

Περί

διακυβερνήσεως

400.

CASSIRER ERNST. Η τεχνική των σύγχρονων πολιτικών μύθων. Μετ. Γεράσιμος Αυκιαρδόπουλος. Αθήνα, Έρασμος, 1984. Σελ. 40. Δρχ. 100.

HORKHEIMER MAX. Το τέλος του λόγου. Εισ.-μετ. Στέφανος Ροζάνης. Αθήνα, Έρασμος, 1984. Σελ. 63. Δρχ. 150.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ....." ...... ΕΡΝ ΤΕ A

ΓΡΑΤΣΕΑΣ Γ.Σ. Ο κοινοτικός βίος στα Εσσαιοκουμράνεια κοινόβια. Αθήνα, 1984. Σελ. 88. Δρχ. 150.

72/δελτιο ΓΡΑΤΣΕΑΣ Γ.Σ. Ο Πλούταρχος και οι εσχατολογικές προσδοκίες στον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Αθήνα, 1984. Σελ. 68. Δρχ. 150.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ

ΓΡΑΤΣΕΑΣ Γ.Σ. Προς νέα κατάπαυση υπό νέο αρχη­ γό. Αθήνα, 1984. Σελ. 175. Δρχ. 500. ΓΡΑΤΣΕΑΣ Γ.Σ. Φιλώνεια ιουδαϊκή κατήχηση με πυ­ θαγόρεια θεμελίωση. Αθήνα, 1984. Σελ. 70. Δρχ. 150.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

ΣΤΟΓΙΟΓΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. Εκκλησιαστική Ιστο­ ρία. Τόμος Α '. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς,. 1984. Σελ.

251. Δρχ. 400.

ΓΕΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ. Συμβολή στην παιδαγωγική μουσική. Αθήνα, 1984. Σελ. 85. Δρχ. 300.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΜΠΕΛΛΑΣ ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΣ. Ψυχοκοινωνιολογία της αγωγής. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1985. Σελ. 554. Δρχ. 1.000.

KIESTER, Ε. - KIESTER S.V. Το βιβλίο του παιδιού. Μετ. Λήδα Μπουζάλη. Αθήνα, Τερζόπουλος, 1984. Σελ. 287. Δρχ. 1.200.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΕΦΑΡΜΟΣΜ. ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΑΝΔΡΟ ΥΛΑΚΗΣ ΜΙΜΗΣ. Σοσιαλιστική αυτοδιοί­ κηση αυτοδιαχείριση. Γ' έκδοση. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 254. ΔΩΡΙΑΝΟΣ. Το μήνυμα. Αθήνα, Ίθακος, 1985. Σελ.

166. ΚΟΡΙΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Βαλκάνια. Απύραυλη ζώνη. Η θέση της Ελλάδας. Αθήνα, Ιωλκός, 1985. Σελ. 111. Δρχ. 200.

ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΛΟΥΣΑΝΤΣΕΒ Π. Άραγε είμαστε μόνοι μας στο Σύμπαν; Μετ. Δ. Λογαρά. Αθήνα, Μελίτης, 1984. Σελ.

208. Δρχ. 500.

ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ζητήματα μετάβασης στο σοσιαλισμό. Αθήνα, Αιχμή, 1984. Σελ. 126. Δρχ. 200. ΜΠΑΛΙΜΑΡ Ε. - ΛΟΥΠΟΡΙΝΙ Τ. - ΤΟΖΕΛ Α. Η κριτική της πολιτικής στον Μαρξ. Αθήνα, Πολύτυπο, 1985. Σελ. 171. Δρχ. 300.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΟΥΡΜΟΥΣΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ A. Marketing εξαγωγών. Αθήνα, Καραμπερόπουλος, 1984. Σελ. 104.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Α.Ν. Η αγροτική ιδιοκτησία στην Ελ­ λάδα. Θεσσαλονίκη, 1984. Σελ. 169. Δρχ. 500.

ΤΕΧΝΕΣ

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΩΝ. Οι Σαρακατσαναίοι. (Μελέτες, δοκίμια). Τόμος Α '. Θεσσαλονίκη, 1984. Σελ. 270.

ΒΑΛΟΥΚΟΣ ΣΤΑΘΗΣ. Φιλμογραφικό λεξικό σκηνο­ θετών. Αθήνα, Αιγόκερως, 1985. Σελ. 287. Δρχ. 600.

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

ΚΟΥΡΤΗΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ. Τζων Φορντ. Κινηματογρα­ φικό Αρχείο, αριθ. 13. Αθήνα, Αιγόκερως, 1984. Σελ.

93. Δρχ. 150.

ΚΟΜΟΝΕΡ ΜΠΑΡΥ. Ο κύκλος που κλείνει. Οικολο­ γία και Ποιότητα Ζωής, αριθ. 2. Θεσσαλονίκη, Παρα­ τηρητής, Σελ. 323.

WENDERS WIM - SHEPARD SAM. Paris, Texas. Μετ. Δημήτρης Ξένος. Αθήνα, Απόπειρα, 1984. Σελ.

95. Δρχ. 250.

ΓΟΥΔΕΛΗΣ ΤΑΣΟΣ. Όρσον Γουέλς. Κινηματογρα­ φικό Αρχείο, αριθ. 15. Αθήνα, Αιγόκερως, 1985. Σελ.

126. Δρχ. 200.

δελ τιο /7 3

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΒΟΥΡΝΑΣ Α. - ΚΟΥΒΑΡΙΤΑΚΗΣ Λ. Γυμνά 1900. Από καρτποστάλ της εποχής. Αθήνα, συλλογές, 1985. Σελ. 84. Δρχ. 400.

ΜΕΛΕΤΕΣ

ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΩΣΤΙΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ. Δημήτρης Μητρόπουλος Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1985. Σελ. 335. Δρχ. 550.

ΜΠΛΑΒΑΤΣΚΑΓΙΑ Τ.Β. Οι διανοούμενοι στην αρ­ χαία και ελληνιστική Ελλάδα. Μετ. Αλέκος Κουτσούκαλης. Αθήνα, Μνήμη, 1985. Σελ. 338. Δρχ. 600.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

WAGNER RICHARD. Ο Ιουδαϊσμός στη μουσική. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1985. Σελ. 77. Δρχ. 180. Ο Μπετόβεν μέσα από την αλληλογραφία του. Μελέτη Αμάραντος Αμαραντίδης. Μετ. επιστολών: Δ. Καλογρίδης. Αθήνα, Νεφέλη. Σελ. 278. Δρχ. 550.

ΧΟΡΟΣ Break dance. Η ιστορία του και πώς θα μάθετε. Μετ. Κ. Τσαπόγας. Αθήνα, Κάκτος, 1985. Σελ. 109. Δρχ.

300.

LAWLER LILLIAN Β. Ο χορός στην αρχαία Ελλάδα. Μετ. Μίρκα Δημητριάδη-Ψαροπούλου. Αθήνα, Εκπο­ λιτιστικό Σωματείο Ελληνικών Χορών / Κέντρο Παρα­ δοσιακού Χορού, 1984. Σελ. 162. Δρχ. 400.

ΓΛΩΣΣΑ ΓΕΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑΣ ΘΟΔΩΡΟΣ. Στοιχεία γλωσσικού και ιδεολογικού προοδευτισμού στον Βενιαμίν Λέσβιο. (Ανάτ. από το ΙΓ' τ. της «Δωδώνης»), Ιωάνννινα, 1984. Σελ. 173-187. ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΓΛΩΣΣΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ. Ελληνική γλώσσα. Αναζητήσεις και συζητήσεις. Αθήναι, Καρδαμίτσας, 1984. Σελ. 383. Δρχ. 750.

CHOMSKY NOAM. Μορφή και νόημα στις φυσικές γλώσσες. Β' έκδοση. Εισ. - μετ. - σχολ. Μάριος Μαρκίδης. Αθήνα, Έρασμος, 1984. Σελ. 62. Δρχ. 150.

MOUNIN GEORGES. Κλειδιά για τη γλωσσολογία. Μετ. Ά ννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη. Αθήνα, Μορ­ φωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1984. Σελ. 205. Δρχ. 400.

ΓΕΝΙΚΑ Πολύπτυχον. Πεζογραφία - Ποίηση - Ιστορία - Κριτι­ κή - δοκίμιο. Σειρά Ζ ' συλλογική έκδοση. Αθήνα, Δρυμός, 1985. Σελ. 479. Δρχ. 800.

ΠΟΙΗΣΗ ΑΔΕΛΑΪΔΑ. Των ειρηνικών καιρών ριπές. Αθήνα, Θουκιδίδης, 1984. Σελ. 44. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ ΦΑΝΗ. Εφηβικά. Αθήνα, 1985. Σελ. 44. ΑΛΑΤΑ ΣΙΣΣΥ. Κατοικίδια. Ποιήματα 1974-1984. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 47. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΑΡΗΣ. Διάλεξα. Αθήνα, Κείμενα, 1984. Σελ. 132. Δρχ. 400. ΑΝΑΓΙΩΤΟΣ ΠΑΜΠΗΣ. Συνειρμοί. Ποίηση (;). Λε­ μεσός, 1984. Σελ. 50. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ I. Σταγόνες ζωής. Έμετρος λόγος (1954-1984). Αθήνα, 1984. Σελ. 80. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΥ ΜΑΡΙΑ. Ιόνιο 90° ανατολικά. Αθή­ να, Χρυσόθεμις. Σελ. 51. ΔΙΑΛΕΙΣΜΑΣ ΦΩΝΤΑΣ. Χαμηλός ουρανός. Ποιή­ ματα. Αθήνα, 1984. Σελ. 78. ΕΓΓΕΛΙΑΝΟΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ. Το πρώτο παράθυρο. Αθήνα, Οδυσσέας, 1984. Σελ. 31. ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ ΣΤΡΑΤΗΣ. Ο μουγγός τελάλης. 19591984. Αθήνα, Κείμενα, 1984. Σελ. 67. Δρχ. 400. ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Έξι φάσεις κάποιας νύ­ χτας κι ένα ξημέρωμα. Αθήνα, Μικρά Κείμενα, 1984. Σελ. 48. ΚΑΚΝΑΒΑΤΟΣ ΕΚΤΩΡ. In perpetuum. Β' έκδοση. Αθήνα, Κείμενα, 1984. Σελ. 59. Δρχ. 350.

74/δ ελ τιο ΚΑΛΟΚΥΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Η προκυμαία. Ποιήμα­ τα 1978-1983. Αθήνα, ύψιλον / βιβλία, 1984. Σελ. 45.

ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. Ναπολέων... ο αγροφύ­ λακας. Διήγημα. Αθήναι, 1984. Σελ. 165. Δρχ. 300.

ΚΑΠΕΡΝΑΡΟΣ ΤΑΣΟΣ. Οιονεί οιωνοί. Αθήνα, Πλέθρον, 1984. Σελ. 45.

ΚΑΡΑΟΥΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Η έκλειψη. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 154. Δρχ. 350.

ΚΛΕΑΝΘΟΥΣ ΚΩΣΤΑΣ. Σταθήκαμε όρθιοι. Ποιητι­ κή σύνθεση. Κύπρος, 1984. Σελ. 49

ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ ΑΧΙΛΛΕΑΣ. Ο πληθυντικός μονόλο­ γος. Αθήνα, ύψιλον / βιβλία, 1984. Σελ. 78.

ΚΟΥΤΡΟΥΜΑΝΟΥ-ΜΥΡΑΛΙΔΗ ΔΩΡΑ. Διείσδυση σε βάθος. Ποιήματα. Αθήνα, Καραβίας - Ρουσσόπουλος, 1985. Σελ. 60.

ΠΑΛΛΑΝΤΙΟΥ ΛΗΔΑ. Σε έναν άλλο κόσμο. Αθήνα, Οδυσσέας, 1984. Σελ. 80.

ΚΟΥΤΣΟΥΝΑ ΚΑΛΛΙΟΠΗ I. Επιχειρώντας τον νάρκισσο. Ποίηση. Αθήνα, 1984. Σελ. 38. ΛΥΣΙΩΤΗΣ ΞΑΝΘΟΣ. Ωδή αναστάσιμη. Κύπρος, 1984. Σελ. 29. ΜΑΡΝΕΛΗ-ΠΙΤΟΥΛΗ ΠΟΠΗ. Νέρατα στη λίμνη. Ποίηση. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 73. ΞΕΝΟΥΔΑΚΗ ΜΑΡΙΑ. Πέμπτη διάσταση. Αθήνα, Γνώση, 1984. Σελ. 65. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ. Φωνές. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 78. ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΑΣ Γ.Σ. Σαντορίνη. Αθήνα, Αρχείο Θη­ ραϊκών Μελετών / Συλλογή Δημήτρη Τσίτουρα, 1984. Δρχ. 300. ΣΑΓΙΑΔΙΝΟΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ. Πράξις II. Αθήνα, Δω­ δώνη, 1984. Σελ. 76. ΣΤΡΑΒΕΛΗΣ ΘΩΜΑΣ. Προσπέρασμα. Ποιήματα. Αθήνα, 1985. Σελ. 46. ΤΑΣΟΥΛΗΣ ΘΕΜΗΣ. Σε μωβ ελάσσονα. Αθήνα, Πλέθρον, 1984. Σελ. 60. ΤΟΠΟΥΖΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Οι παράμετροι της ένταξης. Αθήνα, Gutenberg, 1984. Σελ. 60. ΧΡΗΣΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ. Υποκβαντική αδιαφορία. Αθή­ να, Σελ. 56.

RITSOS GHIANNIS. II junambolo e la luna. Milano, Crocetti, 1984. p. 179.

ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Γ. Καλημερίζοντας την Αθήνα. Αθήνα, Δίπτυχο, 1984. Σελ. 203. Δρχ. 300. ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ ΝΙΚΟΣ. Τρεις εποχές. Διηγήματα. Θεσσαλονίκη, Διαγώνιος, 1984. Σελ. 66. ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪΔΗΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Μια γάτα φωνάζει για το δίκιο της. Αφήγημα. Μυτιλήνη, 1985. Σελ. 52. Δρχ. 300. ΒΑΝΤΙΜ ΡΟΖΕ. Ο πεινασμένος άγγελος. Μετ. Ευδο­ κία Παπαγκίκα. Αθήνα, Aquarius, 1985. Σελ. 250. Δρχ. 500. ΒΙΤΟΡΙΝΙ ΕΛΙΟ. Οι άνθρωποι και οι άλλοι. Μετ. Γιάννης Λαμπιδώνης. Αθήνα, Αστάρτη. Σελ. 179. Δρχ. 400. ΖΑΧΕΡ - ΜΑΖΟΧ Λ. ΦΟΝ. Η Αφροδίτη με τη γού­ να. Μετ. Μυρτώ Ρήγου. / ΒΕΛΤΣΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Η τε­ ρατώδης πλευρά. Αθήνα, Γνώση, 1985. Σελ. 281. Δρχ.

600.

QUINCEY THOMAS DE. Εξομολογήσεις ενός άγγλου οπιοφάγου. Μετ. Α.Π. - Σ.Α. Αθήνα, Εκάβη, 1985. Σελ. 141. Δρχ. 450.

CRISP QUENTIN. Ο γυμνός δημόσιος υπάλληλος. Μετ. Π. Μάτεσις. Αθήνα, Κάκτος, 1985. Σελ. 244. Δρχ. 400. ΜΑΡΑΜΠΙΝΙ ΚΛΑΟΥΝΤΙΟ. Μαλού. Μετ. Έρη Κανδρή. Σύγχρονη Λογοτεχνία, αριθ. 23. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ. 116. Δρχ. 200. ΜΠΕΛ ΧΑΪΝΡΙΧ. Το τρένο ήρθε στην ώρα του. Μετ. Ιάκωβος Μόρφης. Γράμματα / Λογοτεχνία, αριθ. 117. Αθήνα, γράμματα, 1984. Σελ. 171. Δρχ. 350.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΜΠΕΛΟΟΥ ΣΟΛ. Ένας ανήσυχος Δεκέμβρης. Μετ. Γιάννης Κωστόπουλος. Αθήνα, Ψυχογιός, 1985. Σελ 352. Δρχ. 600.

ΑΛΕΞΙΟΥ ΑΛΕΞΗΣ. Χτυπώντας την πόρτα της ζωής. Αθήνα, Βασδέκης, 1984. Σελ- 169. Δρχ. 400.

ΝΤΕ ΣΑΝΤ ΜΑΡΚΗΣΙΟΣ. Ιουλιέτα. Μετ. Γιώργος Παυλόπουλος. Τόμος Ε'. Αθήνα, Εξάντας, 1984. Σελ.

271. Δρχ. 400.

ΒΟΓΙΑΤΖΟΓΛΟΥ ΣΤΕΛΛΑ. Το τσιφτετέλι. Αθήνα , Νέα Σύνορα, 1984. Σελ. 92. Δρχ. 250. ΔΡΑΓΑΝΗΣ ΑΛΕΚΟΣ. Αντεπίθεση. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1984. Σελ. 214. ΔΡΟΣΟΥ ΜΑΓΙΑ. Τελευταία κορίτσια στη γη. Διηγή­ ματα. Β' έκδοση. Αθήνα, Το Ελληνικό Βιβλίο, 1984. Σελ. 116. Δρχ. 360. ΔΡΟΥΒΙΩΤΗΣ Ν.Σ. Εποχές. Διηγήματα. Αθήνα, 1984. Σελ. 126. ΖΑΧΑΡΑΚΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑ. Ειρήνη. Αντιηρωϊκή μπα­ λάντα. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 395. Δρχ. 700.

ΝΤΥΡΑΣ ΜΑΡΓΚΕΡΙΤ. Η αρρώστια του θανάτου. Μετ. Κυβέλη Μαλαμάτη. Αθήνα, Εξάντας, 1984. Σελ.

63. Δρχ. 250. ΟΥΑΛΑΣ ΕΝΤΓΚΑΡ. Το τετράγωνο σμαράγδι. Μετ. Β.Λ.Κ. Αθήνα, Γαλαξίας, 1984. Σελ. 156. ΣΑΓΚΑΝ ΦΡΑΝΣΟΥΑΖ. Υποταγή. Μετ. Γιώργος Γεραλής. Σύγχρονοι Λογοτεχνία, αριθ. 22. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ. 158. Δρχ. 200. ΤΟΛΣΤΟΪ ΛΕΩΝ. Ο αιχμάλωτος του Καυκάσου. Μετ. Μίλτος Κατινάκης. Αθήνα, Κοροντζή. Σελ. 79. Δρχ. 180.

δελ τιο /7 5

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη. Β' έκδοση. Αθήνα, Ελένη Ν. Καζαντζάκη, 1984. Σελ. 753 + φωτογραφίες. Δρχ. 1.100.

ΜΕΛΕΤΕΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΚΑΡΑΓΙ ΑΝΝΟΠΟ ΥΛΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Εισαγωγή στην τεχνική της επιστημονικής ιστορικής εργασίας. Θεσσα­ λονίκη, 1985. Σελ. 109. Δρχ. 450.

ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ ΠΑΓΚΟΣ Θ. Τα κρυμμένα του Καβάφη. Σημείο εκκίνησης για ένα σχολιασμό του έργου του. Αθήνα, Δρώμενα, 1984. Σελ. 147. Δρχ. 300.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟΥ ΛΗΤΩ. Συντροφιά με τον Albert Camus. Α' έκδοση. Αθήνα, Ερμείας. Σελ. 67 + φωτο­ γραφίες.

VRANOPOULOS ERAM. A. The Parthenon and the Elgin Marbles. Athens, 1985. Σελ. 42. Δρχ. 190.

ΚΟΥΓΚΟΥΛΟΣ ΝΤΙΝΟΣ. Ο σκελετός της λογοτε­ χνίας. Αθήνα, Μαυρίδης, 1984. Σελ. 220. Δρχ. 400. ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ ΖΗΣΙΜΟΣ. Το τετράδιο του Μακρυγιάννη. Αθήνα, Δόμος, 1984. Σελ. 138. Δρχ. 500. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Γύρω στον Καζαντζάκη. Μελετήματα. Αθήνα, 1985. Σελ. 78. Δρχ.

300. ΧΑΤΖΗΘΩΜΑΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. Ευρετήριο περιοδικού «Αβγή». (1924-1925). Λευκωσία, 1984. Σελ. 50.

ΘΕΑΤΡΟ

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΡΙΒΑΣ-ΔΙΓΕΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ). Απομνημονεύματα αγώνος Ε.Ο.Κ.Α. 1955-1959. Αθήναι, 1984. Σελ. 482. Δρχ. 2.000. ΞΗΡΑΔΑΚΗ ΚΟΥΛΑ. Ευανθία Καΐρη. (1799-1866). Β ' έκδοση. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 155. Δρχ. 400. ΣΤΡΑΤΙΚΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ I, Ρούσος Κούνδουρος.

1823-1907. Αθήναι, 1984. Σελ. 13. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΝΙΚΟΣ (ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ). 19401944. Μεταξύ μας. Εικόνες από την Αντίσταση. Αθή­ να, 1985. Σελ. 127.

ΕΡΓΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ ΚΩΣΤΟΥΛΑ. Η τελευταία παρά­ σταση. Ένα έργο σε τέσσερα μέρη. Αθήνα, Γκοβόστης, 1984. Σελ. 47. Δρχ. 200. ΤΑΛΑΓΑΝΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Παίζουμε τους μελλοθά­ νατους;.. Αθήνα, Φιλιππότης, 1984. Σελ. 214. Δρχ.

500. ΕΛΙΟΤ Τ.Σ. Κοκταίηλ πάρτυ. Μετ. Μ. Χαιρετάκη. Αθήνα, Γκοβόστης. Σελ. 189. Δρχ. 400.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Α.Ν. Πορεία Ολέθρου. Κύπρος 19581974. Τόμος Α'. Αθήνα, 1984. Σελ. 402. Δρχ. 800. ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ. Ευρετήριον συζητήσεων του Κοινοβουλίου. Μέρος Δ ' (1946-1967). Τόμος Α', θέματα Α'. Αθήνα, Εθνικό Τυπογραφείο, 1984. Σελ.

855.

ΝΤΎΡΑ ΜΑΡΓΚΕΡΙΤ. Οι οδογέφυρες. Μετ. Κωστούλα Μητροπούλου. Αθήνα, Γκοβόστης, 1984. Σελ. 63. Δρχ. 150.

ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΙΣΙΛΙΑΝΟΥ ΕΛΛΗ. Η φιλόμουσος εταιρεία και οι ελληνικές αρχαιότητες. (Ανάτ. από τον τόμο «Αμητός στη μνήμη Φώτη Αποστολόπουλου). Αθήνα, 1984. Σελ. 191-253.

ΜΕΛΕΤΕΣ

ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Οι μακεδονομάχοι. Σε αναμνηστική εικονογράφηση. Αθήνα, συλλογές, 1984. Σελ. 91. Δρχ. 350.

■ΓΡΑΜΜΑΤΑΣ ΘΟΔΩΡΟΣ. Το θεατρικό έργο του Γιάννη Καμπύση. Γιάννενα, 1984. Σελ. 169. ΣΟΛΟΜΟΣ ΑΛΕΞΗΣ. Καλή μου Θάλεια ή περί κω­ μωδίας. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 153.

ΜΠΡΕΚΗΣ ΣΠΥΡΟΣ Λ. Το 1848 στην Ελλάδα. Αθή­ να, 1984. Σελ. 284. ΧΙΩΤΟΥ Π. Ιστορικά απομνημονεύματα Επτανήσου. Τόμος Η '. Ευρετήριο τόμοι Α '-Ζ'. Βιβλιοθήκη Ιστορι­ κών Μελετών, αριθ. 184. Αθήνα, Καραβίας, 1985. Σελ.

214. Δρχ. 650.

76/δελτίο ΚΛΕΜΑΝ ΟΛΙΒΙΕ. Βυζάντιο και Χριστιανισμός. Μετ. Θεοδοσία Μάινα. Αθήνα, Μήνυμα, 1985. Σελ.

117. Δρχ. 280.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ΑΜΑΞΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 7-8.

Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. Τεύχος 23. ΑΝΟΙΧΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ. Τεύχος 1. Δρχ. 130. ΧΑΛΛΙΝΤΑΙΗ ΦΡΕΝΤ. Η Αραβία χωρίς σουλτά­ νους. Μετ. Δήμος Βεργής. Αθήνα, Στοχαστής, 1984. Σελ. 365„

ΤΑΞΙΔΙΑ ΚΟΣΜΟΣ ΛΥΓΙΖΟΣ ΜΗΤΣΟΣ. Από τα ταξίδια μου. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 154.

ΠΑΙΔΙΚΑ

ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 280. Δρχ. 50. ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 912. Δρχ. 100 ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 32. Δρχ.

80. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 111. Δρχ. 150. ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. Τεύχος 10. Δρχ. 130. ΔΙΑΦΟΡΑ. Περιοδικό της Εταιρείας Σπαστικών Βο­ ρείου Ελλάδος. Τεύχος 6-7. Δρχ. 200. ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ. Τεύχος 7, 1983. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΦΩΝΗ. Φύλλο 35. ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τεύχος 41. Δρχ. 100. ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ. Ιστορία - κοινωνιολογία - λογοτε­ χνία. Τεύχος 4. ΗΝΙΟΧΟΣ. Τεύχος 93-94. Δρχ. 50.

ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ. Ετήσια πολιτιστική έκδοση. Τόμος Ζ'. Δρχ. 400. ΘΥΡΙΔΑ. Τεύχος Β' / 1984.

ΓΟΥΜΕΝΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ. Κι έτσι σώθηκε το δά­ σος. Αθήνα, Ηράκλειτος, 1984. Σελ. 85. Δρχ. 200.

ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΛΥΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. Τεύχος 17. Δρχ.

150.

ΓΟΥΜΕΝΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ. Το μαλλί της γριάς. Αθήνα, Ηράκλειτος, 1984. Σελ. 107. Δρχ. 220. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ Ι.Δ. Χωρίς κοτσάνι. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 92.

ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1381. Δρχ. 200.

ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ ΣΟΦΙΑ. Ο κόσμος είναι παρδα­ λός. Εικον. Υβέτ Παπαδοπούλου. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 47. ΜΑΝΤΟ ΥΒΑΛΟΥ ΣΟΦΙΑ. Ο κόσμος είναι φωτεινός. Εικον. Υβέτ Παπαδοπούλου. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 30. ΤΖΩΡΤΖΟΓΛΟΥ ΝΙΤΣΑ. Στα ξένα. Διηγήμαα. Αθή­ να, Σύλλογος Προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 1984. Σελ. 159. Δρχ. 300.

ΠΑΝΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση της Πανηπειρωτικής Συνομοσπονδίας Ελλάδας. Φύλλο 83. Δρχ.

50.

ΝΕΑ ΗΓΕΣΙΑ. Τεύχος 1. Δρχ. 100. ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. Τεύχος 4. Δρχ. 120.

ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 822. Δρχ. 80. ΠΑΝΘΗΒΑΪΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Φύλλο 17. Δρχ. 20. ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Τεύχος 72. Δρχ.

180. ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ. Έκδοση μελετών του χώ­ ρου. Τεύχος 7. Δρχ. 230.

ΦΩΤΕΙΝΟΥ ΧΑΡΑ. Ελάτε να σας δείξω το διπλόκαστρο της Μονεμβασιάς. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ.

116. Δρχ. 600. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΠΕΝΝΥ. Το παραμύθι της πράσινης αλεπούς. Αθήνα, Βασδέκης, 1984. Σελ. 28. Δρχ. 300.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ. Όργανο της κίνησης για τη νεότη­ τα. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος Β/18. Δωρεάν.

ΔΟΥΜΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Η μαύρη τουλίπα. Μετ. Μιχαήλ Στασινόπουλος. Νεανική Βιβλιοθήκη, αριθ.

31. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 276.

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΒΗΜΑΤΑ. Τεύχος 53.

Ο ΣΤΡΕΦΗΣ. Μηνιάτικη δημοκρατική εφημερίδα. Φύλλο 12. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ. Τεύχη 38, 39. Δρχ. 150.

δελτιο/77 9 Ιανουαρίου22 Ιανουάριου 1985

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊ­ κό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φ ροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώχης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Λάππα ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΑΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου

ΟΠ: Ο Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παγκράτης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης

ΕΝΤΥΠΑ ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή ΓΙ: Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΓΥ: Γυναίκα ΔΓ: Διαγώνιος ΔΙ: Διαβάζω ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.)

ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Λεξικό

θρησκεία

Διαμαντόπουλος Δ.: Λεξικό βασικών εννοιών (ΒΠ, ΔΙ, 110)

Μελέτης Γ.Β.: Τι γίνεται μετά θάνατον (Ν.Β. Τυπάλδος, Χρι­ στιανική Βιβλιογραφία, 54)

Τύπος Πολίτης Ν.: Χρονικό του Πατραϊκού Τύπου 1840-1940 (ΔΣ, ΒΡ, 15/1)

Φιλοσοφία Δεληβοριάς Σ.: Τυχαίο ή αναγκαιότητα (ΑΘ, ΚΜ, 19/1) Μπιτσάκης Ε.: Θεωρία και πράξη (ΔΣ, ΒΡ, 21/1) Παπαδημητρίου Ε.: Η Γνωσιολογία του Christian Thomasius (Γ. Κεντρωτής, ΔΙ, 110)

Κοινωνιολογία Καραποστόλης Β.: Η καταναλωτική συμπεριφορά στην ελληνι­ κή κοινωνία (Σ. Παπασπηλιόπουλος, Νέα Οικολογία 3) Νικολαίδου Σ.: Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία του χώρου (ΚΤ, ΕΘ, 9/1) Weber Μ.: Βασικές έννοιες κοινωνιολογίας (Τ. Αθανασιάδης, ΟΤ, 17/1) Ταίνις Φ.: Κοινότητα και κοινωνία (Ε.Γ.Ρ, ΔΑ, 37)

78/δελτιο Πολιτική

Αθλητισμός

Αθανασίου Λ - Βλάχου X.: Ευρωεκλογές χωρίς χρώμα (ΒΠ, ΔΙ, 110) Θεοδωράκης Θ-Αντωνακόπουλος Α.: Τα ελληνικά κόμματα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (Γ. Κατζουράκης, ΔΠ, 31) Κάτρης Γ.: Τρίτος χρόνος (ΑΘ, ΗΜ, 5/1) Φιλιππόπουλος Α.: Στη γραμμή του πυρός (ΔΣ, ΒΡ, 15/1)

Μήλιος Γ.: 1) Δοκίμια κοινωνιολογίας του αθλητισμού 2) Σπορ για όλους (Γ. Γαϊτάνος, Ναυπακτιακή, 11)

Ενασχολήσεις Κηπουρική για όλους (ΔΣ, ΒΡ,15/1)

Ποίηση Δημόσια διοίκηση Ρούσης Γ.: Εισαγωγή στη θεωρία της δημόσιας διοίκησης (ΑΘ, ΗΜ, 12/1)

Οικονομία Αγγελόπουλος Α.; Ένα παγκόσμιο σχέδιο για την απασχόλη­ ση (Σ. Παπασπηλιόπουλος, ΟΤ, 10/1) Κεφάλαιο και κράτος στην Ελλάδα (Σ. Παπασπηλιόπουλος, ΟΤ, 17/1) Μαλίσσος Κ.: Παραγωγικότητα και αντιπαραγωγικότητα (ΑΘ, ΗΜ, 5/1)

Εκπαίδευση Αναγνωστόπουλος Β.Δ. - Δελώνης Α.: Παιδική λογοτεχνία και σχολείο (ΜΚ, ΠΛ, 13) Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία (Λυκείου) (Ν. Γιανναδάκης, ΚΑ, 10/1) Μωραΐτης Γ.: Η έκθεση ιδεών στη θεωρία και την πράξη (X. Σακελλαρίου, ΠΛ, 13) Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων: Αρχαία Ελληνικά (Η.Λ.Τ., ΔΑ, 37)

Λαογραφία - Εθνολογία Λουκόπουλος Λ.: Οι ξεχασμένοι στην ορεινή Ναυπακτία (Γ. Γαϊτάνος, Ναυπακτιακή, 11) Κουκουλέ Μ.: Νεοελληνική αθυροστομία, τ. α' (Δ. Γιακουμά­ κης, ΤΟ, 92), (ΒΠ, ΔΙ, 110) Λεβί-Στρος Κ.: Ο δρόμος της Μάσκας (Θ. Παπανικολάου, Ει­ κόνες, 16/1)

Γλώσσα Πόρποδας Κ.Δ.: Ψυχολογία της γλώσσας (Δ. Νατσόπουλος, ΣΙ, 19)

Τέχνες Δασκούλης Γ.: Ψυχολογία και μουσική ανάλυση της τεχνικής του πιάνου (ΒΠ, ΔΙ, 110) Ελληνικές αφίσες (ΣΤ, ΕΛ, 10/1) Καραγιάννης Β. - Μολινός Σ.: Μυτιλήνη 1912 (ΣΚ, ΕΛ, 17/1) Κάτι το ΩΡΑΙΟΝ: (Γ. Μαρίνος, ΟΤ, 17/1), (Ε. Κοτζιά, ΚΑ, 10/1) Κωτίδης Α.: Για τον Παρθένη (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 92) Σηφάκης Γ.: Η παραδοσιακή δραματουργία του Καραγκιόζη (ΚΤ, Ε θ, 13/1) Στεφανίδης Μ.: Εισαγωγή στην ελληνική γλυπτική (ΑΘ, ΗΜ, 5/1) Συναδινός Θ.: Το ελληνικό τραγούδι (ΚΣ, ΝΕ, 19/1) Φιλιππίδης Δ.: Νεοελληνική αρχιτεκτονική (Π. Πλουμίδου, ΔΙ, 110), (ΣΤ, ΕΛ, 10/1)

Βλαβιανός X: Υπνοβασίες (Ν. Κεφάλας, ΤΟ, 92) Δελησάββας Ν.: Βήματα και ανάσες (Σ.Ν, ΔΑ, 37) Ελύτης Ο,: Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου (ΚΣ, ΝΕ, 12/

1)

Εμπειρικός Α .: Η σήμερον ως αύριον και ως χθες (X. Ντου­ νιά, ΑΝ, 279), (Σ. Αλεξανδροπούλου, ΕΛ, 13/1), (ΚΣ, ΝΕ, 12/

1)

Καρατζάς Β.: Το μύρωμα της αιωνιότητας (ΚΚ, ΠΛ, 54) Κοντού Ν.: Στην Κύπρο (Σ.Ν, ΔΑ, 37) Κρουσταλιάς Δ.: Πορφυρές συνοικίες (ΚΚ, ΠΛ, 13) Κωνσταντέλλος Γ.: Ο μέσα κόσμος (ΚΚ, ΠΛ, 13) Μιχαήλ Κ.: Εκ του ανεσπέρου (ΔΣ, ΒΡ, 22/1) Μοίρας Μ.: Αύριο ίσως είναι αργά (Σ.Ν, ΔΑ, 37) Μουζάκη Μ.: Τα υπόλοιπα τέρατα (ΚΚ, ΠΛ, 13) Νικορέτζος Δ.: Στοχασμοί στο ημίφως (Δ.Λ, ΔΑ, 37) Νταουσάνης Α.: Στέπες (ΚΚ, ΠΛ, 13) Ξηρός Θ.: Η ατζέντα (Θ. Παπανικολάου, Εικόνες, 16/1) Παρασκευόπουλος Δ.: Κραυγές (ΚΚ, ΠΛ, 13) Πόθου-Λαμπαδαρίδου Μ.: Περπατώ κι ονειρεύομαι (ΔΣ, ΒΡ, 22/1) Ρίτσος Γκ Επινίκια (ΚΣ, ΝΕ, 12/1) Ρουμελιωτάκης X.: Κλειστή θάλασσα (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 92) Στα ίχνη του ανέμου (ΕΛ, ΕΛ, 17/1) Στεριάδης Β.: Το χαμένο κολιέ (Ε. Χουζούρη, ΔΙ, 110) Τσάτσου I.: Καταυγασμός (ΑΦ, ΑΚ, 19/1) Τσίπας Β.: Στροφή (Β. Χατζηβασιλείου, ΤΟ, 92) Τσουτάκος Π.: Ακακιών 15 (ΚΚ, ΠΛ, 13) Γράμματα στον Αλέ­ ξανδρο (Σ.Ν, ΔΑ, 37). Φιλήτας Α.: Σύννεφα (ΚΚ, ΠΛ, 54) Φραγκόπουλος Θ.Δ.: Απεναντίας (ΘΠ, ΕΣ, 14/12, 21/12, 11/1) Φωτόπουλος Μ.: Μπαλλάντες του έρωτα και του θανάτου (ΑΘ, ΗΜ, 12/1)

Πεζογραφία Βαλτινός Θ, κ.ά.: Τρία διηγήματα (Δ.Γ. Σπύρου, ΡΙ, 13/1) Δειλινός Δ.: Φαρ Ουέστ (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 92), (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 110) Ζαδές Δ.: Στη θέση του άλλου (ΔΣ, ΒΡ, 15/1) Καραμάνος Γ.: Ο φωτογράφος του χωριού (ΚΤ, ΕΘ, 9/1) Λεφούσης Η:: Ασημίνα Λαίου (Ν. Παπανδρέου, ΡΙ, 20/1) Μαύρος Κ.: Αυτοαμφισβητούμενος φαλλοκράτης (ΕΛ, ΓΥ, 9/

1)

Μπούμη-Παπά Ρ.: Η Χρυσώ (ΔΣ, ΒΡ, 15/1) Ξένος Π.: Στο λουτρό (ΒΠ, ΔΙ, 110) Πανταξώνη Ε.: Ήμουν κι εγώ μαζί τους(ΔΣ, ΒΡ, 22/1) Παπαδούκας Π.: Εθνικόν απόρρητον (ΑΘ, ΗΜ, 5/1) Ρένος: Οι εξάγγελοι (ΑΦ, ΑΚ, 12/1), (ΔΣ, ΒΡ, 15/1) Σικελιανός Α.: Πεζός Λόγος Δ' (Δ. Πλάκας, ΔΙ, 110) Φλαμουρτζόγλου Θ.: Διάσπαση ατόμου (ΑΦ, ΑΚ, 19/1) Γκαρσία-Μάρκες Γ.: Το Φθινόπωρο του Πατριάρχη (Ε. Αστρινάκη, ΡΙ, 13/1) Καρατζιάλε Ι.Λ.: Σατιρικά (ΒΠ, ΔΙ, 110) Ρόμπινς X.: Το κυνήγι της αθανασίας (ΔΣ, ΒΡ, 15/1) Σαρότ Ν.: Παιδικά χρόνιά (Θ. Παπανικολάου, Εικόνες, 16/1) Χαίλυ Α.: Δραστικό φάρμακο (ΑΘ, ΗΜ, 19/1).

Μελέτες Αλεξανδρόπουλος Μ.: Ο μεγάλος αμαρτωλός (ΕΚ, ΡΙ, 20/1)

δελτιο/79 Αρετή και δόξα του Δ. Σολωμού (ΑΘ, ΗΜ, 19/1) Κριτικές μελέτες για τον Κ.Π. Καβάφη (ΚΤ, ΕΘ, 20/1) Μάταιος Γ.: Δομική ανάλυση ποιητικών κειμένων (ΕΛ, ΓΥ, 9/1)

Λάίνάς Θ.: Ιερά Μονή Αγάθωνος (ΔΣ, ΒΡ, 22/1) Μακρυκώστας Κ.Γ.: Μεσολογγίτικα 1821-1826 (ΔΣ, ΒΡ, 22/1) Ρόζος Ε.: Αλέξανδρος και Ναπολέων (Τηλ, ΔΑ, 37)

Δοκίμια

Βιογραφίες - Μαρτυρίες

Αμητός (Α. Φραντζή, ΑΝ, 279) Κωτούλας Κ.: Διαλέξεις (ΑΘ, ΗΜ, 19/1) Μιχόπουλος Β.: Για μια νέα δελφική ιδέα (W, ΟΤ, 17/1) Νικολαίδης Α.: Η ποιητική σκέψη και γλώσσα του Κώστα Αξελού (Β. Χατζηβασιλείου, ΑΥ, 15/1) Παπαθανασόπουλος Δ.: Χρόνος και ευθύνη. (Ν.Β. Τυπάλδος, Χριστιανική Βιβλιογραφία, 54)

Μαρίνος Γ.: Ο Βασιλιάς ο Σώβρακος (ΑΠ, ΑΥ, 9/1) Τζώρτζογλου Ν.: Το τσίρκο της Ίρμας (ΑΠ, ΑΥ, 11/1) Βίνμπεργκ Α.: Μια Πέμπτη του Οκτώβρη. (ZB, ΡΙ, 13/1) Νάνεφσκι Ν.: Το αγαλματάκι της νεράιδας (ΑΠ, ΑΥ, 9/1) Στήβενσον Ρ.Λ.: Το νησί των θησαυρών (ΒΠ, ΔΙ, 110) Χέλντ Ζ.: Ο γάτος του κουτοπαρεούλη (ΒΠ, ΔΙ, 110)

Ιωάννου Γ.: Η πρωτεύουσα των προσφύγων (Θ. Παπανικολάου, Εικόνες, 16/1) Μπέλλου-Θρεψιάδη Α.: Μορφές Μακεδονομάχων (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 92) Πανταξής Π.Δ.: Μίλτος Κουντουράς (X. Σακελλαρίου, ΠΛ, 13), (ΔΣ, ΒΡ, 15/1) Σιγάλας Σ.: Στο βωμό της ελευθερίας (Ν.Β. Τυπάλδος, Χρι­ στιανική Βιβλιογραφία, 54) Φιλίππου Φ.: Ιδανικοί αυτόχειρες (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 92) Φωτόπουλος Μ.: Το ποτάμι της ζωής μου (ΑΘ, ΗΜ, 12/1) Χατζηπανταζής Θ.: Η εισβολή του Καραγκιόζη στην Αθήνα του 1890 (ΚΤ, ΕΘ, 31/1) Χατζούδη-Τούντα Ε.: Η Ηλιοστάλακτη (ΔΣ, ΒΡ, 15/1), (ΚΤ, ΕΘ, 9/1) Άνταμσον Τ.: Η ιστορία των αδερφών Μαρξ (ΜΠ, ΝΕ, 12/1) Κόλλινς Τ.: Η ζωή μου (ΜΠ, ΝΕ, 19/1)

Ιστορία

Ταξιδιωτικά

Κεφαλληνιάδης Ν.Λ.: Πειρατεία (ΣΤ, ΕΑ, 10/1)

Σαντοριναίου Μ.: Σαντορίνη (Γ. Μαρίνος, ΟΤ, 17/1)

Παιδικά

ΣΙΜ Ο Ν Ν Τ Ε ★ ★ ★

ΑΔΕΛΦΟΙ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ

Κολοκοτρώνη 92 Πειραιάς Τηλ. 4112258

ΜΠΩΒ0ΥΑΡ Οι γυναίκες θα νικήοουν Συνέντευξη στην

Εύα Νικολαΐ'δου και μήνυμα στις Ελληνίδες

Μαχητική και αισιόδοξη, η Σιμόν ντε Μπωβουάρ, στα 76 χρόνια της σήμερα, συνεχίζει τον αγώνα της για τη δικαίωση της γυναίκας

Τα πληρέστερα βιβλιοπωλεία Βιβλία όλων των εκδόσεων Τιμές χαμ ηλές V._______________________ / ★ ★ ★

80/μικρες αγγελίες

μικρές αγγελίες ΤΟ «ΔΙΑΒΑΖΩ» ζητά επειγόν­ τως να στεγαστεί σε καινούρια γραφεία ή τριάρι διαμέρισμα, στο κέντρο, περιοχή Ομήρου Σόλωνος - Ιπποκράτους. Τηλ.: 36.26.910 - 36.40.488 - 36.40.487 - 36.03.011.

ΑΓΟΡΑΖΟΝΤΑΙ και πωλούνται παλιά βιβλία. Βιβ/λείο ΙΑΝΟΣ. Αριστοτέλους 7, Θεσ/νίκη. Τηλ.: 27.70.04. ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΛΠΙΔΑ. Σταύρου Παπανικολόπουλου, μυθιστόρημα-περιπέτεια για πυρηνικό πόλεμο. Σελ. 270. Δρχ. 300. Δωρικός. ΔΙΟΡΘΩΤΗΣ-ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΣ εκδόσεων, πεπειραμένος, άριστος γνώστης της ελληνικής, με προϋπηρεσία, ζητά εργασία. Τηλ. 36.16.398, κ. Παπαγεωργίου. ΣΤΙΣ «Βασιλικές των Χρωμά­ των» Γιώργου Μπουλούκου, ποιήματα. Αθήνα 1984, σελ.

80. Εκδόσεις Ελεύθερος Τύ­ πος, Ζ. Πηγής 17. Τηλ.: 36.36.318. * ΑΠΟΦΟΙΤΗ αγγλικού πανεπι­ στημίου ζητά να εργαστεί σαν βοηθός σε έρευνες ή διδακτορι­ κές διατριβές που αναφέρονται σε θέματα ιστορίας, κοινωνιολογίας και τέχνης. Τηλ.: 64.65.427.

1000 φύλλα του «Έθνους» «Η ΧΩΡΑ ΜΟΥ» Γρηγόρη Γρηγοριάδη. Μια έκδοση του βι­ (από την αρχή της έκδοσής του) σε τιμή πραγματικής ευ­ βλιοπωλείου Ζερμιναλ. καιρίας: 10.000 δρχ. Τηλεφω­ ★ νήστε: 76.53.591, πρωινές ώ­ «ΔΕΣΜΗ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ» από ρες, κ. Κοντό. τον Θανάση Φωτιάδη (Δ. Γούναρη 107,15125, Μαρούσι) για σοβαρά ενδιαφερομένους: Ι.«ΤΟ ΛΙΒΑΔΙ ΜΕ ΤΟΥΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ» του, αναμένει ΕΚΘΕΣΗ ΓΚΡΑΒΟΥΡΑΣ με την 4η επανέκδοσή του, βελ­ θέμα «Ελληνικοί τόποι 17οςτιωμένη, επαυξημένη, συν τα 18ος-19ος αιώνας» εγκαινιά­ χουντοτρελά... στηκε την Τετάρτη 20 Φε­ Επίσης, η ανεπανάληπτη κατά βρουάριου στο βιβλιοπωλείο Σκαρίμπα, Μποστ, Κ. Μητρο- «Επίγραμμα» Βουκουρεστίου πούλου, ΕΡΑΤΩ, ο ΠΑΣΧΑ- 45 (Αναγνωστοπούλου) τηλ. ΔΗΣ, και η MISS ΜΙΝΕΖΟΤ- 36.36.671. Διάρκεια έκθεσης ΤΑ, οι τρεις καυτές μυθιστο­ ώς 20 Μαρτίου. Το «Επίγραμ­ ρίες του. Και άλλα. μα» διαθέτει εκθεσιακό χώρο II. ' ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ ΣΠΑΝΙΟ που λειτουργεί και σαν αναΑρχείο 1940-1949, ολόκληρο γνωστήριο-καφέ. από αυθεντικά έντυπα, βιβλία, εφημερίδες, προκηρύξεις, κάρ­ τες, αφίσες, φωτογραφίες, έγ­ ΓΙΑ συλλέκτες βιβλίων! Χιλιά­ γραφα, κλπ. Αλβανία, Αντί­ δες σπάνια παλιά βιβλία και λαϊ­ σταση, δοσίλογοι, Δεκέμβρης, κά περιοδικά. Τηλ. 65.99.980, Εμφύλιος. Το ανεκτίμητο σύ­ 6-10 μ.μ.: κ. Δημήτρη. νολο, πάνω από 400 αντικείμε­ να, θα διατεθεί με εκκίνηση 200.000 δρχ.

III. Ο «ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ Ο «ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΘΕΩΡΗΜΑ». ΠΡΟΣΦΥΓΑΣ» (Βραβείο Ιπε- Ποιήματα. Ο πομπός εκπέμπει κτσή 1982), διαθέτει ολόκληρο δήθεν με βάθος/ο δέχτης συλ­ το Αρχείο του από 2.000 χειρό­ λαμβάνει δήθεν το βάθος/και γραφα, 50 ελληνικά-ξένα βι­ κόμπλεξ νοημοσύνης κατά βά­ βλία, φωτογραφίες, αυθεντικά θος. Τάκης Μιχόπουλος, Ξυλόέντυπα, λαϊκή ζωγραφική, αφί­ καστρο. Διάθεση: Τ. Πιτσιλάς, σες, προγράμματα, φυλλάδια, Σοφοκλέους 4, Αθήνα. φιγούρες, αλληλογραφία, κλπ. Το μοναδικό αυτό σύνολο θα διατεθεί με εκκίνηση 350.000 ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ από αγγλικά, δρχ. γαλλικά και επιμέλεια-διορθώΑκόμη, για έκδοση: «ΤΑ ΠΑ­ σεις κειμένων. Τηλ.: 6843.428. ΡΑΛΕΙΠΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΠΡΟ­ ΣΦΥΓΑ», με αδημοσίευτα κεί­ ★ μενα. πληροφορίες, εικόνες, ΑΘΙΚΤΗ, η σειρά «Πέρα από κριτικές, βιβλιογραφία κλπ. τον κόσμο μας» πωλείται μισο­ σελίδες 250. τιμής.

(Κάθε λέξη στις «μικρές αγγελίες» στοιχίζει 10 μόνο δραχμές)

εκδόσεις που συμβάλλουν στην πολιτιστική ανάπτυζη του τόπου μας Β

Μ

ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ Το τελευταίο μυθιστόρημα του διάσημου σκηνοθέτη

Ροζέ Βαντίμ

«Ο Β αντίμ α κ ό μ α και σ αν σ υ γ γ ρ α φ έα ς β ρ ίσ κ ε τα ι σ το α π ο κ ο ρ ύ φ ω μ α τη ς δ ύ ν α μ ή ς τ ο υ ... τ ό σ ο δ υ ν α μ ικ ό ς που σ ε σ υναρπ άζει».

ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ AQUARIUS . Βελβενδού 2, Κυψέλη; Αθήναι 11364 ΤΗΛ. 8826060 ΑΘ Α Ν Α ΣΙΟ Σ ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ Σόλωνος 77 Τηλ. 3607879