Τεύχος 106

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΑΡΙΘ. 106 · 2 1 ·1 1 ·8 4 · ΔΡΧ. 120

εκδόσεις «νεα σύνορα»

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΕ ΛΙΓΟ

Ένα βιβλίο με συνταρακτικές αποκαλύψεις. Τα πιο σημαντικά γεγονότα που σημάδεψαν την εποχή μας από το 1935 έως το 1974. Παρουσιάζονται για πρώτη φορά μέσα από τις προσωπικές αφηγήσεις του Στρατάρχη Τίτο. Ο Στρατάρχης Τίτο και ο ρόλος του στην Ελλάδα. Άγνωστες πτυχές της περιόδου 1940-1950.

ΣΤΡΑΤΑΡΧΗ ΤΙΤΟ ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ - ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3610589-3600398 «

Β .Σ.Ν άιπουλ

λ

The master o f the novel ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

Β.Σ.Νάιπουλ 01 ΑΝΤΑΡΤΕΣ

j ϊ

Β.Σ.Νάιπουλ 0 Κ^ΣΤΟΟΥΝ Κ Α Ι 01 ΣΥΝΤΡΟΦΟΙ ΤΩΝ ΙΠΠΟΤΩΝ

« Έ ν α αφήγημα αδιάπτωτης μαγείας, Oi Αντάρτες είναι το αριστούργημα του ανθρώπου που τον κα­ τατάσσουν ανάμεσα στους μεγαλύτερους σύγχρο­ νους μυθιστοριογράφους».

Karl Miller

«Ο κύριος Στόουν και οι σύντροφοι των Ιπποτών είναι ένα πηγαίο μυθιστόρημα ένας επιδέξιος χειρισμός του σοβαρού του μακάβριου και του κωμικού».

V.S. Pritchett.

« Έ νας τέλειος συγγραφέας» - Penelope Mortimer «Που θα εΐμασταν χωρίς τον Νάιπουλ;» - John Davenport «Έ ν α ς λαμπρός τεχνίτης της αγγλικής γλώσσας».

Evelyn Waugh «Ο ένας και μοναδικός, ίσως σύγχρονος μυθιστοριογράφος που αναμφίβολα είναι προικισμένος με τα στοιχεία εκείνα που κάνουν το μεγάλο συγγρα­ φέα». - Dom Morques «Ο καλύτερος συγγραφέας που έχει να επιδείξει η αγγλική γλώσσα από τούτη τη μεριά του Ατλαντι­ κού». - John Coleman.

«Ο Β.Σ. Νάιπουλ στέκεται πιο ψηλά απ’ όλους τους σύγχρονους μυθιστοριογράφους μας». - An­ thony Powell «Θεωρώ τον Νάιπουλ σαν τον καλύτερο ζώντα συγγραφέα της αγγλικής γλώσσας». - Fransis Wyndham «Και μόνο η αφθονία του ταλέντου του μας υπο­ χρεώνει να πούμε ότι είναι δύσκολο να βρεθεί σή­ μερα συγγραφέας που ξεπερνά τον Νάιπουλ. Είναι ο συγγραφέας του κόσμου, αρχιτεχνίτης της γλώσ­ σας και των λεπτών συλλήψεων, είναι η σαρδονική μας ευλογία». - Irving Howe.

Ε κ δ ό σ εις Γλά ρος ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 31 · 10677 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛ. 3 6 18 4 5 7 -3 6 19 167

από τις εκδόσεις

Ρέκος ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ τα βιβλία: ΑΘΗ ΝΑ : Κλεισθένους 15, τηλ. 32.51.564 ΘΕΣ/ΝΙΚΗ: Αγίου Μηνά 13, τηλ. 271.063

Γ. Θ. Βαφόπουλου ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ nOJHTEZ

Στέργιου Βαλιούλη ΠΟΛΙΤΗΣ Β' ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ

Στ. Παπαθεμελή ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΗΜΟ­ ΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙ­ ΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ

Στεργ. Χασαπίδη ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Νίκου Πασχαλίδη ΝΟΜΟΨΥΧΩΣΗ

Α. Παπαγιαννόπουλου ΡΩΣΣΑΓΓΛΟΓΑΛΛΟΣ

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ομήρου 34, Αθήνα - 106 72

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.26.910

Τεύχος 106 21 Νοεμβρίου 1984

--------------------------------------— Χ ΡΟ ΝΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΔΙΑΛΟΓΟΙ:. Γράφουν ομάδα σπουδαστών, ο Β. Σομόρος και ό Αρ. Νικολαΐδης Η Α ΓΟ ΡΑ Τ Ο Υ ΒΙΒΛΙΟΥ ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Η ταυτότητα του λογοτεχνικού Νόμπελ (Γράφει ο Ν. Κωνσταντόπουλος)

4 6 11 12

Τιμή: Δρχ. 120 Εκδότης: Άννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Δημήτρης Δεληπέτρος, Θεοδώρα Ζερ­ βού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Γιώργος Σαρηγιάννης, Βάσω Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου, Καίτη Τοπάλη

Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάξ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Π. Βλάσση - Αλεξάνδρου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 - 75.14.958. Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριδάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Κεντρική διάθεση: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτξιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθα, νασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΑΦ ΙΕ ΡΩ Μ Α Γιώργος Γαλάντης: Χρονολόγιο Θεόφιλου Καίρη Β. Ν. Τατάκης: Θεόφιλος Καΐρης Βασ. Α. Κύρκου: Έννοια και περιεχόμενο της φιλοσοφίας κατά τον Θεόφιλο Καίρη Φ. Κ. Βώρος: Η εκπαιδευτική προσπάθεια του Θ. Καίρη και η δίωξή του Γιάννης Καράς: Η φυσική σκέψη του Θεόφιλου Καίρη π. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός: Θύμα ή θύτης. Ερμηνευτική προσέγγι­ ση του καϊρείου δράματος Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου: Η έννοια της προόδου στην κοσμοσο­ φία του Θ. Καίρη Στέρ. Φασουλάκης: Καιρική βιβλιογραφία Συμπόσιο Θεόφιλου Καίρη στην Άνδρο

16 20 22 27 31 35 44 49 53

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ : Γράφει ο Απ. Ανδρέου ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ: Γράφει ο Δημ. Δεληγιάννης ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι Χρίστος Παπαγεωργίου, Σ. Κατσί­ κας, και ο Γιώργος Κεντρωτής ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ: Γράφει ο Γιάννης Μότσιος '6 ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο Β. Παγκουρέλης

55 56 57 59 7 57

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

71

ΚΡΙΤΙΚΟ ΓΡΑΦ ΙΑ

77

στο επόμενο «Διαβάζω» αφιέρωμα στην αρχαία λυρική ποίηση

ΧΡΟΝΙΚΑ

Βασικά βοηθήματα ΕΞΗΝΤΑ βιβλία αποτελούν τον κατά­ λογο, που καταρτίστηκε με αυστηρά επιστημονικά κριτήρια από τους ειδι­ κούς του ΚΕΜΕ και τα οποία πρόκει­ ται να διατεθούν στους εκπαιδευτι­ κούς για να τα χρησιμοποιήσουν, ώστε να προετοιμάσουν και να πλου­ τίσουν τη διδασκαλία τους. Εικοσιδύο εκατομμύρια είναι το ποσόν που αρχι­ κά διατέθηκε με απόφαση του Υπουργείου Παιδείας για ν’ αρχίσει η λειτουργία στα γυμνάσια και λύκεια αυτών των Βασικών Βοηθητικών Βι­ βλιοθηκών, όπως τις ονόμασαν. Η προσπάθεια αυτή, που είναι αποτέλε­ σμα μελέτης ειδικής ομάδας του ΚΕ­ ΜΕ, έχει στόχο να καλύψει τα βιβλιο­ γραφικά βοηθήματα και βιβλία ανα­ φοράς και τεκμηρίωσης όλων των ει­ δικοτήτων και αργότερα το μέτρο να επεκταθεί και σε κάθε πολυθέσιο δη­ μοτικό σχολείο.

ΕυρωαναγνώσειςΕυρωμεταφράσεις ΟΙ εκδοτικές ανταλλαγές στην Ενω­ μένη Ευρώπη πρέπει να θεωρούνται περιορισμένες σύμφωνα με τις διαπι­ στώσεις που έκανε ο γάλλος υπουργός πολιτισμού Ζακ Λανγκ κατά την επίσκεψή του στην έκθεση βι­ βλίου της Φραγκφούρτης. Εκεί, ανα­ φέρθηκαν και διάφορα στοιχεία σχε­ τικά με το τι διαβάζουν οι κάτοικοι των χωρών της ΕΟΚ από την εκδοτική παραγωγή άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Στη Γαλλία το 1983 μεταφράστηκε μόνο ένα ελληνικό μυθιστόρημα -πά­ λι καλά- και κανένα ολλανδικό. Στην Ολλανδία πάλι δεν ενδιαφέρονται σχεδόν καθόλου για την ιταλική λογο­ τεχνία και οι Ιταλοί εκδότες δεν μετα­ φράζουν σκανδιναβούς συγγραφείς. Οι κάτοικοι των χωρών της Ευρώπης προτιμούν να διαβάζουν τη λογοτε­ χνία του τόπου τους πρώτα, και ύστε­ ρα αγγλοσαξονικά βιβλία. Άλλωστε

προ λεγο μένα αυτό το συμπέρασμα βγαίνει και από το μεγάλο ποσοστό αγγλικών μετα­ φράσεων, 60% στο σύνολο των μετα­ φράσεων, που κυκλοφορούν στην Ευ­ ρώπη. Οι Ολλανδοί και οι Δανοί δεί­ χνουν να θέλγονται περισσότερο απ’ όλους τους άλλους λαούς, από την αγγλοσαξονική λογοτεχνία. Η Ισπανία και η Ιταλία είναι οι μοναδικές εξαιρέ­ σεις, που δείχνουν ότι προτιμούν τις μεταφράσεις γαλλικών έργων. Οι πε­ ρισσότεροι λοιπόν Ευρωπαίοι διαβά­ ζουν με πολλή όρεξη τα αγγλοσαξονι­ κά μυθιστορήματα αλλά δεν ενδιαφέρονται για τη λογοτεχνία των γειτό­ νων τους, Κάτι που δεν συμβαίνει με τους ανατολικοευρωπαίους. Έτσι κυ­ βερνήσεις χωρών της Ευρώπης χρη­ ματοδοτούν μεταφράσεις για να προωθήσουν τη λογοτεχνία τους. Και κάτι ακόμα: η ΕΟΚ δημιούργησε πρόσφατα Ευρωπαϊκό Ταμείο για με­ ταφράσεις. 20.000 ευρωπαϊκές λογι­ στικές μονάδες τέθηκαν στη διάθεση· ευρωπαϊκής ομάδας από διάφορα εκ­ δοτικά σωματεία, για να προωθηθούν οι αλληλομεταφράσεις.

Βιβλία σε περιοδεία ΑΦΟΥ δεν πάει ο Μωάμεθ στο βουνό πάει το βουνό στο Μωάμεθ. Έτσι μάλλον σκέφθηκε ο υπεύθυνος κουλ­ τούρας του Δημοτικού Συμβουλίου στο Μιλάνο, Γκουίντο Αγκίνα, για τις βιβλιοθήκες της πόλης του, όταν δια­

πίστωσε ότι δεν συγκέντρωναν ανα­ γνωστικό κοινό. Αγόρασε λοιπόν ένα παλιό λεωφορείο και το μετέτρεψε σε κινητή βιβλιοθήκη. Η βιβλιοθήκη αυ­ τή, που λειτουργεί 5 ημέρες τη βδο­ μάδα, συγκέντρωσε αναγνώστες, που δεν θα πήγαιναν, λόγω δυσχερειών, σε βιβλιοθήκη: Συνταξιούχοι και νοι­ κοκυρές αποτελούν την πλειοψηφία των αναγνωστών της βιβλιοθήκης-λεωφορείου. Η βιβλιοθήκη κάνει στά­ σεις σε διάφορα σημεία της πόλης, όπου και σχηματίζονται ουρές πολι­ τών για να δανειστούν βιβλία. Ο οδη­ γός του λεωφορείου εκτελεί και τα χρέη του βιβλιοθηκάριου, δίνει πλη­ ροφορίες και βοηθά το κοινό στην εκλογή του. Ο Γκουίντο Αγκίνα, μετά την απρόσμενη επιτυχία του ιδιόμορ­ φου λεωφορείου του, αναζητά λεφτά για την απόκτηση νέων κινητών βι­ βλιοθηκών που θα φτάνουν στις πε­ ρισσότερες συνοικίες του Μιλάνου. Βλέπετε, συμβαίνει και αλλού οι βι­ βλιοθήκες να μην έχουν κόσμο, φροντίζουν όμως οι αρχές να πηγαί­ νουν τα βιβλία κοντά του και όχι να μένουν κλεισμένα σε βιτρίνες κεντρι­ κών δρόμων.

24 ώρες έκθεση ΤΟ Λε Μαν είναι μια πόλη της Γαλλίας γνωστή για τις αυτοκινητοδρομίες που γίνονται εκεί κάθε χρόνο. Για την πόλη αυτή, που έχει μάθει να ζει με το ρυθμό αγώνων αυτοκινήτου, δι­ καιολογείται και ο τίτλος της ετήσιας έκθεσης βιβλίου «Εικοσιτέσσερις ώρες βιβλίου». Το ενδιαφέρον και ταυτόχρονα ευχάριστο γεγονός ήταν ότι η φετινή εικοσιτετράωρη έκθεση ήταν αφιερωμένη στο ελληνικό βιβλίο και στην ελληνική χαρακτική. Για τη δημιουργία της έκθεσης δούλεψαν η Μορφωτική Υπηρεσία του Γραφείου Τύπου της Ελληνικής Πρεσβείας στο Παρίσι σε συνεργασία με το προε­ δρείο της εκδήλωσης και τον Φιλελληνικό Σύλλογο «Γαλλοελληνική φι­ λία». Τη λογοτεχνική πλευρά της έκ­ θεσης κάλυψαν τα έργα ελλήνων συγ­

χρονικα/5 γραφέων, που έχουν μεταφραστεί και εκδοθεί στη Γαλλία την τελευταία τριακονταετία. Τη χαρακτική κάλυψαν έργα «τριών γενεών ελλήνων χαρα­ κτών». Όπως πλήροφορηθήκαμε η θιβλιοφιλική αυτή εκδήλωση του Λε Μαν είναι πρώτη φορά που αφιερώνε­ ται στην εκδοτική παραγωγή και τέ­ χνη μιας άλλης χώρας. Και όπως θα λέγανε οι φίλοι μας οι γάλλοι quel bonheur.

πληροφορίες απ’ το τηλέφωνο που αναγράφεται στη διακήρυξη και είναι 72.10.554 και καλή επιτυχία.

Ελληνικό διήγημα σε διαγωνισμό

ΕΝΑΣ διαγωνισμός, που τ ’ αποτελέσματά του θα κριθούν από τους κρινόμενους, έχει προκηρυχθεί αυτές τις ημέρες και τελειώνει στις 31 Δε­ Δυο ιστορικοί κεμβρίου. Και για να μην είμαστε αι­ νιγματικοί: το θέμα του διαγωνισμού και ένας φιλόλογος είναι «Ελληνικό Διήγημα». Μπορεί σ’ αυτό να λάβει μέρος όποιος συγγρα­ φέας θέλει, μόνο μ’ ένα ανέκδοτο α. ΕΝΑΝ ιστορικό ειδικευμένο στην διήγημά του. Τα τρία καλύτερα διηγή­ περίοδο της Τουρκοκρατίας με πολύ ματα, που θα βραβευτούν, θα εκδοκαλές γνώσεις στις ποσοτικές μεθόθούν σε βιβλίο, με έξοδα των εκδό­ 6. Ένα φιλόλογο με γνώσεις παλαιο­ σεων «ΟΜΒΡΟΣ». Δώρα θα υπάρχουν και για τους επιτυχόντες που θα κα­ γραφίας, ειδικευμένο στη μελέτη εγ­ ταλάβουν την τέταρτη και πέμπτη θέ­ γράφων της περιόδου της τουρκο­ ση. Και για αποφυγή κάθε προκατάλη­ κρατίας και ειδικότερα του Πατριαρ­ ψης και υπονοιών μεροληψίας, η επι­ χείου Κων/πόλεως μετά την Άλωση, λογή των τριών διηγημάτων θα γίνει από τους ίδιους τους συγγραφείς που γ. Έναν ιστορικό, ικανό να ερευνήσει λάβανε μέρος. Αφού εκφράσουμε τις θέματα πολιτικής ιδεολογίας της ελ­ απορίες μας για το πώς ο διαγωνι­ ληνικής κοινωνίας του 17ου αι., σμός δεν θα θεωρηθεί ανταγωνιστι­ ...ζητά για να καλύψει θέσεις το Εθνι­ κός και πώς θα δημιουργηθεί ένα λο­ κό Ίδρυμα Ερευνών στο Κέντρο γοτεχνικό και γενικότερα καλλιτεχνι­ Νεοελληνικών Ερευνών του Ιδρύμα­ κό happening, όπως γράφεται στην τος. Όσοι ενδιαφέρονται μπορούν να ανακοίνωση, ευχόμαστε το επίπεδο υποβάλλουν βιογραφικά σημειώματα όσων συμμετέχουν στο διαγωνισμό στο ΚΝΕ, οδός Βασιλέως Κωνσταντί­ να είναι υψηλό, τόσο των δημιουργών νου 48, στον 5ο όροφο. Όμως πριν όσο και της κριτικής επιτροπής. Πε­ κάνετε οποιαδήποτε άλλη ενέργεια ρισσότερες πληροφορίες από τους καλύτερα να πάρετε περισσότερες Σ υ μ π λ η ρ ω μ α τικ ό ς

κ α τ ά λ ο γ ο ς ε λ λ η ν ικ ώ ν ε κ δ ό σ ε ω ν

Στο τεύχος 105 με το αφιέρωμα στον Ιούλιο Βερν δημοσιεύτηκε ένας κατάλογος με τις εκδόσεις του βερνικού έργου στα ελληνικά. Ο κατάλογος όμως των πολυπλη­ θών αυτών μεταφράσεων φαίνεται ατέλειωτος, καθότι ακόμα ανακα­ λύπτουμε νέες μεταφράσεις έρ­ γων. Δημοσιεύουμε λοιπόν σήμε­ ρα έναν συμπληρωματικό κατάλο­ γο αυτών των εκδόσεων. □ Το Αιγαίο ανάστατο. Διασκευή από τα γαλλικά Στάθη Πρωταίου. Εκδόσεις Ν. Δαμιανού. Αθήνα χ.χ. Σελ. 150. □ Ανάμεσα στις φλόγες και στα κύματα. Απόδοση Ιάσωνα Μαυροθαλασσίτη. Βιβλιοθήκη «Παιδικός Παράδεισος». Αθήνα [1963]. Σελ.

102. □ Από τη σελήνη στη γη. Κλασικά της Παγκοσμίου λογοτεχνίας ει­ κονογραφημένα. Μετάφραση I. Σαρποτιέ-Παραφέστα. Μαλλιάρης - Παιδεία. Αθήνα 1984. □ Ο γύρος του κόσμου σε 80 μέ­

Μιχάλη Κόκκινο και Βάσω Σταγώνη στο 36.38.181.

Ελληνικό έργο στο εξω τερικό ΔΕΝ είναι η πρώτη φορά που ελληνι­ κά θεατρικά έργα γίνονται γνωστά στο εξωτερικό, χωρίς να έχουν παι­ χτεί στον τόπο μας ή και αν έχουν παιχτεί, δεν τους δόθηκε η προβολή που είχε η παρουσίασή τους στο εξω­ τερικό. Πρόκειται αυτή τη φορά για τα δυο μονόπρακτα της Στεφανίας Ζαχαράκη «Αλτ Πυροβολώ» και «Φυ­ λακή», που παίζονται αυτό το καιρό στο θέατρο LUBJLISKI στην Πολωνία. Τη μετάφραση των έργων, που οι πα­ ραστάσεις τους’ξεκίνησαν το Σεπτέμ­ βριο και συνεχίζονται με επιτυχία, έκαναν ο κριτικός Stanislaw Srocowski μαζί με τη Μαρία Καναρίνι. Από το πρόγραμμα πληροφορούμαστε ότι οι υπεύθυνοι αποφάσισαν να παρουσιά­ σουν τα μονόπρακτα της Στεφανίας Ζαχαράκη «Αλτ Πυροβολώ» και «Φυ­ λακή» επειδή πρόκειται για μια περί­ πτωση πρωτότυπη της σύγχρονης ελ­ ληνικής δραματουργίας όσο τουλάχι­ στον γνωρίζουν. Και ακόμα το πρό­ βλημα της ελευθερίας και των ορίων της, ή εικόνα του πολιτισμού -σε γκροτέσκο- και η απερισκεψία που φέρνει την αυτοεξόντωση είναι ζητή­ ματα που στον ίδιο βαθμό ενδιαφέ­ ρον τους θεατές σε όλο το κόσμο. Αυτά από την Πολωνία.

έρ γ ω ν τ ο υ Ιο υ λ ίο υ Β ε ρ ν

ρες. Μετάφραση Μαίρη Παπανδρέου. Εκδόσεις Ν. Δαμιανού. Αθήνα χ.χ. Σελ. 154. □ Ο δεκαπενταετής πλοίαρχος. Μετάφραση Οθ. Αργυρόπουλου. Εκδόσεις Ν. Δαμιανού. Αθήνα χ.χ. Σελ. 152. □ Δεκαπεντάχρονος Πλοίαρχος. Μετάφραση Ελένη Παπαγρηγορίου. Αποσπερίτης. Αθήνα. 1984. Σελ. 214. □ Ο δεκαπεντάχρονος πλοίαρ­ χος. Κλασικά της παγκοσμίου λο­ γοτεχνίας εικονογραφημένα. Με­ τάφραση Βερονίκη Δαλακούρα. Μαλλιάρης-Παιδεία. Αθήνα. 1984. □ Το κυνήγι του μετεώρου. Εκδό­ σεις Ν. Δαμιανού. Αθήνα χ.χ. Σελ.

149. □ Ο κυρίαρχος της γης. Μετά­ φραση Γ. Παπανδρέου. Εκδόσεις Ν. Δαμιανού. Αθήνα χ.χ. Σελ. 169. □ Μαύρες Ινδίες. Μετάφραση Αντωνέλλας Α. Δαμιανού. Εκδόσεις Ν. Δαμιανού. Αθήνα χ.χ. Σελ. 111. □ Η μυστηριώδης νήσος. Μετά­ φραση Οθ. Αργυρόπουλου. Εκδό­

σεις Ν. Δαμιανού. Αθήνα χ.χ. Σελ.

191. □ Τα 500 εκατομμύρια της Μπεγκούμ. Μετάφραση Μαρκέλλας Πετρακοπούλου. Εκδόσεις Ν. Δαμια­ νού. Αθήνα χ.χ. Σελ. 136. □ Ροβύρος ο κατακτητής. Απόδο­ ση Αντωνέλλας Δαμιανού. Εκδό­ σεις Ν. Δαμιανού. Αθήνα χ.χ. Σελ.

128. □ Στη χώρα των αδαμάντων. Με­ τάφραση 'Αγγέλου Πυργιώτη. Εκ­ δόσεις Ν. Δαμιανού. Αθήνα χ.χ. Σελ. 160. □ Μιχαήλ Στρογκώφ. Μετ. Ελένη Δάκιου. Αποσπερίτης. Αθήνα χ.χ. Σελ., 214. Μ ελέτες για τον I. Βερν □ «Οι τρεις ζωές του I. Βερν». Βιογραφία του συγγραφέα από τον Κύριλο Αντρέγιεφ. Πρόλογος Σ.Π. Ζερβού, Καθ. Παν/μίου Αθη­ νών. Απόδοση από τα ρωσικά Τρ. Τριανταφυλλίδης. Εκδ. Καραβία, Αθήνα, 1967. Σελ. 281. ___________ ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ

δ ιά λ ο γ ο ι Όλα τα γράμματα, που απευθύνονται αποκλειστικά στο «Διαβάζω» και που παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο εν­ διαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (εφόσον είναι σύντομα) είτε αποσπασματικά (εάν είναι εκτενή). Για το λόγο αυτό, παρακαλούνται οι αναγνώστες που μας γρά­

Για τον Έ λιοτ πάλι Επανερχόμαστε -με μικρή καθυστέ­ ρηση λόγω διακοπών- για να απαντή­ σουμε στο γράμμα του κ. Νικολαΐδη (τ. 99). Βασικοί στόχοι μας είναι να ξε­ καθαρίσουμε ότι πίσω μας δεν κρύβε­ ται καμιά «αυθεντία», κανένας «αόρα­ τος ηθικός αυτουργός» και να τονί­ σουμε ότι στα σημεία της συλλογικής κριτικής μας στη μετάφραση των ΑΠΑΝΤΩΝ του Έλιοτ δεν μας δόθη­ καν ικανοποιητικές απαντήσεις.

To Diploma Course είναι ένα τμήμα αγγλικής λογοτεχνίας του British Council και καμιά σχέση δεν έχει με το Αγγλικό τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών, του οποίου καθηγητής είναι ο κ. Βύρων Ραΐζης. Άστοχος λοιπόν ο υπαινιγμός του κ. Νικολαΐδη για πιθα­ νή καθοδήγησή μας από τον κ. Ραΐζη, τον οποίο φαίνεται να ταυτίζει με τον «αόρατο υποβολέα». Είναι περίεργο το γεγονός ότι γίνεται μια τέτοια προσπάθεια επινόησης ανύπαρκτου καθηγητικού δακτύλου! Δικαιολογεί­ ται, ωστόσο, από την απροθυμία του κ. Νικολαΐδη να δεχτεί κριτική από μη-αυθεντίες, όπως επίσης και το γε­ γονός ότι του είναι περίπου αδιανόη­ το ότι η αποδοχή ή η απόρριψη του έργου του μπορεί να βασίζεται σε λο.γοτεχνικά κριτήρια και όχι σε ίντριγ­ κες κάποιων σκοτεινών παραφιλολογούντων κυκλωμάτων. Μας κατηγορεί ότι είμαστε «μεμψίμοιροι», «άμου­ σοι», «μίζεροι» και «υστερικοί», (μή­ πως το τελευταίο αποτελεί και διά­ γνωση;) Δυστυχώς, όμως, στην προσπάθειά του να μας μειώσει πέφτει σε χειρότερα λάθη. Θεωρεί ότι είναι σφάλμα μας να επισημαίνουμε «κάποιες λέξεις, πότε ακριβολογώντας, πότε συνωνυμίζοντας», ενώ ο ίδιος αυτήν ακριβώς την τακτική ακολουθεί. Συγκεκριμένα, για το «so what should i presume?» αναφέ­ ρει ότι το «υποθέτω» είναι το πρώτο αντίστοιχο στην ελληνική και ότι «ται­ ριάζει πολύ περισσότερο με το ποίη­ μα». Αλλά η παραπάνω φράση μέσα

φουν να είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν και να σημειώ­ νουν το πλήρες ονοματεπώνυμο και την ακριβή διεύθυνσή τους. Πάντως, για να δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά ’χ ει φτάσει στα γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν από την ημέρα κυκλοφορίας του τεύχους.

στο ποίημα αποκτά την ίδια σημασιοδότηση με το «do i dare?», γιατί ο Prufrock ως persona καταφεύγει σε αλλε­ πάλληλες αυτο-αμφισβητήσεις, τις οποίες ταυτόχρονα χρησιμοποιεί ως υποκατάστατο όσων δεν τολμά να πραγματοποιήσει. Εξάλλου, έτσι δι­ καιολογείται η άποψη του George Or­ well ότι το ποίημα είναι «an expression of futility».1 Στον Prufrock, πάλι, η απόδοση του «swell a progress» μπορεί να είναι η ακριβέστερη, δεν είναι, όμως και η ποιητικότερη. Η δική μας πρόταση «να μεγαλώσει η συνοδεία» ανταποκρίνεται αρχικά στο νόημα της φρά­ σης, μέσα στο συνκείμενο: ο Prufrock παίζει τον «attendant lord» (Polonius) ο οποίος φυσικά δεν προτίθεται να πρήξει καμιά πρόοδο -άραγε, τι να σημαίνει αυτό στα ελληνικά;- αλλά μέρος των καθηκόντων του είναι να μεγαλώσει με τη συμμετοχή του κά­ ποια συνοδεία του πρίγκιπα Hamlet. Η εμμονή στην κυριολεκτική ανάλυση κάποιου ιδιωματισμού, όπως το «swell a progress» ή τα «ill at ease» και «dying fall» οδηγεί σε διασκεδαστίκά λάθη που παραποιούν το νόημα και απέ­ χουν από τις προθέσεις του ποιητή, θα μπορούσε, μήπως, κάποιος άγγλος μεταφραστής να ισχυριστεί ότι το «something is running to the gypsies» εί­ ναι η «ακριβέστερη και ποιητικότερη εκδοχή του.... «κάτι τρέχει στα γύφτιΊσως, ο κ. Νικολαΐδης νομίζει ότι καλύπτεται από τη «μεταφραστική θεωρία» που αναπτύσσει στην εισα­ γωγή των Απάντων. Ωστόσο, κατά πό­ σο ο «χορός των συνωνύμων» δικαιο­ λογεί την αυθαιρεσία και σώζει τη με­ τάφραση; Πρέπει, δηλαδή, ο αναγνώ­ στης να ακολουθεί το συνειρμό του μεταφραστή, όταν κανένας δεν μπο­ ρεί να εγγυηθεί ότι ο μεταφραστής ακολουθεί το συνειρμό του ποιητή; Στην περίπτωση, για παράδειγμα, του «peach», που από ροδάκινο γίνεται μπουμπούκι, θα έπρεπε στ’ αλήθεια να υπάρχει κάποια υποσημείωση που θα εξηγούσε σε αυτόν που έχει δια­ βάσει το πρωτότυπο και σε αυτόν που έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με

το έργο από τη μετάφραση ότι ο Έλιοτ δεν είναι υπερρεαλιστής, οπό­ τε θα μπορούσε να δικαιολογηθεί η παρουσία χαρακτήρα που καταβρο­ χθίζει... μπουμπούκια. Ένα ακόμα παράδειγμα όπου η πα­ ρανόηση επεκτείνεται πέρα από το σημασιολογικό και στο συντακτικό επίπεδο, είναι το «windy knob» του Gerontion. Ο F.R. Leavis χαρακτηρίζει τον ελιοτικό στίχο «very strict and presice»,2 γιατί η συντακτική δομή της ποίησης του Έλιοτ δεν αφήνει περι­ θώρια παρανόησης. Την καθαρότητα της γραφής του Έλιοτ επεσήμανε και ο Σεφέρης στην εισαγωγή του στην «Έρημη Χώρα»; «Εκείνο που τη δια­ κρίνει είναι μια εξαιρετική καθαρότη-, τα στις λεπτομέρειες. Δεν έχει τίποτα το φευγαλέο στις εικόνες του, καμιά θολούρα γύρω από τα αισθήματα που διατυπώνει, τα μέσα της έκφρασής του είναι πάντα άμεσα».3 Στη συγκε­ κριμένη περίπτωση των στίχων «An old man in a draughty house/unde.r a windy knob» η ίδια η σύνταξη του Έλιοτ δεν αφήνει αμφιβολία ότι αυτό που βρίσκεται κάτω από το «knob» εί­ ναι το σπίτι και όχι το γερόντιον ένα σπίτι που έχει ρεύματα γιατί βρίσκε­ ται κάτω από έναν ανεμοδαρμένο λό­ φο.4 Όσο για την Fraiilein von Kulp, κάτω από το χέρι της οποίας ο μετα­ φραστής επιμένει να τοποθετεί το Γερόντιον, είναι ένα πλάσμα που σε αν­ τίθεση με τον αφηγητή του ποιήμα­ τος κατατρέχεται από φαντάσματα. Όπως αναφέρει ο Hugh Kenner η Fraiilein «climaxes the series with an epiphany of guilty terror».5 Επομένως η χειρονομία της (one hand on the door) δηλώνει ενοχή και δεν υπονοεί ότι τον... έχει του χεριού της! Μας καταλογίζει ακόμα ο κ. Νικολαΐδης ότι εκμεταλλευόμαστε «θριαμ­ βευτικά» ένα «καθαρώς τυπογραφικό λάθος», όπου το «dead» γίνεται τρελό αντί νεκρό. Πώς θα μπορούσε κανείς να ξεχωρίσει το τυπογραφικό λάθος από όλες τις άλλες μεταφραστικές αυθαιρεσίες, για να μην πούμε παραλογισμούς; Σίγουρα τότε και το «sha­ des» (στα Preludes) που στην προκει­ μένη περίπτωση αναμφισβήτητα ση-

χρονικα/7 μαίνει «στάρια» «και όχι «σκιές»!- θα προβληματίσει το μεταφραστή του που θα το χρεώσει και αυτό στο δαί­ μονα του τυπογραφείου; Άραγε και ο αγγλικός χαιρετισμός «ta ta» (A Game of chess) που παρέμεινε αμετάφρα­ στος και θυμίζει το λιγότερο τραύλισμα αμηχανίας, είναι πάλι τυπογραφι­ κό λάθος που θα διορθωθεί σε «γεια... γεια», στην τρίτη έκδοση;6 To Guy του υπότιτλου (A penny for the Old Guy) των Mollow Men, είναι αναντίρρητα όνομα, γιατί ο Έλιοτ αναφέρεται στο έθιμο της πέμπτης Νοεμβρίου, όπως εκτενώς παρουσιά­ ζει- ο Σεφέρης στις σημειώσεις του πάνω στους «Κούφιους Ανθρώπους'.7 Ο υπότιτλος είναι ιστορική αναφορά και δεν υπονοεί την αμερικάνικη slang λέξη guy (=τύπος). Ο ίδιος ο κ. Νικολαΐδης, άλλωστε, στην Εισαγωγή του αναφέρει ότι «ο ποιητής υποτάσσει το προσωπικό στην παράδοση» υπαινισσόμενος (και σωστά αυτή τη φορά) τη θεωρία του Έλιοτ όπως παρουσιά­ ζεται στο δοκίμιο «Παράδοση και το ατομικό ταλέντο». Ακόμα, ο Ι.Α. Ric­ hards, αναφερόμενος στη σημασία που αποδίδει ο Έλιοτ στην ιστορική αναφορά, λέει: «Allusion in Mr. Eliot’s hands is a tecnhical device for compression».8 Η αντίρρησή μας όσον αφορά το «γνωρίζω τις υγρές ψυχές από υπηρέ­ τριες» αναφερόταν στη χρήση της πρόθεσης «από» αντί της ευκολονόη­ της γενικής (των υπηρετριών). Αφού, όμως, λανθασμένα στάθηκε ο κ,,Νικολαΐδης στις «υγρές ψυχές» θα αναφέ­ ρουμε ότι οι στίχοι «I an aware of the damp souls of housemaids/Sprouting de­ spondently at area gates» περιορίζουν τη σημασία του «damp» στο «μουν­ τός» λόγω του «despondently» (= άκεφα)9 το οποίο ο μεταφραστής θεώρη­ σε καλό να αγνοήσει γιατί δεν βοη­ θούσε την... «υγρή» μετάφρασή του! Ολοκάθαρα φαίνεται ότι το επίμονο κυνήγι του μεταφραστή προς ανεύρε­ ση φαλλικών συμβόλων (ο ψυχίατρος μεταφράζει ή ο λογοτέχνης;) τον οδήγησε στην κωμικοτραγική παρερ­ μηνεία του «macaroon» (αμυγδαλωτά) το οποίο ακόμα επιμένει ότι μπορεί αυθαίρετα να μεταφραστεί μακαρόνι! Ωστόσο, δεν σταμάτησε εκεί: To «bit­ ten» (= δαγκωμένο) έγινε «τσακισμέ­ νο» για να συνοδεύσει τις φαντασιώ­ σεις του μεταφραστή. Έτσι, ο τελευ­ ταίος στίχος «I remember a sliee of le­ mon and a bitten macaroon», που στο πρωτότυπο αφήνει μια πικρή γεύση, όχι μόνον αλλοιώνεται νοηματικά στη μετάφραση, αλλά με τη δημιουργία ανύπαρκτης εσωτερικής ρίμας (λεμόνι-μακαρόνι) γίνεται -το λιγότεροαστείος. Ίσως ο κ. Νικολαΐδης μας καταλογί­ σει ξανά σχολαστικισμό και μεμψιμοιρία για τη μέχρι τώρα επιμονή μας σε ζητήματα ακρίβειας και πιστότητας τα οποία ο ίδιος φανερά έχει την τάση να αντιπαρέρχεται, αναφερόμενος σε

κάποια υποτιθέμενη μουσικότητα και ποιητικότητα της μετάφρασής του. Δεν έχουμε αντίρρηση ότι πραγματι­ κά ο κ. Νικολαΐδης αποδίδει κάποια λεκτικά παιχνίδια και στοιχεία ηχητι­ κής δομής, με τη διαφορά ότι το κά­ νει εκεί ακριβώς που το αποφεύγει ο Έλιοτ, οπότε η δομή του μεταφρα­ σμένου ποιήματος καμιά σχέση δεν έχει με τη δομή του πρωτότυπου (6λ. τα σχετικά με το λεμόνι-μακαρόνι). Φυσικά δεν ελπίζουμε ότι θα κλονί­ σουμε την πεποίθηση του κ. Νικολαϊδη ότι η μετάφρασή του, «του μόχθου και της αξίας» είναι «η μετάφραση του αιώνα». Ωστόσο, όταν διαβάσαμε την παραπάνω φράση, σκεφθήκαμε ότι ο κ. Νικολαΐδης είτε διαθέτει μια περίεργη αίσθηση του χιούμορ, είτε πάσχει μια ιδέα από folie de grandeur. (Αφού έφθασε να αναγνωρίσει στον εαυτό του τα ίδια δικαιώματα επέμβα­ σης στο έργο του Έλιοτ με τον Ε.

Pound, ο οποίος, παρεπιπτόντως, ήταν σύγχρονος του Έλιοτ και προ­ σωπικός του φίλος). Είναι εκπληκτική η αλαζονεία του κ. Νικολαΐδη, δεδο­ μένου ότι στον ελληνικό λογοτεχνικό χώρο έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί πολλές διαφορετικές απόψεις για τη μετάφραση. Παραθέτουμε μια άποψη Σημειώσεις: 1. Geroge Orwell, Review of Burnt Nor­ ton, East Coker and Dry Salvages, Poetry 2/8/1942.

2. F.R. Leavis, New Bearings in En­ glish Poetry, 1932.

3. Γ. Σεφέρης, Η Έρημη Χώρα, με­ τάφραση, εκδ. Ίκαρος 1η έκδ.

1936 -ανατύπωση 1979, σελ. 35.

4. Εξάλλου, ακόμα και στο «Α Rea­ der’s Guide to T.S. Eliot» του G. Wil­ liamson (ed. Thames and Hudson, 1955, reprinted 1980) αναφέρεται ότι «the house is under a windy knob or hill».

5. Hugh Kenner, Eliot’s Moral Dialectic, essay in Mudson Review, 1949.

6. Ο Σεφέρης στη μετάφρασή του

που θεωρούμε ενδεικτική ενός δια­ φορετικού μεταφραστικού ήθους: «Η μετάφραση είναι, σχεδόν πάντα, μια χαμένη μάχη. Και ο μεταφραστής που επινοεί μια προσωπική μέθοδο για τη λύση ενός συγκεκριμένου προβλήμα­ τος, ξέρει ότι η λύση αυτή δεν είναι η μόνη, ούτε και-αναγκαστικά- η καλύ­ τερη».*11 Αλλά και ο ίδιος ο Έ λιοτ-το πνεύμα του οποίου θέλει να πιστεύει ότι διατηρεί ο κ. Νικολαΐδης- γράφει: «The only wisdom we can hope to acquire/is the wisdom of humility: humility is endless».11 Αυτή η «humility» είναι χα­ ρακτηριστική και στα λόγια του Ro­ nald Barthes: «Sapientia: καμιά εξου­ σία, μια στάλα γνώση, μια στάλα σύνε­ ση και όσο πιο πολύ καλό γ'ούστο».12 Φλώρα Τζελέπογλου Αναστασία Ταβουλάρη Γεωργία Καλογερά Γιώργος Βασιλάκης Hilary Morris Χριστίνα Φωστιέρη Εύα Μεταξά Αναστασία Λογοθέτη Δέσποινα Στρουμπούλη Πέγκυ Νικολακάκου Βασίλης Μεταξάς

της Έρημης Χώρας το απέδωσε σωστά.

7. Γ. Σεφέρης, βλ. σ. 73 της παραπά­ νω έκδοσης.

8. Ι.Α. Richards, The Principles of Litetary Ctiticism, 1926. ' 9. To Webster's Dictionary αποδίδει το despondently ως: depressed, desheartend, low spirited.

10. Π. Ζάννας, Σχετικά με τη μετά­ φρασή του Αναζητώντας το Χαμέ­ νο Χρόνο, του Μάρσελ Προυστ, περιοδικό Πρίσμα, 2.1, σ. 125.

11. T.S. Eliot, Collected Poems, (East Coker), 1st ed. 1963, reprinted 1983 ed. Faber and Faber.

12. Roland Barthes, ΜυθολογίεςΜάθημα. εκδ. Ράππας. σ. 46.

«Ποιητικής τέχνης» ατόπημα Με επιθετικό ύφος και ειρωνεία για τους 11 επικριτές του απάντησε ο κ. Νικολαΐδης στο Διαβάζω αρ.,- 99 της 25/7/84 χαρακτηρίζοντας ο ίδιος τη δουλειά του για τον Έλιοτ σαν «μετά­ φραση του αιώνα». Όσοι καταλαβαί­ νουν θα την,χαρακτήριζαν «ατόπημα του αιώνα»! Ο κ. Νικολ. γελοιοποιήθηκε πε­ ρισσότερο παραπέμποντας μας σε... λεξικό [και μάλιστα τα Penguin/Webster αντί τουλάχιστο το πλήρες πολύ­ τομο της Οξφόρδης] ωσάν η μετά­ φραση να είναι υπόθεση λεξικού και Χωρίς περιφράσεις: ο κ. Νικολ. στε­ ρείται του απαραίτητου γλωσσικού υπόβαθρου, στοιχειωδών γνώσεων, μα και σεβασμού προς τον Έλιοτ και

τους αναγνώστες. Με την απάντηση του έδειξε και ασέβεια προς τους άτυχους αναγνώστες του βιβλίου του -αφού μήτε και διάβασε φαίνεται άλ­ λες μεταφράσεις παρά τη στομφώδη αφιέρωσή του «σε όσους μετέφρα­ σαν... ΕΛΙΟΤ...» [σ.4]- και ας επαινέ­ θηκε από τον κ. Φραγκόπουλο στο, τεύχος αρ. 98. Και τι φτηνή απάντηση! Στο σημείο 11 π.χ. [σ.9, τεύχος 99] μας λέει απο­ λογούμενος ο κ. Νικ: «το Guy κι αν εί­ ναι όνομα...». Θεέ μου τι ασχετοσύνη: Τον παραπέμπω στην έξοχη απόδο­ ση του ίδιου ποιήματος «οι Κούφιοι» από τον ποιητή μας Ρόη Παπαγγέλου και στο συνοδευτικό του σχόλιο για να μάθει ποιος ήταν ο GUY FAWKES, γιατί τον διάλεξε για ήρωα, ποια η

8/χρονικα σχέση των παραφουσκωμένων -και όχι βαλσαμωμένων- ανδρείκελων που πυρπολούνται κάθε χρόνο στην επέ­ τειο της «δυναμιστικής συνωμοσίας», για τη φουσκονεριά -και όχι πρήξι­ μο!- του κύματος, για τον κλαυθμηρισμό -και όχι λυγμό- των δειλών, κλπ, κλπ, κλπ,... Παραθέτω για τους αναγνώστες σας τις φράσεις/μαργαριτάρια από αυτό το ποίημα και μόνο, σε σύγκριση με τις αντίστοιχες αποδόσεις του κ. Παπαγγέλου που προανάφερα -από το βιβλίο του κ. Παπαγγέλου: «από­ γνωση της επίγνωσης», εκδόσεις Διο­ γένης. Νικολ: είμαστε οι βαλσαμωμένοι άν­ θρωποι Παπ: είμαστε οι παραγεμισμένοι Νικολ: αυτό είναι σαν αυτό Παπ: έτσι είναι Νικολ: μαζεμένοι στην όχθη του πρησμένου ποταμού Παπ: συναγμένοι σε αυτή την όχθη του φουσκωμένου ποταμού Νικολ; μεταξύ κίνησης και απάντη­ σης μεταξύ ουσίας και πτώσης Παπ: ανάμεσα στην συγκίνηση και την ανταπόκριση ανάμεσα στην ουσία και την κάθοδο Νικολ: όχι μ’ ένα πάταγο αλλά μ’ ένα λυγμό Παπ: όχι με πάταγο μα με κλαυθμό.

χωρίς ωστόσο να τολμούν να δηλώ­ σουν ούτε καν την ταυτότητά τους.

2) Αν ο κ. Βύρων Ραΐζης έπαιξε ή όχι το ρόλο του στα παρασκήνια αυτό μόνον ο ίδιος θα μπορούσε να το διευκρινίσει, μολονότι δύο από τα μέ­ λη της «συντεχνίας» παραδέχθηκαν ήδη και σε ανύποπτο χρόνο το γεγο­ νός- φυσικά δεν είμαι εγώ που θα αποκαλύψω το όνομά τους.

3) Ένας καθηγητής της Αγγλικής γλώσσας ή οτιδήποτε άλλο, δεν είναι αναγκαστικά «αυθεντία», λέξη που δεν χρησιμοποίησα καθόλου στο κεί­ μενό μου- μπορεί κάλλιστα και συχνό­ τατα να είναι ένας φελλός: Αυτό είναι μία εμπειρία που έχω από τα φοιτητι­ κά μου χρόνια και τα χρόνια που ήμουν πανεπιστημιακός: Φευ, έκτοτε επιβεβαιώνομαι συνεχώς επί του θέ-

4) Κατ’ ουδένα τρόπο το πρώτο γράμμα, το ευτελές, όσο και το. δεύ­ τερο, το σοβαροφανές δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν ως «κριτική» αλ­ λά μονάχα ως φροντιστηριακά γυμνά­ σματα της Αγγλικής γλώσσας υπηρε­ τούντο προφανώς μια σκοπιμότητα κάποιας δουλείας ή κενοδοξίας.

5) Κάθε φορά που εμφανίζεται κάτι το πραγματικά αξιόλογο στη χώρα μας υπάρχουν ορισμένοι τύποι που αισθάνονται να θίγονται προσωπικά. Στην προκειμένη περίπτωση δημοσιεύοντας τη μετάφραση των ποιημάτων του Έλιοτ περίμενα, μαΒ. Σομόρος θηματικώς σχεδόν, αντιδράσεις και Πιπίνου 48 ακκισμούς από τους: α) αυτόκλητους Ηρακλείς του (στό­ Τις δύο παραπάνω επιστολές ματος) έργου του Σεφέρη υπό την έν-1 θέσαμε υπόψη του κ. Α. Νικονοιαν ότι «αυτός» παραμένει η μόνη λαΐδη που μας έστειλε την αυθεντία και ο «αξεπέραστος» μετα­ ακόλουθη απάντηση. φραστής του ελιοτικού έργου μολο­ νότι και μεταφραστικά πολύ λίγο ασχολήθηκε μαζί του (από ποιήματα μετέφρασε μόνο την «Έρημη χώρα» Απ’^την πλευρά του και δύο - τρία άλλα μικρά ποιήματα, από δοκιμιακή δε άποψη, τα σχετικά μεταφραστή γραπτά του για τον Έλιοτ παραμέ­ νουν οπωσδήποτε περιορισμένα και Αγαπητό «Διαβάζω» ελάχιστα πρωτότυπα). Επίσης περίμε­ να (όχι αναποφεύκτως) αντιδράσεις Περνώντας από την ευτέλεια και από άλλους μεταφραστές που μετέ­ την επιπολαιότητα στην σοβαροφά­ φραζαν ορισμένα ποιήματα του νεια της έκφρασης το ιδιότυπο fascio Έλιοτ, ιδίως από τους μη έχοντες άλ­ των «σπουδαστών» προσπαθεί να λο προσωπικό έργο. Μέχρι τώρα βελτιώσει την εικόνα και τις αθλιότηωστόσο ωφείλω να πω ότι απεναντίας τές του. Με ποικίλες μάλιστα παρα­ και δημοσίως αλλά και στην ατομική πομπές να καλύψει τις... πομπές του. μου αλληλογραφία οι αντιδράσεις των Θέλουν να εφαρμόσουν το γκαιμπελιγνωριζόντων και ασχολουμένων με το κόν: σφυροκόπα το ίδιο πράγμα και έργο του Έλιοτ είναι τελείως θετικές: στο τέλος οι εντυπώσεις μένουν. Αλλ’ Οι εκφράσεις «μετάφραση εξαιρετι­ ας τα πάρουμε από την αρχή. κής ομορφιάς», ένας «λογοτεχνικός 1) Με το πρώτο γράμμα τους άφη­ άθλος», «θα είναι ένα Corpus Eliotii» ναν την εντύπωση ότι είναι φοιτητές «μετάφραση του αιώνος», δεν είναι Πανεπιστημίου, με το δεύτερο γράμ­ δικές μου. Περίμενα επίσης κάποιες μα μάς πληροφορούν ότι το diploma αρνητικές ή υστερικές αντιδράσεις course είναι ένα τμήμα λογοτεχνίας από τινες «καθηγητές» της Αγγλικής του British Council χωρίς να διευκρινί­ που εξισώνουν την απλή μετάφραση ζουν ούτε χρόνο διδασκαλίας ούτε τί­ με την ποιητική αναδημιουργία, ωσάν ποτε άλλο. Αυτό το αναφέρω μόνον να πρόκειται εδώ για την διδασκαλία για να υπογραμμίζω έναν ύποπτο χατης Αγγλικής γλώσσας προς αρχα­ μαιλεοντισμό που οι ίδιοι προβάλλουν ρίους. Οψόμεθα!

6) Λόγω ελλείψεως άλλων «ευ μάτων», η μικρόψυχη συντεχνία επα­ νέρχεται με κουραστική μονοτονία επί των ιδίων. Αυτή τη φορά απαντώ σε τρία μόνο σημεία, κι αυτό όχι επει­ δή δεν θεωρώ αρκετά πειστικές τις πρώτες απαντήσεις μου αλλά για να διευκρινίσω πώς λειτουργεί, ένας δη­ μιουργικός μεταφραστής. Προς τούτο όμως είναι αναγκαίο να παραθέσω ένα κομμάτι από το μεταφρασμένο κείμενο. Βρισκόμαστε στο «Τραγούδι Αγάπης του J. Alfred Prufrock»: Και γνώρισα τα μάτια κιόλας, γνωρίζοντάς τα όλα Τα μάτια που σε καθηλώνουν σε μια καμωμένη φράση Κι όταν είμαι καμωμένος, καθισμένος στην καρφίτσα και καρφιτσωμένος, ελισσόμενος Τότε πώς ν’ αρχίσω Να φτύνω τ ’ αποτσίγαρα των ημερών και τρόπων μου; Και πώς να υπέθετα; Και γνώρισα τα χέρια κιόλας, γνωρίζοντάς τα όλα Χέρια με βραχιόλια κι άσπρα και γυ(Μα στο φως της λάμπας, ξαπλωμέ­ νος κάτω μ’ ανοικτόχρωμες τις τρί­ χες) Είναι το άρωμα στην φούστα Που μου παρεκτρέπει γούστα; Χέρια που απλώνονται σ’ ένα τραπέζι, ή τυλίγουν ένα σάλι. Και τότε πώς να υπέθετα; Και πώς νά 'βαζα μπρος; Πρωτύτερα σε δύο περιπτώσεις ο Έλιοτ έχει τους στίχους: Στην κάμαρα οι γυναίκες έρχονται και Για τον Μικελάντζελο μιλάνε. Και αμέσως κατόπιν: «και πράγματι θα υπάρχει χρόνος Ν’ απορώ «Τολμώ», και «Τολμώ»; Εδώ ο κ. Προύφροκ κάνει την βίζιτά του όπως ευκρινώς βγαίνει από το ποίημα σε , ένα γυναικείο ιταλικό μπορδέλο: Στο τολμώ της μετάφρα­ σής μου εδώ αντιστοιχεί η καίρια λέξη «do I dare? του Έλιοτ. Στο πιο πάνω κείμενο όμως όπου επαναλαμβάνεται δύο φορές το «And how should I presume?» που το μετα­ φράζω «Και πώς να υπέθετα», το πε­ ριβάλλον και η ατμόσφαιρα είναι κά­ πως διαφορετικά. Στις περιπλανήσεις του ο κ. Προύφροκ γλιστρά σ’ ένα ομοφυλικό περιβάλλον, όπου στα «χέρια με βραχιόλια κι άσπρα και γυ­ μνά», κάτω από το φως της λάμπας, παρατηρεί αιφνιδίως «ανοιχτόχρωμες τις τρίχες». Αμέσως πιο κάτω, δεν αφήνει καμιά αμφιβολία με τους ακό­ λουθους στίχους: «Θα έπρεπε να πώ πως πήγα σούρου­ πο από δρόμους στενωπούς. Και θωρούσα τον καπνό που ορθώνε­ ται από πίπες Ανδρών μοναχικών με πουκαμίσες, σκύβοντας απ’ τα παράθυρα;» Όσο για τις «πίπες» μπορούν οι δε­

χρονικα/9 σποινίδες και οι κύριοι της συντε­ χνίας ή της συμπαιγνίας να τις ερμη­ νεύσουν ή να τις πάρουν όπως θέ­ λουν. Στο γυναικείο μπορδέλο ο κ. Προύφροκ με το «do I dare?» ειρωνεύεται (όπως διευκρινίζεται και με τους αμέ­ σως επόμενους στίχους) εαυτόν και αλλήλους: «Το κολάρο μου υψωμένο στο πηγού­ νι στεναρώς», αλλά και «η γραβάτα μου άφθονη και μαζωμένη, βεβαιωμέ­ νη με μια απλή καρφίτσα». Αφήνω την εύρεση ή όχι φαλλικών συμβόλων στην φαντασία της συντε­ χνίας. Πάντως εδώ ο κ. Προύφροκ που «βρέθηκε προ απροόπτων αποκα­ λύψεων (τις τρίχες κ.λ.π.) δε λέει μέ­ σω του Έλιοτ «τολμώ» (do I dare) που στο κάτω κάτω αν μεταχειριζόταν ακριβώς την ίδια λέξη θα είχε την ει­ ρωνεία της επανάληψης, αλλά προτι­ μά τη λέξη «presume» δείχνοντας έτσι αμηχανία και κάποια υποθετική «αθωότητα», μια λέξη βαθύτερης ει­ ρωνείας και αυτοσαρκασμού. Το ότι το presume σε απομακρυσμένο συνώ­ νυμο σημαίνει επίσης «αποτολμώ» στά αγγλικά, δεν συμβαίνει το ίδιο βέ­ βαια με την ελληνική λέξη υποθέτω. Ιδού γιατί ο μεταφραστής οφείλει να μεταχειρισθεί εδώ το πρώτο συνώνυ­ μο. Το κείμενο έτσι γίνεται πιο ειρωνι­ κό, πιο αμφίθυμο και ασφαλώς ταιριά­ ζει καλύτερα. Υποθέτω ότι ορισμένοι θα απέφευγαν την λέξη «υπέθετα» συνεπεία ενός δογματικού δημοτικι­ σμού που θα την ήθελε προφανώς ως «υπόθετα», προκαλώντας έτσι ρίγη συμβολικών ή μη συγκινήσεων στα μέλη της συντεχνίας (fascio).

To peach, είπαμε ότι σημαίνει ροδά­ κινο και κουκλάκι και κοριτσάκι- δαγ­ κάνω ένα peach σημαίνει μεταφορικά στα αγγλικά, δαγκάνω ένα κοριτσάκι -κουκλάκι και έχει αυτή την επιθυμιακή-ερωτική σημασία. Προτίμησα όπως εξήγησα ήδη τη λέξη μπουμπούκι διό­ τι ταιριάζει καλύτερα στην έννοια του κοριτσάκι-κουκλάκι και διότι διατηρεί τη μεταφορική και φυτική του κατα­ βολή. Όσο για το τα -τα (το μόνο νέο στοιχείο που ανακάλυψαν οι συντεχνήτες της αγγλικής, θυμίζω τον σχε­ τικό στίχο: «Καλ’ νύχτα Μπιλ. Καλ’ νύ­ χτα Λου. Καλ’ νύχτα Μαίη. Καλ’ νύχτα τα, τα. Καλ’ νύχτα. Καλ’ νύχτα. Το «Ta» σε baby talk μπορεί να σημαίνει επίσης στα αγγλικά και thanks, ποτέ όμως «γειά». Στα ελληνικά το κράτη­ σα τα,τα, διότι συνηχεί θαυμάσια τη λέξη «καληνύχτα», υποδηλώντας μά­ λιστα τη διάλυση της παρέας και της φλυαρίας της. Αυτό το είδαν επίσης και οι Παπατσώνης και Ράντος στη δι­ κή τους μετάφραση της «Έρημης χώ­ ρας». Απορώ γιατί δεν το χρησιμο­ ποίησε και ο Σεφέρης, βάζοντας εκεί­ νο το άτυχο: γειά... γειά. Εδώ αστοχεί ο Σεφέρης όπως και όταν μεταφράζει το όνομα little George σε Γιωργάκη και τον Άλμπερτ σε Γιάννη, χάριν ελλη-

νοποιήσεως. Στη μετάφραση η υπερ­ βολική προσαρμογή κάνει, πολλές φορές, ένα κείμενο να χάνει το αρχι­ κό του άρωμα, που πρέπει να διατη­ ρηθεί και δεν είναι μόνο τα ονόματα ή τα τοπονυμικά που μεταφρασμένα μπορεί να προδώσουν τον στόχο. Αν η εξαίρετη κατά τα άλλα μετάφραση του Σεφέρη υποφέρει από κάτι είναι ότι - όπως το ανέφερα παρεμπιπτόν­ τως στον πρόλογό μου - περιορίζεται από δογματικούς δημοτικισμούς, το φοβερά περιορισμένο προσωπικό του λεξιλόγιο (μόλις πάνω από 3.000 λέ­ ξεις, όπως σημειώνει στην έρευνά του ο κ . Κοκκόλης) ένα λεξιλόγιο που μπορεί να αρκεί για την ποίησή του όχι όμως για μετάφραση του Έλιοτ. Σ’ αυτό συντελεί επίσης η κα­ τά συνέπεια περιορισμένη αντίληψή του για τις σύγχρονες δυνατότητες της γλώσσας μας, που τον έκανε λ.χ. να πιστεύει ότι τα 4 κουαρτέτα του Έλιοτ, ή και άλλα ποιήματά του είναι για «γλωσσικούς λόγους» αμετάφρα­ στα. Στον πρόλογό μου με ταπεινότη­ τα υποσημαίνω ότι «οποιαδήποτε έκ­ πτωση απόδοσης του ελιοτικού λόγου δεν πρέπει να χρεώνεται στην Ελλη­ νική γλώσσα, που είναι προνομοιούχο όργανο, αλλά στον μεταφραστή τον ίδιο, στην γλωσσική και ποιητική συ­ νείδηση που έχει για τα Ελληνικά Επ’ ευκαιρία θέλω να σημειώσω πως διαφωνώ επίσης με τον Σεφέρη (ή εν­ δεχομένως οποιονδήποτε άλλον) ότι ο Έλιοτ «δεν έχει τίποτε το φευγα­ λέο στις εικόνες του, καμμιά θολούρα γύρω από τα αισθήματα που διατυπώ­ νει, τα μέσα της έκφρασής του είναι πάντα άμεσα». Αν αφήσουμε την ατυ­ χέστατη λέξη “ θολούρα” (πού τα θο­ λώνει όλα) ο Έλιοτ, απεναντίας, με­ ταχειρίζεται συχνότατα όχι μόνον μια αμφίθυμη και αμφίσημη γλώσσα αλλά πολλές φορές, εν ειρωνεία, ένα γλωσ­ σικό παιγνίδι που ήταν χαρακτηριστι­ κό της γενιάς του και με τον James Joyce έφθασε σ’ ένα καταλυτικό και γενεσιουργό επίπεδο. Χωρίς βέβαια να κάνω συγκρίσεις θέλω να πω μόνο ότι αν ο Έλιοτ διαβάζεται «δύσκολα» αυτό οφείλεται κυρίως στη λεπτή αμ­ φισημία των λέξεων και εκφράσεών του, στην αινιγματική του ειρωνεία (όχι τη θολούρα) και στον αμφιθυμικό του λυρισμό. Εξ ου και οι ποικιλότα­ τες ερμηνείες και παρερμηνείες του έργου του. Ο Θ. Φραγκόπουλος ση­ μειώνει ότι ο Σεφέρης στερούνταν τελείως χιούμορ πράγμα που εμπόδι­ ζε την κατανόηση του Έλιοτ πέραν ενός σημείου: αυτό που εξηγεί εξ άλ­ λου, θα πρόσθετα, και την τεράστια επίδραση του Έλιοτ χωρίς την ειρω­ νεία και την αμφιθυμία του τελευταία ου. Το ίδιο συμβαίνει επίσης και με τα δοκίμια του Σεφέρη. Ευτυχώς: Έτσι μόνον σώζεται η παρουσία του σεφερικού λόγου στη δική της «αυτόνομη» αξία. Στην εισαγωγή μου σημειώνω επί­

σης το διαχωρισμό που κάνει ο Έλιοτ μεταξύ της ποίησής του και του υπερρεαλισμού. Όμως αυτό δεν τον εμποδίζει καθόλου να είναι ένας από τους πρόδρομους του υπερρεαλι­ σμού, όπως με τα ποιήματά του «Υστερία», «Ο κ. Απόλιναξ», τα «Μητελειωμένα ποιήματα», «Ο Κοριολανός» κ.λ.π. Όσο για την «εκ των προτέρων χαμένη υπόθεση των μεταφρά­ σεων», ελπίζω να με καταλάβει ο Παύ­ λος Ζάννας αν την χαρακτηρίσω ως χωρίς νόημα, εκτός εάν είναι μία έκ­ φραση «υπερβολική», με την γεωμε­ τρική έννοιά της. Μέχρι σήμερα, έτσι περνάει από τη μια γλώσσα στην άλλη η ποίηση και ο Πολιτισμός γενικότε­ ρα, από τον Όμηρο και τους Έλληνες τραγικούς μέχρι τον Σαίξπηρ ή τον Ντάντε. Η μετάφραση κρίνεται μονά­ χα στη γλώσσα που μεταφράζεται και δέν μπορεί να συγκριθεί με την αρχι­ κή γλώσσα, διότι απλούστατα πρόκει­ ται για άλλη γλώσσα. Το φετίχ της αρ­ χικής γλώσσας είναι φαντασματικό, ' αλλ’ όχι ασφαλώς μια διαστροφή! Η μετάφραση, λ.χ, της «Οδύσσειας» του Καζαντζάκη από τον Kimon Friar, δεν είναι ασφαλώς «μια χαμένη υπόθε­ ση».

7) Με το γράμμα τέλος του κ. Τόμπρου προσγειωνόμαστε αναγκαστικά : από τη σοβαροφάνεια της συντεχνια­ κής ομάδας στην ευτέλεια του πρώ­ του γράμματός της· και το αποδεικνύω αμέσως. Ο κ. Τόμπρος αγνοεί ότι το λεξικόν Webster είναι το εγκυ­ ρότερο και μεγαλύτερο λεξικό της αγγλικής γλώσσας, υπερβαίνον, ίσως, στο μεγάλο σχήμα του τις 500 χιλιά­ δες λέξεις. Αυτό είναι μια στοιχειώ­ δης άγνοια που θα μπορούσαν να την επιβεβαιώσουν ακόμη και οι συντε­ χνιακοί: Δεν είναι έγκλημα. Η αναφο­ ρά του όμως σ’ ένα Penguin / Webster, το οποίον ουδέποτε ανέφερα για να μειώσει τάχα τις λεξικολογικές πηγές . μου, είναι μια καθαρή διαστρέβλωση. Προσθέτοντας λοιπόν ο κ. Τόμπρος τη διαστρέβλωση στη στοιχειώδη άγνοιά του, καθίσταται υβριστικός. Εδώ λοιπόν έχουμε μια αλάνθαστη εξίσωση: Άγνοια + διαστρέβλωση + ύβρις = χυδαιότης. Η εξίσωση αυτή είμαι σίγουρος ότι θα μπορούσε να έχει ,και δικαστικές συνέπειες. Έξεστι! Αρκούμαι στην πιστοποίηση της εξίσωσης. Αριστοτέλης Νικολαΐδης. Με τη σημερινή δημοσίευση των επι­ στολών των σχετικών με τη μετάφρα­ ση του έργου του Τ.Σ. Έλιοτ, το «Δ» θεωρεί ότι το θέμα έχει επαρκώς συ­ ζητηθεί μέσα απ' τις στήλες του. Δεν θα επανέλθουμε λοιπόν σ’ αυτό. Και γενικά παρακαλούμε τους επιστο­ λογράφους μας να είναι όσο το δυνα­ τό πιο σύντομοι και περιεκτικοί στις επιστολές τους, έτσι ώστε να έχουμε πραγματικούς «διαλόγους» και όχι «μονολόγους».

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ■ ΕΠΟΧΗ

Ένα βιβλίο για τους γονείς Ένα βιβλίο για την οικογένεια Απαντήσεις στο μεγάλο πρόβλημα

της διαπαιδαγώγησης του παιδιού

ο κοσμος ra u παιδιού Ένα βιβλίο-απόκτημα Φ για την κατανόηση της παιδικής προσωπικότητας, Φ για τη διάπλαση του χαρακτήρα και των ικανοτήτων

του παιδιού • για την καλλιέργεια των πρωταρχικών κοινωνικών και ηθικών αξιών

Από μια ομάδα σοβιετικών παιδαγωγών, εκπαιδευτικών, ψυχολόγων, συγγραφέων και άλλων ειδικών, με βάση τις πιο σύγχρονες παιδαγωγικές έρευνες και μελέτες.

Σε /

'/έ i

a

j

a

\

4 τόμους

που καλύπτουν τη ν ανάπτυξη του νέου ανθρώπου απ’ τη ν κούνια ως την εφηβική ηλικία, με πλούσια πολύχρωμη εικονογράφηση και σχέδια

Κυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος Προσχολική ηλικία

106 81 Αθήνα. Τηλ. 3 6 4 0 713, 3623 649

1

Μεθενίτης - Πάτρα

ώ

Πειραϊκή φωλιά του Βιβλίου

j

1

j Κλάδος - Ηράκλειο

<

Κοτζιά - Θεσ.

ώ

Ενδοχώρα - Αθ.

1

Εστία - Αθ.

Δωδώνη - Αθ.

k Γνώση - Αθ.

IΓεωργίου - Θεσ.

Αιχμή - Αθ.

Αριστοτέλης - Αθ.

<

ΒΙΒΛΙΑ

Κατώι του Βιβλίου - Θεσ.

|

|

ί

|

|

Από 17 μέχρι 30 Οκτωβρίου Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δ ύο τουλά­ χ ιστον βιβλιοπώλες. Ό σο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου­ λε ύ ε σ τε τις σελίδες της «Επιλογής».

j

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότε­ ρα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα σΐοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βι­ βλιοπώλες απ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρ ισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις μεγαλύ­ τερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστερί­ σκους (*%), το αμέσως μετά με δύο (*■*) και το τελευταίο με έναν (* ).

< CD

Λ

1. Φρ. Γερμανού: Ακριβή μου Σοφία (Κάκτος) 2. Μ. Ανδρόνικος: 0 Πλάτων και η τέχνη (Νεφέλη) 3. Ζ. Ζατέλη: Περσινή αρραβωνιαστικιά (Σιγαρέτα)

*

4. Κ. Κουτσαυτίκη - Α. Κώττη: Μάνος Κατράκης (Καστανιώτη) 5. 'Σ. Κωστόπουλου: Τρία χρόνια ΠΑΣΟΚ (Κάκτος)

*

Β. Τα τρία διηγήματα (Στιγμή) 7. Τζ. Όργουελ: 1984 (Κάκτος) Β. Μ. Βοναπάρΐη: Ταύτιση κόρης και πεθαμένης μητέρας (Άγρα)

*

9. Ζ. Φ. Ρεβέλ: Πώς οι δημοκρατίες εξαφανίζονται (Ευρωεκδοτική) Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Γεωργίου - Θεσ. το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: I. Μ. Παναγιωτόπουλου: Ο σύγχρονος άνθρωπος (Εκδόσεις των φίλων). Στην Εστία - Αθ.: Φ. Δρακονταειδή: Προς Οφρύνιο (Εστία). Στο Κατώι του Βιβλίου - Θεσ.: Αριστοφάνη: Σφήκες (ΑΣΕ).

25 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Με χιλιάδες βιβλία ιστορικά, λογοτεχνικά, πολιτικά, οικονομικά, λεξικά κ.ά. από 25 δραχμές

ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ Αριστοτέλους 4 ★ ΕγνατΙας 150

Το ΚΑΤΩΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Αριστοτέλους 6 ★ Τηλ. 27.18.53

ΤΑ ΤΡΙΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

12/χρονικ

Η ταυτότητα του λογοτεχνικού Νόμπελ Ο θεσμός της απονομής των βραβείων Νόμπελ για τη λογοτεχνία έχει μια μεγάλη ομοιότητα με την ανακάλυψη της δυναμίτιδος που αποδίδεται και αυτή στον Αλφρέδο Νόμπελ: είναι εξίσου εκρηκτικός. Τόσο για τους λογοτέχνες που προκρίνονται από τα μέλη της Σουηδικής Ακαδημίας όσο και γ ι’ αυτούς που βρίσκονται έξω από τα ενδιαφέροντα της Ακαδημίας. Η μοναδική αυτή επιλογή του «Λογοτεχνικού αν­ θρώπου της χρονιάς» παρόλο ό τι γ ίν ετα ι με όλη την τ ελετου ργία της σουηδικής ακαδημαϊκής παρά­ δοσης και την ερμητικά απόρρητη διαδικασία επι­ λογής, πρόκρισης και ανάδειξης του νομπελίστα, δεν παύει να είνα ι μια συγκλονιστική αν όχι εκρη­ κτική εμπειρία. Και αυτό για πολλούς λόγους. Καταρχήν ο πολύχρονος θεσμός των βραβείων Νόμπελ Λογοτεχνίας που ανατέθηκε από τη σύστα­ σή του στη 18-μελή Σουηδική Ακαδημία της Στοκ­ χόλμης είνα ι ένας καθαυτό σουηδικός θεσμός. Από το 1896 που αποφασίσθηκε ως θεσμός, το βραβείο Νόμπελ απονέμεται συνέχεια από τους σουηδούς κριτές, από σουηδικά κεφάλαια, μέσα από σουηδι­ κούς όρους αναφοράς στην ποιότητα, εκφράζει σουηδικές προτιμήσεις, και εγχειρ ίζεται πάντα στη Στοκχόλμη.

0 θεσμός αυτός επίσης ενσωματώνει το σουηδι­ κό πνεύμα δικαιοσύνης ή ισοτιμίας, τον σουηδικό επαρχιωτισμό στην άκρη της Ευρώπης, την περή­ φανη σουηδική παράδοση σε θέματα ο υ δ ετερό τη­ τας και την τάση να χρησιμοποιείται αυτή η παρά­ δοση για να διδάξει καμιά φορά πώς να συμπεριφερόμαστε εμείς οι υπόλοιποι. Ά λλα σημαντικά χαρακτηρισ τικά της σουηδικότητας αυτού του βραβείου που απονέμεται κάθε έτο ς, από το 1901, με επτά μόνο διακοπές, είνα ι η αποστροφή για τη μόδα του συρμού, η επιθυμία για απόλυτο έλεγχο της κατάστασης, η ενθάρρυνση των μειονοτικών πολιτισμών, η αντίδραση στον ωμό ιμπεριαλισμό της αγγλικής γλώσσας, η υπερβολική «ευφυΐα» των σουηδών οργανωτών του και η υπο­ κρισία σχετικά με τις πολιτικές δηλώσεις ορισμέ­ νων διεθνών συγγραφέων (X. Λ. Μπόρχες, Γκύντερ Γκρας), όπως θεω ρούνται από τη Στοκχόλμη. Ό λα αυτά τα χ αρακτηρισ τικά δεν παύουν να ενο­ χλούν ή τουλάχιστον να σνομπάρουν τους λ ογο τε­ χνικούς ιθύνοντες μεγάλων γλωσσικών πολιτισμών όπως τους αγγλοσάξονες, γάλλους, γερμανούς και λιγότερο τους Ισπανούς και σοβιετικούς.

Έ να δεύ τερ ο στοιχείο της εκρηκτικότητας του βραβείου Νόμπελ είνα ι η συνεχής διαμάχη που πη­ γάζει από τη σύγκρουση του ιδεαλισμού και της κα­ θαρής λογοτεχνίας. Η αναζήτηση της «ιδεαλιστικής τάσης» στα υποψήφια έργα και στους συγγραφείς για το βραβείο Νόμπελ -όπως διατυπώθηκε στην πνευματική διαθήκη του Α. Νόμπελ- μπορεί να ερμηνευθεί ό τι σημαίνει διά φορα πράγματα: Την πί­ στη στην ειρήνη και την παγκόσμια αδερφότητα, τη ν υλική και πνευματική πρόοδο, την πρόνοια και την αρμονία στη γη. Ό λ α εκείνα τα οράματα που οι μεγάλοι οραματιστές-λογοτέχνες είχαν ήδη αρχίσει να αμφισβητούν και να προκαλούν (όπως οι Τολστόι, Ίμπσεν, Στρίντμπεργκ, Γκρην). Από την άλλη πλευρά ο κατάλογος των νομπελι­ στών είνα ι γεμάτος ονόματα συγγραφέων που δεν έχουν ακόμη περάσει τη δοκιμασία του καιρού ή ακόμη αντιπροσωπεύουν τ ον ιδεαλισμό του Νόμπελ στη λεγάμενη «ανθρωπιστική λογοτεχνία» όπως οι Σίγκερ, Μπέλοου, Μ αρκές και Μπελ. Στην κυριολε­ ξία όμως αυτοί που αντιπροσωπεύουν ξεκάθαρα την «ιδεαλιστική τάση* στον σύγχρονο πολιτισμό είνα ι ε ίτ ε άγιοι όπως η Μ ητέρα Τερέσα, ε ίτε βρί­ σκονται σε περιορισμό όπως ο Α. Σαχάροφ, ε ίτ ε ε ί­ ναι νεκροί όπως οι Μ. Λ. Κιγκ, Ν. Χάμερσκελντ, κ.ά. Ο απομονωτισμός ή η μυστικότητα η οποία ακο­ λ ου θ είτα ι στη διαδικασία πρότασης υποψηφίων, αξιολόγησης, προέγκρισης και τελική ς ανάδειξης του τιμωμένου γεννά επίσης ορισμένους ενδοια­ σμούς ή εκπλήξεις στο γενικό τερ ο λογοτεχνικό κοινό. Οι πέντε ακαδημαϊκοί που είνα ι εντεταλμένρι με το έργο αυτό δια θέτουν πράγματι μια εξα ί­ ρετη, μοναδική και ανεπανάληπτη βιβλιοθήκη σχε­ τικ ά με την κατάσταση της παγκόσμιας λογο τε­ χνίας στα περισσότερα μέρη του κόσμου, όπως πρωτότυπα, μεταφράσεις, βιβλιοκρισίες, κλπ. Αυτό όμως δεν βοηθά την αποφυγή έντονων εκπλήξεων σχετικά με τα πρόσωπα που τελικά εκλέγονται. Ο βιβλιοκριτικός των Τάιμς του Λονδίνου, Μάικλ Ράτκλιφ που έχ ει παρακολουθήσει από κοντά την ιστό-

χρονικα/13

Οι δνό όψεις τον χρυσού μετάλλων του βραβείου Νόμπελ για ι Λογοτεχνία ρία της επιλογής των νομπελιστών, που γ ίν ετα ι στο ιστορικό Χρηματιστήριο της Στοκχόλμης, δήλωνε πρόσφατα ότι από τους βραβευμένους των τ ελ ε υ ­ ταίων 19 ετών, οι εννέα του ήταν εντελώς άγνωστοι τη στιγμή της ανακοίνωσής τους. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως έκφραση του αγγλικού φλεγματισμού αλλά σε μεγάλη έκταση όμως είναι σωστό. Ανάμεσα στις πολυδιάστατες προσωπικότητες της πενταμελούς επιτροπής Νόμπελ είνα ι και ο μό­ νιμος γραμματέας της Σουηδικής Ακαδημίας Λαρς Γκύλλενσεν, ιστολόγος και στωϊκός φιλόσοφος του τέλους του 20ου αιώνα. 0 Γκύλλενσεν, που έχ ει το καθήκον της τακτικής ανακοίνωσης του επιλεγμέ­ νου συγγραφέα κάθε Οκτώβρη, λ έγ ει ό τι η «ποιότη­ τα» και το «βάρος» του συγγραφέα και του συγγρα­ φικού του έργου είναι δύο από τα στοιχεία που λαμβάνονται υπόψη στην τελική κρίση της επιτρο­ πής. Παρόλ’ αυτά οι εκπλήξεις δεν έχουν λείψ ει, και από το ετερόκλητο καζάνι της παγκόσμιας λογο τε­ χνίας, η Σουηδική Ακαδημία έχ ει επιλέξει πολλούς «άγνωστους» ή εξω τικούς συγγραφείς της τιαγκόσμιας βιβλιογραφίας. Έτσι, από τις πιο πρόσφατες εκπλήξεις έχουμε τους: Μ ιγέλ Ά ν χ ε λ Αστούριας (Γουατεμάλα), Γιασουνάρι Καγουαμπάτα (Ιαπωνία), Ίβο Ά ν τρ ιτς (Γιουγκοσλαβία), Σαλβατόρε Κουασιμόντο (Ιταλία), Β. Αλεϊξάντρε (Ισπανία), Ε. Κανέττι (Αγγλία) κ.ά.

Τα Νόμπελ λογοτεχνίας από το 1 1901 R. Sully Prudhomme (Γαλλία) 1902 Τ. Mommsen (Γερμανία) 1903 Β. Bjornson (Νορβηγία) 1904 F. Mistral (Γαλλία) J. Echegaray (Ισπανία) 1905 Η. Sienkiewicz (Πολωνία) 1906 G. Carducci (Ιταλία) 1907 R. Kipling (Μ. Βρετανία) 1908 R. Eucken (Γερμανία) 1909 S. Lagerlof (Σουηδία) 1910 Ρ. von Heyse (Γερμανία) 1911 Μ. Maeterlink (Βέλγιο) 1912 G. Hauptmann (Γερμανία)

Έ να από τα χαρακτηριστικά ανέκδοτα της ιστο­ ρίας του Νόμπελ Λογοτεχνία ς ήταν το βραβείο του 1908 που δόθηκε στον Ρούντολφ Ά ο υ ριχ Έουχεν, γερμανό φιλόσοφο π ου-γεννήθηκε στη Γιένα της Ανατολικής Γερμανίας και έζησε ανάμεσα στο 1846-1926. Η πολύ χαρακτηριστική παρατήρηση του Εγχειριδίου Γερμανικής Λογοτεχνία ς της όξφ όρδης είνα ι ό τι ο Έ ουχεν δεν έχ ει γράψει «κανένα έργο λογοτεχνίας». Τέλος, μια από τις σφ οδρότερες και παράλληλα αναπόφευκτες κρ ιτικές είνα ι το γεγονός ότι η Ακα­ δημία έχ ει αγνοήσει μέχρι σήμερα πολλούς σημαν­ τικούς λογοτέχνες που έχουν ποιότητα και ειδικό βάρος στην παγκόσμια λογοτεχνία. Έ τσ ι και ενώ οι φήμες για συνειδητό ή έστω συστηματικό αποκλει­ σμό ορισμένων ανθρώπων από τα βραβεία πληθαί­ νουν με την πάροδο του χρόνου, μια σαφής παρα­ τήρηση είνα ι ό τι στο παρελθόν πολλές γνωστές λο­ γ οτεχ νικές προσωπικότητες δεν είχαν την ευκαιρία ο ύ τε καν να προταθούν για τα βραβεία. Ανάμεσα σ’ αυτές τις περιπτώσεις αναφέρονται οι: Μ ιγέλ ντε Ουναμούνο, Μπέρτολντ Μπρεχτ, Φραντς Κάφκα, Μαξίμ Γκόρκυ, Ράινε Μαρία Ρίλκε, Βλαντίμηρ Ναμπόκοφ, Μαρσέλ Προυστ, Τζαίης Τζόυς, Βιρτζίνια Γουλφ από τους νεκρούς, και Χόρχε Λούις Μπόρχες, Γκράχαμ Γκρην, Ζωρζ Σιμενόν και άλλοι από τους ζω ντανούς. Ν. Κωνσταντόπουλος

ώς σήμερα 1913 1914 1915 1916 1917

Rabindranath Tagore (Ινδίες) Δ εν απονεμήθηκε Romain Rolland (Γαλλίά) V. von Heidenstam (Σουηδία) Κ. Gjellerup (Δανία) Η. Pontoppidan (Δανία) 1918 Δεν απονεμήθηκε 1919 C. Spitteler (Ελβετία) 1920 Knut Hamsun (Νορβηγία) 1921 Anatole France (Γαλλία) 1922 J. Benavente (Ισπανία) 1923 W. B. Yeats (Ιρλανδία) 1924 W. Reymont (Πολωνία)

14/χρονικα

Αλφρέόος Νόμπελ

Το σπίτι τον Α. Νόμπελ στη Στοκχόλμη

1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 "956

1957 Albert Camus (Γαλλία) 1958 Β. Pasternak (Σοβ. Ένωση) [αποποιείται το βραβείο] 1959 S. Quasimodo (Ιταλία) 1960 Saint-John Perse (Γαλλία) 1961 Ινο Andric (Γιουγκοσλαβία) 1962 J. Steinbeck (ΗΠΑ) 1963 Γ. Σεφέρης (Ελλάδα) 1964 J. Ρ. Sartre (Γαλλία) [αποποιείται το βραβείο] 1965 Μ. A. Cholokhov (Σοβ. Ένωση) 1966 Ν. Sachs (Σουηδία) S. J. Agnon (Ισραήλ) 1967 Μ. A. Asturias (Γουατεμάλα) 1968 Kawabata Yasunari (Ιαπωνία) 1969 Samuel Beckett (Ιρλανδία) 1970 A. Soljenitsyne (Σοβ. Ένωση) 1971 Ρ. Neruda (Χιλή) 1972 Heinrich Boll (Γερμανία) 1973 Ρ. White (Αυστραλία) 1974 Ε. Johnson (Σουηδία) Η. Martinson (Σουηδία) 1975 Ε. Montale (Ιταλία) 1976 S. Bellow (ΗΠΑ) 1977 V. Aleixandre (Ισπανία) 1978 I. Β. Singer (ΗΠΑ) 1979 Οδυσσέας Ελύτης (Ελλάδα) 1980 C. Mitosz (Πολωνία) 1981 Ε. Canetti (Μ. Βρετανία) 1982 G. Garcia Marquez (Κολομβία) 1983 W. Golding (ΗΠΑ) 1384 Γιαροσλάβ Σέιφ ερ τ (Τσεχοσλοβακία)

G. Β, Shaw (Μ. Βρετανία) G. Deledda (Ιταλία) Η. Bergson (Γαλλία) S. Undset (Νορβηγία) Thomas Mann (Γερμανία) S. Lewis (ΗΠΑ) Ε. A. Karlfeldt (Σουηδία) J. Galsworthy (Μ. Βρετανία) I. A. Bounine (Σο6. Ένωση) L. Pirandello (Ιταλία) Δεν απονεμήθηκε Ε. Ο’ Neill (ΗΠΑ) R. Martin du Gard (Γαλλία) Ρ. Buck (ΗΠΑ) F. Ε. Sillanpaa (Φινλανδία) Δεν απονεμήθηκε Δεν απονεμήθηκε Δ εν απονεμήθηκε Δεν απονεμήθηκε J. V. Jensen (Δανία) G. Mistral (Χιλή) Hermann Hesse (Ελβετία) Andr6 Gide (Γαλλία) Τ. S. Eliot (Μ. Βρετανία) W. Faulkner (ΗΠΑ) Β. Russel (Μ. Βρετανία) Par Lagerkvist (Σουηδία) Frangois Mauriac (Γαλλία) W.L.S. Churchill (Μ. Βρετανία) Ε. Hemingway (ΗΠΑ) Η. Laxness (Ισλανδία) J. R. Jimenez (Ισπανία)

Θεόφιλος Καίρης Φέτος, κλείνουν 200 χρόνια από τη γέννηση μιας από τις μεγαλύτερες και πιο αμφισβητούμενες μορφές της πνευματικής ιστορίας του τόπου μας, του Θεόφιλου Καΐρη. Πολύμορφο το έργο του, απλώθηκε σε ανόμοιους τομείς, θρησκεία, φιλοσοφία, φυσική και παιδεία, που συνέτειναν στη δημιουργία προσωπικών αντιλήψεων για καίρια προβλήματα της ζωής. Μεγάλη και η προσφορά του στον απελευθερωτικό αγώνα της χώρας μας από τον τουρκικό ζυγό, όπου συμμετείχε δυναμικά με το όπλο στο χέρι. Το έργο του Καΐρη α ξίζει να μελετηθεί και να ερευνηθεί. Π ερισσότερο όμως από το έργο του, πρέπει να γίνει γνωστή η στάση και η ακλόνητη πίστη με την οποία υπεράσπισε μέχρι την τελευταία στιγμή τα ιδανικά του. Σ τοιχ είο που κάνει την ήδη σημαντική προσω πικότητα του Καΐρη μοναδική. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε ο Γιώργος Γαλάντης

ΐς (οχέόιυ I άσσον)

16/αψιερωμα

Γιώργος Γαλάντης

Χρονολόγιο Θεόφιλου Καΐρη 1784 Γεννήθηκε στις 19 Οκτωβρίου στην Ά ν δ ρ ο , γιός του Νικόλαου και της Ασημίνας, το γένος Καμπανάκη. Τ ο βαφτιστικό του όνομα ήταν Θωμάς και είχε έξι αδέλφια: το ν Ευγένιο, το ν Ιω άσαφ , τον Δημήτρη, τη Μ αρία, τη Λα σκα ρώ και την Ευανθία.

1803 Δ εκα ο κτώ χρόνων φεύγει για την Π ίζα της Ιταλίας, αφού ήδη είχε χειροτονηθεί διάκονος α λλάζοντας τ ’ όνομά του από Θωμά σε Θεόφιλό, με σκοπό να παρακολουθήσει μαθήματα φιλοσοφίας και φυσικομαθηματικών. Πηγαίνοντας για την Ιτα λία σταμάτησε στην Ε λβετία όπου μελέτησε την οργάνωση τω ν διδακτηρίων του Πεσταλότσι.

1807 Β ρίσκεται στο Π α ρίσι και συνδέεται με το ν Κοραή. Η παραμονή του στη γαλλική πρωτεύουσα, οι ιδέες του Διαφ ωτισμ ού και της Γαλλικής Επανάστασης επηρεάζουν έντονα τη σκέψη του. Μ ελετά την εξέλιξη της αστρονομίας, τις διάφορες υποθέσεις για το άπει­ ρο, τη δημιουργία τω ν ουρανίων σωμάτων και την προέλευση της κίνησης. Γ ν ω ρ ίζε ι ακόμα το ν μηχανικό υλισμό τω ν γάλλω ν υλι­ σ τώ ν του 18ου αιώ να τον οποίο και υιοθετεί.

1810 Ε πιστρέφει στην π ατρίδα του και δ ιο ρ ίζετα ι δάσκαλος στη σχολή τω ν Κ υδωνιών.

1811 Τ ο Φεβρουάριο αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Ευαγγελικής Σχο­ λής της Σμύρνης.

1812 Ε πιστρέφει στις Κ υδωνιές για. να δ ιδά ξει φυσική και μαθηματικά, στην Ακαδημία, διαδεχόμενος το ν πρώην δάσκαλό του Βενιαμίν* το ν Λέσβιο. Τη θέση αυτή την κράτησε μέχρι την Επανάσταση.

1819-1827 Ο ι φιλελεύθερες δημοκρατικές ιδέες του το ν σπρώχνουν στον Α γ ώ ν α για την Επανάσταση. Μυημένος από το ν Α ρ ισ τείδη Παπά

αφιερω μα/17 γίνετα ι μέλος της Φιλικής Εταιρίας. Μ α ζ ί με εκατό μαθητές του περνά στα Ψ αρά και στη συνέχεια πάει στην Ά ν δ ρ ο όπου υψώνει τη σημαία της Επανάστασης. Σ το 1823, διορισμένος από την κυ­ βέρνηση, συγκροτεί σώμα από Κ υδω νείς και τους προτρέπει να συνασπιστούν κ άτω από τη σημαία του. Μ ε το όπλο σ το χέρι πο­ λέμησε υπ οκινώντας να εξεγερθούν όχι μόνο συμπατριώτες του, αλλά και άλλοι γειτονικ οί λαοί, ενάντια στον τουρκικό ζυγό. Σ τη ν εξέγερση του Ολυμπου όπου πήρε μέρος δέχτηκε τρεις λαβωματιές στο κορμί του από τις οποίες η μία, στο πόδι, δεν γιατρεύτηκε ποτέ. Γυ ρίζει στην Ά ν δ ρ ο μετά από πολλές κακουχίες αλλά με υψηλό το ηθικό του. Τ ’ όνομά του γ ίνετα ι γνω στό από τη συμμετο­ χή του στον α γώ να και εκλέγεται βουλευτής στην πρώτη εθνοσυνέ­ λευση.

1828 12 Ιανουάριου: Ο Κ αϊρης π ροσφ ωνεί το ν Κ απ οδίστρια, που απο­ βιβ άζετα ι στην Α ίγινα .

1832 Τ αξιδεύει στην Ιτα λία, Γαλλία, Α γ γλία , Αυ στρία , Κ ά τω Ρωσία, Μ ολδαβία και Κωνσταντινούπ ολη και ζη τά τη συνεισφορά τω ν εκεί ομογενών για να ιδρύσει στην Ά ν δ ρ ο ένα ορφ ανοτροφ είο για να π εριθάλπτονται και να διδάσκονται τα άπορα και ορφ ανά π αι­ διά.

«Ζήθι! αλλ’ έχων ιερόν έμβλημα το ο Θεός και η δικαιοσύνη κυβερνήσουσι την Ελλάδα. Ζήθι! αλλά κυβερνών ού­ τως ώστε να αισθανθή η πατρίς, να καταλάβωμεν και ημείς, να επαναλάβη η αδέκαστος ιστορία, να αντηχήσωσιν όλοι οι αιώνες, ότι ου Συ, ουδέ ο υιός Σου, ουδέ ο οικείος Σου, ουδέ ο φίλος Σου, ουδέ πνεύμα φατρίας, αλλά αλη­ θώς αυτός ο νόμος του Θεού, αυτό το δίκαιον, αυτοί της Ελλάδος οι θεσμοί κυβερνήσουσιν την Ελλάδα διά Σου».

1835

(12 Ιανουάριου 1828. Ο Καίρης προσφωνεί τον Καποδίστρια όταν αποβιβάζε­ ται στην Αίγινα.)

Ιδρύετα ι το ορφανοτροφείο. Α ρ νε ίτα ι να δεχτεί το χρυσό σταυρό του Σω τήρος, που του απένειμε ο Ό θ ω ν α ς , θυμ ίζοντάς του ότι πρέπει να κυβερνά συνταγματικά.

1836-1839 Τ ο ν Ιανουάριο αρχίζει να λειτουργεί κανονικά το ορφανοτροφείο, που παρέμεινε ανοιχτό ώ ς το 1839. Α ρ νε ίτα ι ν α δεχτεί άλλους δα­ σκάλους παρά την επιμονή της κυβέρνησης από την οποία δεν δέ­ χεται και κανένα έλεγχο. Ό τ α ν το 1837 ιδρύεται το πανεπιστήμιο I δεν αποδέχεται τη θέση του καθηγητή. Ε ρ γά ζετα ι εντατικά μ έ ρ α ! και νύχτα. Κ οιμ ά τα ι τέσσερις μόνο ώρες το εικοσιτετράω ρο και μελετά έχοντας ω ς πνευματικά εργαλεία σύγχρονα ευρωπαϊκά εγ-

«... το ελληνικόν έθνος, του γράφει, εύρεν εις Σε, Βασιλεύ, εκείνον, όστις θέ­ λει και δύναται να εξασφάλιση την ανε­ ξαρτησίαν και ευδαιμονίαν του, με τους συνταγματικούς εκείνους θεσμούς, με τους οποίους μόνον ο Βασιλεύς των αιώνων διώρισε να ανθρωπίζη και να ευδαιμονή το λογικόν του κτήμα, ο άν­ θρωπος, και τους οποίους κανείς ατιμω­ ρητί δεν δύναται να υπερβή».

■

(Από την επιστολή του Καΐρη στον Όθωνα.)

18/αφιερωμα χειρίδια. Η βιβλιοθήκη του αριθμεί 2438 τόμους επιστημονικών και φιλοσοφικών έργων, σε διάφορες γλώσσες, αλλά και βιβλία φιλοσοφίας, -ψυχολογίας, άτλαντες γεωγραφικούς, εγχειρίδια πο­ λιτικής οικονομίας, φυσικής και χημείας, βοτανικής, γεωλογίας και έργα ανατομίας ανθρώ πω ν και ζώ ω ν . Η ευσυνείδητη π ατρ ιω ­ τική παιδαγωγική του προσπάθεια μαζί με. τις φιλικές σχέσεις ποτ είχε με τους μαθητές του κάνει γνω στό το ορφ ανοτροφ είο· έτσι έρχονται να φοιτήσουν σ’ αυτό όχι μόνο ορφανά αλλά και πολλο μαθητές από διάφορα μέρη της Ελλάδας και του εξωτερικού. Δ ι ­ δάσκει φιλοσοφία, φυσικές επιστήμες, φυσική χημεία, μαθηματι· κά, αστρονομία και ελληνικά. Σ το διάστημα αυτό αναπτύσσει μιο δική του θεωρία του «ενύλο υ» και εφαρμόζει το δικό του θρη· σκευτικοφιλοσοφικό σύστημα με το ν όρο «Θ εοσέβεια».

1839 Τέλη Μ αρτίου κλείνει το ορφανοτροφείο. Σ τις 10 Ιουλίου, η Ιερό Σύνοδος του απευθύνει επιστολή με την οποία το ν κατηγορεί ό τι αρνείται την Α γ ία Τριάδα, την ενσάρκωση του Υ ιο ύ και Λόγου του Θεού, τα Μ υστήρια της Εκκλησίας και τα ς τελετάς, τα ς σε­ π τός εικόνας και τη μεσιτεία τω ν Α γ ίω ν. Τ ο Π ατριαρχείο βρίσκε­ τα ι στο πλευρό της Ιεράς Συνόδου και ο Πατριάρχης Γρηγόριος Σ Τ ' κοινοποιεί σε όλες τις αρχιεπισκοπές και επισκοπές την εμφά­ νιση της αντίχριστου, διδασκαλίας του «Θεοσεβισμού».

7 Αυγούστου: ο Καίρης στέλνει επιστολή, όπου όχι μόνο δεν αναι­ ρεί τις κατηγορίες αλλά γράφει ό τι «τ α θεία δόγματα και μυστή­ ρια, δ ι’ αυτόν τουλάχιστον, υπήρξαν και υπάρχουσι ανεξιχνίαστα και ακατάλυπτα».

25 Αυγούστου: η Σύνοδος του απαντά και του ζη τά ομολογία Πίστεως.

14 Σεπτεμβρίου: ο Κ αΐρης διακόπτει το διάλογο απαντώ ντας πως είναι αδύνατο να καταπατήσει τη συνείδησή του και να δώσει άλ­ λη απάντηση από κείνη που έδωσε στο προηγούμενο γράμμα. M t διαταγή της κυβέρνησης, ο Κ . Κανάρης, αρχηγός της βασιλικής μοίρας του Α ιγα ίο υ, πηγαίνει στην 'Α νδ ρ ο με άγημα 80 να υτώ ν να συλλάβει το ν Καίρη και να το ν παραδώσει στις αρχές της Α ίγ ι­ νας, για να το ν κλείσουν στο εκεί μοναστήρι.

21 Οκτωβρίου: μεταφέρεται με συνοδεία στην Α θ ή να για ν ’ απολογηθεί στην Ιερά Σύνοδο, η οποία το ν καλεί να μετανοήσει και να επιστρέφει στον κανονικό δρόμο της θρησκείας. Ο Καίρης αρνείτα ι κάθε υποχώρηση.

23 Οκτωβρίου: γίνεται δεύτερη συνεδρίαση. Η Σύνοδος αποφαίνετα ι ό τι είναι «αρνητής της αμωμήτου ημών πίστεως, αντάρτης κατά της ορθοδόξου ανατολικής Εκκλησίας και αρχηγός και διδά­ σκαλος μιας νέας άλλης θρησκείας ενάντια της Χριστιανικής».

3 Νοεμβρίου: με το βασιλικό σκάφος “ Α θ η νά ” και με κομιστή και πάλι το ν Κ. Κανάρη εκτοπ ίζεται στη Σκιάθο, στο Μ οναστήρι της Ευαγγελίστριας. Εκεί κλείνεται σ’ ένα υγρό κελί, του απαγορεύε­ τα ι κάθε επικοινωνία με το ν έξω κόσμο και από κακουχίες και βασανιστήρια, όπως παραδέχεται και ο ηγούμενος της Μονής Φλαβιανός σε γράμμα του, η υγεία του βρίσκεται σε άσχημη κατά­ σταση. Στη Σκιάθο μένει τέσσερις μήνες.

1840 Μ εταφέρεται στη Θήρα και παρακαλεί το ν Θεόκλητο Φαρμακίδη, που το ν επισκέπτεται, να εκθέσει στην κυβέρνηση την άθλια κ ατά­ σταση στην οποία βρίσκεται.

αφιερωμα/19

1842 Ο Καΐρης εκτοπ ίζετα ι έ ξω από τα σύνορα της ελληνικής επικρά­ τειας. Πηγαίνει στο Λ ο νδ ίνο όπου και παραμένει δύο χρόνια.

1844 Ε πιστρέφει στην Ε λλάδα μετά την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμ­ βρίου, ό ταν η Εθνοσυνέλευση θέσπισε το νόμο «π ερί ελευθερίας συνειδήσεως», και υπουργός έγινε ο φίλος του Ιω άννης Κωλέττης. Γυ ρίζει στο ορφανοτροφείο και επαναλαμβάνει το παιδαγωγικό του έργο με λίγα παιδιά, που έτρεφε και έντυνε με συνεισφορές τω ν ομογενών της Αγγλίας. Κ ατη γορείται ξα νά επίσημα ω ς αιρεσιάρχης α γνώστου θρησκείας.

«...Πας άνθρωπος πρέπει να συνανα­ στρέφεται μόνον τον Θεόν κάι τους διάγοντας κατ’ αυτόν, τους δε πλουσίους, εμπόρους, πολιτικούς, δυνατούς, ας απέχη··.». (Από σημειώσεις μαθητών του Καΐρη)

1852 21 Δεκεμβρίου. Μ ε βάση καταθέσεις ψευδομαρτύρων σχηματίζε­ τα ι η δικογραφία, βγαίνει το σχετικό βούλευμα και η δίκη αρχίζει κεκλεισμένων τω ν θυρών στη Σύρα.

1853 Π αρά το σαθρό της κατηγορίας και παρά τις προσπάθειες της υπεράσπισης, ο Καΐρης καταδικάστηκε σε δυο χρόνια φυλάκιση. Ο νόμος «Π ε ρ ί ελευθερίας συνειδήσεως» ήταν μια αρχή αναγεγραμμένη «ε ν τω σ υντάγματι» και τίποτα περισσότερο. Μ ετά τη δίκη, ο Καΐρης κλείστηκε στις φυλακές της Σύρου. 10 Ιανουάριου, σε ηλικία 69 χρονών, και λίγες μέρες μετά τη δίκη του, πέθανε. Η ταφή του έγινε με την επίβλεψη του αστυνόμου Ερμουπόλεως στον περίβολο του λοιμοκαθαρτηρίου. Την επομένη της ταφής του, ά γνω στοι άνοιξαν το ν τά φο του και έριξαν στην κοιλιά του ασβέ­ στη, για να εξαλείψουν και αυτό ακόμα το λείψανό του. Λ ίγες ημέρες αργότερα, ο Ά ρ ε ιο ς Πάγος, με απόφασή του, απαλλάσσει το ν Θεόφιλο Καΐρη από τις κατηγορίες που το ν βάραιναν.

Για τη σύνταξη του χρονολόγιου πολύτιμο βοήθημα στάθηκε η μελέτη του Γ. Καρά «Καΐρης:Κούμας» (εκδόσεις Gutenberg).

«...Ούτε εισηγητής, ούτε ιδρυτής νέας θρησκείας είμαι, διότι φρονώ ότι τούτο δεν είναι έργον ανθρώπου, καθόσον τα τοιαύτα εις δύναται, ο εκ του μηδενός παραγαγών το Σύμπαν. Η Θεοσέβεια δεν έχει άλλον διδάσκαλο-ν ει μη μόνον τον Θεόν, καθότι αύτη είναι απόρροια της ηθικής του Θεού- επομένως, ως προείπον, ούτε καθιδρυτής είμαι της Θεοσεβείας, ούτε προσηλυτιστής υπέρ αυτής. Παιδίον ακόμη ων, είχα πλείστας αμφιβολίας περί των δογμάτων της χρι­ στιανικής θρησκείας και περί των μυ­ στηρίων αυτής. Προς διάλυσιν των απο­ ριών μου τούτων ηρώτησα τους διδα­ σκάλους μου, αλλ’ αι απαντήσεις αυτών, πάντη ασαφείς, δεν με εξέβαλον της αβύσσου της αμηχανίας.» (Από την απολογία του στο δικαστήριο το Δεκέμβριο του 1852)

20/αφιερω μα

Β. Ν. Τατάκης

Θεόφιλος

Καΐρης

Εισαγωγικά Χαιρετίζομε στον Θεόφιλο Καΐρη έναν άνόρα πολύμορφο και πολνπράγμονα και μάλιστα υψηλού επιπέδου. Τούτο το τελευταίο προϋποθέτει την υψηλή σωκρατική αρετή του, τον ταυτισμό των σκέψεων με τις πράξεις τον οποίο πιστά ακολούθησε ο Καΐρης, ζητώντας πάντα το τελειότερο, το τέλειο. Τούτο αντελήφθησαν οι Κυδωνιάτες θαυμαστές του και επωνόμασαν τον Θεόφιλο Καΐρη νεότερο Σωκράτη. Η φήμη της Ακαδημίας του Κ αΐρη ξεπέρασε τα όρια της Ελλάδας. Τ ού το μαρτυρεί ο ερχομός του διάσημου εκδότη Am broise Firmin Didot, από το Π α ρίσι σ τις Κ υδωνιές, για να σπουδάσει καλύτερα τα ελληνικά. Μ ια άλλη μαρτυρία του ίδιου δείχνει το ν επιστημονικό προσανατολισμό της σχολής. Βρήκα, γράψει ο Firmin Didot, το ν Κ αΐρη να διδάσκει στην αδερφή του Ε υανθία τις α νώτερες εξισώ σεις του Νεύτωνα. Ή τ α ν ο Κ αΐρης .και μέλος της Φιλικής Ε τα ι­ ρείας και κύριο στόχο του είχε την αφύπνιση και τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης τω ν μα­ θητών του. Π όσο έτοιμος ήταν ο Κ αΐρης να δε­ χτεί το μήνυμα για την Επανάσταση φα ίνεται από τα παρακάτω. Ό τ α ν αντελήφθη ό τι οι Τούρκοι ετοιμά ζονταν ν α «χα λά σουν» τις Κ υ δ ω ­ νιές, έκλεισε αμέσως- την αγαπημένη του σχολή και έφυγε με τους συγγενείς του για την π ατρίδα του την Ά ν δ ρ ο . Τ ο πλοίο έπιασε στα Ψ αρά και ο Κ αΐρης βγήκε στη στεριά και κάλεσε το λαό σε

συγκέντρωση και με φλογερό λόγο που έκανε πολλούς να κλαίνε εκήρυξε την επανάσταση. Τ ο ίδιο έκανε μετά λίγες μέρες και στην Ά ν δ ρ ο . Ο Κ αΐρης έλαβε μέρος και στην κακότυχη εκστρα­ τεία του Ολύμπου όπου και πληγώθηκε στο πό­ δι. Στη ν επιστροφή προς τα νότια, επεζοπόρησε τη μακρά οδυνηρή πορεία από το ν Ό λυμ πο στο Μ εσολόγγι με το τραυματισμένο του πόδι. Ε δώ τελειώ νει η συμμετοχή του στον ένοπλο αγώνα και α ρχίζει η πολιτική του δράση. Βρήκε τη χώ­ ρα, στην επιστροφή του, σε εκλογικό οργασμό για τη ν πρώτη Βουλή τω ν Ελλήνων. Εξελέγη βουλευτής και υπηρέτησε επί μακρά π ερίοδο πο­ λύτιμα την πατρίδα με τη σύνεση, τη ν -ψυχραιμία και γενικά με την αρετή και τη σοφία του, έτσι που το ν επωνόμασαν ο σοφός Καΐρης. Ό τ α ν απελευθερώθηκε η μικρή Ε λλάδα και π ρώτος κυβερνήτης διορίστηκε ο Κ αποδίστριας, ο ι επίσημοι της χώρας συγκεντρώθηκαν στην Α ί ­ γινα να το ν υποδεχτούν. Ρήτορα για την υποδο­

αφιερωμα/21 χή του εξέλεξα ν σαν τΟν πιο κατάλληλο το ν σοφό Κ αΐρη, που αν και απροετοίμαστος δέχτηκε την τιμή και εξεφώνησε έναν αριστουργηματικό για το είδος του λόγο. Ιδιαίτερη θέση στο λόγο του παίρνει η επανειλημμένη σύστασή του στον Κ αποδίστρια να κυβερνήσει με συνταγματικό καθε­ σ τώ ς τη Χ ώ ρα , δηλαδή, δημοκρατικά. Δημοκρα­ τικό πνεύμα αποπνέουν και οι δυο επιστολές του Θεόφιλου προς το ν Βασιλέα Ό θ ω ν α . Τ ο πνεύμα αυτό του επέβαλε να μη δεχτεί τις δυο μεγάλες τιμές που του απένειμε ο βασιλέας, το μεγαλύτε­ ρο παράσημο και έδρα στο νεοϊδρυθέν πανεπι­ στήμιο. Έ ν α μεγάλο θέμα έμενε εκκρεμές σ τα μάτια του μεγάλου παιδαγωγού Θεόφιλου: η ανάγκη να προστατευθούν και να βοηθηθούν τα πολλά ορφ ανά ποΐ> άφησε η επανάσταση. Α μ έσω ς μετά την απελευθέρωση αυτό ήταν η κυριότερη φρον­ τίδα και έργο του Καίρη. Η «ζη τε ία » στις χώρες της Ευρώπης και στο εσωτερικό της Ελλάδος του έδω σαν τα μέσα για την ίδρυση του κατάλληλου κτιρίου για τη στέ­ γαση του ορφανοτροφείου της Ά ν δ ρ ο υ . Στη λει­ τουργία του αφιερώθηκε ολόψυχα, - είκοσι ώρες στο εικοσιτετράω ρο αφιέρωνε για τη λειτουργία και τη διοίκηση του ορφανοτροφείου και μόνο

τέσσερις ώρες για το ν εαυτό του. Τ ο έργο αυτό ανέδειξε το ν Καΐρη μέγα παιδαγω γό για την εποχή του, και το σχολείο του ένα σχολείο μέ ατμόσφαιρα π αιδαγωγούσα και εκείνον έναν π αιδαγω γό γεμάτη ακτινοβολία. Κ α ι όμως το έργο αυτό ήλθαν να το συνταρά­ ξου ν οι διωγμοί κατά του Καΐρη, τους οποίους επροκάλεσαν ορισμένες ιδέες του για τη θρη­ σκεία. Ο ίδιος ο Κ αΐρης ομολόγησε στην I. Σύ­ νοδον ό τι του είναι αδύνατον να κατανοήσει τα μυστήρια και τα δόγματα γενικά της εκκλησίας και αρνήθηκε να καταθέσει απολογίαν της πίσ τεώ ς του. Α υ τά όμως που είπε δεν αποτελούν απόδειξη ό τι ήταν άθεος, όπως οι φανατικοί τον κατηγορούσαν. Ε ίναι α ντίθετα βαθύτατα θρη­ σκευτικός, αφού τη διδασκαλία του την ονομά­ ζει θεοσέβεια, τους πιστούς της θεοσεβείς και το ν άνθρωπο ον απειροκίνητον. Μ ε την αρετή το υ α ντιμετώπισε ο Καΐρης και τη λαίλαπα αυτή, η οποία το ν οδήγησε σε σκληρό και απάνθρωπο θάνατο δώδεκα μόλις ημέρες μετά την καταδίκη του σε φυλάκιση από το δικαστήριο της Σύρου. Α υ το ί είναι οι τίτλ ο ι τους οποίους προβάλλει ο ά ξιο ς διδάσκαλος του γένους Θ εόφιλος για τη δίκαιη και ορθή ένταξή του στην πορεία του Έ θνους.

τα f if iia του μήνα.

I

22/αφιερωμα

Βασ. Α. Κύρκος

Έννοια και περιεχόμενο της φιλοσοφίας κατά τον Θεόφιλο Καΐρη Ο Θεόφιλος Καΐρης δεν ήταν συστηματικός φιλόσοφος με τη σημασία που ξέρουμε σήμερα. Ανάλωσε τη ζωή του στην πράξη παρά στη θεωρητική έρευνα. Οι καιροί και οι περιστάσεις άλλωστε όπου έζησε δεν ευνοούσαν παρόμοιες θεωρητικές ενα­ σχολήσεις, ίσως μάλιστα δεν ταίριαζαν και στην ιδιοσυγκρασία του. Ωστόσο ο. φλογερός εκείνος δάσκαλος δεν αδιαφόρησε για τη θεωρία, παρότι απορρόφησαν τις δυνάμεις του η διδασκαλία, οι αγώνες για την απελευθέρωση της πατρίδας του κάι η μέριμνα για την εκπαίδευση των ελεύθερων συμπατριωτών του. Ό τ α ν μελετούμε τον Καΐρη, λοιπόν, σ ω στό είναι να τον βλέπουμε στον ο ρίζο ντα της εποχής του και να αποτιμούμε το έργο του και την προσφο­ ρά του μέσα στο ιστορικό πλαίσιο όπου έζησε και έδρασε. Α π ό τη σκοπιά αυτή υπήρξε πράγ­ ματι ένας ξεχωριστός άνθρωπος, δάσκαλος, αγωνιστής και φιλόσοφος, που σφράγισε την εποχή του με την έντονη δράση του, την αδιάλ­ λακτη συνείδησή του και την ενάρετη.ζωή του. Α ν τώ ρ α θέλουμε να δούμε το ν Καΐρη ως φι­ λόσοφο και προσπαθήσουμε να σταθμίσουμε το βάρος που είχε για τη σκέψη του η φιλοσοφία καί το βάθος που πήρε στη συνείδησή του ο φι­ λοσοφικός λόγος και η φιλοσοφική παιδεία, θα διαπιστώσουμε ό τι ο όψιμος αυτός εκπρόσωπος του Διαφ ωτισμ ού στην αναιμική κοινω νία της μετεπαναστατικής Ελλάδας ήταν σχεδόν ένα ξ έ ­ νο σώμα. Ή τα ν δηλ. ο «έσ χα το ς» τω ν Ελλήνων δ ια φ ω τισ τώ ν, τω ν μεγάλων Δα σκ άλων του Γ έ ­ νους, ο έσχατος όπως έλεγε ο Πολύβιος για τον Φιλοποίμενα. Ε ίνα ι ανάγκη να μην ξεχνάμε ό τι ο Θ. Καΐρης έζησε και έδρασε σε μια χώρα που παράπαιε από τα τραύματα ενός μακροχρόνιου απελευθερωτικού α γώνα και σε μια κοινω νία που τη μά στιζε η άγονη αρχαιοπληξία του λογιωτατισμού. Είπαμε ό τι είναι ο τελευταίος από τους Έ λληνες δια φω τιστές· το τραγικό όμως βρίσκεται αλλού: Ο Διαφ ωτισμ ός στην Ελληνική Ανατολή είχε ηττηθεί και οι ευεργετικές και εκ­ συγχρονιστικές επιδράσεις του είχαν ανασταλεί.1 Επικράτησε, όπως είναι γνω στό, ο στείρος λογιωτατισμός και η τυφλή προγονοπληξία: Ο Θ. Κ αΐρης τώ ρ α είναι ο μόνος συνεχιστής του ηττη-

μένου Διαφ ωτισμ ού μέσα σε μια κοινω νία που το ν έχει,απορρίψει· γ ι’ αυτό είπαμε ό τι φαίνεται σαν ξένο σώμα μέσα σ’ ένα κοινωνικό σύνολο που πορεύεται με άλλη ταχύτητα. Η φιλοσοφία του επομένως επιβάλλεται να μελετηθεί και να α ποτιμηθεί μ’ αυτή την προοπτική και μ’ αυτές τις προϋποθέσεις. Η παιδεία του Θ. Καΐρη καθόρισε, όπως είναι λογικό, και τη φιλοσοφική του πρόοδο. Π ριν ακόμα γνω ρίσει τα κέντρα του ευρωπαϊκού πο­ λιτισμού φοίτησε σε ελληνικά σχολεία που συν­ τη ρούσαν το πνεύμα της πνευματικής αναγέννη­ σης και της κοινωνικής αναμόρφωσης, δηλ. στις Κ υδωνιές και στη Χ ίο .2 'Ακ ού σε το ν Βενιαμίν Λέσβιο και διδάχτηκε τα εγκύκλια γράμματα σε χώρες που είχε παράδοση η προοδευτική αντίλη­ ψη. Α λ λά βέβαια η φιλοσοφική του παιδεία ο φείλει τη συγκρότηση καί την ολοκλήρωσή της σ τις σπουδές του στην Ιτα λία π ρώτα και στη Γαλλία οριστικά. Μ αθήτευσε στην παράδοση του γαλλικού Διαφ ωτισμ ού, στο Παρίσι, σε μια εποχή μάλιστα που οι ιδέες του μεγάλου αυτού πνευματικού κινήματος είχαν γονιμοποιήσει τις κοινωνικές μεταβολές με τη μεγάλη γαλλική επα­ νάσταση. Γνώ ρισε τις πρωτοποριακές ιδέες τω ν εκπροσώπων του Ευρωπαϊκού Διαφ ωτισμ ού γε­ νικά, και τω ν άγγλω ν δια φω τιστών: ιδιαίτερα το ν επηρέασαν οι ιδέες του Βολταίρου, όπως μας πληροφορούν οι βιογράφοι του, και ο ορθολογι­ σμός τω ν γάλλω ν Εγκυκλοπαιδιστών, καθώς και τω ν π ρογενέστερων απ’ αυτούς, όπως π.χ. του Gassendi.3 Μ όνο αν αναλογιστούμε τη μαθητεία του Καΐρη στην παράδοση του γαλλικού Δ ια φ ω ­

αφιερωμα/23 τισμού ιδιαίτερα, μπορούμε, νομίζω, να καταλα­ βουμε και να ερμηνεύσουμε την πνευματική τού ανέλιξη α ργό τερα και τις ανορθόδοξες αποκλί­ σεις της. Για τί βέβαια ο άνθρωπος τελικά δια ­ μορφώνεται απ’ αυτό που π ροσδιορίζουν οι γε­ νετικές καταβολές του και κυρίως οι κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζε ι και αναπτύσσεται. Μ ε τις σπουδές του, λοιπόν, στην Ιτα λία και τη Γαλλία ο Κ αΐρης κέρδισε μια αισιόδοξη α ντί­ ληψη της Φιλοσοφίας, αυτήν ακριβώς που είχε εμπνεύσει ο ευρωπαϊκός Διαφ ωτισμ ός. Μ έσα σ’ αυτό το πνεύμα της α ισιοδοξίας για το ν άνθρω­ πο αναπτύσσεται ο φιλοσοφικός στοχασμός του Θ. Καίρη και διαμορφώνεται ο ουμανισμός του. Στους δασκάλους του ακόμα πρέπει να λογαριά­ σουμε και το ν Α δα μά ντιο Κοραή, που του συμ­ παραστάθηκε, όπως ξέρουμε, και το ν κατεύθυνε στις πνευματικές του προτιμήσεις.4 Κ α ι για να θυμηθούμε, λοιπόν, το ν Κοραή, όπως εκείνος έτσι και ο Καίρης έβλεπε τη Φ ιλοσοφ ία ω ς «χειρ α γω γία » του ανθρώπου και υπηρετική τω ν μορ­ φ ω τικ ώ ν και τω ν κοινω νικών αναγκών του. Μ ε τη δυναμική αυτή αντίληψη της Φιλοσο­ φίας συνδυάζεται και η αγωνιστική διάθεση του Θ. Καΐρη: θέλει να κάνει τη φιλοσοφία τρόπο ζω ή ς, όπως λέμε σήμερα, χωρίς όμως να την απογυμνώσει από το ν μεταφυσικό της χαρακτή­ ρα, δηλ. από την αναζήτηση της αλήθειας και τη μελέτη τω ν όντω ν. Σ τα λίγα φιλοσοφικά του έρ­ γα, όσα κ ατόρθωσε και πρόφθασε να συνθέσει στην πολυτάραχη και πολύπλαγκτη ζω ή του, δί­ νει πολλούς ορισμούς της Φιλοσοφίας - προσπά­ θησε να ορίσει τη Φιλοσοφία. Θ α δώσουμε αμέ­ σως πιο κ άτω το ν πληρέστερο ορισμό της Φ ιλο­ σοφίας κατά το ν Θεόφ. Κ αίρη, ίσως όμως χρειά­ ζε τα ι ν α πούμε προοιμιακά ό τι ο Κ αίρης έγραψε τα φιλοσοφικά του έργα για εκπαιδευτικούς σκοπούς μάλλον παρά με την πρόθεση να προω­ θήσει τη θεωρητική έρευνα ή να συμβάλει στην επίλυση θεωρητικών προβλημάτων.5 Τ α φιλοσο­ φικά βιβλία του είναι κατατοπιστικά εγχειρίδια και έχουν περισσότερο το χαρακτήρα της επιτο­ μής, αλλά διακρίνονται για τη σαφήνεια και τη σωστή έκθεση τω ν θεμάτων. Τ ο σημαντικότερο βέβαια είναι τα «Σ το ιχ εία Φ ιλοσοφ ία ς» (1851), ένα είδος Ιστορία ς της Φιλοσοφίας, αλλά παρά την πρόθεσή του να γράψ ει δυο τόμους, έγραψε τελικά μόνο την Ε ισαγωγή. Πού να βρει ο φλο­ γερός και ακαταπόνητος εκείνος αγωνιστής την ηρεμία του Σπουδαστηρίου να γράψ ει ή να σκεφτεί νέες πτυχές του φιλοσοφικού λόγου; Ύ σ τ ε ­ ρα, μήπως τον άφησαν οι συνεχείς κατατρεγμοί και οι δ ιώ ξεις που ξεσήκωσε ο ίδιος με τα ανορθόδο'ξα κηρύγματά του και π ροπάντων με τα έρ­ γα του, τα θεάρεστα παιδευτικά έργα του; Τ ο ό τι όμως ήταν ένας γνήσιος άνθρωπος που σκεφτό­ τα ν και ζούσε σαν αληθινός φιλόσοφος, αυτό το μαρτυρούν όσοι, Έ λληνες και ξένοι, το ν γνώρι-

Η προτομή τον Θ. Καΐρη στην κεντρική πλατεία της. Άνδρον (από το βιβλίο τον Δ. Πασχοιλη, Θ. Καΐρης) σαν και κυρίως βέβαια ο βίος και η πολιτεία του. Έ ζη σ ε και πέθανε σαν φιλόσοφος.6 Σ το σημείο αυτό πρέπει να κάνουμε μια διευ­ κρίνιση: Ο Θ. Κ αΐρης δεν εννοεί τη Φ ιλοσοφία χωρισμένη από την παιδεία, ή, με μια άλλη έκ­ φραση, βλέπει στη Φ ιλοσοφ ία συγκεκριμένη κοι­ νωνική αποστολή, όπως είπαμε πριν, την εννοεί σ την υπηρεσία τω ν κοινω νικών αναγκών του α ν­ θρώπου. Η αντίληψη αυτή βέβαια έχει παλαιές καταβολές, ανάγεται στις βασικές θέσεις του Ευ­ ρωπαϊκού Διαφ ωτισμ ού, που αναπροσανατόλισε την κλασική οντολογία σε ανθρωπολογία και την κλασική μεταφυσική σε κοινωνική φιλοσοφία.7 Κ α ι σ’ αυτή την περίπτωση, λοιπόν, ο Καίρης είναι οπαδός και μαθητής του Διαφ ωτισμ ού. Ί σ ω ς μάλιστα χρειάζεται να θυμηθούμε ό τι οι βασικές αυτές θέσεις του Διαφ ωτισμ ού πήραν μια ιδιαίτερη απόχρωση στη σκέψη τω ν εκπρο­ σ ώπ ων του νεοελληνικού Διαφ ωτισμ ού, δηλ. θέ­ λουν τη Φ ιλοσοφ ία στην υπηρεσία του ανθρώ­ που αλλά εδώ στην περίπτωση τω ν Ελλήνων π ρωτεύει η απελευθέρωση του Γένους. Ό λ ο ι οι εκπρόσωποι του νεοελληνικού Διαφ ωτισμ ού εί­ δαν πράγματι τη Φ ιλοσοφία σαν όπλο ακαταμά­ χητο για την απελευθέρωση τω ν Ελλήνων, προ­ φ ανώ ς όχι μόνο από το ν τουρκικό ζυγό, αλλά και από την τυραννία του σκοταδισμού και της δεισιδαιμονίας. Στη χορεία αυτή τω ν Ελλήνων Δ ια φ ω τισ τώ ν κορυφαίος ήταν ο Κοραής, όπως ε ίναι ασφαλώς γνω στό 8

24/αφιερωμα

Από το Πανελλήνιο Λεύκωμα, τόμος 5) Ό τ α ν , λοιπόν, ο Θ. Κ αΐρης θέλει τη Φ ιλοσο­ φία να υπηρετεί τις κοινωνικές ανάγκες του αν­ θρώπου, συνεχίζει απλώς την παράδοση, γ ι’ αυ­ τό άλλωστε στην αρχή το ν χαρακτηρίσαμε όψιμο εκπρόσωπο του νεοελληνικού Διαφ ωτισμ ού σε καιρούς δύσκολους και σε περιστάσεις ιδια ζό ν­ τω ς δυσχερείς. Α ς δούμε τώ ρ α, ύστερα απ’ αυτή την απαραί­ τητη, κατά τη γνώμη μου, παρέκβαση, πώς ορί­ ζε ι ο Θ. Καΐρης, την Φ ιλοσοφ ία και τα συναφή προβλήματα που συνδέονται μ’ αυτήν, δηλ. την έννοια και το περιεχόμενο της Φ ιλοσοφίας που πρέπει να περιλαμβάνονται σπερματικά στον ορισμό της, το αντικείμενο, το σκοπό και τη μέ­ θοδο της Φιλοσοφίας, τη διαίρεση και την περιοδολόγησή της, τη θεωρία της γνώ σεως, τη Φ ι­ λοσοφ ία ως θεωρία κάι πράξη, τη Φ ιλοσοφία και τη σχέση της με τη θρησκεία, τέλος την κοι­ νωνική και ουμανική αντίληψη της Φιλοσοφίας. Η έρευνα αυτών τω ν σημείων θα μας δώσει μια ολοκληρωμένη αντίληψη για το ν φιλόσοφο Κ αΐρη. Μ ελετώ ντας τα φιλοσοφικά έργα του, λοι­ πόν, βρίσκουμε το ν πληρέστερο ορισμό στο έργο του «Π ε ρ ί Φ ιλοσοφ ίας»: «Την Φιλοσοφίαν τινές μέν γνώσιν θείων καί άνθρωπίνων ώνόμασαν · τι-

νές δέ γνώσιν των δντων, f δντα · καί άλλοι μέν γνώσιν τών δυνατών, ή δυνατά· άλλοι όέ όμοίωσιν θεώ κατά το δυνατόν άνθρώπφ· έτσι όέ γνώσις επιστημονική τής απολύτου ώς πρός τά δντα άρμονίας τών τοϋ ανθρώπου δυνάμεων, ή γνώσις έν γένει τοϋ άληθοϋς καί πρα'ξις τοϋ άγαθοϋ■άντικείμενον δέ αυτής ό Θεός, ό Κόσμος καί ό "Αν­ θρωπος■ή βέλτιον αύτός ό Θεός καί ή κατ’ αυ­ τόν διαβίωσις- σκοπός δέ κύριος ή τοϋ άνθρώπου ευδαιμονία».9 Μ ια σύντομη ανάλυση του ορισμού αυτού μας δείχνει αμέσως τις βασικές φιλοσοφικές θέσεις του Καΐρη: Π ρ ώ τα π ρώτα, τι είναι Φιλοσοφία, το αντικείμενο της Φιλοσοφίας και ο σκοπός που επιδιώκει ο άνθρωπος με τη Φ ιλοσοφ ία - δεύτερον την προσπάθειά του να συ­ ναιρέσει παλαιές και νέες αντιλήψεις, π.χ. πλα­ τωνική προέλευση έχει η ιδέα της ομοίωσης του ανθρώπου με το θεό ενώ η γνώση τω ν όντω ν και

τω ν δυνατών παραπέμπει μάλλον σε αριστοτελι­ κές αντιλήψεις ανάμικτες με π λατωνικά κατάλοι­ πα. Α ν τίθ ετα , ό ταν ορ ίζει ως αντικείμενο της Φ ιλοσοφ ίας το Θ εό, το ν κόσμο και το ν άνθρω­ πο, ανιχνεύουμε καντιανές καταβολές, τέλος η ταύτιση του σκοπού της Φ ιλοσοφ ίας με την ευ­ δαιμονία του ανθρώπου απηχεί α ναντίρρητα το πνεύμα του Διαφ ωτισμ ού. Ή δ η από το παράθεμα αυτό γίνεται φανερό ό τι στη σκέψη του Καΐρη επιβιώνουν έντονα κα­ τάλοιπ α της παλαιάς μεταφυσικής και οντολο­ γίας. Α υ τό γίνετα ι σαφέστερο από άλλες μαρτυ­ ρίες στο έργο του, όπως θα δούμε. Στη Γνωστική του π.χ., το π ρώτο φιλοσοφικό έργο του (1849), ο ρ ίζει τρεις πηγές της γνώσης: Τ ο Θ εό, την ψυχή του ανθρώπου και τις έμφυτες στον άνθρωπο χρείες (σ. 3 και 4), ενώ ω ς αφορμές του γιγνώ σκειν α να γνω ρ ίζει τις υλικές ανάγκες του α ν­ θρώπου και τη θεραπεία τους. Υ π ό κειτα ι στην εκδήλωση της φιλοσοφικής γνώσης μια έμφυτη ορμή ή δύναμη, ο του ειδέναι έρως. Α υ τή άλλω­ στε η εσωτερική ώθηση του ανθρώπου το ν οδη­ γεί και στην εξέταση τω ν ό ντω ν ή στην αναζή τη ­ ση της αλήθειας, δηλ. να φιλοσοφήσει: υπό τοϋ

έν αντώ τέλος άναπτυσσομένου έρωτος τοϋ είδέναι άναφλεγόμενος, καί τάς αιτίας τών παρ’ αυ­ το ύ παρατηρηθέντων ήρεύνησε.10 Οι. αντιλήψεις αυτές δεν βρίσκουν ερείσματα στη Φ ιλοσοφία το υ Διαφ ωτισμ ού, α ντίθετα προδίδουν αρχαιοελληνικές επιδράσεις. Δ ε ν είναι βέβαια το μοναδικό τεκμήριο που ανιχνεύουμε στα έργα του Καΐρη για τη βαθιά του καλλιέργεια, την ελ­ ληνική και την ευρωπαϊκή. Σ το βιβλίο του Σ το ι­ χεία Φιλοσοφίας μάλιστα μας δίνει και μια περί­ ληψη, μια σύντομη Ισ τορία της νεοελληνικής φ ι­ λοσοφίας. Α σ φ α λώ ς είχαν προηγηθεί και στον τομέα αυτόν άλλοι, κυρίως βέβαια ο Κ. Κούμας, με την Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων, (τόμ. Τ Β ). Στην προσφώνησή του προς τους αναγνώστες στο ίδιο βιβλίο, δηλ. στα Στοιχεία Φιλοσοφίας, ο Κ αΐρης διαγράφει ακόμα μια φορά την προέλευ­ ση και το σκοπό της Φιλοσοφίας: Τό μετά λόγου

καί έλευθέρως τά δντα θεωρεϊν, καί περί αυτών, ώς δέον, διασκέπτεσθαι, ή τό φιλοσοφεϊν αυτό, έμφυτον έχων ό άνθρωπος, μέγα δώρον καί τού­ το παρά τοϋ Δημιουργού τών δλων λαβών, έμελλεν άρα άπό τής πρώτης αύτοϋ έπί τής γής κοι­ νωνικής ύπάρξεως, τήν περί αυτά καί άνιχνεύειν καί εύρίσκειν αλήθειαν, καί σύμφωνον αυτή διάγειν βίον, καί τών εκ τούτου προκυπτώντων άγαθών, ώς έξήν αύτώ, έν γνώσει έπαπολαύειν.11 Αυ τή είναι η δεύτερη απόπειρα του φιλοσόφου της 'Α νδ ρο υ να διαγράψει τα όρια και να δια ­ σφαλίσει το σκοπό της Φιλοσοφίας. Δ ε ν υπάρ­ χουν ουσιαστικές διαφορές στους δύο' ορισμούς που είδαμε ώς τώ ρ α στα έργα του. Η θεώρηση τω ν ό ντω ν μετά λόγου και ελευθέ-

αφιερωμα/25 ρως είναι σε τελευταία ανάλυση το φιλοσοφείν αυτό, αυτή η ίδια η Φ ιλοσοφία που συναρτάται με την έλλογη προσπάθεια του ανθρώπου και την ελευθερία. Αυτή βέβαια η τάση του ανθρώ­ που προς τη Φιλοσοφ ία'έχει έμφυτες καταβολές στον άνθρωπο. Ε δώ ο Κ αίρης υπερβαίνει την κλασική οντολογία και π ροσεγγίζει χριστιανικές αντιλήψεις, αφού δέχεται ό τι η τάση του α νθρώ­ που προς το φιλοσοφείν είναι έμφυτη αλλά την αντιλαμβάνεται ως όώρον παρά τον Δημιουργού των όλων. Ε ίνα ι σαφές ό τι στη σκέψη του συμ-| πλέκονται παγανιστικά, δηλ. μεταφυσικά σ τοι­ χεία και ιδέες του Διαφ ωτισμ ού, πράγμα άλλω-: στε που το διαπιστώσαμε και στον π ρώτο ορισμό της Φιλοσοφίας που είδαμε πιο πάνω. Πρέπει να σημειώσουμε ό τι και σε άλλα ση­ μεία τω ν φιλοσοφικών έργων του Καίρη συναν­ τούμε παρόμοιες σκέψεις. Έ ν α πρώτο συμπέρα­ σμα απ’ αυτή την ερμηνεία π άντως μπορεί να συνοψισθεί στην πρόταση, ό τι βλέπει στη Φ ιλοσο­ φία την προσπάθεια του ανθρώπου να κατανοή­ σει ή να εξηγήσει τα όντα και το ν κόσμο με το ί λόγο. Η Φ ιλοσοφία, λοιπόν, είναι γνώσις έλλο­ γος τής πρώτης, των όντων αιτίας, δεν αποστέργει όμως παράλληλα να μελετήσει και τα κ οινω­ νικά προβλήματα του ανθρώπου, αφού ο τελικός σκοπός του φιλοσοφείν, της φιλοσοφίας είναι η καλυτέρευση του ανθρώπου: ή αυτού βελτίωσες εντέλει δηλ. η ευδαιμονία το υ .12 Η γνώση τω ν ό ντω ν ω στόσο συνδέεται με τη ζήτηση της αλή­ θειας. Ακόμα μια πάγια θέση στη σκέψη του Θ. Καΐρη: ο άνθρωπος α ναζη τεί την αλήθεια στην έρευνα τω ν όντω ν με λογικά μέσα: τάς αιτίας

των όντων διερευνά την εν αντοϊς μετά λόγου έκζητών αλήθειαν}3 Ο σκοπός του φιλοσοφείν καθορίζει και το χαρακτήρα του φιλοσόφου αλλά και τη μέθοδο τη ς Φιλοσοφίας. Ο Φιλόσοφος δηλ. έχει να κά­ νει με την επιστημονική γνώση (ό έπιμόνως... ένασχολούμενος με τή γνώση). Τ ο αντικείμενο ακριβώς της φιλοσοφικής έρευνας υπαγορεύει και τη μεθοδολογική προσέγγισή του. Ο φιλόσο­ φος, λοιπόν, εργά ζετα ι με την αναλυτική και τη συνθετική μέθοδο: Ο Καΐρης επεξηγεί τους όρους αυτούς (αναλυτικός-συνθετικός), χωρίς f βέβαια να προσθέτει τίπ ο τε νέο στα ήδη γνω στά, ό τι δηλ. η αναλυτική μέθοδος εκπορεύεται από τη ν περιοχή τω ν Φυσικών επιστημών και συνδέε­ τα ι με την επαγωγική μέθοδο. Ί σ ω ς όμως δεν χρειάζοντα ι όλα αυτά σε μια εισαγωγική προσ­ φώνηση προς τους αναγνώστες.- Ε ν πάση περιπτώσει ο α ναγνώστης δ ια φ ω τίζετα ι στο αντικεί­ μενο και στη μέθοδο της φιλοσοφικής έρευνας, κα τα τοπ ίζετα ι στα προβλήματα που συνδέονται με τη σπουδή και τη σπουδαιότητα της Φ ιλοσο­ φίας και προσα να τολίζεται στο γνω στικ ό γεγο­ νός. Α ν τώ ρ α θελήσουμε να εντάξουμε το ν Θεόφ.

Η προτομή τον Θ. Καΐρη στην κεντρική πλατεία της. Άνδρον (από το βιβλίο του Δ. Πάσχάλη, Θ. Καΐρης) Καΐρη σ’ ένα φιλοσοφικό σχήμα, θα λέγαμε ό τι βρίσκεται πιο κοντά στους αισθηκράτες και τους εμπέιριστές από μια άποψη. Πράγματι, δεν, πα­ ραδέχεται άλλη γνωστική πηγή έ ξω από τις αι­ σθήσεις και ώ ς εδώ είναι ασφαλώς τέκνο του Διαφ ωτισμ ού (Φ ιλοσοφ ικά Ε '. σ. 5), αλλά, όπως είπαμε ήδη, δεν είναι εντελώς απαλλαγμένος από τις επιδράσεις της κλασικής μεταφυσικής. (Υ π ο ­ θ έτω ό τι πρέπει να διάβασε από γαλλικές μετα­ φράσεις Schelling και Kant. Ε ρευνη τέο).14 Α π ό την άποψη αυτή ο Θεόφ. Καΐρης ζε ι και συμπεριφέρεται σαν γνήσιος φιλόσοφος, και επειδή συνδυάζονται στο πρόσωπό του η κλασική α ντί­ ληψη της Φιλοσοφίας με τις ιδέες τω ν δια φ ω τι­ σ τώ ν, διαμόρφωσε τελικά μια ουμανιστική και κοινωνική αντίληψη της Φιλοσοφίας. Αυτή ακριβώς την αντίληψη έκανε έργο ζωής. Ε ίναι χαρακτηριστικές οι μαρτυρίες τω ν συγχρόνων του, Ελλήνων και ξένω ν, όπως π.χ. του Γερμα­ νού αρχαιολόγου και ιστορικού Ernst Curtius και του συμπατριώτη του φιλοσόφου Christian August Brandis, οι οποίοι το ν επισκέφτηκαν στο νησί του, παρακολούθησαν μαθήματά του και εί­ δαν το ν τρόπο της ζω ή ς το υ .15 Ο Θεόφ. Καΐρης είχε μια καθαρή γνώση του ρόλου και της σημα­ σίας της Φιλοσοφίας - αυτό μπορεί να διαπι­ σ τώ σ ει κανείς από μια απλή ανάγνωση τω ν έρ­ γω ν του. Εμείς οι μεταγενέστεροι που μελετούμε τη σκέψη του και κρίνουμε το στοχασμό του δια ­ κρίνουμε, πέρα από τη στέρεη γνώση και το ν βα­ ρύ πνευματικό οπλισμό του, την ανήσυχη συνεί­ δηση, την άγρυπνη ψυχή και το α σίγαστο πάθος

26/αφιερωμα Θεόφ. Καΐρης ήταν φιλόσοφος περισσότερο ίσως για την π αιδεία και την προκοπή του λαού. Α υ ­ από ό ,τι εκείνος πίστευε. Γ ια τί δεν θα το ν κρί­ τό είναι το μέγιστο μάθημα από την επίσκεψιν, νουμε μόνο από τα λίγα φιλοσοφικά έργα του, με την αρχαία σημασία, της ζω ή ς και του έργου αλλά από τις πράξεις του. Ο ίδιος άλλωστε πί­ του φλογερού εκείνου ανθρώπου. στευε ό τι η Φ ιλοσοφ ία είναι γνώσις έν γένει τοϋ Ε ίδε τη Φ ιλοσοφία ως π αιδεία και μολονότι άληθούς καί πράξις τοϋ άγαθοϋ. Ακόμα και οι είχε π άντοτε έντονες μεταφυσικές κλίσεις, οι αποκλίσεις του από το επίσημο ορθόδοξο δόγμα προτιμήσεις του στην κοινωνική ζω ή αντίθετα της εκκλησίας, εκφράζουν φιλοσοφική ανησυχία είχαν τη σφραγίδα τω ν προοδευτικών ιδεών του και γνησιότητα πνευματική. Μ ε το λόγο, λοιπόν, Διαφ ωτισμ ού. Βέβαια όλα αυτά τα στοιχεία τα και με το έργο του μια ζω ή ολόκληρη γεμάτη διακριβώνουμε μέσα σ’ ένα έργο λειψ ό και από οδύνες και ένταση, φιλόσοφος με περίπλοκες την άποψη της συστηματικότητας μάλλον αναι­ πνευματικές ανησυχίες, τελικά σφράγισε την μικό. Τ ις φιλοσοφικές του θέσεις καθόρισαν, εποχή και τη ζω ή του ως μάρτυς της πνευματικής όπως είπαμε οι σπουδές του, αλλά και η ελληνι­ ελευθερίας και αρετής. Υ π ήρ ξε χαρακτηριστικό κή παράδοση, ίσως στον Καΐρη περισσότερο πα­ δείγμα της πνευματικής ζω ή ς του αναγεννώμερά τους προγενέστερους μεγάλους δασκάλους νου ελληνισμού, αυτός και λίγοι ακόμα, πολύ λί­ του Γένους μας. Τελικά, όμως, πιστεύω, υπό την γοι ενσάρκωναν την ευθύνη ενός λαού σε μια επίδρασιν τω ν σκληρών εμπειριών στην επανακρίσιμη περίοδο της ιστορίας του. Υ π ήρ ξε ακό­ στατημένη Ελλάδα, η φιλοσοφία αποκτά σ’ αυ­ μα υπόδειγμα ενάρετου και ελευθερόφρονος αν­ τό ν το διανοητή έναν προσωπικό τόνο, που α ντι­ θρώπου, και βέβαια, όπως π άντοτε, πλήρωσε κατοπ τρίζει έντονα τις σπουδές του αλλά και τις και το ανάλογο τίμημα γ ι’ αυτό. Τέλος, νομίζω, επιδράσεις τω ν εμπειριών του. ό τι ο Θεόφ. Καΐρης υπήρξε χαρακτηριστικό πα­ Ο ίδιος πίστευε ό τι είναι φιλόσοφος και όχι ράδειγμα, που συμβολίζει το πνευματικό α διέξο ­ θεολόγος - όπως διατείνεται στην απολογία δο μιας γενναίας και ελεύθερης συνείδησης, γ ι’ προς την Ιερά Σύνοδο της Ελλάδος. Εμείς βέ­ αυτό ακριβώς ήταν προπάντων ένας τραγικός βαια δεν θα αρκεστούμε σ’ αυτό που λέει εκεί­ ^ νος· ω στόσο κανείς σήμερα δεν αμφιβάλλει ό τι ο *1 άνθρωπος.

Σημειώσεις 1. Βλ. σχετικά την εργασία τον Παν. Κονδύλη, Η έννοια της φιλοσοφίας στη σκέψη του ελληνικού Διαφωτισμού, «Δίπτνχα» Β' (1980181) α. 226 και τον Κ. Θ. Δημαρά, Νεοελ­ ληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1977, σ. 21-22, πβ. και σ. 99. Εν. Π. Παπανούτσου, Θεόφιλος Καΐρης, στον τόμο Νεοελληνική Φιλοσοφία A ', Βαα. Βι6λ. 35 Αθήναι 1959, σ. 285 κε.

2. Την καλύτερη ώς τώρα έκθεση τον βίου και των έργων του Καΐρη οφείλουμε στον Δημ. Πασχόλη, Θεόφιλος Καΐρης, εν Αθήναις 1928. Ωστόσο την καταγραφή της φιλοσοφικής του ακέψης επιχείρησε με θετικό τρόπο ο Γιάννης Καράς, «Καΐρης-Κούμας. Δυο πρωτοπόροι Δάσκαλοι», Αθήνα 1977, σσ. 37-74. Π6. Στ. Σπεράνζας, Ο Θεόφιλος Καΐρης διδάσκαλος στην Ανατολή, «Ελληνική Δημιουργία» 129 (1953) 715 κε.

3. Βλ. Πασχάλης, ό.π. 92 Π6. Σπεράντζας 716. Οι επιδράσεις αυτές είναι περισσότερο έκδηλες στις φιλελεύθερες ιδέες τον Καΐρη και λιγότερο στις θεολογικές απόψεις του, αν και σ’ αυτές ακόμα επισημαίνουμε τις επιδράσεις των πρώτων μαθήσεών του στο Παρίσι.

4. Είναι γνωστό πόσο επηρέασε τον τότε διάκονο Καΐρη η προσωπικότητα και η φιλοσοφία του Κοραή. Η αλληλο­ γραφία του μεγάλου εκείνον δασκάλου είναι ενδεικτική για την εντύπωση που του έκανε ο νεαρός Καΐρης, 6λ. Β. Ν. Τατάκης, Ανέκδοτα καιρικά κείμενα: Επιστολές του Θεόφιλου Καΐρη στον Αδαμάντιο Κοραή, «Νέα Εστία» 626 (1953) 1089 κε. Π6. Πασχάλης 28 κε. Σπεράντζας 716.

5. Οι προθέσεις αυτές άλλωστε είναι χαρακτηριστικό όλων των μεγάλων Προεπαναστατικών Δασκάλων, γράφουν όηλ. κυρίως για να υπηρετήσουν συγκεκριμένους παιδευ­ τικούς σκοπούς: το φωτισμό και την αφύπνιση των υπο­ δούλων Ελλήνων. Όπως είναι γνωστό ο Αό. Κοραής πρω­ τοστατεί σ’ αυτή την προσπάθεια και επηρεάζει βέβαια και πολλούς άλλους. Βλ. Κ. Δημαράς, Διαφωτισμός 19 κε. και 99. Πβ. G. Ρ. Henderson, Η αναβίωση του ελληνικού στοχασμού, 1620-1830 (μτφ. από τα αγγλικά, Φαν. Βώρου)

Αθήναι 1977, σ. 13, πβ. και σελ. 201 κε. Κονδύλης. ό.π.

243.

6. Πολλοί συγκαιρινοί του τον είδαν σαν έναν νέο Σωκράτη; που σφράγισε τις φιλοσοφικές ιδέες του, όπως ο αρχαίος φιλόσοφος, με το θάνατό του. Βλ. Πασχάλης 87. Πβ. Αρ. Καμπάνης, Θεόφιλος Καΐρης, « Ελλην. Δημιουργία» 129 (1953) 722. Αυτή την εντύπωση είχαν και οι ξένοι που τον επισκέφτηκαν στο νησί του και είδαν το Σχολείο τον. Α. Καραντώνης, Το πνεύμα και το δράμα τον Θεόφ. Καΐρη, Ν. Εστία 626 (1953) 1110.

7. Βλ. εκτενέστερα και τεκμηριωμένα στον Παν. Κονδνλη 224 κε. Πβ. Henderson 12. Δημαράς 78 κε.

8. Πβ. Δημαράς 302 κε. Henderson 202 κε. Κονδύλης 242 κε.

9. Εν Αθήναις 1910, σελ. 4 § Α. Πβ. Στοιχεία Φιλοσοφίας, Εν Αθήναις 1851, σελ. 3 § 3.

10. Σελ. 6. Είναι φανερό βέβαια ότι ατό σημείο αυτό και σε πολλά άλλα έχουμε κοινούς τόπους για την ερμηνεία της 11. Το σημείο που το συνδέει περισσότερο με το ελληνικό πα­ ρελθόν της Φιλοσοφίας παρά με τους εκπροσώπους του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού είναι ασφαλώς η πεποίθησή του ότι η Φιλοσοφία αποσκοπεί στην εύρεση της αλήθειας (την περί αυτά καί άνιχνεΰειν καί εύρίσκειν αλήθειαν). Πβ. και στη Γνωστική του, σελ. 7. Πασχάλης 93. Καράς 50.

12. Παρόμοιες απόψεις έχουν την πηγή τους στην ευρωπαϊκή παιδεία του Καΐρη: η Φιλοσοφία αποβλέπει σε συγκεκρι­ μένους κοινωνικούς σκοπούς και όχι απλώς να λύσει μετά- φυσικά προβλήματα, είναι δηλ. ανθρωπολογία μάλλον πα­ ρά οντολογία. Πβ. Κονδύλης 224. Καράς 54.

13. Γνωστική 7. Παγανιστικές επιδράσεις μάλλον. Η φιλοσο­ φία του Καΐρη αυτόν το χαρακτήρα έχει, είναι όηλ. συναί­ ρεση της παλαιός και της νέας σοφίας.

14. Βλ. Πβ. Πασχάλης 92. Μερικοί μιλούν για επιδράσεις του A. Comte, του θεμελιωτή του θετικισμού. Δεν διαθέτουμε αποδεικτικά στοιχεία, ωστόσο αξίζει να ερευνηθεί το θέ15. Θ. Δ. Τσάτσος, Η προσωπογραφία του Θεόφιλου Καΐρη από τον G. F. Watts, Ν. Εστία ό.π. 1227-18. Καράς 49. Πασχάλης 87. Καμπάνης 722.

αφιερω μα/27

Φ. Κ. Βώρος

Η εκπαιδευτική προσπάθεια του Θ. Καΐρη και η δίωξή του* Η σύζευξη των δύο γεγονότων (εκπαιδευτική προσπάθεια και δίωξη) υποδηλώνει την άποψη του συγγραφέα ότι το πρώτο γεγονός -ένας τρόπος σκέψης και γόνιμης δράσης του Καΐρη- προκάλεσε το δεύτερο γεγονός, που ήρθε ως απάντηση εκεί­ νων των παραγόντων της ελληνικής κοινωνίας που θεώρησαν ότι βλάπτονταν άμε­ σα ή απειλούνταν έμμεσα τα συμφέροντά τους. Γ ία να κατανοηθεί όμως ο λόγος της δίω ξη ς, δη­ λαδή οι αντικειμενικές συνθήκες και τα π ροσω­ πικά κίνητρα που π ροσδιόρισαν και πραγματο­ ποίησαν τη δίω ξη , είναι νο μ ίζω ανάγκη: 1. Ν α παρουσιάσουμε τη ν εκπαιδευτική προσ­ φορά του Κ αΐρη μέσα από τα κείμενά του και άλλες πηγές της εποχής το υ .1 2. Ν α αναφερθούμε έπειτα στις ιστορικές περι­ στάσεις που ζούσε τό τε η ελληνική κ οινω νία , πε­ ριστάσεις που π ροσδιόρισαν τη δίω ξη του Καΐρη ω ς δασκάλου και στοχαστή.

3. Ν α ερμηνεύσουμε - όπω ς είναι σ ω στό και δυ­ να τό κατά το ν γράφ οντα - τη δ ίω ξη μέσα στις τό τε συνθήκες, που δε συγχωρούσαν ένα σχολείο φιλελεύθερου στοχασμού, επιστήμης και φ ω τι­ σμού. Μ ε τη ν ίδια σειρά ακολουθούν ισάριθμες πα­ ράγραφοι. Κ α ι η μελέτη θα κλείσει με σύντομη αναφ ορά σ τις συνέπειες που είχε η δ ίω ξη και εξόντω ση του Κ αΐρη - ω ς γεγονός ιστορικό - για την ελληνική κ οινω νία και ειδικότερα για τη ν ελ­ ληνική εκπαίδευση.

1. του

Η εκπαιδευτική προσπάθεια Θ . Κ αΐρη (1836-1839)

Ο ι εκπαιδευτικές αντιλήψ εις και η διδασκαλία του Θ. Καΐρη εκφ ρά ζοντα ι με τη συγκεκριμένη εκπαιδευτική δραστη ριότητά του στην ιδιαίτερη π ατρίδα του, την Ά ν δ ρ ο , κατά την τριετία 18361839. Ίδ ρ υ σ ε τό τε εκεί, με τη βοήθεια φ ιλά νθρω­ π ω ν και φιλογενώ ν, ένα Ο ρφ ανοτροφείο-Σχολείο, όπου κατά καιρούς συγκέντρωσε μέχρι και 600 μαθητές. Κ α ι ήταν αυτός όχι μόνο ιδρυτής και διευθυντής του ιδρύματος αλλά σχεδόν και ο μοναδικός δάσκαλος για πλήθος μαθήματα: ελ­ ληνικά, μαθηματικά, φυσικά, στοιχεία φιλοσο­ φίας και θρησκειολογίας. Ο Κ αΐρης είχε σπουδάσει προεπαναστατικά στο Π α ρίσι και είχε αρχίσει τη σταδιοδρομ ία του ω ς δάσκαλος στην περίφημη σχολή τω ν Κ υ δ ω ­ νιώ ν, ω ς τη ν ώ ρα που άρχισε ο α γώνα ς της Α ν ε ­ ξαρτησίας. Είχε ενστερνιστεί τις ιδέες του Δ ι α ­ φωτισμού (ευρωπαϊκού και ελληνικού) κ α ί

* Το κείμενο αυτό είναι αναμορφωμένο τμήμα εκτενέστερης εισήγησης, που ανακοινώθηκε από τον υπογράφοντα στο συνέδριο που οργανώθηκε από 6 ώς 9 του Σεπτέμβρη 1984 og|v Άνδρο για τη μελέτη του έργου του Θ. Καΐρη, με τη συμπλήρωση 200 χρόνων από τη γέννησή του. Με τον όρο «αναμόρφωση» μέρους της εισήγησης νοείται πλήρης αναδιάρθρωση του υλικοή και της επιχειρηματολογίας, νέα γραφή, που απευθύνεται αυθυπόστατη στον αναγνώστη του περιοδικού. Το αρχικό κείμενο της εισήγησης θα περιληφτεί στον ειδικό τόμο του Συνεδρίου. Ευχαριστώ όμως τους οργανωτές του. γιατί μου έδωσαν την ευκαιρία να παρου­ σιάσω εκεί την έρευνά μου και εδώ (μου έδωσαν την άδεια) για τούτη την «περίπου προδημοσίευση», ορισμένων θέσεων όπου βέβαια χρησιμοποιώ αποδεικτικό υλικό από την αρχική έρευνα και ανακοίνωση.

28/αφιερω μα υπήρξε ένας από τους τελευταίους συνεχιστές του, ω ς δάσκαλος και στοχαστής, στη μετεπαναστατική ελληνική κοινω νία (τις δυο π ρώτες δε­ καετίες του ελεύθερου εθνικού βίου). Ο ι ιδέες του που διοχετεύονταν ω ς π αιδαγω γι­ κή πράξη στο σχολείο του μπορούν να συνοψι­ στούν με τα παρακάτω: εμπιστοσύνη στον α ν­ θρώπινο λόγο και αταλάντευτη αναζήτηση της επιστημονικής αλήθειας·2 πίστη στη δυνατότητα βελτίωσης του ανθρώπου με την π αιδεία, και στη βελτίωση της κοινω νίας με τη χρήση του αν­ θρώπινου λόγου και της αποκτημένης ανθρώ πι­ νης πείρας και επιστήμης.3 πίστη στην ελευθερία της Συνείδησης·4 επιδίωξη της πολιτικής ελευθε­ ρίας και της δικαιοσύνης μέσα από φιλελεύθε­ ρους συνταγματικούς θεσμούς.5 Τ α μαθήματα που δίδασκε ο Κ αίρης απαριθμούνται και συνοπτικά αναλύονται στην ομιλία του της 22.3.1839· καλύπτουν τους κυριότατους τομείς τω ν επιστημών της εποχής του, σε επίπε­ δο περίπου δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και πρώτης πανεπιστημιακής π αιδείας (α ν είναι επι­ τρεπ τό να κάνουμε μια σύγκριση με τα τω ρ ιν ά ). Α λ λά πιο σημαντικό ήταν το π αιδαγω γικό κλί­ μα που επικρατούσε μέσα στη Σχολή. «Συνδιαλέ­ ξεις» με τους μαθητές του ονομάζει ο Κ αΐρης τα

2. και

μαθήματά του.6 Κ α ι φα ίνεται ό τι ήταν διάχυτο το πνεύμα φιλελευθερισμού που μετέδιδε με τη διδασκαλία του. Γ ια τί ένας απεσταλμένος του Ό θ ω ν α , που έφτασε ά γνω στος στην 'Α νδ ρ ο και παρακολούθησε ω ς ακροατής κάποια μαθήματα του Καΐρη, επιστρέφ οντας στην Α θ ή να ανέφερε ότι: «εά ν μιαν ακόμη τριετία ν διδ ά ξει ο Καΐρης, ο βασιλεύς Ό θ ω ν θα φύγει από την Ε λλά δα ».7 Γρήγορα η Σχολή απόκτησε φήμη μεγάλη και προσέλκυσε μαθητές από όλα τα μέρη που ζούσε τό τε ελληνισμός, από Ελλάδα και Μ ικ ρα σία επίσης από το ν Βαλκανικό χώρο. Η Σχολή διέθε­ τε, σπάνια για την εποχή, όργανα φυσικής και αστρονομίας. Έ τε ιν ε να γίνει το Εκπαιδευτήριο

του Ελληνισμού. Η αίγλη της Σχολής, και το γεγονός ό τι εκεί καλλιεργούνταν ο επιστημονικός λόγος και το φιλελεύθερο πνεύμα, συνεχιζόταν δηλαδή ο Δ ια ­ φ ωτισμός, ήταν λόγοι επαρκείς για να κινήσει η Σχολή την άγρυπνη προσοχή και την αντίδραση του οθωνικού κράτους και του συντηρητικού πα­ τριαρχείου. Κ α ι οι δυο αυτές δυνάμεις θα αποτελέσουν σε λίγο «ιερή συμμαχία του βωμού και του θρόνου», για να εξοντώ σουν το ν Κ αΐρη και να κλείσουν το τελευταίο κέντρο φιλελευθερι­ σμού και διαφωτισμού. Τ ο πατριαρχείο ά λλωστε είχε και παλιότερη πείρα στη δίω ξη π ροοδευτι­ κών δασκάλων κ α ι σχολείων.

Ο ι ιστορικές περιστάσεις της ελληνικής συντελέστηκε η δίω ξη του Κ αΐρ η9

Κ α τ’ ανάγκη θα επιχειρήσουμε μια απαρίθμηση συμπτωμάτων που επιλέγονται με κριτήριο ό τι αποτελούν ένα ερμηνευτικό πλαίσιο για τη δίω ξη και καταδίκη του Θ. Κ αΐρη. Επιλέγουμε: α. Ο ελληνισμός ύστερα από το ν μακρό α γώ να για Α ν εξα ρ τη σ ία βγήκε περισσότερο τραυμ ατι­ σμένος παρά ικανοποιημένος, γιατί: (1) Τ α σύ­ νορα του ελληνικού κράτους ήταν ασφυκτικά, περιέκλειαν λιγότερο από το 1/3 τω ν εδαφικών του διεκδικήσεων και ακόμα μικρότερο ποσοστό του τό τε ελληνικού πληθυσμού. (2) Τ α οικονομι­ κά και κοινω νικά προβλήματα έμεναν άλυτα, έτσι που θεμελιωνόταν π ερισσότερο η «εξά ρ τη ­ σ η» παρά η ανεξαρτησία. (3) Σ τρατός, δικ α ιο­ σύνη, εκπαίδευση10 είχαν οργα νω θεί από τους ξένους με τρόπο που διέψευδε τις προσδοκίες τω ν Α γ ω ν ισ ΐώ ν της Ελευθερίας. (4) Η π ολιτεια ­ κή κατάσταση, η οθωνική απολυταρχία, πρόσφερε ακόμη πιο βαθιά απογοήτευση στους α γω νι­ στές, που είχαν ψηφίσει τρία δημοκρατικά και φιλελεύθερα συντάγματα το ν καιρό του Α γ ώ ν α (1822, 1823, 1827) και έπρεπε να ξαναρχίσουν αγώνες για συνταγματικές ελευθερίες, για να φτάσουν στο μοναρχικό Σύνταγμα του 1844.11

β. Π ιο ορα τά ήταν τα τραύματα που προκαλούσαν με την αρνητική ή υποκριτική αλλά πάν­ τω ς ανθελληνική συμπεριφορά τους οι λεγόμενοι «Π ρ ο σ τά τες και Φιλέλληνες». Λ όγου χάρη: (1) Κ ρα τού σα ν τη χώρα σε κατάσταση σχεδόν διαρκούς χρεωκοπίας. (2) Έ κ α να ν βάναυσες επεμβάσεις σ τα εσωτερικά της χώρας. (3 ) Έ φ τ α ­ να ν κι ώ ς το ν ναυτικό-οικονομικό αποκλεισμό της χώρας (ο ι Ά γ γ λ ο ι είχαν αυτό το προνόμιο).

(4 ) Έ ν α ς βρετανός νομομαθής, παλαιός φιλέλ­ ληνας, ο Ε. Masson, ω ς εισαγγελέας επ ιδίω ξε τη θανατική καταδίκη του Κ ολοκοτρώνη (1834). (5) Ά λ λ ο ς ευρωπαίος, από χώρα που είχε στείλει πολλούς φιλέλληνες, ο γερμανός Fallmerayer, υπ οστήριξε ό τι οι Έ λλη νες δεν είναι απόγονοι εκείνων τω ν προγόνων που για το ν νέο ελληνι­ σμό ή ταν πηγή περηφάνιας. (6) Ο ι π ροστάτριες δυνάμεις (Α γ γλία -Γ α λλ ία ) δεν άφησαν τους έλληνες να πραγματοποιήσουν μέρος από τα αλυτρω τικ ά τους όνειρα κατά τη μεγάλη ανατολική κρίση του 1839-41 (τουρκοαιγυπτιακός πόλε­ μος): γ. Μ έσα σε αυτό το κλίμα τω ν απογοητεύσεων και .της πικρίας αναπ τύσσονταν αισθήματα δυ-

αφιερωμα/29 απιστίας και άρνησης προς τους δυτικοευρωπαίους και το διαφω τισμό τους, τάσεις εθνοκεντρι­ σμού και αρχαιο-προγονολατρείας, προσδοκίες αγαθαγγελισμού και προσκόλληση στη θρησκεία, ειδικότερα την ορθοδοξία και την ομόδοξη δύ­ ναμη της ανατολικής Ευρώπης. Μ ερικά α ντίστοιχα συμπτώματα: (1) Ο Γ. Γαζής έγραφε το 1846/47: είναι θηριάνθρωποι αυ-_ το ί «ο ι λιμπερτίνοι και οι Ο ντίται»12 (που μιλού­ σαν για ελευθερία του ανθρώπου και για υπέρ­ τα το Ο ν, που δεν αναμιγνύεται στα α νθρώπινα). Ο Κ αΐρης σύμφωνα με αυτές τις κρίσεις δεν ήταν ανεκτός πολίτης για τί ήταν και λιμπερτίνος και οντίτης, συνεχιστής του διαφωτισμού. (2) Εκεί­ νο το ν καιρό θεμελιώθηκε ο ελληνικός ιστορι­ σμός και πλάστηκε (από το ν Ζαμπέλιο) ο όρος «ελληνοχριστιανικός» και γράφτηκε (από το ν Κ. Παπαρρηγόπουλο) στην πρώτη μορφή της η Ιστορία τον Ελληνικού Έθνους. (3) Γράφ οντας αργότερα βιογραφία του Καΐρη ο Α . Γούδας, για να δικαιολογήσει τη βιαστική καταδίκη του Καΐρη το ν Οκτώβρη του 1839 από την Ιερή Σύ­ νοδο της Εκκλησίας, σημειώνει τούτη την «προσ­ δοκία»: «ήτο τόσον γενικευμένη η πεποίθησις ότι ήθελεν επικρατήσει εν τη Ανατολή (κ ατά το 1840) η Ορθοδοξία»'.13 Κ αι, άρα, έπρεπε να εξα ­ λειφτεί κάθε ανορθόδοξο στίγμα, όπως αυτοί που κατάγονταν ιδεολογικά από το Δ ιαφ ωτισμ ό.

(4 ) Η εκπαιδευτική πολιτική της αρχαιοτυπολατρείάς βρήκε την καθαρότερη έκφρασή της σε μια εγκύκλιο του 1842: Ο ι πιο προχωρημένοι μα­ θητές να διδάσκονται γραμματική και σύνταξη αναλυτικά, σύμφωνα με το ακόλουθο παράδειγ­ μα. 'Ε σ τω η πρόταση: «ο διδάσκαλος ο αγαθός διδάσκει τους μαθητάς αυτού επιμελώς». Συνο­ δεύεται από δεκάδες ερωτήσεις για τη γραμματι­ κή μορφή τω ν λέξεων, το γένος, την κλίση, τους χρόνους και για τη συντακτική τους θέση. Δ ε ν απομένει χρόνος για τίποτε άλλο.14 3.

Η δίωξη του Καΐρη

Μ έσα στο κοινωνικό, πολιτικό, θρησκευτικό και εκπαιδευτικό κλίμα που προδιαγράφομε, το σχολείο του Καΐρη δεν μπορούσε να επιξήσει. Υπ ολείπ ετα ι να προσθέσουμε μια διευκρίνιση: ό τι στο ελεύθερο ελληνικό κράτος είχε θεσμοθε­ τηθεί αυτοκέφαλη (κρατική) εκκλησία, που μπο­ ρούσε να στραφεί ενάντια σ’ ένα φιλελεύθερο εκπαιδευτικό ίδρυμα και αυτόβουλα, για περι­ φρούρηση της αυθεντίας της, και με υπόδειξη ή επίνευση της πολιτικής εξουσίας. Η δίω ξη του Καΐρη εκτυλίχθηκε σε δυο φά­ σεις: α. Τ ο καλοκαίρι του 1839, η Ιερή Σύνοδος μ’ επιστολή τού ζήτησε ομολογία πίστης. Εκείνος απάντησε υπερασπίζοντας την ελευθερία της συ­ νείδησης. Η απάντηση δε θεωρήθηκε επαρκής.

χίδα του στόλου φέρνει δέσμιο το ν Καΐρη να απολογηθεί ενώπιον της Συνόδου, που το ν κα­ τα δικ ά ζει σε καθαίρεση. Π ρόεδρος της Συνόδου ήταν ένας από τους αρχιερείς που το 1821 είχαν υπογράψει το ν αφορισμό κατά του Έ θ νο υ ς!15 Μ όνο ο γραμματέας της Συνόδου, ο Θ. Φαρμακίδης, συνιστούσε μετριοπάθεια στο θέμα Κ α ΐ­ ρη. Α λ λά παύτηκε από τη θέση του με βασιλικό διάταγμα. Στόχος της δ ίω ξη ς ήταν το σχολείο του Καΐρη. Α υ τό προκύπτει με σαφήνεια από πολλές πηγές. Πρόσχημα ήταν ό τι εισάγει νέα άγνωστη θρη­ σκεία, τη θεοσέβεια (επαναλάμβανε το: Θ εόν το υπέρτατο Ο ν - σέβου). Τ ο σχολείο έκλεισε το 1839. Ο Κ αΐρης έφυγε στο Λ ονδίνο. Σ το Σ ύ ντα γ­ μα του 1844 μπήκε ειδική ρήτρα (άρθρο; 1) που όρ ιζε ό τι επιτρέπεται η λατρεία και «πάσης άλ­ λης γνωστής θρησκείας»... Τ ώ ρ α υπήρχε συνταγ­ ματικό πλαίσιο για τη δίω ξη κάθε νέας άγνωστης

θρησκείας β. Τ ο 1849 και ύστερα ξανάρχισαν οι ψίθυροι ενάντια στον Κ αΐρη, που ξίχε επιστρέφει και ιδιώτευε στο νησί του. Τ ο σχολείο είχε κλείσει αλλά ο καϊρισμός φα ίνεται επιζούσε. Σ ’ αυτή τη φάση την πρωτοβουλία είχε η Πολιτεία. Η συν­ ταγματική ρήτρα ήταν σαφής. Ο Καΐρης δικά­ στηκε και καταδικάστηκε το Δεκέμβρη του 1852 «ω ς εισηγήτής νέας αγνώστου θρησκείας». Μ ατα ια το ν υπερασπίστηκε ο Ν. Σαρίπολας. Μ ά ­ τα ια μίλησε ο Μ. Ρενιέρης για ελευθερία τουί στοχασμού και του λόγου, υπερασπίζοντας τον Καΐρη. Σ τ ις 10 του Γενάρη 1853 ο Καΐρης πέθανε

30/αφιερωμα στη φυλακή. Δ έκα μέρες αργότερα ο Ά ρ ε ιο ς Π άγος ακύρωσε την καταδικαστική πράξη. Ή τ α ν αργά.16

Η δίω ξη του Κ αίρη και το κλείσμο του σχολείου του είναι ένα χαρακτηριστικό σύμπτωμα γενικό­ τερω ν εξελίξεων, κατά τη ν εκτίμηση του γράφοντο ς και σύμφωνα με τη γενικότερη εικόνα που παρουσιάσαμε πιο πάνω. Μ ε τις εξελίξεις αυτές διαπιστώνουμε τα ακόλουθα: α. Ο διαφωτισμός εκπνέει.17

Σημειώσεις 1. Γενικές πληροφορίες για τον Καΐρη υπάρχουν στα παρα­ κάτω δημοσιεύματα: α. Αναστ. Γούδα, Βίοι Παράλληλοι, Β' (1870 φωτογραφι­ κή ανατύπωση 1971), σελ. 162-203.

6. Δημ. Πασχάλη, Θεόφιλος Καίρης: ιστορική και φιλο­ σοφική μελέτη, Αθήνα 1928. γ. Γιάννη Καρά, Θεόφιλος Καίρης - Κωνσταντίνος Κούμας: δυο πρωτοπόροι δάσκαλοι του γένους. Αθήνα 1977. δ. Ελληνική Δημιουργία, τεύχος 129, και Νέα Εστία, τεύ­ χος 626. Και τα δυο τεύχη κυκλοφόρησαν το 1953 και είναι «αφιερώματα» για τα 100 χρόνια από το θάνατο του Καΐ­ ρη (1853).

2. Εύγλωττα μιλούν για τις θέσεις τον Καΐρη στο θέμα αυτό δυο κρίσιμα κείμενά του: α. Μέρος της εκφωνηθείσης ομιλίας... κατά το τέλος της σειράς των μαθημάτων (22 του Μάρτη του 1839) και 6. Ομιλία Θεόφιλου Καίρη κατά την ημέραν ενάρξεως των μαθημάτων (2 Οκτώβρη 1839). Το πρώτο από τα κεί­ μενα αυτά εκδόθηκε σε ειδικό φυλλάδιο το 1839 στην Ερμούπολη. Το άλλο έχει δημοσιευτεί από Ίον 1. Ν. Φραγκούλα στο περιοδικό «Θεολογία», τόμο ΙΒ' (1934, σελ.

270-274. Τα χαρακτηρίσαμε «κρίσιμα» για τη ζωή και το έργο του Καΐρη αυτά τα δυο κείμενα, γιατί το πρώτο πε­ ριέχει ενθουσιώδη απολογισμό ενός τριετούς κύκλου σχο­ λικής προσπάθειας (του μόνον άλλωστε κύκλου λειτουρ­ γίας του Ορφανοτροφείου-Σχολείου) και το δεύτερο εκ­ φωνήθηκε όταν πια είχε αρχίσει (το καλοκαίρι του 1839) η . δίωξη του Καΐρη και περιέχει τη θαρραλέα απάντησή τον στις κατηγορίες, που είχαν διατυπωθεί ενάντια στο εκπαι­ δευτικό έργο τον μιλάει λοιπόν στις 2.10.1839 για το τι είναι «αληθής παιδεία».

3. Σε επιστολή του προς την. αδελφή του Ευανθία έγραφε ο Καίρης στις 29.6.1835 (Νέα Εστία, τεύχος 626, σελ. 10921093): « Είθε... οι υπέρ της παιδείας αγώνες... να κάμωσιν ώστε να έπιταχύνη την έλενσίν της η εποχή εκείνη κατά την οποίαν οι άνθρωποι... θέλουσιν καταβάλει άλας των τας δυνάμεις εις την επίτευξιν της δια της Αλήθειας και της Αρετής προσγιγνομένης ευδαιμονίας».

4. Στην Ομιλία τον Καΐρη προς τους μαθητές τού (22.3.1839, βλέπε παραπάνω σημείωση 2 § α) διαβάζουμε: «Καλλίτερον όλα τα δεινά, πυρ, φυλακή, θάνατος... παρά να πρά|ω έργον το οποίον είναι εναντίον της ιεράς συνειδήσεως, εναντίον του ορθοό λόγου...» Την ελευθερία της συνείδη­ σης υπερασπίσθηκε με συνέπεια σε όλη τη διάρκεια της δίωξής του, με όλα τα απαντητικά προς τους διώκτες του κείμενα (βλέπε παρακάτω).

5. Η πίστη του Καΐρη στο φιλελευθερισμό και τους συνταγμα­ τικούς θεσμούς είναι έκδηλη σε δυο πολύ χαρακτηριστικά και του ήθους του κείμενα:

β. Η στείρα κρατική εκπαίδευση απλώνεται και κυριαρχεί. Κ α ι από τό τε για άλλα 140-150 χρόνια περίπου «ο διδάσκαλος ο αγαθός διδά­ σκει τους μαθητάς αυτού επιμελώς», θύμα αυτός της παιδείας του, θυσιά ζει ανύποπτος και αθώος κ αι τους μαθητές το υ .18 γ. Στη δεκαετία του 1850 καθιερώνονται στα σχολεία προσευχές, κηρύγματα, εκκλησιασμός.19 δ. Κ ρά τος και Εκκλησία επιβάλλουν μέσα από την εκπαίδευση τη συγκυριαρχία τους για το ν έλεγχο -κ α ι αργότερα την αστυνόμευση και τη ν τιμ ω ρ ία - τω ν συνειδήσεων. Ο Κ αΐρης πρόλαβε να πεθάνει ελεύθερος.

α. Στην προσφώνησή του προς τον Καποδίστρια (είναι δημοσιευμένη πολλές φορές και στην Ιστορία της Ελληνι­ κής Επαναστάσεως, τόμο 6, σελ. 284-87 του Δ. Κόκκινου).

6. Στην απάντηση που έγραφε ο Καΐρης στον Όθωνα, όταν ο τελευταίος τον κάλεσε για να τον παρασημοφορή­ σει· και ο Καΐρης αρνήθηκε, γιατί ο βασιλιάς δεν παραχω­ ρούσε στη χώρα Σύνταγμα (Πασχάλης 56-58, Καράς 43).

6. Στα κείμενά του που προαναφέραμε, στις δυο ομιλίες τον (22.3.1839, 2.10.1839, βλέπε σημείωση 2).

7. Αικατ. Κουμαριανού, Η Ελευθεροφροσύνη του Θεόφιλου Καίρη, περιοό. Εποχές, τεύχος 46 (Φλεβάρης του 1967), σελ. 185-200. Καράς 49. Πασχάλης 88.

8. Φ. Ηλισύ, Κοινωνικοί Αγώνες και Διαφωτισμός: η περί­ πτωση της Σμύρνης, έκδοση Ε.Μ.Ν.Ε. - ΜΝΗΜΩΝ 1981 (με τη βοήθεια του Πατριαρχείου οι συντηρητικοί κύκλοι στη Σμύρνη έκλεισαν το προοδευτικό Ελληνικό Γυμνά9. Γενική εικόνα της ελληνικής κοινωνίας κατά τις πρώτες δε­ καετίες τον ελεύθερον κρατικού βίου μπορεί κανείς να αποκομίσει από βιβλία σαν τα παρακάτω: α. Πετρόπουλον-Αικατ. Κουμαριανού, Η θεμελίωση του ελληνικού Κράτους: οθωνική περίοδος 1833-1843.

6. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (της Εκδοτικής Αθη­ νών, έργο συλλογικό), τόμος ΙΓ': 1833-1881. γ. Κ. Θ. Δημαρά, Ο Ελληνικός Ρωμαντισμός.

10. Ειδικά για την εκπαίδευση βλέπε: Α. Δημαρά, Η Με­ ταρρύθμιση που δεν έγινε, τόμος Α, σελ. 44-146.

11. Αρκεί να συγκρίνει κανείς στα Συντάγματα τον 1827 και 1844 τα άρθρα περί -παιδείας, ιθαγένειας και θρησκείας (άρθρα 1, 6, 11, 20 του 1827 και άρθρα 1, 3, 11 του 1844) για να διαπιστώσει πόσο έχει υποχωρήσει ο φιλελευθερι­ σμός κι έχουν στενέψει οι καρδιές.

12. Κ. Θ. Δημαρά, Ρωμαντισμός 333.

J3. Α. Γούδα, Βίοι Παράλληλοι, Β', 188.

14. Α. Δημαρά, Η Μεταρρύθμιση, Α, 99-100.

15. Γ. Καράς, σελ. 68 (σημ. 64).

16. Λεπτομέρειες και τεκμηρίωση για τη δίκη και για το όλο θέμα περιέχονται στο κείμενο της αρχικής εισήγησης που θα δημοσιευτεί με τα πρακτικά τον Συνεδρίου.

17. Ελληνισμός και Ελληνικότητα (τόμος συλλογικός, επιμέ­ λεια Γ. Δ. Τσαούση) σελ. 28 (γράφει ο Γ. Β. Λεονταρίτης): «ο ελληνικός διαφωτισμός υποχωρεί και τον διαδέχεται ένας πολιτικός και θρησκευτικός συντηρητισμός... εσω18. Διάταγμα της 23 Ιουλίου 1856 (Δημαράς, ό.π. σελ. 136): « Γραμματική της ελληνικής γλώσσας δια τα δημοτικά σχο­ λεία ορίζεται η της αρχαίας και μόνης... υποχρεωτικής εις άλας τας τάξεις»! Μάταια θα διαμαρτυρηθεί γι’ αυτές τις εξελίξεις ο Αντ. Φαταέας: «σκοπός τον λογιωτατισμού, όταν λέγει... θέλει την ταπείνωσιν του έθνους του ξώντος δια να το κυβερνά με την γραμματικήν» (Δημαράς, 141142). . 19. Κ. Θ. Δημαράς, Ρωμαντισμός, 388-390.

αψιερωμα/31

Γιάννης Καράς

Η φυσική σκέψη του Θεόφιλου Καΐρη και η ευρωπαϊκή φυσική σκέψη του καιρού του Η υπόθεση του ενύλου Η κολνεόρική σκέψη του Θεόφιλου Καΐρη προσφέρει αναμφίβολα νέα στοιχεία στη συλλογική σκέψη του ελληνισμού των χρόνων της εθνικής και κοινωνικής του αναγέννησης. Στοιχεία στον τομέα της φιλοσοφίας, της επιστήμης, της θρησκείας. Δ ε ν προτίθεμαι να αναφ ερθώ στο σύνολο της προσφοράς του Θ. Κ αΐρη στην ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης σ τον ελληνικό χώρο. Σ ’ ένα μόνο σημείο της συμβολής του αυτής θα επι­ χειρήσω να εντοπίσω τη μελέτη μου αυτή, στην υπόθεση του ενύλου, που στο πλαίσιο της γενι­ κότερης δυαδικής φιλοσοφικής του θεώρησης (που διαγράφ εται με σαφήνεια στα φιλοσοφικάεπιστημονικά του έργα,1 που αποτελούν ένα ενι­ αίο σύνολο και εκφράζουν μια ενιαία αντίληψη, γ ι’ αυτό και δε θα πρέπει να τα ερμηνεύουμε αποσπασματικά), θεμελιώνει και ταυτόχρονα ερ­ μηνεύει την υλιστική μηχανιστική αντίληψή του για το ν κόσμο που μας περιβάλλει, το υλιστικό μηχανιστικό του κοσμοείδωλο. Δ ε ν μπορώ όμως να αποφύγω το ν πειρασμό και να μη σημειώσω, στην αρχή, ό τι η προσπά­ θεια αυτή του Κ αΐρη για την ανάπτυξη γενικά της επιστημονικής σκέψης εντά σσετα ι σε μια γε­ νικότερη προσπάθεια α νάπτυξης της επιστημονι­ κής σκέψης και παιδείας, μετακένωσης, με διά ­ φορα κανάλια, της ευρωπαϊκής σκέψης, επιστη­ μονικής και φιλοσοφικής, της σκέψης του ευρω­ παϊκού Διαφ ω τισμ ού , σε κέντρα του ελληνισμού, και κυρίως του περιφερειακού ελληνισμού. Μ ια προσπάθεια που θα προσκρούσει σε πολλαπλά εμπόδια και όχι μόνον από την πλευρά εκείνων που εξέφ ρ αζαν τά σεις συντηρητικές-σκοταδιστικές. Τ α νέα στοιχεία θα ανοίξουν δρόμο μέσα

από μια συνεχή πάλη με το παραδοσιακό πνεύμα π άνω σε μια εκπαιδευτική υποδομή που κάθε άλλο παρά ευνοεί τη ν πλατιά εξάπλωση αλλά και συνειδητή αφομοίωση τω ν νέω ν επιστημονι­ κ ών κατακτήσεων. Σ το σχήμα αυτό, που ερμηνεύει ώ ς ένα βαθμό και την αντίδραση σε κάθε νέα ιδέα, το στοιχείο της π ρωτοτυπ ίας δεν έχει τη θέση του. Δ ε ν μπο­ ρούμε όμως να πούμε το ίδιο και για το στοιχείο της καινοτομίας. Κ αινοτομούν, σε σχέση με το χαρακτήρα, αλλά και το περιεχόμενο της ελληνι­ κής παιδείας και σκέψης, οι έλληνες λόγιοι που με το ν έναν ή το ν άλλο τρόπο έρχονται σ ’ επαφή με τη ν ευρωπαϊκή σκέψη και προσπαθούν να με­ ταφυτέψ ουν στοιχεία της στον ελληνικό χώρο. Έ ν α ς από αυτούς, ο Θ εόφιλος Καΐρης. Η υπόθεση του Κάΐρη για το ένυλο, που σε πολλά τη ς σημεία, όπω ς θα πούμε στη συνέχεια, θυμίζει το Πανταχηκίνητο του δασκάλου του, του Βενιαμίν, δεν είναι μια καθαρά φυσική θ εω ­ ρία. Κ α ι αυτό ασχέτως εάν την αναπτύσσει κυ­ ρίως στα βιβλία του της φυσικής. Ε κφ ράζει, η θεωρία αυτή, και μια βαθιά φιλοσοφική σκέψη. Ε ντά σσ ετα ι στην όλη προσπάθεια του Κ αΐρη για την αναζήτηση τω ν α ιτίω ν τω ν δια φόρων φαινο­ μένων, την αναζήτηση της αλήθειας, της π ρω­ ταρχικής αλήθειας, την ανίχνευση τω ν αρχών τω ν όντω ν και αυτού του αποχρώντος λόγου τω ν ό ντω ν μέσα στην ίδια τη φύση, σ τον ωυσικό κό-

i 32/αψιερωμα σίας «ύλης ονομαζομένης, ης τα μόρια αδρανή μεν καθ’ εαυτά όντα, ενεργά δε προς άλληλα*συνελθόντα, διάφορα παρήγαγον σώματα κινητά εν τό π ω και κινητικά· το ύ τω ν δε πάλιν συνελθόντω ν, διάφορα παρήχθησαν ολικά μόρια [«έκ α στο ν ολικόν του σύμπαντος μόριον», γρ ά ­ φει ο ίδιος λίγο π αρακάτω, «απ ειρ οσ τόν ω ς προς το όλον έσετα ι»] ε ξ ω ν το μέγα το ύτο συμπληρούται κοσμικόν σύστημα». Κ α ι η ιδέα επανα­ λαμβάνεται: «Υ π ά ρ χει ύλη οργανική ή πλαστική καλούμενη, ης τα μόρια κατά λόγον μερών προς όλα, και όλω ν προς τι τέλος συνερχόμενα διά φο­ ρα παράγουσιν ο'ργανικά όντα, δ ι’ ω ν θαυμαστά τω ό ν τι αποτελούνται φαινόμενα».4 Ό λ α τα υλικά όντα, οργανικά και μη, αισθητά και μη, τόσον τα ευρισκόμενα π άνω στη γη, όσον και « ο ι απλανείς λεγόμενοι αστέρες, επομένως δε και ο ή λιος», όλα, (γράφ ει ο Κ αΐρη ς), «εν αποτελούσι σώμα εκ μορίων συγκείμενον, κατά το μάλλον και ή ττον μεγάλων, κατά το μάλλον και ή ττον πυκνών, κατά το μάλλον και ή ττον αφεσ τώ τω ν και επομένως κατα το μάλλον και ή|πον εις ημάς ενερ γούντω ν».5 Α λ λά ποιος είναι, πάντα κατά το ν Καϊρη, ο συνδετικός εκείνος κρίκος που προσδίδει και θε­ μελιώνει αυτή ακριβώς την ενότητα του υλικού κόσμου, που ενεργοποιεί τα διάφορα μόρια της ύλης, που «συνάπ τει τα σώματα προς άλληλα», έτσι ώ σ τε «π ά ντα τα μόρια του μεγίστου τούτου σύμπαντος, δ ι’ αυτού συνδεόμενα εν συναποτελο ύ σ ι;»6 Τ ο στοιχείο αυτό, απαντά ο Καϊρης, εί­ να ι μια υλική και αυτό ουσία, το Έ νυλον.

σμο2 και όχι στην εξ αποκαλύψεως χριστιανική διδασκαλία. Μ ας θυμίζει εδώ ο ανδριώτης λό­ γιος το ν Γκαίτε: «Κ α ι αν ο Θ εός», έλεγε ο γερμανός αυτός ποιητής και στοχαστής, «εμ φ α νιζό ­ τα ν μπροστά μου και μου αποκάλυπτε όλη-την αλήθεια, δε θα δεχόμουν το μέγα το ύτο δώρο και θα προτιμούσα τη γνώση έστω και ενός μόνο μέ­ ρους της αλήθειας μέσα όμως από την έρευνα». Η αναζήτηση της ουσίας τω ν ό ντω ν, η α ναζή ­ τηση της τελικής αιτίας, είναι από τα στοιχεία εκείνα που ξεχ ω ρίζο υν το ν Κ αϊρη από τους υπό­ λοιπους σύγχρονους με αυτόν λόγιους, δασκά­ λους, ή μάλλον αυτό που το ν κατατάσσει μέταξύ τω ν λιγοστώ ν εκείνων λογίω ν που στην εποχή του ασχολήθηκαν σε βάθος με τις νέες επιστημο­ νικές κατακτήσεις του ευρωπαϊκού πνεύματος και φιλοσόφησαν π άνω σ’ αυτές επίθυμώντας να προσφέρουν τη δική τους συμβολή, Η «δ ιά της πείρας, δια της παρατηρήσεως» με­ λέτη τω ν αναφ ορών και σχέσεων που συνδέουν, σ’ ένα ενιαίο σύνολο, τα διάφορα φαινόμενα, οδηγούν το ν Καϊρη στη διατύπωση της θεωρίας της ενότητας του σύμπαντος στη βάση μιας ου­

«Π ε ρ ί πάντα τα υλικά μόρια εκάστου σώμα­ τος, και επομένως περί παν σώμα, και περί παν του σύμπαντος μόριον», γράφ ει ο Καϊρης, υπάρ­ χει «ρευστό ν τι, ένυλον ονομασθέν»,7 το οποίο «εις πάύτα τα σώματα ευρισκόμενον, και επί π άντω ν ενεργούν». «Αδύνορτον έ στι», συνεχίζει ο Καϊρης, «τ α του σύμπαντος μόρια μη μόνον συνδεδεμένα είναι, αλλά και εννοηθήναι άνευ τ ί­ νος μέσου μεταξύ α υτών ενεργούντος». Κ α ι η δύναμη αυτή, το ρευστό αυτό που συνδέει,που «συνέχει έκαστον μόριον της ύλης», όλα τα «υ λ ι­ κά μόρια π αντός σώματος», τα οποία, όπως βεβαιούμεθα «εκ της καθημερινής πείρας και τω ν δια φ όρ ω ν πειραμάτων», «συνέχονται μεν, ουδό­ λω ς δ’ αλλήλων εφ ά πτοντα ι», σχηματίζοντας το «μ έγιστον το ύτο σώμα του σύμπαντος», «ένυλον προσηγορεύθη».9 Κ α ι συνεχίζει: Τ ο ρευστό αυ­ τό, που «σφ αιρο ειδ ώ ς πως περί έκαστον μόριον, και επομένως περί έκαστον σώμα επεκτείνεται», «ανάλογον τη-ύλη έσται και επομένως η αυτού ενέργεια ανάλογος τη ύλη ευρεθήσεται».10 Μ ια από τις συνέπειες αυτής ακριβώς της αρχής είναι και το ό τι «ό σ ο ν μεγάλαι εισίν αι π ροσεγγίζουσαι τω ν σωμάτων επιφάνειαι, και όσον μικρά ε στίν η μεταξύ α υτών απόστασις, τοσούτον πε-

αφιερω μα/33 ρισσότερον ενεργεί ένυλον και επομένως τοσούτο ν μείζον γίνετα ι το α ποτέλεσμα».11 , Μ ε το ένυλο μπορούμε να εξηγήσουμε τα δ ιά ­ φορα φυσικά φαινόμενα, αλλά και τις δυνάμεις εκείνες που ενεργούν επί τω ν σωμάτων, όπως της ολκής, του θερμογόνου, του φω τός, του ηλε­ κτρικού ρευστού - με το οποίο « ο ι π λείστοι τω ν φυσικών την σήμερον τα διάφορα του ηλεκρισμού εξηγούσι φ α ινόμ ενα »12 - του ^αλβανικού, του Μ αγνητικού, της Κ ρυσταλλώσεω ς κ.ά. Μ ε το ένυλο επίσης μπορούμε, κατά το ν Κ αΐρη, να εξηγήσουμε και να αντιληφθόύμε καλύτερα και τη ν α ιτία τ ω ν κινήσεων τω ν ουρα νίων σωμάτων. Κ α ι όχι μόνον τόσο. Τ ο ένυλο ενεργεί «κ α ι επί τω ν αισθητικών ό ντω ν », «επ ί τω ν αισθήσεων η μών», και σε αυτό οφείλονται « ο ι διάφοροι σπασμοί είτε διαισθήσεις, ας τινα ς λαμβάνουσι τα αισθητικά όντα , διά της προσβολής τω ν περί α υτά σ ω μ ά τω ν ».13 Α π ό τα χωρία που παραθέσαμε θ εω ρώ ντα ς τα ' ω ς 'τα πιο σημαντικά, αλλά και από άλλα, που η οικονομία του χώρου δε μας επιτρέπει να παρα­ θέσουμε εδώ, μπορούμε να συμπεράνουμε όσον αφορά τη θεωρία και τις ιδιότητες του ενύλου: 1. Α π ο τελεί τη βάση μιας υλιστικής μηχανιστι­ κής αντίληψης για το ν κόσμο.

2. Ε κφ ρά ζει μια α νώ τα τη μορφή οργάνωσης της ύλης.

3. Θεμελιώνει τη ν καθ’ όλα επιστημονικά σω,στή και αποδεκτή σήμερα άποψη ό τι δεν υπάρχει απόλυτο κενό.

4. Α π ο τελεί την α ιτίά της κίνησης και μεταβο­ λής τω ν σωμάτων. Δ ιενεργεί τη μεταφορά της .ενέργειας ενός φαινομένου. Συγκεντρώ νει τις ί Θεόφιλος Καΐρης ιδιότητες του φω τογόνου, του θερμογόνου, του διεργασίες κ αθ ο ρίζο νται από μια αρχή ενέργειας ηχογόνου, του ηλεκτρικού και μαγνητικού ρευ­ και αντενέργειάς, το ένυλο αποτελεί μια υπόθε­ στού. ση πολύ πιο προχωρημένη, έχει ένα γενικότερο 5. Ε ξη γεί τις α ιτίες της μεταβολής τω ν κατα ­ χαρακτήρα, λειτουργεί σε ολόκληρο το ν αισθητό στάσ εω ν της ύλης. κόσμο και ερμηνεύει, όπω ς είδαμε, ακόμη και τη 6. Α π ο τελεί το στοιχείο εκείνο που ερμηνεύει δημιουργία τω ν αισθήσεων. την ατομική δομή της ύλης και τη συγκρότηση 12. Π ροσφέρει ένα σημαντικό εργαλείο μελέ­ του πλανητικού μας συστήματος. Δ είχ νει την τη ς της α ξία ς (αντικειμενικής ή μη) της γνώσης. ενότητα μικρόκοσμου και μακρόκοσμου.

13. Α π ο τελεί έκφραση του ορθολογισμού του 7. Θεμελιώνει τη συνοχή ολόκληρου τόυ υλιΘ εόφιλου Καΐρη. κού κόσμου, τη συνοχή του σύμπαντος σε ένα σώμα ενιαίο και αδιαίρετο. Τ ίθ ετα ι, μετά από όλα α υτά, το ερώτημα: | 8. Ερμηνεύει όλα τα φυσικά φαινόμενα. Π ο ιο το ποσοστό πρωτοτυπ ίας της υπόθεσης αυ­ 9. Ενεργεί π άνω σ τα αισθητήρια όργα να του τής για το ένυλο; Κ α ι κατά συνέπεια: Α π ό πού ανθρώπου και δημιουργεί τις αισθήσεις. αντλεί ο Κ αΐρη ς τα επιχειρήματά του; Α π ό ,πού 10. Η ποσότητα, αλλά και η ποιότητα του ενύ­ εμπνέεται; λου είναι ανάλογος με τη ν ποσότητα της ύλης. Ο Θ εόφ ιλος Κ αΐρη ς έχει σπουδάσει, ω ς γ ν ω ­ 11. Σ ε σύγκριση με το πανταχηκίνητο του Β ε­ στόν, στην Ιτα λία και κυρίως στη Γαλλία. Έ χει νιαμίν - ένα καθαρά κι αυτό μηχανιστικό μοντέ­ γνω ρίσει τις θεωρίες τω ν γά λλω ν υ λιστώ ν του λο ερμηνείας τω ν φυσικών φαινομένων, - που 18ου α ιώ να (στη βάση τους μηχανιστικές) καθώς ενεργεί όμως κυρίως μεταξύ τω ν σωμά των, όχι και τις θεωρίες της φυσικής, που επικρατούσαν επί τω ν υλικών μορίων άλλα επί του πανταχηκιτό τε στην Ευρώπη, σε μια ιστορική στιγμή για νήτρυ που εκρέει από αυτά, και του οποίου οι τη ν α νάπτυξη της φυσικής σκέψης. Β ρίσκεται

34/αφιερωμα στη Γαλλία σε μια εποχή κατα την οποία επικρα­ τούν ακόμη οι μηχανιστικές αντιλήψεις στη φυ­ σική, σε μια εποχή που δια τυπ ώνονται και οι αρχές για την κυματική θεώρηση του φω τό ς τω ν Th. Young και Fresnel, ,αρχές και αυτές μηχανι­ στικές, που θα αποβάλουν το χαρακτήρα τους αυτόν α ργότερα χάρη στη νεότερη κυματική θεω ρία , με το έργο του M axwell και αργότερα, σ τις ημέρες μας, τω ν Lorenz - Einstein. Ε ίνα ι πλατιά επίσης διαδομένη η καρτεσιανή διδασκαλία από την οποία, όπως θα δούμε στη συνέχεια, δέχεται έντονες επιδράσεις. Ο Ren6 Descartes (1596-1650) είναι και αυτός δυαδιστής. Ε ίνα ι ο φιλόσοφος που χώρισε τη φυσική από τη μεταφυσική, δίνοντας, με τις π ρωτότυπες θεωρίες του, στη φυσική το χαρα­ κτήρα του πρώτου σύγχρονου υλιστικού μηχανι­ στικού συστήματος. Θ εωρεί τη ν ύλη ω ς τη μονα­ δική ουσία, τη μοναδική βάση ύπαρξης κ αι γν ώ ­ σης. Ε ίνα ι ένθερμος οπαδός της ενότητας και συνοχής του κόσμου στη βάση της ύλης, αποδε­ χόμενος και την αντίληψη για το άπειρο του σύμπαντος. Η φύση αποτελεί, κατα το ν Descar­ tes, το σύνολο τω ν υλικών μορίων - τρ ιώ ν ειδών, που διαφέρουν από το μέγεθος και τη μορφή που βρίσκονται σε συνεχή κίνηση (η έννοια της σχετικότητας της κίνησης συμπληρώνεται με την έννοια της σχετικότητας της αδράνειας), που δεν οφείλεται σε εξω τερικές από την ύλη δυνάμεις, αλλά στην έλξή τω ν σωμάτων. Τ α μόρια συγ­ κρούονται μεταξύ τους και η κίνησή τους είναι σε κάθε στιγμή η α ιτία της κίνησής τους την επό­ μενη χρονική στιγμή, που είναι έτσι το αποτέλε­ σμα της προηγούμενης. Διακρίνουμε λοιπόν μια ενδιάμεση στιγμή στη μετάδοση του κινητικού φαινομένου, την κρούση. Π ρ όκ ειτα ι για μια α ν­ τίληψη μηχανιστική, που π εριορίζει τη ν κίνηση σε απλή μετακίνηση στο χώρο.

Σημειώσεις.

1. Επιμένω στον όρο φιλοσοφικα-επιστημονικά έργα, γιατί θεωρώ ότι μόνον αυτά μπορούν να μας δώσουν το πλάτος αλλά και το βάθος της σκέψης του Θεόφιλου Καΐρη και όχι οι επιστολές ή οι απαντήσεις στους επικριτές του κατά τα τελευταία χρόνια της μαρτυρικής ζωής του, όταν δηλα­ δή είχε αρχίσει από την Εκκλησία και την Πολιτεία ο διωγμός, και στις οποίες αναγκάζεται, προφανώς για να αποφύγει περισσότερα βασανιστήρια και διωγμούς, να κά­ νει ορισμένες υποχωρήσεις, από τις οποίες κρίνοντας ορι­ σμένοι μελετητές τον θεωρούγ αμφιλεγόμενο πρόσωπο.

2. Ο άνθρωπος «την φύσιν των όντων όιερευνών», γράφει ο Καΐρης, « τους νόμους καθ’ ονς, και τους λόγους, δ ί ους, τα περί αυτόν συμβαίνει φαινόμενα εξιχνιάζει, παντοίας τε λαμβάνει γνώσεις και παμπληθείς εφευρίσκει τέχνας και διαφόρους επινοεί επιστήμας», αναζητώντας «τας αιτίας των παρ’ αυτού παρατηρηθέντων» («Γνωστική ή των του ανθρώπου γνώσεων σύντομος έκθεσις», Αθήνα 1849, § 6 και 12).

Α π ο ρρίπ τει επίσης τις απόψεις για το απόλυτο κενό θ εω ρώ ντα ς το contradictio in adjecto. T o διάστημα, ολόκληρος ο χώρος μεταξύ τω ν δ ια ­ φόρων υλικών σωμάτων, είναι γεμάτος από μια λεπτή μορφή ύλης, ένα ρευστό, το ν αιθέρα, που αποτελεί και τ ο μέσον μεταφοράς του φω τός, της θερμότητας κλπ. Η ομοιότητα είναι καταφανής. Ο Καΐρης, με προπαιδεία περισσότερο φιλοσοφική παρά κα­ θαρά φυσική, έχει επηρεαστεί σε σημαντικό βαθ­ μό από το ν γάλλο αυτό φιλόσοφο και επιστήμο­ να. Κ α ι παρόλο ότι, στην απογραφή τω ν δια φ ό­ ρω ν φιλοσοφ ικών συστημάτων που κάνει, α πορρίπτει και το κ αρτεσιανό σύστημα, παρα­ λαβαίνει τις βασικές αρχές του συστήματος αυ­ τού - τ ο δυαδισμό και την υλιστική μηχανιστική αντίληψη στην κατανόηση του αισθητικού κό­ σμου (όπου και οι απόψεις για την έλλειψη του απόλυτου κενού και για το ρ ε υ σ τό )- που τις με­ τα φέρει στην ελληνική σκέψη το π ρώτο μισό του 19ου αιώ να. Τ ις καταβολές της υπόθεσης του ενύλου δεν πρέπει όμως να τις αναζητήσουμε μόνον εδώ, αλλά και στην αρχαία ελληνική φιλοσοφ ία την οποία ο Κ αΐρης γ ν ώ ρ ιζε καλά. Κ αι αν θυμηθού­ με εδώ τις θεωρίες τω ν αρχαίων ελλήνων υλι­ σ τώ ν για το ν αέρα, το πυρ, το ύδωρ κλπ. που ασφ αλώ ς επηρέασαν το φιλοσοφικό του λογισμό, τη σκέψη του γενικά, αλλά και ειδικά το ν προ­ βληματισμό του στη διατύπωση της υπόθεσης γ ια το ένυλο, μπορούμε να πούμε ό τι στη σκέψη του Κ αΐρη συναντούμε, σε μικρογραφία, τα δύο ρεύματα που τροφ οδότη σαν τη νεοελληνική σκέ­ ψη: την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, όπω ς αυτή πέρασε μέσα από το Β υ ζά ντιο , και τη νεότερη ευρωπαϊκή σκέψη, τη σκέψη του ευρωπαϊκού Δ ιαφ ωτισμ ού .

3. «Φιλοσοφικά και Φιλολογικά», εκδ. Β.Π. Σεκοπούλου, Πάτρα 1875, § ΥΚΘ'. Το ίδιο, κατηγορηματικός είναι και σε προηγούμενη παράγραφο, στην παράγραφο ΥΙΗ' όπου αναφέρεται σε «υλικήν ή σωματικήν ουσίαν» της οποίας «τα μόρια και μέρη αυτής, αδρανή μεν καθ’ εαυτά νπάρ-, χοντα, ενεργά δε προς άλληλα, κατά λόγον και τάξιν με­ ρών προς όλα σννελθόντα, ολικά τινα συστήσαι μόρια, ταύτα δε πάλιν συνελθόντα οίον τη βάαιν τον ολικού σνμπληρώααι κοσμικού συστήματος».

4. ό.π., § ΥΛΑ'.

5. Βιβλιοθήκη της Βουλής, χγφ. 148 («Φυσική»), § 267.

6. ό.π., § 163.

7. στο ίδιο. ' 8. Βιβλιοθήκη της Βουλής, χγφ. 118 («Φυσική»), § ρψδ .

9. Βιβλιοθήκη της Βουλής, χγφ. 148 (Φυσική»), §267 και 161.

10. ό.π. §273. ·, 11. Βιβλιοθήκη της Βουλής, χγφ. 118 («Φυσική») § οα .

12. ό.π., § ρψγ'.

13. ό.π., §ρψδ'.

αφιερωμα/35

π. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός

Θύμα ή θύτης; ερμηνευτική προσέγγιση του «καίρειου δράματος» Δ ιλημματική -και γι’ αυτό συνάμα τραγική- μορφή παραμένει για πολλούς, ακόμη και σήμερα, ο Θεόφιλος Καΐρης. Αγαπήθηκε και κατακρίθηκε- τιμήθηκε και κατα­ δικάστηκε. Δοξάστηκε ως ευεργέτης της Πατρίδας, αλλά και στιγματίστηκε σαν νοθευτής της πνευματικής ταυτότητάς της. Πού βρίσκεται όμως η αλήθεια; Πι­ στεύω, πως μια κατά το δυνατό αντικειμενική θεώρηση του Καΐρη ήταν πολύ δυ­ σκολότερη στην εποχή του απ’ όσο σήμερα, που η γνώμη μας έχει πολύ πλουτιστεί γύρω από το πρόβλημά του. Για την κοινωνία του ιθ ' αιώνα ο Καΐρης (πρέπει να) ήταν πραγματικός «σταυρός». Πολύ περισσότερο για την Εκκλησία, που βρέθηκε αναγκασμένη να τον καθαιρέσει. Να αρνηθεί δηλαδή έναν φημισμένο κληρικό της. Γιατί είχε δύο όψεις ο Καΐρης, ασύμπτωτες μεταξύ τους. Δ ιδάσκαλος του Γένους ακαταπόνητος και εθνικός αγωνιστής, αλλά και εισηγητής «καινών δαιμόνιων», αλλοιωτικών της παράδοσής μας. Τ ο ίδιο το πρόσωπο και οι αγώνες του για την ανάπαυση της Π α τρίδας σε κάνουν να το θαυμά­ ζεις· οι ιδέες του όμως σε αποστασιοποιούν αυ­ τόματα και σε αναγκάζουν να πάρεις θέση κριτι­ κή απέναντι του. Π όσοι όμως μπορούσαν -κ αι μπορούν- να κρίνουν τις ιδέες, και με ποια κρι­ τήρια! Ε δώ εντοπ ίζετα ι το σημείο της διαφορο­ ποίησης τω ν απόψεων στην προσέγγιση του Κ α ΐ­ ρη. Η κοινωνική προσφορά και δράση μένουν στην επιφάνεια και πέφτουν εύκολα στην αίσθη­ ση (π ρο π άντων του πλήθους). Ο ι ιδέες όμως, για να κατανοηθούν και ερμηνευτούν, προϋπο­ θέτουν επαφή με το βάθος και ικανότητα ενδο­ σκόπησης. Α λ λά και πάλι η αποτίμησή .τους εξα ρτά τα ι από τα χρησιμοποιούμενα κριτήρια, και γ ι’ αυτό δε λείπει ποτέ το προσωπικό σ τοι­ χείο, που διαφοροποιεί τη μια κρίση από την άλ­ λη. Έ τσ ι, για μια μερίδα η καταδίκη του Καΐρη ήταν μεν οδυνηρή, αλλά δίκαιη και αναπότρε­ πτη. Για μια άλλη -α ν τίθ ετα - ο Κ αΐρης υπήρξε «θύμα του κατεστημένου και της συντήρησης» της εποχής του, μιας «μ ισαλλόδοξης» εκκλησίας και μιας «απολυταρχικής» πολιτείας. Κ α ι συμ­

βαίνει συχνά, η καταδίκη κάποιου προσώπου, που διαθέτει μια δύναμη μαγνητισμού στα λαϊκά στρώματα, να κάνει τον «έν οχ ο » ακόμη πιο συμ­ παθητικό, σε σημείο που να επικαλύπτονται τα α ίτια που την προκάλεσαν. Α υ τό ακριβώς συνέβη -κ α ι συμβαίνει ακόμηκαι στην περίπτωση του Καΐρη. Αυτή είναι η προσωπική μας γνώμη, που πολύ συνοπτικά α ναπτύσσεται στη συνέχεια. Καμιά κρίση όμως δεν μπορεί να μείνει απροϋπόθετη. Γ Γ αυτό και η παρακάτω ανατοποθέτηση του προβλήματος της καταδίκης του Καΐρη γίνεται με βάση συγκε­ κριμένα κριτήρια, που όμως είναι ανάγκη να μη φιμώνονται, αν θέλουμε να αποφύγουμε τη μονοδρομική θεώρηση, δηλαδή την «αίρεση ». Κ αι α υτό είναι, τελικά, που τιμά ιδιαίτερα ένα προο­ δευτικό περιοδικό σαν το « Δ ια β ά ζω ».

1. Μ κ α τ α δ ίκ η τ ο ύ Κ α ΐρ η Ο Καΐρης δεν καταδικάστηκε από την Εκκλησία (ιεραρχία) και την Π ολιτεία της εποχής του για

36/αφιερωμα όσα καλα πρόσφερε στην π ατρίδα ή μόνο για τις ατομικές αρχές και πεποιθήσεις του. Η προσφο­ ρά του στην π ατρίδα τιμήθηκε λαμπρά. Α λλά και οι ατομικές του πεποιθήσεις μπορούσαν να μείνουν ανεξέλεγκτες, αν δεν επιδίωκε ο Καϊρης να τις σαρκώσει στη νεοελληνική πραγματικό­ τη τα, κάνοντάς τες κοινωνική πράξη, πράγμα που επιτεύχτηκε σε σημαντικό βαθμό. Για τί ο Καΐρης έγινε δημιουργός (θρησκευτικοφιλοσοφικού) ιεροκρατικού συστήματος. Π ρόκειται για το ν περιβόητο «θεοσεβισμ ό» του. Χ ώ ρο ς διαμόρ­ φ ωσης και εφαρμογής του συστήματος του ήταν το Ο ρφ ανοτροφείο της Ά ν δ ρ ο υ , δημιούργημα του ίδιου του Καΐρη. Έ τσ ι, πίσω από μια λει­ τουργία κοινωνικά καταξιωμένη (φιλανθρω πία), καλυπτόταν ένα σύστημα με θρησκευτικές, κοι­ νω νικές και πολιτικές προεκτάσεις. ΓΓ αυτό άλ­ λω στε δεν προκάλεσε μόνο την αντίδραση τής εκκλησιαστικής ιεραρχίας, αλλά και της Π ο λι­ τείας, ,που δεν θα είχε ιδιαίτερους λόγους να ενοχληθεί, αν ο Καΐρης περιοριζότα ν σε ένα θρησκευτικό ή θεωρητικό πλαίσιο, όπως δεν έδειχνε να ενοχλείται η Π ολιτεία ιδιαίτερα και από τους δυτικούς μισιονάριους και τα τό σα άλ­ λα (δυτικά) ιδεολογικά ρεύματα που άρδευαν κατακλυσμικά την ελληνική κοινωνία. Α ς δούμε όμως χω ριστά το σύστημα του Καΐρη και τη σ τά ­ ση Εκκλησίας και Π ολιτεία ς απέναντι του, για να προχωρήσουμε σε μερικά βάσιμα" συμπερά­ σματα. α. Η Σύνοδος στη γνω στή αντικαϊρική εγκύ­ κλιό της (3 Νοεμβρ. 1839) ονομάζει το ν θεοσεβισμό «καινήν θρησκείαν», «ασέβειαν και αθεΐάν». Ο ίδιος ο Κ αΐρης δια τεινότα ν (αρχικά) ό τι «ο ύ τε εισηγητής, ούτε ιδρυτής νέας θρησκείας» ήταν, αλλά και ούτε «προσηλυτιστής υπέρ αυτής». Π ού βρίσκεται λοιπόν η αλήθεια; Ευτυχώς για μας σήμερα τα πράγματα είναι πια ξεκαθαρισμέ­ να. Ο θεοσεβισμός του Καΐρη ήταν ιδιόμορφο (θρησκευτικοκοινωνικό) σύστημα, αναιρετικό της ουσίας γενικά του Χριστιανισμού και όχι μό­ νο της Ο ρθοδοξίας. Ο Κ. θεωρούσε τη θεοσέβεια ως τη μόνη αληθινή θρησκεία, καταργώ ντας κά­ θε άλλη θρησκεία, μαζί και το ν Χριστιανισμό. Ιδιαίτερα ο αντιχριστιανικός χαρακτήρας του φαίνεται από το «Σ ύμ βολό» του, στο οποίο α πορρίπτονται όλα τα χριστιανικά «δ όγμ α τα » και αυτό το θεμέλιο της χριστιανικής πίστης, ο Τριαδικός Θεός και η ενανθρώπηση του Θεού Λόγου. Ο λόγος σ’ αυτό είναι για θεό αόριστο και άγνωστο, αφού δεν γίνετα ι δεκτή η υπερφυ­ σική αποκάλυψη, η αυτοφανέρωση και είσοδος του Θεού στην ιστορία, στο πρόσωπο του Ιησού Χ ριστού. Μ ε βάση την αόριστη αυτή θεολογία δημιούργησε ο Κ αΐρης δική του «σω τηρ ιο λο γία », «εκκλησιολογία» και «εσχα τολογία», ώ στε να μη μπορεί να μιλεί κανείς για αίρεση χριστιανική,

αλλά για σαφώς αντιχριστιανική θρησκεία και καθολική της χριστιανικής πίστης ανατροπή. Τ ο σύστημά του Καΐρη είχε όμως, όπως είπα­ με, και κοινωνικές προεκτάσεις. Ή τ α ν τρόπος ζω ή ς, που κάλυπτε και το ν κ οινωνικό χώρο, με τη ν απαραίτητη γ ι’ αυτό πλαισίωση. Ά ρ χ ι ζ ε από τη λατρεία -δικής του επινόησης: ειδικά σχεδιασμένος ναός, ειδικές εορτές και τελετές, προσευχές και ύμνοι, ειδικοί κληρικοί («Θ εια γο ί» ή «Ιε ρ α γο ί», άνδρες και γυναίκες) με απόρριψη φυσικά τη ζ μυστηριακής ιερωσύνης (από το ν «ορθόδοξο» κληρικό Κ αΐρη !). Νέο ακόμη ημερολόγιο, κατά μίμηση του ιδρυτή θρη­ σκείας στη Δύση A . Comte, και νέα χρονολογία (αρχή το 1801 - έτος μετάβασης του Κ. στη Δ ύ ­ ση) -επανάληψη προφανώς της ανάλογης ενέργειας της γαλλικής επανάστασης, αλλά και του Μωάμεθ. Ό λ α φανερώνουν την τάση για το νέο, το διαφορετικό. Ν έα και η γλώ σσα τω ν « ιε ­ ρ ώ ν » κειμένων, όχι χρονικά όμως, για τί πρόκει­ τα ι για μια αρχαιοελληνική διάλεκτο (τη δω ρ ι­ κή), που καθιστούσε μυστηριώδη και επιβλητι­ κότερο το λόγο. Σ ’ αυτά πρέπει να προστεθούν οι πληθωρικές ηθικές διατάξεις, που όριζα ν προγραμματικά τη ζω ή τω ν «θ εο σ εβώ ν», η σεχταριστική μορφή της κοινω νίας του -αποκοπή (ιδεολογική και βιωτική) από την υπόλοιπη κοι­ νω νία , που θεμελιωνόταν και πρακτικά με το γ περιορισμό τω ν γάμων μέσα στο θεοσεβικό χώ­ ρο, και η απόρριψη explicite της υπόλοιπης κοι­ νω νίας: «συναγελασμοί και αυτοίς το ις αγελαστικοίς ζώ ο ις ανοίκειοι». Η θεωρητική και πρα­ κτική «α να ρ χία » του Καΐρη δηλαδή (αθέτηση της βασιλείας, αλλά και κάθε πολιτειακής αρχής, ως ενάντιω ν στην ισότητα τω ν ανθρώ πω ν), δεν ήταν παρά δευτερογενή κοινωνικά αξιώμ ατα, που απέρρεαν από το ν ευρύτερο κοινωνικό σεχταρι­ σμό του και την ολική απόρριψη της κ οινωνίας και της δομής της. Έ τ σ ι μπορεί να εξηγηθεί και η άρνησή του να διορισθεί καθηγητής στο ο θ ω νι­ κό Πανεπιστήμιο (αθέτηση της δημοσιοϋπαλλη­ λικής ιδιότητας) και του παράσημου της πολι­ τεία ς (έμμεση απόρριψή της): Τ ο σύστημα του Καΐρη προσφερόταν σε μι­ κρούς και μεγάλους, αλλά ιδιαίτερα στη νεο­ λαία, κάτι που πρόδιδε την προοπτική και τα μακρόπνοα σχέδιά του. Η μαγική ελκυστικότητα του καινοφανούς (πρβλ. Π ράξ. 17,21!) αύξαινε το βεληνεκές και τη διεισδυτικότητά της. Ο ι μα­ θητές από 30 έφθασαν γρήγορα στους 600, από διάφορα μέρη της τό τε μικρής Ελλάδας, ακόμη και από την Πόλη και τη Μικρασία. Μ α ζί με τα π αιδιά συ νω σ τίζο ντα ν στο καιρικό περιβάλλον και ενήλικες, άνδρες και γυναίκες. Ανάμεσά το υς και πρόσωπα, που έπαιξαν αργότερα ση­ μαντικό ρόλο στη ζω ή του τόπου: ο Θ. Δελληγιάννης και ο Α . Συγγρός λ.χ., αλλά και διάφο-

αφιερω μα/37 ροι σημαντικοί π αράγοντες της τό τε κοινω νίας (δικαστικοί, έμποροι, εκπαιδευτικοί, ακόμη και ιερείς). Α ν δεχθούμε -έ σ τω και με επιφυλάξεις τις καταγγελίες τω ν κατηγόρων του Κ ., ο προση­ λυτισμός του έφθανε μέχρι το Παρίσι, στους εκεί έλληνες σπουδαστές, ενώ στην 'Α νδ ρ ο περίπου 700 οικογένειες το 1852 είχαν προσχωρήσει στον καϊρισμό. Ό σ ο και αν π αρουσιάζονται τα πράγ­ ματα διογκωμένα, τα γεγονότα δεν μπορούν να αμφισβητηθούν, έστω και αν ανασηματοδοτούντα ι α ργότερα με βάση άλλες ιδεολογικές επιλο­ γές, όπως λ.χ. στην περίπτωση του Α . Συγγρού. β. Δ ε ν ξέρ ω , αν μετά από αυτά η «κ α τα δίκ η» του από την εκκλησιαστική ιεραρχία μπορεί να θ εωρηθεί α ναίτια και να αποδοθεί αποκλειστικά σε προκατάληψη. Ο Κ αΐρης δεν καταδικάστηκε για τη σοφ ία ή το διδακτικό του έργο. Η προσ­ φορά του αυτή εκτιμιόταν υπέρμετρα από τους εκκλησιαστικούς κύκλους και την ίδια την Ιε ­ ραρχία. Ο Κ. Οικονόμος λ.χ., πρώην φίλος του και κατόπι σφοδρός κατήγορός του, το ν επαι­ νούσε για το έργο του και την εθνική προσφορά του, ομολογώντας ό τι «ευσεβώς και ο σ ίω ς» έδρασε ο Κ. πριν από την Επανάσταση. Η «Ευαγγελική Σ ά λπ ιγξ», φύλλο θρησκευτικό υπό τη ν επιρροή του Οικονόμου, έγραφε στα 1836/7: «...το υ κατά πάντα εναρέτου και σοφ ωτάτου ανδρός και κλεινού διδασκάλου ημών Κυρίου Θ εο­ φίλου Κάιρου,· ό στις κατέστησε και το ευεργετικ ώ τα το ν το ύτο σχολείον ( = τ ο Ο ρφ ανοτροφείο) καθώς και εαυτόν παντός επαίνου α νώ τερο ν». Ο από Σιναίου Κ ω νσ τά ντιο ς και οικουμενικός πα­ τριάρχης (1830-34) του χάρισε (1834) μια εκκλη­ σία και το γύρω οικόπεδο, μετόχι του Σινά , για τη λειτουργία του Ο ρφανοτροφείου, δίνοντας και χρηματική ενίσχυση -μ ολονότι γνω στός ρω ­ σόφιλος. Α λ λά και η Σύνοδος στο γράμμα της από 10.7.1839 του γράφει: «Ασπα ξομ ένη π άντο­ τε την αληθή παιδείαν η Α γ ία του Χ ριστού Ε κ­ κλησία [...], έχαιρε μεγίστην χαράν, βλέπουσα μεταξύ τω ν πεπαιδευμένων του έθνους α γω νιζόμενον και το ν κατά πνεύμα αυτής υιόν Θ εόφιλον το ν α γώ να το ν κ αλόν...». Τ ον ονομάζει ακόμη: « ο μεταξύ τω ν διακεκριμένων κληρικών συναριθμούμενος και παρά π άντω ν τιμώμενος τω ν ομογενώ ν» - «διδάσκαλος ζηλω τής της αληθούς παιδείας, ο ευσεβής και φιλόχριστος». Για τα κηρύγματά του εκφράζει την έκπληξή της: « ...το άκουσμα τούτο όσον είναι λυπηρόν και φρικώδες, τόσον α φ’ ετέρου θεωρείται α πίστευτον...». Η Σύνοδος δεν καταδίκασε το ν Καίρη α ιφ νίδια και άκριτα. Α π ό το 1828 ακούονταν οι π ρώ τοι ψίθυροι - δίδασκε μόνος, μη θέλοντας άλλο δά­ σκαλο στη σχολή του. Α ρ γό τερ α -κ α ι α ιφ νιδια ­ σ τικ ά - έπαυσε να ιερουργεί ω ς ορθόδοξος κλη­ ρικός και να κηρύττει, στην Εκκλησία, εισάγοντα ς τη δική του λατρεία στη Σχολή του. Ο ι προ-

εκδόσεις κασιανιώτη

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ Τ Α ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ: . ΖΗΤΗΣΤΕ Τ Α ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

ΙΊ:'.γης 3. 106 78 ΑΘΙΙΝΛ. Τ π λ 360133,1

J

38/αφιερωμα κλήσεις γίνοντα ν εκ μέρους του Καίρη συνεχώς ισχυρότερες, όσο προχωρούσε η συνειδητή δια ­ φοροποίησή του από την πράξη της Εκκλησίας του. Η επέμβαση όμως της Συνόδου αρχίζει μό­ λις το 1839, και δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς, αφού ο Κ αΐρης δεν ήταν ένας οποιοσδήποτε πο­ λίτης, αλλά κληρικός, έφερε το σχήμα της Εκ­ κλησίας και εμφανιζόταν ως εκπρόσωπός της. Κ α ι είναι βέβαιο, πως θα μακροθυμούσε ακόμη περισσότερο η Σύνοδος - με γραμματέα της το ν φιλελεύθερο και ανεκτικότατο Φαρμακίδη - αν δεν έφθαναν στην Ελλάδα οι διαμαρτυρίες του Πατριαρχείου και σωρεία κ αταγγελιών του Τ ύ ­ που και από λαϊκούς, και μάλιστα κρατικούς υπαλλήλους τώ ν Κυκλάδων. Ακόμη και ο επί­ σκοπος της 'Α νδρου («κ ω φ ό ν » το ν αποκαλεί ο Οικονόμος) σιωπούσε, σεβόμενος το κύρος του Καΐρη. Α λλά και η μέθοδος που ακολούθησε η Σύνο­ δος αποδεικνύεται μητρική, έξω από κάθε μι-' σαλλοδοξία, και σύμφωνη με την εκκλησιαστική παράδοση. Κ αι τούτο γίνεται δεκτό όχι μόνο από θεολόγους, αλλά και από επιστήμονες και κριτικούς φιλελεύθερους (Καμπάνης, Μ ελάς κ.ά.). Γίνετα ι από τη Σύνοδο μια σειρά προσπα­ θειώ ν συνεννόησης με το ν Καΐρη. Σ τέλνοντα ι γράμματα και απεσταλμένοι, δ ιεξάγονται συζη ­ τήσεις. Προηγείται μάλιστα μια πλάγια ενέργεια (του γράφει ανεπίσημα ο φίλος και συναγωνι­ στής του στην Επανάσταση Θ εοδώρητος Σελλασίας). Κ α ι μόνο όταν ο Κ αΐρης εμμένει στην επι­ λογή του με απολυτότητα και σφοδρότητα, τό τε η Σύνοδος προχωρεί στις κανονικές ανακρίσεις. Η καθαίρεσή του -τ ο κανονικά επιβεβλημένο και γ ι’ αυτό δίκαιο εκκλησιαστικό μέτρο- μολονότι αποφα σίζετα ι το 1839, εφαρμόζεται το 1841, η δε απέλαση του Κ αΐρη (με απόφαση της πολι­ τεία ς) γίνεται με δική του αίτηση («...θ έλ ω απέλθει, όπως ο Θεός με φ ω τίσ ει... εύελπίς, ό τι η Ιε ­ ρά Σύνοδος δεν θέλει με αρνηθεί ποτέ την χάριν τα ύτην...». 14.9. 1839) και αυτή τη λύση υποδεί­ κνυε από την αρχή και ο Φαρμακίδης. Ακόμη και ο Φαρμακίδης θα δικαιώσει (στην «Α π ο λ ο γ ία » το υ) την τακτική της Συνόδου: ' « .. . Ό θ ε ν δεν κατακρίνω, ούτε δύναμαι να κατα­ κ ρίνω την ίεράν Σύνοδον, δ ι’ ην απέφηνε κατά του Κυρίου Κ αΐρου γνώμην... Εβάδισεν όπως όφειλε να βαδίσει, αφού εξ αρχής δεν ενέκρινε την ήσυχον και αθόρυβον οικονομίαν εις κατάπαυσιν του σκανδάλου». Ο Φαρμακίδης ήταν μέλος της Συνόδου, πόυ καταδίκασε το ν Καΐρη, αλλ’ είχε π ροτείνει -γ ια να σώσει το ν καινοτόμο κληρικό- να του επιτραπεί η έξοδός του από την Ελλάδα, ώ σ τε το πράγμα, όπως ενόμιζε, να λυ­ θεί σιωπηρά. Ξεχνούσε όμως ό τι η υπόθεση είχε πια ξεφύγει από το πρόσωπο του Καΐρη. Δ ε ν επρόκειτο πια για ατομικές του πεποιθήσεις,

ώ σ τε να εφαρμοσθεί «ανεξιθρησκ εία», όπως ο ίδιος ο Κ αΐρης ζητούσε («...επ ιτρ έπ εται εν ευνομουμένω κράτει, καυχωμένω μάλιστα επί ανεξιθρησκεία, να ερευνά τις την συνείδησιν του ετέ­ ρου και να ζητή έγγραφον ομολογίαν της πίστεώ ς το υ ;» 1839). Η καινοτομία του Κ αΐρη είχε περάσει πια στο Λ α ό - στο ανώνυμο πλήθος που ή είχε μυηθεί σ’ αυτήν ή την απέκρουε, και γ ι’ αυτό θα θεωρούσε τη Σύνοδο συνένοχη του Κ αΐρη, αν αυτή σιωπούσε, ερμηνεύοντας τη σ ιω ­ πή σαν καταξίωση του συστήματος του. Η Σύνοδος ήταν αδύνατο να σιω πήσει, όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα. Ο Καΐρης ήταν κλη­ ρικός και εμφανιζόταν ως εκπρόσωπος της Ε κ­ κλησίας. Κ α ι γ ι’ αυτό του ζητήθηκε γραπτή ομο­ λογία, όπως ζη τείτα ι ά λλωστε και από το ν κάθε επίσκοπο («κλεις ασφαλείας», λέγεται) κατά την χειροτονία του. Α ν προσπερνούσε τη ν π ερίπτω­ ση Καΐρη η Σύνοδος, θα ήταν σαν να αυτοκατα ργότα ν, α θετώ ντα ς το ρόλο της, ω ς εγγυητή της καθαρότητας της ορθόδοξης πίστης και πα­ ράδοσης. Ο ι διδασκαλίες του Καΐρη ήταν εξάλ­ λου από αιώ νες συνοδικά καταδικασμένες, Το περίεργο άρα -κ α ι πρωτοφανές συνάμα- θα ήταν να μη πάρει θέση επίσημα και ανοικτά η Σύνοδος, αφού ο Καΐρης είχε πια μόνος του αποκοπεί από την εκκλησιαστική κοινω νία (αυτοαφ ορισθεί και αυτοκαθαιρεθεί) και δεν έμενε παρά μόνη η τυπική διακήρυξη της καθαίρεσής του. Ο ι απαντήσεις του, άλλωστε, ήταν όχι μόνο .ανήκουστες, αλλά και τερα τώδεις για «ο ρθ ό δ ο ­ ξ ο » κληρικό: ζητούσε να του επιτραπεί να πάει σε μια ευρωπαϊκή (sic) Ακαδημία, να διδαχτεί δογματική θεολογία, για να ομολογήσει πίστη σ’ αυτήν! Α λ λά και ποτέ δεν έπαυσε να εμμένει στο «π ισ τεύ ω » του. Α π ό το 1844 (επέστρεψε βάσει της ελευθερίας του Συντάγμ ατος) μέχρι το 1852 συνέχισε το ν προσηλυτισμό στο σύστημά του, έ στω και αν, όπως δέχονται μερικοί, το πείσμα ενισχυόταν από το πάθος του εναντίον Εκκλη­ σίας και Π ολιτείας. γ. Τ ο ζήτημα του Καΐρη επιδεινώθηκε ακόμα περισσότερο - είναι γεγονός - με την ανάμειξη σ’ α υτό της Π ολιτείας. Πολύ δε περισσότερο, αφού περιπλέχτηκε στους πολιτικούς (κομματικούς) μηχανισμούς της ταραγμένης εκείνης εποχής (1333-1843). Α π ό το 1836 είχε ενταθεί η ρωσική επιρροή π άνω σ τον Ό θ ω ν α σε βάρος της αγγλι­ κής, και ο Καΐρης ήταν γνω στός ως φιλοάγγλος. Ο φιλορωσικός « Α ι ώ ν » έγραφε με μανία εναντίον του, ενώ με το ν ίδιο φανατισμό το ν υπεράσπιζαν οι φιλοαγγλικές εφημερίδες «Α θ η ν ά » και «Φ ίλο ς του Λ α ο ύ ». Α π ό τους υποστηρικτές του θεωρήθηκε θύμα της Ρωσίας και του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που βρισκόταν πάντα υπό την επιρροή της λόγω του «ομοδόξο υ ». Η Πολιτεία , πράγματι, συνήργησε στην εκ­

αψιερωμα/39 κλησιαστική καταδίκη του και την περιέβαλε με το κύρος της, προχωρώντας στην απομόνωση, τη φυλάκιση και τη ν απέλασή του. Π ολλοί κατα ­ κρίνουν την πολιτειακή ανάμειξη. Υπάρχει όμως και εδώ μια εξήγηση, που βγαίνει από το κλίμα της εποχής, που ό ταν αγνοείται είναι φυσικό να δημιουργούνται παρερμηνείες. Τ ο ό τι οι αντιπολιτειακές θέσεις του Καίρη θα το ν οδηγούσαν αναπότρεπτα σε ρήξη με την Π ο ­ λ ιτεία, ήταν αναμενόμενο. Ο Ό θ ω ν α ς είχε προειδοποιηθεί από έλληνες και ξένους για τη στάση του Κ αίρη, η άρνηση δε από το ν τελευ-' τα ίο του κρατικού παράσημου ήταν η έμπρακτη επιβεβαίωση τω ν κ αταγγελιών. Ε ίνα ι όμως πάλι γεγονός, ό τι η Π ολιτεία αρχικά είχε άλλες διαθέ­ σεις απέναντι σ τον Καίρη. Κ α ι τούτο δεν συνά­ γετα ι μόνο από την απολογία της Π ολιτείας στον «Ελληνικό Ταχυδρόμο» (εφημερίδα της Κυβερνήσεως, 1839), αλλά και από εύγλω ττα γεγονότα. Δ ε ν είναι μόνο η απονομή και σ’ αυτόν του α νώ ­ τατου παράσημου της Χ ώρα ς, ή η πρόταση να διοριστεί καθηγητής της φιλοσοφίας στο νεοσύ­ σ τατο πανεπιστήμιο, αλλά και η απόλυτη εμπι­ στοσύνη που του έδειξε η Π ολιτεία, ώ σ τε να αφήνει τη σχολή του έξω από κάθε εποπτεία, την οποία ο ίδιος ο Κ αίρης αρνήθηκε επίμονα. Σ ’ αυτή τη συνάφεια όμως πρέπει να υπογραμμισθεί μια χαρακτηριστική α ντιστοιχία. Τ ο έτος 1839 - αρχή οδυνών για το ν Καίρη - συντάραξαν την ελληνική κοινω νία δύο γεγονότα, ιδεολογικά διαμετρικά α ντίθετα μεταξύ τους. Τ ο ένα είναι η «συνω μ οσ ία » της Φ ιλορθοδόξου Ε ταιρείας, με καθαρά παραδοσιακό, ορθόδοξο και συνάμα φιλορωσικό περιεχόμενο, που όμως κρίθηκε ω ς αντικα θεστω τικ ό κίνημα και πατάχθηκε από το Κ ράτος. Τ ο άλλο είναι η υπόθεση του Κ αίρη, με καθαρά δυτικό, αντιπαραδοσιακό-αντιορθόδοξο και φιλοαγγλικό χαρακτήρα, που κρίθηκε εξίσου επικίνδυνη για την κρατική ασφάλεια. Δ ε ν έγινε, λοιπόν, καμιά διάκριση στην περίπτωση Καίρη. Στην πρώτη περίπτωση η απειλή (για την πο­ λιτεία ) προερχόταν από τη (φαινομενικά τουλά­ χιστο) διάθεση για ορθόδοξη (ρωμαίικη) λύση του πολιτειακού προβλήματος. Στη δεύτερη τά ­ ρ α ζε την Π ο λιτεία το «σκοπούμενον», που ήταν «η ανατροπή της χριστιανικής -ό χ ι μόνο της ορ­ θ ό δοξη ς- χριστιανικής θρησκείας», με βάση «τη ν ασέβειαν περί τα θεία δόγματα και μυστήρια της ιερής ημών εκκλησίας» (Ελλην. Τηλέγρ.). Κ αι στη δεύτερη όμως περίπτωση, με τα δεδομένα της εποχής, όφειλε η Π ολιτεία να επέμβει. «Ε ις τοιαύτην π ερίπτωσιν, τι ήθελε κάμει πάσα κυβέρνησις, περί πολλού ποιούμενη τα πνευματικά και υλικά συμφέροντα του Κ ράτους, την παρού­ σαν και μέλλουσαν ευδαιμονίαν του λαού τη ς;» (α υτόθι). Η επέμβαση ήταν αυτονόητη. Δ ε ν ενεργούσε « β υ ζα ντινά » η Π ολιτεία -π αρ ά το ν εις

εκδόσεις καστανιωιη

ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γκίνσμπουργκ Νατάλια Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΟΥ ΠΑΕΙ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ Μυθιστόρημα

Κ όνραντ Τ ζόζεφ Η ΤΡΕΛΑ ΤΟΥ ΑΛΜ ΑΓΕΡ Μυθιστόρημα

Μπαζέ:ν Ερβέ ΜΕ ΤΗΝ ΟΧΙΑ ΣΤΟ ΧΕΡΙ Μυθιστόρημα

Ζακόμπ Μαξ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ Σ' ΕΝΑ ΝΕΟ ΠΟΙΗΤΗ Εισαγωγή - μετάφραση: Αντώνης Φωσπερης

Π αρίζε Γκοφρέντο ΤΟ ΑΦΕΝΤΙΚΟ Μυθιστόρημα

Χάσεκ Γιάροσλαθ ΓΙΑ Τ Α ΠΑΝ ΗΓΥΡΙΑ Διηγήματα

ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

εκδόσεις κασιανιώιη Ζ. Πηγής 3, 106 78 ΑΘΗΝΑ, Τηλ.: 3601331.

40/αφιερω μα άλλα σημεία σαφή α ντιβ υζα ντινισμ ό τη ς- ω ς προστάτης δηλ. τη ς Π ίστης. Ή τ α ν «υποχρεωμέ­ ν η » να επέμβει βάσει του δικού της Κ α τα σ τα τι­ κού Χ άρτη της Εκκλησίας του 1833 (ανακήρυξη πραξικοπηματική του ελλαδικού αυτοκέφαλου), που ό ρ ιζε το ν Ό θ ω ν α «κυριάρχην» της Εκκλη­ σίας και «α ρ χη γό ν» της για « τ ο διοικητικόν μέ­ ρ ο ς » (π ολιτειοκ ρα τία ). Η υπόθεση, λοιπόν, του Κ αΐρη, και αν ακόμη δεν έθιγε άμεσα τη ν Π ο λι­ τε ία ή την κοινωνική τά ξη , δεν έπαυε να αφορά π ρωταρχικά την Π ο λιτεία , αφού η Εκκλησία ήταν υπό το ν άμεσο έλεγχο και την εξουσία τής. Κ α ι για τα εκκλησιαστικά, κέντρο αναφ οράς ήταν η Π ο λιτεία , σαν όργανο της οποίας ενεργούσε στην ουσία η Σύνοδος. Κ ανένας, λοι­ πόν, φανατισμός δεν επικράτησε από την πλευρά τουλάχιστο τη ς Εκκλησίας, που με τη ν παρουσία του «βασιλικού επιτρόπ ου» και το βέτο του ήταν ολότελα ανίσχυρη, δέσμια στην ουσία της κ ρα τι­ κής εξουσίας. δ. Τ ο δράμα του Κ αΐρη όμως φ ω τίζε τα ι πε­ ρισσότερο από το ν αντίκτυπο της π εριπέτειάς του στον ελληνικό λαό, και γενικά στον κ οινω νι­ κό χώρο. Η δίω ξή του, ιδια ίτερα από τή ν Π ο λι­ τεία , ήτφν φυσικό να ηρωοποιήσει το ν Κ αΐρη, που το ν συνόδευε π άντα ο φ ω το στέφ α νο ς του εθνικού αγωνιστή και να θεωρηθεί θύμα της πο­ λιτικής. Την εντύπωση αυτή ενίσχυε η αντικυβερνητική (φιλοαγγλική ) μερίδα, αλλά και. φιλο­ δυτικοί πολιτικοί υποστηρικτές του, όπως ο I. Κ ωλέττη ς. Ο διχασμός για τη ν καταδίκη του Κ αΐρη απλώθηκε σε όλα τα επίπεδα της εθνικής ζω ή ς. Η στάση απέναντι σ τον Κ αΐρη ξέφ υγε από κάθε όριο κριτικού ελέγχου - όπω ς συμβαίνει συνήθως - και κ α θο ριζό τα ν από τις προσωπικές πεποιθήσεις (ιδεολογικές και πολιτικές) και κυ­ ρίω ς από την τοποθέτηση απέναντι στην εκκλη­ σιαστική παράδοση και τη ν εκκλησιαστική ιε­ ραρχία, ώ σ τε λίγο να π ροσέχονται οι ίδιες οι ιδέες του Καΐρη, τις οποίες είναι βέβαιο ό τι π ολ­ λοί - και όχι μόνο ο απλός λαός - δεν μπορού­ σαν να αποτιμήσουν σ ω στά μέσα στη θρησκευτι­ κή τους αδιαφορία. Η διάβρωση, έπειτα, τω ν συνειδήσεων και η άμβλυνση τω ν κριτηρίω ν, που είχε αρκετά αυξηθεί δεν επέτρεπε σε πολ­ λούς να προχωρήσουν από τη ν επιφάνεια της καιρικής ηθικολογίας στην ουσία του συστήμα­ το ς του. Έ τ σ ι π ροσωπικότητες του επιστημονι­ κού κόσμου, όπως ο Ν. Σα ρίπολος και ο Μ . Ρενιέρης, ανέλαβαν πρόθυμα την υπεράσπισή του (1853). Θερμή στάση απέναντι του τήρησαν η αγγλική κυβέρνηση (για ευνοήτους λόγους) και το φιλοαγγλικό κόμμα. Ό σ ο ι όμως από τους λό­ γιους είχαν επίγνωση της καιρικής ιδεολογίας, μολονότι κοραϊστές και φιλελεύθεροι, όπως ο Φαρμακίδης και ο Βάμβας, καταδίκασαν το σύ­ στημα του Κ . και την προσπάθειά του. Ακόμη

και ο ι π ροτεστά ντες μισιονάριοι (Leeves, L o w ­ ndes κάι Benjamin - το ν χαρακτηρίζει απερί­ φ ρ ασ τα «δ ε ΐσ τή »), όπω ς ξέρουμε από (α νέκ δο­ τε ς) εκθέσεις τους, ενώ με χαρά έβλεπαν την σύγκρουση του Κ . με τη ν ελληνική Εκκλησία, δήλωναν το σκεπτικισμό τους για την τολμηρό­ τη τα και σοβαρότητα της κ αινοτομίας του. Δ ε ν έλειψαν φυσικά και τα π εινότερ α κ ίνητρα συμπά­ θειας. «Π ο λ λ ο ί τω ν Α ν δ ρ ίω ν, ωφελούμενοι από των, ξέν ω ν μαθητών, και τρόφ ιμ α π ωλούντες ακριβώ ς ( = ακριβά), και ναυτικά δάνεια π αρ’ α υτώ ν λαμβάνοντες εις’ τα πλοία, ηγάπ ων και τη ν ο ρφ ανοτρόφ ον σχολήν και το ν Σχολάρχην, τ ’ άλλα δ ι’ ολίγον ε φ ρ ό ντιζον περί της διδασκα­ λία ς » (Κ . Ο ικονόμος). Ό σ ο ι όμως είχαν δ ια σ ώ σει τα ορθ ό δ ο ξα κρι­ τήρια μπορούσαν να α ντιληφθούν τ ι εσήμαινε σ το βάθος της «η α π ο σ τα σ ία » του Κ αΐρη. Κ αι όχι μόνο κληρικοί (π.χ. Κ . Οικονόμος, Ν. Δ ο ύ ­ κας), αλλά και λαϊκοί, όπω ς ο Στρ ατη γό ς I. Μ ακρυγιάννης. Σ τα «Απ ομνη μονεύματά» του κατη­ γορεί το ν Κ . ό τι απάτησε το Λ α ό : «...Γ έλα σ ε τους γονέους και τους πήρε τα παδιά τους και τα πρόκοψ ε». Δριμύτερος όμως είνα ι σ τα «Ο ρά μ α ­ τα κ αι Θ ά μ α τά»του: «...Ο καλόγερος Κ αΐρης θέ­ λει να φορεί όλα του Χ ριστο ύ τα φορέματα, και α υτόν το ν Χ ρ ισ τό ν και Θ εοτόκ ο και αγίους δεν θέλει, ό τι ο Θ εός δεν το ν ρώ τησε να το ν συμβου­ λευτεί και το ν καλόγερον σοφ ό Καγίρη, και τ ό ­ τε, α ν συγκατανέψει ο Καΐρης, να γένουν τα κοντράτα. Κ α ι αφού αυτό αμέλησε ο Θ εός και δεν συμβουλεύτη α υτόν το ν σοφ όν, τό τε και αυ­ τό ς δραπετεύει με τα ίδια φορέματα και θέλει να γένει αρχίθρησκος με κούφια καρύδια και ασκιά γεμάτα α γέρ α...». Ο Μ ακρυγιάννης, με τη φυσική διάκρισή του και το χαρισματικό κριτήριό του, κ ατορθώ νει να δ ια γνώ σει όλο το βάθος και πλάτος του καιρικού προβληματισμού. Τ ι να πει όμως κανείς για άλ­ λες κρίσεις, μεταγενέστερες, που είνα ι αβασάνι­ σ τα θετικές παρά τη ν πλήρη άγνοια του συστή­ ματος του [π.χ. Π. Νιρβάνας: « Δ ε ν έλαβα π οτέ μου αφορμή να μελετήσω τα έργα του Θ. Καΐρη. Ξέρω μονάχα πως ήτανε ένας άνθρω πος σοφός, αγαθός και φ ιλά νθ ρω π ος...», ή ο Κ . Παλαμάς: « Α π ό κανένα σκιάχτρο δεν τρομάζεις/Γαληνός, α μετανόητος α μετάνοιωτος τ ’ αδειάζεις/το πικρό ποτήρι/Μ’ εσένα ο Χ ριστό ς, ιερέ Κ α ΐρ η ...». Α λ ­ λά τ ο ερώτημα δεν είναι, αν ο Χ ρ ιστό ς είνα ι (και είνα ι...) με το ν Κ αΐρη, αλλά αν ο Κ αΐρη ς είναι με το Χ ριστό , αφού α ρνείτα ι τη θεότητά του].

2. Μ ι α α π ό π ε ι ρ α ε ρ μ η ν ε ία ς Ο Κ αΐρη ς είνα ι ένα από τα χαρακτηριστικότερα συμπτώματα του νεοελληνικού ιδεολογικού με-

αφιερωμα/41 τασχηματισμού και ιδιά ζουσα περίπτωση τω ν αναζη τήσεω ν και αναπροσαρμογών στον ελλαδικό χώρο κατά το ν α ιώ να του διαφωτισμού. Δ ε ν ήταν παρά γνήσιο τέκνο της εποχής του και δεν μπορεί να κατανοηθεί έ ξω από τις ενδοελληνικές εξελικτικές διαδικασίες, που προήλθαν από τη συνάντηση της ελληνικής διανόησης με το ν ευ­ ρωπαϊκό διαφωτισμό. Παρασύρθηκε και αυτός από τη δίνη της υστερίας τω ν «δ ια φ ω τισ μ ένω ν» γραικώ ν για τα «φ ώ τ α » της Ευρώπης με τ ο δικό του όμως τρόπο, λόγω της ισχυρής προσωπικό­ τη τάς του, που ήθελε πάντα να βα δίζει το ν δικό της δρόμο. Η μαγευτική έλξη τω ν ευρωπαϊκών φ ώ τω ν οδηγούσε αναπότρεπτα στην αποστροφή προς τη ρωμαίικη παράδοση, πού τα υ τιζό τα ν με ό ,τι στη γλώ σσα τω ν δυτικών - κατά σάρκα ή κατά πνεύμα - εξέφ ραζε ο όρος «β υ ζά ντιο ». Για τί πάντα, ότα ν το Βυζάντιο/Ρωμανία θεάζετα ι με τα γυαλιά τω ν δυτικών, φαίνεται πράγμα­ τ ι αποκρουστικό και τερατώδες. Ο Δ ιαφ ω τισμ ός λειτουργεί σαν αποθέωση του ορθού λόγου, που ανακηρύσσεται ο μοναδικός οδηγός του ανθρώπου στην αναζήτηση της αλή­ θειας και της λύτρωσης. Βέβαια η τάση αυτή δεν μπορεί να θεωρηθεί κληρονομιά μόνο του δυτι­ κού πολιτισμού, όσο και αν αποτελεί το θεμέλιό του. Έ χ ει ρίζες και στην «κ α θ ’ ημάς ανατολήν». Η πνευματική πορεία της ελληνικής ανατολής εί­ να ι διπλή. Α π ό τη μια βρίσκεται η εκκλησιαστική/ορθόδοξη παράδοση, ησυχαστική και αποφα­ τική, πορεία θέωσης - ασκητική και πρακτική, που σ τηρ ίζετα ι σε συγκεκριμένη εμπειρική μέθο­ δο: κάθαρση της καρδιάς από τα πάθη, φ ω τι­ σμός της καρδιάς από το άγιο Πνεύμα και δοξασμός (θέωση), που συνιστά τελείωση της ανθρώ­ πινης ύπαρξης μέσα στη θέα της άκτιστης .δόξας και βασιλείας του Χ ριστού. Ο ι πατέρες απορρί­ πτουν, στο χώρο της πίστης, την αφηρημένη στοχαστική-φιλοσοφική θεώρηση του Θεού, επιμένοντα ς στην εμπειρική-ασκητική προσέγγισή του. Ό ρ γ α ν ο της θείας γνώσης είναι, στην ορθό­ δοξη παράδοση, ο «νο υ ς », που ό ταν λειτουργεί σωστά, εδράζεται μέσα στην καρδιά. Ο νους όμως διακρίνεται από το λογικό. Μ όνο ο μη κεκαθαρμένος (στην καρδιά) τα υ τίζε ι νου και λο­ γική. Τ α γνω σιολογικά κριτήρια, λοιπόν, της ορθο1 δ ο ξίας είναι διαφορετικά από εκείνα του λογοκρατούμενου ανθρώπου, και όλου του ευρωπαϊ­ κού χριστιανισμού. Μ ε το νου ο άνθρωπος γν ω ­ ρ ίζε ι το «γνω ρ ισ τό ν » του Θεού - τις άκτιστες ενέργειές του· με το λογικό γνω ρ ίζει το ν κ τιστό κόσμο, μέσω της επιστήμης. Η ορθοδοξία άρα διακρίνει δύο είδη γνώσης, και γ ι’ αυτό δεν (μπορεί να ) είναι εναντίον του ορθού λόγου, «ανορθολογικ ή » και «μυστικιστική», μόνο που γνω ρ ίζει τα όριά του. Τ ο αποδιδόμενο στον Τερ-

εκδόσεις καστανιώτη

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Αριστηνός Γιώργος ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ Νουβέλα

Καραούλης Κώστας Η ΕΚΛΕΙΨΗ Μυθιστόρημα

Κολώνας Β αγγέλης Χ Α Ρ Α Μ A AFT Μυθιστόρημα

Κ οντολέων Μάνος ΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ Μυθιστόρημα

Ξανθούλης Γιάννης ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΠΟΥ ΧΑΘΗΚΕ ΣΤΟ ΧΕΙΜΩΝΑ Μυθιστόρημα

Τομαζάνη Δέσποινα ΤΟ ΑΜ ΙΛΗΤΟ ΝΕΡΟ Ερωτικό παραμύθι

Χαριτόπουλος Διονύσης ΔΕΣΠΟΙΝΑ Νουβέλα

εκδόσεις καστανιώτη Ζ. Πηγής 3. 106 78 ΑΘΗΝΑ. Τηλ.: 3601331.

42/αφιερωμα τυλλιανό -κ α ι συχνά χρησιμοποιούμενο υπέρ του Κ α ΐρ η - «Credo, quia absurdum est», κατανοούμενο ορθόδοξα, δεν έχει την έννοια που του αποδίδεται. Σημαίνει, ό τι το λογικά απίθανο ή αδύνατο έχει στο χώρο της εκκλησιαστικής γν ώ ­ σης τη σφραγίδα της αλήθειας. Γ ια τί το αντικεί­ μενο της οθρόδοξης-εκκλησιαστικής γνώσης εί­ να ι το υπέρλογο, κάτι που υπερβαίνει τις δυνα­ τότη τες του ορθού λόγου. Η σύγχυση συνεπώς τω ν γνω στικ ώ ν οργάνων, νου και λογικής, οδη­ γεί αναπόδραστα στο παράλογο. Ο μη ορθόδοξος -α υ τό ς που δεν ακολουθεί αυτή τη γνωστική π ορεία- χάνει τα κριτήρια της ορθοδοξίας, γιατί ακολουθεί μια (ελληνίζουσα) ορθολογιστική τάση, που οδηγεί σε πίστη ιδεολογική-λογική, όπως είναι όλες οι αιρέσεις. Α υ ­ τή τη μέθοδο υιοθετεί η Δύση και στο θρησκευτι­ κό χώρο (σχολαστικισμός) και αυτή ακολουθού­ σε και ο Καΐρης, όντας ολότελα ξένος προς τη γνωσιολογική μέθοδο της Εκκλησίας του. Ό τ α ν χαθεί δε η μέθοδος της πατερικής γνωσιολογίας, τό τε η πίστη μεταβάλλεται σε (ιδεολογικό) σύ­ στημα θρησκευτικών εννοιώ ν και αρχών, που υποκείμενες στον κριτικό έλεγχο του λογικού, α ναπροσαρμόζονται με βάση τα λογικά κριτήρια του αυτοθεοποιημένου ανθρώπινου υποκειμέ­ νου. Κ άθε αίρεση κινείται μέσα στο πλαίσιο αυ­ τό. Τ ο μαρτύριο του ορθολογισμού του ομολογεί ο ίδιος ο Καΐρης: «Π α ιδ ίο ν ακόμη ων, είχα πλείστας αμφιβολίας περί τω ν δογμάτων της χριστια­ νικής θρησκείας και περί τω ν μυστηρίων αυτής». Δ ε ν είναι άρα περίεργο ό τι κατέληξε σε μια μη­ χανιστική ερμηνεία της ενεργείας του Αγίου Πνεύματος, που την θεωρεί μαγική, έστω και άν το ακόλουθο ειπώθηκε χλευαστικά - αλλά και έτσι δεν αλλάζει η ουσία τω ν πραγμάτων: «...απ εφ άσισα να προαχθώ εις όλους τους ιερα­ τικούς βαθμούς, ίνα επέλθη και εις εμέ το Ά γ ιο ν Πνεύμα, αλλ’ αφού είδον, ό τι δεν επήλθεν, ανεχα ιτίσθην»! Α ν μάλιστα αληθεύει η πληροφορία του Γούδα, ό τι ο Κ. έγινε κληρικός, για να μείνει άγαμος και να μπορέσει να σπουδάσει στο Δ ύ ­ ση, τό τε γίνεται πολύ ευκολότερα κατανοητή η πνευματική του πορεία. Α ν δεν ανήκε ολόκληρος στη «φωτισμένη Ε υρώπη» και πριν τη γνωρίσει, δεν θα μπορούσε να σκέπτεται έτσι, ούτε θα ανακήρυττε το έτος της μετάβασής του σ’ αυτήν (1801) ω ς αρχή της χρονολογίας του. Μ ε τις προϋποθέσεις αυτές μπορεί να ερμηνευθεί και το σύστημά του. Ο Κ. διαμαρτυρόταν, ό τι «ο ύ τε εδίδαξε ποτέ, ούτε ήτο ικανός να διδ ά ξει δογματικήν θεολο­ γία ν », θεωρώ ντας την «υπέρ τας δυνάμεις» του. Γ ι’ αυτό δεν μπορούσε, «απαιτούμενος λόγον εις τα υπέρ λόγον, να ομολογεί ό,τι... είναι ακατάληπτον» (Α π ο λο γία Α ', 1839). Ε ίναι και τούτο

απόδειξη της εξάρτησής του και στα θεολογικά από τη Δύση. Βλέποντας με δυτικά κριτήρια και προϋποθέσεις το εκκλησιαστικό «δ όγμ α », το δε­ χόταν σαν αλάθητο κριτήριο-αρχή («αλήθεια ι α να ντίρ ρη το ι»), που επιβάλλεται άνωθεν και ή γίνεται δεκτό λογικά ή απορρίπτεται, πάλι λογι­ κά, γιατί υπερβαίνει τη δύναμη του ορθού λόγου να το κατανοήσει. Για την Ο ρθοδοξία όμως το δόγμα δεν είναι μεταφυσική σύλληψη, αλλ’ έκ­ φραση αγιοπνευματικής εμπειρίας τω ν θεωμένω ν. Γ Γ αυτό γίνεται (ορθ ό δ ο ξα ) διάκριση ανά­ μεσα στη διατύπωση του δόγματος, που γίνεται με κτιστά-λογικά μέσα, και στο περιεχόμενό του, που ποτέ δεν νοείται, ω ς μυστήριο, αλλά γνω ρί­ ζε τα ι στη φωτισμένη από-το αγ. Πνεύμα καρδιά. Η υπακοή, έτσι, στο δόγμα - και από τους μη «διαβεβηκότας εν τη θεωρία (= θ έ α )» του Θεού (Γρηγ. Θ εολόγος) εξα σφ αλίζει την καθαρότητα της πίστης, της τοποθέτησης του ανθρώπου απέ­ να ντι στο Θ εό, που είναι αναγκαία προϋπόθεση για την παραδοχή της μιας και συγκεκριμένης θεραπευτικής μεθόδου της Ο ρθοδοξίας, που οδηγεί στη θέωση. Ό τ α ν λοιπόν ζητούσε «ομο­ λογία π ίσ τεω ς» η Εκκλησία, εκαλείτο ο Κ. να δηλώσει την πιστότητά του στην παράδοση της Εκκλησίας του και όχι την κατανόηση τω ν «δ ο γ ­ μάτων». Η θρησκεία του Κ. ήταν φυσική (φυσικός θεϊ­ σμός) και μεταφυσική (φαντασία, στοχασμός). Τ ο σύστημά του ήταν κράμα ηθικοκρατικού στο­ χασμού και (δ ια φ ω τισ τικού) ορθολογισμού, χω­ ρίς μάλιστα την ελάχιστη πρωτοτυπία. Ε ίνα ι σ’ αυτό καταφανείς οι επιρροές της γαλλικής επα­ νάστασης, της πρώτης μάλιστα «σκληρής» περιό­ δου της (λα τρεία του ορθού λόγου - θεοφιλανθρωπισμός), και η εκλεκτική πρόσληψη ιδεών δυτικών φιλοσοφικών συστημάτων. Επισημάνθηκε η επίδραση στον Κ . του άγγλου G. Berke­ ley (1685-1753) και του γάλλου A . Compte (17981857) - ιδρυτή της «θετικής θρησκείας» με πολλά παράλληλα προς τη θεοσεβιστική οργάνωση της κοινότητας του Καΐρη. Τ ο π αράδοξο δηλ. είναι, ό τι ο Κ. ακολουθούσε ιδέες, που είχαν ξεπερασ τεί και σ’ αυτή την Ευρώπη. Σε άλλα όμως ση­ μεία συναντιόνταν με το ν φιλελεύθερο π ροτε­ σταντισμό (ερμηνεία τω ν θαυμάτων της Γραφής λ.χ.) και με το ν τεκτονισμό (α όριστο υπέρτατο ο ν), φέρεται μάλιστα και ω ς κανονικός τέκτονας (μασόνος), χωρίς όμως σοβαρές μαρτυρίες. Τ ο σύστημα του Κ . κ αταντά φυσική θρησκείαιεροκρατία και κώδικας ηθικών αρχών. Τ ο βά­ ρος πέφτει στην ηθική (ηθικισμός) μέσα στο πνεύμα τω ν συγχρόνων του ρευμάτων, της καν­ τιανής καθηκοντολογίας και του προτεσταντΐκού ευσεβισμού. Η ηθική σκοπιμότητα π ροτάσσεται και η πίστη θεωρείται μέσα από την ηθική αναγκαιότητα. Ο θρησκευτικός βίος γίνεται σύ­

αφιερωμα/43 νολο ηθικών υποχρεώσεων, ω ς κοινωνικός προ­ γραμματισμός, με στόχο τη διαμόρφωση της και­ ρικής κοινωνίας. Ο Κ. είχε όλα τα στοιχεία όχι απλώς ενός θρη­ σκευτικού μεταρρυθμιστή, αλλά του καινοτόμου. Γι’ αυτό δεν έχει παράλληλα στον Λασκαράτο, ούτε και στον Λούθηρο. Ο ι φιλοδοξίες του ξεπερνούσαν τα όρια της διαμαρτυρίας. ΓΓ αυτό και οι διαθρυλούμενες «δημοκρατικές» (καθαρά α στικές) αρχές του, δεν μπόρεσαν να λειτουργή­ σουν σ τον κοινωνικό χώρο, γιατί δεν επιδιωκό­ τα ν ανανέωση της παράδοσης, με την επανεύρεση ή διάσωση της συνέχειάς της, αλλά κ ατα στρο­ φή της παράδοσης και ριζική αλλαγή της. Α ν τ ί­ θετα άλλοι σύγχρονοί του α πέδειξαν ό τι η ορθό­ δοξη παράδοση δεν εμπόδιζε καθόλου την κοι­ νωνική κριτική, μέσα σε πνεύμα δημοκρατικό και λαϊκό, αλλά και ρωμαίικο. Ο Φλαμιάτος λ.χ. αρνήθηκε και αυτός να γίνει υπάλληλος της αγ­ γλικής προστασίας στα Επτάνησα, ο Παπουλάκος άσκησε καταλυτική κριτική στη βασιλεία και τους νέους θεσμούς και ο Μ ακρυγιάννης α ναγνω­ ρίζετα ι (και από μη παραδοσιακούς) ω ς α γω νι­ στής της δημοκρατίας, χωρίς να φύγουν από το έδαφος της παράδοσής τους. Α λ λ ’ αυτοί είχαν ταπείνωση, μια πρωταρχική ησυχαστική κατηγο­ ρία, που έλειπε τελείω ς από το ν κληρικό Καϊρη. Εκείνος, θύμα της πολυγνωσίας και της φιλοδο­ ξία ς του προτίμησε να θυσιάσει την παράδοσή του, επιβάλλοντας το δικό του κατασκεύασμα. Για τί αυτό τελικά, που θυσιά ζετα ι στην περί­ πτωση που μελετάμε, δεν είναι ο Καΐρης, αλλά η παράδοση εκείνη, που αποδείχθηκε ιστορικά η πνευματική κιβωτός, που έσωσε το ν ελληνισμό στις αλλεπάλληλες περιπέτειές του. Βέβαια, αναζητήθηκαν και ψυχολογικοί πα­ ράγοντες, για την ερμηνεία του προσώπου του Καΐρη. Μ ίλησαν για «εκτροχιασμό της διανοίας το υ » και «θρησκευτικό παραλήρημα» του Δ ιδ α ­ σκάλου (Ι.Δ . Αποστολάκης, γιατρός). Χ ω ρίς να θέλουμε να επιμείνουμε στη «λύσ η » αυτή πρέπει να υπενθυμίσουμε ό τι ο Καϊρης έδειξε πράγματι θεοληπτικά συμπτώματα, γράφ οντας για σχετι­

Βιβλιογραφική Σημείωση Στην παραπάνω ανάλυση εκτός από τα έργα του Κ αΐρη (π.χ. Γνωστική..., Επιτομή της θεοσεβικής διδασκαλίας και ηθικής, Θ εοσεβών προσευχαί και ιερά άσματα) π ροϋποτίθενται και οι ακόλουθες μελέτες: Κ. Οικονόμου του εξ Ο ικο­ νόμων, « Τ α σωζόμ ενα εκκλησιαστικά συγγράμ­ ματα», τόμ. Β ', σ. 398-432. Χρυσ. Παπαδοπούλου, «Ισ το ρ ία της Εκκλησίας της Ε λλάδος», τ. Α ', Ε ν Α θή να ις 1920, σ. 223-272 και 391-94. Ε λ­ ληνική Δημιουργία αρ. 129 (α φιέρωμα), Α θ .

κές του εμπειρίες: «Ε π ί τέλους γαληνιαίαν τινά και νήνεμον νύκτα, ατενίσας προς το ν αστερόεντα ουρανόν, ενόμισα ό τι ανέγνων έπ’ αυτού χρυσοίς γράμμασι τα ς λέξεις «Θ εό ν σέβου», «Θ εό ν αγάπα». Πέρα από την άνωθεν καταξίωση, όπως φαίνεται, που επιζητούσε ο Καΐρης, τι άλλο μπορεί να μαρτυρεί αυτός ο λόγος παρά καθαρή ιδεοληψία; Φυσικά δεν μπορούμε να αρνηθούμε στον Κ αΐρη την αγάπη προς την π ατρίδα του, που προτίμησε να την εκφράσει με τον δικό του πε­ ρίεργο τρόπο. Ί σ ω ς και αυτός σαν το ν Π λήθωνα (1450)'πίστεψε στη δυνατότητα αναγέννησης του Ελληνισμού με το ν αρχαίο πολιτισμό και τήν αρ­ χαία γλώσσα, στο πλαίσιο μιας νέας θρησκευτι­ κής κοινωνίας. Ο ελληνοκεντρισμός του άλλωστε και η ελληνολατρεία που δεν μπορούν να αμφι. σβητηθούν από κανένα. « Α ν τ ι καλόν γένηται, εκ της Ελλάδος γενή σετα ι», συνήθιζε να λέγει, καλλιεργώντας την πίστη στον «περιούσιο λα ό», κάτι που σε άλλο πλαίσιο θα επαναληφθεί στα τέλη του α ιώ να και από το ν Α π . Μακράκη. Π ο ιο (μπορεί να ) είναι μετά από αυτά το συμ­ πέρασμά μας; Π οια (μπορεί να ) είναι η θεολογική κρίση σήμερα για το ν Καΐρη; Δ ε ν π ιστεύω ό τι πρέπει να απομακρυνθούμε από την κρίση της εκκλησιαστικής ιεραρχίας και τω ν θεολόγων του ιθ ' αιώ να για το πρόσωπό του. Ε ίνα ι ανάγκη να διακρίνουμε δύο Καΐρηδες: το ν εθνικό αγωνιστή και ευεργέτη και το ν τραγικό πειραματιστή, που προσπαθώντας να επιβάλει τη θρησκεία και κοι­ νω νία του, αύξησε την π νευματική σύγχυση, που τους τελευταίους αιώ νες ταλαιπ ωρεί το ν μαρτυ­ ρικό λαό μας. Ο πρώτος Κ αΐρης .είναι πάντα «α νώ τερο ς π αντός επαίνου»· ο δεύτερος είναι καλό, και γ ι’ αφτόν και για το έθνος μας, να ξεχασθεί, όπως μετά το θάνατό του ξεχάστηκε και το Θρησκευτικοκοινωνικό δημιούργημά του.

1953. Δ . Καλογεροπούλου, « Η δράσις του Θ. Καΐρη ω ς τέκτονος, Φιλικού και Θεοσοφούν, Πυθαγόρας 4(1926) σ. 1354-57 και 1381-93. Α .Ν . Γούδα, «Β ίο ι π αράλληλοι...», τ. Β ', (Α θ . 1870) σ. 163-203. Δ . Πασχάλη, «Θ εόφ ιλος Κ αΐρη ς», Αθ . 1928. Δ .Ν . Κυριάκού, «Θ εόφ ιλος Κ αΐρης», Α θ . 1971. Α π . Μ ακράκη, «Ομοφυής και ομογε­ νής τριανδρία: Βολταίρος - Κοραής - Κ αΐρη ς...», Ε ν Α θ ή να ις 1967 (ανατύπ. άρθρω ν). Περα ιτέρω βιβλιογρ. βλ. στο Πέταλον, τεύχ. 4, (Κ αιρικά Σύμμεικτα), εκδ. Δ .Ι. Πολέμη, Ά ν δ ρ ο ς 1984, σ.

182-203.

44/αψιερωμα

Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου

Η έννοια της προόδου στην Κοσμοσοφία του Θεόφιλου Καΐρη Ένα εσωτερικό τεκμήριο για την απόδοση της πατρότητας της Κ ο σ μ ο σ ο φ ία ς 1 στον Θεόφιλο Καΐρη είναι η έννοια της προόδου, η οποία είναι και η βασικότερη του έργου αυτού. Η πρόοδος, όπως εμφανίζεται στην Κ ο σ μ ο σ ο φ ία , προεκτείνει τη θεωρία του Καΐρη, που αναπτύσσει στα Σ το ιχ ε ία Φ ιλ ο σ ο φ ία ς , αναφορικά με το «επ ’ άπειρον τατικόν ή απειροτατικόν».2 Στη θεωρία αυτή, ο Καΐρης υποστηρίζει ότι κάθε ον με ανεπτυγμένες ψυχικές δυνάμεις και προικισμένο με νου «προς αιώ­ νιόν τι και απόλυτον και άπειροτέλειον ακαθέκτως αεί ο άνθρωπος φέρεται, το ανώτατον των όντων εξιχνεύων αποχρώντα λόγον, ή την πρωτίστην εκζητών αλή­ θειαν...»·3 και συμπληρώνει «η τοιαύτη ουν της ψυχής του ανθρώπου δύναμις, δι ην εις το αδιαλείπτως παντός πεπερασμένου και παρερχομένου υπερίπτασθαι τεί­ νει, και προς απείρως άπειροτέλειον Ον ανάγεσθαι... και τελειοτάτην αρμονίαν ευρείν δύναται, επ’ άπειρον τατικόν ή απειροτατικόν ονομάζεται· η δε δι’ αυτού ενέργεια επ’ άπειρον τάσις λέγεται».4 Α υ τή την τάση προς το άπειρο που συνοδεύεται από τη συνεχή καλυτέρευση του ανθρώπου, ο Κ αΐρης την τ α υ τίζε ι στην Κοσμοσοφία με τη ν έν­ νο ια της προόδου, η οποία ο ρ ίζε τα ι ω ς κίνηση ή πορεία «πρ ος αναζή τησιν απολύτου τελειοποιησημότητος, εις ην ουδέποτε δυνήσεταί τις φθάσ α ι».5 Σκοποί της π ρο ό δο υ ‘είναι η επιστήμη, η ηθική και η θρησκεία, και προϋποθέσεις της η ύλη και η διατήρησή της καθώς και η τά ξη , την οποία ο Κ αΐρης ονομάζει «καθολικόν αλληλέγγ υ ο ν »·6 στο καθολικό αλληλέγγυο οφείλεται η κοσμική ισορροπία, ενώ παράλληλα εμφανίζεται « ω ς το ενεργόν της προόδου α ίτιο ν ».7 Η θεμε­ λιακή αυτή σχέση της προόδου με την τά ξη , η οποία διατρέχει ολόκληρη την Κοσμοσοφία θυ­ μίζει σε γενικές γραμμές τη θετική φιλοσοφία του Auguste Comte, του οποίου το έμβλημα ήταν «π ρ όοδος και τά ξη » και όπου η τά ξη αποτελεί τη βάση και η πρόοδος το σκοπό της α νθρω πότη­ τα ς, τοπ οθετώ ντας την στο ηθικό επίπεδο και με ενδιάμεσα στάδια, το φυσικό και το πνευματι­ κό.8 Α λ λά και για το ν Καΐρη, η πρόοδος έχει κυ­ ρίως ηθικό χαρακτήρα· ρυθμίζει την ηθική ζω ή , με βάση την πρόοδο κ ρίνεται το καλό και το κα­ κό, και γενικότερα ο Κ αΐρης θεωρεί ό τι η διατή ­

ρηση της ζω ή ς και η άμυνά της αποτελούν επα­ κόλουθα της προόδου. Η πρόοδος συνεχίζεται και μετά το θάνατο, ο οποίος είναι η στιγμή κα­ τά την οποία τ ο σώμα, μη μπορώντας ν ’ ακολου­ θήσει την ψυχή στο δρόμο της τελειοποιησημότητας, τη ν α ποχω ρίζεται και η ψυχή αυξά νει τις ιδιότητές της και προοδεύει προς το άπειρο και το Σύμπαν. Ο δρόμος τη ς προόδου, που στον Κ αΐρη έχει κοσμολογική χροιά περιλαμβάνει τ ό ­ σους σταθμούς, όσοι υπάρχουν ανάμεσα στην αδρανέστερη ύλη και το πνεύμα, στο πεπερασμέ­ νο και το άπειρο, στην ατέλεια και την τελειότη ­ τ α .11 Σ τη ν εξελικτική του θεώρηση,της προόδου, ο Κ αΐρης δεν διαβλέπει θεσμική πρόοδο αλλά ο ύ τ ε ' και τεχνολογική.12 Χ ρησιμοποιώντας τη ρήση του Τάκιτου ό τι όπου πολλοί νόμοι εκεί και διε­ φθαρμένη διακυβέρνηση, ο Κ αΐρης πιστεύει ό τι η θεσμική πρόοδος, την οποία τα υ τίζε ι με το ν υλικό πολιτισμό, επιφέρει τη διαφθορά τω ν η θ ώ ν.13 Η ηθική διαφθορά, που προκαλείται από το ν πολιτισμό, είναι στην ουσία αποτέλεσμα της απομάκρυνσης του ανθρώπου από τη φύση· «η ηθική του λαού κ ατά στα σ ις», γράφ ει ο Κ α ΐ­ ρης, «ο ς παραβιασάμενος και τω ν ο ρίων, άπερ η φύσις α υτώ διέγραψ εν, εξελθώ ν πορρωτέρω εστί

αφιερωμα/45 της φυσικής του κ ατα στά σ εω ς».14 Τ α δεινά του πολιτισμού είναι εξίσου βλαβερά για την ψυχή όσο και γ ια το σώμα του ανθρώπου. «Ο π ολιτι­ σμός ου μόνον επί·του σώματος», διευκρινίζει ο Καίρης, «αλλά και επί της ψυχής μεγάλην έχει επιρροή ν εν ω το σώμα καθίσταται νοσηματικόν και κεκμηκός, η ψυχή προς παν μεν γενναίον α ί­ σθημα, προς πάσαν δε δικαιοσύνης ιδέαν αναισθητεί- η δε συνείδησις όλην την ηθικήν αυτής απόλλυσιν ε ξο υ σ ία ν».15 Ακόμη, κατα λογίζει σ τον πολιτισμό ο Κ αίρης τις κοινωνικές και τα ­ ξικές ανισότητες, τους πολέμους και τις κατα­ κτητικές βλέψεις τω ν λαών καθώς πάλι και τη διαφθορά του ηθικού συναισθήματος μέσα στο κ οινωνικό περιβάλλον. «Τ ο ν μεν αδικούντα και το ν ληστρικούς πλουτούντα και το ν ασυνείδητον αναιδώς εγκωμιάζειν, σέβεσθαι και δικαιούν, το ν δε δίκαιον και ενάρετον μυκτηρίζειν, π'εριφρονείν και κατηγορείν... ό τε το σύνηθες λεξι­ κόν τοσούτον μετεβλήθη, ώ σ τε ό ,τι καλούσιν αρετήν, είναι έγκλημα και κακίαν, ό ,τι δε ονο’μάζουσι τιμιότητα, είναι αληθινήν ατιμίαν...» καταγγέλλει ο Κ αίρης.16 Ο Καίρης ξεφεύγει από την αντίληψη που είχε καθιερωθεί από το ν Condorcet ό τι ο πολιτισμός είναι αλληλένδετος με την πρόοδο μέσα στη δεκτικότητα για τελειο­ ποίηση του ανθρώπου (Perfectibilite), θεωρία στην οποία έμεινε προσκολλημένος και ο Κ οραής μέχρι το τέλος της ζω ή ς το υ .18 Η πρόοδος για το ν Κ αΐρη είναι συνυφασμένη με την ιστορία, η οποία γι’ αύτόν είναι η ,αξιοπιστότερη γραπτή παράδοση μέσα στην οποία εγγράφ εται η εξέλιξη τής προόδου της ανθρωπότη­ τας, παράδοση με την οποία το παρελθόν προ­ σ εγγίζει « τ ω π α ρ όν τι».19 Η διαχρονική αντιμε­ τώπιση της ιστορίας, η οποία γ ι’ αυτόν είναι; «συνέχεια π ασών τω ν ανθρω πίνων πράξεων, αίπερ τω ν κ οινω νιώ ν περιέγραψαν την ζω ή ν »,19“ απομακρύνει το ν Καίρη από την κυκλική δια δι­ κασία της ιστορίας του Vico, π ιστεύοντας ό τι η απεριόριστη πορεία προς την τελειότητα διασπά την κυκλική αυτή αντίληψη του ιστορικού γίγνε­ σθαι.20 Για το ν Καΐρη η βικιανή φιλοσοφική θεώρηση της ιστορίας είναι παρόμοια με το μαρ­ τύριο του Ιξίω να . «Επειδή δε εις το μέρος, όπερ εγκατέλιπεν», γράφει ο Κ αίρης στην Κοσμοσο­ φία του, «ουδείς επανέρχεται, λοιπόν ο κόσμος ουκ έστιν, ως ο Βίκος και έτεροι διϊσχυρίσθησαν, κύκλος της πλημμελής ακαταπαύστως, ως ο Ιξ ίω ν επί του τροχού αυτού, περιστρεφόμενος εν σφαλερά περιστροφή, και η ανθρωπότης καταδεδικασμένη εις το επιστρέφειν μεν όθεν διέβη, μεταποιείν δε ό ,τι εποίησε, και παύεσθαι, όπερ ήρξατο, και τούτο αιω νίω ς. Θλιβερά διδασκα­ λία, εξομοιούσα το ν άνθρωπον τους ,κάστορσι και μελίσσαις, οίτινες εξ αρχής μέχρι τέλους ου παύσονται κατασκευάζοντες, οι μεν τας καλύβας

αυτών, αι δε τα εαυτών κυττάρια, πάντοτε επί του αυτού σχεδίου».21 Α ν τ ί της βικιανής θεω­ ρίας, καί της ερμηνείας της από το ν Michelet,22 ο Κ αίρης προτιμά την αντίληψη μιας σπειροειδούς εκτίμησης, η οποία επιτρέπει μια ανοδική πο­ ρεία· «Ο υχί, ουχ’ ούτως ε σ τ ίν έστιν αληθές, ό τι η ανθρωπότης π εριστρέφεται εν κύκλω ω ς είπέν ο Μ ιχαηλέτος αλλ’ ο κύκλος ούτος βαίνει π άντο­ τε ευρυνόμενος».23 Ω στόσο, ο Κ αίρης δεν απορρίπτει τελείω ς το τριαδικό σχήμα του Vico και διατηρεί στην Κοσμοσοφία το τελευταίο στά ­ διο, το ανθρώπινο, ύστερα από το πρώτο το οποίο αποκαλεί κοσμογονικό, μέσα στο οποίο μπορούμε να πούμε ό τι έχει περιλάβει το θεϊκό και το ηρωικό στάδιο του Vico.. Για το ν Καΐρη, η βικιανή θεώρηση της ιστο­ ρίας παραβλέπει τη δυναμική του πνεύματος και πιστεύει ό τι ο Vico, επηρεασμένος από το ν κα­ θολικισμό,24 προσπαθεί στην πραγματικότητα να καταργήσει τη θεία Πρόνοια, παρόλο ό τι υπο­ στηρίζει το αντίθετο και γράφει ο Καίρης ό τι «η διδασκαλία αύτη, η και το πνεύμα μη παραδεχομένη, εγεννήθη υπό τω ν δογμάτων του Π α πι­ σμού, ό στις επιμόνως πειράται καταργήσάι την Π ρόνοια ν, ω ς περιττήν, ην διατείνεται, /ότι δή­ θεν εκ θ ειά ζει!».25 Η εσφαλμένη αυτή εικόνα της βικιανής θεωρίας σ τον Καΐρη οφείλεται γενικό­ τερα στη σύγχυση που προκάλεσε η θεωρία αυτή στους ερμηνευτές της, όσον αφορά τη σχέση ανά ­ μεσα στο ανθρώπινο πνεύμα και τη θεία Π ρ ό ­

46/αφιερωμα νοια.26 Α ν και ο Καΐρης σε αρκετά σημεία της Κοσμοσοφίας, αντιλαμβάνεται τη σημασία της κοινωνικής ερμηνείας τω ν πολιτιστικ ών φαινο­ μένων,27 όμως αυτό δεν ισχύει σχετικά με το ρό­ λο που παίξει στη βικιανή θεωρία, το πνεύμα (mente) στη διαμόρφωση της κοινωνικής πραγ­ ματικότητας και που δεν είναι ατομικό αλλά συλλογικό, με την ίδια αμφισημία του εγελιανού Geist. 8 Ό σ ο για το ρόλο της Π ρόνοιας στη θεω­ ρία του Vico, δεν εννόησε ο Κ αΐρης την π λατω ­ νική της προέλευση αλλά ούτε και το ρόλο της αιώ νια ς ιδεατής ιστορίας που θέτει η Π ρόνοια .29 Ω στόσο, ο Κ αΐρης θέλει, με την αναφορά του αυτή στη βικιανή θεωρία, έμμεσα ν α υπογραμμί­ σει ό τι η Π ρόνοια μπορεί να συμβαδίσει με την πρόοδο και εμφανίζεται, μέσα στα πλαίσια του νεοελληνικού ιστορισμού του 19ου αιώνα, ότι αφενός απέχει από την κυκλική εκτίμηση της ιστορίας, η οποία σ τον νεοελληνικό χώρο συμβα­ δ ίζει με την Π αλιγγενεσία,30 αλλά και ό τι αφετέ­ ρου εντάσσεται στη διδασκαλία για την Π ρ ό­ νοια, που κατέχει κεντρική θέση μέσα στην πολι­ τική ιδεολογία του 19ου αιώνα, όχι μονάχα στην Ε λλάδα αλλά και γενικότερα στη δυτική Ε υρώ ­ πη. Η πρόοδος για το ν Καΐρη έχει δυναμική φορά, κυλάει σαν ένα αδιάκοπο ειρηνικό ποτάμι και κανείς δεν μπορεί να ξανα γυρ ίζει στο ίδιο ση­ μείο-31 θυμίζει την ηρακλείτειο αντίληψη του πο­ ταμού της ανεπίστροφης κοσμικής κίνησης «π ο ­ ταμιό ουκ έστιν εμβήναι δις τω α υτώ ». Μ ε την εικόνα αυτή του ποταμού, ο Κ αΐρης παρουσιάζει τις επαναστά σεις- τα εμπόδια που συναντά το ποτάμι κατά το ρου του είναι οι αιτίες τω ν επα­ να στά σεω ν, που στον Κ αΐρη παρουσιάζονται ως πολιτειακές κυρίως αλλαγές.33 Ο Καΐρης παρα­ δέχεται ό τι οι επαναστάσεις είναι πολλές φορές *1

ευεργετικές για την πρόοδο και την επιταχύ­ νο υ ν-34 όμως τις θεωρεί επικίνδυνες για τί πι­ στεύει ό τι μοιάζουν με ασθένειες, οι οποίες ανα­ πλάθουν αλλά και φονεύουν πολλές φορές τους οργανισμούς,35 έτσι και οι επαναστάσεις, πολλές φορές, αναπλάθουν ή καταστρέφουν τις κ οινω­ νίες.36 Επειδή η αλλαγή, που επιφέρει η επανά­ σταση, είναι μια αλλαγή περισσότερο κοντά στη φύση, γ ι’ αυτό υποστηρίζει, ό τι ο πολιτισμός μπορεί να οδηγήσει ένα λαό στην επανάσταση και με το ν τρόπο αυτό ο λαός σπεύδει « ω ς τάχι­ σ τα αναγεννηθήναι».37 Ό π ω ς είδαμε στον Καΐρη η επανάσταση είναι συνδεδεμένη με την πίστη ό τι η ανθρωπότητα έχει τη δυνατότητα να καλυ­ τερέψ ει- α ντίθετα από τους παραδοσιακούς, όπως ο Ed. Burke και ο Joseph de Maistre, οι οποίοι θεωρούσαν την επανάσταση οπισθοδρό­ μηση, ο Κ αΐρης εντάσσεται στο ρεύμα της γαλλι­ κής κυρίως διανόησης, που από το ν Turgot και το ν Condorcet ώ ς το ν Michelet πιστεύει καθορι­ στική για την επανάσταση τη θέληση της αλλα­ γής της ανθρώπινης μοίρας σύμφωνα με τις απαιτήσεις του λόγου.38 Η εξελικτική θεώρηση της προόδου από τον Καΐρη το ν τοποθετεί παράλληλα με τις ουτοπιστικές συνθέσεις του 19ου α ιώ να - κυρίως η σ τρο­ φή του προς το μέλλον, που χαρακτηρίζει την ιστορική του αντίληψη και ο εσχατολογικός χα­ ρακτήρας της μονοσήμαντης εξήγησής του της προόδου το ν συνδέουν με τις πολιτικές επαγγε­ λίες του αστικού φιλελευθερισμού του καιρού του.39 Μπορούμε να πούμε ό τι σ τον Καΐρη, κατά κάποιο τρόπο, υπάρχει η αστική αντίληψη για την πρόοδο με μια ρουσωϊκή χροιά αποδεσμευ­ μένη όμως από την επιστημονική-τεχνική πλευρά της και γενικά το ν τεχνολογικό προορισμό του α στικού κράτους.

Σημειώσεις 1. Την πατρότητα τον ανώνυμον έργου Κοσμοσοφία ή το Κα­ θολικόν Αλληλέγγυον, Βρυξέλλες 1856, που αποδίδεται στον Θεόφιλο Καΐρη, έχει αμφισβητηθεί από τον Αναατ. Γούόα, Βίοι Παράλληλοι, τ. Β', Αθ. 1870, 203. Πιστεύου­ με, ωστόσο, ότι στο έργο αυτό, περισσότερο από κάθε άλ­ λο του Καΐρη, είναι πον σννατά κανείς το φιλοσοφικό και πολιτικό του πιστεύω. Πρβλ. Max. Portas, Essai critique, surTheophile Kairis. Lyon 1931.

2. Θ. Καΐρης, Στοιχεία Φιλοσοφίας, Αθ. 1851, 97.

3. Ό.π., 97-98.

4. Ό.π.

5. Θ. Καΐρης, Κοσμοσοφία, ό.π., 53.

6. Ό.π., 22-23 και 56 κ.επ.

7. Ό.π., 23.

8. Auguste Comte, Systime de politique positive, Παρίσι 1853, τ. 3ος, 48-J O,___ 9. Θ. Καΐρης, Κοσμοσοφία..., ό.π., 352, 354-355.

10: Ό.π., 364-369.

11. Ό.π., 369.

12. Ό.π., 319.

13. Ό.π., 319.

14. Ό.π.

15. Ό.π.

16. Ό.π., 320.

17. Condorcet, Esquisse d’un tableau historique des progres de T esprit humain, [Παρίσι 1794]..., επαν. Παρίσι 1970, εκδ. Υ. ____ Belaval. Πρβλ. Αυγ. Μπαγιόνας, Η ιστορικότητα της συ­ νείδησης στη φιλοσοφία του Γαλλικού Διαφωτισμού. Θεσ­ σαλονίκη 1974, 181-194.

18. Βλ. την ανακοίνωσή μας στο Συνέδριο Κοραής, Χίος Μάιος 1983 με τον τίτλο Επιδράσεις της φιλοσοφίας των Ιδεολόγων στο έργο του Αδ. Κοραή (υπό εκτύπωση).

19. θ. Καΐρης, Κοσμοσοφία..., ό.π., 300-301.

19α. Ό.π.

20. Γενικότερα για την αντίδραση κατά της φιλοσοφικής αυτής θεώρησης του Vico, βλ. G. Gusdorf, L ’ avevement des sciences humaines au slide des Lumiires. Παρίσι 1973, Payot, 421.

21. θ. Καΐρης, Κοσμοσσοφία..., ό.π., 55.

22. Για την τύχη του Vico στην Ελλάδα βλ. C. Th. Dimaras, L ’heure de Vico pour la Grice, στον τόμο La Grice au temps des Lumiires, Γενεύη 1969, Droz, 133-152. Κυρίως όμως K. Βεργόπουλος, Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα, Αθ. 1975, Εξάντας, 311 κ.επ. και Π. Χρ. Νούτσος, Ο Vico και η εμφάνιση του νεοελληνικού ιστορισμού καθώς και G. Vico και Μ. Ρενιέρης στον τόμο Νεοεληνική Φιλοσο­ φία, οι ιδεολογικές διαστάσεις των ευρωπαϊκών της προ-

αφιερωμα/47 σεγγίσειον, Αθ. 1981, Κέδρος, 113-130 και 131-137 αντί23. Θ. Καΐρης, Κοσμοσοφία..., ό.π., 55. Για τις σχέσεις Michelet-Vico, 6λ. Oscar A. Haac, Michelet and Vico, και Alain Pons, Vico andfrench Thought, στον τόμο Giambattista Vi­ co, an International Symposium, εκδ. G. Tagliacozzo και H. White, John’s Hopkins University Press, Βαλτιμόρη 1969. Πρβλ. Isaiah Berlin, Vico and Herder. Two studies in the History of Ideas, Λονδίνο 1976, The Hogarth Press, 79

31.

32.

33.

34.

35.

24. Για τη θρησκευτικότητα τον Βίκο 6λ. το κλασικό βιβλίο τον F. Nicolini, La religiosita di G. B. Vico, Μπάρι 1949.

25. Θ. Καΐρης, Κοσμοσοφία..., ό.π., 55.

26. Υπογραμμίζοντας την μη συμβατικότητα της προόδου με τη θεία Πρόνοια, ο Nathan Rotenstreich στη μελέτη του The Idea of historical Progress and its Assumptions, « Histo­ ry and Theory X(1971), 197-221 συζητά τις απόψεις τον J. _ Β. Bury, The Idea of Progress, Νέα Υόρκη 1932 και J. Baillie, The Belief in Progress, Λονδίνο 1951 καθώς άλλων.

27. Θ. Καΐρης, Κόσμοσοσφία..., ό.π., 9 και όπου γράφει: «Κοινωνία της ιδέας στερούμενη αποθνήσκει».

28. 1. Berlin, ό.π., 65.

29. Ό.π., 36-37.

30. Π.Χρ. Νούτσος, Ο Vico και η εμφάνιση του νεοελληνικού

36.

37.

38.

39.

ιστορισμού, ό.π., 119. Πρβλ. Κ. Βεργόπουλος, ό.π., 311312. Θ. Καΐρης, Κοσμοσοφία, ό.π., 339. Ηράκλειτος (Diels-Kranz, 22Β 91). Θ. Καΐρης, Κοσμοσοφία..., ό.π., 339-340. Ό.π., 55, Ό.π., 340. Εδώ, έχουμε την οργανιστική αντίληψη τον κοινωνικού σώματος, όπως τη συναντάμε στο σαινσιμονισμό. Βλ. John C. Eskalbar, The Saint-Simonian Philosophy of History. « History and Theory» 16(1977), 40-44. Ανάλογη θεωρία για την επανάσταση έχουμε από τον J.-L. Ewald, Uber Revolutionen, Ihre Quellen und die Mittel Dagegen, Βερολίνο 1792. Πρβλ. Roland Mortier, Une reflexion allemande sur les Evolutions. «Etudes sur le XVIII Siecle» 6(1980), 147-160. Ό.π., 321. Την ίδια αντίληψη συναντάμε και στον Ρουσώ, Discours sur les sciences et les arts, (Euvres Completes, τ.

3ος. Εκδ. Pleiude, Παρίσι, 1966, 6.

G. Gusdorf, La conscience revolutionnaire. Les Ideologues, Παρίσι 1978, Payot, 51 κ. επ. Πρβλ. Jean-Marie Goulemot, De la Polimique sur la Evolution et les Lumieres et des dixhuitiemistes. «Dix-Huideme Siecle 6(1974), 235 κ. επ.

E.J. Jobsdawn, The Age of Revolution. Europe 1789-1848. Λονδίνο 1975, Weidenfeld and Nicolson, 234-252.

«γκοβότσης» ΣΟΛΩΜΟΥ 12 - ΑΘΗΝΑ (148) - ΤΗΛ. 36.15.433 Τεν. Γουίλλιαμς

Λεωφορείο ο Πόθος. Μετ. Παύλου Μάτε-

ση Ερ. Ίψεν

Έντα Γκάμπλερ. Μετ. Λ. Κουκούλα

Σ. Φρόυντ Εισαγωγή στη Ψυχανάλυση. Μετ. Ανδ. Πάγκαλου Β. Σμυρνώφ Ψυχανάλυση του παιδιού. Μετ. Ν. Παναγιώτου

Β. Μαγιακόβσκη

Θεατρικά. Μετ. Αρη Αλεξάνδρου Ε. Ζολά

Π. Γκρουσέ

Ιστορία Σταυροφοριών. Μετ. Ανδ. Πάγκα­ λος

Νανά. Μετ. Γ. Πράτσικα Α. Ματιέ Ε. Ο' Νηλ

Πόθοι κατ’ απ’ τις Λεύκες. Μετ. Β. Νικολόπουλου Ρ.Μ. Ρίλκε

Ιστορία Γαλλικής Επανάστασης. Τόμος 3. Μετ, Κ. Μεραναίου 3>. Μπρεντάνο

Η Αναγέννηση. Μετ. Σ. Μαργέτη

Βασιλιάς Μπόχους. Μετ. Αρη Δικταίου Α. Δικταίος Βαν Γκόγκι

Γράμματα στον αδελφό του. Μετ. Σ. Σκιαδαρέση Μ ερ εζ κ ό β σ κ η

Ο Ντοστογιέ6σκι προφήτης της Ρωσικής Επανάστασης. Μετ. Σ. Πρωτόπαπας

Ανθολογία Παγκόσμιας ποίησης. Τόμοι 5. Β. Σεμερτζίδης

Ζωγραφικό άλμπουμ Α. Φ[5ανς

Ο Κόκκινος Κρίνος. Μετ. Γ. Μπεράτη Σταντάλ

Σ. Τσβάιχ

Μπαλζάκ. Μετ. Γ. Μπεράτη

Το Μοναστήρι της Πάρμας. Μετ. Γ. Μπε­ ράτη

48/αφιερω μα

αφιερωμα/49

Στέρ. Φασουλάκης

Καιρική βιβλιογραφία Εργογραφία Θ. Καΐρη Εκπαιδευτικός, φιλόσοφος, ακόμη και διαμορφωτής θρησκείας μπορεί να θεωρη­ θεί ο Θεόφιλος Καΐρης· εκείνο που δεν μπορεί να διεκδικήσει ο Λνδριώτης σοφός είναι η ιδιότητα τον συγγραφέα. Συνεπαρμένος από τη γοητεία τον προφορικού λόγον, δεν ενδιαφέρθηκε ουσιαστικά να γράφει έργο συστηματικό. Ό ,τι δημοσιεύθηκε ως καιρικό οφείλεται πιο πολύ στο ενδιαφέρον των μαθητών ή οπαδών του παρά στον ίδιο. Παρακάτω καταβλήθηκε προσπάθεια να καταλογογραφηθούν χρονολογικά τα δημοσιεύματα του Καΐρη. Δεν περιλαμβάνονται μικρά κείμενά τον που είδαν το φως της δημοσιότητας κατά τον Κ ' αι. και οι επιστολές τον. Επειδή πολλά από τα δημοσιεύματα τον Θ. Καΐρη δεν βρίσκονται εύκολα, εξαιτίας των καταστροφών τους κατά τον ΙΘ ' αι., κρίθηκε σκόπιμο να σημειωθούν οι αριθμοί των αντιτύπων της Βιβλιοθήκης Κοραή (Χίος), στην οποία και συντάχθη­ κε ο παρακάτω κατάλογος με προσθήκες που έγιναν στην Αθήνα.

1. «Ε κ μνήμης. Λ ό γο ς εκφωνηθείς υπό Κ. Θ εο­ φίλου Καΐρη κατά την ημέραν της υποδοχής του Κυβερνήτου. Ε ν Α ιγίνη , 1828 Ια ννουαρίου 12.», Γενική εφημερίς της Ελλάδος, Γ'(1828), σσ. 3132, και 35-36.

λου Καΐρη εις το., εν Άνδρω Ορφανοτροφείον κατά το τέλος της σειράς των υπ’ αυτού διδασκομένων μαθημάτων, Ερμούπολη 1839.

2. Κατάλογοι συνδρομής υπέρ του εν Άνδρω

6. Λόγος Θ. Καΐρη, [Α θή να 1939;] Σ το τέλος φέρει ημερομηνία: Εν Άνδρω τη 2

Ορφανοτροφείου Από Του 1831 μέχρι του 1835, Ερμούπολη 1835 Κατά Μήνα Μάϊον. Σ το τέλος φέρει ημερομηνία: 1835 Απριλίου 27.

3. Κατάλογος συνδρομής υπέρ του εν Άνδρω Ορφανοτροφείου Από Του Ιουνίου Του 1835 μέ­ χρι Του Μαΐου Του 1839, Ερμούπολη 1839. Σ το τέλος φέρει ημερομηνία: 6. Ιουνίου 1839.

4. Ομιλία ■εκφωνηθείσα υπό Θεοφίλου Καΐρη. Εν τω Ορφανοτροφείω Άνδρον κατά το τέλος της σειράς των υπ’ αυτού διδασκομένων μαθημά­ των, Ερμούπολη 1839.

Β Κ Χ 7813. Τ ο ίδιο με το προηγούμενο κείμενο αλλά διαφοροποιημένο.

Οκτωβρίου 1839.

7. Θεοσεβών προσευχή, Λο νδ ίνο , αωμη' [= 1848], Βλ. Δ .Ι. Πολέμη, Πέταλον, ΔΤ1984), σσ. 129131.

8. Γνωστική, ή των του ανθρώπου γνώσεων σύν­ τομος έκθεσις υπό Θεοφίλου Καΐρη. επιστασία Σ. Γλανκωπίδδυ, Α θ ή να 1849. Β Κ Χ 2559, 8448, 3506.

Β Κ Χ 848. Η ομιλία εκφωνήθηκε την 22 Μ αρτίου 1839.

9. Στοιχεία φιλοσοφίας, ή των περί τα όντα γενικώτερον ^εωρουμένων τα στοιχειωδέστερα. Ει­ σαγωγή. Υπό Θεοφίλου Καΐρη επιστασία Σ. Γλαυκωπίδου, Α θ ή να 1851.

5. Μέρος της εκφωνηθείσης ομιλίας υπό Θεοφί­

Β Κ Χ 2559, 8448.

50/αφιερωμα 10. Επιτομή της θεοσεβικής διδασκαλίας και ηθικής, Λ ο νδ ίνο νβ ' [= 1852].

11. Διαγωγή θεοσεβούς, [Λ ονδίνο 1852].

12. Θεοσεβών προσενχαί, Λ ο νδ ίνο νβ ' [ = 21852].

και ιερά άσματα,

13. Διαθήκη Θεοφίλου Καΐρη. Εκ του Αριθμού 88 της Εφημερίδας Η ένωσις. - Ερμούπολις 18

Η

Φεβρουάριου 1853. Βλ. Δ .Ι. Πολέμη, Πέταλον, Β'(1980), σσ. 223224. Η διαθήκη φέρει ημερομηνία: 7 Σεπτεμ­ βρίου 1851. 14. Φιλοσοφικά και φιλολογικά Εκδίδοντος Β.Π. Σεκοπούλου, Π ά τρα 1875. Β Κ Χ 14140. Τ ο α ' μέρος επανεκδόθηκε με τον τίτλο Φιλοσοφικά, Α θ ή να 21910.

Ο πόλεμος τω ν φυλλαδίων

Παλιά παράδοση τα πολεμικά φυλλάδιά στην πνευματική ζωή, υποχώρησαν στους καιρούς μας με τη διάδοση των εφημερίδων και των περιοδικών, στα οποία συνή­ θως βρίσκουν στέγη κείμενα με αντιρρητικό ή αμυντικό χαρακτήρα. Στα «Καιρικά» που τάραξαν την πνευματική ζωή του τόπου τον Ι Θ ' αι. (κυρίως 1839-1853) διαδραμάτισαν και τα φυλλάδια το ρόλο τους. Συνεξεταζόμενα με ανά­ λογα δημοσιεύματα σε εφημερίδες της εποχής δίνουν μια πληρέστερη εικόνα των νοοτροπιών και των αντιλήψεων. Έ τσι η ιστορία των πολεμικών φυλλαδίων συν­ δέεται άμεσα με την ιστορία των ιδεών. Στον κατάλογο που ακολουθεί περιλήφθηκαν μαζί με τα φυλλάδια και τα μονό­ φυλλα που σχετίζονται με τα «καιρικά».

1. Πατριαρχική και Συνοδική Εγκύκλιος Επι­ στολή περί της νεώστί αναφανείσης αντίχριστου διδασκαλίας του Θεοσεβισμού. Ειδοποιητική άμα της εν Φαναρίω νεοσυσταθείσης παρά της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας Θεολο­ γ ικής Σχολής. Κατά τα Πατριαρχεία... αωλβ',

διδασκαλικός θέσεις. Κατά τα Πατριαρχεία..., [Κ ωνσταντινούπολη] 1840.

6. Τα κατά Καΐρην, ήτοι το κήρυγμα της αλή­

θειας, Υπό του Κ.Γ. Αθανασίου, δικηγόρου. Πα­ ρά τοις εν Αθήναις δικαστηρίοις, Α θή να 1840.

[Κ ωνσταντινούπολη 1839].

Β Κ Χ 8603. Ο πρόλογος φέρει ημερομηνία: 20 Σεπτεμβρίου 1840.

2. Αρ. Πρωτ. 8144, 1445, 8146, 8147. Η Ιερά Σύ­

7. Αρ. Πρωτ. 7927, 7952, 7999; 8083, 8092, 8144, 10131, 10134. Η Ιερά Σύνοδος του Βασιλείου της' Ελλάδος.

νοδος του Βασιλείου της Ελλάδος. Προς άπαντας τους κατά την Ελληνικήν Επικράτειαν ευσε­ βείς και Ορθοδόξους Χριστιανούς, [Αθή να 1839], Σ το τέλος φέρει ημερομηνία: Εν Αθήναις την 3

Νοεμβρίου 1839.

3. Τα κατά τον Θ. Καΐρην. Εκ του Ελληνικού Ταχυδρόμου, [Α θή να 1839]. Β Κ Χ 7813. Χ ω ρίς σελίδα τίτλου.

4. Τα Καΐρεια. Εκ της εφημερίδος ό Αιών. Μετατυπωθέν εις φυλλάδιον παρά Γ.Α., Σύρος 1839.

5. Πράξις της Αγίας Μεγάλης Εκκλησίας, περί των εν τώ κατά την Άνδρον Οικοτροφείω μα,θητευσάντων Καϊρείων μαθητών, των ζητούντων

Β Κ Χ 7813. Μονόφυλλο. Σ το τέλος φέρει ημερο­ μηνία: Εξεδόθη εν Αθήναις, κατά μήνα Οκτώ­ βριον τώ αωμα. σωτηρίω έτει [=1841], 8. Απάντησις εις την υπό του Κ.Π.Καλλιγά επίκρισιν της Γνωστικής και της εις τα στοιχεία Φι­ λοσοφίας Εισαγωγής του Κ. Θεοφίλου Καΐρη, [Α θ ή να 1851], Χ ω ρίς σελίδα τίτλου. Σ το τέλος του προλόγου:

Εν Αθήναις την 15 Μαΐου 1851. Σ. Γλαυκωπίδης.

9. Συντομωτάτη απάντησις εις τα υπό του κυ­ ρίου Ν. Βόμβα κατά του Θ. Καΐρη εκδοθέντα, [Α θ ή να 1851], Σ το τέλος φέρει ημερομηνία: Την 15 Ιουλίου

1851 Δ.Ν.

αφιερωμα/51 10. Η κατά την 19 Ιανουάριου 1853 ενώπιον του Αρείου Πάγου δίκη του Θεοφίλου Καΐρη Και των συν αυτώ επί Καϊρισμώ υπό του πλημμεμελειοδικείου Σύρου καταδικασθέντων Σπυρίδω­ νος Γλαυκωπίδου, Γρηγορίου Δεσποτοπούλου και Θεοφίλου Λουλούδη ή Μονοκονδύλου, Α θ ή ­ να 1853. Β Κ Χ 26776. Σ το εξώφυλλο το πλημμεμελειοδι-

H

κείόυ δ ιορθώ νεται σε πλημμελειοδικείου.

11. [Επιστολή Νεοφ. Δούκα προς τον Θ. Καΐρην], Α θ ή να 1876. Χ ω ρ ίς σελίδα τίτλου. Η επιστολή του Ν. Δ ούκα φέρει στο τέλος ημερομηνία: Τη Β '. Ιουλίου σώ­ μα'. Εν Αιγίνη και ο πρόλογος του επισκόπου Α .Κ . Μ ητροφάνη: Τη 26 ΙΟβρίου 1876 Αθήνησιν.

Βιβλιογραφία

Θεοφ. και Ευανθίας Καΐρη (1954-1983) Αυτοτελή και σε περιοδικά Στην παρακάτω βιβλιογραφία συγκεντρώθηκαν τίτλοι αυτοτελών βιβλίων και δη­ μοσιευμάτων σε περιοδικά (κυρίως επιστημονικά), που αναφέρονται τόσο στον Θεόφιλο Καΐρη όσο και στη λόγια αδελφή του Ευανθία. Η κατάταξη των τίτλων έγινε χρονολογικά από το 1954 ώς το 1983 και, μέσα στο ίδιο έτος, αλφαβητικά. Η ένδειξη: (α ν ά τ . ) στο τέλος του τίτλου δηλώνει (όπου το γνωρίζαμε) ότι η μελέτη εκδόθηκε και σε ανάτυπο. Αν κάποιος τόμος περιοδικού καλύπτει περισσότερα από ένα χρόνια, οι μελέτες του καταχωρίζονται στο τελευ­ ταίο έτος που καλύπτει. Χρησιμοποιήσαμε εξάλλου τις ακόλουθες συντομογραφίες: Ε Ε Κ Μ = Ε π ε τη ρ ίς Ε τα ιρ ε ία ς Κ υ κ λ α δ ικ ώ ν Μ ε λ ε τώ ν , Ε ρ . = Ο Ε ρ α ν ισ τή ς , M X = Μ ικ ρ α σ ια τικ ά Χ ρ ο ν ικ ά , Ν Ε σ . = Ν έ α Ε σ τία .

1954 1. Α νδρ έα ς Καραντώ νης, « Η ζω ντα νή παρουσία του Κ α ΐρη », ΝΕσ., Ν Ε ' (1954α), σσ. 932-934.

2. Π .Α.Μ ιχελή ς, «Θ εό φ ιλο ς Κ αΐρης (ο ελληνο­ λάτρης - ο π ρωτα γω νιστή ς της π α ιδ είας)», Ν Ε σ., Ν ς ' (19546), σσ. 1020-1021.

1955 3. Κ. Πορφυρής, «Θ εό φ ιλο ς Κ αΐρη ς», Επιθεώ­ ρηση τέχνης, Α ' (1955α), σσ. 380-385.

4. Β.Ν. Τατάκης, «Γράμματα Μ ικ ρα σιατών προς το ν Θεόφιλο Κ α ΐρη », MX, ς' (1955), σσ.

101-136.

5. Β.Ν.Τατάκης, « Ο Θεόφιλος Καΐρης και οι Έ λλη νες της Α γγλία ς (Α νέκ δοτη αλληλογρα­ φ ία )», Αγγλοελληνική επιθεώρηση, 7J (19541955), σσ. 223-246. -

1957 7. Ν ίκος Δ . Σωτηράκης, « Η διδασκαλία του Θεοφίλου Καΐρη στη Σχολή τω ν Κ υ δ ω νιώ ν και στην Ά ν δ ρ ο : Ο Θ. Κ αΐρης πρόδρομος της νεώτερης επιστήμης», MX, Ζ ' (1957), σσ. 116-152.

1963 8. Β .Π. Π αναγιω τόπουλος, «Μ ια ωδή της Ε υαν­ θίας Καΐρη σ τον Εφέσου Δ ιον ύ σιο το ν Κ αλλιάρχη», Ερ., Α ' (1963), σσ. 235-237.

1966 9. Α ν τ. Στεφ. Τηλιακός, «Κ α τά λο γο ς βιβλιοθή­ κης Θεοφ. Καΐρη (Γυμνασίου Ά ν δ ρ ο υ )», ΕΕΚΜ, Ε ' (1965-6), σσ. 745-800 (α νά τ.)

1967 10. Αικ . Κουμαριανού, « Η ελευθεροφροσύνη του Θ εόφιλου Κ αΐρη », Εποχές, Θ ' (1967α), σσ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη (1799- - 184-200.

1866): Η πρώτη Ελληνίδα που κατάκτησε τη μόρ­ 11. Δημ. I. Κ ουτσογιαννόπουλός, «Τ ρ εις Κυφωση, Α θή να 1956. κλαδίται φιλόσοφ οι (Θ . Κ αΐρης - Α . Μακράκης 1956 6. Κ ουλά

52/αφιερωμα πλίου 1826.

17. Μιχ. Δ . Στασινόπουλος, «Θ εόφ ιλος Καΐρης και Η λίας Ταντάλίδης. Δ ιά λο γο ς», ΝΕσ., ά Α ' (1972α), σσ. 216-224.

1973 18. Δημ. Πασχάλης, « Ο Θ εόφιλος Κ αΐρης βιο­ γραφούμενος υπό τίνο ς τω ν μαθητών του: Σύν­ τομοι περί Θεοφίλου Καΐρη βιογραφικαί ση­ μειώσεις εξ α νεκδότων χειρογράφων Σπ. Γλαυκωπίδου και Γ. Λασκαρίδου και εκ πληροφο­ ριών ειλημμένων εν Ά ν δ ρ ω , Αθή ναις, Λ ο νδ ίνω , Π α ρισίοις κ .α .», ΕΕΚΜ, Θ ' (1971-1973), σσ. 938.

1974 19. [Ευανθία Κ αΐρη], A Voice from Greece, con­ tained in an Address from a Society o f Greek La­ dies to the Philhellens o f their own sex in the rest of Europe. Translated by George Lee, [Αθή να 1974], Φωτομηχανική ανατύπωση της εκδόσεως Λ ο ν δ ί­ νου 1826.

1975 20. Δημ. I. Πολέμης, «Ε κ του Αρχείου Θ εοφ ί­ λου Κ αΐρη », Ερ., ΙΒ ' (1975), σσ. 221-240 (α νά τ.).

21. Δημ. I. Πολέμης, «Μ ια επιστολή του Σ α ­ μουήλ του Κυπρίου προς το ν Θ εόφιλο Κ αΐρη », Ερ., ΙΒ ' (1975), σσ. 73-80 (α νάτ.).

- Ν . Λ ο ύ β α ρις)», ΕΕΚΜ, ς (1967), σσ. ιδίως 1011 και 14-19.

12. Α π όστολος Μ ακράκης, Ομοφυής και ομογε­

1977 22. Γιάννης

Βολταίρος-Κοραής-Καΐρης...,

Α θή να 1967.

Καράς, Θεόφιλος Καΐρης, Κων­ σταντίνος Μ. Κούμας: Δυο πρωτοπόροι δάσκα­ λοι του Γένους, Α θ ή να [1977],

1969 13. Δημ. I. Πολέμης, «Τ ρ εις επιστολαί της Ευανθίας Κ αΐρη », Ερ. , Ζ ' (1969), σσ. 1-11 (α νά τ.)

1978 23. Στέρ. Φασουλάκης, «Επ ιστολές Α δ . Κοραή Θ εόφιλο και Ε υανθία Κ αΐρη », Χιακά γοοI ' (1978), σσ. 11-21 (α νά τ.). *

1971

1980 24. Δημήτριος I. Πολέμης, «Α φ ιερ ώ σ εις επί βι­ βλίων προς το ν Θ εόφιλον Κ αΐρην και το Ορφανοτροφ είον το υ », στο ίδιου, Πέταλον, Β ' (1980), σσ. 3-29.

νής

τριανδρία:

14. [Ευανθία Κ αΐρη], Επιστολαί Ελληνίδων τινών προς τας φιλελληνίδας σνντεθείσα παρά τί­ νος των σπουδαιότερων Ελληνίδων, [Αθή να 1971] . Φωτομηχανική ανατύπωση της εκδόσεως Ύ δ ρ α ς 1825. ■ 15. Δημήτριος Νικ. Κυριάκός, Θεόφιλος Καΐρης ο νεωτεριστής φιλόσοφος, Α θ ή να 1971.

1972 16. [Ευανθία Κ αΐρη], Νικήρατος δράμα εις τρεις πράξεις, υπό Ελληνίδος τινός συντεθέν, [Α θή να 1972]

,

25. Δημήτριος I. Πολέμής, «Σημειώματα. 7. Τ ο ά γνω στον έντυπον της διαθήκης του Θεοφίλου Κ αΐρη », στο ίδιου, Πέταλον, Β ' (1980), σσ. 223224.

1982 26. Δημήτριος I. Πολέμης, « 'Α γ ν ω σ το ν έργον της Ε υανθίας Καΐρη: Η προσωποποιΐα Ελλάς», στο ίδιου, Πέταλον, Γ ' (1982), σσ. 69-80. Η

αφιερωμα/53

Συμπόσιο Θεόφιλου Καΐρη στην Άνδρο Με θέμα το έργο, συγγραφικό, εκπαιδευτικό και αγωνιστικό, του Θεόφιλου Καΐ­ ρη, -και στο οποίο είναι αφιερωμένο το σημερινό μας τεύχος- διοργανώθηκε συμ­ πόσιο στις αρχές του Σεπτέμβρη, στη γενέτειρά του, την Άνδρο. Τ ο Συμπόσιο διήρκησε τρεις μέρες και χωρίστη­ κε σε τρεις θεματικούς κύκλους· ο πρώτος είχε θέμα «Φ ιλο σο φ ία και Επιστήμη», ο δεύτερος την π αιδεία και ο τρίτο ς τη θρησκεία. Σύνεδροι που έλαβαν μέρος ήταν: ο Βασίλης Κύρκος, ο Νίκος Χρόνης, ο Φανούριος Βώρος, ο Νίκος Ψημμένος, ο Γιάννης Κ αράς, ο Λ εφ νίδ α ς Καραπιπέρης, ο Βασίλης Παππάς, ο Μέμος Τσιλίκας, ο Βασίλης Σφυρόερας, ο Στρατής Πέτρου, ο Γ ιώ ρ ­ γος Δαρδανός, η Μ αρία Μ αντουβάλου, ο Λ α ρς Νοργκάαρντ, ο Δημήτρης Πολέμης, ο Β .Γ. Σλοτ, ο Γ. Μ εταλληνός, ο Βασίλης Πανούσης, η Ρ ω ξά ­ νη Αργυροπούλου, ο Χάρης Β. Μίκογλου, η Ελένη Κούκου, ο Ιω άννης Α ναστασίου, ο Γ ιώ ρ ­ γος Τουσίμης, ο Κ ων. Ν. Πετρόπουλος και ο Μ ατθα ίος Μηδρινός. Π ρόεδρος της εναρκτήριας συνεδρίασης ήταν ο Βασίλης Σφυρόερας, του πρώτου θεματικού κύκλου η Αικατερίνη Κουμαριανού, του δεύτερου ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης και του τρίτου ο Δημήτρης Πολέμης. Η Ο ργανω ­ τική Επιτροπή του Συμποσίου είχε πρόεδρο το ν Βασίλη Σφυρόερα, αντιπρόεδρο το ν Δημήτριο Πολέμη, γραμματέα το ν Γιάννη Κ αρρά και μέλη τούς: Γιώ ρ γο Δ α ρδ ανό, Ζαχαρία Δεμαθά, Χ αρίδημο Δρετάκη, Μ ατθα ίο Μ ηδρινό, Στέρ. Φασουλάκη και Εμμανουήλ Ν. Φραγκίσκο. Η έναρξη τω ν εργασιών του Συμποσίου έγινε από τη νομάρχη Κυκλάδων, κ. Ε λισάβετ Π απαζώ η , η οποία ανάμεσα σε άλλα τόνισε ό τι τ ο βασικό κα­ θήκον αυτής της συνάντησης είναι να τιμήσει το ν Καΐρη ω ς μάρτυρα της πνευματικής και θρη­ σκευτικής ελευθερίας και συνέχισε με τα εξής λόγια «... Για μας ο Καΐρης εξακολουθεί να είναι

το σύμβολο της αντίστασης των ανθρώπων της ελεύθερης συνείδησης στην καταπίεση, στην ψυ­ χολογική και σωματική βία. Σαν τέτοιο σύμβολο μας χρειάζεται πάντα είτε για να μας εμπνέει στους συνεχιζόμενους αγώνες μας για ελευθερία ενάντια στη μισαλλοδοξία, το σκοταδισμό, το φανατισμό, είτε για να θυμόμαστε πόσο ακριβά στοίχισαν και με ποιες θυσίες ανταλλάχτηκαν οι ελευθερίες που κατακτήσαμε και απολαμβάνου­

με σήμερα...». Σ ε συνάντηση που είχαμε με το ν γενικό γραμματέα της οργανωτικής επιτροπής του Συμποσίου Γιάννη Κ αρά, ρωτήσαμε ποια κατά τη γνώμη του ήταν τα θετικά αποτελέσματα του Συμποσίου και μας απάντησε: □ Ετέθηκαν ερωτηματικά και έγινε μια προσπάθεια ν ’ απαντηθούν νεότεροι είτε παλαιότεροι προβληματισμοί γύρω από το και­ ρικό φαινόμενο, χωρίς προκαταλήψεις ή a priori απόλυτες τοποθετήσεις για «κα τα δίκ η» ή «α π οκα τά στα ση » του Καΐρη. Δ ε ν ήταν αυτό το θέμα. Κ α ι ούτε μπορούσε να είναι αυτό το θέμα ενός επιστημονικού Συμποσίου. Α λλά αντίθετα , ακολουθώντας την επαγωγική μέ­ θοδο, τη μοναδική σωστή, κατά τη γνώμη μου, μέθοδο έρευνας, παρουσιάστηκαν μελέ­ τες αναφερόμενες σε συγκεκριμένα θέματα αφορόντα τη μια ή την άλλη πτυχή της σκέ­ ψης ή της δράσης του Θεόφιλου Καΐρη και όχι γενικές και αφηρημένες «μελέτες» επί γε­ νικώ ν θεμάτων, που δεν έχουν τη θέση τους σε επιστημονικά συμπόσια. Στη ν ερώτησή μας πώς είδε τη συμμετοχή του κόσμου της 'Α νδρου στο Συμπόσιο για το ν Κ α ΐ­ ρη, ο κ. Κ αράς μας απάντησε: □ Α υ τό είναι ένα σημαντικό στοιχείο που θα ήθελα να υπογραμμίσω. Κ αι αυτό για τί όχι μόνον εμένα αλλά γενικά όλα τα μέλη της ορ­ γανωτικής επιτροπής μας εντυπώσιασε ο με­ γάλος αριθμός -μεγαλύτερος από κάθε άλλο παρόμοιο συμπόσιο ή συνέδριο- τω ν κατοί­ κ ων Ν(γύρω στους 150 σε κάθε συνεδρίαση), που παρακολούθησαν τις εργασίες μας και ορισμένοι μάλιστα από αυτούς πήραν μέρος και στο διάλογο," πράγμα που μαρτυρεί τη γνώση αλλά και το ενδιαφέρον για το ν Θ εό­ φιλο Καΐρη. Θ εω ρώ τη συμμετοχή αυτή το ίδιο σημαντική όσο και το ν προβληματισμό που έγινε στις α νακοινώσεις που παρουσιά­ στηκαν, και αυτό για τί π ιστεύω ό τι έτσι πέτυ-

54/αψιερωμα

A. Κ. Χριστοδούλου Η ΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΣΕΦΕΡΗ Συνολική θεώρηση -σε τρεις τόμους-όλου του Σεφ ερικού κόσμου με σχόλια και παρεκβάσεις. Κεντρική διάθεση ΚΑΛΕΝΤΗΣ & Σια ΕΕ Κολοκοτρώνη 15 Τηλ. 32 34 270 105 62 ΑΘΗΝΑ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ

χε ένας άλλος, ο δεύτερος, στόχος του Συμπο­ σίου αυτού, που γ ι’ αυτόν ακριβώς το λόγο το Συμπόσιο έγινε στην Ά ν δ ρ ο και όχι στην Αθήνα: να προσφέρει μια κάποια συμβολή στο έργο πνευματικής και πολιτιστικής .ανά­ πτυξης της επαρχίας. Α π ’ ό ,τι ξέρουμε, το Συμπόσιο με θέμα το συγ­ γραφικό, εκπαιδευτικό και αγωνιστικό έργο του Θεόφιλου Καΐρη ήταν και το π ρώτο που έγινε γ ι’ αυτόν το ν μεγάλο αγωνιστή. Δ ίκ α ια λοιπόν μας προκάλεσε το ερώτημα, αν σ’ αυτό το Συμπόσιο έκλεισε ένας κύκλος γύρω από τη μελέτη της σκέψης και δραστηριότητας του μεγάλου ανδριώτη στοχαστή· ο κ. Κ αράς μας είπε: □ Ό χ ι! Σ ε καμιά περίπτωση. Κ α ι αυτό όχι μόνο γιατί, μιλώντας "γενικότερα, δεν μπο­ ρούμε ποτέ να θεωρούμε πως η μελέτη της. σκέψης ενός στοχαστή ή γενικότερα ενός πνευματικού · είτε κοινωνικού φαινομένου μπορεί ν α θεωρηθεί ολοκληρωμένη με την τά ­ δε ή τη δείνα μελέτη ή συνέδριο, όσο καλά και αν είναι αυτά, αλλά, ειδικότερα για τον Καΐρη βρισκόμαστε μπροστά στη σκέψη και στο έργο ενός λόγιου με ιδιαίτερα πλούσια συγγραφική δραστηριότητα, με έργα, φιλοσο­ φικά και επιστημονικά, από τα οποία πολλά έχουν παραμέίνει χειρόγραφα, άρα δυσπρό­ σ ιτα για το ν μεγάλο αριθμό τω ν μελετητών· όμως, όλα μαζί τα έργα αυτά, έντυπα ή χει­ ρόγραφα, συγγράμματα δικά του ή σημειώ­ σεις μαθητών του από τις παραδόσεις του σ τις Κ υδωνιές ή στην Ά ν δ ρ ο , αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο και εκφράζουν μια ενιαία αντίλη μη και σαν τέτο ια πρέπει να τα μελετού­ με και όχι αποσπασματικά, αν θέλουμε πραγ­ ματικά να σχηματίσουμε μια σωστή εικόνα της καιρικής σκέψης. Σ το ερώτημά μας αν ακούστηκαν κάποιες προ­ τά σεις για την πλατύτερη γνωριμία και έρευνα του έργου του Καΐρη ο κ. Κ αράς μας απάντησε, κλείνοντας τη σύντομη συνομιλία μας: □ Πέρα από τις ουσιαστικές συμβολές του Συμποσίου, με τις εισηγήσεις που παρουσιά­ στηκαν και το διάλογο που ακολούθησε, έγι­ να ν και δύο πολύ αξιόλογες, πρακτικές θα έλεγα, προτάσεις για την παραπέρα μελέτη του έργου του: Η πρώτη αναφέρεται στην έκ­ δοση τω ν μέχρι σήμερα α νέκδοτων έργων του (και σαν πρώτη φάση το ν εντοπισμό και τη λεπτομερή καταλογογράφηση τω ν χειρογρά­ φ ω ν το υ ) και η δεύτερη, πολύ σημαντική και αυτή, στην έκδοση της αλληλογραφίας του, τό σο τω ν επιστολών του Καΐρη όσο και τω ν επιστολών προς το ν Καΐρη.

'

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ επιλογή

μια κριτική των «διδακτικών στόχων» Ν Ο Υ Τ Σ Ο Υ ΜΠΑΜΠΗ.Διδακτικοί Στόχοι και Αναλυτικό Πρόγραμμα. (Κριτική μιας σύγχρονης Παιδαγω­ γικής Ιδεολογίας). ΑθήναΓιάννινα, Δωδώνη, 1983. Σελ. 85. Στην προσπάθεια εκείνων τ ω ν μελετητών που στοχεύουν στην επι­ σήμανση και κριτική τω ν «π α ρα δ ο σιακ ώ ν» ή «ν έ ω ν » αστικώ ν π αι­ δαγωγικώ ν αντιλήψ εων και τω ν πολυποίκιλων εκδοχών τους στη νεοελληνική παιδαγωγική εντάσσεται και το βιβλίο αυτό του Μπάμπη Νούτσου (Μ .Ν ). Α π ο τελεί πραγματικά κοινή δια π ίστω ­ ση ό τι από τα μέσα κυρίως της δεκαετίας του ’60 η ελληνική παι­ δαγωγική βιβλιογραφία χαρακτηρίζεται από μια πληθωριστική συγγραφή βιβλίων που στοχεύουν στη διάδοση «μ ο ντέρνω ν» ή «τεχ νο κρ ατικ ώ ν» π αιδαγω γικώ ν απόψεων. Από την άλλη μεριά διαπιστώνεται η ανυπαρξία βιβλιογραφίας που να αρθρώνει έναν κριτικό λόγο απέ­ ναντι στα ρεύματα αυτά. Οι λόγοι αυτής της έλλειψης θα μπορούσαν να αναζητηθούν σε γενικότερες κοινωνικο-πολιτικές αιτίες. Μια από αυτές τις νέες απόψεις είναι και η αντίληψη για τους «αν­ τικειμενικούς διδακτικούς στό­ χους», που έχει εισβάλει στην ελλη­ νική παιδαγωγική βιβλιογραφία και τείνει σήμερα να αποτελέσει μέρος της κρατικής εκπαιδευτικής πολιτικής, όπως δείχνουν τα τελευ­ ταία νομοθετήματα σχετικά με τα αναλυτικά προγράμματα και το προσχέδιο νόμου για τη γενική εκ­ παίδευση, γνωστό ως «αντί-309». Όπως επισημαίνεται από τον Μ.Ν. «οι αντιλήψεις αυτές δεν έρ­

χονται βέβαια να αμφισβητήσουν την αναγκαιότητα καθορισμού δι­ δακτικών σκοπών αλλά τον παρα­ δοσιακό τρόπο με τον οποίο καθο­ ρίζονται και διατυπώνονται αυτοί οι σκοποί. Έρχονται κυρίως να προτείνουν μια νέα Χθεωρητική προσέγγιση και ταυτόχρονα μια ιποτελεσματική λύση σ’ αυτό το πρόβλημα. (...) Αυτές οι νέες αντι­ λήψεις υπόσχονται να λύσουν κάμποσα από τα προβλήματα της διδα­ σκαλίας και του αναλυτικού προ­ γράμματος, που βασανίζουν ακόμα παιδαγωγούς και εκπαιδευτικούς στη χώρα μας». Ο Μ.Ν. ξεκινώντας από κοινω­ νικές και πολιτικές αφετηρίες με μια επιστημολογική αυστηρότητα και ακρίβεια, που δεν συναντάμε συχνά στην ελληνική παιδαγωγική

βιβλιογραφία, στοχεύει σε μια θεω­ ρητική κριτική των «αντικειμενι­ κών διδακτικών στόχων». Μέσα από μια εξαντλητική θεώρηρη της βιβλιογραφίας εξετάζεται η πορεία της παραδοσιακής διδα­ κτικής στη χώρα μας από την επο­ χή της κυριαρχίας του Ν. Εξαρχόπουλου (1946) ώς τη σημερινή χρή­ ση της «ταξινομίας» του Β. Bloon, του R. Mager, του R. Gagne κ.ά. Παράλληλα προσεγγίζει κριτικά και τη συνδρομή της ψυχολογίας σ’ αυτές τις αντιλήψεις και οδηγείται σ’ ένα είδος απομυθοποίησής της. Μια απομυθοποίηση αναγκαία, αφού είναι γεγονός η παγίδευση, στα δίχτυα της, πολλών εκπαιδευΣτο δεύτερο μέρος του βιβλίου εξετάζεται «η εμφάνιση της ιδεολο­ γίας των διδακτικών στόχων στις Η .Π .Α .» μέσα από τη μεταπολεμι­ κή ιστορική συγκυρία των Η.Π.Α., των εκπαιδευτικών αντιφάσεών της, καθώς και των τρόπων με τους οποίους διαδόθηκαν οι νέες αυτές αντιλήψεις. Στο τρίτο μέρος, όπου ερμη­ νεύονται αυτές οι αντιλήψεις, ανα­ λύονται με πειστικό τρόπο η ιδεο­ λογική λειτουργία των «αντικειμε­

56/οδηγος νικών στόχων διδασκαλίας» η μπιχεβιοριστική μεταμφίεση του ανα­ λυτικού προγράμματος, η απόκρυ­ ψη του ταξικού χαρακτήρα των δι­ δακτικών στόχων και οι λόγοι αυ­ τής της απόκρυψης. Αυτό που δεί­ χνει με σαφήνεια στο βιβλίο του ο Μ.Ν. είναι: ,α) ότι «οι παιδαγωγέ κές αντιλήψεις για την ανάγκη κα­ θορισμού “ αντικειμενικών διδακτι­ κών στόχων” , χάρη σε μια ιδιότυπη μετατροπή του περιεχομένου των σχολικών γνώσεων, αποκρύπτουν αρχικά την άμεση εξάρτηση αυτών των γνώσεων από τις κοινωνικές αντιφάσεις, προβάλλοντας στη θέ­

ση τους την έννοια του γενικού συμφέροντος και την έννοια της κοινωνικής συναίνεσης», β) «με τον τρόπο αυτό αυτονομούνται αναγκαστικά τα προβλήματα της διδασκαλίας των σχολικών γνώ­ σεων και αναγορεύονται σε προ­ βλήματα “ τεχνικής φύσης” ». Ταυ­ τόχρονα η παιδαγωγική προσέγγι­ ση αυτών των προβλημάτων δεν μπορεί παρά να προβάλλεται ως μια «τεχνολογική προσέγγιση», γ) «χάρη σ’ αυτή τη μεταμόρφωση των σχολικών γνώσεων σε πρόβλημα τεχνικών χειρισμών όχι μόνο τείνει ν’ αποκρυβεί ο ταξικός χαρακτή­

ρας τους αλλά και επιχειρείται ταυτόχρονα να δικαιολογηθεί “ επι­ στημονικά” -άρα να δικαιωθεί- η παρούσα λειτουργία του σχολικού μηχανισμού γενικά και ειδικότερα του υφιστάμενου χαρακτήρα των σχολικών γνώσεων». Τελειώνοντας θέλουμε να ξανατονίσουμε ότι το βιβλίο του Μ.Ν. αποτελεί έναν κοινωνιολογικό αν­ τίλογο απέναντι στην αστική παι­ δαγωγική και πρέπει να προσεχτεί από εκπαιδευτικούς και μη.

ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΑΝ ΔΡΕ Ο Υ

με τη ζωγραφική και το λόγο Λ Υ Δ ΙΑ Σ ΣΑΡΡΗ : Θαλασσινός Κή­ πος. Αθήνα, Νεφέλη, 1984. Σελ.

100. Ε ίνα ι δύσκολο να πεις γ ι’ αυτή τη δουλειά της Λύ δια ς Σαρρή, αν πρόκειται για βιβλίο, λεύκωμα ή έκδοση τέχνης. Ίσ ω ς , γιατί έχει όλες αυτές τις μορφές και είναι αυτό το στοιχείο-αρετή που κάνει την έκδοση μοναδική. Ο Θ αλασσινός κήπος είναι λόγος και ζ ω ­ γραφική. Λ ό γο ς στρω τό ς -ό χ ι κ οινό ς- πού τέμνει τις συμπτώσεις της ζω ής, της ζω ή ς εκείνης που ένας καλλιτέχνης δεν τη δια βά ζει με το κοινωνιολογικό λεξικό στα χέρια αλλά την εποπτεύει με την οξύ τητα της οπτικής αντίληψης. Γ ι’ αυτό υπάρχουν και οι ζω γρ α ­ φιές, όχι να συμπληρώνουν αλλά να συνεχίζουν προάγοντας το λόγο. Από άποψη περιεχομένου η Λυδία Σαρρή κάνει ιστορία χωρίς να κραυγάζει, χωρίς οι πινελιές της να ερεθίζουν τα μάτια. Δημιουργεί όμως και μορφές, στο λόγο, στην εικόνα. Συγγραφέας-ζωγράφος-γλύπτης: οι ιδιότητές της αυτές περνούν στο βιβλίο όπως το έργο σ’ ένα ζωντα­ νό μουσείο· να βλέπεις και να μα­ θαίνεις, να διαβάζεις και ν’ αναζη­ τείς το στίγμα σου στη συγκεκριμέ­ νη ιστορία, να ψυχαγωγείσαι με την αγνότητα των μορφών που

αποπνέουν τα μικρά γλυπτά. Τέ­ λος, ν’ αντιλαμβάνεσαι ότι ο κήπος αυτός καλλιεργείται με την ίδια αγάπη που αντιμετωπίζει κανείς τα βασανιστικά ερωτήματα .της ζωής: «Τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα πράγματα διαδέχονται το ’να τ’ άλ­ λο, όπως γίνεται σ’ αυτή τη ζωή. Παντρεύομαι το Φώτη, έρχεται η δικτατορία. Στα πιο δημιουργικά χρόνια της ζωής μας πέφτει σκοτά­ δι και σιωπή. Είμαστε χωρίς λε­ φτά, οι δικοί μας άνθρωποι συλλαμβάνονται και στέλνο,νται εξο­

ρία. Όμως εγώ έχω ξεπεράσει το σκοτάδι και την ακινησία της πρώ­ της γνώσης. Είμαι μία νέα ευτυχι­ σμένη γυναίκα που οι χρυσές της μνήμες βγαίνουν ξαφνικά στην επι­ φάνεια διαλύοντας, όπως ο ήλιος, τα σκοτάδια της δικτατορίας και του τρόμου. Q Ευαγγελισμός, *το χαρμόσυνο άγγελμα γι’ αυτό που θά ’ρθει, το παιδί ή την ελπίδα, τη ζωή και την αγάπη. Ο ζωγραφικός μου κόσμος γεμίζει φτερωτούς ανθρώπους-αγγέλους, γυμνές γυναί­ κες που προσμένουν, πλανήτες κατακτημένους από πουλιά, ψάρια και λουλούδια που συμβολίζουν την ακατάβλητη ομορφιά και δύναμη της γης μας. Αυτή είναι η πρώτη έκθεση ζωγραφικής που έκανα, όμως το σκοτάδι διαρκούσε πολύ, τόσο που στο τέλος σάρωσε αυτό το χρυσό, εύπιστο κόσμο μου». Όμως, είναι ο Θαλασσινός Κή­ πος που επιζητεί κάτι πιο πέρα από το στέρεο κόσμο των μορφών: το κράτημα της ισορροπίας στο βυ-

οδηγος/57

πλαίσιο Α ΣΗ Μ Α Κ Η ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΥ: Συνέντευξη με τον εαυτό μου. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 77.

θό για ν’ απολαύσεις τ’ ακριβά και απλά που μοιάζουν απόμακρα στην πρώτη ματιά -όταν ακόμη η πινελιά δεν έχει επιθέσει το χρώμα Το βιβλίο αυτό της Λύδιας Σαρρή αποπνέει όλη αυτή τη γνώση του προσωπικού χώρου και την αί­

σθηση της φύσης που ως ενιαία αν­ τίληψη μεταπλάθεται σε σειρές ει­ κόνων που απεικονίζουν τη φυσική διαμόρφωση των αισθήσεων, άρα και την πλήρη συνείδηση της ιστο­ ρίας του χώρου και του πολιτιΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ

η εμμονή ποιήσεως ΓΙΩΡΓΟ Υ ΒΕΗ «Ο Δράκος τον με­ σημεριούί» ('+ « Ό λοι κοιμούνται στο καράβι»)· Αθήνα, Ύψιλον, 1983. Σελ. 94. Η άσκηση του ποιητικού λόγου είναι π άνω από όλα μια πράξη εμμονής. Κ ι όσοι θητεύουν σ’ αυτόν το γνω ρίζο υ ν καλά. Ξέρουν πως ένας μικρός -κ α ι σχεδόν εξ αρχής καθορισμένος- αριθμός θε­ μάτων τους καταδιώ κει εφ’ όρου ζωής. Ο ι ποικιλίες του αριθμού αυτού επανέρχονται διαρκώς ελαφρά διαφοροποιημένες. Ε ίτε μέ­ σα στις ίδιες τις ποιητικές ενότητες (αυτές που κάπως ασαφώς ονομάζουμε «συλ λο γές») είτε κατά τη διάρκεια της ανέλιξής τους. Κ ι αν συχνά αναφερόμαστε στα μεταβατικά σημεία μιας ποιητικής πορείας το κάνουμε περισσότερο για να βρούμε έναν τρόπο να συνεννοηθούμε. Σ τη ν πραγματικότητα όλες οι αλλαγές συμβαί­ νουν, για να θυμηθούμε το ν Σαρτρ, «σ το εσωτερικό μιας μονιμό­ τη τας». Η περίπτωση του Γιώργου Βέη συνιστά ίσως ένα από τα προσφορότερα δείγματα που επιβεβαιώνουν τη σταθερή ετούτη δομή της ποιήσεως.

ΣΚΕΨΕΙΣ ανάκατες, σαν ανάσες του μυαλού Κ Α Ι της καρδιάς, απλώνονται σε τούτο το ύστατο βιβλίο του Ασημάκη Πανσέληνου. Άλλοτε σαν αφορισμοί αναπόδεικτοι κι άλλοτε σαν προϊόντα μιας λογικής συνέπειας, τούτες οι σκέψεις για τον άνθρωπο, το κοινωνικό σύνολο, τα συστήματα (αν και δεν υποτάσσονται σε σύστημα οι ίδιες στην καταγραφή τους, κι " ίσως γι’ αυτό) παίρνουν το ρόλο της στιγμιαίας εξομολόγησης «προς εαυτόν». Και τελικά, γράφουν και περιγράφουν, περισσότερο από τα σημεία όπου ξαποσταίνει η ματιά, τον πλούτο του ίδιου του συγγραφέα.

ΝΤΑΝΙΕΛ ΓΚΟΛΝΤΕΜΠΕΡΓΚ: Ο μπαμπάς κλώσα. Μετ. Νίκον Δαμιανίδη. Αθήνα, Τεκμήριο, 1984. Σελ. 255. ΕΝΑΣ πατέρας, που, αντί να κάθεται στο απόμακρο βάθρο του καγκελάριου του σπιτιού, είναι μάνα, παραμάνα, τσομπανόσκυλο, μαγείρισσα και γραμματοκιβώτιο, δεν μοιάζει κοινή περίπτωση. Το μυθιστόρημα του Γκολντεμπέργκ, γραμμένο με τη σαμπανιζέ ελαφράδα που έχει η ίδια η γαλλική ζωή, διαθέτει, όμως, για ήρωά του έναν τέτοιο πατέρα. Διαβάζοντάς το η σπανιότητα της περίπτωσης χάνεται και η κοινότητα αποκαλύπτει μια δίκιά της γοητεία. Μόνο ένα ερώτημα

58/οδηγος Το πράγμα εδώ είναι εξώφθαλμο. Ο ποιητής κάθε φορά επαναϋποβάλλει με ιδιαίτερη ένταση τα ίδια θέματα: Το επαναστατικό όραμα (σχήμα άγνωστο του παρελθόντος και νεκρό σώμα του παρόντος), την απειλή, ανοιχτή και βίαιη, της «κα­ τεστημένης πραγματικότητας», τη συνεχώς ζητούμενη κι ωστόσο μονίμως ανεύρετη μήτρα της ελευθε­ ρίας και, τέλος, την ποίηση ως σχε­ δία ζωής αλλά και ατελέσφορο βυ­ θός. Στην ποίηση του Γ. Βέη ολόκλη­ ρη η ανθρώπινη ύπαρξη είναι ένας χάρτης του οποίου οι γραμμές και οι κατευθύνσεις, οι κεντρικές αρ­ τηρίες και' οι μικροί παράδρομοι σβήνονται ακατάπαυστα με αυξα■νόμενη ταχύτητα. Οι άλλοι - αυτοί που διαβιούν μέσα στην ιδεολογία και την'επανάπαυση- επιβουλεύον­ ται και υφαρπάζουν. Ο επί τούτου αρμόδιος πολιτικός φορέας, η αρι­ στερά, έχει από καιρό εκπνεύσει (η μεθοδολογία, οι εσωτερικές διαδι-

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ

Ο ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ

N ffiPEM!

Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Μαυρομιχάλη 9 Αθήνα

κασίες, ο οργανωτικός ιστός, τα πάντα). Η μετωνυμία του κόσμου είναι μία και μοναδική: Εξάρθρω­ ση και σιωπή. Δεν πρόκειται απλώς γιά τα χαρακτηριστικά ενός κοινωνικού σχηματισμού αλλά συ­ νολικά για τον πολιτισμό και την οντολογία του ανθρώπου. Κάτω από τα πόδια μας βρίσκεται μια συρόμενη απειλή που η καταγωγή της ανάγεται στο μέλλον. Ο ποιη­ τής μάχεται το βόρβορο ε ν τ ό ς του. Σε βαθμό εγκλεισμού με κατα­ στροφικό τρόπο· με την ήττα εξα­ σφαλισμένη εκ των προτέρων. Η ιστορική μνήμη, αν και υποφώσκουσα, (ή εν πάσει περιπτώσει όχι εμφανώς τονισμένη) προξενεί ξαφ­ νικές δονήσεις από τα βάθη της συ­ νείδησης στην επιφάνεια του λό­ γου. Με σπαράγματα και κομμά­ τια· με αίμα και πάθος. Ό σο για την ιστορία δεν απέδειξε το παρα­ μικρόν διεκπεραίωσε μόνο τη φρί-' Από τους ποιητές που πρωτοπαρουσιάστηκαν στις αρχές της δε­ καετίας του ’70 ή λίγο πιο πριν ελάχιστοι ήταν εκείνοι που άφησαν να φανεί μέσα στο έργο τους η σπορά της θεματολογίας των πρώ­ των -και κάπως των δεύτερων- με­ ταπολεμικών. Ο Γ. Βέης ανήκει στη μικρή αυτή κατηγορία. Η δια­ φορά συνίσταται κατά το ότι ο ίδιος βρήκε το όραμα ήδη διαψευσμένο. Έτσι, στην ποίησή του υπο­ χρεώνεται να στραφεί προς την, δια γυμνού οφθαλμού ορατή, φρί­ κη που η απειλή της εξογκώνεται μες την πιο κυριαρχική ώρα του φωτός («Ο δράκος του μεσημε­ ριού», «αυτός ο τοίχος του σκότους μετακινείται μες το μεσημέρι»). Μεταβάλλεται σε παρανάλωμα του πανικού του που φέρει επάνω του τα, φρικώδη στίγματα της πραγμα­ τικότητας αντιστρέφοντας κατ’ αυ­ τόν τον τρόπο, την εποποιία τόυ Ελύτη: Οι νεοέλληνες χάνονται μέ­ σα στο σκοτάδι. Είναι φυσικό μια τόσο εκτενής κρίση του πραγματικού κόσμου να επιφέρει την κρίση της ποιήσεως. Ό χι γιατί η τελευταία αντιστοιχεί και εφαρμόζει στα κοινωνικάπολιτικά δρώμενα, αλλά γιατί ερα­ νίζεται από αυτά το υλικό της για να το μεταστοιχειώσει. Η ποίηση, λοιπόν, αν και επίμονος έρως δοκι­ μάζεται· ίσα που μπορεί και στέκε­ ται. Τα τεμάχια του κόσμου γίνον­ ται αποσπάσματα γραφής και το φονικό περιβάλλον διακεκομμένη

λέξη. Η τρομακτική αυτή εξωτερι­ κή πίεση δυσκολεύει τον Βέη να ελέγξει (ειδικά σε ορισμένα μεγάλα ποιήματα που δεν αποφεύγουν τη ρητορική) τον συναισθηματικό του φόρτο και να αποφύγει την κάπως άκομψη (αν και νεοτερίζουσα) σύ­ ζευξη εννοιών και πραγμάτων. Η εσχατολογία γενικά αποστρέφεται τον υπαινιγμό. Έ τσι ,όπως εμφανίζεται σε ορισμένα ποιήματα του ΒέηΌτονεί την ακαριαία δρά­ ση της συγκίνησης και μετριάζει την άμεση επενέργεια του ποιητι­ κού αποτελέσματος. Ταυτόχρονα, το υπέρβαρο υλικό των, εικόνων φράζει τη λεκτική ευκαμψία. Από μιαν άλλη άποψη βέβαια αυτό συνιστά στρατηγική και πρόθεση γραφής. Ο ποιητής πολιορκεί το αντικείμενό του διατυπώνοντας ξανά και ξανά τις όψεις του· συ­ σπειρώνεται γύρω του μέχρι να νιώσει ότι το έχει εξαντλήσει. Η ποίηση, είναι ανάγκη να το επαναλάβω, αποτελεί λόγο ζωτικό για τον Βέη. Αδυνατεί, ωστόσο, να επέμβει. Η θητεία σ’ αυτήν, ·μια διαδρομή σκοτεινή και αιματώδης, έχει ως αποτέλεσμα τον εξανδραποδισμό του θητεύοντος. Είναι μια επικίνδυνη άσκηση. Οι ποιητές, αφού γίνουν ανθρωποφάγοι των εαυτών τους και των άλλων, εκπί­ πτουν. Η γλώσσα του Γ. Βέη είναι ένα κοχλάζον υγρό· μέσα του πλέουν τα ρυπαρά αντικείμενα του ποιητή που κατατρώγουν την επικράτεια του φωτός. Από τις πτήσεις του λυ­ ρισμού ο αναγνώστης προσγειώνε­ ται στην ακάθεκτη κρίση της καθη­ μερινότητας. Κι ως αποτέλεσμα αυτού ο λόγος έρχεται κοφτός, αποφαντικός,. με εκπλήσσοντα ανοίγματα και αιφνίδιες ανατρο­ πές της διαδοχής και της αλληλου­ χίας, πλαισιωνόμενος τις αναφορές στη γνωστική, την ονοματολογία και τη λειτουργία της ποιήσεως. Ίσως η γραφή να μην είναι ο μό­ νος τρόπος που μας έχει απομείνει όπως φαίνεται να πιστεύει ο Γιώρ­ γος Βέης. Σημασία έχει όμως ότι κατόρθωσε αποτελεσματικά να μας (ξανα)δείξει πως η τέλεσή της είναι γνωριμία θανάτου και ασφυξία ομορφιάς· οίκόμη, κέρδος και μαζί αφανίσμός του χρόνου. Κι υπάρχει ανάγκη, σοβαρή νομίζω, να το θυ­ μόμαστε.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗ ΒΑΣΙΛΕΙΟ Υ

οδτΐγος/59

παραμένει: είναι ένα ευχάριστο ■σοβαρό βιβλίο για παιδιά ή ένα ευχάριστο αστείο βιβλίο για μεγάλους;

συλλογική ευθύνη καταξιωμένων λογοτεχνών Θ. Β ΑΛΤΙΝΟ Υ - ΧΡ. ΜΗΛΙΩΝΗ - Δ. ΝΟΛΛΑ: «Τρία διηγήματα». Αθήνα, Εκδ. στιγμή, 1984. Σελ. 80.

Τ α «Τ ρ ία διηγήματα» τω ν Θανάση Βαλτινού, Χ ριστόφορου Μηλιώνη και Δημήτρη Νόλλα αποτελούν ένα πρωτότυπο στην έμ­ πνευσή του σχεδίασμά βιβλίου, αφού η αποκλειστική ευ§ύνη του ενός μέχρι σήμερα συγγραφέα, διαχέεται τώ ρ α στους ώμους και τω ν τρ ιώ ν (αύριο μπορεί και π ερισσοτέρων), με όλα τα υπέρ και τα κατά που μπορεί να φ ανερώνει το έργο του καθενός ξεχωριστά. Αυτή η προσπάθεια, η τόσο όπως είπαμε καινούρια στον εκδοτικό χώρο μας βρίσκει απόλυτα σύμφωνους όταν (όπω ς συμβαίνει με το εν λόγω βιβλίο) υπάρχει μια συγγενική σχέση ανάμεσα στους λογοτέχνες, ανήκουν κατά κάποιο τρόπο στην ίδια σχολή και εκ τω ν π ροτέρων δέχονται να σηκώσουν την κριτική και τω ν άλλων ομοτέχνων τους. Μια ανθολογία στόχο έχει να πα­ ρουσιάσει όσο το δυνατόν καινού­ ριους ανθρώπους, με ταλέντο ίσως, άγνωστους όμως στο ευρύ κοινό. Αντίθετα η φανερή συλλογική δου­ λειά τριών γνωστών ονομάτων στο λογοτεχνικό χώρο προσδιορίζει την αταλάντευτη γνώμη του ενός για τούς δυο άλλους, μια γνώμη σαφώς θετική. Έ τσι λοιπόν, ίσως χάραξε η μέρα που εκδότες και αναγνώ­ στες αντί για έναν ογκώδη τόμο ενός λογοτέχνη που κατά κόρον θα

μείνει αδιάβαστος, να προτιμούν τέτοιου είδους συνεργασίες που χαρακτηρίζονται από μια ευκαμ■ψία κι ένα γρήγορο διάβασμα. Ίσως να είναι η μόνη διέξοδος απέναντι στα οπτικοακουστικά μέ­ σα που σιγά σιγά αλλά διαβρωτικά μαραίνουν το διάβασμα. Τα δυο πρώτα διηγήματα του βι­ βλίου έχουν μια προδιαγραμμένη συλλογιστική τόσο που σχεδόν να μοιάζουν σαν να τα έγραψε ο ίδιος άνθρωπος χωρισμένος στα δύο.

Μ ΙΛ Ο Σ Μ ΑΤΣΟΟΥΡΕΚ: Ζωολογία. Μετ. Σπ. Τσακνιά. Αθήνα, Στιγμή, 1984. Σελ. 46. ΕΝΑ έξυπνο, τρυφερό βιβλίο (μα κάπου και λίγο πικρό), με «παραμύθια» παράλογης . λογικής, για μικρούς και μεγάλους μικρούς. Ήρωες ζώα ή μάλλον χαρακτήρες ζώων ή καλύτερα χαρακτηριστικά που έχουν ζώα ή πιο πιθανόν... Ο Ματσόουρεκ πλάθει τις μικρές ιστοριούλες του, σαν ζωγραφιές με χρώματα και γραμμές ανθρώπινο υλικό. Διαβάζοντάς τες, νομίζει κανείς πως δίπλα του πίνουν τον καφέ τους με αδιόρατο - ίσως και ειρωνικό χαμόγελο - μια χελώνα, κάποια φάλαινα, ίσως και καμηλοπάρδαλη. Κι όποιος δεν τις βλέπει, ε αυτός χάνει.

Λ Υ Ν Τ ΙΑ Σ ΣΤΕΦΑΝΟΥ: Οι λέξεις και τα πράγματα. Αθήνα, Εστία, 1983. . Σελ. 62. Ο πόνος του κόσμου, κουπί στην ποίηση της Λύντιας Στεφάνου- και μαζί, ο πόνος του ατόμου μέσα σ’ αυτόν τον κόσμο, η περιπέτεια του εγώ, οδυνηρή και ανεξερεύνητη. Οι λέξεις, οι φράσεις, άλλοτε ριπές (όπως ο άνεμος της κοινωνικής πείνας, της ασύνορης αδικίας), κι άλλοτε χαυνωτικές, στην άπλα μίας αφήγησης χωρίς κατεστημένα ρυθμό και συνέχεια, συχνά σ’ έναν «παράλογο» διάλογο με τα ακούσματα τούτου του καιρού ' και των άλλων... Κι η βάρκα των «Λέξεων και των πραγμάτων» σ’ ένα προσωπικό ταξίδι.

60/οδηγος Κοινά τους σημεία: επαρχιακός φόντος, κατοχικός, εμφυλιακός, μετεμφυλιακός, ειδικές λέξεις που πολλοί από τους νεοέλληνες αγνοούν τη σημασία τους, γραφή καθαρά λαϊκή και παραδοσιακή, δυο ιστορίες βιωματικές που έμει­ ναν στο μυαλό των συγγραφέων για πολλά χρόνια ανόθευτες, βλέ­ ποντας τα πράγματα σίγουρα απ’ τη σωστή τους πλευρά και χωρίς να ξεχνούν να εντοπίσουν τα λάθη και τις συνέπειες εξαιτίας αυτών των λαθών. Το τρίτο διήγημα έχει μια δίκιά του υπόσταση μέσα στο βι­ βλίο καθώς εμφανίζεται μ’ ένα θέ­ μα σύγχρονο, εξειδικευμένο και γραμμένο με μια γλώσσα καθημερι­ νή, ρευστή και γεμάτη απρόοπτα επεισόδια. Στο «εθισμός στη νικοτίνη» του Θανάση Βαλτινού ο ήρωας δοκιμά­ ζει καπνό για πρώτη φορά στη ζωή του σε ηλικία δεκατριών χρονών μετά από ένα μαζικό φόνο αντρών της περιοχής από τους γερμανούς και μια γενική βουβαμάρα, έξω από το σπίτι του- των γυναικών που απέμειναν. Πέντε χρόνια αργότερα θα καπνίσει το δεύτερο τσιγάρο με­ τά από ένα φρικτό θέαμα που θ’ αντικρύσει: ένα καμιόνι γεμάτο πτώματα αντρών. Ο συμβολισμός θα δρασκελίσει όλα τα υπόλοιπα συμβάντα που δεν είναι περιορι­ σμένου ενδιαφέροντος και απηχούν όλες τις συνθήκες της εποχής. Ο Θ.Β. γράφει περισσότερο με το συναίσθημα και τη φόρτιση που φέρνει η μνήμη όταν αυτή μένει νωπή και περιμένει την κατάλληλη στιγμή γιά να βγει στο φως. Αφηγείται γοργά, με μια ανάσα, το κεί­ μενο προχωράει από μόνο του χω­ ρίς καμιά ανάγκη «υποστήριξης». Όλη του η ευελιξία σε καθηλώνει σε σημείο που ν’ αδυνατείς να στα­ ματήσεις την .εξέλιξη. Το διήγημα του όπως άλλωστε κι όλο του το έργο έχει σαν κύρια αιτία τα δίσε­ κτα χρόνια της κατοχής και του εμ­ φυλίου και ο στόχος του είναι πά­ νω απ’ όλα να γίνουν γνωστά όσα ο τροχός στη ροή του χρόνου αστα­ μάτητα μασάει. Μια σπάνια περί­ πτωση για τα ελληνικά γράμματα γιατί διαθέτει κύρια το μεγάλο

όπλο να γράφει για όλες τις επο­ χές· Στο «Καλαμάς και Αχέροντας» του Χριστόφορου Μηλιώνη ο ήρωας, ένας αδιόριστος δάσκαλος, γίνεται μάρτυρας μιας επώδυνης πράξης των ανταρτών. Το γεγονός τον ακολουθεί παντού ώσπου κά­ ποια μέρα με τη βοήθεια ενός υπουργού, πρωτοπαλίκαρου του Ζέρβα, βολεύεται προσωρινώς στη Λάκα-Σούλι και μένει στο σπίτι όπου είχε το στρατηγείο ο ίδιος ο Ζέρβας. Ο Πρόεδρος του εξηγεί ότι τις ίδιες επώδυνες πράξεις (όπως οι αιχμάλωτοι να σκάβουν τον τάφο τους) είχαν κάνει και οι Εδεσίτες κι έτσι ο ήρωας συνέρχε­ ται και ισορροπεί. Η συγκεκριμένη δουλειά του Χ.Μ. που όπως και κείνη των δυο άλλων συγγραφέων πρωτοδημοσιεύτηκε σε περιοδικό, διαθέτει έναν τρόπο γραφής με στοιχεία κα­ θαρά διηγηματικά. Στην αρχή γίνε­ ται μια εισαγωγή, αρκετά εκτετα­ μένη, που σκοπό έχει να μπάσει τον αναγνώστη στις ιδιάζουσες συνθήκες του χώρου και στη συνέ­ χεια ελίσσεται το βίωμα του συγ­ γραφέα με μια μέθοδο θα έλεγα κλασική. Ο «μύθος», δηλαδή η ιδέα για να γραφτεί το διήγημα κα­ ταλαμβάνει πολύ μικρό μέρος του κειμένου, ούτως ώστε στο τέλος ο αναγνώστης να βρίσκει ότι αυτή η ιδέα δεν αποτελεί παρά μόνο μια σειρά: και οι δυο πλευρές του εμ­ φυλίου, στον άνισο αγώνα τους, υπέπεσαν σε τραγικά και απάν­ θρωπα σφάλματα. Αυτό θέλει να εντοπίσει ο συγγραφέας και το κα­ ταφέρνει με τον καλύτερο τρόπο: εμπλουτίζει το διήγημα με χαρα­ κτηριστικά περιγραφικά αλλά όταν φτάνει στο κυρίως θέμα του γίνεται σχεδόν αφαιρετικός με τη σωστή έννοια του όρου. Ο Χ.Μ. είναι ένας δυνατός τεχνίτης του λόγου. Στο «πάθος του συγγραφέως» του Δημήτρη Νόλλα που είναι κι αυτό, όπως και τα δύο προηγούμε­ να, γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο, ένας λογιστής μιας εταιρείας στο Λονδίνο παίζει όλα του τα χρήμα­ τα πάνω σε ένα άλογο που γυρο­ φέρνει στο μυαλό τού, αλλά όχι σε

IH Εκδόσεις Φόρκυς ’Αθήνα

πρακτορείο, σε μπούκερ. Το άλογο κερδίζει αλλά ο ήρωας όχι μόνο δεν παίρνει τα λεφτά του αλλά πληρώνει και τα ποτά, όταν ξανασυναντιούνται και όταν ο μπούκερ του λέει την ιστορία που ο ίδιος ο ήρωας -κρυφός συγγραφέας- είχε γράψει μόλις το προηγούμενο βρά­ δι. Η ιδιαίτερη περίπτωση στη σύγ­ χρονη λογοτεχνική παραγωγή που αποτελεί το τετράτομο (ολιγοσέλι­ δο) μέχρι σήμερα έργο του Δ.Ν. οφείλεται στην εμμονή του ίδιου του συγγραφέα για φευγαλέες μα­ τιές πάνω σε θέματα που από μόνα τους κάνουν ένα διήγημα ή ένα μυ­ θιστόρημα, για εντυπώσεις ισχνές εκεί που άλλοι γεμίζουν σελίδες ολόκληρες και τέλος για μια σωστή χρήση της ελλειπτικής γραφής με την έννοια ότι κάθε τι που γράφε­ ται σέρνει πίσω του κοινωνιολογι­ κές και άλλων τύπων και ειδών αναλύσεις. Έ τσι ο εν λόγω συγ­ γραφέας «σπρώχνει» θεληματικά τον αναγνώστη να δει την ουσία των πραγμάτων που απασχολούν τον ίδιο, χωρίς να χαθεί σε «δευτερεύοντα» (πάλι για τον ίδιο) ση­ μεία, τα οποία άλλοτε έχουν θετική κι άλλοτε αρνητική παρουσία και πετυχαίνει μια ολοκληρωμένη και συστηματική δουλειά μέσα σ' έναν πολύ μικρό αριθμό τυπωμένων σε­ λίδων. Κάνοντας τα βιβλία του και τις δημοσιεύσεις του να μοιάζουν περισσότερο με σχέδιά ή προσχέδια άλλων βιβλίων που δεν πρόκειται να εκδοθούν ποτέ. Αυτή η χαρα­ κτηριστική ιδιότητα του Δ.Ν. ξε­ φεύγει πολύ από τα κοινώς καθιε­ ρωμένα και θέτει κάποιες ανάλογες ερωτήσεις για το τι είναι διήγημα τι νουβέλα και τι ακόμα μυθιστό­ ρημα. Δεν υπάρχε.ι κοινή θεωρητική βάση σ’ αυτό το συλλογικό βιβλίο των τριών λογοτεχνίαν. κι είναι φυ­ σικό αφού τό ’γραψαν τρεις άν­ θρωποι χωριστά. Μ’ άλλα λόγια ο καθένας είχε το θέμα του, έχτισε το διήγημα του και το παρέδωσε στην κρίση μας. Έτσι, το βιβλίο χωρίζε­ ται σε τρία ίσα μέρη και η αντίδρα­ ση είναι ειλικρινής τόσο για την ποιότητα των κειμένων όσο και για την πρωτότυπη ιδέα έκδοσής τους. Περιμένουμε κι άλλα τέτοια δείγ­ ματα ευστροφίας για να διατηρηθεί το διάβασμα έστω σ’ αυτά τα μικρά και περιορισμένα του πλαίσια. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

οδηγος/61

•Β Α ΣΙΛ Η ΡΩΤΑ: Κ ριτικοί στοχασμοί πάνω στην Οδύσσεια του Καζαντζάκη. Αθήνα 1983. Σελ. 72.

πολύ επίπεδο ρομάντσο ή τ’ αδιέξοδα της λήξης Ρ Ο Μ Α Ν ΓΚΑΡΥ: Πέρα από το ση­ μείο αυτό το εισιτήριο σας δεν ισχύει πια. Μετ. Αντρέας Β. Βαχλιώτης. Αθήνα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 1984. Σελ. 183. Ο Ρομάν Γκαρύ, γεννήθηκε στη Ρωσία στα 1914 και από το 1928 και μέχρι τον θάνατό του, κατοικούσε στη Γαλλία. Είναι μια περί­ πτωση δηλαδή, πολύ κοντινή, στον γνωστό μας από τους «Ηνγκλετιέρ», Ανρύ Τρουαγιά. Ενώ όμως ο δεύτερος, ίσως κι επειδή δίδα­ σκε ανατολικές γλώσσες, έφερε μια τραγικότητα στο μυθιστόρημα που πήγαζε από τα «έξω» προς τα «μέσα», έναν κυρίαρχο πανθε­ ϊσμό που είναι διάχυτος στη ρώσικη λογοτεχνία, αντίθετα ο Γκα­ ρύ δεν χρειάζεται καμία έξωθεν επέμβαση για να τη δημιουργήσει, ενυπάρχει στο βαθμό που ο ήρωάς του την αντιλαμβάνεται και αντιδρά. Στους σταθμούς του Μετρό, σε όλες τις εξόδους, υπάρχουνε πινα­ κίδες που γράφουν: «Πέρα Από Αυτό το Σημείο, το Εισιτήριό σας Δεν Ισχύει πια...» Η τραγική περίπτωση ενός ήρωα, ενός επιτυχημένου, πολλών επιτυχημένων ή ακόμη πολλών επι­ τυχημένων και αποτυχημένων που δεν θα είχαν το θάρρος όπως ο εκ­ κεντρικός κ. Ντούλεϋ, να γεμίσουν το σταθμό του Μετρό με τήν ίδια φωνή απόγνωσης όπως αυτός. 'Ενα ακόμη θέμα ταμπού κατα­ κλύζει ωμά τις σελίδες της λογοτε­ χνίας. Κυκλώνεται μέσα σε ονειρώ­ ξεις και φαλλικά σύμβολα που πε­ ριτριγυρίζουν ακατάπαυστα τον ίδιο το συγγραφέα που δεν δείχνει αμέτοχος, ούτε με τα βιογραφικά

στοιχεία που παραθέτει για τον ήρωά του, ούτε με το α' πρόσωπο γραφής που ακολουθεί. Ένα θέμα ταμπού, όπως η ανδρική κλιμακτή­ ριος, κατεβαίνει στο πεζοδρόμιο και καταχτιέται από τη λογοτεχνία. Είναι αλήθεια αυτό που επισήμανε ο Αλέξης Ζήρας, πως δηλαδή στη νεότερη λογοτεχνία έχουν ανοίξει οι τοίχοι από τις κρεβατο­ κάμαρες (Α. Ζήρα «Ανατομία μιας εποχής»). Όμως ποια άλλα μπο­ ρούν να ειπωθούν σαν τα κατ’ εξο­ χήν λογοτεχνικά θέματα, αν όχι ο έρωτας -σ ’ όλες του τις διαστά­ σεις- και ο θάνατος; Αυτή ακριβώς τη στιγμή που ο έρωτας, η τρέλα, η απόγνωση και ο θάνατος συναν­ τιούνται είναι η στιγμή που γράφε­ ται αυτό το βιβλίο, ό,τι πιο συναρ-

ΚΑΘΩΣ η «Οδύσσεια» του Καζαντζάκη πέρασε σχεδόν σε μια λήθη σήμερα, (σε αντίθεση με άλλα έργα του που μένουν πάντα στο προσκήνιο), αποκτά ιδιάζουσα επικαιρότητα τούτο το κριτικό - και οξύτατα κατακριτικό - κείμενο του Βασίλη Ρώτα, γραμμένο πριν από 41 χρόνια, το 1943. Και, αν και φθάνει σε ακραία σημεία, ευστοχεί τόσο σε άλλα, ώστε μπορεί να θεωρηθεί βάση για έναν γόνιμο τωρινό πια διάλογο, πάνω στην κολοσσιαία - τουλάχιστον σε όγκο μεταοδυσσεϊκή αυτή περιπέτεια του καζαντζακικού λόγου. Μ Α Ρ ΙΟ Υ Μ Α ΡΚΙΔΗ : Λόγος περί της επιθυμίας. Αθήνα, I Έρασμος, 1984. Σελ. 62. Ε ΝΑΝ επαναπροσανατολισμό μέσα από επιμέρους θέσεις της ψυχολογίας σε σχέση με τον κεντρικό φιλοσοφικό κορμό, επιχειρούν τούτα τα τέσσερα δοκίμια του βιβλίου του Μάριου Μαρκίδη.'Με κεντρικό πυρήνα την αντιμετώπιση της ανάγκης της αυτογνώσης, συνδέουν την ψυχανάλυση με τις βασικότερες φιλοσοφικές αντιλήψεις των τελευταίων αιώνων. Μια προσέγγιση δύσκολη στην παρακολούθησή της (και σαφέστατα για λίγους, γνώστες του χώρου σε πλάτος και βάθος), όχι όμως και χωρίς συνεπή εξέλιξη και στέρεη ευρύτητα στη δόμησή της. Καβαλιώτες Ποιητές: Ανθολόγηση Διαμ. Αξιώτης. Καβάλα, Δημοτική Βιβλιοθήκη, 1983. Σελ. 203. ΠΟΙΗΤΕΣ των νεότερων γενεών, που κατάγονται από τη

ί

62/οδηγος

Ρομάν Γκαρν παστικό. Ένας θάνατος που είναι βιολογικός, αλλά όχι ακαριαίος, ένας έρωτας που προσπαθεί ν’ αποκτήσει το βάθος που έχασε μέ­ σα στην ίδια την κίνηση-ζωή, μια μεγαλειώδης, τραγική προσπάθεια φυγής στο ακατόρθωτο. Ο Ζακ, ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος βιώνει κι αναγκά­ ζει και τους γύρω του, μέσα στη δί­ νη, να βιώνουνε κι αυτοί την προσπάθειά του να κερδίσει, να φτάσει, να παίξει, να σωθεί. Επιτυχημένος επιχειρηματίας, ήρωας πολέμου, επιτυχημένος σπόρτσμαν και πλέι μπόυ, ένας μύθος, θα γνωρίσει στα πενήντα εννιά του χρόνια τη Λάουρα, μια φλογερή Βραζιλιάνα, και θα την ερωτευθεί. Τίποτα βέβαια μέχρις εδώ δεν καταδείχνει την πορεία των πραγ­ μάτων. Όμως στο πρώτο κεφάλαιο κιόλας εφορμά ο ανταγωνιστής. Ένας πρώην δηλαδή ανταγωνι­ στής, πολύ πιο πετυχημένος από τον Ζακ, ο Ντούλεϋ. Σαν μια δεύ­ τερη φωνή συνείδησης, έχουν περί­ που τα ίδια χρόνια, και κείνος πρώτος θα κάνει τη διαπίστωση: « - Έχω χάσει το λιγότερο δύο πόντους τον τελευταίο χρόνο και ούτε γίνεται ντούρος σαν πριν. Μάλιστα, φίλε μου, αυτή είναι η αλήθεια. Θα τα περάσουμε όλα, δεν υπάρχει Θεός. Το 1944.αποβι­ βάστηκα στη Νορμανδία στην Όμαχα Μπητς, κάτω από τα πολυ­ βόλα, ελευθέρωσα το Παρίσι! Εσείς, ήσασταν ένας ήρωας της Αντίστασης, συνταγματάρχης στα Μακί, στα είκοσι οχτώ, και τώρα δεν μας σηκώνεται! Δεν το βρίσκε­ τε εξωφρενικό; Μα την αλήθεια,

δεν άξιζε τον κόπο να κερδίσουμε έναν πόλεμο...» Ίσως βέβαια φαίνεται από πρώ­ τη άποψη τρομερή η φράση («Μα την αλήθεια, δεν άξιζε τον κόπο να κερδίσουμε έναν πόλεμο...») που λέει ο Ντούλεϋ, λίγο αργότερα όμως θα μας γίνει κατανοητή, όταν ο Ζακ θα φτάσει στο αδιέξοδο. Ένα πολλαπλό αδιέξοδο, πολιτι­ κό, ιστορικό, κουλτούρας, σεξουα­ λικό, οικονομικό. Ένα αδιέξοδο που αυτός ο ίδιος πόλεμος τό προε­ τοίμασε. Γιατί όπως θα δούμε πα­ ρακάτω, η παρακμή του Ζακ, συμ­ πίπτει με την ίδια την παρακμή της γηραιάς Αλβιόνας και η Λάουρα δεν είναι τυχαίο πρόσωπο. Αλλά και με μία παρατήρηση, πως την ίδια φράση μπορούμε να την ανιχνεύσουμε ως εξής: Δεν είναι κα­ λύτερος ένας ακαριαίος θάνατος, από τη βίωση και συνειδητοποίηση της καθημερινής φθοράς; Η Λάουρα, το θύμα και ο θύτης ταυτόχρονα του μυθιστορήματος, είναι από πρώτη όψη μια μελαγχο­ λική, ρομαντική ύπαρξη, βγαλμένη από τα άδυτα της λατινικής μυθι­ στορίας, που ζει την πραγματικό­ τητα μέσα από τα μάτια του ώρι­ μου εραστή της. Από αυτή την άποψη ταυτίζεται με το ρόλο του θύματος και υποκύπτει στις κυκλοθυμικές διαθέσεις ενός άνδρα που πέρα από το ανάρμοστο της ηλι­ κίας, του ντυσίματρς, της νοοτρο­ πίας, της αντιμετώπισης της ζωής γενικότερα, έχει φτάσει και στον οριστικό τερματισμό του σεξουαλι­ κά, πράγμα που αδυνατεί να δε­ χτεί. Θύμα όμως που μετατρέπεται υπόγεια σε θύτη, αφού σαν τελευ­ ταίος πειρασμός καταφέρνει με χίλιους δυο τρόπους που θυμίζουν τη νεότητά της αλλά και τον τόπο κα­ ταγωγής της, να τυραννά και να φτάνει σε όρια πέρα από τις δυνατότητές του, το θύμα της. Είναι τα όρια της απόγνωσης, που τον μετα­ τρέπουν μέσα από την αγάπη της, Ο Ζακ είναι ο κεντρικός ήρωας, η Λάουρα είναι αυτή όμως που θα πει τον τελευταίο λόγο. Στο σα­ σπένς του μυθιστορήματος, είναι αυτή που θα δώσει τη λύση, απο­ φασίζοντας· ο Ζακ δεν μπορεί πα­ ρά να συγκατανεύσει. Τα τρία τραγικά πρόσωπα τοι έργου κινούνται σε δύο βασικούς άξονες. Τον πραγματικό -διάφα­ νο- που είναι ο ερωτισμός. Και το

μοτίβο -ανίχνευση- που είναι ο πολιτικο-κοινωνικά ιστορικός. Δίπλα σ’ αυτά τα πρόσωπα, ο Ρουίζ, φαν­ τασίωση και υπαρκτό πρόσωπο που κινείται αδιάλειπτα μέσα στο έργο, όχι για να διαχωρίσει, αλλά για να σμίξει τους δύο άξονες σε σκοτεινότερες οδούς. Στο ένα πλάνο, το ερωτικό, ο Γκαρύ προσπαθεί ν’ ανιχνεύσει δύο κόσμους παράλληλους, τη σε­ ξουαλικότητα και τον έρωτα - τυ­ πικό παράδειγμα η συνάντηση του Ζακ με τον Μενγκάρ. Από την άλ­ λη η Λάουρα, ο Ζακ, ο Ντούλεϋ και η εκάστοτε ερωμένη του απαντούν σε όλη τη διάρκεια του έργου στο ίδιο ερώτημα. Και φυσικά η λύση είναι αυτή που παίρνει και τη συγ­ κατάβαση του συγγραφέα. Σημαντικό ρόλο στο έργο για την κίνηση των ηρώων και της ίδιας της ιστορίας,' παίζουν και οι φαν­ τασιώσεις και τα φαλλικά σύμβολα που χρησιμοποιεί. Δεν είναι τυχαίο φυσικά το γεγονός πως τον Ρουίζ τον γνωρίζει κάτω από τη λεπίδα του μαχαιριού του (μαχαίριφαλλικό σύμβολο), ούτε ότι ο Ντούλεϋ θα διαλέξει το Μετρό για να γράψει την περίφημη φράση: Πέρα από το σημείο αυτό το εισι­ τήριό σας δεν ισχύει πια, που θα δώσει και τον τίτλο στο βιβλίο; Πιο σημαντικό όμως είναι οι διαπιστώσεις που κάνει σε σύγκρι­ ση με τις «ράτσες», κύρια για τους μετανάστες στη Γαλλία, μαύρους, αλγερίνους και μαυριτανούς. Έχει δίκιο ο Στάιν όταν τονίζει ότι οι δυτικοί επικαλούνται συχνά μαύρους ή άραβες στις σεξουαλικές τους φαντασιώσεις. Αντίθετα, εί­ ναι πολύ αμφίβολο -αν και δεν γνωρίζομε σχεδόν τίποτα γι’ αυτόνα παραδίδουν οι μαύροι και οι άραβες τις γυναίκες τους σε λευ­ κούς, στη διάρκεια των φανταστι­ κών τους οργίων. Δεν νομίζετε ότι κάτι θέλει να πει αυτό; Αυτή η ανάμεικτη με τη σεξουα­ λικότητα, (πολιτική, κοινωνική θεώρηση σε δεύτερο πλάνο), οδός τείνει να ταυτίσει τον ήρωα με το πολιτικό ιστορικό και πολιτιστικό παρελθόν που «τυχαία» φθίνει στην επαφή του με την ηρωίδα, μέλλον μιας πιο πρωτόγονης αναμφίβολα κοινωνίας αλλά ακ­ μαίας, όπως οι πρώην αποικίες, εί­ τε στην Ασία και Αφρική (ταύτιση με Γαλλία σαν παρελθόν) είτε Λα­ τινική Αμερική (ταύτιση με Ιβηρική Χερσόνησο).

οδηγος/63 Πολύ επίπεδο και καλά-οργανω­ μένο, ρεαλιστικό, τραγικό. Ένα ρομάντσο, που μπορεί να διαβα­ στεί ως ρομάντσο, ή μία τραγωδία που όλοι πάντα βρισκόμαστε στο κέντρο της· ή ακόμη, μια απλή αυ­ τοβιογραφία του κ. Ζακ ή αλλιώς Ρομάν Γκαρύ. Η μετάφραση του Αντρέα Βαχλιώτη «κυλάει» αρκετά καλά με μικρές υπερβολές ίσως στις γαλλι­ κές λέξεις που θα μπορούσαν να επεξηγηθούν ελληνικότερα έστω και με σημείωση εκτός κειμένου. Αρκετά ικανοποιητικό όμως στην απόδοση της γλώσσας.

Έ τσι υπάρχει μια πολυταυτοσημία: παρελθόν-Ευρώπη-ΓαλλίαΖακ -πόλεμος-Αμερική-Ντούλεϋ μέλλον-Λάουρα-πρώην αποικίες (ό­ λοι οι εραστέςτηςΛάουραςπροέρχονται, στις φαντασιώσεις του, από τις πρώην αποικίες). Έ να βιβλίο που φτάνει στ’ άκρα- ένα βιβλίο που δοκιμάζει την αισθηματική μας αγωγή, μέσα από τα σημειώματα της Λάουρά. Έ να μυθιστόρημα όπου ο- θύτης και το θύμα αλληλομεταβάλλονται, αλληλοαναιρούνται, αυτοθυσιάζονται, δίχως τέλος και δίχως έλεος όπως ακριβώς συμβαίνει και στη ζωή.

Σ. ΚΑΤΣΙΚ ΑΣ

,w^vV

\\ϊΖ°

«κήτος μεγα καταπιείν τον Ιωνάν» Χ ΕΡΜ Α Ν Μ ΕΛΒΙΛ: Μόμπυ-ΝτικΉ η Φάλαινα. Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια: Α.Κ. Χριστοδού­ λου. Αθήνα, Εκδόσεις Ζώδιο, 1983. Α 'τόμ ος. Σελ. 405.

Α ν και η ελληνική έκδοση του Μόμπυ-Ντικ δεν έχει ολοκληρωθεί, νο μ ίζω ό τι α ξίζε ι το ν κόπο να σχολιασθεί το βιβλίο, όχι μόνο για ­ τί είναι το κορυφαίο έργο του Herman Melville (1819-1891) -κ α ι όχι μόνο του Μ .- αλλά και γιατί, ενώ έγινε πολύς λόγος τελευταία για τη μετάφρασή του, κανείς δεν καταπιάστηκε με το έργο κα­ θαυτό. Ό σ α ακολουθούν, προϋποθέτουν την ανάγνωση και τη γνώση όλου του έργου. Θα είναι δε κ α τ’ ανάγκην αφοριστικά· σε διαφόρετική περίπτωση δεν θα επαρκούσε ούτε ολόκληρο το πε­ ριοδικό. Η πρώτη εντύπωση του αναγνώστη είναι ότι η πραγματική και η φαν­ ταστική περιπέτεια στη σύγκρουσή τους με τη ζωή και τη φύση συγχω­ νεύονται ευθύς εξαρχής στη στάση ενός υπερ-συνειδητού αφηγητή, του : Ισμαήλ, στο νου του οποίου μάλιστα, για τις ανάγκες του έρ-~ γου, διϋλίζεται όλη η πρωτόγονη

εμπειρία του Μέλβιλ. Ό ντας ξένος ο Ισμαήλ προς τη φυσική ανθρώπι­ νη κοινωνία (πράγμα που φανερώ­ νει το βιβλικό όνομά του) και απο­ διοπομπαίος από την εν Θεώ κοι­ νωνία (ως ο Ιωνάς της Βίβλου, που ταξιδεύει για να σωθεί) παγιδεύε­ ται ανάμεσα σε δυο πολικά αντίθε-· τους χαρακτήρες: τον καπετάνιο

μακεδονίτικη πόλη ή έζησαν σ’ αυτή, ένα μικρό ή μεγαλύτερο διάστημα, ανθολογούνται σε τούτο τον τόμο. Στοιχείο κοινό, η Καβάλα, λοιπόν. Στην ουσία η κοινότητα των ποιητών εξαντλείται στο τυπικό τοπικό στοιχείο, αφού τα ίδια τα ποιήματα δεν περιέχουν εμφανή δείγματα επίδρασης του χώρου επάνω τους. Έτσι, ο τόμος, παρά το γενικό ενδιαφέρον του, μένει συνθετικά στην ικανοποίηση μάλλον του ενθουσιασμού των δημιουργών του, παρά στην εξυπηρέτηση ποιητικών συσχετισμών.

Μ Α ΡΩ Σ ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ: Ντούλια. Αθήνα, Δόμος, 1984. Σελ. 157. ΤΟ πρόσωπο της γυναίκας, μιας γυναίκας. Η αναζήτηση του άπιαστου, που μόλις γίνεται αισθητό, αποκτά αιχμές που συντρίβουν. Ο χώρος μεταλλάσσει από διάχυτα σκοτεινός σε φως όλο σκιές και γωνίες. Πάνω σ’ αυτές τις τρεις συνισταμένες, γυναίκα-γυναίκα, δίψα-οδύνη, Βορράς-Ελλάδα, είναι χτισμένο το μυθιστόρημα της Μάρως Βαμβουνάκη. Με ασθματικό ρυθμό και περιρρέουσα γλώσσα, στοιχειοθετώντας έτσι μια ιδιαίτερη αντίληψη σ’ ό,τι αφορά την ανάγκη συμπλήρωσης και ολοκλήρωσης ενός γυναικείου ψυχολογικού κόσμου. Β Α ΣΙΛ Η ΦΙΛΙΑ: Αντιπαραθέσεις. Αθήνα, Γκούντεμπεργκ, 1984. Σελ. 310. Κ Α Ι πάλι μια έκδοση με συγκεκριμένα άρθρα που δημοσιεύτηκαν στον τύπο. Τα κείμενα καλύπτουν τη δεκαετία ’74-’83 και δίνουν μια κριτική οπτική όχι μόνο γεγονότων της, αλλά και βαθύτερων δυνάμεων,

64/οδηγος Άχαμπ, εκπρόσωπο της πιο ακραίας δέσμευσης -και δη φαουστικής ρίζας- στην άτομιστική και εκλογικευμένη διάνοια, και φορέα μιας εμπεριστατωμένης κριτικής ικανότητας, η οποία με το ένα σκέ­ λος πατά σ’ έναν έμφυτο προβλη­ ματισμό και με το άλλο σε μιαν εγ­ γενή βεβαιότητα· και του καμακιστή Κουηκουέγκ, ζωντανό .παρά­ δειγμα και σύμβολο του κατ’ αρχήν αντιρασιοναλιστικού τρόπου αντα­ πόκρισης στα ερεθίσματα της διά­ νοιας, ον άκριτα υποταγμένο στις δυνάμεις του Σύμπαντος. Ανέκαθεν ή Φύση ήταν το Κακό, και ο Λόγος το Αγαθό. Όπως λοι­ πόν οι φυσικές δυνάμεις, ακόμα κι αν εξετασθούν από χριστιανική σκοπιά, δεν μπορούν να έκληφθούν επ’ ουδενί ηθικά «αγαθές», έτσι και η κοσμική ή φυσική ευσέ­ βεια του Κουηκουέγκ, ως παράγωγο συναίσθημα -και με δεδομένα ότι δεν μέμφεται το φόνο ούτε αν­ τιτάσσεται στον καννιβαλισμό, και ότι δεν είναι τίποτε άλλο πάρεξ σύμπλεγμα συναισθημάτων, που δεν μπορούν να ταξινομηθούν και να κωδικοποιηθούν στο σύστημα κών όρων- δεν αντιπροσωπεύει καμιά ηθική αντίληψη. Κατ’ επέκτασιν δε, αυτή η κοσμική ευσέ­ βεια είναι ένας ενιαίος τρόπος του σκέπτεσθαι και του αισθάνεσθαι που αδυνατεί να υιοθετήσει, ως μη διαθέτων τις αναγκαιούσες προσλαμβάνουσες, το είδος εκείνο της φιλοσοφικής αντικειμενικότητας που ερευνά την ορθότητα ή μη και την ακεραιότητα ή μη της ηθικής όψης της κοσμικής τάξης. Κι αυτό γιατί, αντίθετα με τον D.H. Lawrence, το αίσθημα του πρωτόγονου στον Μέλβιλ είναι εξωτερικό και αντικειμενικό. Χα­ ρακτηριστικά παραδείγματα έστω όπως η άγρια εμφάνιση του Κουη­ κουέγκ και η «αλλοπρόσαλλη» συμ­ περιφορά του, που ωστόσο τον κά• ουν άνθρωπο άφατης γλυκύτητας και μοναδικής φυσικής ευγενείας. Δεν χρειάζεται ο Μέλβιλ ν’ αναλύ­ σει την ευαισθησία ή τη συγκινη­ σιακή ζωή του Αγρίου, για να φτά­ σει όπως ο Lawrence (στο Ουράνιο Τόξο) να καταλάβει εκείνο το υπερ-επίπεδο -το οριζόμενο απ’ το αρχικό μυθικό μοτίβο, απ’ το συ­ ναίσθημα και απ’ την ανταπόκριση του συναισθήματος στον εξωτερικό κόσμο- όπου μπορεί ο συγγραφέας ανά πάσα στιγμή να αναδημιουργεί

ουσιαστικές πλευρές της μυθικής άποψης του κόσμου. Είναι σαφέ­ στατο ότι ο Μέλβιλ σ’ όλα του τα έργα χειρίζεται την πρωτόγονη εμ­ πειρία ως φιλοσοφική και ηθική ιδέα. Στο Μ -Ν μάλιστα η επεξερ­ γασία του πρωτόγονου στοιχείου είναι αποκλειστικά και μόνο ζήτη­ μα εκλογής του συμβολικού υλι­ κού, όπως π.χ. της διάστιξης του σώματος, του λευκού χρώματος του κήτους κλπ. Πλάθοντας ο Μ. αυτό το υλικό θέτει σε λειτουργία τη μη­ χανή της εσωτερικής αναδημιουρ­ γίας του αρχαίου ανίμιστικού δέους -για να δανειστώ τον όρο του Ernst Cassirer- ενός δέους επέ­ κεινα των τάξεων της Λογικής και της Φιλοσοφίας (όπως λ.χ. στο κε­ φάλαιο με το τεράστιο άσπρο χτα­ πόδι), με αποτέλεσμα ο Κουη­ κουέγκ και το «φυσικό» ομόλογό του, η 'Ασπρη Φάλαινα, να κατέ­ χουν το κέντρο αυτής της ανταπό­ κρισης- η διάδραση εντούτοις Ισμαήλ-Κουηκουέγκ και ο ρόλος του πρώτου ως φαλαινοθήρα επι­ τρέπουν την ερμηνεία αυτής της ανταπόκρισης με «αλλόκοτη» μέθο­ δο: ο συγγραφέας, στη διαδικασία της προρρηθείσης αναδημιουργίας του αρχαίου ανίμιστικού δέους, δεν χρησιμοποιεί δραματικά στοι­ χεία για να δημιουργήσει άγνω­ στους τόπους ύπαρξης, όπως λ.χ. ο W. Golding ή ο J. Conrad, ούτε για να διευκολύνει την επιτελούμενη δραματοποίηση να εκδηλώνεται συνειδητά στους ήρωές του ως πε­ ρίεργη -αν μη τι άλλο- εμπειρία, αλλά για να ορύξει εξηγήσεις και ερμηνείες από ρασιοναλιστικά κοι­ τάσματα ;και να αχθεί, κατ’ ακο­ λουθίαν, συνειδητά. σε ακρότατα όρια, εκεί όπου αναζεί ο πρωτόγο­ νος κόσμος της δυσειδαιμονίας και, συναρτήσει καταστάσεων φό­ βου και θαυμασμού για τα στοιχεία της φύσης, αναπνέει υγιέστατο το ανιμιστικό σύμπαν. Αποκορύφωμα αυτής της ουσιωδώς λατρευτικής αγωγής είναι η στάση του Κουη­ κουέγκ απέναντι στο θάνατο. Η άνευ όρων υποταγή του Αγρίου στον Κανόνα της κοσμικής τάξης τού δωρίζει μια sine tempore απρό­ σωπη αίσθηση -όχι γνώση!- της ίδιας της ύπαρξης. Γι’ αυτό, όταν διαισθάνεται την έλευση του τέ­ λους, ετοιμάζει γαλήνιος το φέρε­ τρό του και ξαπλώνει μέσα, περιμένοντας να πεθάνει. Με την (προ)παρασκευή του θανάτου του ο Κουηκουέγκ σημειώνει τη φυσική

του ευσέβεια, τη στιγμή που ο πο­ λιτισμένος και ορθολογιστής Άχαμπ βλέπει το θάνατο ως τον ύπατο παραλογισμό της ζωής και όχι ως το τελικό αίτιο της ανθρώ­ πινης ύπαρξης· γι’ αυτό, πεθαίνοντας, βασανίζεται, θυμίζοντας έντο­ να στον κριτικό αναγνώστη τον Προμηθέα δεσμώτη. Ο Μ. προσπαθεί με κάθε μέσο -και όχι μόνο στη σκηνή του θανά­ του- να προσδώσει στον Άχαμπ, τον μέγα, άθεο και καθ’ ομοίωσιν τον Θεού άνθρωπο, διαστάσεις τι­ τανικές, καθώς μάλιστα τον τοποθετεί απέναντι στον παντοδύναμο αντίπαλό του, το Θεό. Σ’ αυτήν την τιτανική εκδοχή εκτός του Προμηθέως έχουν συνεισφέρει ο Φάουστ, ο Σατανάς του Milton, ο Ήρως του Lord Byron. Αυτό το θεματικό cor­ pus φορτίζεται δραματικά, καθ’ όσον διατρέχεται από μονολόγους σαιξπηρικού ύφους και διαπνέεται από μιαν ηρωϊκή/παθητική γλώσ­ σα, στοιχεία που με τον αμιγή θεα­ τρικό τους χαρακτήρα φθάνουν να δημιουργούν στην ενδοχώρα του τραγικού κωμικούς κρατήρες. Το χιούμορ -το μάγμα δηλαδή που τους εμψυχώνει-κατάγεται όχι μό­ νο απ’ το Πρωτόγονο (=φύση) αλ­ λά και από το. Παράλογο (=Λόγος), το οποίο μάλιστα εκχω­ ρεί στο κείμενο συνοχή και συνέ­ πεια. Ό σο πιο μικροσκοπικές και ακριβείς είναι οι περιγραφές της φάλαινας, τόσο πιο εύκολα ξεγλι­ στρά το χιούμορ, ως φυσικό και πνευματικό φαινόμενο, απ’ την αρπάγη του συγγραφέα· τόσο πιο αινιγμιστικά και βίαια ενσωματώνε­ ται στη Φύση-Θεό. Στο βιβλίο μά­ λιστα, αυτή η ενσωμάτωση γίνεται κατά στοιβάδες, αφού το χιούμορ, μολονότι στην αρχή είναι black, στην εξέλιξη της διήγησης γίνεται όλο,και περισσότερο το φιλοσοφι­ κό - κάτοπτρο ενός υπερ-εντεταμένου κοσμικού αισθήματος (=δέους) και μιας ορμής για γνώ­ ση. Θεωρώντας συνολικά το «διαλογικό» μέρος του έργου, διαπιστώ­ νουμε ότι ο Άχαμπ, βασανίζεται κλεισμένος στα λεκτικά, δίκην κλι­ σέ, πλαίσια των κατηγορημάτων που του αποδίδονται. Ό ,τι τον προστατεύει και τον συγκρατεί σε δρόμους βατούς και δεν τον εκτρέ­ πει στην ασυναρτησία -που υπό κανονικές συνθήκες θά ’πρεπε να τον είχε κερδίσει- είναι η αρχετυπική καΓ βασική ιδέα του questing

οδηγος/65

που διέπουν την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή του τόπου. Και εντέλει οδηγούν σε συμπεράσματα για μια ουσιαστική ανυπαρξία πραγματικών εξελίξεων ή ανατροπών των χαρακτηριστικών δομών αυτής της ζωής και για μια ανάγκη ριζικών αναθεωρήσεων, εφικτών αν υπάρξει η αναγκαία πολιτική βούληση και το θάρρος,

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

Χέρμαν Μέλβιλ (= της αναζήτησης, του κυνηγιού)·, ιδέα που επέλεξε ο Μ. με βεβαιότη1 τα -όσο κι αν ξενίζει ο όρος- αλλά και με θρασύτητα ενστίκτου. Δια* βάζοντας το έργο ανιχνεΛρυμε ποικιλοτρόπως αυτή την ιίΛότροπη βε­ βαιότητα: λεκτικά ως συγκεκριμένη και επαρκώς νατουραλιστική περι­ γραφή ενός απ’ τους σπουδαιότε­ ρους οικονομικούς τομείς της σύγ­ χρονης του Μέλβιλ Αμερικής· ■ψυ­ χολογικά ως αναπόδραστη διαδι­ κασία αυτοσυντριβής, ως αγώνα για προσπέλαση στο χώρο του ασυ­ νειδήτου, αλλά και ως έκφραση ενός απειλητικού για τη ζωή σε­ ξουαλικού ακρωτηριασμού- ηθικά scrticto sensu ως ηρωική υπέρβαση ενός απολύτου ιντιβιντουαλισμού, αλλά και ως ύβρις - αν δούμε το πράγμα από χριστιανική σκοπιά κάθαρση της οποίας είναι ο θάνα­ τος όλων, πλην του Ισμαήλ· μυθικά ως βλασφημία του Θείου και ώς απέχθεια για τη λεγάμενη condition humaine. Κατά τα λοιπά η φάλαινα είναι το σημείο μηδέν της διήγησης, που διαφοροποιείται εξίσου καλά στις ειδικές και συγκεκριμένες αναφο­ ρές, όπως και στις γενικές και αό­ ριστες. Και προσέταξε Κύριος κήτει μεγάλω καταπιείν τον Ιωνάν (Ιωνάς, κεφ. Β, 1). Σ ’ αυτό το κή.τος μπορεί να εξορκισθεί η φύση σ’ όλη της τη μεγαλοπρέπεια, και δια του κακού (= καταπιείν) να προσλάβει πνευματικότητα, αν μάλιστα

φέρουμε προ οφθαλμών την αντί­ ληψη του Μ. για τις υφιστάμενες αναλογίες μεταξύ αυτής και της ψυχής του ανθρώπου. Μ’ άλλα λό­ για: ο συγγραφέας επηρεάζεται από τη Βίβλο αλλά δεν προσφεύγει -πράγμα τα μάλα βολικό- στο χώ­ ρο του Ιδεατού για ν’ ανακαλύψει το Πνευματικό· προτιμά να ακρο­ βατήσει στό τεντωμένο σκοινί της Πραγματικότητας, επάνω στο οποίο φιλοξενούνται επιπλέον: τα θαύματα και ο φόβος του θεού’ το μεγαλειώδες, το δαιμονικό και το λεβιαθανικό της 'Ασπρης Φάλαι­ νας- το εορταστικό, τέλος, αλλά και τό μυστηριώδες του χρώματός της. Ακόμα κι όταν -ιδιαίτερα στα κεφάλαια Η Λευκότητα της Φάλαι­ νας και Η Μεγάλη Αρμάδα- φαίνε­ ται ότι το μυστηριώδες, δηλ. το φυ­ σικό δέος, προηγείται του εορταστικού, δηλ. της ιεροτελεστίας, η μυστική κατάδυση στον ειρμό και το κάλλος της φύσης αρκεί, για να δείξει το μέγεθος της νίκης της κο­ σμικής τάξης επί της ratio. Ιδού γιατί ο Ισμαήλ δεν κατα­ φέρνει να έχει μιαν «ισορροπημέ­ νη» στάση απέναντι στον κόσμο. 'Οντας σ’ ένα πεδίο δράσεως, όπου εφαρμόζονται οι δυνάμεις του σκε­ πτικισμού του Άχαμπ απέναντι στη Δημιουργία αφ’ ενός, και του θαυμαστού φαταλισμού του Κουηκουέγκ αφ’ ετέρου, το μόνο που καταφέρνει -και τούτο προφανέ­ στατα χάριν της υπηρετήσεως του

Ακόμη τρία νέα περιοδικά είδαν το φως μέσα στο ’84. Η Διπλή Εικόνα (τεύχος 1, Μάιος), που επικεντρώνεται στις Εικαστικές τέχνες. Σ ’ αυτό το πρώτο τεύχος, μεταξύ άλλων, ένα κείμενο για ένα γλυπτό του Παρθένη, μια συνέντευξη του ζωγράφου Δανιήλ, κ.ά. Το Παράθυρο, που βγαίνει στην Πάτρα. Στο πρώτο τεύχος, του Φεβρουάριου, μια «εξομολόγηση» του Μένη Κουμανταρέα για την πελοποννησιακή αυτή πόλη και πολλά άλλα κείμενα που δίνουν το στίγμα της αναζήτησης. Το ίδιο και στο δεύτερο τεύχος, του Μάη, που ξεκινά με μια κουβέντα με τον Γιώργο Χρονά. Η Στροφή, της Θεσσαλονίκης (τεύχος 1, Ιούνιος), με θέμα του την λαϊκή επιμόρφωση και οδηγό την αρμόδια νομαρχιακή επιτροπή της πόλης. Πέρα από τα τρία αυτά νέα περιοδικά, μπορούν να σημειωθούν: Δύο αφιερώματα, το ένα στη σχηματική ποίηση και το άλλο στην ισπανόφώνη πεζογραφία, του περιοδικού Ομπρέλλα, (τεύχη 12 και 13-14, αντίστοιχα), που εμφανίστηκαν στους πρώτους μήνες του χρόνου, έστω κι αν καθυστερημένα σημειώνονται εδώ. Μια καινούρια παρουσία της

66/οδηγος κειμένου- είναι να ξεφεύγει τη μέγ­ γενη των μονομανών υπεραπλουστεύσεων κι ούτε είναι τυχαίο ότι τελικά μόνο αυτός σώζεται. Το απορούμενον πάντως εκ της στάσεώς του ευκρινίζεται στην παραί­ τηση του από το ρόλο του Αφηγη­ τή, καθώς στο τέλος μιλάει και για τον ίδιο του τον εαυτό σε γ' πρό­ σωπο, αλλά και στα κεφάλαια τη; Κητολογίας, όπου ξετυλίγεται το μπερδεμένο κουβάρι της συνείδη­ σής του. Εκεί μάλιστα αρθρώνεται όλη η γλωσσική βία του συγγρα­ φέα, καθώς επιστρατεύονται πα­ ρωδίες επιστημονικών συστηματο-. ποιήσεων, μια αστεία έως σκαμ­ πρόζικη ιστοριογραφία, ώς και αναφορές στους Rabelais, Lawren­ ce Sterne, Robert Burton, Cotton Mather και Sir Thomas Browne. Εκτός των αμέτρητων θεματικών δανείων από άλλους συγγραφείς, που διατρέχουν όλο το σώμα του μυθιστορήματος -αρκεί ν’ αναφέ­ ρουμε εδώ μόνο τα διηγήματα του Jeremiah Ν. Reynolds με θέμα την Άσπρη Φάλαινα, που εκδόθηκαν το 1839 υπό τον ενιαίο τίτλο Moc­ ha-Dick-, εντοπίζουμε την επιρροή τη; Βίύλου και του Shakespeare τό­

σο στη γλώσσα όσο και στη δομή του έργου. Η Βίβλος χρησιμέυσε στον Μ., όπως άλλωστε και στα λοιπά έργα του, ως ακένωτον φρέαρ ονομάτων και ερεθισμάτων, ως ανεξάντλητη δεξαμενή προφητι­ κού πάθους. Παραδειγματικής εν­ τούτοις πολυπτυχίας και έντασης είναι η χρήση σαιξπηρικών στοι­ χείων: η σκηνική υπερδομή του μυ­ θιστορήματος, η χρήση μονολόγου, τα κωμικά ιντερλούδια, οι κοσμι­ κοί οιωνοί, τέρατα και σημεία, η μορφή του Πιπ ως υπερχρονικό απείκασμα του Τρελού στον Βασι­ λιά Ληρ, η ομοιότητα του Άχαμπ με τον Ληρ κλπ. Στην καθαρά, τώ­ ρα, ηχητική διάσταση των λέξεων, στις τολμηρές λεκτικές συνεκφορές και στις λειτουργικές επεκτάσεις των λέξεων και επιτάσεις των εν­ νοιών -ιδιαίτερα οι μετοχές και τα επιρρήματα του Μ. εκλύουν εκπλη­ κτικά πρωτόγνωρη ενέργεια- η πε­ ρί ης ο λόγος επιρροή μεταστοι­ χειώνεται σε δημιουργική αρχή (= αξίωμα)· συνδεόμενη μάλιστα με τις αισθητικές, μεταφορικές και ρυθμικές ιδιαιτερότητες του Μ. τίκτει το μέγα λογοτεχνικό έργο. Ό πως σημειώνει κι ο μεταφρα­

Περιγραφή και διευκρίνιση της σχέσης του σώματος και των πλήκτρων, της επίδρασης του βάρους στην «ποιότητα» του ήχου, της σημασίας της στήρι­ ξης, της διαφοροποίησης κ.α. Μ ερικά κεφάλαια: Τεχνικός και πνευματικός τομέας - εκτέλεση και ερμηνεία - Η μουσική φράση - Η σημασία τ ης παύσης - Π εριε­ χόμενο, αφηγηματική ροή, ε ικ ό ­ νες κ.α. «... Ενδιαφέρουσα εργασία που θα βοηθούσε τους σπου­ δαστές μας, αλλά και πολ­ λούς από τους πιανίστες μας, αν τη διάβαζαν» Φοίβος Ανωγειανάκης-κριτικός

Στο βιβλίο αυτό γίν ετα ι περι­ γραφή του πιάνου σαν οργάνου (κατασκευή-ήχος-απόηχος). Ανά­ λυση χαρακτηριστικών έργων Μπαχ, Σκαρλάττι, Μότοαρτ, Μπετόβεν, (πρώτη σονάτα-ΠαθητικήΣεληνόφως).

στής στην εκτεταμένη εισαγωγή του, το Μ -Ν δεν είναι τίποτα άλλο από σπονδή πάνω στο πρόβλημα της ακρίβειας της γλώσσας (σελ.

14). Για να χτίσει αυτό το βιβλίο ο Μ. πήρε υλικό από τα προηγούμε­ να έργα του: όπως π.χ. τη βία από το Τάνπη (1846), την αλληγορία από το Μάρντι (1849), την προο­ πτική διήγηση, σε α πρόσωπο, ενός περιθωριακού ατόμου από το Ρέντμπερν (1849), το ρεαλισμό από το Άσπρο Σακάκι (1850). Το υλικό αυτό ξαναπλάστηκε για να γεννη­ θεί, το 1851, το αριστούργημα του Μ, το πλέον πρωτότυπο έργο της λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, μύθος ταυτόχρονα και έργο τέχνης sui ge­ neris, αλλά και προάγγελος των με­ γάλων έργων του 20ου αιώνα. Ο κ. A. Κ. Χριστοδούλου πι­ στεύω ότι μας έδωσε μιαν εκπλητικά όμορφη μετάφραση. Ο θόρυβος που έγινε και τα δυσμενή σχόλια -αβάσιμα, όπως αποδείχθηκεήταν μάλλον εκ του πονηρού. Ο νοών νοείτω. Μακάρι να υπήρχαν και άλλοι τόσο καλοί αγγλομαθείς μεταφραστές· ίσως να είχαμε δει στη γλώσσα μας μεταφράσεις του John Donne, του Lawrence Sterne

«Η επιστημονική ιδιότητά του βοηθάει σε αναλύσεις με επι­ στημονική εμβρίθεια, οι δε γνώσεις στην ανατομία παί­ ζουν βασικό ρόλο στις λύσεις προβλημάτων που δημιουργεί η «σωματική» συμμετοχή στην εκτέλεση του έργου που ερμηνεύει...» Χαρά ΤόμπραΠιανίστακαθηγήτρια Ωδείου Αθηνών

οδηγος/67 ή του Thomas de Quincey. Πέραν όμως της μεταφράσεως, αναφέρω τις αντιρρήσεις μου: 1) Τόσο η Ει­ σαγωγή όσο και τα Σχόλια -αναμφιβόλως προϊόντα μόχθουείναι γραμμένα με τέτοιο τρόπο (συνεχής ανάμειξη ελληνικών και αγγλικών όρων), ώστε δυσχεραίνεται το διάβασμά τους. 2) Μπορεί ο μεταφραστής να έχει εντρυφήσει στο έργο του Γ. Σεφέρη και να θαυμάζει τον ποιητή· δεν νομιμο­ ποιείται όμως να ισχυρίζειται ότι το άσπρο χαρτί τον Σεφέρη είναι ο αντίποδας της άσπρης φάλαινας του Melville. Είναι μάταιο, πι­ στεύω, να προσπαθεί να υποστηρί­ ξει μια τέτοια άποψη, δεδομένου ότι η γλώσσα του Σεφέρη ναι μεν είναι σπουδαία καθαυτή, επ’ ουδενί όμως κιβωτός, όπως την θέλει.

Καλό είναι να τοποθετούνται τα πράγματα στη σωστή τους βάση· κι ας μην παροράται ότι ο αγών του Σεφέρη με τον Αγαμέμνονα του Α ι­ σχύλου έληξε υπέρ του δευτέρου, επειδή η γλώσσα ήταν εκείνη που «πρόδωσε» το Γέρο. 3) Ο στρουκτουραλιστής μέσα μου ευφραίνε­ ται και αγάλλεται καθώς βλέπει στα σχόλια χίλιες δυο διπλοπρόσω­ πες έννοιες να αυτοσυντρίβονται αμέτρητες φορές· ο αναγνώστης όμως δυσφορεί, καθώς πελαγώνει σ’ αυτό το χάος, και τελικά παραιτείται. 4) Η παράθεση, τέλος, του πρωτοτύπου δικαιολογείται για το συγκεκριμένο έργο μόνο, και για τη συγκεκριμένη έκδοσή του, αφού τόσο η Εισαγωγή όσο και τα Σχό­ λια την προϋποθέτουν. Άλλως όχι. ΓΙΩΡΓΟΣ Δ. ΚΕΝΤΡΩΤΗΣ

με το χέρι στην καρδιά και το νου στους νεκρούς αδελφούς ΒΑΦΕΙΑΔΗ ΜΑΡΚΟΥ: Απομνη­ μονεύματα. Αθήνα, Δίφρος, 1984. Σελ. 347. Είχα την τύχη να γνω ρίσω από πολύ κοντά το ν Μ άρκο Βαφειάδη και μάλιστα να συνεργάζομαι μαζί του 14 χρόνια τώ ρ α - από τη μέρα που αρχίσαμε την πρώτη γραφή τω ν Απομνημο­ νευμάτων του έως την τελευταία, που συμπλήρωσε και διόρθω­ σε ο ίδιος ο στρατηγός. Π ριν όμως προχωρήσω στην εξιστόρηση του «π ώ ς γινήκανε τα πράματα» θέλω να δ ώσω μια πρώτη εκτίμηση τω ν Απομνημονευμάτων του που άρχισαν να κυκλο­ φορούν. Δ ε ν είμαι ιστορικός, ενώ η φιλολογική πλευρά του κειμένου δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Παρουσίας, του ετήσιου δηλαδή τόμου, που εκδίδει ο Σύλλογος Επιστημονικού Διδακτικού Προσωπικού της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών. Σ ’ αυτόν τον Β' τόμο (1984), υπάρχει πλήθος μελετημάτων για δημιουργούς του λόγου και για τα έργα τους, μα και γενικότερα θέματα φιλολογικού, αρχαιολογικού, κλπ. ενδιαφέροντος. Ο πρώτος τόμος των Νανπακτιακών (1983), περιοδικής έκδοσης της Εταιρίας Ναυπακτιακών Μελετών. (Έ χει κείμενα σχετικά με την ιστορία, λαογραφία, τέχνη, κλπ., της περιοχής, μα και προτάσεις και σκέψεις για τη σημερινή ανάπτυξή της). Το καινούριο - δεύτερο τεύχος του Περίπλον, (καλοκαίρι 1984), που έχει ένθετο το κείμενο της ζακυνθινής «ομιλίας» (θεατρικού, είδους που αναπτύχθηκε εκεί) με τον τίτλο «Χαραυγή». Στο ίδιο τεύχος, όμως, και άλλα πολλά ενδιαφέροντα, όπως ένα κείμενο για την ποίηση του μπλουζ, ένα κείμενο του Ντίνο Μπουζάτι, κ.ά. Έ να αφιέρωμα στον αθλητισμό (καθώς τη χρονιά αυτή έκανε έντονα αισθητή την παρουσία του) της Ιστορίας, (αρ. 194, Αύγουστος). Και ένα ανέκδοτο ημερολόγιο ανώνυμου φαντάρου των Βαλκανικών Πολέμων, ανάμεσα στην υπόλοιπη ύλη του επίσης ιστορικού περιοδικού Τότε... (τεύχος 17, Οκτώβριος 1984). ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

68/οδηγος

Μάρκος Βαφειάδης Είμαι όμως απόλυτα σίγουρος για κάτι το πολύ ουσιαστικό: ότι ο Μάρκος Βαφειάδης υπαγόρευε τις ιστορίες του, αποτεινόμενος στο «θεό», θέλω να πω στη συνείδησή του, στους συντρόφους του (ζω ν­ τανούς και πεθαμένους) που γνώ­ ρισαν ή γνωρίζουν τα καθέκαστα. Μοναδικός του στόχος ήταν να εξομολογηθεί ειλικρινά και τίμια, να ανοίξει το νου και την καρδιά και να μην αποκρύψει τίποτα. Να πει όλη την αλήθεια. Δηλαδή εκεί­ νο το μέρος της αλήθειας του αιώ­ να μας που έζησε, που τον προβλη­ μάτισε κι επομένως ξέρει ο ίδιος από πρώτο χέρι. Τις άλλες πλευρές ή πτυχές της αλήθειας θα εκθέσουν ή εξέθεσαν άλλοι φίλοι και σύντρο­ φοι, αντίπαλοι τώρα και χτεσινοί συνεργάτες, εχθροί (χτεσινοί και σημερινοί) στα πεδία των ιδεολογι­ κών και ταξικών συγκρούσεων. Από την αρχή όμως θέλω να υπογραμμίσω μια ειδοποιό διαφο­ ρά ανάμεσα στα απομνημονεύματα που διάβασα ώς τώρα (για την ίδια περίοδο και προπαντός για τη δε­ καετία 1940-1950) και ετούτα του Μ .Β. Όλα, ανεξαιρέτως όλα, φέρ­ νουν τη σφραγίδα του υποκειμενι­ σμού. Κι αυτό είναι αυτονόητο: ο καθένας βλέπει και κρίνει τα πράγ­ ματα από τη δική του σκοπιά, με τις δικές του δυνατότητες εμβάθυν­ σης στα συμβάντα, με τις δικές του ικανότητες γενίκευσης κι επαγωγής συμπερασμάτων. Τα λιγότερα υπο­ κειμενικά θεωρώ αυτά του Μ.Β. Κι αυτό γιατί είναι από τους πολύ λί­ γους στην καθοδήγηση του ΚΚΕ που έκανε τα λιγότερα, ίσως, λάθη στη ζωή και τη δράση του μέσα και έξω από το Κόμμα.

Τα καλύτερα απομνημονεύματα συνήθως δεν τα γράφουν οι βολε­ μένοι, οι εν ενεργεία και με τα χέ­ ρια στο τιμόνι της όποιας εξου­ σίας. Τα καλύτερα απομνημονεύ­ ματα τα έγραψαν οι κυνηγημένοι, οι κατατρεγμένοι, οι φυλακισμένοι . και όι εξόριστοι, οι καταδικασμέ­ νοι σε θάνατο. Εδώ και 15 περίπου χρόνια ρω­ τούσα τον Μ. Βαφειάδη: «Ξέρεις, Μάρκο, ποια είναι η αξεπέραστη «αδυναμία» των απόψεών σου; Ποια, αντιρωτούσε ο στρατηγός. Στις πιο κρίσιμες στιγμές του προοδευτικού κινήματος στη χώρα μας διατύπωνες απόψεις που πάν­ τοτε απορρίπτονταν από τη συντρι­ πτική πλειοψηφία των μελών της καθοδήγησης. (Στις συνεδριάσεις του Π.Γ. και τις ολομέλειες της Κ.Ε. ο Μ.Β. συχνά ήταν και ο μο­ ναδικός εκπρόσωπος της διαφωνούσας μειοψηφίας). Περνούσαν' όμως 5-10 χρόνια, άλλαζε η καθο­ δήγηση, δικαιωνόσουν, έμπαινες στη νέα ηγεσία, αλλά σύντομα εξέ­ φραζες απόψεις που έρχονταν και πάλι σε αντίθεση μ’ εκείνες των πολλών. Κι αυτό το «τροπάρι» πάει κι έρχεται ώς σήμερα, του έλε­ γα τότε. Ο Μάρκος σήκωσε τα μά, τια του και με κοίταξε. Κάτι πήγε να πει και δεν το είπε. Κάτι πήγε να σπάσει στα χείλη του σαν πικρό χαμόγελο, μα το σταμάτησε στα μισά του δρόμου. Γύρισε το κεφάλι του προς την άλλη μεριά.» Ο Μάρκος πίστευε πως θα αξιω­ νόταν κάποτε να κατεβεί ζωντανός στην Ελλάδα. Επομένως όλη την αλήθεια (την οποία κατείχε) μπο­ ρούσε να την εκφράσει μόνο μέσω του γραπτού και του προφορικού λόγου: με τη μορφή αλληλογρα­ φίας, απομνημονευμάτων, εκμυ­ στηρεύσεων, για τις οποίες εκμυ­ στηρεύσεις - ήταν σίγουρος ότι κα­ ταγράφονται πιστά. Ό τα ν είχε κά­ ποια αμφιβολία, ρωτούσε: «Το κα­ τάλαβες αυτό; - Ναι, Μάρκο, του έλεγα.» Κι εκείνος ησύχαζε. Για τον Βαφειάδη δεν υπήρξε προσωπική ζωή, αποσπασμένη από το εργατικό κίνημα, από τους αγώ­ νες για την πραγματοποίηση των ιδεών του σοσιαλισμού. ΓΓ αυτό και στην οποιαδήποτε ιστορία που αφηγείται, συμμετέχει ο ίδιος σαν άτομο σε ένα μικρότερο ή μεγαλύ­ τερο σύνολο ανθρώπων. Έ τσι που η εικόνα να αντανακλά σκέψεις, συναισθήματα, όνειρα, προβλημα­ τισμούς, την ίδια τη δράση ενός

πυρήνα, μιας ομάδας, ενός συνό­ λου από την ακαταμάχητη στρατιά των αγωνιστών. Χρειάστηκε να «δώσω μάχη» για να πείσω , τον Μάρκο να κρατήσουμε στα απο­ μνημονεύματα μερικές από τις αν­ τιπροσωπευτικότερες αφηγήσεις του, αλλά που είχαν έντονη τη σφραγίδα της προσωπικής συνει­ σφοράς. Κι από μέρους του σίγου­ ρα δεν επρόκειτο για χειρονομίες ανθρώπων που θέλουν μεν να τονί­ σουν (προπαντός να υπερβάλουν) τη συμβολή τους, αλλά προσφέρνοντάς την με μια γενναία δόση επίπλαστης σεμνότητας. Το κεντρικό πρόσωπο της αφή­ γησης στα Απομνημονεύματα έχει μια αδάσπαστη ενότητα, μια συνο­ χή, μια αξιοζήλευτη συνέπεια στον τρόπο σκέψης και δράσης. Δεν επι­ τρέπει στον εαυτό του τους κάθε­ τους κι αλληλοσυγκρουόμενους δι­ χασμούς, διότι προηγείται ο έντο­ νος προβληματισμός με στόχο την εξεύρεση της πληρέστερης δυνατής αλήθειας, η σωστή επιλογή για τη δοσμένη στιγμή του πρέποντος και του χρέους. Με ανήθικα μέσα ο Βαφειάδης ποτέ δεν επιδίωξε την εκπλήρωση ηθικών στόχων. Νομί­ ζω πως αν συγκεντρώνονταν μόνον Οι σημαντικότερες αφηγήσεις (ιδιαίτερα οι απευθείας αντιγραμ­ μένες από τις κασέτες και ελάχιστα διορθωμένες, όπου η αμεσότητα, η ζωντάνια και η εκφραστικότητα του λόγου κερδίζει προφανώς) και στις οποίες ξεχωρίζει πιο παρα­ στατικά και έντονα η προσωπικό­ τητα του συγγραφέα από τα παιδι­ κά του χρόνια ώς σήμερα, θα είχα­ με τη συνοπτική και συνάμα δυνα­ μική ιστορία ενός ανθρώπου που τον διακρίνει η άκρα συνέπεια στο λόγο και στην πράξη, τον διατρέχει η χωρίς συμβιβασμούς προσήλωση στις αρχές της επαναστατικής ηθι­ κής. Αλλά και όπως είναι γραμμέ­ να, με τις όποιες ατέλειες,’ ασά­ φειες, τους πλατυασμούς, τις επα­ ναλήψεις στο λόγο, τα Απομνημο­ νεύματα του Βαφειάδη θα αποτε­ λόσουν μια από τις απαραίτητες πηγές μελέτης της νεότερης ιστο­ ρίας μας. Ο Βαφειάδης ήταν πάντοτε ανά­ μεσα σ’ εκείνους τους Έλληνες που δοκίμασαν με το παραπάνω τις δυ­ σκολίες και τις κακουχίες, τις δρα­ ματικές και τραγικές εμπειρίες του εργατικού κινήματος, ενώ οι χαρές, οι προσωπικές και οικογενειακές απολαύσεις της ζωής (πέρα και

οδηγος/69 έξω από τη συνειδητή και ολόψυχη συμμετοχή στον αγώνα) δεν τον συγκίνησαν, δεν τον απέσπασαν ούτε για μια στιγμή.

II. Στον πρόλογο του πρώτου τό­ μου των Απομνημονευμάτων του ο Βαφειάδης ανάμεσα σ’ αυτούς που τον παρότρυναν, όπως λέει, να κα­ ταγράψει την ιστορία της ζωής του, αναφέρει και μένα. Εντωμεταξύ και η κ. Έλλη Παπά σε παρου­ σίαση των γραπτών, του Μ.Β. στο περιοδικό «Γυναίκα» έμμεσα χρη­ σιμοποιεί το όνομά μου: «Οι φιλό­ λογοι που συνεργάστηκαν με τον Μ.Β. μπορούσαν να παρέμβουν σ’ αυτά τα σημεία (όπου δεν βγαί­ νει νόημα) για να τα κάνουν απλώς πιο κατανοητά χωρίς να αλλοιώ- · σουν το «λόγο» του συγγραφέα».. Ύστερα απ’ όλ’ αυτά θεωρώ υπο­ χρέωσή μου να «αποκρυπτογραφή­ σω» τη φράση από τον Πρόλογο του Μάρκου και να αφηγηθώ την πορεία της γραφής των ΑπομνημοΦίλοι και ομοϊδεάτες του που ζούσαμε τότε στη Μόσχα, πράγμα­ τι συμβουλέψαμε τον Μάρκο να βάλει μπρος την καταγραφή (στο χαρτί ή στο κασετόφωνο) της ιστο­ ρίας του. Εκείνος αρνιόταν. Συμ­ φωνούσε, όπως φάνηκε αργότερα, να αρχίσει με το μαγνητόφωνο, αλ­ λά όχι μόνος του. Τέλος, μια μέρα του 1970 εκεί που συζητούσαμε (ο Μάρκος από ένα διάστημα και ύστερα όταν ερχόταν στη Μόσχα έμενε αποκλειστικά στο σπίτι μου, με ρώτησε: «Εσύ γιατί δεν μου προτείνεις να γράψουμε μαζί τα Απομνημονεύματά μου;» «Γιατί προτιμώ να μου το προτείνεις ο ίδιος» του απάντησα. Και συνέχι­ σα: «Και γιατί δεν δέχτηκες να συ­ νεργαστείς με το Γιωργούλα Μπέι­ κο και τον Πέτρο Ανταίο;» «Γιατί είμαι σίγουρος ότι κατά την έκδοσή τους θα αλλοιώσουν τα όσα θα πω». Κι αμέσως στη συνέχεια: «Εσύ μου δίνεις το λόγο ότι θα διατηρήσεις το πνεύμα και το γράμμα των όσων θα Λώ;». Συμφω­ νήσαμε. Θα μαγνητοφωνούσα και θα απομαγνητοφωνούσα τις αφη­ γήσεις του. Θα τις διάβαζε ο Μάρ­ κος θα έκαμε τις απαραίτητες διορ­ θώσεις και συμπληρώσεις και τα γραπτά θα κυκλοφορούσάν με τον τίτλο: «Μάρκου Βαφειάδη. Απο­ μνημονεύματα. Καταγραφή και επιμέλεια Γιάννη Μότσιου».’ Αγο­ ράσαμε ένα μαγνητόφωνο και σύν­ τομα αρχίσαμε τη δουλειά. Πήγαι­

να για μια βδομάδα στην πόλη Πένζα, όπου έζησε ο Μ.Β. από το 1959 έως το 1983, ερχόταν κι εκεί­ νος για ένα διάστημα στη Μόσχα. Ή ταν πια συνταξιούχος και διέθε­ τε αρκετό ελεύθερο χρόνο. Γράφα­ με, συζητούσαμε, επισκεφτόμαστε φίλους και συγγενείς, κάναμε βόλ­ τες στους δρόμους, στα πάρκα, στις ακροποταμιές των δυο πό­ λεων. Αυτό συνέχισε για όλο το διάστημα ώς το 1976, το χρόνο του επαναπατρισμού μου. Συμπληρώ­ ναμε δεν συμπληρώναμε μια κασέ­ τα κάθε φορά. Κι όταν ο Μ. έλεγε πως δεν είναι έτοιμος να αφηγηθεί την ιστορία της επόμενης περιόδου της ζωής του, το στρώναμε στην κουβέντα: γιατί ετούτο και πώς εκείνο. Σχεδόν όλες οι συζητήσεις μας αφορούσαν τη ζωή του Μ. σε άμμεση σχέση με την πορεία του κομμουνιστικού κινήματος στη χώ­ ρα μας και έξω απ’ αυτήν. Εντωμεταξύ επειδή πιστεύαμε ότι μπορούσαν να μαγνητοφωνούνται οι συζη­ τήσεις μας, είχαμε συμφωνήσει τα άκρως απόρρητα να τα γράφουμε κατά τον ακόλουθο τρόπο. Ο Μ. Β. μου έκανε νόημα να πατήσω το στοπ του μαγνητοφώνου, και βγαί­ ναμε έξω· εκεί συνεχίζαμε τη συζή­ τηση, μου έδινε τις απαραίτητες πληροφορίες και επιστρέφοντας σπίτι καθόμουν και περνούσά στο χαρτί όσα πριν λίγο είχα ακούσει. «Αυτά, μου έλεγε ο Μ., δεν τα ξέ­ ρει κανείς, απολύτως κανείς πέρα από τους δυο μας. Τα γραπτά με τα απόρρητα του Μ.Β., γύρω στις 70 με 80 σελίδες, δεν έχουν συμπεριληφθεί στα Απομνημονεύματά του. Τις 21 κασέτες των 90 λεπτών που έχω στη διάθεσή μου, τις πήρα στην Ελλάδα το 1976. Το ότι όμως έγραφα τα Απομνημονεύματα του Μ.Β. το ήξεραν κι άλλοι έξι επτά σύντροφοι από την ομάδα του ΚΚΕεσ. της Μόσχας. Δυο απ’ αυ­ τούς το έκαναν γνωστό στην Αθή­ να, σε εκδότες, που εργάζονταν οι ίδιοι, κι έτσι πολύ σύντομα άρχι­ σαν να με «πολιορκούν» με προτά­ σεις και μάλιστα πολύ, πάρα πολύ δελεαστικές, ιδιαίτερα κατά το μαύρο 18μηνο της αναγκαστικής ανεργίας μου στην πατρίδα. Για την προετοιμασία των χειρογρά­ φων που θα κρατούσε πολλούς μή­ νες μου. πρότειναν καλό μισθό, γραφείο και βοηθό. Τα έξοδα για τα ταξίδια που τα θεωρούσα απα­ ραίτητα για επαφές με το Μ.Β. τα αναλάμβαναν οι ίδιοι. Και φυσικά

τα ποσοστά από την έκδοση. Ά λ ­ λοι υπόσχονταν επιπλέον ένα ση­ μαντικό ποσό για προδημοσίευση σε εφημερίδα. Αρνήθηκα τα πάντα με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο. Απρίλη του 1979 έλαβα γράμμα από τον Βαφειάδη. Μου πληροφο­ ρούσε ότι πήρε βίζα για τη Γιουγκοσλαβία και με καλουσε να ανεβώ στα Σκόπια για συνάντηση και συ­ νεργασία. Μαζί του έφερνε μερικά τετράδια με γραπτά. Ανέβηκα. Αλ­ λά τον Μάρκο τον ανάγκαζαν να επιστρέφει στην Πένζα από τα σοβιετο-ουγγρικά σύνορα, διότι αρνήθηκε να αφήσει τα χειρόγραφα στο τελωνείο και να συνεχίσει έτσι το ταξίδι του για τη Γιουγκοσλα­ βία. Καλοκαίρι του 1981 συναντη­ θήκαμε στο Κίεβο, όπου είχε κατεβεί με το γιό του με σκοπό να κα­ νονίσουμε την παραπέρα πορεία της έκδοσης. Του παρέδωσα τις 350 πυκνογραμμένες σελίδες που θα εί­ ναι γύρω στις 600 κανονικές. Ο Μ.Β. μου πληροφόρησε ότι κάνει αρκετές αλλαγές και» συμπληρώ­ σεις, αλλά ότι η αρχική συμφωνία μας παραμένει αμετάβλητη. Το 1982 επισκέφτηκα ξανά τη Σοβιετι­ κή Ένωση. Ο Μάρκος με καλούσε για συνάντηση στην Πένζα. Πήγα. Έμεινα σπίτι του καναδυό μέρες. Συζητήσαμε τα καθέκαστα, κράτη­ σα σημειώσεις, μου έδωσε μερικές φωτογραφίες του που τις πρόσθεσα σε παλιότερες. Οι περισσότερες ήταν από το βουνό και προπαντός από τον Εμφύλιο. Αλληλογραφία συνεχίζαμε ώς τη μέρα του γυρι­ σμού του στην Ελλάδα... Στην Αθήνα ξαφνικά μια μέρα μου λέει: «Ξέρεις, τα Απομνημονεύματα θα τα δει και ο Κοντογιώργος, παλιός μου συνεργάτης που ξέρει καλά την περίοδο της Αντίστασης και του Εμφυλίου. Θα βάλουμε και το δικό του όνομα». «Δ εν καταλαβαίνω, του λέω, Απομνημονεύματα γρά­ φεις και καταγράφω ή γεγονότα άσχετα με την προσωπική σου ιστορία;». «Εντάξει, συμπληρώνει, μην ανησυχείς, θα βρούμε τον κα­ τάλληλο τρόπο συνεργασίας». Δεν τον βρήκαμε. Καταλάβαινα όμως ότι κάτι δεν πάει καλά, για να μην πω ότι κάτι πήγαινε πολύ άσχημα. ΠριΨ την έκδοση του πρώτου τόμου με κάλεσε και μου πρότεινε να δια­ βάσω τα χειρόγραφα, χτυπημένα τώρα για δεύτερη φορά στη γραφο­ μηχανή και χωρίς τη δική μου βοή­ θεια. Άρχισα να κάνω διορθώσεις πάνω στο κείμενο - ορθογραφικά

70/οδηγος μίες της μαρξιστικής Αριστερός στην Ελλάδα και να τα πάρει μαζί του στον άλλο κόσμο μαρτυρίες, σκέψεις και προβληματισμούς- έχει εκλείψει οριστικά. Και χαίρουμαι ειλικρινά γιατί οι βάσεις αυτού του συγγράμματος έχουν τεθεί το 1970, όταν ο Μ.Β. ήταν στα 64 χρόνια Μια μέρα θυμηθήκαμε παλιές της ζωής του. Πατώντας σταθερά συζητήσεις και συμφωνίες. «Μάρ­ σ’ αυτές, σήμερα μπορεί να συμ­ κο», του λέω, «είμαι εντάξει απέ­ πληρώνει, να διορθώνει προς την ναντι σου; Τήρησα όλες τις υπο­ κατεύθυνση που εκείνος θεωρεί σχέσεις μου και δεν έπραξα αυτά αναγκαία και σωστή για τους 3 τό­ που έκαμαν με τα γραπτά σου ο μους των Απομνημονευμάτων. Τέ­ Γάτος και ο Γουσίδης;». «Ναι, μου λος νομίζω ότι η πρώτη γραφή τους λέει, δεν έχω κανένα παράπονο». είναι και η πιο πετυχημένη. Είναι η «Κ ι ούτε θά ’χεις», του λέω. «Εγώ πιο σύντομη, ο λόγος έχει αμεσότη­ όμως έχω. Δε φάνηκες εντάξει απέ­ τα, ζωντάνια, πάθος. Και προπαν­ ναντι μου και νιώθω προδομένος τός δυναμισμό, νεύρο, γιατί το από τον άνθρωπο που είχα μετα­ ύφος τους άλλοτε ήσυχο και στρω­ τρέψει σε σύμβολο». Ξαφνικά γυρί­ τό, άλλοτε ανήσυχο και ταραγμένο ζει και μου λέει: «Κοίταξε να δεις, ακολουθεί τη ροή της ζωντανής Γιάννη, αν παραμείνει η σημείωση αφήγησης και των πραγμάτων που “ Καταγραφή και επιμέλεια Γ.Μ.” , καλπάζουν στην ασταμάτητη αλυ­ ποιος θα πιστέψει πως τα Απομνη­ σίδα της θύμησης. Η αφήγηση συ­ μονεύματά μου τα έγραψα ο ίδιος χνά διακατέχεται από μια χιουμο­ κι όχι εσύ, φιλόλογος με πανεπι­ ριστική, ειρωνική και δεικτική διά­ στήμια και με μεταπτυχιακές σπου­ θεση εξιστόρησης, όταν διακωμω­ δές;». Ειλικρινά θα προτιμούσα δεί πράξεις και πρόσωπα, ανάξια ποτέ να μη μου έλεγε αυτήν τη σκέ­ της μεγάλης αποστολής και της θέ­ ψη. «Εντάξει, συνεχίζω: να μείνει σης τους στο κίνημα. Στις κασέτες μόνο ή να αναφερθεί κάπου στον ο Μάρκος πού και που ξεσπάει σε Πρόλογό σου ότι εγώ έκανα μόνο ακράτητα γέλια ή χαμηλώνει στο την πρώτη καταγραφή. Και τίποτα έπακρο τη φωνή ζωγραφίζοντας άλλο. Μάλιστα κάπου θα σημειώ­ έτσι αντίστοιχες με την εκτίμησή σω κι εγώ ότι στα κείμενά σου δεν του καταστάσεις. άλλαξα ούτε μια τελεία, ούτε μια Χαίρουμαι που οι όποιες ασυνέ­ παύλα». «Να τα γράψεις αυτά, μου πειες και παρεξηγήσεις δεν μας εμ­ λέει, στον Πρόλογό σου που θα βά­ πόδισαν όχι μόνο να διατηρήσουμε λουμε στην έκδοση του πρώτου τό­ τις φιλικές σχέσεις, αλλά ώς ένα μου». Έγραψα Πρόλογο, αλλά βαθμό να συνεχίσουμε τη συνεργα­ όπως μου είπε ο Μ.Β. ο εκδότης σία. Σε μερικές συζητήσεις που εί­ του αρνήθηκε να τον συμπεριλάβει χαμε εντελώς πρόσφατα ο Μ.Β. στον πρώτο τόμο.

III. Το βασικό όμως είναι ότι τα μου εκμυστηρεύτηκε δυο τρεις ιστορίες, προβληματισμούς και Απομνημονεύματα του αρχηγού συμπεράσματα, από τα πιο καίρια του ΔΣΕ τελικά έχουν γραφτεί κι ο και σημαντικά για την παραπέρα πρώτος τόμος κυκλοφόρησε κιό­ ερμηνεία των αιτιών του εμφυλίου λας. Ο κίνδυνος που καράδοκούσε πολέμου. Τα «Απόρρητά» του με­ -να σωπάσει για πάντα μια από τις γάλωσαν έτσι κατά δυο τρεις σελί­ σημαντικότερες και υπευθυνότερες δες. για κείνη την περίοδο φυσιογνω­ λάθη, παρατηρήσεις σε ζητήματα ■ύφους και σύνταξης, να υποδει­ κνύω πλατυασμούς και πολλές επαναλήψεις. Ο Μάρκος έσβησε τις διορθώσεις κι ούτε ξέρω αν έλαβε υπόψη του τις άλλες υποδεί-

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΑΑΑΑΑ

Κ υκλοφορεί το 22ο τεύχος

Εκείνο όμως που θέλω να τονίσω ιδιαίτερα είναι η αξία του Ημερο­ λογίου του Μ.Β., γραμμένο το 1946-47 και αποτελούμενο από 140 περίπου σελίδες πυκνογραμμένες και με μικροσκοπικά γράμματα, σε σημειωματάριο των 16 επί 12 περί­ που εκατοστών. Η πρότασή μου ήταν (και παραμένει): τα κείμενα αυτά να δημοσιευτούν όπως έχουν, με τις απαραίτητες επεξηγήσεις ή και συμπληρώσεις στο κάτω μέρος των σελίδων ή και σε ξεχωριστό παράρτημα της ίδιας έκδοσης. Εδώ θα αναπτύσσονται εκείνα τα ση­ μεία που· παρουσιάζουν κάποιες δυσκολίες στην κατανόηση από τον αναγνώστη. Υπάρχουν βέβαια κάποιες φρά­ σεις που σήμερα ούτε ο ίδιος ο Μ. δεν μπορεί να τις αποκρυπτογραφήσει. Η γνώμη μου είναι ότι και αυτές δεν πρέπει να απορριφθούν από την έκδοση με τη διευκρίνηση ότι αποτελούν πρόβλημα και για τον ίδιο τον συγγραφέα. Τέλος πέ­ ρα από την περίοδο 1910-1949 πο­ λύ θα ενδιέφεραν και τα μεταπολε­ μικά χρόνια. Κάποιες αναφορές γί­ νονται, βέβαια, στις κασέτες, αλλά σχεδόν αποκλειστικά για να ταχτο­ ποιήσει τους λογαριασμούς του με τις εκάστοτε ηγετικές ομάδες του ΚΚΕ από τον Εμφύλιο πόλεμο έως την 8η Ολομέλεια (1958) της ΚΕ του ΚΚΕ. Η εξιστόρηση όμως της μετέπειτα πορείας του εργατικού κινήματος και του ίδιου του Μάρ­ κου μετά το 1950 λείπει στο σύνολό της. Θεωρώ ότι ο Μ.Β. έχει δε­ σμευτεί να πει όλη την αλήθεια όλης της ζωής του, ώς σήμερα. Ό σο πικρή κι αν είναι αυτή όπως πράγματι είναι.. Πολλοί (από τους ζωντανούς) θα στενοχωρηθούν, γιατί όλο και θα τους παίρνουν κά­ ποια «σκάγια» από την αμεσότητα της εξομολόγησης. Κι επειδή έχω ακούσει - και μάλιστα πολλές φο­ ρές - από τον ίδιο τις περιπέτειες, τα συμβάντα και τους ακατάπαυστους αγώνες του μετά το 1950, εί­ μαι σίγουρος ότι ο στρατηγός έχει κάθε υποχρέωση να πραγματο­ ποιήσει καταρχήν την πρώτη γρα­ φή (έστω και συνοπτική, έστω και πρόχειρη) της περιόδου 1950-1984. Και μόνο τότε να συνεχίσει τη διόρθωση και τη συμπλήρωση των άλλων δυο (έτοιμων σχεδόν) τό­ μων. Είναι κάτι που όλοι το περι­ μένουμε με ανυπομονησία. ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΤΣΙΟΣ

ΛΚΛΤΚ) 17 Οκτωβρίου30 Οκτωβρίου 1984

βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 106

• Το Βιβλιογραφικό Δελτίο σνντάσσεται με την πολύτιμη συνερ­ γασία τον βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό τον οποίου ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ-

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγρα­ φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκο,ιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

Ψ ΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Α Τ Ο Μ ΙΚ Η Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΟ Λ Ο Γ ΙΑ

ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ-ΚΩΣΤΟΠ ΟΥΛΟ Υ ΦΩΤΕΙΝΗ. Σχι­ ζοφρένεια και φόνος: Αθήνα, Παπαζήσης, 1984. Σελ.

267. Δρχ. 600.

Κ ΑΣΙΜ ΑΤΗ ΚΟΥΛΑ. Μετανάστευση-παλινόστηση. Η προβληματική της δεύτερης γενιάς. Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευγών, 1984. Σελ. 114.

Θ ΡΗΣΚΕΙΑ

ΤΖΕΚΙΝΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Εργασιακές σχέσεις και ανά­ πτυξη. 3 μελέτες σχετικών προβλημάτων. Αθήνα, Πα­ παζήσης, 1984. Σελ. 91. ΦΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις. Γ ' έκδοση. Αθήνα, Σύγχρονη -Εποχή, 1984. Σελ. 339. Δρχ. 450.

Γ Ε Ν ΙΚ Α Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η ΚΥΝΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Λ. Η σύγχρονη επο­ χή μας και οι Τρεις Ιεράρχες. Ξάνθη, 1984. Σελ. 99. Δρχ. 200.

ΘΕΟΔΟΤΟΣ ΣΟΦΟΚΛΗΣ. Ο αμερικανικός ιμπερια­

72/δελτιο λισμός· το κύκνειον άσμα του καπιταλισμού. Αθήνα, 1984. Σελ. 133. Δρχ. 300. ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ. Το επαναστατικό πρόβλημα σήμερα. Αθήνα, ύψιλον/βιβλία, 1984. Σελ.

117. Δρχ. 250. ΚΟΥΤΣΟΥΚΑΛΗΣ Α. Η δεύτερη δεκαετία του ΚΚΕ.

1929-1939. Αθήνα, Γνώση, 1984. Σελ. 194. Δρχ. 350. ΚΡΑΝΙΔΙΩΤΗΣ ΓΙΑΝΝΟΣ Ν. Το κυπριακό πρόβλη­ μα. Αθήνα, Θεμέλιο, 1984. Σελ. 407. Δρχ. 700. ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΤΗΡΗΣ. ΠΑ.ΣΟ.Κ. Τρίτος χρόνος. Αθήνα, Κάκτος. 1984. Σελ. 782. Δρχ. 1000. ΜΙΧΟΠΟΥΛΟΣ ΑΡΙΣΤ. Β. Για μια νέα Δελφική Ιδέα. Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1984. Σελ. 104. Δρχ. 280.

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ

ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ ΑΛΕΚΟΣ Κ Α Ι ΑΛΛΟ Ι. Η καπιταλι­ στική εκμετάλλευση στην Ελλάδα. Βαθμός και μορφές. Μελέτες Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών, αριθ. 17. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 337. Δρχ. 500. ΣΕΤΤΑΣ ΝΙΚΟΣ ΧΡ. Τα μεγάλα αγροτικά και δασικά προβλήματα στην Ελλάδα και ειδικότερα στην Εύβοια. Αθήνα, Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών, 1984. Σελ. 309. Δρχ. 500.

Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η ΑΝ ΤΩ ΝΙΟ Υ ΚΩΣΤΑΣ. Εκθεση ιδεών. Αθήνα. Δ ί­ φρος, 1984. Σελ. 188. Δρχ. 400. ΓΙΑΚΟΥΜΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Μαθήματα γραπτής έκφρα­ σης. Για τη γλωσσική καλλιέργεια των παιδιών. Τεύ­ χος Α '. Αθήνα, Πατάκης, 1984. Σελ. 197. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Β.Θ. Τα ρητορικά κείμενα στη μέση εκπαίδευση. Αθήνα, Γρηγόρης, 1984. Σελ.

235. Δρχ. 550. ΜΩΡΑΪΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. Η έκθεση των ιδεών στη θέωρία και την πράξη. Η ' έκδοση αναθεωρημένη. Αθήνα, Μπούρας, 1984. Σελ. 318.

Π Α ΙΔ Α Γ Ω Γ ΙΚ Η ΣΠΟΚ ΜΠΕΝΖΑΜΙΝ. Το παιδί και η φροντίδα του. Μετ. Α. Αϊδίνης. Αθήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 673. Δρχ.

800.

Π Α ΙΔ ΙΚ Α ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝ ΑΓΝΩ ΣΜ ΑΤΑ

Δ Η Μ Ο Σ ΙΕ Σ Σ Χ Ε Σ Ε ΙΣ Βιβλιοθήκη: Τα ^κουνελάκια. Αριθ. 1, 2, 3, 4. Μετ. Μυρτώ Σεϊζάνη.*Αθήνα, Πατάκης, 1984. 4 βιβλία. ΚΟΥΤΟΥΠΗΣ ΘΑΛΗΣ. Πρακτικός οδηγός δημοσίων σχέσεων. Γ ' έκδοση. Αθήνα, Γαλαίος, 1984. Σελ. 269. Δρχ. 650. ·

Ε Κ Π Α ΙΔΕ ΥΣΗ - ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ

Οι αγριόχηνες. Ρούσικο λαϊκό παραμύθι. Αθήνα, Σύγ­ χρονη Εποχή, 1984. Δρχ. 350. ΠΕΡΙΣΤΕΡΑΚΗ-ΨΥΧΟΓΙΟΥ ΑΝ ΑΣΤΑΣΙΑ. Νύχτα? στο ζωολογικό κήπο. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 20. Δρχ. 150. Το μαγικό ψάρι. Ρούόικο λαϊκό παραμύθι. Αθήνα. Σύγχρονη Εποχή, 1984. Δρχ. 400. Χ ΑΤΖΗ ΧΑ ΝΝΑ ΦΙΛΙΣΑ. Μικρές ιστορίες της Κατε­ ρίνας. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 69.

Γ Ε Ν ΙΚ Α

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΣ Δ. Παιδεία και κοινωνική αναμόρ­ φωση. Μια γκραμσιανή προσέγγιση. Αθήνα, Νεφέλη, 1984. Σελ. 118. Δρχ. 250.

Φ Υ Σ ΙΚ Η

ΠΑΝΤΑΖΗΣ Π.Δ. Μίλτος Κουντουράς. Ο δάσκαλος της ρωμιοσύνης. Αθήνα, Φιλιππότης, 1984. Σελ. 108. Δρχ. 280.

ΣΑΡΑΝΤΗ ΝΤΙΝΑ. Τα αστεία της φυσικής. Αθήνα, Βιβλία Για Όλους, 1984. Σελ. 40. Δρχ. 100.

δελτιο/73

■S § Γ των

ΕΦ ΑΡΜ ΟΣΜ ΕΝΕΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Κ Α Ι ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ, δρου Σούτζου, 1984. Σελ. 100.

Λ Ε Ξ ΙΚ Α Ζ Ω Γ Ρ Α Φ ΙΚ Η ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Γ. - ΣΙΑΡΕΝΟΣ Ε. Λεξικό επιστημονικών και τεχνικών όρων. Αγγλοελληνικό. Αθήνα, Κουτσουμπός. Σελ. 633. Δρχ. 550.

ΤΕΧΝΕΣ

Κ ΑΛΛ ΙΓΑ Σ ΜΑΡΙΝΟΣ Γ. Έλληνες ζωγράφοι στην Εθνική Πινακοθήκη. (Μια επιλογή). Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 209. Δρχ. 2300.

Μ Ο Υ Σ ΙΚ Η

Γ Ε Ν ΙΚ Α

ΔΑΣΚΟ ΥΛ Η Σ ΓΙΩΡΓΟΣ. Μπα; τσαρτ - Μπετόβεν. Αναλύσεις aj έργο. Αθήνα, Παπαγρηγορίου - ]

ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ ΚΩΣΤΑΣ - ΝΟΡΑ ΕΜΜ ΑΝΟΥΕΛΑ ΝΤΕ. Πόρτες. Τόμος Β'. Αθήνα, Τα Τρία Φύλλα, 1984. Σελ. 142. Δρχ. 1500.

ΔΑΣΚΟ ΥΛ Η Σ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ψυχ ανάλυση της τεχνικής του πιάνοι Δωδώνη. Σελ. 203.

74/δελτιο

Ε Ν ΑΣΧ Ο Λ Η ΣΕ ΙΣ

Γ Ε Ν ΙΚ Α

ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ ΑΘ Α ΝΑΣΙΟ Σ Κ. Θουκιδίδη ιστο­ ρία. Προοίμιο, αρχαιολογία, μεθοδολογία. Πεντηκον­ ταετία, κερκυραϊκά. Αθήνα, Πατάκης, 1984. Σελ. 85.

ΛΟ ΓΟ ΤΕ Χ ΝΙΑ

ΓΕΩΡΓΑΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΠ. Ο οδηγός τού ψαρά. Τόμος Β'. Αθήνα. Σελ. 265. Δρχ. 850.

Γ Ε Ν ΙΚ Α

Ο ΙΚ ΙΑ Κ Η Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ

ΖΑ Π Π ΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ. Ευβοϊκά Γ'. Αθήνα, Εται­ ρεία Ελλ. Εκδόσεων, 1984. Σελ. 270. Δρχ. 500.

STEIN G. - ΚΟΡΝΗ Β. Θεραπευτικά βότανα υγείας και ομορφιάς. Δεντρολούλουδα στο σπίτι. Αθήνα, Στρουμπούκης. Σελ. 208. Δρχ. 400.

Π Ο ΙΗ Σ Η

Γ Λ Ω ΣΣΑ

ΑΘ ΑΝΑΣΟ ΠΟ ΥΛΟ Σ ΒΑΓΓΕΛΗΣ. Αιτίες θανάτου. Ποίημα. Αθήνα, Οι Εκδόσεις των φίλων, 1984. Σελ.

57. Κ ΑΤΣΙΜ ΑΝΗ Σ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Τα φρικτά της άνοιξης πρόσωπα. Αθήνα, εμαε, 1984. Σελ; 27.

ΞΕΝΕΣ ΓΛΩ ΣΣΕΣ

ΓΙΑΝΝΑΚΟΠ ΟΥΛΟΣ Γ. Το μικρό Michigan Press. Γαλλοελληνικό. Μονοτονικό. Αθήνα, Κουτσουμπός. Σελ. 717. Δρχ. 550. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠ ΟΥΛΟΣ Γ. Το μικρό Mighigan Press. Ελληνογαλλικό. Μονοτονικό. Αθήνα, Κουτσουμπός. Σελ. 624. Δρχ. 550. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠ ΟΥΛΟΣ Γ. Το μικρό Michigan Press. Γερμανοελληνικό. Μονοτονικό. Αθήνα, Κουτσουμπός. Σελ. 633. Δρχ. 550. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠ ΟΥΛΟΣ Γ. Το μικρό Michigan Press. Ελληνογερμανικό. Μονοτονικό. Αθήνα, Κουτσουμπός. Σελ. 570. Δρχ. 550.

Μ ΑΝΤΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Μακάμ. Αθήνα, Έξοδος, 1984. Σελ. 59. Μ ΠΑΣΔΕΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ωδή στο Γιάννη Ρίτσο. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 27. Δρχ. 150. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Το χαμένο όνειρο. Αθήνα, Πλέθρον, 1984. Σελ. 41. ΤΣΟ ΥΡΑΣ ΝΙΚΟΣ Α. Καλοκαιρινή ηρεμία. Ποιήμα­ τα. Αθήνα, Πιτσιλός, 1984. Σελ. 42.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΟΔΩΡΟΣ. Ταξίδι στα Κύθηρα. Κινηματογραφικό Αρχείο, αριθ. 10. Αθήνα, Αιγόκερως, 1984. Σελ. 124. Δρχ. 200. ΒΕΛΜΟΣ ΝΙΚΟΣ. Σταγιονόρος. Αθήνα, Πρόσπερος, 1984. Σελ. 60. Δρχ. 200.

Κ Λ ΑΣΙΚ Η Φ ΙΛΟ ΛΟ ΓΙΑ

Κ Α Ρ Α Ν ΙΚ Α ΣΟ ΥΛΑ. Για μια νέα ζωή. Αθήνα, Σύγ­ χρονη Εποχή, 1984. Σελ. 82. Δρχ. 150. ' Κ ΑΤΙΝ ΑΣ ΓΙΩΡΓΗΣ (Π Α Π ΑΣ). Ζητούνται Ά γ ιο ι δολοφόνοι. Αθήνα, Καραμπερόπουλος. Σελ. 197. Δρχ.

450.

Μ ΕΛΕΤΕΣ Κ Α Ρ ΥΔΗ Ε ΥΤΥΧΙΑ . Όμηρος και τραγικοί. Κριτική - Μελετήματα, αριθ. 17. Αθήνα, Φιλ ιππότης, 1984. Σελ. 120. Δρχ. 300. ΠΛΕΥΡΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Α. Ο Σωκράτης μπρο­ στά στο θάνατο! Αθήναι, 1984. Σελ. 217. Δρχ. 400.

Κ ΡΑΛΛΗ ΚΛΑΙΡΗ. Αξίες και μετρητά. Θεσσαλονί­ κη, Α.Σ.Ε. 1984. Σελ. 98. Δρχ, 230. ΛΕΦΟΥΣΗΣ ΗΛΙΑΣ. Ασημίνα Λαίου. Ο Εθνικός δρυμός των δακρύων. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Σύγχρο­ νη Εποχή, 1984. Σελ. 286. Δρχ. 400. ΛΙΒΕΡΗΣ ΑΝ ΑΣΤΑΣΗ Σ I. Το φιόρο που μαράθηκε. (Μυθιστόρημα). Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ.

393. Δρχ. 500. .

δελ τιο /7 5 ΛΟ ΥΛΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Άπαντα. Τόμος Α '. Τη λέγανε Μαρία. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 285.

Π Α Π ΑΪΩ ΑΝ Ν Ο Υ Μ.Μ. Κώστας Βάρναλης. Μελέτες. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 180. Δρχ. 250.

Π Α Π Α Κ Ό Υ ΒΑΣΩ. Η αεροσυνοδός. Αθήνα, Libro, 1984. Σελ. 268. Δρχ, 500.

ΣΑ Κ Ε Λ Λ Α Ρ ΙΟ Υ ΧΑΡΗΣ. Ιστορία της παιδικής λογο­ τεχνίας. Ελληνική και παγκόσμια. Από την αρχαιότη­ τα ως τις μέρες μας. Β; έκδοση. Αθήνα, Φιλιππότης, 1984. Σελ. 576. Δρχ. 800.

ΤΕΝΕΖΗ ΑΝ ΝΑ. Το φως που σκοτώνει. Β' έκδοση. Αθήνα, Δίοδος, 1984. Σελ. 112. Δρχ. 250. Χ ΑΤΖΟ Π Ο ΥΛ Ο Υ-ΚΑ ΡΑ Β ΙΑ ΛΕΙΑ. Υπερμνησία. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 133. Δρχ. 260. ΑΡΕΝΑΣ ΡΕΪΝΑΛΝΤΟ. Ο Σελεστίνο πριν την αυγή. Μετ. Χρύσα Τσαλικίδου. Αθήνα, Εξάντας, 1984. Σελ.

232. Δρχ. 400. ΚΙΣ ΝΤΑΝΙΛΟ. Τάφος για τον Μπόρις Νταβίντοβιτς. Μυθιστόρημα. Απόδοση Ν. Μάξης - Χρ. Πολωνός. Αθήνα, Δεληθανάσης. Σελ. 135. Δρχ. 350.

ΤΣΟ ΥΡΑΣ ΝΙΚΟΣ Α. Η δεσποτεία του λόγου. Δοκί­ μια. Αθήνα, Πιτσιλάς. 1984. Σελ. 205. Χ ΑΤΖΗ ΓΙΑ ΝΝΗ Μ ΑΡΙΑ. Ο άλλος Σκαρίμπας. Αθή­ να, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 103. Δρχ. 150.

Θ ΕΑΤΡΟ

M ANN THOMAS. Το μαγικό βουνό. Μυθιστόρημα. Τόμος Β'. Μετ. Ά ρ ης Δικταίος. Κλασική Λογοτεχνία, αριθ. 75. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ. 532. Δρχ.

450. ΜΠΛΙΞΕΝ ΚΑΡΕΝ. Έρενγκαρντ. Το χρονικό μιας αποπλάνησης. Μετ. Σεραφείμ Βελέντζας. Γράμματα/ Λογοτεχνία, αριθ. 113. Αθήνα, γράμματα, 1984. Σελ.

94. Δρχ. 200. Ο ΥΪΛ ΛΙΑ Μ Σ ΤΕΝΕΣΣΗ. Ο μονόχειρας. Η νύχτα της Ιγκουάνας. Μετ. Φώντας Κονδύλης. Αθήνα, Θεωρία, 1984. Σελ. 116. Δρχ. 180. ΟΥΝΑΜ ΟΥΝΟ ΜΙΓΕΛ ΝΤΕ. Καταχνιά. Μυθιστόρη­ μα. Β' έκδοση. Μετ. Ιουλία Ιατρίδη. Αθήνα, Οι Εκδό­ σεις των Φίλων, 1984. Σελ. 234. ΡΟΘ ΦΙΛΙΠ. Το βυζί. Μετ. Αλεξάνδρα Κοντού. Γράμματα/Λογοτεχνία, αριθ. 114. Αθήνα, γράμματα, 1984. Σελ. 93. Δρχ. 200. .

TENANT EMMA. Άγριες νύχτες. Μετ. Άρης Σφακιανάκης. Γράμματα/Λογοτεχνία, αριθ. 112. Αθήνα, γράμματα, 1984. Σελ. 142. Δρχ. 280. ΦΑΜΠΙΕΝ ΣΙΜΟΝ. Θα γίνεις άντρας. Μετ. Αία Κώττη. Θεσσαλονίκη, Κυρκόπουλος. Σελ. 150. Δρχ.

280. ΦΡΑΝΣ ΑΝ ΑΤΟ Λ. Κραινκεμπίλ ο Τρεμομπίλιας. Μετ. Κάκια Σακελλαρίου. Αθήνα, Διογένης, 1984. Σελ. 155. Δρχ. 250.

Γ Ε Ν ΙΚ Α

ΚΟ ΥΣΟ ΥΜ ΙΔΗ Σ ΜΑΡΙΝΟΣ. Γυναικοκρατία στο θέατρο. Αθήνα, Βασδέκης, 1984. Σελ. 316. Δρχ. 1400. ΦΛΩΡΟΣ Α.Θ. Θεατρική αγωγή. Τομές στο σκηνικό χώρο. Αθήνα, Αρσενίδης. Σελ. 332. Δρχ. 620.

ΙΣΤΟ ΡΙΑ

Μ Α Ρ Τ Υ Ρ ΙΕ Σ

ΚΑΙΝΟ ΥΡΓΙΟ Σ ΧΡΗΣΤΟΣ Δ. (ΒΡΑΣΙΔΑΣ). Η Ελ­ λάδα στις φλόγες του Εμφυλίου Πολέμου 1945-1949. Αθήνα, Σοκόλης, 1984. Σελ. 446. Δρχ. 600. ΛΕΡΝΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Απ ’ τον αγώνα του στρατού μας στη Μέση Ανατολή. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 263. Δρχ. 500.

Μ ΕΛΕΤΕΣ Β ΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘ Α Ν ΑΣ ΙΟ Σ Κ. Ανδρέας και Κώστας Καρκαβίτσας. Αθήνα, 1984. Σελ. 133. Δρχ.

300.

Μ ΙΧΕΛΗΣ-ΜΙΧΕΛΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Από τα Α λ­ βανικά βουνά στην Εθνική Αντίσταση. Αθήνα, Τολίδης. Σελ. 162. Δρχ. 250. Μ ΠΑΡΤΖΙΩΤΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ Γ. Η Εθνική Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 479. Δρχ. 700.

Μ ΑΛΑΝΟΣ ΤΙΜΟΣ. Η δύναμη των αισθητικών συγ­ κινήσεων. Και άλλα κριτικά. Αθήνα, Πρόσπερος, 1984. Σελ. 77. Δρχ. 250.

Π Ε ΤΑ ΛΙΑ Σ ΒΑΓΓΕΛΗΣ. Η βιογραφία ενός αγωνι­ στή. Αθήνα, 1984. Σελ. 245. Δρχ. 350.

ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡ,ΗΣ Π.Δ. Νεοελληνικά. Μελέτες και άρθρα. Τόμος Β'. Αθήνα, Γνώση, 1984. Σελ. 368. Δρχ. 800.

ΣΕΒΑΣΤΙΑΝΟΣ (ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ) Η εσταυρωμέ­ νη Βόρειος Ήπειρος. Β' έκδοση. Αθήναι, 1984. Σελ.

188. Δρχ. 150.

76/δ ελτιο ΠΑ.ΣΟ.Κ. Τεύχη 184, 185. Δρχ. 30.

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ ΣΟΛΩΝ. Δεκέμβρης-εμφύλιος 194449. (Συνοπτική ιστορία). Αθήνα, Καπόπουλος, 1984. Σελ. 439. Δρχ. 700. ΚΟΥΤΣΟΥΚΟΣ ΓΙΑΝΝΗ Σ Σελίδες απ’ την πάλιά Αθήνα. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 128. Δρχ. 260. ΛΑ ΪΝ Α Σ ΘΕΟΚΤΙΣΤΟΣ ΑΘ ΑΝ. Το Μοναστήρι της Δαμάστας. Αθήνα, 1984. Σελ. 104. Δρχ. 200.

Π Α Γ Κ Ο Σ Μ ΙΑ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

ΑΝ ΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 273. Δρχ. 50. ΑΣΤΥΝ Ο Μ ΙΚ Η ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Μηνιαία έκδοση του Υπουργείου Δημ. Τάξεως. Διπλό τεύχος 4-5. ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση γλωσσικής παιδείας. Τεύχος 6. ΓΥ Ν Α ΙΚ Α . 15μέρο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 905. Δρχ. 100. Δ Α Υ Λ Ο Σ. Μηνιαίο περιοδικό. Τόμος Γ', τεύχος 34. Δρχ. 120. Δ ΙΑ Β ΑΖΩ . Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 104. Δρχ. 120. ΔΙΟ ΤΙΜ Α. Επιθεώρησις φιλοσοφικής ερεύνης. Τόμος 12/1984. Δρχ. 550.

BERGERON LOUIS - R ONCAYOLO MARCEL. Από την προβιομηχανική στη βιομηχανική πόλη. Μετ. Πόπη Πολέμη - Ρίκα Μπενβενίστε. Θεωρία και Μελέ­ τες Ιστορίας, αριθ. 6. Αθήνα, Ε.Μ.Ν.Ε. - ΜΝΗΜΩΝ, 1984.' Σελ. 78. Δρχ. 250.

ΓΕΩ ΓΡΑ Φ ΙΑ - ΤΑΞΙΔΙ

Δ ΙΠ Τ ΥΧ Α . Εταιρεία Βυζαντινών και Μεταβυζαντι­ νών Μελετών. Τόμος Γ'. Δρχ. 1100. ΕΜΕΙΣ Κ Α Ι ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Φύλλο 58. ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Αδελφότητα Κεφαλληνών και Ιθακήσιων Πειραιά. Μηνιάτικη έκδοση. Φύλλα 5 και 6. Δρχ. 2. ΚΑΜ ΕΡΑ. Δημηνιαίο περιοδικό για τον κινηματογρά­ φο. Τεύχος 1. Δρχ. 150. Κ ΕΡΚΥ ΡΑ ΪΚ Α ΧΡΟΝΙΚΑ. Τόμος 27/1983. Δρχ. 800.

Ε Λ Λ Α ΔΑ ΣΦΗΚΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ζαγόρι. Πίσω απ’ τα βουνά. Αθήνα, 1984. Σελ. 80. Δρχ. 150.

ΚΟΜΜ ΟΥΝΙΣΤΙΚΗ Π ΑΛΗ. Φύλλο 57. Δρχ. 20. Μ ΑΘΗΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ. Εκφραστικό όργανο των μαθη­ τών και μαθητριών του Παγκυπρίου Γυμνασίου. Αριθ.

64. ΟΥΡΑΝΟΙ. Αεροδιαστημική επιθεώρησις. Φύλλο 229. Δρχ.-50. Π Α ΙΔ Ι. Περιοδική ενημερωτική έκδοση. Τεύχος 5.

Α Λ Λ Ε Σ ΧΩΡΕΣ

ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 814. Δρχ. 80.

ΝΙΟΥΡΑΚΗΣ Ν. Ταξιδεόντας γύρω από τη γη. Αθή­ να, Βιβλία Για Όλους, 1984. Σελ. 320. Δρχ. 450.

ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Τεύχος 69. Δρχ.

180.

Π ΕΡΙΟ Δ ΙΚ Α ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ. Δεκαπενθήμερη έκδοση της νεολαίας

ΣΚ ΑΠΤΗ ΥΛΗ. Ετήσια έκδοση λόγου και τέχνης του συνδέσμου φίλων γραμμάτων και τεχνών. Β' περίοδος/ 1983. ΤΟΜΕΣ. Διμηνιαίο περιοδικό πνευματικού προβλη­ ματισμού. Τεύχος 91. Δρχ. 100. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ. Τεύχος 42. Δρχ. 150.

Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α καί Τέχνες Μ Η Ν ΙΑ ΙΑ ΕΠ ΙΘΕΩ ΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ, ΚΡΙΤΙΚ Η Σ Κ ΑΙ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Υ Π ΡΟ Β Λ Η Μ Α Τ ΙΣΜ Ο Υ

δ ε λ τιο /7 7 3 Οκτωβρίου 16 Οκτωβρίου 1984

κριχικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊ­ κό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (6λ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

: Π. Αθηναίος V. Παπαδάκη ι. Φουριώτης V: Β. Αγγελοπούλου I: Βάιος Παγκουρέλης 1: Γ. Ματζουράνης C: Δ. Κσνιδάρης I: Γ. Παναγιώτου Δ. Γιάκος ί: Δ. Ζαδές 1: Δ. Παπακωνσταντίνου 1. Σιατόπουλος ί: Ε. Αρανίτσης

Π: Θ. Μ. Πολίτης Κ. Ανδρόνικός Κ. Θ. Δημαράς 3: Κ. Εμονίδης 3: Σ. Κατσίμης ί: Κ. Καραχάλιος 4: Κ. Ντελόπουλος Ζ: Κ. Σταματίου ί: Κ. Χρυσάνθης

ί: Ν, Μπούτβας I: Ν. Παπανδρέου 1: 0 Παρατηρητής 1: Α. Παπανδρόπουλος

ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παγκράτης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΛ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδΰλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης

ΕΝΤΥΠΑ ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή ΓΙ: Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΓ: Διαγώνιος ΔΙ: Διαβάζω ΔΛ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη ΕΘ: Έθνος ΕΙ: Ειδήσεις ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία ΕΠ': Επίκαιρα ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.)__ ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη

Μουσεία Τσίκουλα-Γαϊταντζή Μ.: Το Μουσείο Καβάψη, στην Αλεξάν­ δρεια (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλας, 21/9) Πολιτικές Επιστήμες Αθανασίου Λ.: Ευρωεκλογές χωρίς χρώμα (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 7/10) Θεοδωράκης Α. - Αντωνακόπουλος Λ.: Τα ελληνικά.κόμματα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (ΑΠ, ΟΤ. 11/10). Καλογερόπουλος Ν.Α.: Ο Μαρξιστικός μύθος (ΑΦ, ΑΚ, 6/ 10). Μπράτσος I.: Η αλήθεια για τις Ευρωεκλογές (Κ. Ιορδανίδης, ΚΑ, 11/10).

ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ©Ο: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΔΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΣ: Νέα Εστία ΟΙ: Οικολογία και Περιβάλλον ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πορφύρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Νούσκας Κ.: Οι σχέσεις μας με τους Τούρκους (Φ,Τ, Ταχυδρό­ μος Καβάλας, 15/9). Κοινωνιε ογία Η αξία της γυναίκας (Β. Λαμπροπούλου, Η Υπατία, 1). Κακλαμανάκη Ρ.: Η θέση τής Ελληνίδας (ΑΘ, ΗΜ, 5/10). Κολλοντάι Α.: Οικονομική και σεξουαλική απελευθέρωση της γυναίκας (Β. Λαμπροπούλου, Η Υπατία, 1) Dowrkin Α.: Πορνογραφία (Β. Λαμπροπούλου, Η Υπατία, 1) Οικονομία Λώζος Π.: Πέιραϊκά οικονομικά θέματα (Δ. Μαγκλιβέρας, ΟΤ, 11/10) Οι εξαγωγές από μήνα σε μήνα (W , ΟΤ, 11/10)

78/δελτιο Οικολογία Μποσκουέτ Μ.: Οικολογία και πολιτική (Μ. Νιτσόπουλος, Εβδόμη, 16/6) Λαογραφία Ζωγραφάκης Γ.: Παροιμίες των Εβραίων Σεφαραδί της Ελλά­ δος (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλας, 21/9) Σέττας X.: Δημοτικά τραγούδια της Β: Εύβοιας (ΚΚ, ΠΛ, 10) Baud-Bovy S.: Δοκίμιο για το Ελληνικό δημοτικό τραγούδι. (ΚΝ, ΚΑ, 4/10) Παιδαγωγική Δρακουλίδης Ν.Ν.: Τα σωστά και τα λάθη για γονείς και παι­ διά (ΣΤ, ΕΛ, 4/10) Σχολικά Η γλώσσα μου. Ε' Δημοτικού (ΣΚ, ΕΛ, 11/10) Γεωλογία Πετρόχειλου Α.: Τα σπήλαια της Ελλάδος (Ν. Ντόκας, ΕΛ, .7/10) Διαστημική Έρευνα Κλουσάντσεβ Π.: Αραγε είμαστε μόνοι στο σύμπαν; (Ν. Ντό­ κας, ΕΛ, 7/10) Τέχνες Γεωργιάδης Π.: Τα παλιά φανάρια (Ε. Μπουζάλη, ΚΑ, 11/10) Πλωρίτης Μ.: Μπρεχτ και Χίτλερ (ΒΠ, ΔΙ, 103) Το αρχαίο θέατρο σήμερα (ΒΠ, ΔΙ, 103).

Maler Ν.: Σύστημα διδασκαλίας της αρμονίας (Κ. Ρωμανού, ΚΑ, 4/10) Κλασική φιλολογία Αριστοτέλης: Ρητορική (Η.Π. Νικολούδης, ΔΙ, 103) Δημοσθένης: Κατά Μειδίου (I. Ταϊφάκος, ΔΙ, 103). Ποίηση Ακρατινός Μ,: Ο πικρός μήνας Θερμιδώρ (ΚΚ, ΠΛ, 9) Αντωνάτος Ν.: Δέδυκεν (Γ.Κ. Καραδασίλης, ΔΙ, 103) Αξιώτης Δ.: Καβαλιώτες ποιητές (ΔΚ, ΠΡ, 25), (ΚΚ, ΠΛ, 10) Βέϊκου Σεραμέτη Κ.: Φωτοσκιάσεις (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβά­ λας, 5/9) Βενέτης Θ.: Αραχναία νήματα (ΚΣ, ΝΕ, 13/10) Δέλψης Φ.: Χαραυγή (X. Κορέλας, Δώμα, 4) Ζήκας Γ.: Τα νερά (Γ. Καρατζόγλου, ΔΙ, 103) Καλογρίδης Π.: Το τέταρτο είδωλο (ΚΚ, ΠΛ, 9) Κασιμάτης Π.: Το χρυσάφι του παγωνιού (ΚΣ, ΝΕ, 13/10) Κότσιρας Γ.: Η λάμψη και το τέρας (ΘΠ, ΕΣ, 29/9 και 6/10) Μεσεβρινός.: Επιστροφή στη Μεσημβρία (Γ, Μαντζουράνης ΑΥ, 7/10) Μήτρας Μ.: Ασταθές πεδίο (ΔΚ, ΠΡ, 25) Μιχάκης Γ.: Υποβρύχιο φως (ΚΣ, ΝΕ, 13/10) Μπασδέκης Γ.: Ωδή στο Γ. Ρίτσο (Γ. Γεράλης, ΠΛ, 10) Μπουνιά-Πασπαλιάρη Π.: Περισυλλογή και σκέψεις (ΑΦ, ΑΚ, 13/10) Ντιπασάντης X.: Ο υπομνήμων (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλας, 5/9) Παπαδίτσας Δ.Π.: Η ασώματη (X. Κορέλας, Δώμα, 4) Πασβάντης Κ.: Κοντάκια (ΚΣ, ΝΕ, 13/10) Πασχάλης Σ.: Ανασκαφή (ΚΣ, ΝΕ, 13/10) Πατσαλίδης Σ.: Διάφραγμα (ΒΠ, ΔΙ, 103) · Σαββόπουλος Σ.: Η μαμμή και τα παιδιά της (ΚΣ, ΝΕ, 13/10) Σιμόπουλος Η.: Εσπερινός απόλογος (X. Κορέλας, Δώμα. 4) Σταθόπουλος Θ.: Θέμα για άγνωστο επισκέπτη (Κ. Αιακός, ΘΟ, 191)

Σταφυλοπάτης Ν.: Ανθολογία Σιφνίων ποιητών 1801-1984 (ΚΚ, ΠΛ, 10) Στεφάνου Λ.: Οι λέξεις και τα πράγματα (Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Δώμα, 4) Ταβουλαρέας Κ.: Αναζητήσεις (ΔΣ, ΒΡ, 16/10) Τραϊανός Α.: Το σύνδρομο του Ελπήνορα (ΚΣ, ΝΕ, 13/10) Τσακνιά Α.: Πέρα από την όχθη (ΠΜ, ΠΑ, 9/10) Φάις Μ.: Το σύνορο (ΚΣ, ΝΕ, 13/10) Χρυσάνθης Κ.: Η ευτυχία της γης (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλας, 5/9) Πεζογραφία Ζατέλη Ζ.: Περσινή αρραβωνιαστικιά (ΒΠ, ΔΙ, 103) Καρατξαφέρη I.: Οι δυο τελευταίοι (ΠΜ, ΠΑ, 9/10) Κόπτης Θ.: Η γραβάτα (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλας, 27/9) Πάσχος Π.Δ.: Αλγος νηπίων (Π. Λιαλιάτσης, Δώμα, 4) Ρίτσος Γ.: Τι παράξενα πράγματα (X. Σακελλαρίου, Δώμα, 4) Ρώμας Δ.: Τα Ζακυνθινά (ΔΣ, ΒΡ, 16/10) Τασσόπουλος Σ.: Δεκαπενθήμερο (Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Δώ­ μα, 4) Φασίλη-Γιαχνή Γ.: Μετανάστες εσωτερικού (ΕΖ, ΡΙ, 14/10) Φιλίππου-Πιερίδης Γ.: Ο καιρός της δοκιμασίας (ΦΤ, Δραμινή, 10/9) Χατξηαργύρης Κ.: Ο θρύλος του Κωνσταντή (ΚΤ, ΕΘ, 7/10) Αντριούς Β.: Λουλούδια κι αγκάθια (ΔΣ, ΒΡ, 9/10) Κόλλινς Τ.: Κυρίες του Χόλλυγουντ (ΑΘ, ΗΜ, 5/10) Μπαξέν Ε. : Με την οχιά στο χέρι (ΜΠ, ΝΕ, 6/10) · Παρίζε Γ.: Το αφεντικό (ΑΘ, ΗΜ, 4/10) Σαντοβεάνου Ι.Μ.: Ο ταύρος της θάλασσας (ZB, ΡΙ, 14/10) Στάιν Γ.: Η αυτοβιογραφία της Αλις Τόκλας (Ε. ΒαλτάΝιτσοπούλου, Εβδόμη, 6/10) Στρίντμπεργκ Α.: Ο γιός της δούλας (Ε. Κοροντζή, ΔΙ, 103) Tevis W.: Έτος 2.500 μ.Χ. (ΑΘ, ΗΜ, 10/10) Χαίηλυ Α.: Τροχοί (ΑΘ, ΗΜ, 4/10) Μελέτες Βαφόπουλος Γ.Θ.: Ποίηση και ποιητές (Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Δώμα, 4) Δήμου Ν.: Μια ανάγνωση του 1984 του Τζ. Όργουελ (W, ΟΤ, 11/10) Δικταίος A.: Ν. Λαπαθιώτης (ΣΤ, ΕΛ, 4/10) Θάνος Κωστόπουλος (ΔΣ, ΒΡ, 16/10) Ολυμπίου Κ.: Δεκαεπτά Κύπριοι πεζογράφοι (ΦΤ, Ταχυδρό­ μος Καβάλας, 27/9) Παγανός Γ.Δ.: Αναζητήσεις στη σύγχρονη πεζογραφία (ΑΦ, ΑΚ, 13/10) Πολίτης Θ.Μ.: Κωστής Παλαμάς-Μίλτος Μαλακάσης-Κ. Χατζόπουλος (ΜΑ, ΟΜ, 15/6) Σινόπουλος Τ.: Τέσσερα μελετήματα για το Σεφέρη (Κ. Λιόντης, ΓΤ, 33) Χάρης Π.: Έλληνες πεζογράφοι (ΑΘ, ΗΜ, 10/10) Χειμωνάς Γ.: Έξι μαθήματα για το λόγο (Μ. Μαρκίδης, ΔΙ, 103) Χριστοδούλου Α.Κ.: Η «Στροφή» του Σεφέρη (ΔΚ, ΠΡ, 25) Σήγκελ Π.: Ο Σαίξπηρ στην εποχή του και τη δική μας (ΒΠ, ΔΙ, 103) Δοκίμια Βέλτσος Γ.: Αντι-κείμενα (Δ. Δημητράκος, ΛΕ, 37) Παπανούτσος Ε.Π.: Πολιτεία και δικαιοσύνη (X. Σακελλα­ ρίου, Δώμα, 4) Τζαμαλίκος Τ.: Ελληνισμός και αλλοτρίωση (ΔΣ, ΒΡ, 9/10) Φιλοσοφία και επιστήμη (ΣΤ, ΕΛ, 4/10) Παιδικά Αναγνωστόπουλος Β.: Το μπουγαρίνι (ΜΚ, ΠΛ, 10) Βαλαβάνη Ε.: Εγώ το σούπερ-ρομπότ (ΑΠ, ΑΥ, 10/10), (ΜΚ, ΠΛ, 10) Εννιά ιστορίες (ΒΠ, ΔΙ, 103)

δελ τιο /7 9 Καστρήσιου Σ.: Παιδικές ζωγραφιές (ΑΠ, ΑΥ, 10/10) Σακελλαρίου X.: Το αλφαβητάρι των πουλιών (ΑΘ, ΗΜ, 10/ 10) Σίνου Κ.: Τα διαμάντια της μαϊμούς (ΜΚ, ΠΛ, 10) Ράουντ Ε.: Η ιστορία με τους ιπτάμενους δίσκους (ΜΡ, ΔΙ, 103) Θεατρικά έργα Ευαγγέλου I.: Αεί-Θαλής ο Έλληνας (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβά­ λας, 27/9) Ιστορία Αλιβιζάτος Ν.: Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974 (Σ. Παπασπηλιόπουλος, ΟΤ, 4/10) Διαμαντόπουλος Θ.: 1) Μεγάλοι πολιτισμοί 2) Συνοπτική ιστορία των λαών (ΚΣ, ΝΕ, 6/10) Η κυπριακή εξέγερση του 1931 (ΦΤ, Δραμινή, 10/9) Ιστορία της Μακεδονίας (ΔΣ, ΒΡ, 9/10) Κλεόμβροτος I.: Συνοπτική ιστορία της εκκλησίας της Λέσβου (Σ. Χατξηγιάννης, Τα Ψαρά, 49-51) Μιτάκης Δ.: Η επανάσταση του 1836 (X. Χαραλαμπόπουλος, Ναυπακτιακή, 9) Μίχα-Παυλάκη Α.: Η διατροφή των αρχαίων Ελλήνων (ΑΘ, ΗΜ, 4/10) Μιχελή Λ.: Μοναστηράκι (Π. Καλημερτζή, ΑΥ, 14/10) Μουτζούρης I.: Η αρμοστεία των νήσων του Αιγαίου Πελά-, γους στα χρόνια της Ελληνικής επανάστασης (Σ. Χατξηγιάννης, Τα Ψαρά, 49-51)

Andrewes Α.: Αρχαία Ελληνική κοινωνία (Σ. Νόνικας, Δαυ­ λός, 32-33) Ποστόβτξε Μ.: Ρωμαϊκή ιστορία (ΔΣ, ΒΡ, 9/10) Βιογραφίες-Μαρτυρίες Βλαντάς Δ.: Ο Ν. Ζαχαριάδης και οι 22 συνεργάτες του (ΒΠ, ΔΙ, 103) Γερμανός Φ.: Ακριβή μου Σοφία (ΚΝ, ΚΑ, 11/10) Καρούσης Π.: Ο κ. Γενικός (Α. Δημητράκος, ΟΤ, 11/10) Μπάκα-Σταυράκου Μ.: Το προσφυγόπουλο από τη Σμύρνη (ΠΜ, ΠΑ, 9/10) Πετσάλης-Διομήδης Θ. (Δ.Σ. ΒΡ, 9/10) Σαράντης Θ.: 1) Φίλιππος ο Μακεδών, Δημοσθένης και Ισο­ κράτης οι Αθηναίοι 2) Οί Βλαχόφωνοι του Ελ­ ληνικού χώρου (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλας, 15/ 9) Τριανταφύλλου Σ.: Φρανσουά Τρυφφώ (ΒΠ, ΔΙ, 103) Χριστοφοράκης Μ.: Εθνική Αντίσταση και δημοκρατικοί αγώ­ νες στην Κρήτη (Α. Σταματάκης, ΡΙ, 14/10) Ταξιδιωτικά Βασιλείου I.: Στη Σικελία αναζητώντας τη Μεγάλη Ελλάδα (X. Κορέλας, Δώμα, 4) Περιοδικά Άποψη (Μ. Νιτσόπουλος, Εβδομη, 29/9) Βαλκανικά Σύμμεικτα (ΦΤ, Δραμινή, 30/9) Λαογραφία (ΦΤ, Δραμινή, 30/9)

80/μικρες αγγελίες

μικρές αγγελίες

Ν Ε Ο Σ με προϋπηρεσία 4 χρό­ ν ω ν σε βιβλιοπωλείο και εκδό­ σεις του κέντρου ζη τά επειγόν­ τω ς, ανάλογη ή όχι, δουλειά. Τηλ.: 95.24.597

ΙΣ Π Α Ν ΙΚ Α - ιδια ίτερα μαθή­ ματα - μεταφράσεις λογοτεχνι­ κών, επιστημονικών, εμπορικών κειμένων. Τηλ.: 94.22.574, με­ σημβρινές ώρες.

* Χ Η Μ ΙΚ Ο Σ , πτυχιούχος Παν/ μίου του Λο νδ ίνο υ, π αραδίδει ιδια ίτερα μαθήματα Χημείας, σε μαθητές γυμνασίου-λυκείου. Ε ργα σία υπεύθυνη. Πληροφ.: 86.75.706. * Τ Ε Λ Ε Υ Τ Α Ι Α Ε Λ Π ΙΔ Α . Σταύρου Παπανικολόπουλου, μυθιστόρημα-περιπέτεια για πυρηνικό πόλεμο. Σελ. 270. Δρχ. 300. Δω ρ ικ ός.

Φ ΙΛ Ο Λ Ο Γ Ο Σ παραδίδει μαθή­ ματα αρχαίω ν ελληνικών, λα τι­ νικ ώ ν και νέω ν ελληνικών ·σε μαθητές λυκείου. Τηλ.: 88.14.154 (Ώ ρ ε ς : 9πμ.-1μμ.,και 5-10 μμ.)

Η Κ Α Μ Ε Ρ Α γ ια το ν κινηματο­ γρ άφ ο είνα ι ένα περιοδικόεργαλείο ανάλυσης και θ εω ­ ρίας τη ς Τέχνης. Της Τέχνης του κινηματογράφου. Κ εντρική διάθεση: ΚΑΛΕΝΤΗΣ και Σ ΙΑ , Κ ολοκ οτρώ νη 15, 10562 Α θ ή να , τηλ.: 32.34.270

Γ Ε Ρ Μ Α Ν ΙΔ Α καθηγήτρια παρα δίδει μαθήματα ιδια ίτερα ή και σε γκρουπ 3 και 4 ατόμων. Αναλαμβ άνει αρχάριους ή προχωρημένους. Ειδική προε­ τοιμ ασία για σπουδές στο ε ξ ω ­ τερικό κάθε ειδικότητας. Τηλ.: 93.47. 047. ★

Ε Ν Ο ΙΚ ΙΑ Ζ Ε Τ Α Ι, πλατεία Ε ξα ρχείω ν, Οικονόμου 3, υπό­ γειός χώ ρος φώ τεινός, 60 μ2, με α νεξάρτητη είσοδο, κατάλλη­ λος για αποθήκη ή εργαστήριο. Τηλ.: 36.25.179 - 36.03.687

« Τ Ε Λ Ε Υ Τ Α ΙΟ Θ Ε Ω Ρ Η Μ Α ». Π οιήματα. « Κ ι ’ αν κάτι δεν πιά νετε / μην ψαχουλεύετε κρι­ τικ ά το ν πομπό. / Ό σ ο μετριό­ τερος είναι ο εγκέφαλος / τό σο εγκεφαλικότερος είνα ι αυτός που το ν φ ορ άει». Τάκης Μ ιχόλουλος, Ξυλόκαστρο. Διάθεση: Τ. Π ιτσιλάς, Σοφοκλέους 4, Αθή νά.

(Κάθε λέξη στις «μικρές αγγελίες» στοιχίζει 10 μόνο δραχμές)

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ GALLERY ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΙΑΝΟΣ Α Ρ ΙΣ Τ Ο Τ Ε Λ Ο Υ Σ 7 -

Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν ΙΚ Η

Τ Η Α . 277.004,

Έκθεση για τη ζωή και το έργο τον

Κάρλ Μ άρξ σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Goethe, 14 - 30 Ν ο ε μ β ρ ίο υ

βιβλία μεταξοτυπίες περιοδικά - ξένος τύπος λιθογραφίες χαρτικά-σχολικά γκραβούρες εκδόσεις τέχνης παλιά βιβλία

ΠΑΥΛΟΣ ΜΑΤΕΣΙΣ

Μικρο-αστικό Δίκαιο

ΚΕΔΡΟΣ