Τεύχος 268

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΕΛΟΙΟΓΡΑΦΙΑ Η σχέση μου με το βιβλίο Μπέτυ Αρβανίτη, Γ ^ ^ Β ενεισ ά νου , Λευτέρης Βογιατζι^ΊΡειιη Ζούνη, Εύα Κοταμανίδου, Αφροδίτη Ιίωνσταντινίδου, Βασίλης Π απαβασιλ^^| ^ταμάτης Σπανουδάκης, Μελίνα Τανάγρη

» 4 ΒΙΒΛΙΑ: ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ f ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ Τα μαθητικά περιοδικά Σ υνέντευ ξη με τον Δ. Τ ομπ αϊδη

ΕΛ Λ Η Ν ΙΚ Η Υ Π Ο Ψ Η Φ ΙΟ Τ Η Τ Α Γ ΙΑ ΤΟ ΒΡΑ ΒΕΙΟ

EUROPA-EOK

Ή μητέρα του σκύλου ΛΓΚ ATI1ΤΕΤΑΡΤΗ ΙΙΚΔΟΓΗ

ΡΚΛΟΣΗΪ ΚΑΠΑΝ10ΤΗ

·■

- *

m

'

ΠΡΟΣΕΧΩΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΤΑ ΓΑΛΛΙΚΑ στις Εκδόσεις Gallimard

Ε κ δ ό σ ε ις Κ α ς τ α ν ιω τ η Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Ε κ δ ό σ ε ις Κ α ς τ α ν ι ω τ η Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα^

Ε κ δ ό σ ε ις Κ α ς τ α ν ιω τ η Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα r? ■

Ν ε 'ε ς

Ε κ δ ό σ ε ις

ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛ ΙΟ Π Ω Λ ΕΙΟ Ν Τ Η Σ «ΕΣΤΙΑ Σ» tm m iiia u a a ifM m ia iiaM

------------- --------------------—

Α Γ Γ Ε Λ Ο Σ Β Λ Α Χ Ο Σ , Σ τ η σ κ ιά τοΰ β α σ ιλ έω ς (559-330 π.Χ.) Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Α Δ Ε Λ Η Γ Ι Ω Ρ Γ Η , 'Ισ τ ο ρ ίε ς μ ια ς ε λ ά χ ισ τ η ς ε π ο χ ή ς Ν Α Σ Ο Σ Θ Ε Ο Φ Ι Λ Ο Υ , Μ έ τ α χ ύ τ η τ α ή λ ικ ία ς Δ Η Μ Ο Σ Θ Ε Ν Η Σ Κ Ο Υ Ρ Τ Ο Β Ι Κ , Ή σ κόνη τοΰ γ α λ α ξ ία Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Μ Α Ν Ι Α Τ Η Σ , Ή μ υ θ ο λ ο γ ία του έυός, ή ή μ υ θ ο λ ο γ ία τοΰ ά λλου Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Μ Α Ν Ι Α Τ Η Σ , O b j e t «an» valeui· Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Σ Μ Α Ν ΙΑ Τ Η Σ , Έ ξερ γα Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Μ Α Ν Ι Α Τ Η Σ , Ή συυ-έν-τευξη, ή γ ι ά υά έξη γο ύμ εθ α Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ Ν Ι Κ Ο Λ Α Ϊ Δ Η Σ , Ό ά υ ι χ υ ε υ τ ή ς ( β · έ'χδοσ η, ά ν α Ο ε ω ρ η μ ίν η ) Α Λ Ε Ξ Ι1Σ ΙΙ Α Ρ Ν Η Σ , Ό κ ιν η μ α τία ς Φ Α Ι Δ Ω Ν Τ Α Μ Β Α Κ Α Κ Ι Ι Σ , Ή ΰ σ τ ά τ η κ α ί τ έ σ σ ε ρ ι ς σ π ο υ δ ές

Α ρχίστε τις διακοπές σας στου γκοβόστη!!!..

■ Μ Η Β Β Β Μ ΙΙΒ Η Μ Μ Α Ρ Γ Κ Α Ρ Ε Τ Α Τ Γ Ο Τ Ν Τ , ’Α νά δυσ η, μ τ φ . Γ ιώ ρ γ ο ς Δ α ν ι ή λ Φ Ρ Α Ν Τ Σ Β Ε Ρ Φ Ε Λ , Ο Ι σ α ρ ά ν τα μ έ ρ ε ς τοΰ Μ ο υζά Ν τ ά γ κ ( Λ ' χ α ί Β ' τ ό μ ο ι) μ τφ . “ Α γ γ ε λ ο ς Π α ρθένης

1 9 1 9 -1 9 2 9 : Τ ό σ ιδ ερ ένιο σ π ίτ ι, έ π ι λ ο γ ή χ α ί μ τ φ . α π ό τά χ ιν ε ζ ιχ ά Κ α λ λ ιό π η Κ α ρ ο ύ σ η Τ . Ε . Λ Ω Ρ Ε Ν Σ , 'Ε π τ ά σ τύλο ι τ ή ς σοφ ίας, μ τ φ . Ε ύ α γ γ ε λ ί α Κ ι ζ ή λ ο υ Ν Τ Ο Ν Ν Τ Ε Λ Ι Λ Λ Ο , Λ ευκός Θ όρυβος, μ τ φ . Ι Ι ίτ ρ ο ς Ά μ π α τ ζ ό γ λ ο υ Κ Λ Ω Ν Τ Σ Ι Μ Ο Ν , Ξ ενο δ ο χ είο υ Π ο λ υ τ ε λ ε ία ς , μ τ φ . Τ ά ν ια Β ε λ λ ι α ν ίτ η Β Ι Λ Λ Τ Σ Τ Ρ Κ Λ Ο Τ Ν Τ , Έ λ π ή ν ω ρ , μ τ φ . Β α σ ίλ η ς Γ Ι α π α γ ε ιο ρ γ ίο ο Κ ΙΝ Ε Ζ ΙΚ Α Δ ΙΗ Γ Η Μ Α Τ Α

Τ Ο Τ Ρ Τ Ε Γ Ε Ρ Ν Τ Α Λ , Κ Ο Ν - Τ Ι Κ Ι : Μ ιά π ε ρ ιπ έ τ ε ια σ τ ίς Θ ά λ α σ σ ες τοΰ Ν ό το υ,

-

μ τ φ . Κ ο α μ & ς Π ο λ ίτ η ς

Γ Ι Α Ν Ν Η Σ Β Α Ρ Β Ε Ρ Η Σ , Ή κ ρ ίσ η του Θ εά τρ ο υ, ( Β ’ τ ό μ ο ς ) Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Δ Α Ν Ι Η Λ , 'Α ν α κ ο μ ιδ ή : Μ ικ ρ ά κ ρ ιτ ικ ά Σ Τ Ε Λ Ι Ο Σ Μ Α Γ Ι Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ , Ν α σ ρ ε τ τ ίν Χ ό τ ζ α ς Γ Ι Α Ν Ν Η Σ Π Α Π Α Κ Ω Σ Τ Λ Σ , Φ ιλ ο λ ο γ ικ ά σ α λ ό νια κ α ί κ α φ εν ε ία τ ή ς ’Α θ ή ν α ς ( Β ' έκ δοσ η , σ υ μ π λ η ρ ω μ έν η )

Τ Ε Ρ Ε Ζ Α Π Ε Σ Μ Λ Ζ Ο Γ Λ Ο Τ . Τ ό ή ρ ω ικ ό π α ρ α μ ύ θ ι τ ή ς Π .Σ . Δ έ λ τ α

-----------------------------------------

- « i m n a i i u i ------------------------- -------------------- -----

Π .Μ . Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ι-ΙΣ , Ά γαθουπόλεω ς 7 Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ Μ Π Ρ Α Τ Α Κ Ο Σ , Σ τ ή φυλακή

------- — _ -------- ------ M iiM m iU M fiM inim um ii mmm ■ ■ ■ > !■ «■ .----------------------------Γ Α Λ Α Τ Ε Ι Α Σ Α Ρ Α Ν Τ Η , Σ τ η χ α ρ α υ γ ή τ η ς λ ευτερ ιά ς: Ο ι μπαρουτόμυλοι τ η ς Δ η μ η τσ ά ν α ς ( Β ' έκ δοσ η )

Κ Ω Σ Τ Α Σ Τ Ζ Α Μ Α Λ Ι Ι Σ , Σ τ η ν Α θ ή ν α του Π ε ρ ικ λ ή ( Β ' Χ χδ ο σ η )

Β ΙΒ Α ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΟ Ν Τ Η Σ «ΕΣΤΙΑ Σ» Σ ό λ ω ν ο ς 60 · λ μ ιιν λ · τ η λ . 3615077

Και οι τιμές!!!

τα βιβλία της «γνώσης» ΑΝΑΤΟΑΙ ΡΙΜΠΑΚΟΦ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΜΠΑΤ

Ρενέ Ζιράρ Το εξιλαστήριο θύμα

ΤΟ ’35 ΚΑΙ Τ ΆΛΛΑ ΧΡΟΝΙΑ

Rene GIRARD

Φ

Β ' ΤΟΜΟΣ

Ψ

Αυτρέας Παγουλάτος Ό ργια και εμπόδια

ΤΟ ΕΞΙΛΑΣΤΗΡΙΟ ΘΥΜΑ

ΦΟΒΟΣ

Η ΒΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΙΕΡΟ ANTPEAS ΙΙΑΓΟΪΛΑΤΟΪ

ΚΟΙΤΗΣ ΠΑΙΙΑΠΟΡΓΗΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΕΞΑΝΤΑΣ

Joseph

CONRAD

Στα 1937 ένας τυφ ώ νας σ α ρ ώ νει α π ’ ά κρη σ ’ ά κρη τη Ρω σία: σ τή ν ο ν τα ι ο ι δ ια β ό η τες Δ ίκες τη ς Μ ό σ χ α ς, σ τή ν ο ν τα ι οι κρ εμ ά λες, | οι ελ π ίδ ες τη ς Ε π α νά σ τα σ η ς σ τή ν ο ν τα ι σ το ν τ ο ίχ ο . Ο Σ τά λ ιν είνα ι το Δ ιευ θ υ ν τή ρ ιο κα ι η Τ ρ ο μ ο κ ρ α τία , είν α ι ο Απόλυτος Φόβος που ρ ο κ α νίζει το μυαλό κα ι τη ν καρδιά. ΝΙΚΗ

εκδόσεις «γνώση»

ΒΑΣΙ ΜΙΣ ΚΑΛΛίηΟΛΓΤΗΪ

Τζόζεφ Κόνραντ Νίκη

4

Ι π π ο κ ρ ά τ ο υ ς 31, 1 06 80 ΑΘΗΝΑ τηλ. 3 6 .2 0 .9 4 1 - 3 6.2 1.1 94 ΣΙΙΛ Ρ Ο Μ Ι ΚΛΑΣΙΚΙΙ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Για τους Βιβλιοπώλες: Αποκλειστική διάθεση ΔΑΝΑΟΣ Α.Ε., Μαυρομιχάλη 64, 10680 Αθήνα, τηλέφωνα: 36.04.161, 36.31.975, 36.11.054

ΚΒΑΝΤΑΣ

Διδάχου 59 - 10681 - Τηλ.: 3604885, Fax: 3613065 z5

-------Υ·ΚΣ·

,

\ 0 >·. ^

\ ·.

. , ...ο (I if

. /

/

//

Εκδόσεις Πλέθρον

fad* ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΩΣΤΙΣ

*

>: Ο V Τ Λ Ο Υ -Ν 7. Κ Ν Τ

Ο λνψιαν Μολ 5 u.iιιαpat»*»rjj^^Vi.r, f

,

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ οειρά: Π Ρ Ο Σ Ω Π Α Κ Α Ι Ι Δ Ε Ε Σ

ΣΟΥ ΤΑΟΥΝΣΕΝΤ Ο Αντριαν Μολ και τα βάσανα της εφηβείας

JF ·■.·., ·

# # jH fijjp K

Η ζωή δεν είναι καθόλου αστεία για έναν διανοούμενο έφηβο ό π ω ς ο Α ντριαν Μολ. Για τον αναγνώ στη όμω ς είνα ι ξεκαρδιστική.

ΣΟΥ ΤΑΟΥΝΣΕΝΤ Το κρυφό ημερολόγιο του Αντριαν Μολ ηλικίας 13 χρονών και 3/4

>; ο Υ τ Λ Ο Υ Μ >; ί Ν τ Γο κρυφό ημερολόγιο tow iVipuv Μ*

ΠΟΕ

ΠΟΕ

τόμ. Α'

τόμ. Β' ' Ιστορίες

Ποιήματα - Κριτική - Επιστολές

ψικίας 13 χροΜϊν και '34

Αστείο, συγκινητικό, μια πρόκληση στην ηθική τω ν ενηλίκων.

.

..

Λ Ά Ι ΙΊίΓ. Τ Ι Γ

ΕΛΥΑΡ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΩΣΤΙΣ Ζωοδόχου Πηγής 3, 3614026 Ζ.

Κεντρική Διάθεση: Βιβλιοπωλείο Αριάδνη, Πηγής 2 - 4 , 106 7 8 Αθήνα, τηλ. 36.23.113, 36.05.097

ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ ■στην ίδια σειρά κυκλοφορούν:

ΜΠΡΕΤΟΝ - ΡΕΜΠΩ - ΛΩΤΡΕΑΜΟΝ - ΜΠΡΕΧΤ ΜΠΛΕΗΚ - ΑΡΑΓΚΟΝ - ΓΟΥΙΤΜΑΝ - ΣΑΠΦΩ

Βιβλιοπωλείο - Εκδόσεις: Μασσαλίας 20α, 106 80 Αθήνα, Τηλ. 36.41.260,36.45.057

αφιερώματα

σσ υγγρ ά φ ει Ζ. Πωλ Σαριρ Ν ° 127 Φ. Ν τ ο σ τ ο γ ιε φ ο κ ι

ο . ντε Μπα*ζα*1!'10 40 Λ. ΓληνόςΝο 61 Τ. Τζόυς No 62 Κ. ΧατζηαργύΡΠς No 63 Ζ Ζενέ No 66 Νέο. λογοτέχνες No 69 Αριστοφάνης No Ζ. Πρεβέρ No 73 Μ. ντε Σαντ No 77 Κ.Π. Καβάφης Ν° 78 Χ•.Λ-,. ΝΙπόρχες No 79 Κούντερα No 80 Μ. Γιουρσενάρ No 81 Μ. ft. Κοραής No 82 Κ. Μαρξ No 83 Μ. Βίαν No 85 Νέο. Λογοτέχνες No Κ. Βάρναλης No 88 Τ. ΝΙαν No 90 φ. Νίτσε No 91 Κ. Θεοτόκης No 92 ρ. Μπαρτ No 93 Ν. Ααπαθιωτης No 95 Ε. Ροίδης No 96 Ε. Ζολά No 97 Σταντάλ No 98 Μακρογ.άννης No 101 Λουκιανός No 102 Ντιντερό No 103 Τ. Αγρας No 104 ι Βερν No 105 Θ. Καΐρης No 106

Παραμυθάδες No 108 Ε. Έ σσε No 109 Α. Καμύ No 110 Β Ουγκό No 111 Ε. Αλαν Πόε No 112 Φ. Κόντογλου No 113 Σ. Μπέκετ No 115 Κ. Πολίτης No 116 Α. Πάλλης No 118 Β. Μαγιακόφσκι No 121 Ε. Ιονέσκο No 122 Μ. Φουκώ No 125 Ζ. Λακάν No 126

ν

Ν. X. Αώρενς No Γ.Σ. Έλιοτ No 133 Μ. Ντυράς No 134 Αριστοτέλης No Σ ντε Μπωβουάρ No 136 Γ. Θεοτοκάς No 13ί Φ Σ. Φιτζέραλντ Ν Τ. Ουίλιαμς No 139 Α. Κάλβος No 140 Γ. Σεφέρης No 142 Γ. φλωμπέρ No 143 Ο. Έκο No 145 Α. Λουμάς No 147 Α. Κρίστ. No 149 Σ. φρόυντ No 150 Α. Αρτώ No 151 Ο. Ουάιλντ No 152 Β. Γουλφ No 153 Γ.Β. Γκαίτε No 154 Κ. καρυωτακης κ .Λ εβ ί-Σ τρ ω ςΝ ο ΐ5 Ε. Χέμ.νγουε. Νο Ζ. Κοκτώ No 160 Μ. Χάιντεγκερ No Β. Ναμπόκοφ Ν° J6Nq 165 Λ Παπαδιαμάντης

Ε 'Ιψενι% Τ ΐ 8 2 Ν · Χά^ Ν 0 ΐ 8 3 Π Βαλερ' Ν _

Ζ.’ Μπ0Τ0' \ αΚης No 150

π . Λ « ο , ο « « » 168 Αίσωπος No 167 Λ. Αραγκόν No 168 Α. Τσέχωφ No 169 Τ.Στά.νμπεκ Ν° 173

■sircar’76 «

-

«

ο

ts s f e r Φ- ΠεΤΡΏ No 226 Τ ζ '° ^ τ η ς Ν ο 2 2 8 Τ. Αειβο6^ ^ ,09 κ.

"

ο

iT S iS g K S K S rss·. Μ ο ρ Ϊ

»■ kw ” S

NO 25»

p ν » 259

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΠΡΗΙΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. Μεταξύ 26, Αθήνα - 106 81 Σύνταξη: 36.40.487 Αογιστήριο: 36.40.488 Αιαφημίαεις; 36.42.789 Συνδρομές; 36.42.765

Τεύχος 268 24 Ιουλίου 1991

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ: Επιμέλεια: Ηρακλής Παπαλέξης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΜΕΛΕΤΗ: Η «Στέρνα» του Γ. Σεφέρη - Προσπάθεια προσέγγισης του συμβόλου (Γράφει η Εριφύλη Σαμουηλίδου-Βλάχου) ΕΡΕΥΝΑ: Το Μαθητικό 'Εντυπο (γράφουν οι Αποστολής Ανδρέου και Χρήστος Τζήκας

14 40 43 48

Τψή: Αρχ. 1000

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασύπουλος

• Η σχέση μου με το βιβλίο

77

Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης υνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, ΒαΦλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, ! ασω Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή υνορυμής: Κατερίνα Γρυπονηοιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Μλιδοποίηση.Μοντάζ: Νένη Ράις I λωσσική επιμέλεια-Αιορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου

• Περσεφόνη Πανταζή - Αγγελική Χατζηστέλιου: Η πολιτική γελοιογραφία και η σημασία της κατά την προεκλογική περίοδο

88

Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Ε.Π.Ε., Υμηττού 219, τηλ. 75,16.333 Φωτυγμαφίαεις.Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκο; - 1. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: ΑψοίΤσαλδάρη 0.1·., Φυλής , 5’ καρατερό, τηλ. 23.18.444 ιμλιοβεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία V,K·· Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Αασσάνη 9 τηλ. 237.463

ΕξώφιΑλω

1ιώργος Γαλάντης

Τα γραφεία του «Διαβάζω» θα παραμείνουν κλειστά από 1 έως 26 Αυγούστου Σας ευχόμαστε καλές διακοπές

ΧΡΟΝΙΚΑ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Συνέντευξη του Δημήτρη Τομπαΐδη - καθηγητή της νεοελληνικής γλώσσας και τ. συμβούλου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου - στη Νένα I. Κοκκινάκη

108

ΕΠΙΛΟΓΗ ΛΕΥΚΩΜΑ: Γράφει η Μαρία Μεντξελοπούλου ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ: Γράφει ο Νίκος Κολοβός ΠΑΙΔΙΚΟ: Γράφει η Ελένη Χωρεάνθη ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν οι Χρήστος Ηλιόπουλος και Ηλίας Κεφάλας ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι Χρίστος Παπαγεωργίου, Δέσποινα Λαλά Κριστ και Κρίτων Χουρμουζιάδης ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο Αγαθοκλής Αζέλης

117 118 120 122 128 135

ΠΛΑΙΣΙΟ Γράφει η Ελένη Χωρεάνθη

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

153

ΚΡΙΤ1ΚΟΓΡΑΦ1Α

159

το επόμενο «Διαβάζω» αφιέρωμα στον Γιάννη Σκαρίμπα

χρονικα/15

48

βιβλία προτάσεις για τις διακοπές

που όλα είναι προσωπικά και επιλεκτικά πέρα από το χώρο και το χρόνο.

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΝΕΟΥΣ

*

Από τις στήλες του «Μόλις Κυκλοφόρησαν» πα­ ρουσιάζουμε, συνήθως, τρία έως τέσσερα καινούρια βιβλία. Αυτή τη φορά επιλέξαμε να σας παρουσιάσουμε από την πρόσφατη εκδοτική παραγωγή, 48 βιβλία, τα οποία θεωρούμε κατάλληλα για διάβασμα στις αυγουστιάτικες διακοπές σας. Αν οι διακοπές σας δεν έχουν ακόμα αρχίσει, αλλά είναι προγραμματι­ σμένες, ελπίζουμε να εκκρεμεί η επιλογή μερικών καλών βιβλίων. Διαλέξτε, λοιπόν, και καλή ξεκού­ ραση. Τις παρουσιάσεις υπογράφουν οι: Γιώργος Γαλάντης, Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Τιτίκα Δημητρούλια, Βα­ σίλης Καλαμαράς, Βρασίδας Καραλής, Νένα Κοκκινάκη, Γιάννης Μπασκόζος, Ηρακλής Παπαλέξης, Θοδωρής Πέρσης και Βάσω Σπάθή.

Ένδεκα ιστορίες για την επιθυμία Ο ι ένδεκα ιστορίες της Μπλίξεν έχουν κάτι κοινό: την επιθυμία. Γράφτηκαν μετά την επιστροφή της συγγραφέως από την Κέ­ νυα και στη διάρκεια των δύσκολων ημερών της ναζιστικής κα­ τοχής. Τα θέματα των ιστοριών αντλούνται από την παιδική της ηλικία στη Δανία. Είναι ιστορίες γραμμένες μ’ ένα προσωπικό ύφος και κουβά-; λούν εν δυνάμει τον απόηχο από τα έργα του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν και του Τζόζεφ Κόνραντ. Λαμπερές, αλλά διορατικές,: είναι γεμάτες σοφία, αντιμετωπίζουν τον άνθρωπο με συμπόνια και επιείκεια. Ποια είναι η πρωτοτυπία της; Μέσα από τη ουμπάθειά της προς τους ανθρώπους αναπτύσσει ένα λογοτεχνικό ύφος, που έχει όλα τα χαρακτηριστικά της ρομαντικής ηιανταομαγορίας. Β.Κ.

ΚΑΡΕΝ ΜΠΛΙΞΕΝ (ΙΣΑΚ ΝΤΙΝΕΣΕΝ). Ιστορίες του χειμώνα. Μετάφρα­ ση: Αντώνης Αντωνίου. Αθήνα, Μέδουσα, 1991. Σελ. 313.

Ο Ά γγ ελ ο ς και η μπαλάντα

'Hfd/r

mm

Ο ι ήρωες του Γΐίρες κινούνται αθόρυβα σε μια εποχή απογοή­ τευσης, απελπισίας, θλίψης και ηττοπάθειας. «Ο "Αγκυροβολημένος άγγελος” δεν είναι ένας κοιγ μύθος, με την έννοια ότι πρόκειται για μια αφήγηση γεγ^ΥόταΛ που επινοήθηκαν για να διδάσκουν ή να διασκεδάζουν.!#; γράφει, ο συγγραφέας. Αν και παίρνει αφορμές από π ρ ό ο ω Ιπ Λ φ «πί . γκεκριμένκς καταστάσεις, αν και αναφέρεται σε γενι/ζ και η\* κίες, πρόκειται για μια νουβέλα καταστάσεων και διαθέσεων, ό

Τ ο μυθιστόρημα «Η μπαλάντα της αμμουδιάς των σκύλων» βα­ σίζεται σ' ένα πραγματικό περιστατικό: την υπόθεση του ταγ­ ματάρχη Ντάντας Κάστρο, ο οποίος δραπέτευσε απ ό τις φυλα­ κές που ήταν κλεισμένος λόγω ανάμιξής του σ' ένα αποτυχημέ­ νο στρατιωτικό πραξικόπημα. Το πτώμα του ανακαλύφθηκε, α­ π ό αδέσποτα σκυλιά στα περίχωρα της Λισαβώνας. Είναι ένα βιβλίο που χρησιμοποιεί τις τεχνικές και τους τρό­ πους του αστυνομικού μυθιστορήματος; Αναμφισβήτητα, ναι. Αλλά οι προσδοκίες του συγγραφέα είναι πέρα από τα πραγμα­ τικά τεκταινόμενα. Ώ σ π ο υ να αναγνωρισθεί το ευρεθέν πτώμα, που είναι η αφορμή, μαθαίνουμε μέσα από τις καταθέσεις των αυτοπτών μαρτύρων, την ατομική ιστορία του αρχιτέκτονα Φοντενόβα Σαρμέντο, της υπεραισθησιακής Φιλομένα Ζοάνα, τού δεκανέα Μπαρρόκα. Αλλά δεσπόζουσα είναι η μορφή του προϊσταμένου-ανακριτή Ηλία Σαντάνα. Βαθιά και αθεράπευτα μοναχικός εκμυστηρεύεται στη σαύρα του Αιζάρντο, που την έ­ χει κλεισμένη σ’ ένα γυάλινο κλουβί, τα φιλοσοφήματά του και τη μνηοικακία του για τους ανθρώπους. Τελικά, όπως σημειώ­ νει ο Αντόνιο Ταμπούκι, είναι «μια συνομιλία μεταξύ δυο τάφων, η ταυτόσημη συνθήκη δυο προϊστορικών ζώων, η αδυναμία των λέξεων απέναντι στην αδιαπέραστη σκληρότητα της πραγ­ ματικότητας, το γλίστρημα της λογικής πάνω στην ακινησία ενός χρόνου χωρίς λογική».

M A R Y HOOPER ΤΑ

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗ ΣΕΜ Μ Α Σ

0\νκ ειres το

ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟ ΚΟΡΙΤΣΙ

Β.Κ. ΖΟΖΕ ΚΑΡΝΤΟΖΟ ΠΙΡΕΣ. Ο αγκυροβολημένος άγγελος. Μετάφραση: Μ. Φερέιρα-Χιδίρογλου. Αθήνα, Στοχαστής, 1990. Σελ. 95. ΖΟΖΕ ΚΑΡΝΤΟΖΟ ΠΙΡΕΣ. Η μπαλάντα της αμμουδιάς των σκύλων. Διατριβή για ένα φόνο. Πρόλογος: Αντόνιο Ταμπούκι. Μετάφραση: Μα­ ρία Φερέιρα-Χιδίρογλου. Αθήνα, Στοχαστής, 1991. Σελ. 268.

Gulenbcre ΗΙΗΛΙΛΙΙΛΝΜ ΙΥΪ^

Μεταφυσικό θρίλερ Τι είναι ο έσχατος κόσμος του Ρανομάγερ; Ένας κόσμος που έχει ως ιστορικό πλαίσιο την εποχή του Αυγούστου και πρωτα­ γωνιστή τον Κότα, θαυμαστή του Οβίδιου. Ο Κότα προσπαθεί να βρει το τελευταίο αντίτυπο των «Μεταμορφώσεων», το ο­ ποίο, κατά τον Ρανομάγερ, έχει κάψει ο ποιητής πριν πεθάνει. Και μη θεωρηθεί, ότι ο Αυστριακός συγγραφέας δημιουργεί έ­ να ιστορικό μυθιστόρημα. Κάθε άλλο. Τα πρόσω πα του μύθου ζουν σε μια πόλη γεμάτη αυτοκίνητα, μικρόφωνα και τηλέφω­ να. Ο Οβίδιος είναι η persona του συγγρας>έα. Μέσα απ ό τα λόV'.a του ποιητή κατακρίνεται η γρα((>ειοκρατία, ο κόσμος μετα­ μορφώνεται καλειδοσκοπικά, τα πάντα ανασκευάζονται και ανατρέπονται.

Mja ιοτορία δραματική και γοητευτική, ένα μεταφυσικό «θρίλι ρ», που θυμίζει το «Όνομα του Ρόδου» του Εκο. Και όπως

Gutenberg

χρονικα/17

16/χρονικα σημειώνει η μεταφράστρια: «... ένα βιβλίο ποιητικό για το τέλος του κόσμου, για το πέρασμα του χρόνου και την απώλεια της ποίησης...».

τέλος του βιβλίου, καθώς ο αναγνώστης μια μουσκεύει στο βυθό τΠς θάλασσας και μια στεγνώνει κάτω από τις ακτίνες του αττι­ κού ήλιου».

Β.Κ.

Β.Κ.

ΚΡΙΣΤΟΦ ΡΑΝΣΜΑΓΕΡ. Ο έσχατος κόσμος. Μετάφραση: Τούλα Σιετή. Αθήνα, Οδυσσέας, 1991. Σελ. 274.

ΑΛΕΣΗΣ ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ. Βραδυές μπαλέτου. Αθήνα, Κέδρος, 1991. Σελ. 448.

Η Ελένη και το «βιβλίο της ζωής»

Το κύκνειο άσμα

Π ώ ς θα μπορούσαμε να μιλήσουμε σήμερα για την Ελλάδα; Μέσα από το ιστορικό παρελθόν της, για να γνωρίσουμε τον ε­ αυτό μας και να αναγνωρίσουμε τα λάθη μας; Η Αία ΜεγάλουΣεφεριάδη δεν κάνει κάτι καινούριο, χωρίς αυτή η διαπίστωση να αδικεί το τελικό αποτέλεσμα. Διαλέγει για ηρωίδα της μια αγράμματη νησιώτισσα, την Ελέ­ νη, η οποία, όταν ήταν βρέφος φυγαδεύεται μέσα στη δίνη της Μικρασιατικής Καταστροφής, για να βρει ανάπαυση από το κυ­ νηγητό σ’ ένα νησί του Αιγαίου. Το κεντρικό πρόσω πο μπορεί να μη γνωρίζει γράμματα, αλλά κατέχει βαθιά το «βιβλίο της ζωής». Ο βίος της είναι η ίδια η Ελ­ λάδα. Η Ελλάδα γράφει ιστορία μέσα α π ’ αυτήν, ώσπου ο ανα­ γνώστης καταλαβαίνει ότι η αφήγησή της δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ιστορική μνήμη του Έλληνα, που εκπατρίστηκε βίαια α­ π ό τα χώματα της Μικρασίας. Με άλλα λόγια, η γενιά π ου γεν­ νήθηκε στο μεσοπόλεμο.

Πρόκειται για ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μυθιστορήματα των τελευταίων ετών, το κύκνειο άσμα του πρόωρα χαμένου Αγγλου συγγραφέα. Ο ελλειπτικός και υπαινικτικός του λόγος ανασυνθέτει τη μουντή και όλο κρυφούς κινδύνους Πράγα του κομμουνιστικού καθεστώτος, μέσα από την περιγραφή ενός σκοτεινού χαρακτήρα π ου συλλέγει και διατηρεί πορσελάνες Μάισεν, όπως ένας μεσαιωνικός αλχημιστής τα ψήγματα της φι­ λοσοφικής λίθου. Ένα μυστηριώδες βιβλίο, γεμάτο καφκικούς απόηχους μέσα οε μιαν ατμόσφαιρα τρόμου, όπου η ειρωνεία της τραγωδίας εναλλάσσεται με το μαστίγιο του χλευασμού και ύλα μαζί με τη βαθιά ανατομία των μηχανισμών άμυνας της αν­ θρώπινης ψυχής κάτω από τη διαβρωτική επίδραση του ολοκληρωτιομοϋ. Ένα μυθιστόρημα π ου διαβάζεται και για την α­ πόλαυση του ύφους και της καλαισθητικής του αντίληψης. ΒΡ.Κ.

Β.Κ. ΑΙΑ ΜΕΓΑΛΟΥ-ΣΕΦΕΡΙΑΔΗ. Ο δρόμος είναι η χαρά. Αθήνα, Κέδρος, 1991. Σελ. 435.

Απώλειες και κέρδη Μ ετά από έξι χρόνια εκδοτικής απουσίας ο Αλέξης Πανσέλη­ νος επιστρέφει με ένα καινούριο μυθιστόρημα. Το «Βραδυές μπαλέτου» είναι ένα βιβλίο, με πρωταγωνιστές δυο άσημους χο­ ρευτές μπαλέτου. Μια σειρά από περιστατικά ξετυλίγουν ένα κουβάρι, που φτάνει ίσαμε τα Δεκεμβριανά, για να περάσει από τη οκληρή με­ ταπολεμική δεκαετία του '50 και να καταλήξει στην εποχή της Χούντας και στη σύγχρονη Ελλάδα. Και όλα αυιά, προς τί; Ακόμη για χαμένους αγώνες θα μιλάμε; Ο συγγραφέας καταφάσκει και δηλώνει εμμέσως, πλην σαφώς, την αδυναμία των νεότερων γενιών να συνδεθούν με την π ρ ό ­ σφατη ιστορία αυτού του τόπου. Μετά από χρόνια, φίλοι συναντιούνται, για να μετρήσουν τί χάθηκε και τί κερδίστηκε: δυο παλιοί αριστεροί ανακαλύπτουν την αλήθεια για τον εαυτό ιούς στο πρόσω πο ενός δεξιόύ φίλου, και ο τελευταίος νοσταλγεί τη νεότητά του. Ο συγγραφέας στο οπισθόφυλλο του βιβλίου γράφει με πλήρη επίγνωση; «Κέρδη και ζημιές απ ό την όλη ιστορία μένει να εκτιμηθούν στο

ΜΠΡΟΥΣ ΤΣΑΤΟΥΙΝ. Ουτς. Μετάφραση: Τερέζα Βεκιαρέλη. Αθήνα, Κατζηνικολή, 1991.

•στορίες της ελληνικής επαρχίας

Η

ένταση της ευαισθησίας του συγγραφέα στα πυκνογραμμέ­ να αυτά διηγήματα, έχει μια πραγματικά εκτυφλωτική επίδρα­ ση στον αναγνώστη, ο οποίος περνώντας μέσα από τους λαβυ­ ρίνθους ενός «μαγικού ρεαλισμού» συλλαμβάνει τις αφανείς δια­ θλάσεις της καθημερινότητας, την κρυμμένη μαγεία των απλών γεγονότων. Ο πρωτοεμφανιζόμενος συγγραφέας φέρνει μιαν α­ νανεωτική πνοή στη διηγηματική τέχνη. Γνωρίζει να εντοπίζει Και να διατηρεί το απολύτως απαραίτητο για να υποβάλει τη συγκίνηση, ξέρει να χρησιμοποιεί όλες τις αποχρώσεις της αν­ θρώπινης ευαισθησίας για να μη χαθούν οι τραγικές ιστορίες τΠζ ελληνικής επαρχίας. Ένα βιβλίο γεμάτο από π όνο και από τΠν εξιλεωτική δύναμή του, π ου προσφέρει μέσα από την α­ πλότητα της γραφής την κάθαρση της τραγωδίας. ΒΡ.Κ. ^ Σ ΙΛ Η ϊ , τ ς ια μ ΠΟΥΣΗΣ. Η βέσπα και άλλα επαρχιακά διηγήματα. 'άήνα. Νιψέλη. 1991 ·

I :

χρονικα/19

18/χρονικα

Περέκ ο πολυμήχανος

Το πανηγύρι του Θάκερυ

Τ ο Ζωή, Οδηγίες χρήαεως, στην έξοχη, πολυδουλεμένη μετά­ φραση του Αχιλλέα Κυριακίδη, φιλοδοξεί να κάνει τον Περέκ γνωστό αλλά κι αγαπητό στο ελληνικό κοινό. Αν ο όγκος πολλές φορές προσμετράται στα μείον ενός έρ­ γου, στην προκειμένη περίπτωση αποτελεί ένα επιπλέον συν. Σιγουρεύει τη διάρκεια της εξασφαλισμένης από το ποιόν του έργου απόλαυσης. Έργο-κολάζ, έργο-παζλ, από έναν συγγρα­ φέα όντως πολυμήχανο - μαθηματικό, κατασκευαστή σταυρο­ λέξων, κοινωνιολόγο, σκηνοθέτη, θεατρικό συγγραφέα κ.λπ. κ.λπ. - , έργο ζωής για μια ζωή ανεπανάληπτη όσο και αβίωτΠ μες στην πραγματικότητά της. Βιβλίο σουρρεαλιστικό όπου χω­ ράνε τα πάντα, από μαθηματικές εξισώσεις, συνταγές μαγειρι­ κής, σταυρόλεξα και γοτθικές επιγραφές. Βιβλίο με άπειρα συρ­ τάρια, μισόκλειστα, ανοιχτά και καλοκλειδωμένα που τελικά ο­ δηγούν το ένα στο άλλο, στο πεζογράφημα του Περέκ το φαν­ ταστικό και το πραγματικό συμπλέουν αρμονικότατα. Χωρίς αρχή και τέλος, έργο εξωτικό και αστικό ταυτόχρονα, έργο άξιο λόγου κι όχι μόνο- άξιο προσοχής μεγίστης, η οποία πλήρως και στο έπακρο ικανοποιητικούς ανταμείβεται.

Είναι αξιοθαύμαστο για ένα τόσο εκτεταμένο μυθιστόρημα να διατηρεί σ’ όλη του την ανάπτυξη τις αναλογίες εκείνες π ου το συνθέτουν από τις πρώτες του σελίδες. Μετά από μια εισαγωγή ρε δοκιμιακό χαρακτήρα και με ποιητικές μεταφορές, ο Θάκερυ προχωρά ακάθεκτος στη σάτιρα της Βικτωριανής Αγγλίας. Ά ­ ξονες του μυθιστορήματος η εξιστόρηση της ζωής δυο αδελ­ φών, της Μπέκι Σαρπ και'της Αμίλια Σάτζεϊ, που ανήκουν σε μια τάξη καθωσπρέπει ατόμων και στην οποία φιλοδοξούν να μείνουν και να διακριθούν στα ανώτερά της κλιμάκια. Έτσι, όλες τους οι αντιδράσεις από τις πιο μικρές, τις καθημερινές, έως τις π ,° μεγάλες, τις επίσημες, χαρακτηρίζονται από αυτήν τη φιλο­ δοξία. Γύρω απ ό τις δύο αδελφές ένας ολόκληρος κόσμος, λιγό­ τερο ή περισσότερο διακεκριμένος απ' αυτές, συνθέτουν τον πολύμορφο θίασο του Θάκερυ. Η ποικιλία των τύπων και ο τρόπος που τους σκιαγραφεί είναι ένα από τα απολαυστικά στοιχεία του βιβλίου. Ο συγγραφέας σατιρίζει πικρά πολλές φο­ ρές όλα όσα καταστρέφουν τις ουσιαστικές σχέσεις σε δόξα των τυπικών. Ο Θάκερυ με τη χρήση της συγκεκριμένης γλώσσας σατιρίζει την ίδια τη γλώσσα και τους χαρακτήρες- μέσα από τις περιγρα­ φές καυτηριάζει τους τρόπους και τα έθιμα και μέσα από τη δο­ μή του έργου του βομβαρδίζει τον κόσμο των τύπων. Απολαυστικό και, ίσως, το καλύτερο λογοτεχνικό έργο του Θάκερυ και ένα από τα σημαντικά και διαφορετικά της εποχής του.

Τ.Δ. ΖΟΡΖ ΠΕΡΕΚ. Ζωή, Οδηγίες χρήαεως. Μετάφραση: Αχιλλέας Κυριακίδης. Αθήνα. Ύψιλον, 1991. Σελ. 624.

Γ.Γ.

Πρσφερόμενο για πολλαπλές αναγνώσεις Αδιαμφισβήτητο χαρακτηριστικό της Ευγενίας Φακίνου είναι ό­ τι το-κάθε βιβλίο της δημιουργεί έναν διαφορετικό κόσμο, οργα­ νικό στοιχείο του συνολικού της έργου και ιδιαίτερου μαζί. Το καινούριο της μυθιστόρημα, με τον καταρχήν δυσνόητο τίτλο Ζάχαρη στην άκρη, επανασυνδέεται με τον κόσμο των παραμυ­ θιών της Μ εγάλης Πράσινης, που ο άνθρωπος τα ’χει ανάγκΠ για να ζήσει. Κεντρική ιδέα, η δύναμη να κατέχει κάποιος τα ό­ νειρα των ανθρώπων - το ρήμα εδώ σημαίνει και γνώση και ι­ διοποίηση. Ακόμα καλύτερα, το μυστικό, απόκρυφο και μονάκριβο όνειρο του κάθε ανθρώπου. Ειδικά τη στιγμή π ου ο άν­ θρω πος αρχίζει τον απολογισμό της ζωής του, προετοιμάζο­ ντας το ναύλο του. Μια παρέα ηλικιωμένων κι οι κρυφές τους σκέψεις κι ανομολόγητες επιθυμίες, μια παράξενη βίλα σε μιβ περιοχή με ιαματικά λουτρά, κάποιοι παράξενοι θάνατοι και κά­ ποιες τελετές με πολλαπλές συνδηλώσεις... Το υλικό του μυθι­ στορήματος, ιδωμένο από πολλές και ποικίλες σκοπιές, σουρρεαλιστική, ιστορική, ψυχαναλυτική, που μαρτυρούν εξάλλου τη δουλειά που κρύβεται από πίσω, συντίθεται τελικά σ ’ ένα α­ ποτέλεσμα σίγουρα ενδιαφέρον, σίγουρα προσφερόμενο σε εξί­ σου πολλαπλές αναγνώσεις.

ΕΥΓΕΝΙΑ ΦΑΚΙΝΟΥ. Ζάχαρη στην άκρη. Αθήνα Καστανιά> jfής, ' ■ !1)9! Σελ. 280.

ΟΥΙΛΙΑΜ ΘΑΚΕΡΥ: Το πανηγύρι της ματαιοδοξίας. Εισαγωγή· Μετάφραση: Χρύσα Τσαλικίδου. Αθήνα, Εξάντας, 1990. Σελ. 846.

Ενα βιβλίο για να γελάσετε Ο α μπορούσε να είναι μια κωμωδία καταστάσεων. Ή ίσως κομμάτια ακατέργαστα από επιθεώρηση. Ή μια μπουφονική φάρσα για τσιρκολάνους ή ένα παζλ αστείων και κωμικών κατα­ στάσεων που κάποιος - εν ευθυμία βρισκόμενος συγγραφέας ~ διηγείται σε μια ομήγυρη. Οι ομοτράπεζοι’ του - όντας κι αυ­ τοί μεθυσμένοι - τη διακόπτουν, σχολιάζουν τις διηγήσεις του με αποτέλεσμα να τον μπερδεύουν, να τον αναγκάζουν κατόπιν τούτων να μπερδεύει κι αυτός τις ιστορίες του που άλλοτε α π ο­ μακρύνονται κι άλλοτε συγκλίνουν μεταξύ τους για να αποτελέοουν στο τέλος αυτό το βιβλίο: «Γαμήλιο ταξίδι με πολλούς». Το «Γαμήλιο Ταξίδι» του Ακίλε Καμπανίλε είναι όλα τα προη­ γούμενα μαζί. Μια ιστορία «που δεν αφήνει τον αναγνώστη να τι άρει ανάσα από τα γέλια», όπως εμφατικά δηλώνει το οπισθό­ φυλλο. Εάν έχετε διάθεση να γελάσετε, ίσως αυτό να είναι το βι­ βλίο σας. Απίθανες καταστάσεις και μπερδέματα που ο συγγραΦ' ας μοιάζει να το γλεντάει, γράφοντάς τες. Στο\«γαμήλ,ο ταξίδι με πολλούς» που είναι μια ιστορία για 0υ° ζευγάρια που μπερδεύονται μεταξύ τους, δυο ποιητές που ομιλλώνται για την εύνοια της τέχνης, ένα ς>ιλάνθρωπο που Φροντίζει να υπάρχει εκμετάλλευση για να μπορεί να ευημερεί

χρονικα/21

20/χρονικα η φιλανθρωπία του Σεβερίνο - του ήρωα - που ίσως ταυτίζε­ ται με τον συγγραφέα και μερικούς ακόμη περαστικούς δευτε­ ραγωνιστές - δε λείπει η κοινωνική κριτική. Η διεισδυτική γρα­ φίδα του συγγραφέα αναμοχλεύει σήπουσες καταστάσεις του καθημερινού βίου όσο και σκορπίζει κάποιες μικρές δόσεις ευαι­ σθησίας που ίσως περνούν απαρατήρητες. Ο συγγραφέας αυτοσαρκάζεται, προτείνει ένα βιβλίο-φάρσα απέναντι στα τετριμμένα μυθιστορήματα, αλλά και απέναντι σε μια τετριμμένη πραγματικότητα που τον συνθλίβει. «Τρέχω, ό­ ταν με κυνηγούν τα βάσανα... Υπολογίζω να φτάσω πρώτος στο τέρμα. Ό τα ν τα βάσανα έρθουν στο χείλος του γκρεμού, ε­ γώ θα έχω πέσει από ώρα μέσα, κι εκείνα θα μείνουν μπουκάλα. Ζωντανό, πάντως, δε θα με πιάσουν ποτέ». Αυτή η δήλωση ο­ μολογίας του συγγραφέα ίσως συγκινεί κάποιους, οπότε θα έ­ χουν ήδη επιλέξει το σωστό βιβλίο γι' αυτούς. Γ.Μ. ΑΚΙΛΕ ΚΑΜΠΑΝΙΛΕ. Γαμήλιο ταξίδι με πολλούς. Μετάφραση: Πανα­ γιώτης Σκόνδρας. Αθήνα, Αστάρτη, 1991.

Πώς θα αναγνωρίζετε τους Σνομπ και πώ ς θα αποφύγετε την κολλητική αρρώστια

Ελισαβετιανό θρίλερ από άγνω στο δημιουργό ■^■τη σειρά των εκδόσεων «Άγρα», που φιλοδοξεί να γνωρίσει σ' ένα ευρύτερο κοινό κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, γνω­ στά μόνο σε βιβλιόφιλους και μελετητές, κυκλοφόρησε το θεα­ τρικό έργο «Ο Άρντεν από το Φέβερσαμ». Ο άγνωστος συγγρα­ φέας αναφέρεται στον φόνο του Άρντεν, πρώην Δημάρχου του Φέβερσάμ, της περιοχής του Κεντ, προβάλλοντας ταυτόχρονα και όλα εκείνα τα γεγονότα που προκάλεσαν τη δολοφονία του. Χρησιμοποιώντας σημερινή ορολογία, το έργο θα το χαρακτη­ ρίζαμε θρίλερ· όμως, σύμφωνα με την ιστορία θεάτρου το έργο εντάσσεται σε κείνη την κατηγορία έργων που ορίζονται ως Α­ στικές Τραγωδίες. Τα πολλά και έντονα σκιαγραφημένα πρόσωπ α, τα πάθη και οι αναπόφευκτες συγκρούσεις είναι το υλικό του άγνωστου συγγραφέα. Υλικό που το συνθέτει με θεατρική μαεστρία. Παρόλο που πολλές σκηνές και σκηνικά ευρήματα θυμίζουν παρόμοια αντίστοιχων Σαιξπηρικών έργων, το δράμα αυτό διατηρεί ένα διαφορετικό ήθος και κατά συνέπεια ύφος στην ανάπτυξή του. Εκτός από την κατατοπιστική εισαγωγή τού μεταφραστή Σεραφείμ Βελέντζα, ο οποίος απέδωσε με θεα­ τρικό λόγο το έργο, στο βιβλίο δημοσιεύεται και ένα απ όσπ α­ σμα από τον γνωστό ιστορικό πίνακα του Ραλφ Χόλινσεντ «Από τα Χρονικά της Αγγλίας, της Σκωτίας και της Ιρλανδίας». Με τον πίνακα αυτό, το βιβλίο προσφέρει μια επιπλέον οπτική στον α­ ναγνώστη, ο οποίος μπορεί να κάνει συγκρίσεις ανάμεσα στα ι­ στορικά γεγονότα και τη θεατρική τους μεταφορά, αλλά και να ττληροφορηθεί πληρέστερα για την εποχή.

Α χ , αυτός ο Ουίλιαμ Θάκερυ, με τα πολλά του ενδιαφέροντα και τις ποικίλες δυνατότητες. Μ' αυτήν την έκδοση οι υπεύθυ­ νοι του οίκου «Ολκός» και οι άξιοι μεταφραστές του, Έφη Ματ­ θαίου και Μανόλης Βάρσος, μας γνωρίζουν «Το βιβλίο των Γ.Γ. Σνομπ», το οποίο αποτελείται από 19 άρθρα του Θάκερυ, με θέμα τους Σνομπ της Βικτωριανής Εποχής και που όλα δημο­ Ανώνυμου: Ο Άρντεν από το Φέβερσαμ. Εισαγωγή-Μετάφραση: Σερα­ σιεύτηκαν στο σατιρικό περιοδικό Punch. Σνομπ είναι ένας ποφείμ Βελέντζας. Αθήνα, Άγρα, 1991. Σελ. 200. λυχρησφοποιημένος στον τόπο μας όρος στις δεκαετίες του 60 και 70. Οι περισσότεροι κάλυπταν μ’ αυτόν τον υπερόπτη, επι­ δεικτικό, τον εκτιμητή της τέχνης, της μόδας, της αισθητικής. Ο Στο χώρο μιας παλιάς εφημερίδας Θάκερυ όμως ορίζει διαφορετικά τον Σνομπ, όπω ς μας το μετα­ φέρουν οι μεταφραστές της έκδοσης. Για τον συγγραφέα, λοι­ πόν, είναι ο ματαιόδοξος, ο ανόητος, ο επηρμένος, ο γεμάτος Ενα ακόμα δείγμα της αφηγηματικής πεζογραφίας του Αλέξ. προκαταλήψεις, ο παγιδευμένος από τα έθιμα και τις νόρμες, α­ Κοτζιά είναι η νουβέλα του «Ο Πυγμάχος», η τρίτη μιας σειράς κόμα αυτός που έχει ή που νομίζει ότι έχει εξουσία και εκδηλώ­ με τίτλο «Τα παιδιά του Κρόνου» (προηγήθηκαν ο «Ιαγουάρος» νει μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τις κοινωνικές προελεύσεις, τις και η «Μηχανή»), Ο λόγος του πάντα ελλειπτικός, «μαιανδρικός, θέσεις, τα αξιώματα, τα πλούτη και το παρουσιαστικό, παρά ενεργεί ως φορέας γεγονότων και σημασιών και παράλληλα ως για το χαρακτήρα και την εσωτερική αξία. Ο Θάκερυ με τα άρ­ φορέας της λειτουργίας και της ροής της συνείδησης». Η γραφή θρα του φτιάχνει πολύ καλά το πορτρέτο ενός ανθρώπου σε νεοτερική, οι έννοιες απογυμνώνονται χωρίς να διατηρούν τη ποικίλες εκδηλώσεις της ζωής του και σε διαφορετικούς χώ­ γοητεία της αποκάλυψης. Η υπόθεση αναφέρεται σε δυο δημορους. Η ειρωνεία του είναι λεπτή τόσο, π ου πολλές φορές στην 0|ογράφους και η δράση τοποθετείται στον πολύ γνωστό στο ανάπτυξη του άρθρου του να ανατρέπει με έξυπνο τρόπο τον συγγραφέα χώρο μιας εφημερίδας παλιάς τεχνολογίας, με τυ­ τύπο που είχε στήσει στην αρχή του κειμένου του. Πολλές φο­ πογραφείο και λινοτυπικές μηχανές. Κυριαρχούν τύποι καθημερές σε αναγκάζει να σκεφτείς εάν τα πράγματα είναι έτσι ή ακρι­ Ρ1νοί, ευάλωτοι μικροαστοί «μαθημένοι να προσκυνούν αφεντάβώς αντίθετα από αυτά που περιγράφει. Τα βιβλία του Θάκερυ ες» ή αυθόρμητα λαϊκοί που ανατρέπουν τον αστικό καθω­ σατιρίζουν κοινωνίες π ου έχουν τυποποιηθεί και μένουν πιστές σπρεπισμό. Ο συγγραφέας τούς τοποθετεί πάντα στην κοινωστην αναπαραγωγή των χαρακτηριστικών τους. Ίσως αυτός εί­ _ν'κΠ τφαγματικότητα θεωρώντας τους όμως και σαν υπαρξιαναι ο λόγος που ο Θάκερυ αρχίζει, και πρέπει, να μα< ί ^ οντότη τες. λεί και μας. Ν.Κ. ΟΥΙΛΙΑΜ ΘΑΚΕΡΥ. Το βιβλίο των Σνομπ. Μετάφραση: Έφη Μανώλης Βάρσος. Αθήνα, Ολκός, 1991. Σελ. 168.

Μ ε -ΑΝΔΡΟΣ ΚΟΤΖΙΑΣ. ο Πυγμάχος. Αθήνα, Κέδρος, 1991. Σελ. 140.

χρονικά 123

22/χρονικα

Αντι-ηρωισμός

Συνθήκες διαμόρφωσης ενός θεσμού καταπίεσης

Ο

Δημήτρης Τσιμπουκίδης, ανατολιστής και αλεξανδρολόγος, παρουσιάζει από τις εκδόσεις «Καλέντη» τη μελέτη του «Ελεύθε­ ροι και δούλοι», μια «ανατομία της δουλοκτητικής κοινωνικής σκέψης». Το θέμα της δουλείας οτς ιστορικοοικονομικής κατηγο­ ρίας έχει απασχολήσει το συγγραφέα σε πολλά παλιότερα δη­ μοσιεύματα. Το θέμα πάντα επίκαιρο δεν ενδιαφέρει μόνο τους ειδικούς επιστήμονες και λόγω της οξύτατης πάλης στον τομέα των ιδεών αλλά και λόγω της ανισομέρειας των σχετικών πη­ γών. Οι σκληρές συνθήκες ζωής και ο βάρβαρος δρόμος της κα­ ταπίεσης που επιβάλλει η δουλεία για να εκμηδενίσει τον άν­ θρωπο και να τον μεταφέρει σκόπιμα στον απόηχο της κοινωνικής πραγματικότητας, το μαρτυρολογίο των δούλων κάθε επ ο­ χής και κάθε χώρου αποδεικνύει ότι οι θεσμοί που συνδέονται άρρηκτα με το χρόνο δεν απορρίπτονται εύκολα έστω κι αν εί­ ναι αναποτελεσματικοί. Η συμβολή της μονογραφίας του Δ.Τ. είναι ουσιαστική όχι μόνο για τον ευρύτερο φωτισμό του θέμα­ τος, αλλά και για το εύληπτο του λόγου και την πλούσια βιβλιο­ γραφία που παραθέτει. Ν.Κ. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΙΜΠΟΥΚΙΔΗΣ. Ελεύθεροι και δούλοι. Αθήνα ντης, 1991. Σελ. 194.

Η «Λέσχη του Βιβλίου» Θεσσαλονίκης παρουσιάζει μια ιδιαίτε­ ρα καλαίσθητη έκδοση των ποιημάτων του διάσημου Τσέχου συγγρας>έα Μιλάν Κούντερα πλαισιωμένη από σχέδια του Αλμπίν Μπρουνόφσκυ. Το ποιήματα καλύπτουν την περίοδο 1954-1959 και έχουν τον γενικό τίτλο «Μονόλογοι». Η μετάφρα­ ση απευθείας από τα Τσέχικα είναι του Αντρέα Τσάκαλη και τον πρόλογο του βιβλίου υπογράφει ο Κώστας Ζουράρις. Η συλλο­ γή είναι η δεύτερη του Κούντερα (η πρώτη είχε τίτλο «Ο Ά ν ­ θρωπος αιιέραντος κήπος»), στη συνέχεια ο συγγραφέας μετά ΤΠ μελέτη του για τον Απολιναιρ και το γνωστό του δοκίμιο για την «Γέχνη του μυθιστορήματος», αφοσιώθηκε στη δραματουρ­ γία και την πεζογραφία. Διατηρώντας πάντα σπινθηροβόλο χιούμορ και καθαρότητα λόγου, υιοθετεί σχεδόν σαρκαστικό ύ­ φος επηρεασμένο απ ό τον Κάφκα - ο ίδιος δηλώνει ότι την «αι­ σθητική επανάσταση» στο χώρο της λογοτεχνίας ήταν ο Κάφκα που την επέβαλε. Το ενδιαφέρον του στραμμένο στον άνθρωπο και τα συναισθηματικά και υπαρξιακά του προβλήματα τον με­ τατρέπει σε λυρικό ζωγράφο απλών και καθημερινών πραγμά­ των μέσα σ' ένα πλαίσιο μόνωσης («παγερή ησυχία»), στη σιγή του «πτωτικού κενού», όταν μοιάζουν τα νιάτα «σαν σπίτι ερει­ πωμένο που πριν κατεδαφιστεί τ' αδειάζουν» κι όταν η απόλυ­ τη ομορφιά τον οδηγεί «στο τέλος της απελπισίας».

"-mMYlVPKAOYNt" 4

ν/

I

-Ε Λ Π ΐΐΝ Ω Ρ

Ν.Κ. ΒΙΛΛΥ ΣΥΡΚΛΟΥΝΤ. Ελπήνωρ. Εισαγωγή-μετάφραση: Βασίλης ΠαπαΥεωργίου Αθήνα, Εστία, 1991. Σελ. 100.

Καλέ-

Λυρισμός στη μόνωση και την πτώση

ΜΙΛΑΝ ΚΟΥΝΤΕΡΑ. Μονόλογοι. Μετάφραση: Αντρέας Τσάκαλη σαλονίκη, Λέσχη του Βιβλίου, 1991. Σελ. 78.

*1 φιλοσοφία του αντι-ήρωα επικρατεί στο βιβλίο του Βίλλυ Σύρκλουντ «Ελπήνωρ». Η διαφάνεια τη μετάφρασης του Β.Π. Μας οδηγεί σε σοβαρό προβληματισμό. Ο συγγραφέας αντιπα­ θεί τον Οδυσσέα, τον εκνευρίζει αυτός ο εκπληκτικός ήρωας με ΤΠ μυθιστορηματική ζωή, ίσως γιατί τον έκαναν σύμβολο της σ­ υζήτησης και σήμερα τα σύμβολα κουράζουν. Ο Ελπήνωρ δεν ενδιαφέρεται να γυρίσει μονάχα στα πατρογονικά κτήματα, δεν εχει στο μυαλό του την κληρονομιά και το χρήμα, όπω ς ο Οδυσ°έας. Κινείται στα όρια του κόσμου του, είναι πιο ανθρώπινος, πι° κοντά στα σύγχρονα μέτρα. Έτσι τουλάχιστον τον παρουαιάζει ο Σουηδός ποιητής που αποστρέφεται τον ιδεαλισμό, "ττεριθεωρεί» και εκφράζεται στα περιθώρια στους χώρους του άλλου. "~ένε που στη θάλασσα ταξιδεύεις... στο δρόμο για τον π ροο­ ρισμό σου - τον άνεμο άκου, μήπως πει τ’ όνομά μου... Με λέΥαν Ελπήνορα. Γεμάτος ελπίδες, όπως κι εσύ, αρμένιζα κι εγώ που ποτέ στο σπίτι μου δεν έφτασα»...

Τραυματικές εμπειρίες , °κληρή τραυματική παιδική εμπειρία χαράζει το δρόμο στο ^εο μυθιστόρημα του Γιάννη Ξανθοόλη. Βασικός ήρωας ένας τα9|τζής που θέλει να λέγεται «το παιδί του έρωτα- απορρίπτονι,ας τις μορφές των γονιών του. Το σκηνικό γύρω το απατη°, το παρελθόν συγκεχυμένο. Η μάνα που χαρίζει αλΛ^ τον έρωτα, ο θάνατός της, ο πατέρας που έσπασε τα δόντια ι^ύ παιδιού του για «να μπει στην εφηβεία φαφούτης», η οικογένεια π ° υ δ'αλύεται, ο μικρότερος αδελφός που θα γίνει γιατρός α λά θα μείνει «τυπικός στα πλαίσια της αξιοπρέπειας της οικο­ γένειας» - είχε φροντίσει και γι’ αυτό ο πατέρας - και η σχέση gETnv Πολωνέζα, Μάρτα, π ου το βιογραφικό της δεν εγγυάται εοαια τίποτε, όλα αυτά με κέντρο το θάνατο της γιαγιάς κι ένα τέλος πολύ πολύ ανθρώπινο. “Ωστόσο, αν είναι κάτι που δεν ξέχασα, αυτό είναι το ροζ. Το ΧΡωμρ που αφήνουν οι ουλές πίσω τους όσα χρόνια κι αν περά°°υ ν, όσο κι αν παραπλανούν το δέρμα τα καλοκαίρια κι οι α­ προσδόκητες ανοιξιάτικες μέρες του χειμώνα. Κι α π ’ το ροζ θ’ αΡΧ'σω... ό,τι αρχίσω». Νκ ΙΛΝΝΗΣ-ΑΝΘΟΥΛΗΣ. Το ρο ζ που δεν ξέχασα. Μυθιστόρημα. 3η έκοσΊ · Αθήνα, Καστανιώτης, 1991. Σελ. 180.

Αθόρυβα περάσματα αορς Θεοφίλου με το νέο του βιβλίο εγκωμιάζει τη φθορά. .σ()ά"Υ((!<<,>ΚΙ ΤΓ*ν αθ°Ρυβπ ζωή αφανών ανθρώπων, περάσματα ΤΙ( ' α μου η αλήθεια τους δεν διαφέρει από τον κόσμο των ‘Φυθιών. 11 υττόθεοη χωρίς γραμμική-χρονολογική εξέλιξη

F IT

Α Γ Ω Γ Η - Ν Λ ΕΤ Α Φ Ρ ^^ξ

ΐΚίΠΑΠΑΓΕΟΡΠΟΥ

χρονικα/25

24/χρονικα παρουσιάζει πρόσω πα που έχουν μια ηδονική σχέση με τη ζωή τους την ίδια χρονομετρημένη αυστηρά από το ημερολόγιο. Α­ νάμεσα σε φαντασίωση και πραγματικότητα τα γεγονότα διεκδικούν μια μοναδικότητα μέσα σ' ένα πλαίσιο πιο πολύ νατουραλιστικό, σε γλώσσα απλή, ικανή να το χρωματίσει και να το σαρκώσει. Για την αφήγηση μιας περιπέτειας δεν αρκεί παρά μόνο ένα μικρό «έναυσμα», έτσι όπως «συμβαίνει στις ιστορικές ταινίες του κινηματογράφου χωρίς όμως το παραμικρό μακιγιάζ ή την ανάλογη ενδυματολογία». Ν.Κ. ΝΑΣΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΥ. Με ταχύτητα ηλικίας. Αθήνα, Εστία 1991 Σελ.

270.

Το ηπειρωτικό στην πεζογραφία

Αμαλία Μεγαττάνου

Η Αμαλία Μεγαπάνου ανήκει στις δημιουργικές σύγχρονες πεζογραφικές δυνάμεις έχοντας την ικανότητα νσ συνθέτει το πλαίσιο μιας συγκεκριμένης εποχής και να αποδίδει το παρελ­ θόν περιγράφοντας ζωντανά και παράλληλα εντυπωσιακά. Η εσωτερικότητα της περιγραφής της συντελεί στη διαφάνεια των εικόνων και την πιστότητα της απόδοσης. Η «γκρίζα πέτρα» εί­ ναι εκείνη που ο Ντίνο είχε σηκώσει από την αυλή για να κτυπήσει τους αστυνομικούς την ώρα που έβγαζαν τον πατέρα του στο δρόμο, αλλά η γιαγιά τον είχε σφίξει πάνω στο κορμί της για να τον αποτρέψει. Στην γκρίζα πέτρα χαράχτηκε το πρώτο γράμμα του επιθέτου της οικογένειας. «Μα όχι στα αλβανικά αλ­ λά στα ελληνικά, όπως του άρεσε του πατέρα του να το γρά­ φει»... Η υπόθεση εκτυλίσσεται στη Βόρειο Ή πειρο και στην Ελ­ λάδα και αναφέρεται στο πολύ επίκαιρο βορειοηπειρωτικό πρόβλημα και τις προεκτάσεις του μέσα στην κοινωνική πραγ­ ματικότητα. Ν.Κ. ΑΜΑΛΙΑ ΜΕΓΑΠΑΝΟΥ. Η γκρίζα πέτρα. 2η έκδοση. Αθήνα, Libro, 1991. Σελ. 302.

1 '

Οικείωση και δικαίωση

η γ κ ρ ί ζ α

π έτρ ο LIB R O ϊη Ι*5οοη

Ο

μεταφραστής της ποίησης πρέπει να είναι ο ίδιος ποιητής για να μετουσιώσει την αλήθεια ενός έργου, που για τον ξένο θα παρέμενε ίσως για πάντα νεκρό, αλλά και για να ανοίξει δρό­ μους που θα κάνουν εφικτή την προσέγγιση, τη λυτρωτική οι­ κείωση με το έργο. Η μετάφραση του Χάρη Βλαβιανού των ποι­ ημάτων του Εζρα Πάουντ βοηθάει σ’ αυτήν ακριβώς την ουσια­ στική προσέγγιση. Η γνώση του μεταφραστή αγγίζει τη μυστι­ κότητα και την εσωστρέφεια που προϋποθέτει η τέχνη του Αμε­ ρικανού ποιητή με όλη τη δέσμευσή του στην «ιδεογραμμική» γραφή, που βασίζεται στη συνειδησιακή αποσπασματικότητα με τους συνδυασμούς και τη συμπύκνωση των νοημάτων. Μί την πεποίθηση ότι «όλοι οι στίχοι είναι εξίσου ισχυροί και_,ofi. riποτε δεν υπάρχει που να μην ανακαλεί μια δυνατή εμπειρία», ο μετραφραστής αναδύεται στην προσπάθεια αναβίωσής τθϋ κόσμου ενός «οραματιστή», που όταν βρέθηκε έγκλειστος ofc ψυχιατρική κλινική με την κατηγορία της προδοσίας (19$0), σή-

Μαντικές λογοτεχνικές φυσιογνωμίες του καιρού του ενήργησαν προς όλες τις κατευθύνσεις για την απαλλαγή του. Η συμπύ­ κνωση και το μυστηριώδες στον Πάουντ, συνδυασμένα με την ευαισθησία του Χάρη Βλαβιανού, οδηγούν αναμφισβήτητα στη δικαίωση. Έκδοση ιδιαίτερα προσεγμένη και πλαισιωμένη από το βιογραφικό και τα έργα του ποιητή, φωτογραφίες και απο­ σπάσματα. Ν.Κ. ΕΖΡΑ ΠΑΟΥΝΤ. Σχεδιάσματα και αποσπάσματα των Κάντος CX-CXX. Μετάφραση: Χάρης Βλαβιανός. Αθήνα, Νεφέλη, 1991. Σελ. 97.

Πότε το χάδι, πότε το νυστέρι Κυκλοφορεί σε τρίτη έκδοση αυτή η συλλογή διηγημάτων του °ογγραφέα και παιδαγωγού Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου. Σ' αυτά τα ένδεκα διηγήματα ο συγγραφέας προσεγγίζει το πρότυπο του ανθρώπου με όλες τις ιδιομορφίες, τις ανάγκες, τις εκφράσεις, τους αγώνες, τους πόνους και τις πολλαπλές αγωνίες του. “Ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος γίνεται ο ποιητικός διηγηματοΥΡάφος, με τις μικρές και μεγάλες συνθέσεις των έργων του, όπου με μαεστρία και διακριτικότητα χρησιμοποιεί πότε το χάδι και πότε το νυστέρι, για τις πληγές και τ’ αποστήματα του αν­ θρώπου», γράφει ο Παντελής Β. Πάσχος στον πρόλογο του βιβλίου. Β.Κ.

'■Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ. Ανθρώπινη δίψα. Διηγήματα. Πρόλογος: Π.Β. Πάσχος. Τ' έκδοση. Αθήνα, Φιλιππότής, 1991. Σελ. 216.

Ζακ Ατταλί ο πολυπρά γμ ω ν Ο Ζακ Ατταλί οικονομολόγος και κοινωνιολόγος, από τους σήΜαντικότερους διανοούμενους του καιρού μας, πολύτιμος ούμβουλος επί χρόνια του Γάλλου Προέδρου Φρανσουά ΜιττεΡάν, έχει γράψει συνολικά 14 βιβλία, δοκίμια, μελέτες, μυθιστοΡήΜατα. Πρόσφατα κυκλοφόρησαν δύο βιβλία του στα ελληνικύ, ένα δοκίμιο κι ένα μυθιστόρημα, που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ράππα και Ν. Σύνορα αντίστοιχα. Οι «Θόρυβοι», δοκίμιο πολιτικής οικονομίας της μουσικής, εί· ναι ένα βιβλίο π ου ανιχνεύει τις διφορούμενες και παράξενες °Χέσεις της μουσικής με την οικονομία. Οι «Θόρυβοι» είναι η πεΡ'πέτεια των ήχων. Είτε ως θεία, στις ανθρώπινες διαστάσεις τΠς ανακάλυψη, η μουσική, είτε ως «ο διονυσιακός καθρέφτης 10υ κόσμου» όπω ς είπε ο Νίτσε, κάθε κοινωνία παράγει και ε­ ξοικειώνεται με τους δικούς της ήχους· εκείνους τους ήχους που 1ΓΙ Χαρακτηρίζουν. Ακουστική έκφραση της κοινωνίας, λοιπόν, Π μουσική εντός της οποίας συνυπάρχουν συγκρούσεις, εξουσία, θόρυβοι, ήχοι, τάξεις, φόνοι και θυσίες. Από τον ραψωδό ως τον σημερινό σόουμαν, ο μουσικός βρίσκεται κάτω από την Μέση του πολιτικού κατεστημένου και του χρήματος. Στοιχείο τΠς καταναλωτικής κοινωνίας η μουσική, αλλά και εμπόρευμα. Π"Ός αμφισβητεί ότι η «χιτ παραίην» δεν σηματοδοτεί την εI .της οικονομίας στις σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες;

26/χρονικα

χρονικά/27 Οι «θόρυβοι», λοιπόν, είναι ένα βιβλίο που συνδέει τη μουσική ως ηχητική μορφή γνώσης, με το χρήμα.

Μια ιστορία παράδοξου πάθους

*

Η «Αιώνια ζωή», το δεύτερο βιβλίο του Ζακ Ατταλί, είναι μυθιστόρημα-περιπέτεια. Περιπέτεια ενός λαού αποκομμένου από τον υπόλοιπο κόσμο εξαιτιας μιας φοβερής καταστροφής. Μακριά ο ένα έρημο νησί ή σε κάποιο μακρινό αστέρι, αυτός ο λαός αναπλάθει την ιστορία του ανθρώπινου γένους από τις ρί­ ζες του. Η «Αιώνια Ζωή» είναι η επανάληψη του γήινου πολιτι­ σμού σ' έναν άλλο πλανήτη, μια νέα γη. Είναι η επιστροφή της ανθρωπότητας στη νηπιακή της ηλικία που συντηρεί την αιω­ νιότητα. Πάθη, μίση, συνωμοσίες, δολοπλοκίες αλλά και έρω­ τες και συγκίνηση εναλλάσσονται στις σελίδες του μυθιστο­ ρήματος. Ο Ζακ Ατταλί έγραψε ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο επιστημο­ νικής φαντασίας, ένα ιστορικό, αστυνομικό, επικό, μυθιστόρη­ μα που περιγράφει τη ζωή μιας οικογένειας στη διάρκεια τριών ΖΑΚ ΑΤΤΑΛΙ. Θόρυβοι. Δοκίμιο πολιτικής οικονομίας της μουσικής. Με­ τάφραση: Ντενίζ Ανδριτσάνου. Επιμέλεια: Γιάννης Κρητικός. Αθήνα Ράππας, 1991. Σελ. 280.

*> Sia Σύνορο -

Λ

,Α . Λ ι β ^ Ι

ΖΑΚ ΑΤΤΑΛΙ. Αιώνια ζωή. Μετάφραση: Τιτίνα Πανταζή. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1991. .Σελ. 360.

Η Αιρις Μέρντοχ είναι αναμφίβολα μια από τις σημαντικότε­ ρες αγγλόφωνες μυθιστοριογράφους του καιρού μας, γνωστή στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό από τρία προηγούμενα μυθιστορήματά της: «Μέσα στο δίχτυ», «Ένα κομμένο κεφάλι» και «Ο μαύρος Πρίγκηπας». Το τελευταίο της μυθιστόρημα που κυκλοφορεί στα ελληνικά, το «Θάλασσα, θάλασσα», είναι ένα αινιγματικό μυθιστόρημα 1 Μια ιστορία παράδοξου πάθους. Ενας διάσημος σκηνοθέτης θεάτρου, εργένης, πάνω από 60 Χρονώ, αποσύρεται σ' ένα ερημικό σπίτι, σχεδόν στοιχειωμένο, κοντά στη θάλασσα, για να «μετανοήσει εμπράκτως για μια ζωή εγωισμού». Η θάλασσα όμως αθώα και τρομερή συγχρόνως, ε­ πιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις καθώς κάτι το εξαιρετικά παρά­ ξενο αναδύεται απ' αυτήν. Οι γυναίκες που προσπάθησε ν αποφΰγει στη ζωή του επανεμφανίζονται. Τα πάντα ανατρέπονται όταν τελικά αποδέχεται ότι η πρώτη του αγάπη εξακολου­ θεί να είναι ο μεγάλος έρωτας της ζωής του. Αναπάντεχα γεγονότα, μια απαγωγή κι ένας βίαιος θάνατος παίζουν το ρόλο τους στην ιστορία. Η θάλασσα όμως είναι αυτή σου παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στο μυθιστόρημα καθώς μέ­ θα α π ’ αυτήν και α π ’ αυτήν άνθρωποι και καταστάσεις αλλά­ ζουν προσανατολισμό και κατεύθυνση. Η.Π.

Έ να αλληγορικό παραμύθι

«Ο Χαρούν και η Θάλασσα των παραμυθιών» είναι το τελευ­

SalmanRushdie

ταίο μυθιστόρημα του περιβόητου Σαλμάν Ρασντί. Ο Σ. Ρασντί παγκόσμια πλέον γνωστός - πρωτοσέλιδα σ’ ό­ λες τις εφημερίδες του κόσμου - από το ανελέητο κυνηγητό ε­ κατομμυρίων φανατικών μουσουλμάνων κατ’ εντολή του Χομεϊνί, τελικά επέζησε από τη θανατηφόρα θρησκευτική οργή που προκάλεσαν οι «Σατανικοί στίχοι» του. Παρά τις δραματικές, σχεδόν μυθιστορηματικές συνθήκες μέσα στις οποίες έζησε για τρία χρόνια, ανασκουμπώθηκε, είδε τον κόσμο μ' άλλο μάτι κι έγραψε ένα παραμύθι για μεγάλους. Η θλίψη, το άγχος, η κατα­ στροφή του οικολογικού περιβάλλοντος είναι μερικά απ ό τα προβλήματα που θίγονται, άλλοτε υπαινιχτικά κι άλλοτε άμε­ σα, σ' αυτό το έντονα αλληγορικό παραμύθι. Παράλληλα η ιστορία του Χαρούν και του παραμυθά πατέ­ ρα του, Σάχη του μπλα-μπλα, αποτελεί πρόταση-πρόκληση για την αναζήτηση της ανθρώπινης ευτυχίας. Στο σύγχρονο αυτό παραμύθι συνυπάρχουν ο μύθος με την τεχνολογία, τα μάγια με τα φυσικά στοιχεία, το παράδοξο με το πραγματικό. Αν οι «Σατανικοί στίχοι», λόγω του θορύβου που προκάλε­ σαν, πουλήθηκαν σε εκατομμύρια αντίτυπα σ’ όλο τον κόσμο, αλλά διαβάστηκαν από ελάχιστους, «Ο Χαρούν και η θάλασσα των παραμυθιών» σίγουρα θα πουληθεί λιγότερο, αλλά θα δια­ βαστεί από περισσότερους, γιατί είναι ένα ευχάριστο και ευκο­ λοδιάβαστο βιβλίο.

IRIS MURDOCH. Θάλασσα, θάλασσα. Μετάφραση: Ιλιάνα Μέρμηγκα. .Αθήνα, Χατζηνικολή, 1990. Σελ. 608.

Φ'λοκαλουμεν μετ’ ευτελείας Ο Διονύσης Φωτόπουλος, μαθητής και φίλος του Γιάννη Τσαθ°όχη, μας πρόσφερε ένα καλαίσθητο λεύκωμα με ανέκδοτο υ­ λικό από την πλούσια συλλογή αντικειμένων-μικρών δημιουρΥΠμάτ.ων του δασκάλου του μετά από 30 χρόνια φιλίας και συνεΡγασίας. Πρόκειται για 300 περίπου αντικείμενα που δημιουργήθηκαν °ε πολύ προσωπικές στιγμές (κάρτες, ευχετήρια, επιζωγραφι°μένες φωτογραφίες αλλά και μπουκάλια, σελίδες βιβλίων κ.ά.). "Δείχνουν την αγάπη μου, έχουν τη νοστιμάδα χωρίς τη φοβία τ°ύ να κάνω ανορθογραφίες», λέει μεταξύ άλλων στο κείμενό τ°υ γύρω απ' όλα αυτά τα ενθυμήματα. λτο λεύκωμα προλογίζει ο Μάριος Πλωρίτης και ακολουθεί ένα Απόσπασμα από τη συνομιλία του Δ. Φωτόπουλου με το ζωΥΡάφο Γιώργο Μαυροίδη για τα πρώτα βήματα του μεγάλου Μας δημιουργού. Θα ήταν παράλειψη να μην επαινέσουμε την ®Ψ°γη αυτή έκδοση από τις εκδόσεις ADAM με επιμέλεια του Κω°τα Αδάμ. Β.Σ.

H.Rf

Β

ΣΑΛΜΑΝ ΡΑΣΝΤΙ. Ο Χαρούν και η θάλασσα των παραμυθιών. tmΙετά. φράση: Αγγέλα Βερυκοκάκη-Αρτέμη. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1991 ,ελ.

- σκιΝΝ>/2)ΤΣΑΡ0ΥΧΗΣ. Φιλοκαλούμεν μετ’ ευτελείας. Αθήνα, ADAM,

::if||eJ— Μ '/? 1· m \2 4 2 .

ha

28/χρονικα

χρονικα/29

Χ ο επιστολικό αυτό μυθιστόρημα, του ελάχιστα γνωστού στην Ελλάδα Ισραηλινου συγγραφέα, απέσπασε το γαλλικό βραβείο Feoiina του 1988. Μέσ από ένα οικογενειακό δράμα σκιαγραφείται η κοινωνική και πολιτική κατάσταση του Ισραήλ στη δε­ καετία του 70. Ήρωες του βιβλίου είναι η Ιλάνα και ο Άλεξ, χω­ ρισμένο ζευγάρι που επικοινωνεί αποκλειστικά δι' αλληλογρα­ φίας, ο γιος τους Βόαζ, ο Μισέλ, δεύτερος σύζυγος της Ιλάνα, και ο Μάνφρεντ, δαιμόνιος «δικηγόρος του διαβόλου». Στις εξαι­ ρετικού υφολογικού ενδιαφέροντος επιστολές τους, ο συγγρα­ φέας επιδίδεται, άλλοτε με θυελλώδη ποιητική ευαισθησία και άλλοτε με αμείλικτο σαρκασμό, σε μια εξονυχιστική ανατομία της ανθρώπινης κωμωδίας, των σημείων και των τεράτων του πολιτισμού και του ριώνιου υπαρξιακού προβλήματος των δώ­ δεκα φυλών του Ισραήλ. Ό π ω ς η ομώνυμη αδιάβλητη μαγνη­ τοταινία των αεροσκαφών, έτσι και το Μαύρο Κουτί αποτελεί έ­ ναν εξαντλητικό και άκρως ενδιαφέροντα απολογισμό των λο­ γοτεχνικών και φιλοσοφικών αναζητήσεων ενός πολύ σημαντι­ κού σύγχρονου δημιουργού. Η μετάφραση της Μαρίας Χωρεάνθη παρακολούθησε με μεγάλη ευελιξία τις υφολογικές ποικιλίες του κειμένου. ^ ΑΜ Ο Σ ΟΖ. Το Μαύρο Κουτί. Μετάφραση: Μαρία Χωρεάνθη. Αθήνα, Ψυχογιός, 1991. Σελ. 288.

Παραμύθια από τη φυλακή

AVT0VI° Γκράμα,

Το δένδ,'ΡΟ ° Καντζό χ ο ιρ ο υ

Ενας πατέρας, απομονωμένος στη φυλακή, αποφασίζει να α­ ναπληρώσει με τα γράμματά του ένα μέρος από αυτά που τουτ στερεί η απουσία του. Ανασύροντας τις παιδικές του μνήμες, θυμάται τα παραμύθια και τις ιστορίες που του διηγήθηκαν οι γονείς του ή που είδε να γίνονται μπροστά στα μάτια του. Θέ­ λει, λοιπόν, όλη αυτή την εμπειρία να την αναβιώσει, να την τα­ κτοποιήσει μέσα του και, ταυτόχρονα, να τη διηγηθεί κι αυτός με τη σειρά του. Μ αυτό τον τρόπο εξασφαλίζει τη συνέχεια μιας παράδοσης και μεταδίδει στα παιδιά του τα μηνύματα που θέλει για τον κόσμο και για την κοινωνική του διάρθρωση, για τις τάξεις και την οικονομία. Ποιος ήταν αυτός ο φυλακισμένος πατέρας με τέτοια αγάπη στα παιδιά του και την ακατάπαυστη φλόγα για δημιουργία και ελευθερία; Ο Αντόνιο Γκράμσι! Το βιβλίο αποτελείται από 70 περίπου ιστορίες-γράμματα, οι οποίες συνθέτουν το πρόσω πο του ανθρώπου που τις διηγεί­ ται, ενώ παράλληλα λειτουργεί αυτόνομα η καθεμιά για τον α­ ναγνώστη της. Η έκδοση διαβάζεται από μικρούς και μεγάλους με την ίδια ευκολία. Οι ενήλικες θα διαπιστώσουν ακόμα μια φο­ ρά ότι η παιδική ευαισθησία δεν αλλάζει ούτε από χώρα σε χώ­ ρα ούτε από εποχή σε εποχή. Και στην περίπτωση του αγωνι-J στή Γκράμσι, όπω ς άλλωστε και σε πάρα πολλούς άλλους, ήταν πολύτιμο φορτίο για τη ζωή. . -j · ^ / Η/ ANTONIO ΓΚΡΑΜΣΙ. Το δένδρο του σκαντζόχοιρου. Μετάφραση: Αρ- Τ νύρης Αργυράκης. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1991. Σελ. 180. ϊ χ . \ 1

Θεός χωρίς νιάτα; Γνωστός στον τόπο μας ως θεατρικός συγγραφέας ο Εντεν λόρβατ έχει γράψει στο τέλος της σύντομης ζωής του δυο μυθι­ στορήματα, το Νιάτα χωρίς Θεό και το Ένα παιδί της Εποχής, τα οποία θεωρήθηκαν ισάξια των επιτυχημένων θεατρικών του έργων. Το Νιάτα χωρίς Θεό που κυκλοφόρησε σε μια πολύ φροντισμένη έκδοση με Χρονολόγιο της ζωής και του έργου του λόρβαντ και εισαγωγή της Λίλας Μαράκα, μετέφρασε με επιτυ­ χία ο Αγαθοκλής Αζέλης. Στο έργο ο συγγραφέας προσπαθεί να παρουσιάσει την ατοΜΐκή ευθύνη του καθενός στα ολοκληρωτικά καθεστώτα και ι­ διαίτερα στο Ναζισμό. Ένας καθηγητής προσπαθεί να είναι συνεπής εκπαιδευτικός λέγοντας στους μαθητές του τι πιστεύει Υια τον κόσμο, τη ζωή, την κοινωνία. Μια πολιτική παρέμβαση του απαγορεύει να εκφέρει απόψεις κατά του Ναζισμού. Αντι­ δρά σ' αυτή την ενέργεια, αλλά βλέποντας ότι κινδυνεύει να μεί­ νει άνεργος και μάλιστα σε μια δύσκολη οικονομικά εποχή α π ο­ φασίζει να προσαρμοστεί. Η ουμβιβαστικότητά του δεν διαρκεί πολύ: εξαιτίας της δολο­ φονίας ενός μαθητή - την οποία στην αρχή αντιμετωπίζει με ανοχή - επαναστατεί και αποφασίζει να πει την αλήθεια αποκα­ λύπτοντας το δολοφόνο. Η ενέργειά του έχει σαν αποτέλεσμα να χάσει τελικά τη δουλειά του. Τα πολλά μικρά κεφάλαια του βιβλίου τιτλοφορούνται με περιεκτικούς για το περιεχόμενο τί­ τλους. Η παρουσία των μικρών πολλών διαλόγων και μια μελαγχοΧιΚή ιδιότυπη ποίηση, που βγαίνει μέσα από τα καθημεΡ,νά πράγματα, συνθέτουν ένα ξεχωριστό μυθιστόρημα που έπ Ρεπε να είχαμε γνωρίσει από καιρό. Γ.Γ. ΕΝΤΕΝ ΧΟΡΒΑΤ. Νιάτα χωρίς Θεό. Μετάφραση: Αγαθοκλής Αζέλης. Ει°αγωγή: /\/χα Μαράκα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1991. Σελ. 184.

Τ ° Μυθιστόρημα τριών ζωγράφων Ευφυές σαν σύλληψη και εντυπωσιακό στην εκτέλεσή του είναι 10 βιβλίο του Λεωνίδα Χρηστάκη «Το μυθιστόρημα των Μου­

σείων». Κύριος άξονάς του η ζωή και το έργο των τριών μεγάων δημιουργών της Αναγέννησης: Ντα Βίντσι, Ιερόνυμο Μπος, κΡέκο. Ό μω ς οι αναγνώσεις που προκαλεί αυτή η έκδοση και π °λλές είναι και διαφορετικών επιπέδων. Ο συσχετισμός έργου και ζωής των μεγάλων δημιουργών προξενεί την ευχάριστη παΡακολούθηαη της πορείας του βιώματος που γίνεται τέχνη και 105 τέ_Χνης που επιστρέφει ως εμπειρία στον καλλιτέχνη. Το βι10 όμως δεν εξαντλείται στην αφήγηση των πλαισίων μέσα στα οποία μεγαλούργησαν οι ζωγράφοι. Με τον τρόπο που είν<π διαρθρωμένο, γεμάτο - κυριολεκτικά - με εικόνες επιτρέ, ^ ο τ ο ν σναγνώστη μια προσέγγιση προσωπική, ένα παιγνίδι, ο λέγαμε, γνώσης και αισθητικής. Κρίμα που στην πολυτελέ0Τατη αυτή έκδοση δεν υπάρχουν περισσότερες τετραχρωμίες· ο βοηθούσε πολύ στην ολοκλήρωση της ωραίας ιδέας. Μ Δημιουργός του βιβλίου συνέθεσε πολύ έξυπνα τα ιστορικά λουμένα και την προσωπική του ματιά ο' ένα πετυχημένο απο-

lljf:

Σαρκασμός και Ποίηση στο Μαύρο Κουτί

30/χρονικα

χρονικα/31 τέλεσμα. Η ζωγραφική πρακτική του φαίνεται όχι μόνο στο διά­ λογο εικόνας-κειμένου, ο οποίος διαφοροποιείται στο βιβλίο α­ π ό τον ένα ζωγράφο στον άλλον, αλλά ερευνάται και από σελί­ δα σε σελίδα. Γ.Γ. ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ. Το μυθιστόρημα των Μουσείων. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1991. Σελ. 208.

Αγάπησε τα ζώα. Αυτά σε αγαπούν Σ το ν ελληνικό εκδοτικό χώρο άργησε να κυκλοφορήσει ένα βι­ βλίο για ενήλικες που να παρουσιάζει τη βαθιά και ουσιαστική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον άνθρωπο και τα ζώα. Μια σχέση που δεν επηρεάζεται από κοινωνικές σκοπιμότητες και συμβατικότητες και που δεν περιορίζεται από ηλικίες και φύλο. Ό π ο ιο ς αγάπησε ένα ζώο, κατάλαβε και αγάπησε όλα τα ζώα. Ο Μαμπρούκ είναι ο ήρωας αυτού του βιβλίου, ο οποίος πίσω από την έκδηλη αγάπη για τον κύριό του κρύβει κι ένα με­ γάλο πρόβλημα υγείας. Το βιβλίο, λοιπόν, παρακολουθεί με ε­ ξαντλητικό τρόπο τις αντιδράσεις του Μαμπρούκ στη διάρκεια της αρρώστιας του, αντιδράσεις που σε κάνουν να λατρέψεις αυτό το σκύλο που με αξιοπρέπεια, καρτερικότητα, αφοσίωση περνά όλες τις δυσκολίες του. Τα κριτήριά μας μπορεί να ανή­ κουν σε έναν κόσμο που έστησαν οι άνθρωποι, αλλά ταιριάζουν απόλυτα σ' αυτό των ζώων. Η τρυφερή και πιστή τους ματιά σε κάνει να πιστεύεις ότι και η νοημοσύνη τους καλλιεργείται σε μεγάλο βαθμό και τα φιλικά τους αισθήματα είναι ίδιον του χα­ ρακτήρα τους. Ο συγγραφέας του βιβλίου Ζαν Πιέρ Υτέν εκτός από τη μαρτυρία του για τη σχέση του με τον Μαμπρούκ, που είναι γραμμένη λογοτεχνικά, αναφέρεται και στον αγώνα που ξεκίνησε πριν 14 χρόνια για να μπορούν οι σκύλοι, οι γάτες, τα άλογα κι όλα τα ζώα-σύντροφοι να ζουν ήρεμα κοντά στους αν­ θρώ πους και για να αντιμετωπίζεται με περισσότερο σεβασμό η ύπαρξή τους. Διαβάστε αυτή την ιστορία μιας ωραίας σχέσης. Τα έσοδα των πωλήσεων της έκδοσης θα διατεθούν για την ενίσχυση φιλοζωικών σωματείων. Γ.Γ. ΖΑΝ-ΠΙΕΡ ΥΤΕΝ. Μαμπρούκ. Σκύλος μιας ζωής. Μετάφραση: Έρη Κανδρή. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1991. Σελ. 256.

Η διάσωση του μνημειακού μας πλούτου Σημείο αναφοράς για την αναζήτηση της νεοελληνικής ταυτό­ τητας, συνδέοντας τον μεσαιωνικό ελληνισμό με το παρόν από τον 15ο ως τον 20ό αιώνα, αποτελούν τα 55 τεύχη ή οι 6 π ο λ ύ -/ τελείς τόμοι της «Ελληνικής Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής». Τ<ζ, αξιόλογο αυτό έργο προβάλλει την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του Ελλαδικού χώρου σ ’ όλη της την έκταση. Έργο συλλογικό, γράφεται από 50 αρχιτέκτονες κυρίως, οι οποίοι διερεύνησάγ'-

τις πιο χαρακτηριστικές περιοχές της χώρας. Αντικείμενο μελέτης είναι οι παραδοσιακοί οικισμοί ως σύνο­ λα και τα μεμονωμένα μνημεία. Σκοπός της έκδοσης είναι η συλ­ λογή του διάσπαρτου υλικού και η παρουσίασή του, ώστε να δοθεί μία όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα της παραδοσια­ κής αρχιτεκτονικής, συμβάλλοντας έτσι στη γνώση και στη διά­ σωση του μνημειακού μας πλούτου. Οι μελέτες της έκδοσης βασίζονται σε στοιχεία από την τοπι­ κή ιστορία, τη γεωγραφική ανάλυση της περιοχής, την πολεοδομική διερεύνηση των επιμέρους οικισμών και την τυπολογική ανάλυση των κτισμάτων, είτε στο αγροτικό είτε στο αστικό π ε­ ριβάλλον. Δεν θα ήταν υπερβολή αν χαρακτηρίζαμε την «Ελληνική Πα­ ραδοσιακή Αρχιτεκτονική» έργο μνημειώδες, με εκατοντάδες έγ­ χρωμες και ασπρόμαυρες φωτογραφίες, σχέδια, χάρτες, ση­ μειώσεις, βιβλιογραφία, γλωσσάρι τεχνικών όρων και παραδειγ­ ματική εκτύπωση. Για τη σοβαρότητα του εγχειρήματος πρέπει να αναφέρουμε ότι χρειάστηκαν 4 χρόνια για το σχεδίασμά, τη μελέτη και την προετοιμασία αυτής της έκδοσης. Πανεπιστη­ μιακοί καθηγητές, ερευνητές, αρχιτέκτονες, φιλόλογοι, ιστορι­ κοί, φωτογράφοι, καλλιτέχνες, γραφίστες, σχεδιαστές, χαρτο­ γράφοι, μουσεία, ιδιωτικές συλλογές και ιδρύματα συνεργάστη­ καν για ν' αποτυπώ σουν στο χαρτί αυτό τον διάσπαρτο π λού­ το της παραδοσιακής μας αρχιτεκτονικής. Η «Ελληνική Παραδο­ σιακή Αρχιτεκτονική» δεν είναι μόνο η μαρτυρία του πολιτι­ σμού, η καταγραφή ενός κόσμου που κινδυνεύει να αφανιστεί, αλλά και τα τεκμήρια της νεότερης ιστορίας μας. Το γεγονός, τέλος, ότι εκτός από τους ογκώδεις τόμους, κυκλοφορύν και μεμονωμένα τεύχη για κάθε γεωγραφικό τόπο της ηπειρωτικής ή νησιωτικής Ελλάδας (στα ελληνικά, αγγλικά και γερμανικά) κάνει αυτή την έκδοση να αποκτά και πρακτική σημασία. Μπορεί κανείς να επιλέξει ανάλογα με τον τόπο που θα επισκεφθεί και το αντίστοιχο τεύχος της σειράς. Έτσι σίγου­ ρα θα δει την Ελλάδα αλλιώς απ' ό,τι προτείνουν οι, συνήθως, προχειροφτιαγμένοι τουριστικοί χάρτες και οι προχειρογραμμένοι ταξιδιωτικοί οδηγοί. Η.Π. Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική. Εκδόσεις Μέλισσα.

Σπουδή του έρωτα Για το «Μαύρο Βιβλίο», το πρώτο σημαντικό έργο του Αώρενς Ντάρρελ, ο Τ.Σ. Έλιοτ είχε πει: «Είναι το πρώτο έργο Βρετανού συγγραφέα που μου δίνει ελπίδες για το μέλλον της πεζογρα­ φίας». Το ίδιο βιβλίο θεωρήθηκε άσεμνο για την πουριτανική Αγ­ γλία και κυκλοφόρησε μόλις το 1973, τριάντα πέντε χρόνια μετά την πρώτη έκδοσή του στο Παρίσι με ενθάρρυνση του Χένρυ Μίλλερ. Μυθιστόρημα ερωτικό, με τολμηρή γλώσσα και αισθησιακές ^ ρ ρ ^ τ ι κ ό ν ε ς αποτελεί, καθώς ο ίδιος ο συγγραφέας του το χαρακτη­ ρ ί ζ ε ι , «σπουδή του έρωτα στη σύγχρονη εποχή». Ενώ σε πρώτο επίπεδο το «Μαύρο Βιβλίο», καρικατούρα ενός σεξουαλικού μα­ ρασμού, είναι ερεθιστικό για τις ερωτικές σκηνές του με εμφανή . ιην' επιρροή που άσκησε στο συγγραφέα ο «Τροπικός του Καρ-

χρονικα/33

32/χρονικα κίνου», ουσιαστικά μελετά τις ανθρώπινες αξίες εκφράζοντας και αναλύοντας πραγματικά προβλήματα της αγγλοσαξωνικής ψυχοσύνθεσης. 'Ενας ευνοϊκά διατεθειμένος κριτικός κάποτε έγραψε: «Ναι, παραδέχομαι ότι ένιωσα δυσφορία και αηδία σε δυοτρία σημεία, το διάβασα όμως χωρίς προκατάληψη και με την προσοχή μου στον κεντρικό του στόχο. Οι αθυροστομίες δέ­ νουν με το σύνολο. Ποτέ μου δεν κατάλαβα γιατί οι αναγνώστες να μην αναγνωρίζουν στο λογοτέχνη τα ίδια λίγο-πολύ δικαιώ­ ματα που αναγνωρίζουν και στο γιατρό τους. Ό ταν ο γιατρός σου ζητάει να γδυθείς για να σ' εξετάσει, δεν πρόκειται να του καταλογίσεις ανήθικες προθέσεις. Γιατί να μη θεωρείς και το λο­ γοτέχνη αθώο μέχρι αποδείξεως της ενοχής του;», Δαβάστε το «Μαύρο Βιβλίο» σε πολύ καλή μετάφραση του Κ. Κοκολάκη. Πάρτε δε μαζί σας - για όσους δεν το έχουν διαβάσει - και το «Αλεξανδρινό Κουαρτέτο» του Ντάρρελ. Θα έχετε κάνει τις καλύτερες επιλογές βιβλίων για τις διακοπές σας. Η.Π. ΛΩΡΕΝΣ ΝΤΑΡΡΕΛ. Το Μαύρο Βιβλίο. Μετάφραση: Μιχάλης Κοκολάκης. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1991. Σελ. 304.

“ Non, je ne regrette rien”

Μινιατούρες Μεγάλων Έργω ν

Ο,

Εικόνες του μεγάλου Αυστριακού συγγραφέα Ρόμπερτ Μούζιλ αποτελούν το πρώτο μέρος της συλλογής κειμένων που συνέδεσαν τα Κατάλοιπα Δημοσιευθέντα εν Ζωή. Τα σύ­ ντομα αυτά κείμενα είχαν δημοσιευθεί κατά καιρούς (μεταξύ 1914 και 1929) σε διάφορα περιοδικά και εφημερίδες, και κυ­ ρίως στην εφημερίδα Die Prager Presse, της οποίας μόνιμος συ­ νεργάτης ήταν ο συγγραφέας. Στις λογοτεχνικές μινιατούρες των Εικόνων (που και μόνο η παράθεση κάποιων τίτλων όπως: Ο Μυγοχάφτης, Γελάνε τ’ Ά λογα, Πρόβατα από Άλλη Σκοπιά, Το Ξεπάστρεμα του Λαγού, Τοίχοι από Τσιγαρόχαρτο, Κηδεία σε Σλοβένικο Χωριό προκαλεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη), ο Μούζιλ ενώνει το «ρομαντισμό» με τον «εξπρεσιονισμό». Επί­ σης συνδυάζει την ακρίβεια της περιγραφής με την άμεμπτη φόρμα, την ιστορία του κόσμου της ψυχής με τον εξωτερικό κό­ σμο της καθημερινότητας, την επιστήμη με τη θεολογία, την αν­ θρωπολογία με τη ζωολογία, τις ερωτικές γυναίκες με τον ά­ ντρα χωρίς ιδιότητες. Ενώ πρόκειται για ένα κατόρθωμα λογο­ τεχνικού ύφους, είναι παράλληλα και το πρόπλασμα μεγάλων και αξεπέραστων έργων του σκοτεινού Κεντροευρωπαίου Μούζιλ. Τη μετάφραση ανέλαβε ο ειδικός στον Μούζιλ Γιώργος Κεντρωτής, ο οποίος παρακολούθησε πιστά και δημιουργικά το συγγραφέα.

Γ,Γ, αλήθεια είναι πως η Εντίθ Πιάφ κατόρθωσε να συγκινήσει ΡΟΜΠΕΡΤ ΜΟΥΖΙΛ: Εικόνες. Μετάφραση: Γιώργος Κεντρωτής. Αθήνα, γενιές ολόκληρες, σ’ όλο τον κόσμο, κατακτώντας μια θέση στο Gutenberg, 1991. Σελ. 128. χώρο των αθανάτων. Η Πιάφ δεν υπήρξε μια τραγουδίστρια της μόδας που την επέβαλαν η διαφήμιση και τα τεχνάσματα των δισκογραφικών εταιριών, αλλά ένα φαινόμενο του οποίου η Σουρρεαλισμός: αττό τα σημαντικότερα λάμψη δεν έχει ακόμα σβήσει. Η Monique Lange μέσα από προσεκτική επιλογή προσώπων κινήματα του 20ού αιώνα και γεγονότων συνθέτει τη ζωή της Πιάφ τονίζοντας τη μοναδι­ κότητα και την αντιφατικότητά της με τις ψυχολογικές διακυ­ «Σουρρεαλισμός, ουσ. αρ. Καθαρός ψυχικός αυτοματισμός μάνσεις μιας μυστικής και φανερής πορείας προς την επιτυχία, που χρησιμοποιείται για να εκφραστεί προφορικά, γραπτά ή με τον έρωτα και την αυτοκαταστροφή. Ένα βιβλίο συγκλονιστικό οποιοδήποτε άλλο τρόπο, η πραγματική λειτουργία της σκέ­ και καλομεταφρασμένο που διαβάζεται χωρίς ανάσα ως την τε­ ψης. Υπαγόρευση της σκέψης έξω από κάθε έλεγχο της λογικής λευταία του σελίδα. και πέρα από κάθε αισθητική ή ηθική μέριμνα». Είναι ο ορισμός Ξεκινά από τα παιδικά χρόνια, τη σχέση της με τους δικούς του σημαντικότερου ίσως κινήματος στην τέχνη του 20ού αιώνα της αλλά και τον κοινωνικό της περίγυρο, την πραγματοποίη­ από τον Αντρέ Μπρετόν στο «Σουρρεαλιστικό μανκρέστο». ση, βήμα π ρος βήμα, της απός>ασής της να κατακτήσει τον κό­ Το βιβλίο του Φιλίπ Οντουάν χωρισμένο σε περιόδους της ι­ σμο - Γαλλία, Ευρώπη, Αμερική - , τους πολυάριθμους έρωτές στορίας των οουρρεαλιστών, αναφέρεται λιγότερο οτο κίνημα της με επώνυμους και ανώνυμους, τις περιπέτειες με την υγεία και περισσότερο στην ομάδα και τις προσωπικότητες ίου κινή­ της, τα ναρκωτικά, το θάνατο. ματος, όπως π.χ, στην κυρίαρχη προσωπικότητα του Αντρέ Ο Ζαν Κοκτώ μιλώντας για την Πιάφ εκφράζει το θαυμασμό Μπρετόν, Ουσιαστικά παραθέματα από το έργο της ομάδας ε­ του γι’ αυτό το μικροκαμωμένο πλάσμα:,«Πώς θα βγάλει α π ’το μπλουτίζουν την έκδοση δίνοντας τη δυνατότητα στον αναγνώ­ μικρό της στέρνο τους μεγάλους καϋμούς της νύχτας; Και να στη να προσεγγίσει το έργο τους, τις ιδέες τους, την ετιοχή τους π ου μια φωνή που βγαίνει από τα σπλάχνα της, π ου κατοικεί και να κατανοήσει τις διαφωνίες τους και τις ρήξεις τους, σ' όλο της το κορμί, αφήνει ν' απλωθεί, ασυγκράτητο, ένα κύμα Η έκδοση συμπληρώνεται με αναλυτικό χρονολόγιο του από μαύρο βελούδο. Δεν είναι πια η κυρία Εντίθ Πιάφ π ου τρα­ σουρρεαλιστικού κινήματος, το οποίο αντιδιαστέλλεται με την γουδάει, είναι η βροχή που πέφτει, είναι ο άνεμος που οδύρε­ ται, είναι το φως του φεγγαριού...». Η «Ιστορία της Εντίθ Π ιά φ » -^ - ί rjgfrppia του κόσμου, καθώς και αναλυτική βιβλιογραφία και ευεπισφραγίζει την προσήλωση των εκδόσεων Index στην έκδο6 # °^ ' ™ °· Κ.Γ. μουσικών βιβλίων, άριστα φροντισμένων. /V

Η

... .

F \ . ^ M $ s M $ i ^ P ,'ITOYAN. Οι Χουρρεαλιατές. Μετ. Δημήτρης Δημούλης· Ύ ?/?!ω 1 Ea ^ NC£i α εντίθ ΠιάΨ· Μετάφραση: Βασάης βαοιλικρ Πατιαοικονόμου. Αθήνα, θεμέλιο, 1991. Σελ. 224. Δουβλης. Αθήνα, Index, 1991. Σελ. /7ή " 1 ·.?· *;

34/χρονικα

χρονικα/35

Από τη Μεγάλη Έκρηξη ως τον Αλέξανδρο το Μέγα

Ο Βιμ Βέντερς εξομολογείται Στη «Λογική των εικόνων» αναφέρεται το βιβλίο του διάσημου Γερμανού σκηνοθέτη Βιμ Βέντερς. Περιλαμβάνει συνεντεύξεις του στην τηλεόραση, ομιλίες του σε συνέδρια για την κινηματο­ γραφική του δουλειά, καθώς και συνεντεύξεις και κείμενά του σε περιοδικά. Μιλάει για το ξεκίνημά του στον κινηματογράφο, για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες δημιουργήθηκαν οι ται­ νίες του, για τη «μεγάλη περιπέτεια του γυρίσματος», για τους ανθρώπους που τον επηρέασαν και γι' αυτούς με τους οποίους συνεργάστηκε. Περιγράφει τη δημιουργική διαδικασία του γυ­ ρίσματος μιας ταινίας, πώς δηλαδή συναντιούνται οι εικόνες (Βιώματα, όνειρα, φανταστικά στοιχεία) και οι ιστορίες (μύθοι, λογοτεχνικά έργα, πραγματικά περιστατικά) και πώ ς γεννιέται μια κινηματογραφική ιδέα. Το βιβλίο καλύπτει είκοσι χρόνια δουλειάς του Βέντερς ως κι­ νηματογραφιστή. Από τις πρώτες ταινίες του, όπω ς το μουσικό «Summer in the city» και το «Αλίκη στις πόλεις», ως το πιο π ρ ό­ σφατο «Τα φτερά του έρωτα» και τη νέα του ταινία «Μέχρι το τέ­ λος του κόσμου» που θα προΒληθεί το χειμώνα. Επίσης στο βι­ βλίο περιλαμβάνονται πλήρης φιλμογρα(|)ία και ευρετήριο ονο­ μάτων και ταινιών του σκηνοθέτη. Κ.Γ. ΒΙΜ ΒΕΝΤΕΡΣ. Η λογική των εικόνων. Μετ. Παύλος Μανιάτης-Γιάννης Περδικογιάννης. Αθήνα, Σέλας, 1991. Σελ. 192.

Η ζωή του Αλμπέρτο Μοραβία

Για όους αγαπούν τα κόμικς - και δεν είναι λίγοι - άρχισε να κυκλοφορεί μια ενδιαφέρουσα σειρά από 7 τόμους, ήδη κυκλο­ φορούν οι δυο πρώτοι, με αντικείμενο την Ιστορία του κόσμου από τη Μεγάλη Έκρηξη ως τον Αλέξανδρο το Μέγα. Ο Larry Gonick, μαθηματικός, επιχείρησε το πιο φιλόδοξο έρ­ γο στην ιστορία των κόμικς: τη σύμπτυξη δέκα πέντε δισεκα­ τομμυρίων ετών σε 400 σελίδες. Ο πρώτος τόμος αναφέρεται στην «Εξέλιξη των πάντων». Πώς από την κοσμική σούπα φτάσαμε σε πιθήκους με στερεοσκοπι­ κή όραση. Αναφέρεται επίσης στη Μεγάλη Έκρηξη, την εξέλιξη των ουρανίων σωμάτων, την εμφάνιση της ζωής στον πλανήτη μας, την καταγωγή του σεξ, την εξέλιξη της ζωής διαμέσου των διαφόρων γεωλογικών περιόδων μέχρι την εποχή Των θηλαστι­ κών και των ανθρωποειδών. Ο δεύτερος τόμος είναι αφιερωμέ­ νος στο ξεκίνημα του ανθρώπινου είδους: στην εξέλιξη των πρωτόγονων ανθρώπων, την ανάπτυξη του εγκεφάλου τους, τη δημιουργία των πρώτων γλωσσών, την ανακάλυψη της φω­ τιάς, την κατασκευή των πρώτων εργαλείων και των πρώτων κατοικιών, μέχρι τη δημιουργία των πρώτων πόλεων. Τα εκπαιδευτικά αυτά κόμικς του Gonick είναι φτιαγμένα μί χιούμορ και επιστημονική εγκυρότητα. Η.Π.

LARRY CONICK. Η ιστορία του κόσμου σε κόμικς. Από τη μεγάλη Έκ/ιηί,η ως τον Αλέξανδρο το Μέγα. Τόμος Α'. Η εξέλιξη των πάντων. Μετάφραση: Κώστας Χανδρινός. Επιστημονική επιμέλεια: Γιώργος Ντράνος-Κων/νος Χάρακας-Θευδόσης Πυλαρινός. A C ’ va, Κάτοπτρο, 1991. Σελ. 64.

Ο

Αλμπέρτο ΜοράΒια, μυθιστοριογράφος, διηγηματογράφος, δοκιμιογράφος, θεατρικός συγγραφέας, κριτικός ταινιών, σενα­ ριογράφος, αρθρογράφος, θεωρείται από πολλούς ως ο σημα­ ντικότερος Ιταλός συγγραφέας. «Η ζωή του ΜοράΒια» δεν είναι παρά η μακροσκελέστατη συ­ νέντευξη του ίδιου στον φίλο του Αλέν Ελκάν. Μέσα α π ’ αυτή ο ΜοράΒια αναλύει τον έρωτά του για τη λογοτεχνία, αναφέρεται στην τέχνη, στις πολιτικές του πεποιθήσεις και αποκαλύ­ πτει τις συνταρακτικές στιγμές της πολυτάραχης ζωής του. Πα­ ραθέτει γεγονότα που άλλαξαν τη μορφή της ιταλικής και ευρω­ παϊκής διανόησης, μνημονεύει συγγραφείς, ποιητές, καλλιτέ­ χνες και πολιτικούς που έτυχε να γνωρίσει. Καυτηριάζει τους πολέμους, την τρομοκρατία, τους διωγμούς και παίρνει θέση στα γεγονότα που έζησαν οι άνθρωποι του 20ού αιώνα. Η ση­ μαντική αυτή Βιογραςιία του ΜοράΒια, εμπλουτίζεται από φω­ τογραφικό υλικό, από την παιδική ηλικία του ως τα γηρατειά. Βιβλίο που διαβάζεται ευχάριστα, ενώ παράλληλα μαθαίνει κανείς από τιρώτο χέρι τόσο για τη ζωή όσο και για το έργο του σπουδαίου αυτού Ιταλού συγγραφέα.

ΑΛΜΠΕΡΤΟ ΜΟΡΑΒΙΑ-ΑΛΕΝ ΕΛΚΑΝ. Η ξωή του Μοράβια. Με οη: Γιώργος Ν. Δρόσος. Αθήνα, Σ .Ι. Ζαχαρόπουλος, 1991. Σελ

Η εξέγερση ενός ανόητου Α π ό τα σπουδαιότερα πρώιμα έργα του Ντ’ Ανούντσιο, όπου μας δίνεται η αξιοθρήνητη και θλιβερή βιογραφία ενός ανθρωπάκου, που αγγίζει τα όρια της ανοησίας, του αφύσικου και του παράλογου. Ο αδύναμος ΤζοΒάννι Επίσκοπο γίνεται αντικείμενο χλεύης, ειρωνείας, εμπαιγμού και εκμετάλλευσης από τη γυναίκα, τους φίλους, τους συντρόφους, τους συγγενείς του. Ζει δυστυχώς, εγκλωβισμένος στη μοναξιά, το φόΒο και τη δει­ λία, περιφρονημένος, σβήνοντας τα πάθη του στο κρασί, επα­ ναλαμβάνοντας λάθη και ακολουθώντας μια προδιαγεγραμμέ­ νη πορεία. Και όλα αυτά με πλήρη συνείδηση και αυτογνωσία. Ώ σ π ου για χάρη του μικρού του γιου θα εξεγερθεί και θα φτά­ σει μεμιάς στο τέλος, θα διανύσει όλη την απόσταση σε χρόνο μηδέν, θα τολμήσει για πρώτη και μοναδική φορά. Μια ιδιαίτερα επιμελημένη έκδοση της σημαντικής σειράς Gutenberg - Λογοτεχνία για νέους». Θ.Π. ΠΡΙΕΛΕ ΝΤ' ΑΝΟΥΝΤΣΙΟ: Επίσκοπο και Σία. Μετάφραση: Πέ­ ος. Αθήνι, «Gutenberg», 1991, Σελ. 114.

36/χρονικα

χρονικα/37

Παζλ στο έργο και τη ζωή του Πόε

Η αξιόλογη σειρά «Πρόσωπα και ιδέες» φιλοδοξεί να περιλάβει σημαντικούς ξένους συγγραφείς, προσεγγίζοντας σε 8άθος την εποχή, τα ρεύματα, τη ζωή και το έργο τους. Ανάμεσα σ’ αυτούς είναι και ο γνωστός Αμερικανός ποιητής Έντγκαρ Ά λαν Πόε· μια εξαιρετικά προικισμένη φύση, μια ιδιοφυία. Δραστήριος εκ­ δότης, καινοτόμος στην ποίηση, διεισδυτικός νους, ανατριχιαστικός και εμβριθής μυθοπλάστης. Δυο καλαίσθητοι τόμοι καλύπτουν όλες τις πλευρές της συγ­ γραφικής δραστηριότητας του Πόε (ποίηση, διήγημα, κριτική σκέψη) παραθέτοντας αντιπροσωπευτικά και μη έργα του. Πε­ ριλαμβάνουν τα καλύτερα κομμάτια απ ό όλα τα είδη των ιστο­ ριών του (ιστορίες φαντασίας, τρόμου, θανάτου, εκδίκησης και φόνου, μυστηρίου), τα οποία ενώ είναι πεζογραφήματα, στην πραγματικότητα βαθαίνουν και προεκτείνουν τον πνευματικό κόσμο και το όραμα της ποιήσεώς του. Για τις ιστορίες αυτές υ­ πάρχουν πολύ καλές μεταφράσεις των Κοσμά Πολίτη, Φώτη Κόντογλου, Δημ. Κούρτοβικ κ.ά. Παράλληλα, δεν παραμελούν την παρουσίαση βιογραφικών στοιχείων με τον εκτενέστατο χρονολογικό πίνακα και ένα αριθμό επιστολών, όπω ς και την τοποθέτηση του ποιητή μέσα στο ιστορικό και πνευματικό πλαίσιο της εποχής του. Μ' αυτή τη δουλειά αποκαθίσταται για άλλη μια φορά η λογο­ τεχνική αξία του Πόε, ενός από τους σημαντικότερους εκπρο­ σώ πους του 19ου αιώνα στην Αμερική, του οποίου το όνομα εί­ χε άδικα μόνο συνδεθεί με τον τρόμο, εξαιτίας της μεταφοράς κάποιων διηγημάτων του στον κινηματογράφο. Κ.Γ.

Πόε, τόμος Α' (Ποιήματα, Κριτική, Επιστολές). Επιμέλεια: Σ. Μπεκατώρος. Αθήνα, Πλέθρον, (991. Σελ. 292. Πόε, τόμος Β' (Ιστορίες). Επιμέλεια: Σ. Μπεκατώρος. Αθήνα, Πλέθρον, 1991. Σελ. 272.

Τζορτζ Πολκ. Μια δολοφονία ανεξιχνίαστη

Η

υπόθεση Πολκ έχει συχνά απασχολήσει τον ελληνικό και α­ μερικανικό τύπο. Ο Αμερικανός δημοσιογράφος και ανταποκρι­ τής του CBS στη Μέση Ανατολή, Τζορτζ Πολκ, δολοφονήθηκε στην εμφυλιοπολεμική Ελλάδα του 1948, κάτω απ ό μυστηριώ­ δεις συνθήκες. Το βιβλίο του μυθιστορΙιογράφου, δοκιμιογράφου και μετα­ φραστή Έντμουντ Κήλυ είναι η πρώτη εμπεριστατωμένη και τεκμηριωμένη μελέτη για την υπόθεση, η οποία επαινέθηκε α­ π ό πολλούς μελετητές της νεοελληνικής ιστορίας στο εξωτερι­ κό. Η εργασία του αυτή βασίστηκε στην ογκώδη δικογραφία του Θεσσαλονικιού δημοσιογράφου Γρηγόρη Στακτόπουλου, ο ,οποίος καταδικάστηκε για συνεργία στο φόνο του Πολκ μετά<γ·'': -π ό μια δίκη-παρωδία, και του στενού συνεργάτη του Πολκ,-Κίώ->. στα Χατζηαργύρη, τον οποίο οι αρχές είχαν προσπαθήσει/τότε / να εμπλέξουν στην υπόθεση το φόνου. Κύριο μέλημα του! ~ ■ γραφέα η καταγραφή της αμερικανικής εμπλοκής. Στηρί

νος στα μέχρι πρόσφατα απόρρητα αρχεία του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, ο Κήλυ καταδεικνύει πω ς η σκευωρία που στήθηκε για την «επίσημη λύση» και η μετέπειτα συγκάλυψη αυτής της σκευ­ ωρίας προϋπέθεταν τη συνεργασία-συμπαιγνία ενός ευρύτα­ του φάσματος επίσημων και λιγότερο επίσημων παραγόντων που εκπροσωπούσαν τρία κράτη - τις ΗΠΑ, τη Μεγάλη Βρετα­ νία και την Ελλάδα. Στο επίκεντρο της ανάλυσης του συγγρα­ φέα βρίσκεται ο ρόλος του αμερικανικού τύπου, ρόλος που δια­ μορφώθηκε υπό την επίδραση δυο παράλληλων φαινομένων: αφενός της εμφανούς προσπάθειας χειραγώγησης της τέταρτης εξουσίας από την εκτελεστική εξουσία, αφετέρου της εξίσου εμφανούς συνεργασίας μιας μερίδας του τύπου με την εκτελε­ στική εξουσία και τις πολιτικές της επιλογές. Κ.Γ. ΕΝΤΜΟΥΝΤ ΚΗΛΥ. Φόνος στον Θερμαϊκό. Ύπατοι, Πραίτωρες και Τύπος στην υπόθεση Πολκ. Μετάφραση: Μαριζέτα Γεωργουλέα. Αθή­ να, Γνώση, 1991. Σελ. 550.

Ό τα ν το «αυθεντικό» γίνεται λογοτεχνία Ο ι «αυθεντικές» διηγήσεις χωρικών της Ηπείρου για παραφυσικά-παραψυχολογικά φαινόμενα, παραδόσεις και δο­ ξασίες, είναι η αφορμή για τον συγγραφέα, να τα ερμηνεύσει σε σύντομα αλλά περιεκτικά κείμενα. Η επιστημονική ερμηνεία που δίνεται, είναι τόσο λιτή, κατα­ νοητή και εύληπτη - χωρίς να υστερεί σε σοβαρότητα και κύ­ ρος - , ώστε να εκλαμβάνεται ως αφήγημα, που όμως οι λεπτές ποιητικές αποχρώσεις δημιουργούν την έκπληξη και προσδί­ δουν το ιδιαίτερο λογοτεχνικό βάρος. Οι «Σκέψεις-Οδηγός», οι πρόχειρες σημειώσεις-επισημάνσεις του συγγραφέα που δημοσιεύονται στο τέλος του βιβλίου, αποδεικνύουν περίτρανα και με σαφήνεια, πω ς ό,τι προέκυψε, ήταν ακριβώς πρόθεση και προϊόν λεπτομερειακού σχεδιασμού του συγγραφέα.

W.I ι. ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΚΟΥΡΟΠΑΝΝΗΣ. Διηγήσεις παραφυσικών φαινομένων. Αθήνα, Καστανιώτη, 1990. Σελ. 80.

Μια θαυμάσια τοιχογραφία της Αρχαίας Αθήνας Είναι το πρώτο μυθιστόρημα της Μ. Ρενώ με θέμα την αρχαία Ελλάδα, ή μάλλον, πιο σωστά, η μυθιστορηματική βιογραφία του Αλεξίου την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου. / \ <->πωζ ξετυλίγεται σιγά-σιγά το νήμα της ζωής του νεαρού ευΎΫενούς Αθηναίου, ανάμεσα από πλήθος ιστορικά επιβεβαιωμέ­ νων πληροφοριών, διαγράφεται η μοιραία, η τραγική πορεία ΐόυ τόπου, οι συγκρούσεις για την ηγεμονία, ο εμφύλιος σπ α­ ραγμός.

χρονικα/39

38/χρονικα Στη θαυμάσια αυτή τοιχογραφία ο αναγνώστης περνοδιαβαί­ νει στους δρόμους της Αθήνας, μπαίνει στα λουτρά, τα στάδια, τα εργαστήρια, συμμετέχει στα συμπόσια, τις συζητήσεις, τις γιορτές, παρακολουθεί τις συνεδριάσεις της εκκλησίας του Δή­ μου, τις πολεμικές προετοιμασίες, χειροκροτεί τους νικητές των πανελληνίων αγώνων, θρηνεί ανάμεσα σε στάχτες και ερείπια, γνωρίζει και συνδιαλέγεται με διασημότητες όπω ς ο Σωκράτης, ο Αλκιβιάδης, ο Πλάτων. Ανασαίνει τον καθημερινό ζωντανό ρυθμό της μεγάλης πόλης, βιώνει το αναπότρεπτο της παρακ­ μής. Και βέβαια διαπιστώνει ότι τα χαρακτηριστικά μας, τα π λε­ ονεκτήματα, οι αρετές και τα αρνητικά, τα μελανά σημεία μας παραμένουν, στο πέρασμα των αιώνων, αναλλοίωτα. Είμαστε οι ίδιοι, ικανοί για το καλύτερο και το χειρότερο, θύματα και θύτες, ήρωες και προδότες, συνετοί και απερίσκεπτοι. Θ.Π.

Εάν, λοιπόν, είστε λάτρης των ταινιών επιστημονικής φαντα­ σίας και τρόμου, σίγουρα θα σας χρησιμέψει το βιβλίο-λεξικό του Δημήτρη Κολιοδήμου. Ξεφυλλίζοντάς το θα βρείτε όλα τα στοιχεία που σας ενδιαφέρουν για 365 ταινίες επιλεγμένες, ανά­ μεσα σε 5000 άλλες, με κριτήριο το ότι έχουν προβληθεί στην Ελλάδα και μπορεί κανείς να τις δει, εάν το θελήσει, είτε στους κινηματογράφους είτε σε βίντεο. Για κάθε ταινία αναφέρονται η χώρα προέλευσης, τα ονόματα όλων των συντελεστών, η διάρκεια ενώ υπάρχει και αναλυτικός σχολιασμός. Αλλά πριν α π ’ όλα, δυο αναλυτικοί πίνακες π α ­ ρουσιάζουν τους διαφορετικούς τίτλους με τους οποίους έχει εμφανιστεί η κάθε ταινία στους κινηματογράφους και στις βιντε­ οκασέτες. Μπορείτε, λοιπόν, να επιλέξετε ταινίες όπως: «Η Μητρόπο­ λη», «Brazil», «Νοσφεράτου», «1984», «Εξωγήινος», «Ζόμπι» και ό­ ποιον «Άρχοντα του σκότους» προτιμάτε.

ΜΑΙΡΗ ΡΕΝΩ. Το τελευταίο κρασί. Μετάφραση: Γιάννης Σπανδωνής. Ε­ πιμέλεια: Νίκος Καλέντης. Αθήνα, Καλέντης, 1991. Σελ. 410.

Β.Σ. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΛΙΟΔΗΜΟΣ. 365 Νύχτες τρόμου και επιστημονικής φαντασίας. Αθήνα, Αιγόκερως, 1991. Σελ. 320.

Βιολογία ή Λογοτεχνία

Ο Γάλλος Φρανσουά Ζακόμπ είναι ιατρός, βιολόγος εισηγητής και ειδικευμένος στη Μοριακή Βιολογία, τιμημένος με το Νόμπελ Ιατρικής το 1965, συνδιευθυντής του Ιδρύματος Παστέρ. Έχει δημοσιεύσει περισσότερες από 300 συνεργασίες σε διεθνή περιοδικά, έχει τιμηθεί με διάφορα βραβεία και διακρίσεις και, μάλιστα, πρόσφατα απ ό το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Στο χώρο των εκδόσεων έχει παρουσιάσει δυο βιβλία με θέματα σχετικά με τις έρευνές του. Τώρα όμως το τρίτο βιβλίο του είναι αυτοβιογραφικό και μας αποκαλύπτει ένα σημαντικό και προικισμένο συγγραφέα. Με ολοζώντανες εικόνες και γρήγορο, κοφτό ρυθμό περιγράφονται τα ξέγνοιαστα παιδικά χρόνια, η συμμετοχή στη Γαλλική Αντίσταση στη Β. Αφρική και τη Νορμανδία, οι ευτυχισμένες α­ ναμνήσεις της οικογενειακής ζωής, η ερευνητική πορεία, η θη­ τεία στο Εργαστήριο Παστέρ, το Νόμπελ ιατρικής. Είναι το πλήρες πορτρέτο μιας ιδιαίτερα σημαντικής φυσιο­ γνωμίας του καιρού μας. Θ.Π. ΦΡΑΝΣΟΥΑ ΖΑΚΟΜΠ. Σμιλεύοντας το εσώτερο άγαλμα. Μετάφραση: Γιάννης Κιουρτσάκης. Αθήνα, Ράππα, 1991.' Σελ. 378.

Η γοητεία του τρόμου

Ο 'Αρχοντας του Μπάλαντρε Ρ. Λ. ΣΤΗΒΕΝΣΟΝ

V*

Για πρώτη φορά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις γκοβόστη το αριστούργημα του Ρ. Λ. Στπβενσον Ο Αρχοντας του Μπάλαντρε μαζί ο Δρ. ΤΖΕΚΙΑ και Κος ΧΑΪΝΤ

στου γκοβόστη

Ο

Δράκουλας, οι λυκάνθρωποι, εφιαλτικά τοπία και μορφές παρανοϊκές, προερχόμενες από μια άγνωστη πλευρά του Σύμπαντος, μας γοητεύουν μέσ' απ' τη φρίκη και τον τρόμο. φόβος για το άγνωστο και το υπερφυσικό, ως παράξενη έλ,ξή,Έ μας παρακολουθεί απ' τα πρώτα παιχνίδια μας μέχρι τις οκό i n . νές αίθουσες των κινηματογράφων. Γεννάει και ξαναγενΜ τ^η' στα παραμύθια μας, περνάει στην 7η Τέχνη και έχει αφος νους θεράποντες και πιστούς οπαδούς.

I n V ·.

Ζωοδόχου Πηγής 21 Τηλ. 3615433

ΑΠΟ Σ Η Μ Ε Ρ Α

Ο Λ Α Τ Α Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΑ

Δημήτρης Τσιμπουκίδης

ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ καιΑΟΥΛΟΙ

Ανατομία της δουλοκτητικής κοινωνικής σκέψης

από 1 Ιουλίου έως 13 Ιουλίου 1991

η ΑΓΟΡΑ του ΒΙΒΑΙΟΥ

Αριστοτέλης-ΑΘ., Γκρίτσης-Γεωργιάδης-Καλλιθέα, Γνώση-Αθ., Δοκιμάκης-Ηράκλειο, Δωδώνη-ΑΘ., Ενδοχώρα-Αθ., Ελευθερουδάκης-Αθ., Εατία-ΑΘ., Ιανός-Θεσσ., Καραβίας-Ρουσσόπουλος-Αθ., Κατώι του Βιβλ(ου-Θεσσ., Λέσχη του Βιβλίου-ΑΟ., ΜεθενίτηςΠάτρα, Μιχαλάς-Κατερίνη, Νέστωρ-Κατερίνη, Πειραϊκή Φωλιά-Πειραιάς, Πλέθρον-Αθ., Ραγιάς-Θεοσ., Σύμβολο-Κηφισιά-Φιλιτπτότης-ΑΘ.

Ο πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότερα Βιβλία ενός δεκαπενθημέρου, αΰμφωνα με τα οτοιχεία που μας παραχώρηααν 20 βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο κάθενας τους τέοοερα βιβλία που είχαν τις περιοοότερες πωλήαεις ατο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι κάθε βιβλιοπωλείο δίνει τέοοερις βαθμούς οτο βιβλίο τιου είχε τις περιοοότερες πωλήοεις, τρεις βαθμούς στο αμέσως επόμενο, δύο βαθμούς στο τρίτο κατά οειρά βιβλίο, ενώ ένα βαθμό παίρνει το τέταρτο.

ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ Γ.: Το ροζ που δεν ξέχασα ΦΑΚΙΝΟΥ Ε.: Ζάχαρη στην άκρη

ΜΑΤΕΣΙΣ Π.: Η μητέρα του σκύλου

ΚΑΣΤΑΝ1ΩΤΗΣ

ΑΓΡΑ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ Α.: Βραδυές μπαλέτου

ΠΗΡΣ Α.: Η γλώσσα του σώματος

ΚΕΔΡΟΣ Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΔΙΑΤΤΩΝ

ΚΑΛΕΝΤΗΣ

ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 5 · 1ος 0 Ρ · 106 79 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛ: 3623553

ΕΣΟΠΤΡΟΝ

ΥΤΕΝ Ζ.Π.: Μαμπρούκ. Σκύλος μιας ζωής ΓΚΑΤΑ Β.Γκ.: Μπαγιαρμίν

ANM UTFNlI ΐεΐΜΠΟνκίΛΚΙ Ο ΠΟΛΥΒΙΟΣ Κ Α Ι Η Ε Π Ο Χ Η ΤΟΥ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ Α.: Ο Μέγας Ανατολικός

ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ Τ.: Μαθητεία ξανά

ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΣΕΙΡΑ

Στα μεταλλεία του Λαυρίου, στις ανασκαφές μιας στοάς, βρέθηκαν λείψανα σκελετών που είχαν χειροπέδες στα χέρια και αλυσίδες στα πόδια. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι ήταν δεμένοι κατά τη διάρκεια της εργασίας τους. Το μακάβριο όμως αυτό εύρημα αποτελεί μιά συγκλονιστική μαρτυρία ανθρώπινης αγωνίας και πόνου. Το μαρτυρολογίο των δούλων θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μυκηναϊκό, ομηρικό, αρχαϊκό, κλασικό, ελληνιστικό, ρωμαϊκό. Αναρίθμητες ανθρώπινες υπάρξεις πορεύτηκαν το βασανιστικό δρόμο της καταπίεσης, χωρίς να νιώσουν τη χαρά της ζωής. Ο μέσος όρος ζωής γι’ αυτούς δεν ξεπερνούσε τα 30-35 χρόνια. Πίσω από τη βάσανο και τα άλλα μέσα καταστολής πρόβαλλε ο άνθρωπος, ο δούλος, που δίπλα στον απελεύθερο ή στον ελεύθερο φτωχό διαμαρτυρόταν για τις σκληρές συνθήκες της ζωής του. Η μονογραφία του Δημήτρη Τοιμπουκίδη «ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΚΑΙ ΔΟΥΛΟΙ» φωτίζει μερικές νέες πλευρές του προβλήματος της δουλοκτησίας, κάνοντας μια νέα διερεύνηση του θέματος. Και δείχνει ότι η αρχαία κοινωνία δεν μπορούσε να μην είχε το βάρβαρο δουλικό θεσμό, ανεξάρτητα από το βαθμό ανάπτυξης της δουλείας. Το νέο αυτό έργο του Δ. Τοιμπουκίδη ενδιαφέρει, όχι μόνο τους ιστορικούς και τους φιλολόγους, αλλά και το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό.

ΩΚΕΑΝΙΔΑ

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ

ΔΕΑΑΣΤΙΚ Γ.-ΓΙΑΝΝΙΚ Ο Σ Κ.: Θύελλα στον κόλπο

ΣΤΟΧΟΣ

ΜΠΟΥΣΚΑΑΙΑ Λ.: Να ζεις, ν’ αγαπάς, να μαθαίνεις ΓΛΑΡΟΣ

Κ ΕΝ ΤΡΙΚ Η ΔΙΑΘΕΣΗ Ν Ε Φ Ε Λ Η , Μ Α Υ Ρ Ο Μ ΙΧ Α Λ Η 9. Α Θ Η Ν Α , ΤΗ Λ 3604 793 · Π Α Τ Α Ρ Ι , X Τ Ρ ΙΚ Ο Υ Π Η 31, Α Θ Η Ν Α Τ Η Λ 36 0 2 5 4 2 • Σ Τ Α Μ Ο Υ Λ Η Σ - Κ Α Ν Α Κ Η Σ , Ζ ΠΗ Ι ΗΣ 2, Α Θ Η Ν Α , Τ Η Λ 3 6 2 3 1 1 3 · Χ Ρ Ι Σ Τ Α Κ Η Σ , Σ Ο Λ Ω Ν Ο Σ 61, Α Θ Η Ν Α Τ Η Λ 3 6 0 7 8 7 6 · Α. Π Ο Υ Λ Ο Υ Κ Τ Σ Η & Σ ΙΑ , Λ Α Σ Σ Α Ν Η 9, Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν ΙΚ Η , ΤΗΛ., 285857

χρονικά 143

ΚΕΝΤΡΟ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ & ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΠΟΥΔΩΝ ΕΠΟΠΤΕΥΕΤΑΙ

ΑΠΟ

ΤΟ:

newTOMCOLLECC ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΝΕΙ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΕΓΓΡΑΦΩΝ ΣΤΑ ΤΜΗΜΑΤΑ:

1. ΘΕΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ (Μ ονοετής φ οίτη ο η ) • ΕΝΝΟΙΑ ΙΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ · ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ · ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ • ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΙΑ · ΕΚΦΡΑΣΗ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΗ · ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ • ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ · ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΗΣ ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑΣ · ΠΑΙΔΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ · ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΑ

ι «Η Στέρνα» του Γ. Σεφέρη

2. ΣΕΝΑΡΙΟΥ

(Μ ονοετής φ ο ίτη ο η ) • ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ · ΣΕΝΑΡΙΟ (Στοιχείο, Τεχνικές δόμησης) • ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ • ΣΧΕΣΕΙΣ ΑΡΧ. ΕΛΑ. ΚΩΜΩΔΙΑΣ, ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ • ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ · ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ • ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΛΑ. ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ · ΣΧΕΣΗ ΣΕΝΑΡΙΟΥ ΠΡΟΣ ΛΟΓΟ ΤΕΧΝΙΚΟ ή ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ · ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ (Έρευνα - Δόμηση).

3. ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ

(Ε ξόμ η νη φ οίτη σ η ) • ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΘΕΑ ΤΡΟΥ · ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ • ΔΡΑΜΑΊ ΟΥΡΕΙ ΚΙ I ΑΝΑΛΥΣΗ · ΑΝΑΛΥΣΗ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ • ΘΕΩΡΙΑ ΘΕΑΤΡΙΚΟΥ Π Α ΙΧΝΙΔΙΟΥ· ΚΙΝΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΣΗ · ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ (ΟΡΓΑΝΩΣΗ - ΕΚΤΕΛΕΣΗ) · ΚΟΥΚΛΟΘΕΑΤΡΟ · ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ.

Πρόκειται για αυτοτελείς κύκλους σπουδών που απευθύνονται σε άτομα που ειδικεύονται στο χώρο του θεάτρου ή του κινηματογράφου καθώς και σε εκπαιδευτικούς όλων των βαθμιδών. Παρέχεται Βεβαίοιοη σπουδών του NEW YORK COLLEGE - S.C.E. To ΚΕΝΤΡΟ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ βρίσκεται ιπον δεύτερο χρόνο της λειτουργίας του και έχει ήδη συνεργασθεί με επώνυμα και καταξιωμένα πρόσωπα του χώρου της τέχνης όπως τους: I. ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗ Θ κπ ρ. Συγγραφέας · Σεναριογράφος Π. ΜΑΡΚΑΡΗ Θεατρικό Συγγραφέα, Ε. ΒΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Κριτικό Θεάτρου, Μ. ΚΥΝΗΓΟΥ-ΦΛΑΜΠΟΥΡΑ Χ οργράφο, Π. ΜΑΥΡΟΜΟΥΣΤΑΚΟ Ph. D. Θεατρολογίας,

Δ. ΚΑΓΓΕΛΑΡΗ θΒπμολι'ιγος - Κριτικός Θεάτρου, Β. ΑΡΔΙΤΗ Σκηνοθέτης - Θεατρολόγος Σ. ΚΑΠΕΤΑΝΑΚΗΣ Σκηνοθέτης Κιν/φου Ρ. ΣΕΙΡΑΔΑΚΗ Ψυχολόγος ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΠΛΡΟΥΣΗ Κουκλοθέατρο

ΠΛ ΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ■ ΕΓΓΡΑΦΕΣι

ΧΑΛΚΟΚΟΝΔΥΛΗ 9, 2ος ΟΡΟΦΟΣ, ΙΙΛ. ΚΑΜΠΟΣ, ΊΉΛ. 3617073, 3645301, 3645294. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΣΠ0ΥΔ0Ν Ν.4. ΓΗΣ 9/10135

Προσπάθεια προσέγγισης του συμβόλου «Η Στέρνα» είναι το πρώτο ποίημα του Γ. Σεφέρη στο οποίο διαγράφεται η θεματολογία του κατοπινού του έργου κι η φιλοσοφία του, γ ι’αυτό και είναι πιο προχωρημένο και πιο ενδιαφέρον από τον κόσμο της «Στροφής». Κοιταγ­ μένο μάλιστα το ποίημα μετά την ολοκλήρωση του έργου του ποιητή, φωτίζε­ ται καλύτερα. Βλέπουμε εδώ, στίχο προς στίχο, να καταχτιέται από τον ποιη­ τή μια ιδεολογία, μια φιλοσοφία που τον διακατέχει έως το τέλος της δη­ μιουργίας του. Φαίνεται πως το ποίημα αυτό τον βοήθησε κατά τη μακρά δια­ δρομή, την επίπονη, της δημιουργίας του, με τα βιώματα και τα διαβάσματα που προϋποθέτει, να κατακτήσει μερικές ακατάλυτες αλήθειες. ο ποίημα έχει μια καλά αρχιτεκτονημένη δομή με προοίμιο, πέντε ενότητες και επίλογο. Από τις 24 στροφές του ποιήματος οι 19 έχουν έμμεση μόνο σχέση με το σύμβολο, τη δεξαμενή του νερού, τη στέρνα, το οποίο ορίζεται με αρκετή σαφήνεια σε πέντε στροφές: στην πρώτη, την 7η, 8η, 9η και την 24η στροφή, δηλαδή στο προοίμιο, στον επίλο­ γο και σε μια ενότητα που μπαίνει σαν σφήνα ανά­ μεσα οτην πρώτη και τρίτη ενότητα.

Τ

,ΝΤο διάγραμμα της δομής είναι1: Προοίμιο: 1η στροφή (το σύμβολο) 1η ενότητα: 2η μέχρι και 6η στροφή 2η ενότητα: 7η μέχρι και 9ρ στροφή (το σύμβολο) 3η ενότητα: 10η μέχρι και 11η στροφή 4η ενότητα: 12η μέχρι και 16η στροφή

5η ενότητα: 17η μέχρι και 23η στροφή Επίλογος: 24η στροφή (το σύμβολο) Στο προοίμιο εικονογραφείται επιγραμματικά το σύμβολο, η στέρνα. Η πρώτη ενότητα αναφέρεται οτη ματαιότητα της ζωής. Στη δεύτερη, με τρεις στροφές μας δίνει το σύμβολο, τη στέρνα, εισάγοντάς το με μια έντονη αντίθεση: «Μα εδώ στο χώμα ρίζωοε μια στέρνα». Στην τρίτη ενότητα γίνεται μια επίκληση, μια ευχή απραγματοποίητη, για μια ζωή βιωμένη με αγάπη απ’ την αρχή ως το τέλος: «Σαν άνοιξε το κύμα απ’ την αγκάλη νά 'τανε στην αγκάλη να τελειώσει» Μια δεύτερη απραγματοποίητη ευχή διατυπώνε­ ται στην 4η ενότητα. Εδώ, σε μια υποενότητα, τη

44/χρονικα

χρονικα/45

12η, 13η και 14η στροφή, γίνεται μια έκκληση των νεκρών για ανάσταση, τέτοια που παραδίδεται από τους προφήτες και το Χριστιανισμό, σε πρώτο επί­ πεδο, και σ’ ένα δεύτερο επίπεδο, στη συνέχεια, μια ευχή για ανάσταση δια μέσου της τέχνης - της καλλιτεχνικής έκφρασης - νεκρών περιόδων της λογοτεχνίας μας που μένουν θαμμένες για πάντα, όπως λέει ο ποιητής στις Δοκιμές του.

-8Περνούνε οι ώρες, ήλιοι και φεγγάρια, μα το νερό έχει δέσει σαν καθρέφτης· η απαντοχή με τα ορθάνοιχτα μάτια όταν βυθίσουν όλα τα πανιά στην άκρη του πελάγου που τη θρέφει.

-9Μόνη, και στην καρδιά της τόσο πλήθος μόνη, και στην καρδιά της τόσος μόχθος και τόσος πόνος, στάλα-στάλα μόνος τα δίχτυα ρίχνοντας μακριά στον κόσμο που ζει μ ’ ένα κυμάτισμα πικρό.

- 24 Μα η νύχτα δεν πιστεύει στην αυγή κι η αγάπη ζει το θάνατο να υφαίνει έτσι, σαν την ελεύθερη ψυχή, μια στέρνα που διδάσκει τη σιγή μέσα στην πολιτεία τη φλογισμένη.

«Μαζεύοντας τον πόνο της πληγής μας να βγούμε από τον πόνο της πληγής μας μαζεύοντας την πίκρα του κορμιού μας να βγούμε από την πίκρα του κορμιού μας ρόδα ν ’ ανθίσουν στο αίμα της πληγής μας» Στην τελευταία ενότητα δίνεται με λυρισμό ο χα­ μός μιας αγαπημένης κι η περιφορά του Επιτάφιου της Μεγάλης Παρασκευής, ημέρα κατά την οποία συντελείται ο θάνατος ή ο χωρισμός (το μυστήριο του «Ερωτικού Λόγου»). Ο χαμός αυτός ίσως να εί­ ναι η αιτία, το ερέθισμα για όλο αυτό το διαλογισμό που γέννησε το ποίημα, καθώς κορυφώνεται ο λυρι­ σμός και μεταπίπτει ο λόγος σε δεύτερο πρόσωπο, (υπογεγραμμένος με θαυμαστικά κι αποσιωπητικά που τον φορτίζουν συναισθηματικά:) «Μεγάλη αγάπη κι άχραντη, γαλήνη! Μέσα στη ζωντανή θέρμη ένα βράδι λύγισες ταπεινά, γυμνή καμπύλη, λευκή φτερούγα πάνω απ’ το κοπάδι σαν απαλή στον κρόταφο παλάμη» Το βάρος σ’ αυτές τις δύο υποενότητες πέφτει στη θλιβερή διαπίστωση πως όλα πεθαίνουν. «Πεθαίνουμε! Πεθαίνουν οι θεοί μας!...» Τέλος, στον επίλογο, με μια έντονη αντίθεση πά­ λι προς τα προηγούμενα, δίνεται η φιλοσοφία κι η αλήθεια της στέρνας. Για τις άλλες ενότητες γράφουμε διεξοδικό στην ανάλυση του ποιήματος3. Εδώ θα μας απασχολήσει το σύμβολο της Στέρνας, η ερμηνεία του οποίου εί­ ναι προϋπόθεση, το κλειδί, για την κατανόηση του ποιήματος. Όταν ορισθεί το σύμβολο, η ανάγνωση προχωρεί ομαλά, αίρονται οι δυσκολίες και διαγρά­ φεται η σχέση που έχουν οι στροφές μεταξύ τους κι η αντίθεση ανάμεσα στις ενότητες και το σύμβολο. Γίνεται φανερό ότι στροφές κι ενότητες είναι οργα­ νικά δεμένα κι υπηρετούν την ιδέα που θέλει να εκφράσει ο ποιητής. Οι στροφές που αναφέρονται στο σύμβολο του ποιήματος είναι οι ακόλουθες: -

1

-

Εδώ, στο χώμα ρίζωσε μια στέρνα μονιά Κρυφού νερού που θησαυρίζει. Σκεπή της βήματα ηχερά. Τ’ αστέρια δε σμίγουν την καρδιά της. Κάθε μέρα πληθαίνει, ανοιγοκλεί, δεν την αγγίζει.

■7 Μα εδώ στο χώμα ρίζωσε μια στέρνα κρυφή μονιά, ζεστή, που θησαυρίζει κάθε κορμιού το β ό γγο στον αγέρα τη μάχη με τη νύχτα με τη μέρα πληθαίνει ο κόσμος, πάει, δεν την αγγίζει.

τει στην αντίληψη εκείνου για τη ζωή και το θάνατο τη δική του γνώση που είναι πιο προχωρημένη, πιο ρεαλιστική και γιατί όχι και πιο αισιόδοξη. Ο ίδιος ο ποιητής στο ημερολόγιό του (Μέρες Β', σελ. 24) υ­ ποστηρίζει πως τελειώνει αισιόδοξα η Στέρνα, πράγμα που δυσκολεύεται να δεχτεί ο Ν. Βαγενάς .9 Το «Παραθαλάσσιο Νεκροταφείο» ή μας απελπί­ ζει ή το ξορκίζουμε και ζούμε αγνοώντας το, με την ψευδαίσθηση ότι κερδίσαμε την αιωνιότητα. Ο Γάλ­ λος ποιητής εκφράζει πρώτα την απελπισία που τον καταλαμβάνει στο χώρο του νεκροταφείου και, με­ τά, το θριαμβευτικό αίσθημα της νίκης της ζωής πά­ νω στο θάνατο που αισθάνεται μόλις αντικρύσει τη θαλασσα. Όμως πόση πειστικότητα και πόση διάρ­ κεια μπορούν να έχουν τέτοια αισθήματα; Σ αυτή την πλαστή, εφήμερη ευφορία ο Σεφέρης αντιπαραθέτει τη γνώση, την αλήθεια της Στέρνας πως ζωή και θάνατος είναι το ίδιο. Γνώση συσσωρευμένη «στάλα-στάλα», αφού είδε με σκεπτικισμό και τους θρήνους και τις ελπίδες για μια ανάσταση. Η σιγή που διδάσκει η Στέρνα μοιάζει με σχόλιο στα δάκρυα για το γρήγορο πέρασμα της νιότης, ΡΚ αγάπης και της ζωής. Σιγή - σχόλιο στην ελπί­ δα που κρύβουν οι επιτάφιοι θρήνοι της Μεγάλης Παρασκευής για μια Ανάσταση. Σιγή-σχόλιο στην προσπάθεια ν ’ αναστήσουμε με την Τέχνη, το Λόγο, νεκρές περιόδους της λογοτεχνίας μας. Τέλος σιγή-σχόλιο σ’ ολόκληρο το ποίημα του Valery, α­ φού η γνώση που κατέχτησε ο ποιητής τον βοηθά να δεχτεί τη ζωή με την αντινομία της, τη ζωή τη σφιχταγκαλιασμένη με το θάνατο σ’ αυτό το χιαστό της τελευταίας στροφής του ποιήματος:

πως διαπιστώνει ο Μ. Vitti «από την πρώτη στιγμή της δημοσίευσής του η ερμηνεία του συμβόλου αυτού στάθηκε δυσχερέστατη».4 Ο Καραντώνης όρισε τη «Στέρνα» ως «αρχιτεκτο­ νικό σύμβολο θανάτου». Αλλά αν προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε το ποίημα μ’ αυτή την ερμηνεία, γίνεται φανερό πως η ανάγνωση δεν προχωρεί. ΓΓ αυτό κι ο ίδιος, αφού αναλύσει μερικές στροφές, α­ ναγκάζεται ν ’ αφήσει ανέγγιχτο το μεγαλύτερο μέ­ ρος του ποιήματος, ή να μιλήσει αόριστα για κά­ ποια «σκοτεινάδα». Όμως πολλές από τις δυσκο­ λίες αίρονται όταν ανιχνευθεί η δομή του ποιήμα­ τος που είναι με πολλή σοφία αρχιτεκτονημένη. «Μα η νύχτα δεν πιστεύει στην αυγή «Πιο αρχιτεκτονημένη από την ιδέα του “ Ερωτικού κι η αγάπη ζει το θάνατο να υφαίνει» Λόγου”», όπως έγραφε ο ίδιος ο Σεφέρης στον όπου η νύχτα εξισώνεται με το θάνατο κι η αυγή με Καραντώνη5, σε μια επιστολή που δυστυχώς χάθη­ τΓΙ ζωή τη βιωμένη μ’ αγάπη. κε και με την οποία προσπαθούσε ο ποιητής να βοη­ θήσει τον κριτικό να κατανοήσει το ποίημα. προσεκτική κι επίμονη, κατ’ επανάληψη ανά­ Για τη σκοτεινότητα του συμβόλου γράφει χαρα­ γνωση του ποιήματος σου αποκαλύπτει πως κτηριστικά ο Ν. Βαγενάς: «Είτε η Στέρνα είναι το Π στέρνα συμβολίζει τη βαθύτερη γνώση του φαι­ σύμβολο του θανάτου, είτε το σύμβολο της ψυχής νομένου της ζωής. Γνώση με όλο το βάρος της λέ­ του ποιητή, είτε το σύμβολο της εσώτατης ύπαρξής ξης και με φιλοσοφική φόρτιση του όρου. Η κατάμας, είτε το σύμβολο της ζωής, όπως πιστεύω, το κτηση της γνώσης κατά τον Πλάτωνα είναι η κατάνόημά της δε φτάνει να καλύψει όλα τα σημεία του κτηση της αρετής. Αυτή η αρετή, όπως δίνεται στον ποιήματος, με αποτέλεσμα ορισμένα χωρία του να «Πρωταγόρα» (350 C, 358 C, 360 C) είναι ενιαία κι μη φωτίζονται όσο θα έπρεπε». εμπεριέχει όχι μόνο τη δικαιοσύνη και την οσιότηΗ φράση αυτή του Νάσου Βαγενά «σύμβολο ζω­ τα, τη σοφία και τη σωφροσύνη, αλλά και την α­ ής», που βρίσκεται στον αντίποδα της ερμηνείας ντρεία. Τη γνώση αυτή η Στέρνα την κατάχτησε με του Α. Καραντώνη, «αρχιτεκτονικό σύμβολο θανά­ τόσο μόχθο και τόσο πόνο, στάλα-στάλα, α­ του», φωτίζει δικαιότερα το ποίημα, ενώ η διαπί­ ντλώντας τη σοφία της από τον κόσμο «που ζει μ’ έ­ στωσή του ότι καμία από τις παραπάνω ερμηνείες, να κυμάτισμα πικρό», (στρ. 9η) ούτε η δική του «φτάνει να καλύψει όλα τα σημεία Αυτό το «κρυφό νερό», η αλήθεια δηλαδή που κα­ του ποιήματος», ομολογώ πως στάθηκε ένα ερέθι­ τακτήθηκε με τόσο κόπο, εξοπλίζει τον άνθρωπο με σμα για έρευνα. την αντρεία, το θάρρος, τον λυτρώνει από το φόβο Η λέξη στέρνα υπάρχει και στο ποίημα του Ρ. Va­ ου θανάτου και τις δεισιδαιμονίες, που αυτός συlery «Το παραθαλάσσιο Νεκροταφείο», το οποίο ελευθερώνει. Η «ελεύθερη φυ­ φαίνεται να κρατά μέσα του ζωντανό ο ποιητής ό - . . __ επάγεται, . · και — τον —-------ταν γράφει τη «Στέρνα».7 Εκεί η Citerne ίσως . τΠ9 Στέρνας ξέρει πως ζωή και θάνατος είναι το . , και. Διόνυσος είναι ·το ίδιο.10 Η ύπαρξη βολίζει την εσώτατη ύπαρξη του ποιητή. Όμω<?ο -£\- λ, '. ων^νεκροταφείων είναι μια υπόμνηση για την άλλη Σεφέρης έχει τη δική του στέρνα. Ο Levesqde· μί^ ^ νϊ ί’ω,<|£’ κι όπως εκείνα, έτσι κι η Στέρνα είναι λάει σχετικά με την αγάπη του ποιητή για τις στέ.ρ·ν& Ριζωμένη στη γη: «Εδώ στο χώμα ρίζωσε μια στέρνες της Σμύρνης. Η Στέρνα του Σεφέρη μοιάζει να/' . , Ρ» σκληρή κι αναπόφευκτη αλήθεια, που όμως η σχολιάζει το ποίημα του Valery και ν ’ αντιπαραθέ-

Ο

Η

κατάχτησή της ελευθερώνει τον άνθρωπο. ΓΓ αυτό στην 24η στροφή την παρομοιάζει με ελεύθερη ψυ­ χή «που διδάσκει τη σιγή / μέσα στην πολιτεία τη φλογισμένη». Πρέπει να πούμε εδώ ότι το ρήμα «διδάσκει» στον ίδιο πλατωνικό διάλογο μας παραπέμπει, τον Πρωταγόρα, όπου το πρόβλημα που τίθεται είναι αν διδάσκεται η αρετή και μάλλον γίνεται παραδε­ κτό ότι διδάσκεται, αφού ορίζεται ως γνώση .11 Η σιγή που διδάσκει η Στέρνα έρχεται σε αντίθε­ ση με τους θρήνους των δειλών (η δειλία είναι η α­ μάθεια, η έλλειψη αναζήτησης για την κατάκτηση της γνώσης, της αρετής, που εξοπλίζει τον άνθρω­ πο με θάρρος και διώχνει το φόβο του θανάτου) αλ­ λά και με τις ελπίδες για μια ανάσταση· η ανάστα­ ση, η πίστη σ’ αυτήν, είναι έκφραση δειλίας, αδυνα­ μίας ν ’ αντιμετωπίσει κανείς την αλήθεια. «Πεθαίνουμε! Πεθαίνουν οι θεοί μας!» αναλογίζεται ο ποιητής καθώς ο Επιτάφιος του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη ανηφορίζει προς τη Διο­ νυσίου Αρεοπαγίτου και συναντιέται με το λαμπρό μνημείο της Ακρόπολης, που φαντάζει σαν μια νε­ κρή θρησκεία, σαν μάρτυρας στη διαπίστωση αυτή, πως όλα πεθαίνουν, όλα τελειώνουν. «Τα μάρμαρα το ξέρουν...» (στρ. 21η). Αξίζει εδώ να θυμηθούμε τους στίχους: «Είδα και μια παλιά εικόνα σε κάποια χαμηλοτάβανη/αίθουσα! τη θαύμαζε πολύς λαός. Παράσταινε την ανάσταση/τοσ Λαζάρου. Δε θυμάμαι ούτε το Χριστό/ούτε το Λάζαρο. Μό­ νο, σε μια γωνιά, την αηδία ζωγραφισμένη/σ’ ένα πρόσωπο που κοίταζε το θαύμα σα να το μύριζε./Αγωνιζότανε να προστατέψει την α­ νάσα του μ ’ένα πελώριο πανί/που του κρεμό­ τανε από το κεφάλι. Αυτός ο κύριος της/«Α­ ναγέννησης» μ ’ έμαθε να μην περιμένω πολ­ λά πρά-/ματα από τη δευτέρα παρουσία...» Το ποίημα «Ο κ. Στρατής Θαλασσινός περιγράφει έ­ ναν άνθρωπο» - απ’ όπου το παραπάνω απόσπασμα - γράφεται την ίδια περίοδο που ο ποιητής δουλεύει τη Στέρνα· από το 1930 έως το 1932 δηλα­ δή. Είναι η περίοδος που τον απασχολεί ο θάνατος, όχι μόνο ο βιολογικός, αλλά το τέλος γενικά που α­ πειλεί τα συναισθήματα, τις ιδέες, θρησκείες, όλα όσα, αφού συμπληρώσουν έναν κύκλο, ή πριν γίνει καν αυτό, χάνονται για πάντα .12 Είναι ένα θέμα στο οποίο επανέρχεται συχνά ο ποιητής, θέμα για το ο­ ποίο η φύση του επεφύλαξε ξεχωριστή ευαισθησία. «Σκέψη του παροδικού που σε παραλύει. Σπίτια, θά­ νατοι, χωρισμοί...» γράφει στο ημερολόγιό του στις 18-9-1935 (Μέρες Γ', σελ. 29). Η γνώση που συμβολίζει η Στέρνα είναι γνώση ζωής, όχι θανάτου. Η ζωή εμπεριέχει ή βιώνει κα το θάνατο, ο θάνατος από μόνος του είναι ανύπαρ­ κτος. Ο Ι.Ν. Θεοδωρακόπουλος γράφει στην Εισα­ γωγή του στον Πλάτωνα:«... ζωή και θάνατος στην αξία τους είναι αχώριστα το ένα από το άλλο. Και στο βάθος ο θάνατος δεν είναι εκείνο που νομίζουν οι πολλοί, δηλ. η τελική στιγμή της ζωής, αλλά ο παντοτινός συντροφευτής της ζωής (...). Αλλος τρόπος εκτός από τη φιλία με το θάνατο δεν υπάρ­ χει». Αυτή είναι κι η φιλοσοφία της Στέρνας που την κάνει να στέκεται ριζωμένη στη γη, αλλ’ ανέγγιχτη

46/χρονικα από την καθημερινότητα και το χρόνο: Σκεπή της βήματα ηχερά. Τ’ αστέρια δε σμίγουν την καρδιά της. Κάθε μέρα πληθαίνει, ανοιγοκλεί, δεν την αγγίζει Την αλήθεια αυτή την κέρδισε αποθησαυρίζοντας (και θησαυρίζοντας η ίδια). «κάθε κορμιού το βόγγο στον αγέρα τη μάχη με τη νύχτα με τη μέρα»

τικότητα και την τραγικότητά της με την ηρεμία ό­ μως του δραματουργού που ξέρει ποιο θα είναι το τέλος, με την πεποίθηση ότι η λύση του δράματος θα φέρει την κάθαρση. Έτσι αυτή η κατακτημένη από τον ποιητή αλή­ θεια, που δίνεται στη Στέρνα με στοχαστικούς ιαμ­ βικούς ενδεκασύλλαβους και ομοιοκαταληξία, θα εκφραστεί περισσότερο αβίαστα, πιο λιτά και με την άνεση που του παρέχει η άλλη απελευθέρωση, η εκφραστική, κι ακόμα η απελευθέρωση από τη μα­ γεία του Ρ. Valery.

Ο θησαυρός αυτός της γνώσης έχει κάνει τη Στέρνα - αυτή τη «μονιά κρυφού νερού» - «να δέ­ σει σαν καθρέφτης» έτσι που ν’ αντικρύζει το θάνα­ το θαρρετά, μ’ «ορθάνοιχτα μάτια». Και καθώς το έ­ παθλο κάθε ευγενικού αγώνα είναι η μοναξιά, η Στέρνα είναι μόνη, αλλά γεμάτη από την πείρα που απεκόμισε από τον κόσμο «που ζει μ’ ένα κυμάτισμα πικρό».

«Εμείς που τίποτε δεν είχαμε θα τους διδά­ ξουμε τη γαλήνη» (σελ. 77) «Κι όμως τα πάντα ήταν λευκά γιατί ο μεγά­ λος ύπνος είναι λευκός κι ο μεγάλος θάνατος ήσυχος, γαλήνιος, ξεχωριστός μέσα σε μια απέραντη σιγή» (σελ. 185)

«μόνη και στην καρδιά της τόσο πλήθος μόνη, και στην καρδιά της τόσος μόχθος και τόσος πόνος, στάλα-στάλα μόνος.» Αυτή την αλήθεια εκφράζει η στέρνα και κείνος που θα συμφιλιωθεί μ’ αυτήν, που θα μπορέσει μέ­ σα στην «πολιτεία τη φλογισμένη», να τη δει, να την ακούσει, θα σταματήσει τους θρήνους για τη μα­ ταιότητα της ζωής, θα σταματήσει τ’ αναστάσιμα, «των δειλών τα παρακάλια» θα διδαχτεί τη σιγή και ίσως καταχτήσει και τη γαλήνη. Στο Σεφέρη μοιάζει να γίνεται με τη Στέρνα κι έ­ να άλλο πάντρεμα: Του ιδεαλισμού του Πλάτωνα με τον υλισμό του Επίκουρου, που πίστευε ότι το καθή­ κον του σοφού είναι να φτάσει στην αταραξία του πνεύματος, που αποχτιέται με τη γνώση και την α­ παλλαγή από το φόβο μπροστά στους θεούς και το θάνατο. Η γνώση που καταχτιέται σ’ αυτό το ποίημα εκ­ δηλώνεται αργότερα στο έργο του ποιητή πολλές φορές δίνοντας την αντινομία της ζωής, τη δραμα-

«Στάσου διαβάτη μπροστά στην ήσυχη λίμνη η σγουρή θάλασσα και τα βασανισμένα καράβια οι δρόμοι που τύλιγαν βουνά και γεννούσαν άστρα όλα τελειώνουν εδώ στην πλατειά επιφά­ νεια. (σελ. 187) Ο σύγχρονος άνθρωπος μαγεύεται απ’ αυτή τη στάση απέναντι στο φαινόμενο της ζωής, γιατί κα­ θώς απομονώθηκε μέσα στις πολυάνθρωπες πόλεις κι αποστερήθηκε το φυσικό του περιβάλλον και την παραδεδομένη κοινωνική ζεστασιά, νιώθει αδύνα­ τος μπροστά στο θάνατο. Γι’ αυτό αφουγκράζεται μ’ ανακούφιση τη στέρνα «που διδάσκει τη σιγή μέσα στην πολιτεία τη φλογισμένη». ΕΡΙΦΥΛΗ ΣΑΜΟΥΗΛΙΔΟΥ - ΒΛΑΧΟΥ

Σημειώσεις

1. Για το μότο, που είναι η επιγραφή του Θεοτοκόπουλου από την «άποψη του Τολέδο» και δεν έχει άμεση σχέση με το περιεχόμενο του ποιήματος, βλ. Ν. Βαγενά: «Ο ποιητής και ο χορευτής», Κέδρος, 1979, σελ. 129-130.

2. Γ. Σεφέρης, Εκλογή από τις Δοκιμές, εκδ. Γαλαξία, σελ. 25-27 «Τι συμβαίνει; Συμβαίνει ότι από την εποχή των Ευαγγελίων ως τα χρόνια που προετοιμάζουν τον Παλαμά, δηλαδή ως τα χρόνια που ξυπνά το σκλαβω­ μένο Έθνος, τα ελληνικά κείμενα δεν εκφράζουν, δε δημιουργούν: περιγράφουν. Όταν τα διαβάζουμε, έ­ χουμε την εντύπωση πως γυρίζουμε γύρω από έναν κλειστό πύργο. Που δε θ’ ανοίξει ποτές. Είναι νεκρά, και η γλώσσα τους είναι νεκρή».

3. Σε μελέτη που δε δημοσιεύτηκε ακόμη.

4. Mario Vitti, Φθορά και λόγος, εκδ. Εστία, 1978, σελ. 41.

5. Γ. Σεφέρης και Α. Καραντώνης, «Αλληλογραφία 1931-1960» εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1988, σελ. 89 και Α. Καραντώνη «Ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης», εκδ. Γαλαξίας, σελ. 103-105 και 209.

6. Ν. Βαγενάς, ό.π. σελ. 131.

7. Όλοι οι μελετητές δέχονται την άμεση σχέση του ποι­ ήματος με το «Παραθαλάσσιο Νεκροταφείο» του Paul Valery. Πρώτος ο Α. Καραντώνης ενοχλείται από τις ο­ μοιότητες που υπάρχουν και ο Σεφέρης ενοχλείται με τη σειρά του, γιατί μόλις έγραψε τον τίτλο Στέρνα γεν-

8 9.

10.

11.

νήθηκαν «χίλια δυο βαλερικά σύμβολα που το δεί­ χνουν τουλάχιστον ότι και ο αναγνώστης είναι επηρεα­ σμένος και βρίσκει σε ό,τι διαβάζει τον εαυτό του και τις επιδράσεις του». Βλ. Αλληλογραφία ό.π. σελ. 96. Α­ ξίζει να σημειωθεί ότι στις λίγες σελίδες που αφιερώ­ νει στη «Στέρνα» ο Καραντώνης στο έργο του «Ο ποιη­ τής Γ. Σεφέρης», (σελ. 103-105 και 209) δεν αναφέρει καθόλου πλέον τον Ρ. Valery.

Robert Levesque, Seferls, Εισαγωγή, Ίκαρος, 1946, σελ. 21. Ν. Βαγενάς, ό.π. σελ. 131. «Και προσπαθώ να κοιτάζω το θρησκευτικό αίσθημα του Σικελιανού (...) να κινείται ανάμεσα στον Διόνυσο και τον Αδη που είναι το ίδιο, καθώς το θέλει ο Ηρά­ κλειτος...» Εκλογή από τις Δοκιμές, ό.π. σελ. 70. Για τη σχέση του Σεφέρη με τον Πλάτωνα αξίζει ν’ ανα­ φέρουμε τους στίχους που σημειώνει.στο ημερολόγιό του, Μέρες Γ', με ημερομηνία 30-9-1938: «Όταν όλα σ' αφίνουν και σου φαίνονται ανάξια γε­ λοία και παράτοχ,α γύρισε τρεις φορές το κλειδί, μαζέψου και ξα ν ά ρ ^ ^ . να διαβάζεις Πλάτώί/α»

12 Βλ. Εριφύλης Σαμουηλίδου-Βλάχου: «Η έννοια/tdu τέ-"' λους στην ποίηση του Γ. Σεφέρη», Περιοδικό /ψΛόΥ·ος;,< και Πράξη», Τεύχος 6, 1978, σελ. 62-71. ΐ ,. \ ’ 13. Γ. Σεφέρη, Ποιήματα, Ίκαρος, 1963. \

&

Το

Βιβλίο των Σνομπ του

Ουίλιαμ Μ. Θάκερυ Ο ταν ο Θάκερυ (1811-1863) χρησιμοποίησε τη λέξη σνομπ, αναφερόταν στους ανόητους, επηρμένους, γεμάτους προκαταλήμεις ανθρώ­ πους της βικτωριανής Αγγλίας - αλλά και κάθε εποχής που έχουν εξουσία ή νομίζουν ότι έχουν και που εκδηλώνουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την κοινωνική προέλευση, τα αξιώματα, τα πλούτη και το παρουσιαστικό παρά για το χα­ ρακτήρα και τις ηθικές αξίες. Οι σνομπ έγιναν πραγματικά διάσημοι με τα αποκαλυπτικά και τολμηρά κείμενα του Θά­ κερυ. Ο μοναδικός συνδυασμός κυνισμού και τρυφερού χιούμορ του συγγραφέα κάνει την α­ νάγνωσή τους μιαν επίκαιρη απόλαυση.

Εκδόσεις ΟΛΚΟΣ Βουκουρεστίου 3 - 105 64 Αθήνα S? 32.54.538 - 32.53.172 Κεντρική διάθεση: «Πρόοδος», Μεσολογγίου 5, Τηλ.: 36.30.889, F A X 36.29.207

48/χρονικα

χρονικα/49

Αποστολής Ανδρέου - Χρήστος Τζήκας Ε ισ α γ ω γ ικ ά ο μαθητικό έντυπο αποτελεί, από άποψη α­ ριθμού τίτλων, μεγάλο μέρος του νεανικού τύπου. Ό μω ς μέχρι σήμερα τόσο το νεανικό έ­ ντυπο, όσο και το μαθητικό ειδικότερα, δεν αποτέλεσε αντικείμενο συστηματικής καταγραφής και μελέτης. Ορισμένα άρθρα1, παραρτήματα βιβλίων2 και το ερευνητικό πρόγραμμα του Ιστο­ ρικού Αρχείου Ελληνικής Νεολαίας της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς για τον νεανικό τύπο της περιόδου 1830-19453, αποτελούν τις μοναδι­ κές καταγραφές και προσεγγίσεις. Και στις προ­ σπάθειες αυτές ομολογείται η δυσκολία 4 να ε­ ντοπιστούν, να καταγραφούν, να αρχειοθετηθούν και να μελετηθούν τα νεανικά έντυπα. Ο αριθμός που θα αποκαλύψει η καταγραφή των μαθητικών εντύπων θα είναι πράγματι εντυ­ πωσιακός. Η επιμονή στην καταγραφή και μελέ­ τη του μαθητικού εντύπου δεν προκύπτει από κά­ ποια νοσταλγική περιδιάβαση, αλλά από την α­ ναγκαιότητα κατανόησης μιας πραγματικότη­ τας κάθε εποχής, αφού μέσα από τα έντυπα αυ­ τά, στον ένα ή στον άλλο βαθμό αποτυπώθηκε το κλίμα της εποχής, οι αντιλήψεις και τα γεγονότα που δεν έχουν αλλού καταγραφεί. Πολλά από τα έντυπα αυτά αποδεικνύονται μοναδικοί, μερικές φορές, αποθησαυριστές γεγονότων και χρονο­ γράφοι. Έ νας γενικός ορισμός για το νεανικό έντυπο θα μπορούσε να περιλάβει κάθε έντυπο που απευ­ θύνεται ή ασχολείται με τα παιδιά και τους νέ­ ους. Δηλαδή, όλα τα έντυπα εκείνα τα οποία δη­ λώνουν την αναφορά τους στους νέους, θέλουν να απευθυνθούν σ' αυτούς ή εκδίδονται από νέ­ ους συντάκτες. Με βάση αυτό τον ορισμό μπο­ ρούμε να καθορίσουμε το μαθητικό έντυπο. Πρό­ κειται για όλα εκείνα τα έντυπα που αναφέρονται στους μαθητές-τριες, δηλαδή που εκδίδονται α-

Τ

πό μαθητές-τριες ή από ενηλίκους για αυτούς. Εί­ ναι αυτονόητο πως το μαθητικό έντυπο παραπέ­ μπει και στον εκπαιδευτικό μηχανισμό. Συνεπώς θα πρέπει να αναζητηθεί το κατά πόσο το μαθητι­ κό έντυπο αποτέλεσε προϊόν της σχολικής ζωής ή κατά πόσο «προστέθηκε» στη σχολική ζωή, δηλαδή να εκδίδεται από άτομα ή ομάδες που μπορεί να έχουν σχέση με την εκπαίδευση, αλλά δεν αποτελούν μέλη της σχολικής κοινότητας. Από την καταγραφή του σχετικού υλικού προέκυψαν αρκετές περιπτώσεις μαθητικών εντύπων που μπορούν να καταταχτούν στις ακόλουθες ομάδες: α · Τα μαθητικά έντυπα που εκδίδονται από τους μαθητές-τριες και σε συνεργασία με εκπαι­ δευτικούς και γονείς στις σχολικές ή μαθητικές κοινότητες5. β· Τα μαθητικά έντυπα που εκδίδονται από ά­ τομα ή ομάδες ή φορείς για τους μαθητές-τριες. Στην ομάδα αυτή περιλαμβάνονται τα έντυπα που εκδίδονται από πολιτικές νεολαίες, εκπαι­ δευτικούς συλλόγους και θρησκευτικές οργανώ­ σεις. Στην ομάδα αυτή μπορούν να συμπεριληφθούν και,τα έντυπα που σκοπό έχουν τη «φρο­ ντιστηριακή» ενίσχυση των μαθητών. Η εμφάνιση του μαθητικού εντύπου συμπίπτει με την έκδοση του παιδικού περιοδικού «Παιδική Αποθήκη, περιοδικόν σύγγραμμα εκδιδόμενον δις τού μηνός δια τα παιδία της Ελλάδος υπό Δ. Πανταζή, Αθηναίου», το Σεπτέμβριο του 1836 και εκδόθηκαν δύο τεύχη6. Τη βραχύβια αυτή α­ τομική έκδοση διαδέχτηκε η έκδοση της «Εφημερίδος των Μαθητών, Φιλολογική και των Ειδή­ σεων», που εκδόθηκε το 1852 και πάλι από τον Δ. Πανταζή. Το 1855 η εφημερίδα άλλαξε τίτλο, μορφή και περιεχόμενο και εκδόθηκε στη συνέ­ χεια ως «Εφημερίδα των Φιλομαθών και της Δη­ μοσίας Εκπαιδεήσεως» μέχρι το 1881. Η «Εφημερίς των Μαθητών» με τα θέματα που πρόβαλε 7 αποσκοπούσε στο να λειτουργήσει συμπληρωμα­ τικά στο διδακτικό έργο του σχολείου. Η διακί­ νησή της μέσω των σχολείων και η ιδιότητα του εκδότη της, ως συγγραφέα σχολικών εγχειρι­ δίων, ενισχύει τον παραπάνω ισχυρισμό. Το 1868 εκδόθηκε η «Εφημερίς των Παίδων» που η έκδοσή της διήρκεσε ως το 1893. Το 1874 εκδόθηκε και άλλο ένα παιδικό - νεανικό έντυπο, η « Η­ βη». Ο προσανατολισμός όλων αυτών των εντύ­ πων ήταν αντίστοιχος με τον φρονηματιστικό προσανατολισμό του σχολείου, δηλαδή ηθικολοΎΐκά συμπεράσματα, προβολή του Ελληνικού και Χριστιανικού Πολιτισμού κ.λπ.8. Το 1879 ^κδόθηκε η «Διάπλαση των Παίδων». Στην πρώΤΠ\της περίοδο (1879-1880), εκδότης και διευθυν^ής ήταν ο Νικ. Παπαδόπουλος. Στη δεύτερή

δόπουλο ήταν ο Αριστείδης Π. Κουρτίδης, ως αρχισυντάκτης, με το ψευδώνυμο «Αιμίλιος Ειμαρμένος». Στην τρίτη περίοδο (1894-1941) τη θέ­ ση του αρχισυντάκτη είχε ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, με τα ψευδώνυμα «Φαίδων», «Κυρά Μάρ­ θα» και «Ανανίας». Στην τέταρτη περίοδο (1942-1948) εκδότης και διευθυντής ήταν ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. Στην πέμπτη περίοδο, από το 1956 ως το 1957, τη διεύθυνση είχε η Εύα Κυ­ ριάκού και από το 1957 ως το 1967 εκδότης ήταν ο Αθ. Παράσχος και διευθυντής ο Κ. Παράσχος. Αρχικά το έντυπο ήταν μηνιαίο και δεκαεξασέλι­ δο, στη συνέχεια έγινε δεκαπενθήμερο και αργό­ τερα εβδομαδιαίο, οκτασέλιδο, μεγάλου σχήματος. Σημαντική εκδοτική κίνηση στο μαθητικό έ­ ντυπο της πρώτης ομάδας, διαπιστώνουμε στο τέλος της δεκαετίας 1920-1930. Μπορούμε να υ­ ποστηρίξουμε ότι εκείνη την περίοδο εμφανίστη­ κε το μαθητικό έντυπο που εκδίδεται από τους μαθητές-τριες. Έχει υποστηριχτεί ότι εκείνη την περίοδο «πολλαπλασιάζεται αισθητά η έκδοση σχολικών εντύπων από μαθητικές κοινότητες των σχολείων όλης της χώρας. Δεν έχει εξακρι­ βωθεί ακόμα αν η έκδοση των μαθητικών εντύ­ πων αυτών υποκινήθηκε από το Υπουργείο Παι­ δείας, που είχε επιτελέσει ένα σημαντικό έργο επί Γεωργίου Παπανδρέου ή οφείλονταν σε απλό μι­ μητισμό και διάθεση αυτοπροβολής»9. Δεν μπο­ ρούμε να θεωρήσουμε την έκδοση σχετικής εγκυ­ κλίου ή οδηγίας ή σύστασης από το Υπουργείο Παιδείας ή τον ανταγωνισμό και την αυτοπροβο­ λή, ως επαρκείς λόγους ερμηνείας για την εκδο­ τική κίνηση στα σχολεία που φαίνεται να κάλυ­ πτε όλη τη χώρα. Την περίοδο 1929-1932 η κυβέρ­ νηση Ελ. Βενιζέλου προσπάθησε να οργανώσει το σχολείο στη βάση της λειτουργικότητας και της αποδοτικότητας και να το προσαρμόσει στην οι­ κονομία της χώρας. Στα νομοθετήματα 10 αυτής της περιόδου υπήρχαν οι προβλέψεις να υπάρ­ χουν εργαστήρια, υλικά, βιβλιοθήκες κ.λπ. «παρ’ εκάστω σχολείω» και να οργανωθούν οι

50/χρονικα

μαθητικές κοινότητες. Κάποιες προσπάθειες για την πραγμάτωση και στην Ελλάδα των παιδαγω­ γικών αντιλήψεων και πρακτικών σχετικά με τις σχολικές κοινότητες αρχίζουν αυτή την περίοδο. Πρόκειται για αντιλήψεις που ξεκίνησαν από τη Δυτική Ευρώπη και απλώθηκαν άπό τις Ηνωμέ­ νες Πολιτείες της Αμερικής ως τη Σοβιετική Έ ­ νωση και τις Ινδίες. Η κίνηση που ονομάστηκε «Νέα Αγωγή» («Σχολείο Εργασίας», «Νέο Σχο­ λείο »)11 εμφανίστηκε και στην Ελλάδα, αλλά ό­ μως δεν θα προχωρήσει. Στις προσπάθειες για εκσυγχρονισμό της διδασκαλίας και της σχολι­ κής ζωής, όπου στόχευε η «μεταρρύθμιση του 1929», πρέπει να αναζητηθεί η εκδοτική κίνηση στο μαθητικό έντυπο. Αυτή την περίοδο στα Δι­ δασκαλεία, σχολές κατάρτισης δασκάλων, συζητούνταν το θέμα «η τάξη ως κοινότητα ζωής και εργασίας »12 και προτείνονταν η συγκρότηση ομάδας «που παρακολουθεί τη δημόσια γνώμη της κοινότητας και εκφράζει με έντυπο όργανο τη ζωή της, τις ανάγκες της και τους πόθους της»13. Σύμφωνα με τις απόψεις των εκπροσώ­ πων του «σχολείου εργασίας», η μαθητική εφημε­ ρίδα είναι μια από τις δραστηριότητες της σχολι­ κής κοινότητας. Συγκεκριμένα προτείνονταν: «Κάθε σχολείον και το γυμνάσιον και το δημοτι­ κόν σχολείον πρέπει να έχη την εφημερίδα του. Τα μέσα, τα οποία διαθέτει το σχολείον, και η ικανότης του συλλόγου των καθηγητών θα κανο­ νίσουν, αν η εφημερίς θα είναι δεκαπενθήμερος, εβδομαδιαία ή και καθημερινή. (...) Προτού αρ­ χίση η έκδοσις ο σύλλογος “ διδασκόντων” πρέ­ πει να έχη σαφώς διαγράψει τους σκοπούς, οι ο­ ποίοι θα επιδιωχθούν δια της εφημερίδος. (...). Οι σκοποί ούτοι δύνανται να είναι οι εξής: 1) Επικοι­ νωνούν τα μέλη της σχολικής κοινότητας μεταξύ των, εάν και εφόσον δημοσιεύονται εις την εφη­ μερίδα γεγονότα της σχολικής ζωής. 2) Παρορμώνται οι μαθηταί να γράφουν καλώς και να καλλιεργούν διαρκώς ένα ανώτερον τύπον εκθέσεως σκέψεων και ιδεών. 3) Αυξάνεται διαρκώς η αποτελεσματικότητα του σχολείου με την ευ­ καιρίαν, ήτις παρέχεται δια μίαν συνεχή επικοι­ νωνίαν καθηγητών με τους μαθητάς. 4) Καλλιερ­ γούνται διαρκώς, ανώτερα ιδεώδη ομαδικής ζω­ ής και επιδιώκεται όπως τα μέλη της σχολικής κοινότητας ζώσι συμφώνως με τα ιδεώδη ταύτα.

5) Καλλιεργείται και εκδηλώνεται η δυναμική θέλησις του συνόλου των μαθητών, η οποία είναι σπουδαίος παράγων εις την κατεύθυνσιν του σχολείου. 6) Δημιουργείται κοινή γνώμη γύρω α­ πό όλα τα προβλήματα του σχολείου, τα οποία ε­ ξετάζονται αντικειμενικώς και υπό το πρίσμα του τι συμφέρει εις το σύνολον των μαθητών». Σχετικά με την καθοδήγηση των εκπαιδευτικών στην έκδοση εφημερίδας προτείνονταν, ο σύλλο­

χρονικα/51

γος διδασκόντων να αναθέτει σ’ ένα εκπαιδευτι­ κής ζωής των μαθητών όλου του σχολείου. Ανά­ κό το ρόλο του συμβούλου ο οποίος «(α) Κατευ­ γκη να πείσουν ούτοι τους συναδέλφους των ότι θύνει προς κοινόν τέρμα τας ενεργείας πάντων πρέπει να οργανωθή η σχολική ζωή των μαθητών των μαθητών, εις ους έχει ανατεθή η έκδοσις και και να επιτραπή εις αυτούς η συμμετοχή των εις η κυκλοφορία της εφημερίδος (...). (β) Επιβλέπει την διοίκησιν του σχολείου. Η έκδοσις της εφη­ και ελέγχει το υλικόν, το οποίον θα δημοσιευθή μερίδος θα έλθη ως καρπός και ανάγκη της ορ­ εις την εφημερίδα και από απόψεως περιεχομέ­ γανωμένης ομαδικής ζωής ».17 Η έκδοση του μα­ νου και από απόψεως γλωσσικής μορφής». Τονί­ θητικού εντύπου υιοθετήθηκε, την ίδια περίοδο, ζονταν όμως ότι «η εφημερίς δεν είναι του συμ­ αλλά και στη συνέχεια, ως δραστηριότητα των βούλου, είναι των μαθητών. Οι μαθηταί οφείλουν μαθητικών κοινοτήτων και από τους συντηρητι­ να αντιμετωπίζουν προβλήματα και καταστά­ κούς παιδαγωγούς .18 Η κατάργηση του θεσμού σεις της σχολικής ζωής με τα ιδικά των μάτια των μαθητικών κοινοτήτων το 1936 (;), με την ε­ και πρέπει να εκφράζουν γνώμας μη υποβαλλοπιβολή της Μεταξικής δικτατορίας, οδήγησε μένας ουδέν πόρρωθεν εκ μέρους του συμβούλου. ατην αναστολή της έκδοσης των μαθητικών (...). Ο σύμβουλος έχη υποχρέωσιν να επεμβαίνη εντύπων. εις την εκλογήν της ύλης και την κατεύθυνσιν εν Οι μαθητικές εκδόσεις την περίοδο της Κατογένει της εφημερίδος κατά τρόπον τοιούτον ώστε Χήζ, στο μεγαλύτερο τους αριθμό, πρέπει να ε­ να εξασφαλιστή η πρωτοβουλία και η αυθόρμη­ νταχτούν στα έντυπα των αντιστασιακών οργα­ τος σκέψις των μαθητών, έχει εξ αντιθέτου και νώσεων. Οι περισσότερες εκδόσεις προέρχονταν άλλην υποχρέωσιν να μη αφίνη να βλέπη το φως από μαθητικές πρωτοβουλίες (π.χ. «Συντροφιά κάθε δημοσίευμα το οποίον υπό των μαθητών πατου Προτύπου Λυκείου Αθηνών») ή οργανώσεις ραδίδεται εις την συντακτικήν επιτροπήν», η ο­ (π.χ. «Ενιαία Μαθητική Νεολαία»). Χαρακτηρι­ ποία εκλέγεται από τους μαθητές- τριες και είχε στικά των μαθητικών εντύπων αυτής της περιό­ δου ήταν οι σαφείς πολιτικές αναφορές τους την ευθύνη της σύνταξης και κυκλοφορίας της ε­ φημερίδας.14 Από άλλους εκπαιδευτικούς υπο­ σφραγισμένες από τη συγκυρία και η παράνομη στηρίζονταν ότι «για να βγάλει ένα σχολείο το παραγωγή και διακίνησή τους. περιοδικό του πρέπει πρώτα να υπάρχει ένα πρό­ Στη μεταπολεμική περίοδο, η πλήρης επικρά­ σωπο που θα ενθαρρύνει και θα οδηγήσει τα παι­ τηση της συντηρητικής παιδαγωγικής ιδεολογίας διά στην έκδοσή του. Ύστερα πρέπει να υπάρχει και η μη ενίσχυση των μαθητικών κοινοτήτων, μια επιτροπή μαθητών από τις δυο ανώτερες τά­ δεν επιτρέπουν την αποκατάσταση των εκδοτι­ ξεις κι ένα-δυο αντιπροσώπους από τις μικρότε­ κών ρυθμών των μαθητικών εντύπων στα επίπε­ ρες (...)». Στο περιοδικό - υποστηρίζονταν - ό­ δα της προπολεμικής περιόδου. Ωστόσο πρέπει τι «δεν θα πρέπει όμως να δημοσιεύεται τίποτε να επισημάνουμε ότι εμφανίστηκε και ένας νέος (...) αν δεν εγκριθεί από τον υπεύθυνο καθηγητή χώρος με μαθητικό πληθυσμό, που «δραστηριο­ ή ίσως από το διευθυντή».15 Από τους εκπαιδευ­ ποιήθηκε» στην έκδοση εντύπων. Πρόκειται για τικούς που θέλησαν να κατευθύνουν την εκδοτι­ τιί σχολικές κατασκηνώσεις που στα πρώτα με­ κή κίνηση του μαθητικού εντύπου προτείνονταν ταπολεμικά χρόνια αυξήθηκαν εντυπωσιακά. Η η ακόλουθη θεματική: α) Αθλητισμός (επιδόσεις«δραστηριότητα» αυτή μπορεί να ερμηνευτεί με κρίσεις), β) Προσφωνήσεις των αρχών, γ) Συζη­ την κατεύθυνση που έδινε ο «Κανονισμός Οργα­ τήσεις στις ομάδες της σχολικής κοινότητας, δ) νισμού και Λειτουργίας Μαθητικών Εξοχών και Δραστηριότητα της βιβλιοθήκης, ε) Διαγωνι­ Κατασκηνώσεων», όπου προβλέπονταν ότι ο κα­ σμοί, στ) Γιορτές, εκδρομές, ζ) Εκλογές για τη θηγητής (υπεύθυνος) «φροντίζει (...) δια την έκμαθητική κοινότητα, η) Παρατηρήσεις και κρί­ δοσιν μικράς εφημερίδος ή περιοδικού, βοηθών σεις για τις πράξεις των μαθητών, θ) Εκθέσεις, και κατευθύνων την επιτροπήν εκδόσεως»19. Την ίδια περίοδο εμφανίστηκαν ορισμένα μαθητι­ λογοτεχνία, ι) Κρίσεις για σχολικά ζητήματα, ια) Θεατρικές κριτικές, ιβ) Ειδήσεις από τη σχολική κά έντυπα, που εκδίδονταν με την καθοδήγηση των επιθεωρητών, και κάλυπταν τις εκπαιδευτι­ ζωή, ιγ) Σχολικά τραγούδια, ιδ) Φωτογραφίες.16 κές τους περιφέρειες. Αξιόλογη, αριθμητικά, κί­ Η αντίληψη που επικρατούσε ήταν ότι το μαθητι­ νηση στο μαθητικό έντυπο παρουσιάστηκε στα κό έντυπο αποτελεί προϊόν της σχολικής κοινό­ «πρότυπα σχολεία »20 των εκπαιδευτικών περιφε­ τητας και εκφράζει τη ζωή της. Επισημαίνονταν ρειών που βρίσκονταν στις έδρες των νομών. Τα δε ότι πολλά σχολεία προχώρησαν στην έκδοση^ μαθητικού εντύπου χωρίς να προσπαθήσομν^άί; γ^ χέντυ π α αυτά παρουσίασαν μια διάρκεια στην έκ'^δοσή τους σε σχέση με τα έντυπα που εκδίδονταν οργανώσουν τη σχολική κοινότητα. Ενδεικτική από άλλα σχολεία. Μακροβιότητα επίσης παήταν η κατεύθυνση, ότι «πρέπει οι προό^ευτ%ω_ καθηγηταί να αρχίσουν όχι από την έκ&ρφνΑή'ς,': jtvs. Ρ°ύσίασαν και τα μαθητικά των ιδιωτικών σχοεφημερίδος, αλλά από την οργάνωσιν της ομάδί'ί1 ϊ. λείων. Και στις δύο περιπτώσεις διατίθενταν τα --------------------------------------------------------

μέσα για τη συνεχή έκδοση των εντύπων. Να επισημάνουμε πως τα μαθητικά έντυπα των «προτύ­ πων σχολείων» που εκδίδονταν με την καθοδή­ γηση του υπεύθυνου εκπαιδευτικού ή του διευθυ­ ντή του σχολείου στόχευαν και στο να λειτουργή­ σουν ως πρότυπο για την έκδοση μαθητικών ε­ ντύπων από τα άλλα σχολεία της εκπαιδευτικής περιφέρειας. Τα περιεχόμενα των εντύπων αυτών είναι γεμάτα από ηθικοπλαστικές προτροπές, αντίστοιχες του προσανατολισμού της εκπαίδευ­ σης. Οι διηγήσεις, τα αποσπάσματα από εκθέ­ σεις, οι ιστορίες, τα ιστορικά και τα λαογραφικά του τόπου, οι περιγραφές των καθιερωμένων

χρονικα/53

52/χρονικα

σχολικών εορτών, η προβολή των τοπικών αρ­ χών και των «ευεργεσιών» συνθέτουν τη θεματο­ λογία των μαθητικών εντύπων, όχι μόνο της πε­ ρίπτωσης των «προτύπων σχολείων» αλλά και άλλων σχολείων αυτή την περίοδο. Θα μπορού­ σαμε μάλιστα να υποστηρίξουμε πως τα έντυπα αυτά, με ελάχιστες εξαιρέσεις, συμπλήρωναν τα σχολικά εγχειρίδια. Βέβαια δεν απούσιαζαν και απόψεις για το μαθητικό έντυπο που βρίσκονταν στον αντίποδα των κυρίαρχων. Σε ορισμένα εκ­ παιδευτικά περιοδικά δημοσιεύονταν εργασίες εκπαιδευτικών και μεταφράσεις, κυρίως από το «Methodes Actives»21, που συνέδεαν την έκδοση του μαθητικού εντύπου με την εισαγωγή του τυ­*1

Σημειώσεις 1. ΦΙΛΗΣ Ν., Καταγραφή της φοιτητικής εκδοτικής εμπει­ ρίας. (Απόπειρα πρώτη), περ. «Διαβάζω», τ. 54/Ιούλιος 1982, σσ. 40-42. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ NT., Τα λογοτεχνικά περιοδικά της Θεσσαλονίκης. Σύντομη επισκόπηση, περ. «Διαβά­ ζω», τ. 128/9.10.1985, σσ. 44-52. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ NT., Λογοτεχνικά βιβλία και πε­ ριοδικά που τυπώθηκαν στη Θεσσαλονίκη (1850-1950). Πρώτη καταγραφή, Ανάτυπο από το περ. «Διαγώνιος», τ.

4/1980. Μ.Δ., Περιοδικά της Θεσσαλονίκης, περ. «Πολίτης», τ. 34/1976.

2. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Ν., Παράνομος τύπος, 1941-1944. Συμβολή εις την έρευναν του όλου δράμματος της Ελλά­ δος, Αθήναι 1960. ΓΑΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ., Ιστορία της κατοχής. Συμπληρωμένη με την ιστορίαν του παρανόμου τύπου της Εθνικής Αντι­ στάσεως, Αθήνα 19652. ΑΝΤΩΝΙΟΥ-ΤΙΛΙΟΥ Μ., Κατάλογος Ελληνικών περιοδι­ κών και ημερησίων εντύπων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Φι­ λοσοφική Σχολή - Τομέας Νέας Ελληνικής Φιλολογίας, Ιωάννινα 1982. ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΥ Μ., Αφιερώματα περιοδικών. Συμβολή στην καταγραφή τους (1880-1980), Ε.Λ.Ι.Α., Αθήνα 1982.

3. ΤΣΙΚΝΑΚΗΣ Κ., Ελληνικός νεανικός τύπος, (1915-1936). Καταγραφή, Ι.Α.Ε.Ν.-Γ.Γ.Ν.Γ., Αθήνα 1987. ΒΑΡΩΝ ΟΝΤ., Ελληνικός νεανικός τύπος, (1941-1945). Καταγραφή Ι.Α.Ε.Ν.-Γ.Γ.Ν.Γ., Αθήνα 1987, τ. Α'-Β'. ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΥ Μ., Ελληνικός νεανικός τύπος, (1830-1914). Καταγραφή, Ι.Α.Ε.Ν.-Γ.Γ.Ν.Γ., Αθήνα 1987. ΠΑΤΣΙΟΥ Β., «Η διάπλασις των Παίδων», (1879-1922). Το πρότυπο και η συγκρότησή του, Ι.Α.Ε.Ν.-Γ.Γ.Ν.Γ., Αθήνα 1987. ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΥ Μ., ΜΑΤΘΑΙΟΥ Α., ΚΑΡΥΑΤΟΓΛΟΥ Λ., ΤΣΙΚΝΑΚΗΣ Κ., ΠΑΝΟΠΟΥΛΟΥ ΑΓ., ΒΑΡΩΝ ΟΝΤ., Νεανικός Τύπος, 1830-1944, Πρακτικά του Διε­ θνούς Συμποσίου, Ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας και νεότητας, Αθήνα 1-5, Οκτωβρίου 1984, τομ. Β', Ι.Α.Ε.Ν.Γ.Γ.Ν.Γ., Αθήνα 1986, σσ. 545-573.

4. ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΥ Μ., (...) ΒΑΡΩΝ ΟΝΤ., οπ.παρ., 5. Για τη διαφορά σχολικής και μαθητικής κοινότητας και γε­ νικά για τις σχολικές και μαθητικές κοινότητες βλ. ΔΗΜΑΡΑΣ ΑΔ., Από τις σχολικές στις μαθητικές κοινότη­ τες: Εξέλιξη ή παρεξήγηση ενός θεσμού, Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου (...), οπ.παρ., σσ. 497-501.

6. Σχετικά βλ. - ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΚΥΡ., Η «Παιδική Απο­ θήκη» και ο Δημήτριος Πανταζής, Το πρώτο ελληνικό παι­

πογραφείου στο σχολείο, σύμφωνα με το παρά­ δειγμά του S. Freinet. τη μεταπολιτευτική περίοδο ο πρώτος «Κα­ νονισμός μαθητικών κοινοτήτων» (1976) προέβλεπε στις «ειδικές δραστηριότητες» των μαθητικών κοινοτήτων την «έκδοση σχολικών ε­ φημερίδων και περιοδικών» με την «υποβοήθηση (...) του υπεύθυνου καθηγητή». Αυτή την περίοδο κάνουν την εμφάνισή τους δύο μαθητικά έντυπα που εκδόθηκαν από το Υπουργείο Παιδείας. Πρόκειται για τα «Χελιδόνια», έκδοση που απευ­ θύνονταν στους μαθητές-τριες των δημοτικών σχολείων, και την «Ελεύθερη Γενιά» που απευθύ-

Σ

δικό περιοδικό και ο εκδότης του, Ε.Λ.Ι.Α., Αθήνα 1989. ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΥ Μ., (...) ΒΑΡΩΝ ΟΝΤ., οπ.παρ., σσ.

548-550.

7. ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΥ Μ., (...) ΒΑΡΩΝ ΟΝΤ., οπ.παρ., σ. 553.

8. Μια σύντομη περιγραφή των περιεχομένων γίνεται στο ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΥ Μ. (...), ΒΑΡΩΝ ΟΝΤ., οπ.παρ., σ. 556.

9. ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΥ Μ. (...) ΒΑΡΩΝ ΟΝΤ., οπ.παρ., σ. 561.

10. Νόμος 4397/1929, «περί στοιχειώδους εκπαιδεύσεως», Νό­ μος 4379/1929, «περί διαρρυθμίσεως της μέσης εκπαιδεύσεως».

11. Για μια σύντομη επισκόπηση της «Νέας Αγωγής», βλ. ΚΟΥΝΤΟΥΡΑΣ ΜΙΑ., Κλείστε τα σχολειά. (Εκπαιδευτικά Άπαντα), Επιμελεια-σχόλια: ΔΗΜΑΡΑΣ, Εκδ. «Γνώση», (1985), τομ. Α', σσ. λη'-ξλ'. Αναλυτικότερα βλ. ΚΛΕΑΝΘΟΥΣ-ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Μ., Η Νέα ΑγωγήΘεωρία και μέθοδοι, Αθήνα 1952, τομ. Α'-Γ'.

12. Βλ. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ.Θ., (καθηγητής του Μαρασλείου Διδασκαλείου), Η τάξη ως κοινότητα ζωής και εργασίας, «Δελτίο της Ο.Λ.Μ.Ε.», φυλ. 87/Ιανουάριος 1934, σσ. 238-250, φυλ. 88/Φεβρουάριος 1934, σσ. 283-295, φυλ. 89/Μάρτιος 1934, σσ. 337-353, φυλ. 90/Απρίλιος 1934, σ. 391-402.

13. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ.Θ., οπ.παρ., φυλ. 90/Απρίλιος 1934, σ. 401.

14. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ Θ. (Εκπαιδευτικός Σύμβουλος), Η κοινωνική οργάνωσις του σχολείου και η εφημερίς του, «Δελτίο της Ο.Λ.Μ.Ε.», φυλ. 70/Απρίλιος 1932, σσ.

355-363, φυλ. 71/Μάιος 1932, σσ. 404-408. Το άρθρο αυτό, όπως σημείωνε ο συγγραφέας του, ήταν μια απάντηση στα σχολεία που είχαν εκδώσει μαθητικές εφημερίδες.

15. ΤΣΟΥΡΗΣ MAP., Οργάνωση παιδείας και λειτουργία σχο­ λείων, Αθήνα 1947, σ. 289.

16. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ Θ., οπ.παρ., α. 407. ΤΣΟΥΡΗΣ MAP., οπ.παρ., α. 289.

17. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ Θ., οπ.παρ., σ. 408.

18. Π.χ. ο Ν. Εξαρχόπουλος πρότεινε ότι «έργα της κοινότητος κατ' ανιούσαν σειράν δυσχερείας είναι τα επόμενα: (α)... (β)... (γ)... έκδοσις σχολικής εφημερίδος», βλ. ΕΗΑΡΧΟΠΟΥΛΟΣ Ν., Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν, Α­ θήνα χ .χ.5, τομ. Β".

19. Άρθρο 32 παρ.2 του Κανονισμού, Υ.Π.Ε.Π.Θ., Αθήναις 25- 4-1947 (Υπουργός Αντ. Παπαδήμος).

20. Σχετικά: Νόμος 4376/1929 και Αν. Νόμος 2029/1939, άρ­ θρο 1.

21. ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ ΣΤ., Μαθητική εφημερίδα και μαθητικ περιοδικό, περ. «Νέο Σχολείο», τ. 122/Οκτώβριος 1 123/Νοέμβριος 1960.

MUTEL Θ.(μετ. X. Πάτση), Ιστορία ενός σχολικρ δικού, περ. «Νέο Σχολείο», τ. 20/Μάϊος 1952. Μεταφράσεις από το περ. «Methodes Actives», j «Νέο Σχολείο».

νονταν στους μαθητές-τριες της μέσης εκπαίδευ­ ε ς - Οι δυο αυτές εκδόσεις έγιναν τη στιγμή που °ι ρυθμοί έκδοσης μαθητικών εντύπων από τις μαθητικές κοινότητες ή ομάδες μαθητών-τριών παρουσιάζονταν αυξημένοι. Μπορούμε να υποθέ­ σουμε πως η έκδοση αυτών των δυο μαθητικών εντύπων από το Υπουργείο Παιδείας στόχευε και στο να προβάλει και να επιβάλει ένα συγκεκριμέ­ νο προσανατολισμό στα έντυπα που εξέδιδαν οι μαθητικές κοινότητες. Ταυτόχρονα εμφανίστη­ καν και τα κεντρικά έντυπα των μαθητικών πα­ ρατάξεων, τα οποία δεν εκδίδονταν τακτικά, αλ­ λά κατά κύριο λόγο στις εκλογές των μαθητικών κοινοτήτων. Κύριο χαρακτηριστικό τους η στενά συνδικαλιστική τους λειτουργία. Τα κεντρικά έν­ τυπα των μαθητικών παρατάξεων ποτέ δεν κάλυ­ ψαν τη μαθητική εκδοτική κίνηση, όπως συνέβη με τα φοιτητικά έντυπα. Τα περισσότερα έντυπα αυτής της περιόδου εκδόθηκαν αποκλειστικά α­ πό τους μαθητές-τριες, που παρέκαμπταν τους περιορισμούς του «κανονισμού μαθητικών κοι­ νοτήτων». Οι στόχοι των μαθητών-τριών για την έκδοση των εντύπων, όπως καταγράφονται στα ίδια τα έντυπα, μπορούν να συνοψιστούν στα α­ κόλουθα σημεία:

6 . Ιστορικά θέματα (Κιλελέρ, Ημέρα της γυναί­ κας, Εξέγερση του Πολυτεχνείου).

7. Συνεντεύξεις (κυρίως από εκπαιδευτικούς και λογοτέχνες) 8. Αναδημοσιεύσεις από εφημερίδες και πε­ ριοδικά.

9. Ψυχαγωγία (σταυρόλεξα, παιχνίδια, γελοιο­ γραφίες, ανέκδοτα, ευθυμογραφήματα).

10. Ποιήματα, διηγήματα, χρονογραφήματα.

11. Γενικά άρθρα (που κατά κανόνα είναι το κύ­ ριο άρθρο των εντύπων).

12. Εκδηλώσεις των σχολείων (γιορτές, χοροί, εκδρομές, θεατρικές παραστάσεις).

13. Πολιτιστική κίνηση (μουσική, κινηματογρά­ φος, θέατρο). Είναι προφανές πως τα θέματα των μαθητικών εντύπων των τελευταίων χρόνων, όχι μόνο είναι

\ · «Σαΐστή και υπεύθυνη ενημέρωση των μαθητω ν> αλλά και των γονιών για θέματα που απα­ σχολούν τους νέους και για θέματα που έχουν σλεση με τη λειτουργία του σχολείου».

2· Ο προβληματισμός των μαθητών-τριών και η Συμμετοχή τους στα κοινά.

3. «Δυνατότητα στους μαθητές να εκθέσουν τις απόψεις τους, να εκφράσουν τη γνώμη τους και να σχολιάσουν την επικαιρότητα.»

4· «Για ευρύτερη και αποδοτικότερη συνεργα­ σία καθηγητών-μαθητών». Η θεματολογία των μαθητικών εντύπων που εκδόθηκαν και εκδίδονται από τις μαθητικές κοινότητες ή ομάδες μαθητών την τελευταία δε­ καπενταετία περιλαμβάνει τις ακόλουθες κατη­ γορίες: • Κρίσεις για το εκπαιδευτικό σύστημα. (Τα περισσότερα άρθρα αφορούν τις εξετάσεις, τα σχολικά βιβλία και τον σχολικό επαγγελματικό προσανατολισμό).

2. Οι σχέσεις δευτικών.

μαθητών-τριών

και

εκπαι­

•5. Κοινωνικά προβλήματα (ναρκωτικά, μονα­ ξιά, μόλυνση του περιβάλλοντος - στα έντυπα των πόλεων, σχέσεις των δύο φύλων, υποανάπτυκ^ες χώρες, φυλετικές διακρίσεις, πυρηνικά όπ/·α ’ σεξουαλική διαπαιδαγώγηση).

VT.V, Μαθητικές Κοινότητες (η λειτουργία τους, η τ ^ Ί τους> οι ανακοινώσεις τους, οι προοπτικές Θλητικά.

διευρυμένα σε σχέση με τα έντυπα παλαιότερων περιόδων, αλλά βρίσκοτναι σε άλλον προσανα­ τολισμό. Το ίδιο ισχύει και για τον τρόπο σχεδιασμού και έκδοση των εντύπων. Πέρα από όσα έχουμε επισημάνει και επιχειρή­ σει να ερμηνεύσουμε, εκκρεμεί μια συστηματική προσέγγιση των μαθητικών εντύπων, έτσι ώστε να ερμηνευτούν οι απόψεις και οι τάσεις που επι­ κράτησαν και επικρατούν στον μαθητικό πληθυ­ σμό, να καταγραφούν πληροφορίες για τη σχολι­ κή ζωή κ.λπ.

54/χρονικα

Μορφές έκδοσης των μαθητικών εντύπων Οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν για την έκ­ δοση των μαθητικών εντύπων ήταν και είναι: 1. Τυπογραφείο (Λινοτυπία, offset).

2. Πολύγραφος (μελάνης ή οινοπνεύματος). Τα περισσότερα έντυπα της μεταπολεμικής πε­ ριόδου είναι πολυγραφημένα. Τα έντυπα αυτά ή­ ταν χειρόγραφα ή δακτυλογραφημένα.

3. Φωτοτυπία. Τα μαθητικά έντυπα της μετα­ πολιτευτικής περιόδου είναι κυρίως φωτοτυπημένα. Αυτή την τεχνική χρησιμοποιούν σχεδόν α­ ποκλειστικά τα έντυπα που εκδίδονται από ομά­ δες μαθητών-τριών ή από κάποια τάξη του σχολείου.

To tirage των μαθητικών εντύπων Τα στοιχεία που διαθέτουμε για το tirage των μαθητικών εντύπων είναι πολύ λίγα. Αρχικά να κάνουμε μια διάκριση: Από τη μια, ήταν τα έντυ­ πα που εκδίδονταν από μαθητές-τριες και από την άλλη, τα έντυπα που εκδίδονταν από ιδιώτες ή από εξωσχολικούς φορείς. Στα πρώτα το tirage συμπίπτει συνήθως με τον αριθμό των μαθητώντριών του σχολείου και σε ορισμένες μόνο περι­ πτώσεις τον ξεπερνά. Ενδεικτικά αναφέρουμε: «Μαθητικά Νέα»: 300 φυλ., «Κάγγελο»: 400 φυλ., «Ρόδα»: 500 φυλ., «Παράθυρο»: 800 φυλ. Στη δεύτερη κατηγορία το tirage είναι μεγαλύτε­ ρο. Ενδεικτικά αναφέρουμε: «Περιοδικό Ελληνι­ κού Ερυθρού Σταυρού Νεότητας»: 200.000 φυλ. (το 1980), «Η Ζωή του Παιδιού»: 120.000 φυλ., «Η Ελεύθερη Γενιά» (έκδοση του ΥΠ.Ε.Π.Θ.): 150.000 φυλ., «Τα Χελιδόνια» (έκδοση του ΥΠ.Ε.Π.Θ.): 280-300.000 φυλ., «Γεια Χαρά»: 15-20.000 φυλ., «Το ρόδι»: 15.000 φυλ. (το 1980), «Μαθητική Χαρά»: 6- 10.000 φυλ. Να επισημάνουμε πως τα περισσότερα από τα έντυπα αυτά διακινούνταν και διακινούνται στα σχολεία με τη συγκατάθεση της πολιτικής ηγεσίας ή (και) των μηχανισμών του Υπουργείου Παιδείας και σε πολλές περιπτώσεις η εγγραφή συνδρομητών ή­ ταν υποχρεωτική. Παράδειγμα αποτελεί η ισχύουσα εγκύκλιος του υπουργού παιδείας (από το Καλοκαίρι του 1989) που επιτρέπει την ελεύθερη διακίνηση στα σχολεία των περιοδικών «Ζωή του Παιδιού» και «Προς την Νίκη», τη στιγμή που άλλα περιοδικά αποκλείονται.

Η καταγραφή των μαθητικών εντύπων Η καταγραφή που ακολουθεί δεν διεκδικεί τα όρια της σχετικής πληρότητας. Οι λόγοι που την καθιστούν δύσκολη ή και αδύνατη είναι πολλοί

χρονικά/55

και προφανείς. Ό μω ς μια προσπάθεια συνεχούς καταγραφής και ταυτόχρονα η δημιουργία ενός αρχείου για τα έντυπα που εκδίδονται σήμερα εί­ ναι δυνατή.

• Τα εκδοτικά στοιχεία που αναφέρονται στα έντυπα είναι ελλιπή. Ορισμένα προκύπτουν από άλλα στοιχεία των εντύπων.

• Πολλά έντυπα δηλώνουν την περιοδικότητά τους, την οποία σε πολλές περιπτώσεις δεν την α­ κολουθούν.

• Η ακανόνιστη έκδοση που σημειώνεται στην καταγραφή κρίθηκε από το ρυθμό έκδοσης που διαπιστώσαμε, κι όχι από το τι δηλώνεται στα έντυπα.

• Η καταγραφή που επιχειρούμε στηρίζεται: α. Στα αρχεία των επιμελητών αυτής της κα­ ταγραφής. β. Στα μαθητικά έντυπα που υπήρχαν στη Γε­ νική Γραμματεία Νέας Γενιάς το 1987-1988. γ. Στο αρχείο του Π.Τ. Δημοτικής Εκπαίδευ­ σης του Α.Π.Θ. δ. Στις καταγραφές που έγιναν στις εκδόσεις του Ι.Α.Ε.Ν. ε. Σε βιβλιογραφικές πληροφορίες. Η χρήση αυτών των πηγών μας επέτρεψε να διασταυρώσουμε τα στοιχεία ενός αριθμού εντύ­ πων που είχαν καταγραφεί από δευτερογενείς πηγές. Έ να μεγάλο μέρος των εντύπων βρίσκεται στο Αρχείο του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

• Το μεγαλύτερο μέρος της καταγραφής έγινε με αυτοψία των εντύπων.

• Τα περισσότερα έντυπα ήταν βραχύβια. Η έκδοσή τους εξαρτώνταν από την αντίληψη του εκπαιδευτικού. Η συν%χής έκδοση εντύπων σ’ ο­ ρισμένα σχολεία, κατά τη γνώμη μας, οφείλεται κυρίως στην οικονομική τους άνεση ή (και) στην παράδοσή τους.

• Για τον γεωγραφικό προσδιορισμό των εντύ­ πων χρησιμοποιήθηκε ο σχετικός πίνακας του Υ­ πουργείου Εσωτερικών (31.12.1989). Α.Α.-Χ.Τ. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ αριθ.: αριθμός Α/ντής: Διευθυντής Ε.Ο.Π.: Εθνικός Οργανισμός Πρόνοιας Ιδιοκτ.: Ιδιοκτήτης τεύχ.: τεύχος φυλ.: φύλλο χ.α.: χωρίς αρίθμηση χ.χ.: χωρίς χρόνο (....]: Εκδοτικά στοιχεία που προκύπτουν ατρ στοιχεία του εντύπου.

Α' Γ εω γ ρ α φ ικ ή ς Κ α τα νο μ ή ς Νομός Α ιτωλοακαρνανίας Α ργολίδας Αρκαδίας Ά ρτας Αττικής

Αχαΐας Βοιωτίας Δ ράμας Δωδεκανήσου Έ βρου Εύβοιας Ευρυτανίας Ζακύνθου Ηλείας Ημαθίας Ηρακλείου Θεσπρωτίας Θ εσσαλονίκης Ιωαννίνων Καβάλας Καρδίτσας Καστοριάς Κέρκυρας Κιλκίς Κοζάνης

Αριθμ.Εντύπων 5 2 8 1

191

8 1

4 2

4 4 1

4 5 4 6 1

44 6 1

4 1

2 1

16

Νομός Κορινθίας Κυκλάδων Λακωνίας Λάρισας Λασηθίου Λέσβου Λευκάδας Μαγνησίας Μεσσηνίας Ξάνθης Πέλλας Πιερίας Ρεθύμνης Ροδόπης Σάμου Σερρών Τρικάλων Φθιώτιδας Φλώρινας Φωκίδας Χαλκιδικής Χανίων Χίου Εξωτερικού Δεν αναγράφεται

Αριθμ,Εντύπων 1 1

5 7 1

8 1

9 3 1

4

2 2 1 1

8 6 4 3 1 1 12

3 34 1

56/χρονικα

χρονικα/57

Β' Χ ρ ο ν ο λ ο γ ικ ή ς Κ α τα ν ο μ ή ς (Π ρώ τη Κ υκλοφ ορία ) — ^

Μ α θ η τ ικ ά Έ ν τ υ π α

Έτος

Αριθμ.Εντύπων

Έτος

Αριθμ.Εντύπων

Έτος

Αριθμ.Εντύπων

1836 1852 1872 1874 1875 1877 1879 1882 1885 1891 1896 1899 1902 1904 1906 1911 1912 1915 1917 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926

1 1 1 1 2 1 1

1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1939 1941 1942 1943 1944 1945 1947 1948 1950 1951 1952 1955 1956 1958 1959 1960 1961

19 9 7 13 16

1962 1963 1964 1965 1966 1967 1971 1973 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 Χ·Χ·

1

, ι 2 1 1 1 1 1 1 2 1

3 1

3 1 1

3 5 10 6

4

8 11 11

7 2 1 1

3 13 10 2 2 6 2 2

4 1 2 2 6

7 2

Γ' Π ερ ιο δ ικ ό τη τ α ς Περιοδικότητα Δεκαήμερα Εικοσαήμερα Εβδομαδιαία Δεκαπενθήμερα Μηνιαία Διμηνιαία Τριμηνιαία Εξαμηνιαία Ετήσια Μοναδικές Ακανόνιστη Δεν δηλώνεται

Αριθμ.Εντύπων 3 1

25 59 107 18 5 1

9 10

13 209

4 2 1 1 1

3 4 3 8

4 5 7 8 11

13 24 29 25, 5 5 3 5 2

60

1. ΑΕΤΟΠΟΥΛΟ Εφημερίδα των Αετόπουλων Δυτ. Μακεδονίας Χρονιά I, αριθ. φύλ. 1 [1943] 2. Τ ΑΗΤΟΠΟΥΛΟ Ό ργανο του Διαμερίσματος των Αετόπουλων Χρονιά Πρώτη, Αριθ. Φύλ. 2, 10 του Φλεβάρη 1944 [Θεσσαλία] 3. ΑΘΗΝΑ Μηνιαίον περιοδικόν που εκδίδεται από τους μαθη­ τές του Λυκείου «Η Αθηνά» Έ τος I [1959-60], [Αθήνα] 4. ΑΘΗΝΑΙΟΕ Περιοδικό του Ελληνοαμερικανικού Κολλεγίου Αθηνών 1931-1934...; 5. α κ α ν θ ις Διδασκαλία τέρψις [Δεκαπενθήμερο περιοδικό] Εκδότης: Νίκος Σπετσερόπουλος 1899 [Αθήνα] 6. ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ Δίμηνη μαθητική εφημερίδα των Δημοτικών Σχο­ λείων της Εκπαιδευτικής Περιφέρειας Ορεστιάδας Ν. Έβρου Έ τος 2ο, Φυλ. 7, Μάρτιος-Απρίλιος 1983 7. ΑΛΜΠΟΥΜ Περιοδικό επικοινωνίας προβληματισμού και παι­ δείας της παιδικής ηλικίας τ. 1, Νοέμβριος 1979 [Αθήνα] 8. ΑΝΑΒΡΥΤΑ Τριμηνιαίον περιοδικόν των μαθητών του Εθνικού Εκπαιδευτηρίου Αναβρύτων. Εν Κηφισιά [Αθήνα] Έ τος Δ' [1959-60] 9. ΑΝΑΜΟΡΦΩΤΗΣ [Δεκαπενθήμερο περιοδικό] Εκδότες-Διευθυντές: Βασ. Αντωνόπουλος και Ανδρέας Γιαννακόπουλος [Εκδίδεται στην Πάτρα το 1930] 10. ΑΝΑΞΕΣ Μαθητική εφημερίδα δεκαθέσιου Δημοτικού Σχο­ λείου Αγίας Μαρίνας Λέρου Φύλ. 2, Απρίλιος-Μάιος 1985 Μ. ΑΝΑΤΟΛ1Α Μηνιαίο Μαθητικό περιοδικό του Κολλεγίου Θεσ­ σαλονίκης «Ανατόλια» Έ τος Α', αριθ. 1,... 1933 12. ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Εκδοση του 5ου Γυμνασίου Βόλου 2η έκδοση [χ.χ.]

1-3. Μ' ΑΝΟΙΧΤΑ ΧΑΡΤΙΑ Λ Εφημερίδα των μαθητών του 1ου Γενικού Λυκείου ί 1 Αγίων Αναργύρων [Αθήνα] Φύλ. 1, Δεκέμβριος 1982

14. ΑΠΟ ΠΑΙΔΙΑ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ [εφημερίδα του 1ου Γυμνασίου Κηφισιάς] ΪΧ·α·. λ·λ·] [Αθήνα] 15. ΑΠΟΠΕΙΡΑ για την αυτοοργάνωση και την αυτονομία του μαθη­ τικού κινήματος Εκδίδεται στη Θεσσαλονίκη τεύχ. 2ο [χ.χ.]

16. ΑΠΟΠΕΙΡΕΣ Μαθητικό περιοδικό Γυμνασίου Λέρου τεύχ. 3, Μάιος-Ιούλιος 1983 17. ΑΡΓΟΝΑΥΤΕΣ [Εφημερίδα του Λυκείου Πολυγύρου Χαλκιδικής] [χ·α. χ.χ.]

18. ΑΣΤΗΡ Ιδιοκτήτης-Διευθυντής: Δ.Σ. Δατσενέρης Έ τος Α', αριθ. 1-6, Κυριακή 12 Ιουλίν 1922, Αθήνα 19. ΑΤΡΟΜΗΤΟΙ Φύλλον Σατυρικόν Εκδίδεται από μαθητές του Βαρβακείου Γυμνασίου Αθήνα Εκδόθηκαν 2 τεύχη το 1885 20. ΑΥΘΟΡΜΗΤΟΣ ΤΥΠΟΣ Μαθητική εφημερίδα Έκδοση των μαθητών της ΣΤ' του 116ου Δ.Σ. Αθή­ νας [Μηνιαίο] Φύλ. 8 Οκτ. 1985 Φύλ. 9 Νοεμ. 1985 Φύλ. 10 Ιαν. 1985 Αριθ. 11 14 Μαρτ. 1986 Αριθ. 12 21 Απρ. 1986 Αριθ. 13 26 Μάίου 1986 21. ΑΥΛΟΣ Εφημερίδα του Δημοτικό·' Σχολείου Αυλώνας Τριφυλίας [Πρωτοεκδόθηκε το 1977] Τεύχ. 16-17, Μάϊος-Ιούνιος 1979 22. ΑΥΡΑ Βγαίνει από μια συντροφιά νέων [Μαθητικό περιοδικό] Δεκαπενθήμερο Χίος, 1924-25 19α. ΑΥΓΕΡΙΝΟΣ Περιοδική έκδοση για παιδιά εγκεκριμένη από το Υπουργείο Παιδείας για τις σχολικές βιβλιοθήκες Αριθ. τεύχους Β3, Ιούνης 1985 [Κύπρος] 23. ΑΥΤΟΜΟΡΦΩΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ Εναλλακτική Μαθητική Πρόταση Δημιουργίας Περιοδική Έκδοση Στ', 6ου Δημ. Σχολείου Καλ­ λιθέας [Αθήνα] Αριθ. φύλλου 1 Δεκέμβρης 1985 24. ΒΗΜΑΤΑ Έκδοση Σχολής Χίλλ [Αθήνα] [Μηνιαίο]

χρονικά 159

58/χρονικά

Φύλ. 1 Γιορτή Πολυτεχνείου 1979 Φύλ. 2-3 Νοέμ.-Δεκ. 1979 Φύλ. 4 Ιαν. 1980 Φύλ. 5 Φεβρ. 1980 Φύλ. 6 Μαρτ. 1980 Φύλ. 7 Απρ. 1980 Φύλ. 8-9 Μάϊος-Ιουν. 1980 25. ΓΕΙΑ ΧΑΡΑ Δεκαπενθήμερη έκδοση Τεύχ. 51 Δεκέμβρης 1980 [Αθήνα] 26. ΓΕΡΟΥΣΙΑ Εβδομαδιαία έκδοσις. Επίσημον Ό ργανον της Γε­ ρουσίας. Εκδίδεται από μαθητές της Δ' τάξεως του Γυμνα­ σίου Μυτιλήνης Κυκλοφόρησαν 4 τεύχη κατά το 1925 27. Η ΓΗ ΜΑΣ Περιοδικό των μαθητών του Μονοθεσίου Δημοτι­ κού Σχολείου Κυψέλης Μεθάνων [Τροιζινίας] Τεύχ. 6. [χ.χ.]

28. ΓΛΑΥΞ Μαθητικόν περιοδικόν Εκδιδόμενον επιμελεία της Μαθητικής Κοινότητος του Γρηγοριείου Γυμνασίου Μανσούρας [Αιγύπτου] [Μηνιαίο] Έ τος Α' αριθ. I Δεκέμβριος 1931 Έ τος Β’ αριθ. 2-9 1932 Έ τος Γ 1933 Έ τος Δ' 1934 Έ τος Ε' 1935 Έ τος ΣΤ' 1936 Έ τος Ζ' 1937 Έ τος Η' 1938 Έ τος Θ' 1939 29. ΓΛΥΚΟΧΑΡΑΓΜΑΤΑ Μαθητικό περιοδικό της Γ' τάξεως του Γυμνασίου Σπάρτης Έ τος Α' αριθ. 1, 20 Ιουλίου 1927 30. ΓΛΥΚΟΧΑΡΑΜΑ [Μαθητικό περιοδικό] Πειραιάς 1944 31. ΓΥΜΝΑΣΙΟΠΑΙΔΟ Μηνιαίο μαθητικό περιοδικό Θεσσαλονίκη Έ τος Α', αριθ. 1-3, Νοέμβρης 1929-Γενάρης 1930 32. Η ΓΩΝΙΑ ΜΑΣ [Εφημερίδα του 15ου Γυμνασίου Πειραιά] [λ·α· Χ-Χ-1 33. ΔΕΛΤΙΟ Έκδοση του Λυκείου Ελληνίδων. Με τη φροντίδα του Ε.Ο.Π. Θεσσαλονίκης Σεπτέμβριος 1944 34. ΔΕΛΤΙΟΝ [Έκδοσις των Κοινοτικών Σχολών Δαμαγχούρ] Αλεξάνδρεια Αιγύπτου 1942 35. ΔΕΛΤΙΟΝ ΤΗΣ ΧΑΝΘ Μηνιαία έκδοσις της Χριστιανικής Αδελφότητος Νέων Θεσσαλονίκης [Μηνιαίο] Έ τος Α', αριθ....; 1927 Έ τος Β', αριθ....; 1928 -------------- - ---------------------------------------------------

36. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΕΣ Περιοδική έκδοση των μαθητών των Δημοτικών Σχολείων συγκροτήματος Παχιανών Χανίων τεύχ. 1 Οκτωβρ. 1985 τεύχ. 2 Νοέμβρ. 1985 τεύχ. 3 Δεκέμβ. 1985 37. ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ό ργανο της Σπουδαζούσης Δημοκρατικής Νε­ ολαίας [Αθήνα] Αριθ. φύλλου 2, 17 Μαΐου 1943 38. Ο ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΤΗΣ Περιοδικό που βγαίνει κάθε δεκαπέντε μέρες από τη μαθητική κοινότητα του προτύπου Διδασκα­ λείου Δράμας Φύλλο 2ο, 15 του Μάρτη. Χρονιά Α' 1931 39. ΔΙΑΒΟΛΟΣ Ευθυμογραφικό περιοδικό Αγιάσου [Λέσβος] Εκδίδεται από παρέα μαθητών της Γ' Γυμνασίου [Εκδόθηκαν τουλάχιστον 8 τεύχη] [Έ τος Α'] αριθ. 1, 23 μαρτίου 1924 40. ΔΙΑΔΡΟΜΗ [Εφημερίδα Γυμνασίου του Πειραιά] 41. ΔΙΑΔΡΟΜΗ Εφημερίδα της Β' Λυκείου Σ.Σ. Μουριών [Κιλκίς] τεύχ. 2ο [χ.χ. πιθ. Ιαν. 1984] 42. Η ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ 'Απαξ του μηνός εκδιδομένη [Έ τος 1-2] Περιοδικόν μετά εικονογραφιών δια παίδας και κο­ ράσια [Έ τος 3-4] Παιδικόν περιοδικόν σύγγραμμα μετά εικονογρα­ φιών [Έ τος 5-15] Εικονογραφημένον περιοδικόν δια παιδία, εφήβους και νεανίδας [Έ τος 16-67] Ιδρυτής-Εκδότης-Δ/ντής: Ν. Παπαδόπουλος [1879-1941] Δ/ντής: Γρ. Ξενόπουλος [1941-1948] Μηνιαίο 1879-1884 Δεκαπενθήμερο 1885-1893 Εβδομαδιαίο 1894-1947 Περίοδος Α' έτη 1ο- l 5ο Φεβρ. 1879-Δεκ. 1893 Περίοδος Β' έτη 16ο-66ο, 19 Φεβρ. 1894-Απρ. 1944 Περίοδος Γ' έτη 67ο-68ο, Μάιος 1945-1946 Περίοδος Δ' έτη 69ο Ιαν. 1947-1948; Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΔΙΑΠΛΑΣΗΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ [Παράρτημα της Διάπλασης των Παίδων] Έ τος Ιο Φύλλο Ιο, 1882 Έ το ς 7ο τεύχ. 10ο, Οκτώβριος 1889 Έ το ς 8ο τεύχ. 3ον, Μάρτιος 1890 Αθήνα 43. ΔΙΑΠΛΑΣΟΠΟΥΛΟ Δεκαπενθήμερον παιδικόν περιοδικόν [Διευθύνεται από ομάδα νέων. Περιέχει μαθητικές συνεργασίες] Εκδίδεται στην Ά νδρο Έ τος Α' αριθ. 1-3, 1 Απριλίου-1 Μαΐου 1931 Λ 44. ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ-ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΑΣ ^ Υφυπουργείο Νέας Γενιάς και Αθλητισμού Αθήνα 1982

45. ΔΟΚΙΜΕΣ Περιοδικό των μαθητών του 6ου Λυκείου Πάτρας τεύχ. 2, 1981 46. Η ΔΡΑΣΗ Έκδοση των μαθητών της Ε’2 του 4ου Δημοτικού Σχολείου Χανίων Φύλ. 4, Οκτώβριος-Νοέμβριος 1985 47. ΔΥΟ Εβδομαδιαίο περιοδικό Ιδιοκτησία Γραμμή Α.Ε. Δ/ντής και Υπεύθυνος για την έκδοση: Αθηνά Ρικάκη τεύχ. 4, 19 Ιουνίου 1987 [Αθήνα] 48. ΕΔΩ Γ4

Μηνιαίο τεύχος του Γ4 [Δεν αναγράφεται το Σχολείο] Φύλ. 1,2,3 1985 49. ΕΔΩ ΔΑΦΝΙ Δεκαπενθήμερη εφημερίδα της ΣΤ' του 6ου Δημοτι­ κού Σχολείου Χαϊδαρίου. [Αθήνα] Φύλ. 1, 15 Οκτωβρίου 1984 50. 20 ΘΕΜΑΤΑ ΣΥΝ Μηνιαία έκδοση της Μαθητικής Κοινότητας του 1ου Λυκείου Χαριλάου [Θεσσαλονίκη] Χρόνος 2ος, τεύχ. 6, Δεκέμβριος 1985 51. ΕΚΔΟΤΙΚΑ ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΒΗΜΑΤΑ Του Γραφείου Νεολαίας του Δήμου Θεσσαλονίκης Ιλ·“ ·. χ.χ.]

52. Η ΕΚΘΕΣΙΣ ΤΩΝ ΘΕΡΙΝΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ Γων μαθητών της Β' του Προτύπου Γυμνασίου [Αθηνών] Επιμέλεια Δημ. Γουδή 1915 53. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΑΝΕΥ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΥ δ . ν . α . γι .

•θ Θεματική έκδοση της Αυτόνομης Νεολαιίστικης Αριστερής Πρωτοβουλίας Βέροιας Δεκέμβρης 1989 54. ΕΚΦΡΑΣΗ Εκδοση του 15μελούς Συμβουλίου Αναβρύτων [Αθήνα] τεύχ. 2, Απρίλιος 1984 55. ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΓΕΝΙΑ Μηνιαίο Περιοδικό για τις μαθητικές κοινότητες. Διευθύνεται από επιτροπή. Πρόεδρος Κ.Ν. Παπανικολάου Γεν. Επιθ. Μ.Ε. [Αθήνα] τεύχ. 1, Φεβρ. 1976 τευλ· 23, Ιούνιος 1978 56. ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Περιοδικό εκδιδόμενο από τον Ελλην. Σύλλογο του Αμερικανικού Κολλεγίου [Αθήνα] [Εκδίδεται κάθε χρόνο] Χτα χρόνια 1931-1940 εκδόθηκαν 9 τεύχη 57. ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ Εφημερίδα του Λυκείου Παλλήνης [Αθήνα] ψύλ. 1 [χ.χ.]

58. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΕΟΛΑΙΑ Δεκαπενθήμερο φιλολογικό περιοδικό διά παιδιά, Χήες και εφήβους ;Ε·κδότης; [Μαθητικός] Σύλλογος «Γερανός» Δ/ντής Κ. Πολίτης. Μεσολόγγι

__L /

Εκδόθηκαν 5 τεύχη 1928-29 59. ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΕΡΥΘΡΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ΝΕΟΤΗΤΟΣ Μηνιαίον περιοδικόν Εκδίδεται στην Αθήνα και κυκλοφορεί στα σχολεία με έγκριση του Εκπαιδευτικού Συμβουλίου Έ τος Α', αριθ. 1, Δεκέμβριος 1924. Το 1941 το πε­ ριοδικό κυκλοφορεί για 17 συνεχή έτη και εκδίδονται 9 τεύχη κάθε έτος. Εκδίδεται μέχρι σήμερα 59α. ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΝΕΙΑΤΑ Μηνιαίο Μορφωτικό περιοδικό. Εγκεκρ. από το Υπ. Παιδείας. Διευθυντής: Νίκος Παντ. Μποχλόγυρος Αρχισυντάκτης: Γιώργος Χατζηδάκης Επιμέλεια: Νίκος Αγάς Έ τος ΒΆΘήναι, Αύγουστος 1953. Αριθ. τεύχ. 10 60. ΕΛΛΗΝΟΠΑΙΣ Εβδομαδιαίον εικονογραφημένον περιοδικόν Αθήνα Διευθυντής-Εκδότης: Σπ. Δ. Δουκάκης, Πρώην Νομ. Επιθεωρητής Έτη Α'-Γ', 1912-1914 [κυκλοφόρησαν σύνολο 112 τεύχη] 60α. ΕΛΛΗΝΟΠΟΥΛΟ Θησαυρός των Παίδων Εβδομαδιαίο μορφωτικό περιοδικό για νέους. Ποι­ κίλης 'Υλης Εκδότης-Διευθυντής: Σπύρος Δημητράκος Διευθυντής συντάξεως: Νίκος Τσεκούρας Παιδαγωγική Διεύθυνση: Ιω. Φώτιος Αθήνα Η έκδοσή του άρχισε το 1947 Χρόνος τρίτος, τεύχ. 1, 1 Ιανουάριου 1949 τεύχ. 51, 10 Δεκεμβρίου 1949 Χρόνος τέταρτος 1950 [Ά τακτη αρίθμηση] 61. ΕΛΠΙΔΑ Δεκαπενθήμερη μαθητική εφημερίδα της Στ'του 48ου Δημοτικού Σχολείου Πειραιά Έ τος 2ο, τεύχ. 21, 30 Οκτωβρ. 1984 62. ΕΜΕΙΣ ΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΙ Δεκαπενθήμερη έκδοση του Ενιαίου Πολυκλαδικού Λυκείου Αλεξανδρούπολης αριθ. φύλλου 1, Μάρτης 1985 63. ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ Δίμηνη έκδοση της Β3 τάξης του 29ου Γυμνασίου Αθήνας Αριθ. τεύχους 3. Μάρτιος-Απρίλιος 1985 64. ΕΜΕΙΣ ΜΑΘΗΤΙΚΟ Περιοδικό των μαθητών του Γυμνασίου-Λυκείου Ε­ στίας Νέας Σμύρνης [Αθήνα] Διευθύνεται από συντακτική επιτροπή Υπεύθυνος Καθηγητής: Κώστας Ιγγλεζάκης Χρόνος 7ος, τεύχ. 21, Μάιος 1980 Χρόνος 9ος, τεύχ. 26, Δεκέμβριος 1982 65. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΙ Ι ΛΥΣΗ Έκδοση των Μαθητικών Κοινοτήτων 3ου Λυκείου Θεσσαλονίκης φύλ. 1, 1985 66. ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΗ ΣΥΝΤΡΟΦΙΑ [Εφημερίδα του 3ου Γυμνασίου Αργυρούπολης] [Αθήνα]

60/χρονικα

67. ΕΠΕΤΗΡΙΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΟΥ BROOKLYN Ν.Υ. [Η.Π.Α.] «Ο ΑΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ» (Ετήσια έκδοση] 1928-29, 1929-30 68. ΕΠΕΤΗΡΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 1926-27 Μετ'ανασκοπήσεως της προπαρασκευαστικής ερ­ γασίας προηγουμένων ετών. Εν Αθήναις εκ του Εθν. Τυπογραφείου. Εκδ. Α' Γυμν. Αρρένων, Επιμ. Π.Α. Βαλάκης, γυμνασιάρχης 69. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Έκδοση του Ειδικού Λυκείου [Αναπήρων Παίδων] Αγίων Αναργύρων [Αθήνα] τεύχ. 2 [χ.χ.]

70. ΕΠΙΛΟΓΕΣ [Εφημερίδα του 5ου Γυμνασίου Ζωγράφου] [Αθήνα] 71. ΕΡΜΗΣ [Μαθητικό Περιοδικό] Εκδίδεται στη Χίο. Περιέχει μαθητικές συνερ­ γασίες. Εκδόθηκε στα έτη 1927-1935 72. ΕΤΗΣΙΟΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ Του 1904, μαθητών και μαθητριών Εκδότης: Σίμων Δ. Χιωτέλης 73. Ο ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ Έκδοση της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρίας. Παράρτημα του Δελτίου της Μαθηματικής Εται­ ρίας [Αθήνα] ΝΕΑ ΣΕΙΡΑ, τομ. ΙΔ', τεύχ. 4, Μαρτ-Απρ. 1981 Τομ. ΙΖ', τεύχ. 2, Νοέμ.-Δεκ.-Γενάρης 1984 74. ΕΦΗΒΟΣ Μηνιαίο Περιοδικό της «Συντροφιάς των Μαθη­ τών» του Προτύπου Λυκείου Αθηνών (τχ. 1-4) Δεκαπενθήμερη έκδοση της «Συντροφιάς του Προ­ τύπου Δυκείου Αθηνών» (τχ. 5) Χρόνος Πρώτος, αριθ. φύλλου, 1 Μάη; 1143 Χρόνος Πρώτος, αριθ. φύλλου 2-3, Ιούλιος 1943 Χρόνος Πρώτος, αριθ. φύλλου 4, Φεβρουάριος 1944 Χρόνος Δεύτερος, αριθ. φύλλου 5, Μάης 1944 75. Ο ΕΦΗΒΟΣ Δ/ντής: Χαρίλαος Δασκαλάκης Αθήνα αριθ. 1... 1931 76. [ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ] Εκδότης: Παιδικός Ό μιλος Βέρροιας [ΓΙεριεχ. Μαθητικές συνεργασίες] αριθ. 1 ... 1934 77. ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ [του Λυκείου Πρόβατά Σερρών] [χ.α., χ.χ.]

78. Η ΕΦΓΙΜΕΡΙΔΑ ΜΑΣ της Ε2 τάξης του 74ου Δ.Σ. Θεσσαλονίκης Φύλλα 1-3, σχολ. έτος 1989-90 79. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΜΑΣ της Δ' του 1ου Δημοτικού Σχολείου Μοσχάτου [Αθήνα] τεύχ. 2, Νοέμβριος [χ.χ.]

80. ΕΦΗΜΕΡ1ΔΟΥΛΑ του 6ου Δημοτικού Σχολείου I αλατσίου [Αθήνα] Έκδοση 3η, Μάρτιος 1984 81. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΥΛΑ ΜΑΣ

χρονικά161

[Περιοδική έκδοση των μαθητών] της Δ2 τάξης του 9ου Δημ. Σχολείου Σταυρούπολης Φυλ. 1-3, σχολ. έτος 1985-86 82. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΥΛΑ ΜΑΣ Εβδομαδιαίο περιοδικό για παιδιά, νέες και ε­ φήβους Ιδιοκτήτης: Ρίτα Μυράτ Διευθ. τεύχ. 1-27: Ανδρ. Πρίντεζης τεύχ. 28-29 Αλ. Μυράτ [Κυκλοφόρησαν 29 τεύχη 1928-1929] Αθήνα 83. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΥΛΑ ΜΑΣ Εβδομαδιαίο νεανικό περιοδικό Εκδότης-Ιδιοκτ.-Δ/ντής: Ανδρ. Πρίντεζης [Εκδόθηκαν 4 τεύχη 1928] Αθήνα 84. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΥΛΑ ΜΑΣ Δεκαπενθήμερο εικονογραφημένο Περιοδικό για α­ γόρια και κορίτσια Εκδίδεται εκάστην 5ην και 20ήν κάθε μηνός Ιδιοκτ.-Διευθ.: Ιωαν. Α. Καμπανάκης Αρχισυντάκτης: Γεωρ. Παππάς Τόμ. Α' Έ τος Α' αριθ. 1-22 Φεβρ.-Δεκ. 1943 Τομ. Β' Έ τος Β' αριθ. 1-4 (23-26) 85. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΥΛΑ ΜΑΣ Η Δ' τάξη του 16ου Δημοτικού Σχολείου [Αθήνας] σας ενημερώνει [χ.α., χ.χ.]

86. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΥΛΑ ΜΑΣ Του Δημοτικού Σχολείου Τριοβασάλων - Μήλων Φύλ. Οκτωβρ.-Νοεμβρ. 1976 Φύλ. Ιαν.-Φεβρ. 1977 87. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΥΛΑ ΜΑΣ Μηνιαία έκδοση της Μαθητικής Κοινότητας της ΣΤ' τάξης του 15ου Δημ. Σχολείου Σταυρούπολης [Θεσσαλονίκη] τεύχ. Ιο, Νοέμβριος 1980 88. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΥΛΑ ΜΑΣ Δεκαπενθήμερη εφημερίδα του διθέσιου Δημοτ. Σχολείου Δροσοπηγής Φλώρινας Φύλ. Φεβρουάριου 1983 89. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΥΛΑ ΜΑΣ Του 1ου Δημοτικού Σχολείορ Γαλατσίου [Αθήνα] Τάξη Σ Τ 3 τεύχ. 2,4 1-1-1984 90. ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Φιλολογική και των Ειδήσεων Εκδότης-Συντάκης Δ[ημήτριος] Π[ανταζής] Αριθ. I, 19 Οκτ. 1852 Αριθ. 104, 26 Ιαν. 1855 Αθήνα 91. ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Πάτρα Αριθ. 3, 9 Μαΐου 1872 92. ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Εκδ. Φιλολογικός Σύλλογος «Κάδμος» Φύλ. 22, Ιανουάριου 1877 93. ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ [Μαθητική εφημερίδα] Εκδίδεται το 1934 Αθήνα

94. ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΩΝ ΜΙΚΡΩΝ Δεκαπενθήμερον Παιδικόν Περιοδικόν, διευθυνόμενον υπό Γ.Ι. Καφετζάκη, τη εγκρίσει της Σ. Ανωτ. Διευθύνσεως της Παιδείας Αριθ. 1-6: 15 Απριλ.-15 Οκτωβρ. 1911 Ηράκλειο 95. ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ Δεκαπενθήμερον παιδικόν περιοδικόν εικονογραφημένον Δ/ντής και Ιδιοκτήτης Γ.Ι. Καφετζάκης Αριθ. 1-6, 15 Νοεμ. 1911-15 Ιαν. 1912 Ηράκλειο 96. ΤΟ ΕΦΤΑ [Εφημερίδα του 7ου Λυκείου Αθηνών] 97. Ο ΖΗΝΩΝ Δεκαπενθήμερον μαθητικόν περιοδικόν [Εκδότης: Ελληνο-Γαλλικό Λύκειο Σ. Σιμώττα Διευθύνεται από μαθητές του Λυκείου] '915 [Αθήνα] 98. Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΘΡΑΝΙΟΥ Μηνιαίο μαθητικό περιοδικό Εκδίδεται από τις μαθήτριες της Σχολής Κ. Παρίση [Πειραιάς] Έ τος Α', αριθ. 1, 1934 99. Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Δεκαπενθήμερο Χριστιανικό Περιοδικό Εκδοσις Αδελφότητος «Ευσέβεια» Υπεύθυνος Δημ. Παπακωνσταντίνου [Διακινείται από την παρεκκλησιαστική οργάνωση «Ζωή»] Εκδόθηκε το 1946 και συνεχίζει την έκδοσή του μέΧΡί σήμερα ΌΟ. Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ Περιοδικόν δημοσίευμα των μαθητών της σχολής Δ.Ν. Μακρή (τεύχη Α'-ΣΤ' έτους) Μηνιαίον Περιοδικόν δημοσίευμα των μαθητών της σΧ°λής Δ.Ν. Μακρή (τεύχη Ζ' έτους) [Αθήνα] [Εκδόθηκαν 62 τεύχη 1931-1938] 101. Η ΖΩΝΗ Εφημερίδα εκδιδομένη υπό του Δημ. Σχολείου Ζώτης Εκπ. Περκρερείας Βοΐου Ν. Κοζάνης Ετος Α' αριθ. φύλλου 1, Δεκέμβριος 1959 Ετος Α' αριθ. φύλλου 3 και 4, Μάιος 1960 Ετος Β' αριθ. φύλλου 5-6, Φεβρουάριος 1961 •02. ΖΩΟΔΟΧΟΣ ΠΗΓΗ Εβδομαδιαία εφημερίς μαθητικής εξοχής Κοζάνης Ετος ίο, φύλλον 2ον, 7 Αυγούστου 1963 Ετος ίο, φύλλον 3ον, 14 Αυγούστου 1963 Ετος Ιο, φύλλον 4ον, 25 Αυγούστου 1963 Ετος I ο, φύλλον 5ον, 31 Αυγούστου 1963 ■03. ΖΩΣΙΜΑΔΑΙ Εκδοσις των Προτύπων Δημοτικών Σχολείων της Ζωσιμαίας Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ιωαννίνων Ετος Β' 1959-60 •04. ΗΒΗ Εφημερίς των νέων. Εκδίδεται άπαξ του μηνός ”\ λ l^' 1, Μάρτιος 1874 ;; 4 ριΘ. 7, Σεπτέμβριος 1874 ' IΑθήνα] ,105· ΗΛΙΑΧΤΙΔΑ ° υ Συλλόγου γονέων και κηδεμόνων του 101ου

Δημοτικού Σχολείου [Αθήνα] Φύλλο 11, Ιούνιος 1984 106. ΗΛΙΟΣ Σατυρική Επιθεώρησις Εκδότης: Μαθητές του Γρηγοριείου Γυμνασίου Μανσούρας Αιγύπτου Έ τος Α' αριθ. 1, 1927 107. ΗΛΙΟΤΡΟΠΙΟ Μηνιάτικο μαθητικό περιοδικό Εκδίδεται από τη μαθητική κοινότητα του Α' Γυ­ μνασίου Αρρένων Θεσσαλονίκης τεύχ. Α', Γενάρης 1976 τεύχ. [χ.α.] Μάρτης 1976 108. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΟΥ ΣΧΟ­ ΛΕΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ (ΠΑΛΑΙΟΥ) Εκδότης: Κατηχητικό Σχολείο Αγ. Κωνσταντίνου (Παλαιού) Επιμ. Γεώργιος Κ. Φωτάς Ιεροδιάκονος Έτη 1-8 (1923-1930) [Αθήνα] 109. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΛΥΚΕΙΟΥ Π. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΟΥ Εκδότης: Σύνδεσμος Ελλήνων μαθητών Λυκείου Π. Αποστολίδου Έ τος Α', 1922 [Κωνσταντινούπολη] 110. ΗΧΩ Δεκαπενθήμερον μαθητικόν περιοδικόν Διευθύνεται υπό συντακτικής επιτροπής μαθητών του Γυμνασίου Αλμυρού Βόλου Έ τος Α’ αριθ. 1-33, 1933-34 111. ΗΩΣ [Δεκαπενθήμερο μαθητικό περιοδικό] Συντ. Επιτροπή: Κ. Κυριακόπουλος, Π. Μαραγκόπουλος, Ν. Σισίνης Έ τος Α' αριθ. 1-4, 15 Μαρτίου-30 Απριλίου 1919 Πάτρα 112. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Περιοδικό της Ε', τάξης του 91ου Δημοτικού Σχο­ λείου [Θεσσαλονίκης] [Μοναδικό τεύχος σχολ. έτος 1988-89 αφιερωμένο στην Πόλη της Θεσσαλονίκης] 113. Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ Δεκαπενθήμερο περιοδικό βιβλίο για τα παιδιά ό­ λων των σχολείων Έκδοση: Εκδ. Οίκος Δημητράκου Α.Ε. Δ/ντής: Π.Δ. Παναγόπουλος, τέως Επιθ. Δ.Σχ. Χρονιά Α', αριθ. 1-19/20: 30 του Οχτώβρη 1932 31 Ιουνίου 1933 [Αθήνα] 114. ΘΡΑΝΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ [Εφημερίδα του 1ου Γυμνασίου Γιαννιτσών]

[χ·α· Χ·Χ·1 115. ΘΡΑΝΙΟ Εφημερίδα μαθητών των Εξαρχείων [Αθήνα χ.α. χ.χ.]

116. ΤΟ ΘΡΑΝΙΟ Του Συλλόγου γονέων και κηδεμόνων Α' -Γ' Δημοτ. Σχολείων Βούλας [Αθήνα] τεύχ. 6, Δεκέμβριος 1983 117. ΘΡΙΑΜΒΟΣ Σχολικόν Περιοδικόν Εκδίδεται από μαθητές του Λυκείου Γκίκα [Αλεξάνδρεια Αιγύπτου 1935]

62/χρονικα

118. ΤΟ ΚΑΓΓΕΛΟ Εφημερίδα μαθητών-τριών του 24ου και 39ου Λυ­ κείων Γκύζη [Αθήνα] Φύλ. 1, 1981 119. ΚΑΝΑΛΙ 27 ΕΛΗΦΘΗ ΟΒΕΡ Μηνιαία εφημερίδα της Β, Λυκείου [...] τεύχ. [χ.α.] 1987-88 120. ΤΟ ΚΑΡΦΙ Έκδοση Συσπείρωσης Μαθητών του Α' Λυκείου Μαρουσίου [Αθήνα] τεύχ. 1, Δεκέμβριος 1983 121. ΤΟ ΚΑΣΤΡΑΚΙ Εφημερίδα του Δημοτικού Σχολείου Καστρακίου Ναυπακτίας Φύλ. 1, 1985 122. ΤΟ ΚΑΣΤΡΙ Εφημερίδα των μαθητών του ελληνικού σχολείου Καστρίου Κυνουρίας Υπεύθ. ύλης Πόνος Γεωργουλής [μαθητής] Κυκλοφόρησαν 25 τεύχη 1919-1922 123. Η ΚΑΤΑΣΚΗΝΩΣΙΣ «ΖΩΟΔΟΧΟΣ ΠΗΓΗ» Δεκαπενθήμερος εφημερίς κατασκηνωτών Σ.Ε. Κοζάνης Δ/ντής-Υπεύθυνος: Δημήτριος Γ. Σίσκος Έ τος 6 ον, αριθ. φύλλου 7 (κατασκηνωτ. περίοδος Α'), 27 Ιουλίου 1956 - Έ τοςόον, αριθ. φύλλου 8 , 28 Αυγούστου 1956 124. ΚΑΤΑΣΚΗΝΩΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ Εκδίδεται από την επιτροπή στελεχών [χ·α·. χ·χ·] 125. ΚΑΤΙ Εφημερίδα μαθητών του Ζωγράφου [Αθήνα χ.α., χ.χ.]

126. ΤΟ ΚΕΝΤΡΙ Εκδοσις μαθητικών κοινοτήτων Γυμνασίου Καρ­ περής [Σερρών] τεύχ. 2 [χ.χ.]

127. ΤΟ ΚΕΝΤΡΙΣΜΑ Για μια πολιτιστική κίνηση στην Επαρχία. Ομάδα παιδιών περιοχής Μαυροθάλασσας τεύχ. 1, Ιούλης 1982 128. ΚΗΡΥΞ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ Θρησκευτικόν εβδομαδιαίον ψύλλον Ό ργανον Κατηχητικού Σχολείου Αγίου Αντω­ νίου εκδιδόμενον προνοία της Ενοριακής Επιτρο­ πείας Δ/ντής: Χαρ. Δ. ΓΙαναγιωτόπουλος (ιερεύς) Έ τος Α', αριθ. 1-23 1931-32 Έ τος Β', αριθ. 1-3 1933 [Αθήνα] 129. ΚΟΜΗΤΗΣ Εφημερίδα μαθητών του Υμηττού [Αθήνα] 130. ΚΟΝΤΡΑ Μαθητικό περιοδικό ενάντια στο καπιταλιστικό σχολείο. τεύχ. 1, Ιανουάριος 1985 [χ.τ.ε.]

131. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΜΑΣ Εφημερίδα του Γυμνασίου Ν. Ιωνίας [Αθήνα] [χ·α·, χ·χ·] 132. Ο ΚΟΥΚΟΣ Εφημερίδα του τεχνικού επαγγελματικού Λυ-

χρονικα/63

κείου Διπλαρίου [χ·α., χ.χ.]

133. ΤΟ ΚΟΥΝΟΥΠΙ Γράφεται και εκδίδεται από τις μαθητικές κοινότη­ τες της Γ' τάξης του Β' Γ[υμνασίου] Α[ρρένων] Θεσσαλονίκης] αριθ. φύλ. 1, Ιανουάριος 1976 134. ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟΠΟΥΛΟ Εκδίδεται από παιδιά Δημοτικών Σχολείων [Χα­ νιών], [Μηνιαίο] Έ τος Α', αριθ. 1-6: Νοέμβρ. 1935 - Μαρτ. 1936 135. ΚΥΚΛΑΜΙΝΟ Εφημερίδα που γράφουν και εκδίδουν οι μαθητές του 5ου Δημοτικού Σχολείου Ερμούπολης [Σύρος] Φύλ. 5, Μάιος 1983 136. Ο ΚΥΚΛΟΣ ΜΑΣ Δεκαπενθήμερο εικονογραφημένο περιοδικό για α­ γόρια και κορίτσια Ιδρυταί-Ιδιοκτήται-Διευθυνταί: Ν.Κ. Πελέκης, Δ. Σουλάκος, Δ. Χαυλίδης Έ τος πρώτον, τομ. πρώτος, τευχ. 1 20, Οκτ. 1943 Έ τος πρώτον, τομ. πρώτος, τευχ. 2 10, Νοε. 1943 Έ τος πρώτον, τομ. πρώτος, τευχ. 3 20, Δεκ. 1943 Έ τος πρώτον, τομ. πρώτος, τευχ 4/5, 1 Ιαν.1944 [Αθήνα] 137. ΤΟ ΚΥΜΑ [Μαθητικόν Περιοδικόν, πριν το 1940] Ιεράπετρα Κρήτης 138. ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟ Μαθητική εφημερίδα για ένα σχολείο σύγχρονο κι ανθρώπινο Διευθύνεται από Συντακτική Επιτροπή Εκδίδεται από τις Μ.Κ. του Ε' Λυκείου Θεσσα­ λονίκης. Αριθ. φύλλου 2, Φεβρουάριος 1983 139. Η ΚΥΨΕΛΗ ΜΑΣ Διμηνιαίο περιοδικό μαθητών ΣΤ' τάξης Δημοτ. Σχ. Αμαλιάδας τεύχ. Απριλίου 1981 [χ.α.]

140. ΛΕΡΝΑΙΑ ΥΔΡΑ Εφημερίδα της Ε’ του 123ου Δημοτικού Σχολείου Αθηνών φύλ. 1, 10 Δεκεμβρίου 1984 141. ΛΕΣΒΙΑΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Μηνιάτικη λογοτεχνική επιθεώρηση. Βγαίνει από συντροφιά νέων [μαθητές] Χρονιά Α', αριθ. 1-7/8 Γενάρης - Νοεμ./Δεκεμ.

1925 Χρονιά Β', αριθ. 9, Γενάρης 1926 [Μυτιλήνη] 142. ΛΕΥΚΩΜΑ ΑΝΑΜΝΗΣΤΙΚΩΝ Επί τη πεντηκονταετηρίδα του Γυμνασίου Αρρένων Βόλου 1884-1934 Μοναδικό τεύχος 1935 143. ΛΕΥΚΩΜΑ ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ ΤΟΥ ΖΑΠΠΕΙΟΥ ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟΥ Κωνσταντινούπολη 1924 κ\\ 144. ΛΕΥΚΩΜΑ ΤΕΛΕΙΟΦΟΙΤΩΝ ΤΟΥ ΖΩΓΕΑΦΕΙΟΥ /V Φιλολογικόν, Λογογραφικόν και Επιστημονικόν^ ^ Εκδ. Ζωγράφειον Γυμνάσιον, Κωνσταντινού*πολις\ ' Έτη 1927-1936

145. ΛΕΥΚΩΜΑ ΤΩΝ ΤΕΛΕΙΟΦΟΙΤΩΝ ΤΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ Φιλολογικόν, Λογογραφικόν, Επιστημονικόν εκδιδόμενον υπό των Τελειόφοιτων του Λυκείου Πέραν [Κωνσταντινούπολις] [Υπεύθυνοι: Τελειόφοιτοι κάθε έτους] ' Ετη 1927... 1932, 1933...; 146. ΛΕΩΝ

Σατυρικόν περιοδικόν Εκδίδεται από μαθητές της Γ' Γυμνασίου [Αγιάσος Λέσβου] αριθ. 1...; 1924 147. ΛΟΓΓΟΣ [Εκδόθηκε από μαθητές και μαθήτριες του Γυμνα­ σίου Βόλου] Δρ. I, 15 Δεκεμβρίου 1925 148. ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ Μαθητικό περιοδικό του Γυμνασίου Φιλιατρών τεύχ. Μαΐου-Ιουνίου 1948 τεύχ. Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 1948 149. ΛΥΡΑ

Δ εκαπενθήμερον ριοδικόν

μαθητικόν

λογοτεχνικ όν

πε­

Δ/ντής: Α.Δ. Συγούρος Ζάκυνθος Ετος Α', αριθ. 1, 6 Νοεμβρίου 1927 150. ΛΥΧΝΟΣ Εφημερίδα της ΣΤ' τάξης του 8 ου Δημοτικού Σχο­ λείου Χανίων [Μηνιαία] τεύχ. 5, Οκτώβριος 1983 τεύχ. 6 , Νοέμβριος 1983 τεύχ. 7, Δεκέμβριος 1983 τεύχ. Π, Μάιος-Ιούνιος 1984 151. ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ Το σύγχρονον μαθηματικόν περιοδικόν Ιδιοκτήτης-Διευθυντής: Δ . 1. Λιβέρης [Αθήνα] Ετος Α', τεύχ. 3, Δεκέμβριος 1955 152. ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΣ ΦΑΡΟΣ

Μ ηνιαίον μαθηματικόν περιοδικόν των στοιχειω ­ δών μαθηματικώ ν Διευθυνταί: Μιλτιάδης Β. Γερμανός, Πέτρος Γ. Τόγκας [Αθήνα] Έ το ς Β', αριθ. 13, I Ο κτωβρ. 1933 *53. ΜΑΘΗΤΗΣ Αθήνα 1885-1886 (;) '54. ΜΑΘΗΤΗΣ Εφημερίς μαθητική - φιλολογική και των ειδήσεων Διευθυντής και Ιδιοκτήτης: 1Ι.Σ. Αποστολόπουλος, Αθήνα Ετος Α', ψύλλον Α', Τρίτη 8 Ιανουάριου 1902...; *55. ΜΑΘΗΤΗΣ Δεκαπενθήμερος μαθητική επιθεώρησις Εκδότες: Αντ. Α. Αβούρης - Αγγ. Χριστοφόρου,

Ζάκυνθος

Ετος Α', [9 τεύχη] 1921 156. Ο ΜΑΘΗΤΗΣ \ Δεκαπενθήμερον περιοδικόν γΈ ^διδόμενον υπό μαθητών του Γυμνασίου Αρρένων Χανίων ,Ε:ος Λ', αριθ. 1-8, 17 Νοεμβρίου 1932 - I Ιουνίου

157. Ο ΜΑΘΗΤΗΣ Πανελλήνιος εβδομαδιαία μαθητικοφιλολογική επι­ θεώρησα;, Αθήνα Ιδιοκτήτης Γ.Δ. Κηλαϊδίτης, Δ/ντής: Δ. Παρθενόπουλος Έ τος Α', αριθ. 1-18/19, 1932-1933 158. ΜΑΘΗΤΗΣ Όργανο Κομμουνιστών Μαθητών [Ο.Κ.Ν.Ε. Αθήνα χ.χ.]

159. Ο ΜΑΘΗΤΗΣ Οργανο του Γενικού Συμβουλίου του Γ' Λυκείου Αγοριών Αθήνας φύλ. [χ.α.] 1980 160. ΜΑΘΗΤΗΣ Μηνιαία εφημερίδα των μαθητών του Α' Δημοτ. Σχολείου Αγίας Παρασκευής - Αττικής φύλ. 11 , Απρίλιος 1981 161. Ο ΜΑΘΗΤΗΣ Εφημερίδα του Β Μικτού Γυμνασίου Κηφισιάς [Αθήνα] τεύχ. 1, Μάρτιος 1982 162. ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ Δεκαπενθήμερον μαθητικόν περιοδικόν Δ/ντής: Τ. Νατσούλης - Αθήνα Ετος Α' 1936 Ετος Β' 1937 163. ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση - Αθήνα ' Ετος 3ο, Περ. Β', αρ. φ. 1-12, 15 Ιουνίου 1943 25 Δεκ. 1943 [Συνέχ. ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΣΠΑΝΣΠΟΥΔΑΣΤΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ] Δεκαπενθήμερο Αθήνα [Έτος 3ο, περ. Β', αριθ. φύλ. 13-15, 15 Ιαν. 1944 1 Μάρτη 1944] 164. ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Εφημερίδα του 4ου Λυκείου Χανίων τευχ. [χ.α.] 1983 165. ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΚΕΛΑΗΔΙΣΜΑΤΑ Η εφημερίδα των μαθητών των Μακεδονικών Εκ­ παιδευτηρίων. Διευθύνεται από συντακτική επιτροπή τεύχ. [χ.α.], Ιούνιος 1989, Θεσσαλονίκη 166. ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ Τρίμηνο μαθητικό περιοδικό εκπαιδευτηρίων Μαντουλίδη - Θεσσαλονίκη τεύχ. 1, Δεκέμβριος 1979 τευχ. 24, Ιούνιος 1987 167. ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΝΕΑ Περιοδική έκδοση του Β2 του 3ου Γυμνασίου Πε­ τρούπολης [Αθήνα] τεύχ. 1, 1981 169. ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΝΕΑ Δεκαπενθήμερη Μαθητική ' Εκδοση Δημοτικού Σχολείου Μοναστηρακίου Σερρών τεύχ. 1, Απρίλιος 1982 τεύχ. 2, Μάιος 1982 τεύχ. 3, Ιούνιος 1982 170. ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΝΕΑ ' Εκδοση ΣΤ' τάξης Δημοτικού Σχολείου Μαυροθά­ λασσας [Σερρών]

64/χρονικα

τεύχ. Ιο, Φεβρουάριος 1984 τεύχ. 5ο, Ιούνιος 1984 171. ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΝΙΑΤΑ Περιοδικό των Μαθητών του Πειραιά Διευθύνεται από επιτροπή Καθηγητών και Μαθητών φύλ. 1-4, Ιούνιος-Νοέμβριος 1945 172. ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΤΙΤΙΒΙΣΜΑΤΑ ΜηνιαΓον Περιοδικόν των μαθητών του Δημοτικού Σχολείου Πετροκεφαλίου - Μοιρών τεύχ. 35, 1973 τεύχ. 57, 1978 τεύχ. 58, 1978 τεύχ. 59, 1979 173. ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΦΤΕΡΟΥΓΙΣΜΑΤΑ Έκδοση των μαθητών του 12ου Δημοτικού Σχο­ λείου Ιωαννίνων φύλ. 1, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1983 174. ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Δεκαπενθήμερον Περιοδικόν Ιδιοκτήτες-Διευθυντές: Αρ. Μπαλάσκας, Θεοδ.

13ώκος [Πειραιάς] Έ τος Α', αριθ. 1, 21 Ιανουάριου 1935 175. ΜΑΘΗΤΙΚΕΣ ΑΚΤΙΝΕΣ Εκδότες: Δ. Βαρώνος, Γ. Αναστασόπουλος, Θ. Καββαδίας [Πειραιάς 1943 ή 1944] 176. ΜΑΘΗΤΙΚΕΣ ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ Έκδοση του 41ου Δημοτικού Σχολείου Θεσσα­ λονίκης Διευθύνεται από συντακτική επιτροπή μαθητών Αριθ. φύλλου 2, 1980 Ε|, του 41ου Δ.Σ. Αριθ. φύλλου 5, 1981 ΣΤ,, του 41ου Δ.Σ.

177. ΜΑΘΗΤΙΚΕΣ ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ [α] Σχολικός Συνεταιρισμός Α' Δημοτικού Σχολείου Κοζάνης «Η μικρή κυψέλη» Σχολ. έτος 1961-62 ΜΑΘΗΤΙΚΑΙ ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ [6 ] Μηνιαία έκδοση Σχολικού Συνεταιρισμού Α' Δημοτ. Σχολείου Κοζάνης «Η μικρή Κυψέλη» Έ τος Δ ', αριθ. 3, Ιαν-Φεβρ. 1965 178. ΜΑΘΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ Μαθητική εφημερίδα από τους μαθητές της ΣΤ2' του 21ου Δημοτικού Σχολείου Θεσσαλονίκης Χρόνος 1ος, φύλ. 2, Μάρτιος 1985 179. ΜΑΘΗΤΙΚΕΣ ΚΟΥΒΕΝΤΕΣ Εφημερίδα της Ε2' του 119ου Δημοτικού Σχολείου Αθηνών Φύλ. 1, Οκτώβριος 1984 180. ΜΑΘΗΤΙΚΕΣ ΦΩΝΕΣ Εκδίδεται κάθε δυο μήνες από τους μαθητές του Ι­ διωτικού. Δημοτικού Σχολείου «ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡ­ ΓΙΟΣ» Ειρ. Φιλτικάκη ΓΙαυλοπούλου με τη βοή­ θεια των δασκάλων τους [Αθήνα] Ιχ.α., χ.χ.]

181. ΜΑΘΗΤΙΚΕΣ ΦΩΝΟΥΛΕΣ Του Σχολικού Συνεταιρισμού του Δημοτικού Σχο­ λείου Νέων Καρυών - Λάρισας Φύλ. 1, 1977 Φύλ. 2, Δεκ. 1977 - Ιαν. 1978 Φύλ. 3, 1978 Φύλ. 5,6,8, 1979

χρονικά/6 5

182. ΜΑΘΗΤΙΚΗ Εβδομαδιαία Πανηπειρωτική Μαθητική Επι­ θεώρηση Ιδιοκτήτης-Διευθυντής: Ι.Γ. Ραυτόπουλος Χρονιά Α' αρ. 1-4, 1 Δεκέμβρη 1828 - 16 Ιανουά­ ριου 1929 Γιάννενα 183. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗ ΣΥΣΠΕΙΡΩΣΗ «Δ. ΓΛΗΝΟΣ» [Τρίκαλα] τεύχ. 1, Ιανουάριος 1977 184. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΑΡΜΟΝΙΑ Έκδοση Ομάδας μαθητών της Γκράβας Φύλ. [χ.α.] 1985 185. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ [Θεσσαλονίκη] τεύχ. 1 [χ.χ.] τεύχ. 2, έκδοση Θεσσαλονίκης τεύχ. 3, Νοέμ. 1988 186. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΓΕΝΙΑ Δίμηνη έκδοση της Μαθητικής Κοινότητας της Ε' και ΣΤ' τάξης του 5θεσίου Δημοτ. Σχολείου Λητής της ΙΑ' Περιφερείας Θεσσαλονίκης Φύλ. 1, Νοέμβριος 1982 187. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ Εφημερίδα του Λυκείου Ελευσίνας [%.(!., %·%·] 188. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ Δεκαπενθήμερη έκδοση του 13' Λυκείου Θεσσα­ λονίκης τεύχ. του Μαρτίου 1984 189. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ Δεκαπενθήμερον περιοδικόν εκδιδόμενον υπό μα­ θητών του Γυμνασίου Τρικάλων Υπεύθ. 'Υλης: Μίμης Νακόπουλος Έ τος Α' αριθ. 1-5, 1933 - 25 Ιανουάριου 1934 190. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ Εφημερίδα των μαθητών του 9ου Δημοτικού Σχο­ λείου Λάρισας Φύλ. 5, Ιούνιος 1983 191. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ Εφημερίδα του [;] Γυμνασίου Ιωαννίνων [χ.α., χ.χ.]

192. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Εφημερίδα του Λυκείου Αγίων Αναργύρων [Αθήνα] [χ.α., χ.χ.]

193. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ Μηνιαίο Μαθητικό Περιοδικό των μαθητών και μα­ θητριών της Θεσσαλίας [Βόλος] Αριθ. 1, Μάρτιος 1927 194. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΕΝΩΣΙΣ Παράρτημα του Περιοδικού «TRAIT D’ UNION» Εκδιδόμενον υπό του Συλλόγου «Τιμητική Λεγεών» των μαθητών του Λεόντειου Λυκείου [Αθήνα] ΙΜηνιαίο - έτη Α',Β',Ζ',Η", Δεκαπενθήμερο - έτη Γ',Δ ',Ε ',Σ Τ '] j* Έτη Α'-Η' 1924-1930 [103 τεύχη] / 'Ρ ' 195. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ Λ, % Πανελλήνιο μηνιαίον Ό ργανον των μαθητών^όυ.^; Γυμνασίου [Αθήνα] Τ V Δ/ντής: Π. Χατζής \

Ετος Α' τεύχ. 7, Δεκέμβριος 1951 Έ τος ΙΓ' 1959-60 196. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ Εκφραστικόν Όργανον των Μαθητών και Μαθη­ τριών του Παγκυπρίου Γυμνασίου Υπεύθυνος-Ιδιοκτήτης: Γ. Προδρόμου, Γυμνασιάρ­ χ η ς του Παγκυπρίου Γυμνασίου Έ τος ΚΣΤ' αριθ. 57, Σχολ. έτος 1975-76 Έ τος ΚΖ' αριθ. 58, Σχολ. έτος 1976-77 197. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΖΩΗ Μαθητική δεκαπενθήμερη εφημερίδα του 1ου Λυ­ κείου Τούμπας Θεσσαλονίκης φ ύλ. 2ο, Μάρτιος 1983 198. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΖΩΗ Δεκαπενθήμερον μαθητικόν και φιλολογικόν περιο­ δικόν της Κερκύρας Δ/ντής: Αλέκος Δεδόπουλος Ετος Λ' αριθ. [;] 15 Μαΐου 1923 '99. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΖΩΗ Δεκαπενθήμερον περιοδικόν καλλιέργειας των μα­ θητών του Α' Γυμνασίου Τριπόλεως Έ τος Α' αριθ. 1-4, 1924...

200. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΖΩΗ Δεκαπενθήμερο μαθητικό περιοδικό των μαθητι­ κών κοινοτήτων των Γυμνασίων της Λάρισας Ετος Α' αριθ. I, 1927...

201. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΖΩΗ Δ εκαπενθήμερο μαθητικό περιοδικό [των Μαθητών , ~ * υμνυιοιυυ αραμαςι Έ τος Λ' αριθ. 1-2 , 1928...

202. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΖΩΗ Δεκαπενθήμερος μαθητική εφημερίς Διευθύνεται υπό επιτροπής μαθητών [Χαλκίδα] Ετος Α' αριθ. 1-4, 1 Οκτωβρίου 1927 - 7 Ιουνίου 1930 203. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΖΩΗ Εκδίδεται από την Δ' τάξη του Λυκείου Μυτιλήνης Δρ. 1-2 , 27 Μαρτίου 1930...

204. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΖΩΗ

Δεκαπενθήμερο μαθητικό περιοδικό [Καρδίτσα] Ιερίοδος Α' ... Π ερίοδος Β' αριθ. 1, Α πρ. 1932 •ΈΊ- ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΖΩΗ ■Ίηνιαίον Περιοδικόν |των Μαθητών της Βαρβακείου Προτύπου Σχολής][Αθήνα] Ετη Λ'-ΣΤ' 1931-1937 200 ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΖΩΗ Μ αθητικό περιοδικό [της Ε' τάξης του Β' Γυμνα-

οιυυ Πύργου]

Δριθ. |, 1933 207. ΜΑΘΗΤΙΚΙI ΖΩΗ ’'Ιηνιαίον περιοδικόν εκδιδόμενον από τους μαθη^ ς του Ιδιωτικού Γυμνασίου Χανιών πευθ.: Ν.Β. Τωμαδάκης. Δ/ντής Ι.Γ.Χ. Ετος Α', αριθ. 1-2, 9 Νοεμ. - 7 Δεκεμβρ. 1934 208. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΗΧΩ -κδίδεται από μαθητές [Ναύπλιο]

.

'«I

ό% νος Α'« αριθ- 1. 1927 2'»· ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΗΧΩ ηνιαίον περιοδικόν εκδιδόμενον από τας μαθη,ί’" 'ί του Παρθεναγωγείου Αδελφών Παπακώστα "ειραιάς]

Ετος Α', αρ. 1-5/6, 1 Μαρτίου - Ιούλιος/Αύγ.

1934 211. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΗΧΩ Δεκαπενθήμερος μαθητική εφημερίς [Φύλλο 1] Δεκαπενθήμερος μαθητική επιθεώρησις [Φύλλο 2] Διευθύνεται υπό συντακτικής επιτροπής μαθητών του Πρακτικού Λυκείου Καλαμών Έ τος Λ', αριθ. 1-2, 1-15 Απριλίου 1935 212. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΗΧΩ Δεκαπενθήμερον μαθητικόν περιοδικόν Εκδιδόμενον υπό των Μαθητικών Κοινοτήτων του Γυμνασίου Ρεθύμνης Έ τος Α', αριθ. 1-9, 5 Φεβρ. - 13 Ιουνίου 1930 Έ τος Β', αριθ. 10-21, 8 Νοεμ. 1930 - 6 Ιουνίου 1931 213. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΗΧΩ Εφημερίς του 3ου [Προτύπου] Δημοτικού Σχολείου Βόλου Έ τος Ιο, φύλ. 2., Δεκεμ. 1959 - Ιαν. 1960 214. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΗΧΩ Εφημερίδα της ΣΤ' του 35ου Δημοτ. Σχολείου Περι­ στεριού [Αθήνα] φύλ. 3, Φεβρουάριος 1985 215. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ Μηνιάτικη εφημερίδα της Π.Α.Μ.Κ. Έβρου φύλ. 2, Σεπτέμβριος 1983 216. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΣ [Έκδοση] Β' τάξις, Β’ τμήμα τεύχ. [χ.α.] 15 Απρ. 1943 Αλεξάνδρεια [Αιγύπτου] 217. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΝΕΑ ΣΜΥΡΝΗ Εφημερίδα του 1ου Λυκείου Νέας Σμύρνης [Αθήνα] [χ.α., χ.χ.]

218. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΠΑΤΡΑ Έκδοση της Αυτόνομης Ανανεωτικής Μαθητικής Συσπείρωσης [Πάτρα] τεύχ. 1, Σεπτ. 1980 τεύχ. 12, Οκτ. 1983 τεύχ. 18, Οκτ. 1985 219. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΠΕΝΝΑ [Δημοσιογραφικό όργανο των μαθητών του Α' Γυ­ μνασίου] Πειραιάς 1942; 220. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΠΕΝΝΑ Εφημερίδα του Γυμνασίου Σπάτων [χ.α,, χ.χ.]

221. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΠΕΝΝΑ Έκδοση μαθητών του 29ου Λυκείου Αθηνών φύλ. 1, 1984 222. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΠΝΟΗ Μηνιαία εφημερίδα της Ε ' 3 του 3ου Δημοτ. Σχο­ λείου Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης φύλ. 2, 20 Δεκεμβρ. 1983 223. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ Τριμηνιαίο Περιοδικό [Εκδίδεται στην Αθήνα] ' Διευθ. από Συντακτ. Επιτροπή Υπεύθ. σύμφωνα με το νόμο Π. Παναγιωτόπουλος τεύχ. 2, (15.11.1975) τεύχ. 3, (16.12.1975) τεύχ. 7, (30.9.1976) τεύχ. 8 , (3.10.1976) τεύχ. 10, (14.2.1977) τεύχ. 14, (30.11.1978)

66/χρονικα

τεύχ. 15, (1.2.1979) τεύχ. 16, (Μάϊος 1979) τεύχ. 17, (Νοέμ. 1979) τεύχ. 18, Ιαν.-Μαρ. 1980 τεύχ. 20, (Ιουλ.-Σεπτ. 1980) τεύχ. 21, Οκτ.-Δεκ. 1980 τεύχ. 22, (Γεν.-Φλεβ.-Μαρτ, 1981) 224. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΠΡΟΟΔΟΣ [Μαθητικό Περιοδικό του Γυμνασίου Θηλέων Χανίων] ΑριΟ. 1, 1934...; 225. ΓΙΑ ΜΙΑ ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ Περιοδικό μαθητιόν Θεσσαλονίκης [2ο Λύκειο Καλαμαριάς] Υπεύθ. για το νόμο [τευχ. 1-3] Βασίλης Λυριτζής τεύχ. 1-5 [χ.χ.[ τεύχ. 4, Οκτώβρης 1985 τεύχ. 5, 1986 226. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΣΚΕΨΙΣ [Μαθητικό Περιοδικό της ΣΤ' του Γυμνασίου Ε­ δέσσης] Αριθ. 1, 1933...; 227. Η ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑ ΞΕΝΑ Περιοδική μαθητική προσπάθεια του Ελληνικού [Δημοτικού] Σχολείου HaliisiadlI‘ορμανία] τεύχ. 2, Φεβρουάριος 1984 228. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ Εκδίδεται από τους Μαθητές της Δ', τάξης του 7ου Δημοτικού Σχολείου Δάφνης [ΛΟήνα] Έ τος 1990, Μήνας Φεβρουάριος 229. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΛΟΓΑ Ό ργανο της Μαθητικής HI10N του Γυμνασίου Τρικάλων Χρονιά Ιη, Αριθ. φύλλου I, 14 Νοεμβρίου 1943 230. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Δεκαήμερο φιλολογικό και παιδαγωγικό περιοδικό [Αθήνα] Έ τος Λ' αριθ. I, 1928 231. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Δεκαπενθήμερος εφημερίς Ιδιοκτήτης-Διευθυντής: Γ. Καλαμπαλίκης [Χαλκίδα] Αριθ. 1, 10 Οκτωβρίου 1929 232. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Εβδομαδιαίο παιδαγωγικό όργανο του μαθητικού κόσμου Δ/ντής-Ιδιοκτήτης: Λουκάς Ν. Χριστοφίδης Κάιρο Αλεξάνδρεια [Αίγυπτος] Έ τος Λ’ αριθ. 1-10, Οκτωβρ.-Δεκεμ, 1935 233. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Όργανο του ΕΑΜ Μαθητών [Αθήνα] Αριθ. φύλ. 5, I Δεκέμβρη 1942 234. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Μηνιαίον Δελτίον της I Ιατριαρχικής Σχολής «Πυ­ θαγόρας» Αλεξάνδρεια [Αιγύπτου] τεύχ. I, Ιούνιος 1943 235. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Εφημερίδα του Γ Δημοτικού Σχολείου Ζακύνθου Φύλλο του 1948 236. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Εφημερίς του Προτύπου Τρικάλων

χρονικα/67

Μηνιαία Επιθειόρησις του Προτύπου (Δ' Δημοτι­ κού) Σχολείου Τρικάλων Εκδίδεται υπό συντακτικής επιτροπής μαθητών Έ τος Ιο, αριθ. φύλλου 1, 29 Φεβρ. 1960 αριθ. φύλλου 3, 25 Απρ. 1960 Έ τος 2ο, αριθ. φύλλου 6-11, Νοέμ. 1960 - Ιούνιος 1961 Έ τος 3ο, αριθ. φύλλου 12-18, Οκτώβρ. 1961 - Ιού­ νιος 1962 Έ τος 4ο, αριθ. φύλλου 19, Οκτώβριος 1962 αριθ. φύλλου 20, Νοέμβρης 1962 Έ τος 5ο, aptO. φύλλου 21, Δεκεμ. 1962 - Ιαν. 1963 αριθ. φύλλου 22, Φεβρ.-Μαρτ. 1963 αριθ. φύλλου 23, Απρ. Μάιος 1963 Έ τος 6 ο, αριθ. φύλλου 24, Οκτώβριος 1963 Έ τος 7ο, αριθ. φύλλου 25, Φεβρουάριος 1964 237. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Εφημερίδα των μαθητών της Ιταλικής Σχολής [Αθήνα] 238. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Μηνιαία εφημερίδα των μαθητών του 2ου Δημοτ. Σχολείου Ναυπάκτου φύλ. 15, 1973 φύλλ. 29-30, 1977 φύλ. 31, 1978 φύλλ. 34-36, 1979 239. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Εφημερίδα του Δημοτικού Σχολείου Κάτω Κτιμένης - Καρδίτσας φύλ. I, Νοέμ.-Δεκ. 1976 φύλ. 2, Ιαν.-Φεβρ. 1977 φύλ. 6-9, 1977 240. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Εφημερίδα του Δημοτικού Σχολείου Σκοτίνας Πιερίας φύλ. 4, 1977 241. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Εφημερίδα του 3ου Γυμνασίου Γαλατσίου [Αθήνα] [χ.α ., χ.χ.]

242. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Εκδίδεται από την ΣΤ’ του 81ου Δημοτικού Σχο­ λείου Αθηνών [χ.α., χ.χ.]

243. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Μηνιαία εφημερίδα της Ε', του Ιου Δημοτικού Σχολείου Μοσχάτου [Αθήνα] φύλ. 5, Φεβρουάριος 1985 244. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Εφημερίδα του 4ου Δημοτικού Σχολείου Ερμούπολης Σύρου φύλ. 18-27, 1985-86 245. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ Ό ργανο των Μαθητικών Κοινοτήτων της Τεχνικής Επαγγελματικής Σχολής Νέων Λιοσίων [Αθήνα] φύλ. 1, 1986 246. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

248. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΧΑΡΑ Μηνιαίον Μαθητικόν Περιοδικόν Ιδιοκτήτης-Διευθυντής: Γεωργ. Κ. Κυριαζόπουλος, Αθήνα Ετος Β' τεύχ. 1-9, Οκτωβρ. 1974 - Ιούνιος 1975 [Από Ιαν. 1974 μέχρι Ιούνιο 1976 εκδόθηκαν 29 τεύχη] 249. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΧΩΡΑ [Εκδίδεται από τη Μαθητική Κοινότητα του Β' Γυ­ μνασίου Τριπόλεως] 'Ετος Α', αριθ. 1-3, Σχολ. Έ τος 1929-30 250. ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΨΥΧΗ Εκδίδεται κατά μήνα από τους μαθητές του Γυμνα­ σίου Ανδριτσαίνης Διευθύνεται από επιτροπή μαθητών Τεύχ. [χ.α.] 1 Μαρτίου 1934 251. ΜΑΘΗΤΙΚΟ ΒΗΜΑ βδομαδιάτικο Όργανο της ΕΠΟΝ Γυμνασίου Υπευθ. ύλης Γ. Λναστασιάδης - Πελοπόννησος τεύχ. [χ·α.] 25 Μαρτ. 1945 252. ΜΑΘΗΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ Ανεξάρτητο μαθητικό έντυπο φύλ. 3, Δεκέμβρ. 1981 [χ.τ.ε.]

253. ΜΑΘΗΤΙΚΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ Μηνιαία μαθητική εφημερίδα του 6 ου Λυκείου Περιατερίου [Αθήνα] Συντακτ. Επιτρ.: Γιάννης Γρηγορίου, Σπύρος Ζαβιτσάνος Εττιμ. Έκδοσης; Σπύρος Ευαγγελάτος Τεύχ. [χ.α] Μάρτης 1984 254. ΜΑΘΗΤΙΚΟ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΟ ΤΕΤΡΑΔΙΟ Σκέψεις, απόψεις και κριτικές στο Μαθητικό και Φοιτητικό χώρο Συντάσσεται από επιτροπή Υπεύθυνος: Σίμος Σαμποβής [Αθήνα] τεύχ, 1, Απρίλης-Μάης 1986 255. ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ Μηνιαία εφημερίς των μαθητών του Ιδιωτικού Γυ­ μνασίου Κοζάνης Ετος Α', αριθ. φύλλου 1, Νοέμβριος 1960 Ετος Α', αριθ. φύλλου 2, Δεκέμβριος I960 256. ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ Εφημερίδα των Μαθητικών Κοινοτήτων του 2ου Δη­ μοτ. Σχολείου Ά νω Λιοσίων [Αθήνα] τεύχ. I, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1985 257. ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ εφημερίδα του 1ου Δημοτικού Σχολείου ΧαλάστΡας [Θεσσαλονίκης] Φύλ. 6,7,8 [χ.χ.]

258. ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ Εφημερίδα του [;] Γυμνασίου Λάρισας !*·“ ·. χ.χ·] 259. ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ Μηνιαίο Μαθητικό Περιοδικό Εκδότης Μιλτ. Αλεξανδρής - Λαμία Χρόνος Α’, τεύχ. 1, 1 Ιουνίου 1943 Χρόνος Α’, τεύχ. 2, 1 Ιουλίου 1943 \2 6 0. ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ [Μαθητικό Περιοδικό Κρήτης] Τεύχ. 1, Μάρτιος 1981 261. ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ

Εφημερίδα του [;] Γυμνασίου Καρδίτσας [χ·α·. χ·χ·] 262. ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΠΑΛΜΟΙ Σχολική Εφημερίδα ποικίλης ύλης - Τρίπολις Δ/ντής-Υπεύθυνος: Θ.Γ. Παπανικολάου Ετος Γ', φύλ. 25, Φεβρουάριος 1964 263. ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΠΑΛΜΟΙ Εκδοση της Α ' 2 τάξης του Προτύπου Γυμνασίου Θεσσαλονίκης τεύχ. 2 [χ.χ.]

264. ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΠΑΛΜΟΙ Περιοδική έκδοση των Μαθητικών Κοινοτήτων του 3ου (Μουστάκειο) Γυμνασίου Λαμίας Έ τος Ιο, τεύχ. [χ.α.] Ιανουάριος 1985 Έ τος 5ο, τεύχ. Ιο, 1989-90 265. ΜΑΘΗΤΙΚΟΝ ΒΗΜΑ Περιοδικόν των μαθητών του Γυμνασίου Θηβών Έ τος Α', αριθ. 1-3... 1930-1931 Έ τος Ε', αριθ. I ... 1934-35 266. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ Εφημερίδα της Μαθητικής Κοινότητας του Γ '3 του 3ου Γυμνασίου Πετρούπολης [Αθήνα] Φύλ. I, Μάιος 1985 Έκτακτη έκδοση [χ.α., χ,χ.]

267. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΗΛΙΟΣ Εφημερίδα του Γυμνασίου Καρδίτσας [χ.α., χ.χ.]

268. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΕ [Μαθητικό περιοδικό] της Ε' τάξεως του Δημοτ. Σχολείου Μανσούρας [Αιγύπτου] Έ τος Α', αριθ. 1, Φεβρουάριος 1932 269. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Κολλέγιο «Ανατόλια» Θεσσαλονίκης Έ τος 4ο, τεύχ. 2ο, Μάϊος 1975 Έ τος 14ο, τεύχ. του Δεκεμβρίου 1985 270. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Δεκαήμερον Περιοδικόν Διευθυνόμενον υπό ομάδος σπουδαστών και λογίων Αθήνα Έ τος Α', αριθ. 1-5, 20 Απρ.-30 Μάίου 1924 271. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Δεκαπενθήμερον περιοδικόν δια γράμματα και τέχνας Εκδιδόμενον υπό των μαθητών του Γυμνασίου Λαμίας Έ τος Α', αριθ. 1-6, 10 Φεβρουαρίου-1 Ιουνίου 1933 272. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Μηνιαία μαθητική εφημερίδα της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Περιφερείας Αμαλιάδος Φύλ. 21, 23 1973 273. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Εφημερίδα του Λυκείου Ηγουμενίτσας [χ·α·, χ.χ.]

274. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΦΙΛΙΑΤΡΩΝ Μαθητική Επιθεώρηση Φιλιατρών που βγαίνει κάθε μήνα Έ τος Α', αριθ. I, Μάιος 1930 275. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΠΑΛΜΟΣ Δεκαπενθήμερο όργανο των μαθητών Ευαγγελική:· Σχολής Νέας Σμύρνης [Αθήνα] 1945 276. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΠΑΛΜΟΣ

χρονικα/69

68/χρονικα

Εφημερίς του Δημοτικού Σχολείου Σιδηροχωρίου Καστοριάς Φύλ. 19, Νοέμβριος 1968 277. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΠΑΛΜΟΣ Έκδοση Μαθητών Γυμνασίου Μαρίνας Νάουσας Έ τος 3ο, αρ. φύλ. 2, 1987 278. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΠΑΛΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΑΛΟΣ Μαθητική εφημερίδα [Δημοτικών] Σχολείων Εκ­ παιδευτικής Περιφερείας Γιαννιτσών φύλ. I, 12 Μαΐου, 1963 279. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΠΡΟΒΟΛΕΥΣ Μηνιαίο μαθητικό περιοδικό Γυμνασίου Δράμας Έ τος Α', αριθ. 1-2, Απρίλιος-Μάϊος 1934 280. ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΦΑΡΟΣ Μηνιαία εφημερίδα μαθητών 10/θεσίου Δημοτικού Σχολείου Βελβενδού Έ τος Α’, φύλλο Ιο, Οκτώβριος 1961 Έ τος Α', φύλλο 2ο-8ο, Νοεμ. 1961-Μάιος 1962 Έ τος Β', φύλλο 9ο-14ο, Οκτ. 1962-Απρ. 1963 Έ τος Γ , φύλλο 1(15)-2( 16)...; Οκτ.-Νοεμ.-Δεκ.1963 - Ιαν.-Φεβρ. 1964 281. ΜΑΟΗΤΟΚΟΣΜΟΣ Εφημερίδα του 3ου Γυμνασίου Αχαρνών [Αθήνα] Φύλλο 1,2 [χ.χ.]

282. Ο ΜΑΘΗΤΟΚΟΣΜΟΣ Εκδίδεται κάθε μήνα. Γράφουν οι μαθητές των Δημ. Σχολείων Νομού Σερρών Συντάκτες: Μαθητές της Ε' τάξης του 16ου Δ.Σ. Σερρών Υπευθ. Σύνταξης: Ζαφείρης Σοφίτσης τεύχ. Ιο, Μάης 1984 τεύχ. 10ο, Απρ. 1985 τεύχ. 13ο, Σεπτ. 1985 (εκδόθηκαν περ. 25 τεύχη) 283. ΜΑΛΕΑΣ Εφημερίδα του Δημοτικού Σχολείου Νεαπόλεως Βοιιόν Λακωνίας Φύλ. 18-25, 1977 284. ΜΑΝΟΥΣΑΚΙΑ Περιοδική έκδοση των μαθητών του Δημοτικού Σχολείου Ηυλαγανής τεύχ. 1-4, Απρίλιος-Ιούλιος 1984 285. ΟΙ ΜΑΡΚΙΔΑΙ Δεκαπενθήμερος εφημερίς οικοτροφείου Τραμπαντζείου Γυμνασίου Σιατίστης Ιδρυτής-Δ/ντής: Ν. Ι ιαννουκόπουλος Έ τος Ιδρύσεαις I960 Αρ. φύλ. 24-25, 1 και 15 Φεβρ. 1961 Αρ. φύλ. 26-2, 1 και 15 Μαρτίου 1961 286. ΜΑΧΗΤΗΣ Ό ργανο του Γραφείου της Κομμουνιστικής Νεο­ λαίας στη Σπουδάζουσα Νεολαία, Αθήνα Αριθ. 1-8, Φλεβάρης-Σεπτέμβρης 1942 287. [Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ| Μ.Ε.Α.Κ. Περιοδική έκδοση της Μαθητικής Ελληνικής Αγω­ νιστικής Κίνησης [Αθήνα] τεύχ. [χ.α.] Δεκέμβρ. 1984 288. ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΕΛΛΜΝΟΠΟΥΛΟ Δ/ντής: Ν. Τσεκούρας [Αθήνα] 1947 289. ΜΕΛΙΣΣΑ Εβδομαδιαίον εικονογραφημένον παιδικόν πε­ ριοδικόν

Δ/ντής-Υπευθ.: Δ.Π. Δαμασκηνός Συντάκται: Μ.Κ. Καλυβόπουλος-Γ. Καρατζάς Κωνσταντινούπολη Έ τος Α', αριθ. 1-17 [7 Οκτωβρίου 1918-26 Ιανουαρ.

1919] 290. ΜΕΛΙΣΣΙ Εφημερίδα της Σχολής Χίλλ [Αθήνα] [χ·α·, χ.χ.]

291. ΜΕΡΟ-ΝΥΧΤΟ Εφημερίδα νυχτερινών μαθητών Χρόνος 2ος, φυλ. 11, 1985 [χ·τ.ε.]

292. ΜΕΣΑΝΥΧΤΑ [Εκδίδεται από Μαθητές] Συντάκτες: Δήμος Κ. Κουμιώτης, Στέλιος Καλα­ μπάκας, Φάνης Χαρβάνας 1934-1935, Βόλος 293. ΜΕ ΤΟ ΣΤΥΛΟ ΣΤΟ ΧΕΡΙ Εφημερίδα της Ε’ τάξης του 23ου Δημοτικού Σχο­ λείου Ά νω Λιοσίων [Αθήνα] Φύλ. του Φεβρουάριου 1986 294. ΜΗΠΩΣ ©ΑΠΡΕΠΕ ΕΤΣΙ Έκδοση της Β' τάξης του Τεχνικού Λυκείου Χανιών Απρίλης 1983 [Αυτοτελής έκδοση] 295. ΟΙ ΜΙΚΡΟΙ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΙ Εφημερίδα της ΣΤ,' του Δημοτικού Σχολείου Πέλλας Φύλ. 3, 19 Δεκεμβρ. 1985 296. Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΣ Όργανο της Ομάδας Αετόπουλων Σκήτης [Νομός Λάρισας] Χρόνος 1ος, φύλλο Ιο, 1 Μάρτη 1944 297. Ο ΜΙΚΡΟΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΗΣ Εφημερίδα του Δημοτικού Σχολείου Αμυγδαλεώνα Εορδαίας Έ τος Α', φυλ. 1, Οκτώβριος 1960 Έ τος Α’, φυλ. 2, Νοέμ-Δεκέμ. 1960 Έ τος Α', φυλ. 3, Ιανουάρ.-Φεβρ. 1961 298. ΜΟΡΦΩΣΗ ΤΕΧΝΗ ΖΩΗ Υπεύθυνος έκδοσης: Μπάμπης Κασσοκεράκης [Μαθητική Λέσχη Θεσσαλονίκης] τεύχ. 2, Μαρτ. 1976 299. ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ Εφημερίδα της ΣΤ' τάξης του Δημοτικού Σχολείου Γαλήνης [Ν. Λάρισας] φύλ. 1 , 1982 300. ΝΕΑ ΖΩΗ Εβδομαδιαίο περιοδικό για αγόρια και κορίτσια Δ/ντής-Ιδιοκτήτης: Δήμος Ξένος Αθήνα Έ τος Α', αριθ. 1-2, 5 Οκτωβρίου 12 Οκτωβρίου 1930 301. ΤΑ ΝΕΑ ΚΑΘΕ ΜΗΝΑ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ Δημοτικού Σχολείου Α. Λιοσίων [Αθήνα] Έ τος 2ο, φυλ. 3, Δεκέμβρης 1985 Έ τος 2ο, φυλ. 4, Ιαν. 1986 Έ τος 2ο, φυλ. 5, Φεβρ. 1986 Έ τος 2ο, φυλ. 6 , Μαρτ. 1986 Έ τος 2ο, φυλ. 7, Απριλ. 1986 Έ τος 3ο, φυλ. 11, Δεκέμβρης 1986 302. ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

Μηνιαία μαθητική εφημερίδα της Ε' τάξης του 15ου Δημοτ. Σχολείου Σταυρούπολης τεύχ. Ιο, 12 Οκτωβρίου 1980 [Θεσσαλονίκη] 303. ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ ΣΤ' τάξη του 2ου Δημοτικού Σχολείου Σοχού [Ν. Θεσσαλονίκης] τεύχ. ίο, Δεκέμβρ. 1981 304. ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ Μηνιαία εφημερίδα του 66 ου Δημοτικού Σχολείου

Αθηνών Χρόνος 1ος, Φυλ. Ιο, Μάιος 1984 305. ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ Μηνιαία εφημερίδα του ΣΤ,' του 10ου Δημ. Σχο­ λείου Καλαμαριάς [Θεσσαλονίκη] τεύχ. ίο, Δεκέμβρ. 1987 τεύχ. 2ο, Ιανουάρ. 1988 τεύχ. 3ο, Φεβρουάρ. 1988 τεύχ. 4ο, Μαρτ. 1988 τεύχ. 5ο, Απρίλ. 1988 306. ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ Εκδοση των Σπουδαστών της Εταιρίας Σπαστικών Ε[όρειας] Ε[λλάδας][Θεσσαλονίκη] τεύχ. 4ο, Μάης 1988 307. ΝΕΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ Τρίμηνη έκδοση της ΧΕΝ Θεσσαλονίκης Εκδίδεται από επιτροπή στελεχών της ΧΕΝ Υπευθ. ύλης: Νίκη Πάλλα-Νταρίλη Έ τος Α', αριθ. 5, Απρ.-Ιουν. [χ.χ.]

308. ΝΕΑΝΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΙΕκδίδεται από Σκιαθίτες μαθητές του Γυμνασίου Βόλου] Σκιάθος Ετος Α', αριθ. 1, 24 Ιουνίου 1917...

309. ΝΕΑΝΙΚΗ ΗΧΩ

Μ αθητικόν λογοτεχνικ όν περιοδικόν Εκδότες: Μαθητές του Γρηγοριείου Γυμνασίου Μανσούρας [Αίγυπτος]

[Εβδομαδιαίο] Έ το ς Α ', αριθ. 1, 1930 310. ΝΕΑΝΙΚΗ ΨΥΧΗ Μηνιαίον περιοδικόν εκδιδόμενον υπό της Χριστιανικής Αδελφότητος των Νέων Αθηνών Ετος Α', αριθ. 1-8, Μάιος-Δεκεμβρ. 1931 Ετος Β', αριθ. 1-12, Ιαν.-Δεκεμ. 1932 Ετος Γ', αριθ. 1/2-12, Ιαν./Φεβρ.-Δεκεμ. 1933 Ετος Δ', αριθ. 1-3/4, Ιαν.-Πάσχα 1934 ΙΙερίοδ. Γ', αριθ. 1-21, 15 Μαΐου 1934-Ιούνιος 1935 311. ΝΕΑΝΙΚΟΙ ΠΑΛΜΟΙ Μηνιαίον Μορφωτικόν Περιοδικόν Α' Γυμνασίου Σερρών

Διευθύνεται α π ό επιτροπή καθηγητών με τη συνερ­ γασία ο μ ά δος μαθητών Έ το ς Α', τευχ. 1, Ιαν. 1963 Ε τος Α', τευχ. 2, Φεβρ. 1963 Έ τος Β', τευχ. 7-8, Νοέμ.-Δεκεμ. 1963 312. ΝΕΑΝΙΚΟΙ ΠΑΛΜΟΙ Εφημερίδα των μαθητικών κοινοτήτων Γυμνασίου , Ταχνών [Χαλκίδα] Χ ’Ρυλ. I, Απρίλιος 1987 313. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ Ε κδίδεται παρ’ επιτροπής του Α' Δημοτικού Σχο'-είου [Άμφισσας] δύο φορές το μήνα

Έ τος Α', αριθ. 1-12: Νοεμ. 1930-29 Μαΐου 1931 314. ΝΕΟΙ ΚΑΙ ΖΩΗ Έκδοση του Γ '4 του 1ου Γυμνασίου Νεάπολης [Θεσσαλονίκης] Πρώτο τεύχ., 8 Απρ. 1987 Δεύτερο τεύχ., 27 Μαΐου 1987 315. ΝΕΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ Εκδίδεται από μαθητές των Γυμνασίων Αρρένων Τριπόλεως Αριθ. 1-6 ... 1930 ...; 316. ΝΕΟΣ ΔΡΟΜΟΣ Περιοδικόν της τρίτης τάξεως του Γυμνασίου Λευκάδος [τεύχη 1927] Δεκαπενθήμερο περιοδικό εκδιδόμενο από τον σύν­ δεσμο Γυμνασίου Λευκάδος «Ο Προμηθεύς» [τεύχη 1930] [Μηνιαίο-Δεκαπενθήμερο] Έτη 1926-1930 317. ΝΕΟΣ ΔΡΟΜΟΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΟΥ Μηνιαίον περιοδικόν του Γυμνασίου Κοζάνης Εκδίδεται από μαθητές του Γυμνασίου Κοζάνης Έ τος Α', αριθ. 1-4, 10 Δεκεμβρ. 1933-1934 318. ΝΕΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Δεκαπενθήμερο σχολικό περιοδικό [Εκδότης] Β' Μονοτάξιο των Προτύπων του Διδα­ σκαλείου Δράμας Έ τος Α', αριθ. 1... 1933...

319. ΝΕΟΤΗΣ Εβδομαδιαίο μαθητικό περιοδικό [Εκδότης:] Ομάς μαθητών της Γ' τάξης της Σαλβαγείου Εμπορικής Σχολής [Αλεξάνδρεια Αιγύπτου] Έ τος Α ', αριθ. 1-5, 12 Ιουλίου - 20 Σεπτεμβρ. 1924 320. ΝΕΟ ΦΥΛΛΟ - ΝΕΑ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ Εφημερίδα του Α '4 [Γυμνασίου] φυλ. Ιο [χ.χ., χ.τ.ε.]

321. ΤΑ ΝΙΑΤΑ Εκδίδεται από το Σύλλογο Μαθητών Εμπορικής Σχολής Σύρου «Ερμής» [Δεκαπενθήμερο λογοτεχνικό και εγκυκλοπαιδικό περιοδικό] Χρόνος πρώτος, αριθ. 1-8/9, 1 Μαρτ.-Ιούλιος 1924 322. ΝΙΚΗ Ό ργανο της Σπουδ[άζουσας]Νεολαίας ΕΠΟΝ Λάρισας Λριθ. φύλλου 2, 1 του Οχτώβρη 1943 323. Η ΝΙΟΤΗ Δεκαπενθήμερο μαθητικό περιοδικό Διευθύνεται από επιτροπή - Χίος Έ τος Α', αριθ. 1-5/6 1/15 Μαρτίου-Μάϊος 1930 324. ΝΥΧΤΕΡΙΝΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ Αδέσμευτη [Μαθητική] Ανανεωτική Εφημερίδα [Αθήνα] τεύχ. 2, Γενάρης 1986 τεύχ. 5, Φλεβάρης 1988 325. ΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΜΙΚΡΩΝ Μηνιαίο Σχολικό περιοδικό Εκδίδεται από τα Δημοτικά Σχολεία Εκπαιδευτι­ κής Περιφέρειας Πωγωνίου Έ τος Β', τεύχ. 3, Νοέμβριος 1959 Έ τος Β', τεύχ. 4, Δεκέμβριος-Ιανουάριος 1960 Έ τος Β', τευχ. 5, Φεβρουάριος 1960 Έ τος Β', τεύχ. 6 , Μάρτιος 1960

χρονικα/71

70/χρονικα

Έ τος Β', τεύχ. 7, Απρίλιος I960...; 326. ΟΛΥΜΠΙΑ Μηνιαία Σχολική και Θρησκευτική Εφημερίς Εκδότης; Διον. Δ. Παπαγιαννόπουλος, Ζάκυνθος Έ τος Α', αριθ. I, 27 Μαΐου 1923 327. ΟΜΗΡΟΣ [Μαθητικό περιοδικό] Εκδίδεται από μαθητές του Γρηγοριείου Γυμνασίου Μανσούρας [Αίγυπτου] Έ τος Α', αριθ. I, 1927 [Μοναδικό τεύχος] 328. ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ Έκδοση του Πολυκλαδικού Λυκείου Βεροίας Περίοδος Β', Χρόνος 4ος, αριθ. φύλλου 3 [Απρίλ.

1989] 329. ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΣΑΣ ΜΙΛΟΥΝ Εφημερίδα του 2ου . Δημοτ. Σχολείου Ερυθραίας [Αθήνα] 330. ΠΑΙΔΙΚΑ ΒΗΜΑΤΑ Διμηνιαίο Περιοδικό των μαθητών της Στ' τάξης του 5ου Δημοτικού Σχολείου Κατερίνης φύλ. I [χ.χ.]

331. ΠΑΙΔΙΚΗ ΑΠΟΘΗΚΗ Περιοδικόν σύγγραμμα εκδιδόμενον δις του μηνός δια τα παιδία της Ελλάδος υπό Δ. Ιΐανταζή Α­ θηναίου [εν Αθήναις) Φυλλάδιον Α', 6 Σεπτ. 1836 Φυλλάδιον Β', 30 Σεπτ. 1836 332. Η ΠΑΙΔΙΚΗ ΕΚΓΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ Δεκαπενθήμερο εικονογραφημένο περιοδικό. Εκ­ δοτικός οίκος Πέτρου Δημητράκου Α.Ε. [Αθήνα] [Δεκαπενθήμερο τεύχη 1-10, Εβδομαδιαίο τεύχη 11-31/32] Έ τος Α', αριθ. 1-31/32, I Ιαν.-31 Δεκεμ. 1933 Έ τος Β', αριθ, 1-14, 16 Ιουνίου 22 Σεπτ. 1934 333. Η ΜΙΚΡΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ Παράρτημα της Παιδικής Εγκυκλοπαίδειας Δεκαπενθήμερο όργανο των παιδιών και των νέων Έ τος Α', αρ. 1-9, 14 Ιαν.-l Μαΐου 1933 (Παράρτημα των τευχών 2-9 έτους 1933 «Η παιδική εγκυκλοπαίδεια»] 334. ΠΑΙΔΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ Περιοδικόν εγκυκλοπαιδικής μορφώσεως των παι­ διών και των νέων Μηνιαία έκδοσις Αρ. 1-2, Ιούλιος-Αύγουστος 1934 [Παράρτημα του ΓΙεριοδ. «Η παιδική εγκυκλοπαί­ δεια» έτους 1934] 335. ΠΑΙΔΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ Εκδιδομένη εν Αθήναις άπαξ του μηνός Εκδότης και Διευθυντής; Θεόδ. Καβαλιέρος Μαρκονίζος [ενδεκαετής][ΑΟήνα] Αριθ. 1, Ιανουάριος 1896 Αριθ. 2, Φεβρουάριος 1896 336. ΠΑΙΔΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ Εβδομαδιαίον εικονογραφημένου περιοδικόν Εκδότης: Γ.Ν. Αιγιαλείδης. Συντάκτης: Ιάσων Ν, Αιγιαλείδης Αριθ. 1-20, Νοεμ. 1913 - Μαρτ. 1914 Πειραιάς AptO. 21-24, Αυγ. 1914 - Σεπτ. 1914 Θεσσαλονίκη Αριθ. 25 12, Οκτ. 1914 Πειραιάς

337. ΠΑΙΔΙΚΗ ΖΩΗ Δεκαπενθήμερον παιδικόν περιοδικόν Εκδίδεται υπό του Λυκείου ο «Κοραής» Ηράκλειο Έ τος Α', αριθ. 1-6, I Μαρτίου - 1 Ιουλίου 1927 338. ΠΑΙΔΙΚΗ ΖΩΗ Δεκαπενθήμερον περιοδικόν Εκδότης: «Εθνικός Σύνδεσμος» Έτη Α'-Ε' 1927-1932 [105 τεύχη] 339. ΠΑΙΔΙΚΗ ΚΟΣΜΙΑ Μαθητικό Περιοδικό των Μαθητών του Γρηγο­ ριείου Γυμνασίου Μανσούρας [Αιγύπτου] Έ τος Α', αριθ. 1, 1931 340. [ΠΑΙΔΙΚΗ ΜΕΛΙΣΣΑ Πάτρα 1875] 341. ΠΑΙΔΙΚΗ ΦΛΟΓΑ Δίμηνη εφημερίδα του Σχολικού Συνεταιρισμού του Δημοτικού Σχολείου Αμφίκλειας Φθιώτιδας φύλ. 3, Φεβρ.-Μαρτ. 1983 342. Η ΠΑΙΔΙΚΗ ΦΩΝΗ [Μηνιαία έκδοση ελληνοπαίδων προσφύγων Ανατο­ λικών Χωρών-ΕΣΣΔ] Αριθ. φύλ., 8 Σεπτ. 1978 Αριθ. φύλ., 24-25 Απρ.-Μάιος 1980 343. ΠΑΙΔΙΚΗ ΧΑΡΑ Εβδομαδιαίον Περιοδικόν Δ/ντής: Διον. Θεοτικός. Αρχισυντάκτης: Ζωή Θεο­ τικού, Αθήνα Αριθ. 1, Κυριακή 5 Αυγούστου [1923] 344. ΠΑΙΔΙΚΗ ΧΑΡΑ Σχολική εφημερίδα του Δημοτικού Σχολείου Νεμούτας Πύργου Έ τος Γ', φύλ. 13 [χ.χ.)

345. ΠΑΙΔΙΚΟΙ ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ Περιοδικό των μαθητών του Προτύπου Δημοτικού Σχολείου Βόλου τεύχ. I, [Φθινόπωρο] 1959 346. ΠΑΙΔΙΚΟΙ ΠΟΘΟΙ [Μαθητικό περιοδικό] Σχολής Αδαμοπούλου Αθήνα Έ τος Α', αριθ, 1...; 1934...; 347. ΤΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΑΛΜΑ Μηνιαίο Σχολικό Περιοδικό Μαθητική Κοινότητα Γιαννάδων Κέρκυρας Δ/ντής: Γεώργιος Κομπολίτης Χρονιά Α ', αριθ. 1-2, 5 Μαίου-5 Ιουνίου 1934 348. ΠΑΙΔΙΚΟΝ ΦΥΛΛΟΝ Μηνιαίον περιοδικόν δια παιδία Δ/ντής και εκδότης Δημ. Κ. Φιλέρης Συνεκδότης Σπ. Γ. Καχριμάνης, Αθήνα Έ τος Α', αριθ. 1, Παν. 1906...; 349. ΠΑΙΔΙΚΟ ΧΑΜΟΓΕΛΟ Εκδίδεται από το 8 ο Δημοτικό Σχολείο Δ' Περιφερείας Ιωαννίνων Έ τος Ε', φυλ. 14, Απρίλιος 1983 350. ΠΑΙΔΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Εβδομαδιαίον Περιοδικόν Δ/ντής I. Χαρίτος, Αθήνα Αριθ. 1-8 1923 351. ΠΑΙΔΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Βγαίνει κάθε δεκαπέντε μέρες από παρέα Μυτιλήνη Έ τος Α', αριθ. I, 1 Μάρτη 1924..,;

·■

352. ΠΑΙΔΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Εβδομαδιαίο περιοδικό για αγόρια και κορίτσια Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Π. Αγγελίδης Δ/ντής: Γ. Βλέσσας Αθήνα (τεύχη 1-53 εβδομαδιαίο - τεύχη 54-340 δε­ καήμερο] Έτη Α’-ΙΑ' Ι930-1941 [εκδόθηκαν 340 τεύχη] (Η έκδοσή του συνεχίστηκε μέχρι το 1952 τουλάχιστον] 353. ΠΑΙΔΟΠΟΛΙΣ [περιοδικό που κυκλοφόρησε από το 1950 μέχρι το 1969) 354. ΠΑΛΛΑΣ ΑΘΗΝΑ Μηνιαίον Περιοδικόν Εκδ. Μαθητικός Σύλλογος «Ιίαλλάς Αθηνά» Δ/ντής: Κλεομένης Εαφολίδης Αλεξάνδρεια Αιγύπτου Έ τος Α', αριθ. 1-3, 25 Μαρτίου - 1 Ιουνίου 1915 355. ΠΑΡΑΘΥΡΟ Μηνιαία Μαθητική Έκδοση Εκδίδεται στη Θεσσαλονίκη τεύχ. 1, φ Εβρ. 1978 τεύχ. 2, Μάιος-Ιούνιος 1979 τεύχ. 5, Απρ.-Μάιος 1980 τεύχ. 7, Φεβρουάριος 1981 τεύχ. 8 , Απρίλιος 1981 τεύχ. 9, Σεπτέμβριος 1981 356. ΠΑΡΑΡΛΑΜΑ Εφημερίδα του Γυμνασίου-Λυκείου Σπετσών Ιχ.α., χ.χ.]

357. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Του Δελτίου της Ελληνικής Μαθηματικής Εται­ ρίας, εκδιδόμενον κατά μήνα από του Οκτωβρίου εκάατου έτους μέχρι του Ιουλίου του επομένου έτους (εκδίδεται στην Αθήνα] Έ το ς 20 ό 1955-56 Δριθ. 6 (70) Μάρτιος 1956 358. Ο ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ Μηνιαία Σχολική Εφημερίδα της Ε' τάξης του 19ου Δημ. Σχολείου Σταυρούπολης

(Θ εσσαλονίκη] Ετος 5ο, τευχ. 42ο, Φλεβάρης 1988 359. Η ΠΑΡΕΑ ΜΑΣ Εκδίδεται από τους μαθητές της ΣΤ ' 2 τάξης του 4ου Δημοτ. Σχολείου Αθηνών Δριθ. φύλλου 1, Μάρτιος 1988 360. ΤΟ ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟΝ ΜΑΣ

Δ εκαπενθήμερος εφημερίς Εκδίδεται απ ό τις μαθήτριες του Παρθεναγωγείου Φλώρινας (Κ υκλοφόρησε στα έτη 1935-1936] 361. ΠΑΡΟΥΣΙΑ Εκδοση της Ανεξάρτητης Μαθητικής Κίνησης του 2ου Γυμνασίου-Λυκείου Κηφισιάς [Αθήνα] τεύχ. [χ.α.] Νοέμβριος 1983 362. ΠΑΡΟΥΣΙΑ Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων των μαθητών του Λεόντειου Λυκείου Πατησίων [Αθήνα] / βχ. I, Φεβρουάριος 1990 36.3. ΠΑΣΧΑΛΙΝΟΝ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΥΚΩΜΑ «η ΑΝΑΣΤΑΣΙΕ»

Του Συνδέσμου των Μαθητών του Εθνικού Ελληνογαλλικού Λυκείου Πέραν Κωνσταντινούπολή 1920 364. ΠΑΤΡΙΣ ΤΗΣ ΤΕΓΕΑΣ Εθνικόν Όργανον μαθητών Σχολαρχείων Τεγέας [Αρκαδίας] [Κυκλοφόρησαν περίπου 20 τεύχη την περίοδο 1919-1921] 365. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ Περιοδικό τέχνης, κριτικής και σύγχρονου προβληματισμού Το εκδίδουν οι μαθητές του Πειραματικού Σχολείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης τεύχ. 1, Δεκέμβρης ’75 τεύχ. 2, Ιούνιος ’76 366. Η ΠΕΝΝΑ Εφημερίδα των μαθητών του Προτύπου Λυκείου Αθηνών Έ το ς 5ο, Περιοδ. Β’, φυλλ. 16, Δεκέμβριος 1981 367. ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΜΑΣ [Έκδοση μαθητών της Σπάρτης] 1944 368. ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΜΑΣ Έκδοση της Νυχτερινής Επαγγελματικής Εμπορι­ κής Σχολής Θεσσαλονίκης του Εμπορικού και Βιο­ μηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης Φυλ. [χ.α.] 1948 369. ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΜΑΣ Εφημερίδα του [;] Γυμνασίου Κ. Λιοσίων (χ.α., χ.χ.]

370. ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Εικονογραφημένον περιοδικόν της παιδικής και ε­ φηβικής ηλικίας αμφοτέρων των φύλων και της οι­ κογένειας. Εκδέδοται δις του μηνός. Εκδότης Γεωργ. Α. Ηλιάδης Αριθ. 1-8, 15 Ιουνίου 1891 - 1 Οκτωβρίου 1891 371. Ο ΠΙΣΤΟΣ ΕΡΓΑΤΗΣ Θρησκευτικόν εβδομαδιαίον περιοδικόν του Κατη­ χητικού Σχολείου Αγίων Αναργύρων (Αττικής) Δ/ντής-Ιδιοκτήτης: Παναγιώτης Σ. Μανωλέσης Έ τος Α', αριθ. 1-26, 10 Μαΐου - 1 Νοεμβρίου 1936 372. Ο «ΠΛΑΤΩΝ» Διμηνιαίον περιοδικόν θεμάτων και πληροφοριών δια την σπουδάζουσαν νεολαίαν Εκδότης-Δ/ντής: Ιωάννης Ξηρομάμμος Έ τος 3ο, Αριθ. φύλλου, 10 Ιαν.-Φεβρ. 1959 373. ΠΛΕΙΑΣ [Πάτρα 1875) 374. ΠΟΙΚΙΛΗ ΣΤΟΑ ΤΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ Δεκαπενθήμερον μαθητικόν εγκυκλοπαιδικόν περιοδικόν Αθήνα Έ το ς Α', αριθ. 1-7, 25 Απρ.-15 Αυγ. 1927 375. ΠΟΛΥΓΩΝΟ Εφημερίδα του 2ου Λυκείου Αχαρνών [Αθήνα] [χ.α., χ.χ.]

376. ΠΟΛΥΜΝΙΑ Μηνιαίον περιοδικόν δια την Αγωγήν της Νεότητος. Εκδιδόμενον προνοία της εν Αθήναις Φιλεκ­ παιδευτικής Εταιρίας Υπό Συντακτικής Επιτροπείας Έ τος ΙΑ', τεύχ. 93ον, Ιούνιος 1964 377. ΠΡΟΟΔΟΣ Μαθητικόν περιοδικόν εκδιδόμενον ανά δεκαήμε-

χρονικα/73

72/χρονικα

ρον υπό των μαθητικών κοινοτήτων της Μέσης Εκπαιδεύσεως Ηρακλείου Κρήτης Έ τος Α', αριθ. 1-5, 10 Απρ.-22 Μαίου 1929 378. ΠΡΟΟΔΟΣ [Μαθητική Εφημερίς της Άρτας] 379. ΠΡΟΟΔΟΣ [Μαθητικό Περιοδικό] Έκδοση Μαθητών των Μολάων Λακωνίας Έ τος Α', 1931 380. Η ΠΡΟΟΔΟΣ Εσωτερικόν Όργανον μαθητών Αβερωφείου Γυμνασίου Αλεξανδρείας [Αιγύπτου] 1944 381. Η ΠΡΟΟΔΟΣ Μαθητική Εφημερίδα του Δ' (Προτύπου) Δημοτι­ κού Σχολείου Κοζάνης Έ τος Α', φύλ. I, Απρίλιος 1952 Έ τος Γ, φύλ. 4, Ιαν. 1961, φύλ. 5 Φεβρ. 1961 Έ τος Γ, φύλ. 6 , Μαρτ. 1961, φύλ. 7 Απρ.-Μάιος 1961 Έ τος ΙΑ', φύλ. I, Οκτ.-Νοεμ. 1961, φύλ. 2 Δεκ.

1961 Έ τος ΙΑ', φύλ. 3, Ιαν. 1962, φύλ. 4 Φεβρ. 1962 Έ τος ΙΑ', φύλ. 5, Μαρτ.-Απρ. 1962, φύλ. 6 ΜάιοςΙούλ. 1962 Έ τος ΙΒ', φύλ. 1, Οκτ. 1962, φύλ. 2 Νοέμ.-Δεκ.

1962 Έ τος ΙΒ', φύλ. 3(69), Ταν.-Φεβρ. 1963, φύλ. 4(70) Μαρτ.-Απρ. 1963 Έ τος ΙΓ', φύλ. 1(72), Οκτ.-Νοεμ. 1963, φύλ. 2(73) Δεκ. 1963 382. Η ΠΡΟΟΔΟΣ Τρίμηνο μαθητικό Δελτίο του Συνεταιρισμού «Η Πρόοδος» του 21ου Δημ. Σχολείου Περιστεριού [Αθήνα] φύλ. 2, Φεβρ.-Μαρτ. 1981 φύλ. 3 (9), Μαρτ.-Ιούν. 1983 383. ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ Περιοδική έκδοση των Μαθητών του Λυκείου Νικήσιανης [Καβάλας] τεύχ. 1, [Χειμώνας 1982-83] 384. ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ Μηνιαίο Περιοδικό Βγαίνει από τις μαθητικές κοινότητες του Γ' Γυμνασίου [Πειραιάς] Χρόνος Α', αριθ. φύλλου 2, 12 Απριλίου 1932 385. ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ Μηνιαία έκδοση των μαθητών του 4ου Γυμνασίου Λαμίας [Μαθ. Κοιν. του Γ'2 ] Φύλλο 1, Απρίλιος 1984 386. ΠΡΟΣ ΓΗΝ ΝΙΚΗΝ Εικοσαήμερον Χριστιανικόν Περιοδικόν Έ κδοσις αδελφότητος Θεολόγων «Ο Σωτήρ» Εκδόθηκε το 1960 και μέχρι την 21η Οκτωβρίου 1990 έχουν εκδοθεί 465 τεύχη 387. Η ΠΡΩΤΗ ΜΟΥ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ Εβδομαδιαία Εφημερίδα για Παιδιά Εκδίδεται στην Αθήνα Ιδιοκτησία. Εκδ. «Σπουδή» Ε.Π.Ε. Υπευθ. σύμφωνα με το νόμο: Δέσποινα Συμεωνίδου Φύλλο Ιο, 12-18 Δεκεμ. 1986 Φύλλο 9ο, 6 Φεβρ. 1987...

388. ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ Εκδότης-Δ/ντής: Θεοτόκης Ζερβός Συντάσσεται από Επιτροπή Αθήνα Τεύχ. 1, Γενάρης 1967 389. ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ Μηνιαία Επιθεώρησις Σπουδής και Τέχνης δια τους μαθητάς της Μέσης Εκπαιδεύσεως Δ/ντής: Γεώργιος Ανδρέου Παπαϊωάννου Αθήνα Έ τος Α', τεύχ. 2, Δεκέμβριος 1928 390. ΠΥΡΣΟΣ Εβδομαδιαίο περιοδικό. Ό ργανο των νέων λογοτε­ χνών, Αθήνα Έ τος Α', αριθ. 1, Μάιος 1928 391. Ο ΠΥΡΣΟΣ Περιοδικόν εκδιδόμενον υπό των μαθητών του Α' Προτύπου Γυμνασίου Αρρένων Πειραιώς Έ τος Β', 1960 392. Ο ΠΥΡΣΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ [Περιοδικό των Ελληνόπαιδων Πολιτικών Προσφύ­ γων των Ανατολικών Χωρών] Φύλ. I, 1963 Φύλ. 4, 1967 393. ΡΑΠΙΣΜΑ Περιοδικόν που δεν λέγει ψέμματα Εκδότης: Δημ. Γεωργίου Σκλεπάρης Συντάκτες: Μαθητές της Μυτιλήνης Εκδίδεται στη Μυτιλήνη Αριθ. 1-15, 19 Φεβρ. 1925 - Ιούνης 1926 394. Η ΡΟΔΑ Εκδίδεται από ομάδα μαθητών Ν. Ηρακλείου [Αττικής] τεύχ. I, 1980 395. ΤΟ ΡΟΔΙ Το Μηνιαίο περιοδικό για παιδιά κυκλοφορεί στις 5 κάθε μήνα [Αθήνα] τεύχ. I, Δεκέμ. 1977 τεύχ. 2-11, Ιαν.-Δεκ. 1978 τεύχ. 12-23, Ιαν.-Δεκ. 1972 τεύχ. 24-35, Ιαν.-Δεκ. 1980 τεύχ. 36-47, Ιαν.-Δεκ. 1981 τεύχ. 48-57...; Ιαν.-Οκτ...; 1982 396. SCHOOL TIMES M a k e d o n ik a E k p e d eftiria

June ’89 397. ΣΚΕΨΙΣ [Μαθητικό περιοδικό] Μαθητών του Γρηγοριείου Γυμνασίου Μανσούρας [Αιγύπτου] Έ τος Α', αριθ. 1, Οκτώβριος 1931 398. ΣΚΙΡΤΗΜΑΤΑ Δεκαπενθήμερη εφημερίδα της μαθητικής κοινότη­ τας της Ε' του Επταθεσίου Δημοτικού Σχολείου Μελίτης Φλώρινας Φύλ. 6 , 18 Ιανουάριου 1983 399. ΣΟΝΕΤΟ Μαθητική εφημερίδα Εκδίδεται από το Β' 2 του Α' Γυμνασίου Θεσσαλονίκης Έ τος Α', φύλ. 1, 1979 400. Ο ΣΠΕΤΣΙΩΤΗΣ 1Ιεριοδικόν εκδιδόμενον και εκτυπούμενον υπό,των \

σίου Μανσούρας [Αιγύπτου] Έ τος Α', αριθ. 1-; Ιανουάριος-; 1929 413. ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΜΑΣ Μαθητικόν Περιοδικόν Εκπαιδευτηρίων Κωνσταντινίδη [Μίνας Αηδονοπούλου μετά το 1927] Αθήνα Έτη Α -16 1925-1940 [56 τεύχη] 414. ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΑΔΙΣΜΑΤΑ Εφημερίδα του 4ου Δημοτικού Σχολείου Ά νω Διοσίων [Αττικής] Φύλλο του Νοεμβρίου 1984 415. ΣΧΟΛΙΚΕΣ ΑΝΤΑΥΓΕΙΕΣ Εφημερίδα του Γυμνασίου Κερατέας Αττικής [χ.α., χ.χ.]

416. ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ Εβδομαδιαίον Σχολικόν Περιοδικόν εκδιδόμενον υ­ πό ομάδος μαθητών Σαλβαγείου Εμπορικής Σχολής Αλεξάνδρεια Αιγύπτου τεύχ...; 1930-1931 417. Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΥΛΑ ΜΑΣ Εφημερίδα της ΣΤ' Δημοτικού Σχολείου ΑυγουλέαΛιναρδάτου [Αθήνα] τεύχ. 1, Οκτώβριος 1984 418. ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΥΨΕΛΗ Μαθητική εφημερίδα Δημοτικού Σχολείου Κοίλων Κοζάνης Έ τος Β', φύλ. Ιον, Νοέμβρ. 1961 Έ τος Β', φύλ. 2ον, Ιανουάρ. 1962 Έ τος Β', φύλ. 3ον, Φεβρ. 1962 Έ τος Β', φύλ. 4ον, Μαρτ. 1962 419. Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΜΑΣ ΖΩΗ Μηνιαία μαθητική επιθεώρησις Εκδιδομένη υπό των μαθητών του Γυμνασίου Ξάνθης Έ τος Α", αριθ. 1, Ιούνιος 1927 420. ΣΧΟΛΙΚΗ ΦΩΝΗ Μηνιαία εφημερίδα του 1ου Δημοτικού Σχολείου Σερβίων Περιοδική έκ δοσ η του Α ' Ε π α γγ ελ μ α τικ ο ύ Λ υκείου Έ τος Α', φύλ. 1, Δεκεμβρ. 1983 Έ τος Β', φύλ. 2, Φεβρ. 1984 [χω ρίς ά λλ α στοιχεία] Έ τος Β', φύλ. 3, Μαρτ. 1984 Φύλ. 1 [χ.χ.] Έ τος Β', φύλ. 5, Μάιος 1984 409. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΝΕΙΑΤΑ Έ τος Β', φύλ. 8 , Οκτώβρ. 1984 Δεκαπενθήμερη εφημερίδα της Νεολαίας Έ τος Β', φύλ. 9, Νοέμβρ. 1984 Εκδ. Χρ. Βέντζος...

421. ΣΧΟΛΙΚΟΝ ΠΝΕΥΜΑ Αθήνα Μηνιαία Εφημερίς [Απευθύνεται σε μαθητές, φοιτητές και νέους Εκδίδεται από τους μαθητάς του Σχολείου του 7ενικά] Σικάγου «Σωκράτης» Έ τος Ιο, φύλ. 1, 1-15 Νεομ. 1984 Έ τος Λ', αριθ. 1...; 1927 Έ τος Ιο, φύλ. 2, 15-30 Νοεμ. 1984 422. Ο ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΜΑΣ ΚΟΣΜΟΣ 410. ΣΥΜΒΟΛΗ Μηνιομα έκδοση του Δημοκρατικού Αγώνα και των Μηνιαία Εφημερίδα. Εκδίδεται από τη Μαθητική Συσπειρώ σεω ν Κ[έντρα] Ε[λευθέρων| Σ[πουδών] Κοινότητα του Α'3 του 2ου Γυμνασίου Μεσολογγίου φύλ. [χ.α.] 15 Φεβρουάριου 1983 οχολιόν Νέου Τύπου 423. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΑΤΥΡΟΣ Αθήνα Εκδότης: Νίκος Καββαδίας Διευθύνεται από συντακτική επιτροπή Πειραιάς 1922 τεύχ. 1, Γενάρης 1982 424. Η ΤΑΞΗ ΜΑΣ 411. ΤΑ ΣΥΝΕΤΑ1ΡΑΚΙΑ Μηνιάτικο περιοδικό των μαθητών της ΣΤ' τάξης Εφημερίδα του σχολικού συνεταιρισμού I ιαλτρών του 87ου Δημοτικού Σχολείου Αθηνών ν - \ Έ τ ο ς 2ο, φύλ. 3, Σεπτέμβριος [χ.χ.] τεύχ. 4-5, 1982 'ζ Χ 12. ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ 425. Η ΤΕΧΝΗ ΜΑΣ Μ ηνιαίον μ α θ η τικ όν π ερ ιο δ ικ ό ν Δεκαπενθήμερη έκδοση διευθυνομένη από συ' Ε κ δ ίδ ετα ι α π ό μ α θη τές του Γρηγοριείου I υμναμαθητών της Αναργυρείου και Κοργιαλενειου Σχο­ λής Σπετσών Έ το ς Α', αριθ. 1, Δεκέμβριος 1931... Έ τος ΣΤ' αριθ. 12, Ιούνιος 1938 401. ΤΟ ΣΠΙΡΤΟ Έκδοση της Μαθητικής Ανανεωτικής Συσπείρω­ σης Χανίων Φύλλο 1, 1982 402. ΤΟ ΣΠΙΤΑΚΙ ΜΑΣ Μηνιάτικο περιοδικό των μαθητών της Δ τάξης του 13ου Δημοτικού Σχολείου Ν. Λιοσίων φύλ. 1 και 2, 1980 403. ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΟΥ ΦΤΩΧΟΥ Χριστιανικόν Φυλλάδιον της Εστίας Συσσιτίου Χρι­ στιανικής Μορφωτικής Σχολής Εργαζομένων Νέων Κοζάνης Αριθ. 1,12 Φεβρουάριου 1944 404. ΤΟ ΣΠΟΥΡΓΙΤΑΚΙ Εφημερίδα των μαθητών του μονοταξίου Δημοτι­ κού Σχολείου Παλοκοκάστρου Χαλκιδικής Έ τος 2ο, φύλ. 4, Κυριακή 1 Μαρτίου 1959 405. ΤΑ ΣΠΟΥΡΓΙΤΑΚΙ Α Μηνιαία Εφημερίδα Μαθητικής Κοινότητας του Τριθέσιου Δημοτικού Σχολείου Ραπτόπουλου Ευρυτανίας Έ τος Ιο, φύλ. 2, Απρίλιος 1983 Έ τος Ιο, φύλ. 3, Μάιος-Ιούνιος 1983 406. ΣΤΑΛΕΣ Βγαίνει μια φορά τη βδομάδα. Συνεργασία μαθητών Παγώνδας Σάμου Αριθ. 1-2, 28 Ιουνίου - 4 Ιουλίου 1934 407. ΤΟ ΣΤΕΚΙ ΜΑΣ Δίμηνη έκδοση των Μαθητικών Κοινοτήτων της Γ τάξης του Γυμνασίου Γεραμίων τεύχ. I, Νοεμ.-Δεκεμ. 1985 τεύχ. 2, Φεβρουάριος 1986 τεύχ. 3, Απρίλιος 1986 408. Η ΣΤΡΟΦΗ

74/χρονικα

ντροφιά μαθητών [Λ', περίοδος] Μηνιάτικη έκδοση της Δ.Ε. του Γυμνασίου Μυτιλήνη [περ. Λ ] αριθ. 1-4, 15 Μάρτη-15 Μάη 1930 [περ. Β ] αριθ. 12, 1931 426. TITAN Φιλολογικόν ΓΙεριοδικόν. Ομάς μαθητών του συλ­ λόγου «Τιτάν» του Αβερωφείου Γυμνασίου Αλεξάν­ δρειας [Αίγυπτου] Έ τος Α', αριθ. 1-2, Φεβρουάριος-Μάρτιος 1925 427. ΤΙΤΙΒΙΣΜΑΤΑ Έ κδοσις Μαθητικής Κοινότητος Δημοτικού Σχο­ λείου Πλάκας Μήλου φυλ. 1, 1973 428. ΤΟΜΕΣ Εφημερίδα του 2ου Γυμνασίου Δραπετσώνας [Πειραιάς] 429. Ο ΦΑΡΟΣ Εφημερίδα της ΣΤ' του 4ου Δημοτικού Σχολείου Μοσχάτου [Αττικής] τεύχ. [χ.α.] Μάιος-Ιούνιος 1984 430. Ο ΦΙΛΟΣ ΤΩΝ ΖΩΩΝ Μηνιαίον Περιοδικόν του Παιδικού Τμήματος της Εταιρίας Προστασίας των Ζώων Αθήνα Έ τος Α', αριθ. 1-10, Μάιος 1932-Οκτωβρ. 1933 [1933-1940, 1950-1960; Περ.]

431. Ο ΦΙΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Δ/ντής: Αλ. Τροπαιάτης Περ. 1950-1963 Αθήνα 432. ΦΙΛΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ [Παιδικό Περιοδικό] Ερμούπολη Σύρου Έ τος Α', άριθ. 1...; 1927 433. ΦΛΟΓΑ Μηνιαίο φιλολογικό περιοδικό. Εκδίδεται από μαθητές του Γυμνασίου Μεσολογγίου Δ /ντής Κ. Πολίτης Κυκλοφόρησε τα έτη 1926-1927 434. ΦΤΕΡΟΥΓ1ΣΜΑΤΑ Μηνιαία έκδοση μαθητών του 1ου Δημοτικού Σχολείου Κορίνθου φύλ. 11-12, 1980 φύλ. 17-19, 1981 435. ΦΤΕΡΟΥΓΙΣΜΑΤΑ Μηνιαία έκδοση του Συλλόγου Δασκάλων Νηπιαγωγών Ν. Ρεθύμνης [Για μαθητές] τεύχ. 1, Απρίλιος 1984 436. Ο ΦΥΣΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Έκδοση της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών. Εκδίδεται στην Αθήνα τεύχ. 84, Φεβρουάριος 1983 436α. Ο ΦΑΡΟΣ Μηνιαίο Παιδικό Περιοδικό Δ/ντής-Υπεύθυνος: Δημ. Αρκουδέας Αθήνα Αριθ. φύλ. 7, Δεκέμβριος 1952 437. Η ΦΩΛΙΑ ΜΑΣ Μηνιαία έκδοση των Μαθητικών Κοινοτήτων του 6 ου και 21ου Δημοτικών Σχολείων Αιγάλεω [Αττικής]

χρονικα/75

Έ το ς 2ο, φύλ. 1, Νοέμβρ.-Δεκέμβρ. 1985 438. Η ΦΩΝΗ Του ΣΤ '2 του 10ου Δημοτικού Σχολείου Καλαμα­ ριάς [Θεσσαλονίκη] Μοναδικό τεύχος Αποκριές 1988 439. Η ΦΩΝΗ ΜΑΣ Έκδοση της Ε ' 2 τάξης του 17ου Δημοτικού Σχο­ λείου Καμινίων Πειραιά φύλ. 6 , Μάρτιος 1981 φύλ. 7, Απρίλιος 1981 440. Η ΦΩΝΗ ΜΑΣ Εφημερίδα του Λυκείου Τρικάλων [χ.α., χ.χ.]

441. Η ΦΩΝΗ ΜΑΣ Εφημερίδα του 18ου Δημοτικού Σχολείου Χανίων φύλ. [χ.α.] Οκτώβριος 1983 442. Η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΤΑΞΗΣ ΜΑΣ Περιοδικό της ΣΤ- τάξης του 8 ου Δημοτικού Σχο­ λείου Γαλατσίου Αττικής φύλ. 1, Δεκέμβριος 1984 φύλ. 2, Φεβρουάριος 1985 443. Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ «ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ» Των μαθητών και μαθητριών του Εκπαιδευτηρίου «Βυζάντιον» [Αθήνα] φύλ. [χ.α.] 1948 444. Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ Περιοδική έκδοση Συλλόγου Δασκάλων-Νηπιαγωγών Καλαμάτας Έ τος Α', τευχ. I, Γενάρης 1983 445. ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Ό ργανο του Συμβουλίου Πόλης Θεσσαλονίκης της ΕΠΟΝ |Έ να τεύχος για τη μαθητική νεολαία μέχρι το Φλε­ βάρη του 1944] 446. Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ/LA VOIX DES JEUNES Μηνιαίον περιοδικόν εκδιδόμενον υπό την Αιγίδα της Χ.Α.Ν. Αλεξανδρείας [Αιγύπτου] Παράρτημα της «Ελληνικής Φιλολογικής Συντρο­ φιάς» 1933 447. ΤΑ ΧΑΝΙΩΤΑΚΙΑ Περιοδική έκδοση των μαθητών των Δημοτικών Σχολείων Ν. Χανίων Παράρτημα τα)ν «Συνδικαλιστικών νέων» του Συλ­ λόγου Δασκάλων-Νηπιαγωγών Ν. Χανίων Έ τος Β', τεύχ. 5, Μάης-Ιούνης 1984 448. ΧΑΡΑ Εφημερίδα της ΣΤ' τάξης του 1ου, Δημοτικού Σχο­ λείου Γλυφάδας [Αττικής] φύλ. 6,7, 1979 449. Η ΧΑΡΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Εκδίδεται από τους μαθητές του Β' Γυμνασίου Τριπόλεως [Δεκαπενθήμερο] Αριθ. 1-12...; 1928-1929 450. Η ΧΑΡΑΥΓΗ Μαθητικό Περιοδικό. Εκδίδεται από μαθητές του Διδυμοτείχου [Μηνιαίο] Έ τος Α', αριθ. 1; 1926 451. ΧΑΡΑΥΓΗ [Θεσσαλονίκη 1944]

452. ΤΟ ΧΑΡΟΥΜΕΝΟ ΣΠΙΤΙ Έκδοση της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλη°ίας της Ελλάδος [Ακανόνιστη] Αθήνα περ. 1952 453. ΧΕΛΙΔΟΝΙΑ Μηνιαίο Περιοδικό για τους μαθητές των Δημοτι­ κών Σχολείων Διευθύνεται από επιτροπή. Έκδοση Ο.Ε.Δ.Β. τεύχ. Ιο, Οκτώβριος 1979 τεύχ. 16ο, Μάιος 1981 454. ΤΑ ΧΕΛΙΔΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ Εφημερίδα της μαθητικής κοινότητας της Ρ 2 τά­ ξης του Γ Γυμνασίου Πετρούπολης [Αττικής] τεύχ. 1, Νοέμβριος 1985 τεύχ. 2, Απρίλιος 1986

455. Η ΧΕΛΙΔΟΝΟΦΩΛΙΑ Μαθητική Εφημερίδα Δημοτικού Σχολείου Αμυγδαλέας Εορδαίας Έ τος Ιο, Φύλλον Ιον, Ιανουάριος 1964 Έ τος Ιο, Φύλλον 2ον, Φεβρουάριος 1964 456. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΝΕΟΛΑΙΑ Δελτίον της «Χριστιανικής Δράσεως» Ομοσπον­ διακής Ενώσεως Ομίλων Νέων και Νεανίδων Αθήνα [Μηνιαία έκδοση] Έ τος Α', αριθ.; Νοεμ. 1933-1934 Έ τος Β', αριθ.; 1934 - Απρ. 1935 457. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΣΠΙΘΑ Εκδίδεται υπό ομάδος Χριστιανιόν Νέων Κοζάνη 1941

αφιερωμα/77

Ε ίνα ι φ υ σ ικ ό κ ά π ο ιε ς φ ο ρ έ ς να α να ­ ρ ω τη θ ή κ α τε για κ ά π ο ιο υ ς η θ ο π ο ιο ύ ς , σ κ η ν ο θ έ τ ε ς , σ υ ν θ έ τ ε ς , τ ρ α γο υ δ ισ τές π ο υ α γα π ά τε ή γν ω σ τ ο ύ ς ε π ιχ ε ιρ η μ α ­ τίες: Π οια ά ρ α γ ε είνα ι η σ χ έσ η αυτώ ν τω ν «επω νύμω ν» μ ε το β ιβ λίο ; Δ ια β ά ­ ζ ο υ ν και τι; Το διά βα σ μ α ε ίν α ι γι' α υ ­ το ύς α πλή δ ια σ κ έδ α σ η ή σ υ ν υ φ α σ μ ένο μ ε τη ζωή τους; Π ρ ο σ π α θ ώ ντα ς λ ο ιπ ό ν να γ ν ω ρ ίσ ο υ μ ε την α θέα τη π λ ευ ρ ά τους, πίσω α π ό τα φώ τα, τους π λη σ ιά σ α μ ε και το υς θ έ σ α μ ε τα π α ρ α ­ κάτω ερω τήματα: 1. Π οια ε ίν α ι η σ χ έσ η σ α ς μ ε το β ιβλίο ; 2. Π ο ιο β ιβ λ ίο ή π ο ιο ς σ υ γ γ ρ α φ έ α ς σ α ς έ χ ε ι ε π η ρ ε ά σ ε ι π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο και γιατί; 3. Τι δ ια β ά ζ ετ ε τώρα;

Α υτό το καλοκαίρι, στις διακοπές σας γνωρίστε την πιο όμορφη κλειστή θάλασσα του κόσμου.

στου γκοβοστη Ζωοδόχου Πηγής 21, 106 81 Αθήνα, Τηλ.: 36.15.433

λΜπέτυ Αρβανίτη ηθοποιός ίμαι ηθοποιός, έτσι η σχέση μου με το λόγο είναι συνεχής και άμεση. Σωματική. Συνεπώς το διάβασμα yta μένα είναι μια απαραίτητη δια­ δικασία αλλά και ανάγκη που με ακολούθησε και με ακολουθεί σε όλη μου τη ζωή. Οι καθοριστικότερες, βέβαια, επιρροές που υφίσταται κανείς όσον αφορά την κατανόηση του κόσμου είναι αυτές της εφηβείας. Η ανάγκη για απαντήσεις είναι επιτακτική και τα ερωτήματα ανεξάντλητα. Μοιραία, λοιπόν, ο Ντοστογιέφσκι ήταν ο καθοριστικός συγγραφέας της δικής μου εφηβείας. Γιατί το Ντοστογιεφσκικό σάμπαν μέσα από ρεαλιστικές αφορμές άνοιγε έ-

Ε

αφιερωμα/79

78/αφιερωμα ναν ποιητικό καθημερινό χώρο που όχι μόνο επέτρεπε αλλά και προέτρεπε την ουσια­ στική ταύτιση. Και ουσιαστική ταύτιση σημαίνει απελευθέρωση. Προσωπική ερμηνεία των τεκταινομένων. Τα «μεγάλα» ερωτήματα γύρω από την ανθρώπινη φύση συνυπάρ­ χουν μαζί με τις τραγικές αντιφάσεις της. Μεγαλώνοντας πέρασα φάσεις εμμονών. Οι επιρροές αλληλοδιαδέχονταν η μια την άλλη με ταχύ ρυθμό. Κάθε φορά που εισέπραττα ένα σημαντικό ερέθισμα από το περι­ βάλλον μου, είτε αυτό αφορούσε τη δουλειά μου είτε όχι, επιτακτική μου ανάγκη ήταν και είναι το μάξιμο για γνώσεις και εντυπώσεις μέσα από το βιβλίο. Το κάδε νέο ερέθι­ σμα δεν ήταν όμως απαραίτητα συναφές με το προηγούμενο, δα έλεγα μάλιστα ότι συ­ νήθως συνέβαινε το αντίθετο. Εξ ου και η εντυπωσιακή ποικιλία των ειδών γραπτού λόγου που με έχουν κατά καιρούς απασχολήσει. Κοιτώντας σήμερα πίσω, πιθανόν κάποιοι σταθμοί να έχουν εξαντληθεί, χωρίς αυτό όμως να έχει μειώσει τη σημασία της επιρροής που μου άσκησαν στην εκάστοτε φάση. Μια συνοπτική αναφορά στις περιόδους αυτές δα περιείχε: Φιλοσοφία (Πλάτωνας, Ηράκλειτος, Νίτσε, Σοπενχάουερ, Κίργκεγκωρ...), Ψυχανάλυση (Φρόυντ, Λαινγκ, Ράιχ), Πολιτική (Μαρξ, Έγκελς, Μαρκούζε,...), Λογοτεχνία (Προυστ, Τζοϋς, Ζενέ...), Σημειολογία (Μπαρτ, Έκο...), Επιστήμες (Καίσλερ, Μονό...) Το φάσμα αυτό μπορεί να φαντάζει ιδιαίτερα ευρύ, αλλά κάθε περίοδος είχε τη δική της εξαντλητική δυναμική. Σήμερα βρίσκομαι στο σημείο να επιτρέπω στον εαυτό μου την απόλαυση της ίδιας της διαδικασίας της ανάγνωσης, χωρίς αυτό βέβαια να με εμποδίζει να «πέφτω με τα μούτρα» σε κάθε νέα κατεύθυνση με την οποία τυχόν θα συναντηθώ δημιουργικά. Τελειώνοντας θα πρέπει να τονίσω τον σημαντικό ρόλο που έπαιξε η ποίηση σε όλη την πορεία μου. Σαν το πιο συμπυκνωμένο και ταυτόχρονα ευέλικτο και καίριο είδος γραπτής δημιουργίας, μου επέτρεμε να αντλήσω συνολικά και σύνθετα δημιουργικά ερεθίσματα απελευθερώνοντας το φαντασιακό μου δυναμικό. Αυτό με βοήθησε πολύ στο θέατρο όσον αφορά την απελευθέρωση των εκφραστικών μου μέσων, την αναγνώ­ ριση του ποιητικού περιεχομένου της περιρρέουσας ατμόσφαιρας δραματουργικών καταστάσεων και θεατρικών χαρακτήρων. Θα έλεγα ότι όσον αφορά την ποίηση έχω περάσει δύο κύριες φάσεις σε χρονολογική, μάλιστα, σειρά. Από την εφηβεία και ύ­ στερα — μια εποχή ρομαντική, ηρωική και ανάγκης να καταπιαστεί κανείς με συνολι­ κά και «σπουδαία» δέματα συναντήθηκα κυρίως με τον Ρεμπώ και τον Λωτρεαμόν, αλ­ λά και με τους σουρρεαλκτΓές (Εμπειρικό, Εγγονόπουλο). Στην επόμενη φάση, τη φά­ ση της ωρίμανσης, της ένταξης στην καθημερινή εμπειρία και της ουσιαστικότερης συνειδητοποίησης διάβασα κυρίως Καβάφη, Σεφερη, Πάουντ και Ελιοτ. Σήμερα νομίζω ότι έχω την πολυτέλεια να περιδιαβαίνω σε διαφορετικές ποιητικές τάσεις εισπράττοντας τα αντίστοιχα ερεθίσματα από καθεμιά. Τώρα βρίσκομαι και πάλι σε μια φάση αναγνωστικής εμμονής. Λόγω δουλειάς δια­ βάζω σχεδόν αποκλειστικά θέατρο, κλασικούς αλλά και σύγχρονους (...) Εν κατακλείδι δα μπορούσα να πω πως το διάβασμα είναι για μένα μια φυσική δια­ δικασία απαραίτητη για την ισορροπία μου ως ατόμου, όπως επίσης μια πηγή απόλαυ­ σης και ένα πεδίο αφορμών για κάθε μορφής δημιουργία.

Λ

■ }Π ενα

ίενετσάνου τραγουδίστρια α βιβλία είναι και θα παραμείνουν παντοτινοί μου φίλοι. Δεν περιμένω λύσεις απ’ αυτά, εί­ ναι σίγουρα καλά βοηθητικά και σημεία αναφο­ ράς με την πάροδο του χρόνου. Τα βιβλία κατα­ γράφουν κάτι που αξίζει να καταγραφεί, γι αυτό έχουν γίνει άλλοτε μισητά κι άλλοτε αντικείμενα λατρείας, παραμένοντας πάντα πηγή γνώσης και πολιτισμού. Είτε τα μισούμε αφορίζοντάς τα, καίγοντάς τα, απαγορεύοντάς τα, είτε τα λατρεύουμε, τα προ­ σκυνούμε, η καταγραφή αυτή των ανθρώπινων παρατηρήσεων, συναισθημάτων, δοξασιών είναι μια δαιδαλώδης ιστορία, χωρίς κανόνες, όπου τί­ ποτα δεν είναι προσυμφωνημένο. Ίσως γι αυτό πάντα κρύβουν κάτι τα βιβλία που μόνο με το χρόνο κατανοούμε. Δεν μπορώ να εξηγήσω γιατί και προς τί οι άν­ θρωποι αφήνουν το χνάρι τους στο χρόνο με την καταγραφή, Σίγουρα υπάρχει η απόλαυση όχι μόνο αυτών που γράφουν αλλά κι αυτών που διαβάζουν, ακόμα κι αν κάποια βιβλία περιέχουν και δηλητήρια. Η παγίδα της ευκολίας έχει εκχυδαϊσει γραφή και ανάγνωση. Η εγκυρότητα πολλών βιβλίων που κακοπέφτουν στο χώρο της κατανάλωσης συνθλίβεται κάτω από το βάρος της ημιμόρφωσης. Χαρακτηριστικά θυμάμαι κάποιον υπουργό που δήλωσε πως δια­ βάζει τον Καβάφη «παντού». Δεν μας είπε γιατί του αρέσει ο ποιητής, αλλά μας έφτια­ ξε μια εικόνα του εαυτού του να διαβάζει Καβάφη «παντού». Τι να πιστέμεις, λοιπόν; Στην εικόνα που θέλει να παρουσιάσει ή στη γελοιογραφία αυτής της εικόνας; Ο άνθρωπος που διαβάζει δεν είναι πάντα ένας καλός άνθρωπος, ούτε μορφωμένος είναι αυτός που έχει διαβάσει πολλά βιβλία. Κάθε καινούριο βιβλίο είναι καλοδεχούμενο σπίτι μου γιατί μου αποκαλύπτει και­ νούριους κόσμους. Αν δεν το κάνουν πια αυτό όλα τα βιβλία, εξακολουθούν να ηαρα μένουν εργαλεία έρευνας ή αρχείου ή είναι αναμνήσεις από φάσεις της ζωής μου. Με μια λέξη θα μπορούσα να χαρακτηρίσω τη σχέση μας «συζυγική». Δεν μιλώ όμως για μια συζυγία από προξενιό, αλλά από έρωτα που σίγουρα περιέχει μια σύμβαση κυ­ ρίως σε ό,τι αφορά την έννοια του χρόνου. Η εγκυρότητα των σοβαρών βιβλίων δεν συγκρίνεται με την ανοησία που περιέχουν ο ημερήσιος και περιοδικός τύπος, ειδικά όταν είναι ποικίλης ύλης. Έμαθα να σέβομαι τα βιβλία από το σπίτι μου, δεν αρκεί όμως αυτό για να κρίνεις το περιεχόμενό τους. Για μένα δεν είναι αντικείμενα λατρείας ά αυτοεπιβεβαίωσης, ούτε φετίχ, είναι εργαλεία δουλειάς, αντικείμενα μελέτης και κυ­ ρίως απόλαυσης, κι αυτό εξαρτάται από τι είδος βιβλίου διαβάζω. Από Έλληνες μ' έχουν επηρεάσει ο Καζαντζάκης, η Καρέλη και ο Ρίτσος, από ξέ­ νους ο Αόρκα, ο Ζενέ και ο Σαβίνιο. Για διαφορετικούς λόγους ο καθένας. Μεταξύ τους δεν μοιάζουν, όμως μπορώ να περάσω από τον έναν στον άλλον χωρίς βοηθητι­ κά, γιατί ο κόσμος που μου αποκαλύπτουν είναι ακριβώς έτσι όπως τον αντιλαμβάνο­ μαι. Αλληλοσυμπληρώνουν στα μάτια μου την εικόνα που έχω γι' αυτόν τον κόσμο,

Τ

αφιερωμα/81

80/αφιερωμα βοηθώντας με να ξεκαθαρίσω τους λογαριασμούς που έχω με την εποχή μου. Ό λοι τους έχουν ένα στοιχείο που πάει στην ιδιοσυγκρασία μου, τη μετάλλαξη του αρνητικού σε θετικό, του μειονεκτήματος σε πλεονέκτημα, του θανάτου σε ζωή. Η Καρέλη μεταλλάσσει τη φιλοσοφία σε ποίηση με τρόπο μοναδικό, σχεδόν ανεπα­ νάληπτο, χωρίς ανάσα. Ο Ζενέ με τον Λόρκα μου καλύπτουν όλο το φάσμα του λυρι­ σμού που έχω ανάγκη στη ζωή μου, ο Καζαντζάκης, αυτή η Μαύρη Τρύπα του Διαστή­ ματος, έτσι μ’ αρέσει να τον παρομοιάζω, εκτός των άλλων μου προκαλεί μεταφυσικό δέος, ο Ρίτσος μου ξυπνά τις αισθήσεις και τη φυσιολατρεία, μ’ έναν βαθύ γήινο τρό­ πο, όσο για τον Σαβίνιο, αυτόν τον φίνο εγκυκλοπαιδιστή, η ακρίβεια και το χιούμορ, είναι παράξενο, αλλά με ξεσηκώνει πολιτικά. Υπάρχουν ο Ελύτης, ο Παπαδιαμάντης, ο Καβάφης, ο Βάρναλης που είναι επίσης σημεία αναφοράς και άλλοι πολλοί που δεν αναφέρω. Όμως σημασία για μένα έχουν αυτοί που μιλούν στις αισθήσεις μου, αλλά σε μεγάλες εντάσεις, όσοι γίνονται αποκα­ λυπτικοί, εξασκώντας πάνω μου βαθιές επιρροές που καθορίζουν τη στάση μου απέ­ ναντι στη ζωή. Οι εντάσεις και η δυναμική του Ζενέ σε σχέση με τον Ρεμπώ με προκαλούν περισ­ σότερο. Το λακωνικό στοιχείο του Καβάφη, που τόσο μου αρέσει, σε σχέση με αυτό της Καρέλη μου δημιουργεί εντελώς άλλη αίσθηση. Οι λέξεις στον Καβάφη είναι λυ­ μένα σχοινιά που πλέουν στο άπειρο, στην Καρέλη οι λέξεις είναι βαθιά δεμένες με το νου, με τη γη, με τη λάβα που αισθανόμαστε αλλά δεν την βλέπουμε και που σαν αίσθηση μόνο με τον Καζαντζάκη μπορώ να συγκρίνω, χωρίς να μιλώ για μεταξύ τους λογοτεχνική σχέση. Βλέπετε μιλώ με τις αισθήσεις μου, δεν αξιολογώ· και γι' αυτό εάν διαλέγω τον Καζαντζάκη ή την Καρέλη, είναι θέμα γούστου και αναζήτησης, εάν προτι­ μώ τον Σαβίνιο από τον Καβάφη είναι θέμα στιγμής όχι άγνοιας. ΓΓ αυτό αγαπώ τη λογοτεχνία. Δεν σε αναγκάζει να την πιστέμεις, δεν είσαι υποχρεωμένος να υιοθετή­ σεις απόμεις, απλώς διαλέγεις παρέα για το ταξίδι σου, ξεπερνώντας τη μοναξιά και το αίσθημα της ξενιτιάς που σου προκαλεί η αναζήτηση καινούριων κόσμων. Μόνο ο λογοτέχνης με τον γραπτό του λόγο μπορεί να συμπυκνώσει όσα στοιχεία αποτελούν την εποχή του. Σου δίνει απαντήσεις χωρίς δογματισμούς, γιατί ο γραπτός λόγος του λογοτέχνη είναι ακριβής, προϋποθέτει νου και κυρίως όραμα προσωπικό. Δεν σε ανα­ γκάζει να τον ακολουθήσεις γιατί παλεύει μόνος του με τα ερωτήματά του, εσύ απλώς βλέπεις τη σκέμη του και πλάθεις δικές σου εικόνες. Καμιά εικόνα δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη λέξη γιατί ο γραπτός λόγος έπεται της εικόνας. Στην εποχή μας προσπαθούν να μας πείσουν για το αντίθετο και είναι λά­ θος. Είναι φανερό πως η εικόνα όσο πάει εξελίσσεται με μηχανισμούς γραπτού λόγου που σε καμία περίπτωση δεν καταργεί τη λογοτεχνία, αντίθετα την ανάγει σε πρώτου μεγέθους τέχνη. Τα βιβλία λοιπόν που με έχουν επηρεάσει είναι λογοτεχνικά, κανένα άλλο είδος βιβλίου δεν μ’ επηρεάζει. Συνήθως διαβάζω 3-4 βιβλία συγχρόνως. Φτιάχνω το πλαίσιο μέσα στο οποίο θέλω να κινηθώ και με την επιλογή των βιβλίων αξιοποιώ τις γνώσεις μου κυρίως όταν έχω θεωρητικά προβλήματα πάνω στην Τέχνη. Π.χ. ασχολούμαι με τον Συμβολισμό που μου αρέσει σαν ρεύμα και που σαν κίνημα στη ζωγραφική είναι υποβαθμισμένο σε σχέση με το σουρεαλισμό ή τον ιμπρεσιονισμό που δέσποσαν τον 20ό αι. Σε λίγα χρό­ νια θά δείτε, θα μιλούν όλοι για το Συμβολισμό. Θα ανακαλύμουν τον Μαλλαρμέ και τον Ντε Σαβάν, τον Μορό. Ο Συμβολισμός θα ναι η μεγάλη πηγή έμπνευσης για τον 21ο αιώνα όχι τόσο σαν ανάμνηση ενός εικαστικού ρεύματος, αλλά σαν ανάγκη να καλύμουν τον κρίκο που λείπει για να γίνει κατανοητή η ζωγραφική του 20ού για να συνεχίσουμε. Μόλις τέλειωσα από φιλοσοφία κάτι βιβλία του Adorno, τα «Πολιτιστική βιομηχα­ νία» και «Θεωρία της ημιμόμορφωσης». Διαβάζω το «Minima moralia» αυτή την εποχή και για ν’ αλλάξω, τη βιογραφία της Μεγάλης Αικατερίνης. Τα βράδια διαβάζω ένα βιβλίο της Κρίστεβα στα γαλλικά, το «Etrangers a nous m£mes».

Λεύτερης ογιατζής

B

ηθοποιός - σκηνοθέτης άει πολύς καιρός που νιώθω μια νοσταλγία για τις εποχές εκείνες που έπαιρνα ένα βι­ βλίο κι αν με τραβούσε του αφοσιωνόμουν μπο­ ρούσα να δημιουργήσω μαζί του μια σπουδαία σχέση όσο καιρό το διάβαζα, ακόμα και να το ε­ πιθυμήσω πάλι και να το ξαναπιάσω από την αρ­ χή. Αυτά, πριν αρχίσει να με καταπίνει η δουλειά μου και πριν αρχίσει να μεταβάλλει κάθε βιβλίο σε βοήθημα. Οι σχέσεις που ανέπτυξα τότε, πα­ λιά, με τα βιβλία, ιδιαίτερα με το μυθιστόρημα και την ποίηση μου άφησαν γεύσεις που επιθυμώ να ξαναβρώ, τόσο χειροπιαστοί μου φαίνονται οι άνθρωποι που συνάντησα μέσα σ’ αυτά, τόσο μπλέχτηκαν με τη ζωή μου και την επηρέασαν κι εκείνη με τη σειρά της τους μετασχημάτισε στο πέρασμα του χρόνου. Είναι πολλοί δεν είναι ένας όσοι έπαιξαν το ρόλο τους σ’ αυτή την περιπέ­ τεια. Οι ελληνικές μνήμες υπερτερούν. Συγγρα­ φείς τόσο αντίθετοι μεταξύ τους όσο ο Παπαδιαμάντης κι ο Κοσμάς Πολίτης μου έκαναν απαραίτητη, με το δικό τους τρόπο ο καθέ­ νας, την αγωνία ή τη γλύκα του. Η ανακάλυμη του Σολωμού. Οι Έλληνες ποιητές. Ο Φώκνερ και ο ΙΤρουστ. Ήταν κι ο Τόμας Μαν, ο Μπαλζάκ, ο Φλωμπέρ. Ο Ντοστογιέφσκι, ο Τσέχωφ. Είναι κι άλλοι. Ο Σαίξπηρ. Μεγάλη ευλογία. Τώρα, με όσα διαβάζω, για τη δουλειά μου πάντα, ως βοηθήματα, προετοιμάζω ύπουλα, ελπίζω, μια καινούρια περίοδο απόλαυσης· με τους αρχαίους.

Π

Τ Τ πρώτη-πρώτη μου μνήμη ·*■ *■ είναι ένα χοντρό μαύρο βιβλίο. Μου το διάβαζε κάθε βράδυ ο παππούς μου. Είχε του τίτλο «Τα τέκνα του πλοι-

ηΠέμη Ζιούνη ηθοποιός

~ '·μ υ ιικ ο το πέρασα με τα ο ιο Λ ία του ι. οε(: Έταξα στον εαυτό μου πως μόλις τελειώσει r καταπίεση των διαγωνισμών θα του χαρίσω το «Κόμη Maria Σαντόρφ» ή το «20.000 λεύγες». Η δεύτερη καθοριστική επαφή ήταν το τυπογραφε,'0 του παππού μου. Οι κάσες με tc ΥΡαμματα, η σύνθεση των σελίδων, το «ξάκ( °μα» του χαρτιού, η μυρωδιά απ’ το αντιμόνι

82/αφιερωμα

αφιερωμα/83

Τώρα που το σκέφτομαι, η σχέση μου με το βιβλίο ήταν κατ' αρχήν άκουσμα, μυρω­ διά, άγγιγμα, αισθήσεις. Πολύ αργότερα πνευματική ηδονή. Τριάντα χρόνια μετά μπορώ να πω πως η σχέση αυτή είναι η μονιμότερη της ζωής μου. Με συντρόφεμε, με καταπίεσε, με εξόργισε, με ερέθισε, με διάπλασε σχεδόν. Πολλές ήταν οι συναντήσεις με συγγραφείς που «έγραμαν» έντονα επάνω μου. Η γενιά του '30 χρωμάτισε την εφηβεία μου. Ο Ελύτης, ο Καβάφης, η Γιουρσενάρ την ενηλικίωσή μου. Ο Μπατάιγ και ο Κούντερα τα φοιτητικά μου χρόνια. Ο Σαίξπηρ, ο Μπαρτ, ο Ευριπίδης τα χρόνια της σχολής του θεάτρου. Δύο συγγραφείς όμως με τους οποίους θα έχω ανοιχτούς λογαριασμούς σ’ όλη μου τη ζωή είναι ο Μ. Προυστ και ο Λ. Ντάρελ. Αναφέρονται και οι δύο σε εποχές που με γοητεύουν ιδιαίτερα. Είναι και οι δυο εξαιρετικά πυκνοί και συγχρόνως αφοπλιστι­ κά διαυγείς. Καταγράφουν το ανθρώπινο τοπίο με τέτοια οξυδέρκεια που με κάνουν να αισθάνομαι γυμνή και εκτεθειμένη. Δεν πιστεύω όμως ότι η έλξη ανάμεσα στον πομπό και στο δέκτη μπορεί να εξηγηθεί με χαρακτηρισμούς της γλώσσας των κριτι­ κών. Τις ίδιες ακριβώς αρετές μπορεί να συναντήσει κανείς σε πολλά πνεύματα. Ν ομί­ ζω πως πρόκειται για μια βαθύτερη εσωτερική αντιστοιχία. Σχεδόν απροσδιόριστη. Σχεδόν μεταφυσική. Τον τελευταίο καιρό ανακαλύπτω τον X. Κορτάσαρ. Μετά το «Όλες οι φωτιές η φω­ τιά», τα «Μυστικά όπλα» και το «Οκτάεδρο». Την «Πλωτή Πόλη» της Μάρως Δούκα (κάλλιο αργά) και τα γραπτά του Ταρκόφσκι. Αντί άλλου σχολίου δα αναφέρω αυτόκάθε φορά που ένα βιβλίο με κάνει ευτυχισμένη, η κρίση που με βασανίζει οξύνεται «καλά, κι εγώ τι κάνω στο θέατρο;»

fe w * » » Τ

όρια του ^

\ ; ο υπό τύπον

^

ανΠά τη

**»«« Ζ θ α nP° ‘ α π ο ρ εί ν0 μ λ κα\ πολύ πρ ειλικρτνπς· , αυτυ ? e'V“ , ■„πία ε αηπο * .

S5γεση n tn r α»™ ό «ΐ"ν " "0° .^«λήσω παΡ απαθπσω πορ τ0 βιβλ'° βι 6 λ ίο ο°Ρλ Ρ λ __ χΡίο λείο και ρτ Ρ°; Η επ α φ π Υ>° V

οΚό ρ α π α ω

σχόλιά π λ ' ^ Π^ ιά6αζα», ενα

X

q

η α ιδ ΐκ ο

και μεγάλο

9ω να δ' α6° λύ’ όρορψεζ ^ £ σκουφΚσα· Δεν π βιβλίο ρε πολ τη την Κοκκινοακ J 8εν ακλε ηηία γράρρ°τα’ ηηλά είχαν προπν το ώ ρ α '0

υκ

? 8αύ„ α , απη^

α Ρ°υ’

,

f § S £ |’S i§ £ · Ν 9όλου συλλαο

/ /' ι— ..Λ; 5

• -:

τικό ύφος του παραμυθιού, όπως τ’ άκουγα απ’ τη γιαγιά μου. Με δυο λόγια έπαιζα θέατρο με πολύ πειστικό τρόπο. (Αυτό μόνο αργότερα μπόρε­ σα να το συνειδητοποιήσω). Ούτε θυμάμαι ποιος μου το ’χε χαρίσει, ήταν όμως το «βιβλίο» μου, το πρώτο και μοναδικό μου. Το περιέφερα όλη μέρα αγκαλιά, ήταν και αρκετά μεγάλο, με χοντρό χαρτονένιο ζωγραφιστό εξώφυλλο. Το χάιδευα, το φυλλομετρούσα με τις ώρες, γυρί­ ζοντας τις σελίδες προσεχτικά μην τις σκίσω ή τις λερώσω. Είχα αναπτύξει βέβαια και προσωπικές σχέσεις με την Κοκκινοσκουφίτσα, τη μαμά της, τη γιαγιά της, το λύκο, τον κυνηγό. Αυτή η σχέση αγάπης για το βιβλίο διατηρήθηκε έκτοτε αναλλοίωτη μ’ όλα τα βι­ βλία που πέρασαν απ’ τα χέρια μου, σχολικά ή εξωσχολικά. Η θέα ενός βιβλίου σκισμένου, λερωμένου, με τσαλακωμένες σελίδες, μου είναι ο­ δυνηρή. Για μένα είναι κάτι ζωντανό που χρειάζεται φροντίδα και περιποίηση. Νιώθω ότι προσβάλλω το συγγραφέα και τη συνομιλία που είχαμε μαζί σιωπηρά σε ώρες γλυκιάς περισυλλογής αν κακομεταχειριστώ το βιβλίο μας. Ακόμα κι αν δεν μου αρέσει, δεν το πετάω ποτέ. Μπαίνει σε μια γωνιά στη βιβλιοθήκη και δεν ξανακατεβαίνει. (Θυμάμαι με νοσταλγία, στην αρχή κάθε σχολικής χρονιάς την όλη διαδικασία να ντύνω τα βιβλία με μπλε κόλλες και άσπρες ετικέτες.) Η απόκτηση ενός νέου βιβλίου περιείχε κάθε φορά, μια ιδιαίτερη χαρά που μεγά­ λωνε τον έρωτά μου γι’ αυτά. Κι επειδή μίλησα για σχέση φετιχιστική, αληθινά έχω δια­ πιστώσει ότι όταν πιάνω ένα βιβλίο μου συμβαίνει να με κατακλύζουν περίεργα ηδονι­ στικά συναισθήματα. Αρχίζει ένα είδος εξερεύνησης, κατατόπισης του τί θ’ απολαύσω, πρώτα εξωτερικά. Το χαζεύω, το αγγίζω, το περιεργάζομαι στο εξώφυλλο, το οπισθό­ φυλλο αν υπάρχουν αποσπάσματα ή βιογραφικό του συγγραφέα, μετά μπαίνω στις πρώτες σελίδες με τις πληροφορίες και τα κατατοπιστικά, γυρνάω στο τέλος να δω τον αριθμό των σελίδων, τις σημειώσεις-εξηγήσεις, πού στοιχειοθετήθηκε, μακραίνοντας έτσι την αναμονή, έως ότου η άμεση επαφή με το κείμενο μου αποκαλύμει τα μυστικά τόυ. Αν χρειαστεί να κόμω τα φύλλα με χαρτοκόπτη, τότε η ιεροτελεστία γίνεται απέ­ ραντα μυστικιστική. Ένα ξεπαρθένεμα αργό, σελίδα σελίδα, με δόσεις, με κρυφές μα­ τιές στο εσωτερικό του σώματός του, πριν μου παραδοδεί ολόκληρο. Ένα άλλο ξεχωριστό συναίσθημα είναι η περίεργα γοητευτική μυρωδιά των βιβλιο­ πωλείων και η θέα των χιλιάδων τόμων. Ποτέ δεν πήγα ν’ αγοράσω στα γρήγορα ένα βιβλίο. Μ ’ αρέσει να παραμένω επί ώρα, ν αργοπορώ μέσα στους διαδρόμους των πάγκων και των ραφιών με τα επιθέματα, να κοιτάζω τους τίτλους και τα ονόματα, να τα ανακαλύπτω πιάνοντάς τα, να παρατείνω την παραμονή μου όσο γίνεται περισσότερο και τελικά αντί για ένα, να φεύγω με δύο ή τρία. Αυτή η έλξη προς τα βιβλία και η μανία απόκτησης, ίσως να εξηγείται και από το γεγονός ότι μικρή δεν είχα δικά μου βιβλία παρά ελάχιστα. Οι καιροί ήταν οικονομικά πολύ δύσκολοι. Τα πρώτα μου αναγνώσματα ήταν ως επί το πλείστον δανεικά. Αργότε­ ρα έπαμα να δανείζομαι αλλά και να δανείζω. Ό σες φορές το επιχείρησα μου τα γύρι­ ζαν πίσω αγνώριστα ή στη χειρότερη περίπτωση δεν μου τα γύριζαν καθόλου. Κι αυτό πταν κάτι εντελώς αντίθετο με το συναίσθημα ιδιοκτησίας των βιβλίων μου που είχα. Αλλωστε ήταν η μόνη μου κληρονομιά. Μέσα απ’ τα βιβλία έκανα τα πιο όμορφα ταξίδια μου μέσα στο χρόνο και το χώρο, τον προηγούμενο, τον παρόντα και το μέλλοντα, μ’ όλα τα είδη της λογοτεχνίας με πρώτη την ποίηση. Η περιέργειά μου να γνωρίσω πολλά, όσο γίνεται πιο πολλά, ανταμείφθηκε εν μέρει. Η δραπέτευση απ’ το περιορισμένο εγώ στην ανίχνευση άλλων οριζόντων και άλ­ λων ανθρώπων ήταν και παραμένει ένα ζητούμενο πάντα καυτό. Και σίγουρα τα πιο ομορφα ταξίδια, τις πιο ωραίες σχέσεις τις δημιουργεί η φαντασία αν της προσφέρεις τα απαιτούμενα εφόδια.

84/αφιερωμα

αφιερωμα/85

Αυτή η ανάγκη εμπλουτισμού της φαντασίας, της γνώσης και της κρίσης με νέα εναύσματα με σπρώχνει κάδε φορά που αντιμετωπίζω ένα κλασικό δεατρικό κείμενο, να προστρέχω στα βιβλία που έχουν γραφτεί για το συγγραφέα, σε αναλύσεις του συ­ νολικού έργου του, ακόμα και σε βιβλία της ιστορικοκοινωνικοπολιτικής περιόδου που έζησε και έγραμε. Ο νεκρός έτσι ανασταίνεται σιγά-σιγά, η πνοή του ξαναζωντα­ νεύει και αρχίζει να σου παραδίνεται. Όλες οι αποστάσεις μικραίνουν, εξαφανίζονται και άνδρωποι από άλλες εποχές και άλλους πολιτισμούς πλησιάζονται, συνομιλούν, συνυπάρχουν, ανταλλάσσουν σκέμεις και συγκινήσεις. Ταυτίζεται το τότε με το τώρα και διαπιστώνεις ότι η ανδρώπινη περιπέτεια συνεχίζεται αδιάκοπα ανά τους αιώνες χωρίς ανάπαυλα. Η σχέση μου με τα βιβλία, όπως και με τη μουσική, που ξεκίνησε απ’ τα πρώτα χρό­ νια της ζωής μου, ήταν η πιο όμορφη, συντροφική, ανακουφιστική, συνεπής σχέση που είχε και που διαρκεί ακόμα, χωρίς παλινδρομήσεις, αποδράσεις, προδοσίες που συνε­ πάγονται οι ανδρώπινες σχέσεις. Στις ευχάριστες αλλά και στις δύσκολές μου στιγμές είναι πάντα το καταφύγιό μου.

Αφροδίτη ,ωνσταντινίδου

Κ

επιχειρηματίας (Porto Hydra) ολλές φορές διερωτήδηκα ό­ χι μόνον τώρα, στα χρόνια της ωριμότητάς μου, αλλά και α­ πό τα μικράτα μου, τί είναι αυτό που με συνδέει με το βιβλίο και τί είδος σύνδεσμος και σχέση είναι αυτή που αναπτύχθηκε μεταξύ μας στη διαδρομή των χρόνων. Και όταν λέμε βιβλίο δεν εν­ νοούμε, βέβαια, το «διδακτικό» βιβλίο ή το οποιοδήποτε «παι­ δευτικό» κείμενο που στις διάφο­ ρες φάσεις της μαδητικής ή σπου­

Π

δαστικής μας ζωής ή ακόμη και της επαγγελματικής μας σταδιοδρομίας βρεδήκαμε υποχρεωμένοι να το μελετήσουμε και καμιά φορά να το αποστηδίσουμε, αλλά το βι­ βλίο που ελεύδερα το επιλέγουμε, το κρατάμε στα χέρια μας, το ξεφυλλίζουμε και το διαβάζουμε. < Ακόμα και τώρα, μετά τόσα χρόνια, απάντηση μονοσήμαντη χωρίς διαζευκτικά ή συ- / φ · ζευκτικά δεν μπόρεσα να δώσω. / ΐ Είναι η ανάγκη μιας συντροφιάς, που εσύ μόνος σου επιλέγεις, μιας συντροφιάς υ-ίμΐ πάκουης και «βολικής» που είναι κοντά σου όσο εσύ τη δέλεις ή τη χρειάζεσαι, ιδιαίτε ! ι

ρα σε στιγμές - δεν είναι και λίγες αυτές - που επιδυμείς να απομακρυνδείς από «των συναναστροφών την καδημερινή ανοησία» σύμφωνα με τον στίχο του Αλεξανδρι­ νού ποιητή. Έτσι που η συντροφιά αυτή να αποβαίνει αδήριτη ανάγκη. Είναι η ανάγκη φυγής σε χώρες ή τόπους .μακρινούς, σε χρόνους τωρινούς ή αλλοτινούς, εκεί όπου η φαντασία σου μπορεί να καλπάζει ελεύδερα, έτσι που να σου επιτρέ­ πει να προβάλλεις τον εαυτό σου και να τον ταυτίζεις με ήρωες ή ηρωΐδες που τόσο δα ήδελες να φδάσεις ή να μοιάσεις και που φυσικά δεν μπορείς. Είναι η ανάγκη συμπλήρωσης της «παιδείας» σου και των γνώσεών σου (φιλολογι­ κών, ιστορικών) σ’ όλους γενικά τους τομείς όπου το ανδρώπινο πνεύμα αναπτύσσεται, είναι η ανάγκη της αναζήτησης απαντήσεων σε ορισμένα δεμελιακά ερωτήματα που βασανίζουν κάδε σκεπτόμενο άνδρωπο. Είναι η ανάπαυσή σου, η αναμυχή σου, είναι ακόμη αυτό που σε οδηγεί σιγά σιγά στην αγκαλιά του Μορφέα... Είναι ένα από όλα αυτά ή όλα αυτά και άλλα ακόμη μαζί... Γράφοντας τις γραμμές αυτές και προσπαδώντας για μια ακόμη φορά να δώσω α­ πάντηση στα παραπάνω ερωτήματα, χωρίς να το δέλω, η σκέμη μου ξεφεύγει (ίσως να της είναι πιο βολετό) και μου ζητάει να δώσω άλλη μία απάντηση. Ποιος άραγε συγγραφέας σημάδεμε περισσότερο την πνευματική μου διαδρομή ή μάλλον την πνευματική μου περιπλάνηση. Και λέω περιπλάνηση, γιατί γι’ αυτόν που η «ανάγνωση» δεν είναι έργο ζωής αλλά μία ασυστηματοποίητη και αποσπασματική πορεία προς την γνώση ή τουλάχιστον στην αναζήτησή της, δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια παλινδρομι­ κή κίνηση, μια ρότα χωρίς πυξίδα και χωρίς τελικό προορισμό. Και πάλι αρχίζουν οι αμφιβολίες και οι εναλλακτικές απαντήσεις. Είναι άραγε ο Βενέζης ή ο Μυριβήλης, που μας έκαναν στην τρυφερή μας ακόμη ηλικία (τον Καραγάτση τον διαβάζαμε τότε κρυφά) να αγαπήσουμε το βιβλίο, έτσι που αργότερα να μπορέσουμε να διαβάσουμε και να χαρούμε τον Καζαντζάκη, τον Αδανασιάδη, τον Σαμαράκη, τον Τσίρκα και τόσους άλλους, πιο νέους αλλά το ίδιο άξιους, δικούς μας λογοτέχνες. Είναι ο Ντοστογιέφσκι, ο Τολστόι, ο Σταντάλ που μας έφεραν κοντά στους κλασι­ κούς Ευρωπαίους συγγραφείς του περασμώ’ου αιώνα ή ακόμη ο Ντίκενς της Βικτω­ ριανής Αγγλίας με τα δαυμάσια βιβλία του (ν τογραφίες της εποχής), που σήμερα ακόμα τα ξαναδιαβάζουμε με ευχαρίστηση, συγκ, .^ση και νοσταλγία... Όχι, τους προσπερνάω όλους αυτούς και σταματώ στον Ουγκώ και στο κοινωνικό του Ευαγγέλιο, όπως αποκλήδηκε, τους «Αδλίους» του. Θυμάμαι και σήμερα την πρώ­ τη του ανάγνωση, που την έκανα στις πρώτες τάξεις του γυμνασίου, σε μετάφραση Ισί­ δωρου Σκυλίτση, (τότε διαβάζαμε, καταλαβαίναμε και χαιρόμαστε - και δεν ντρεπό­ μαστε να το ομολογήσουμε — στην καδαρεύουσα!). Με τους «Αδλίους» του ο Ουγκώ μας γνώρισε την κοινωνική αδικία και την ανάγκη εξάλειμής της, τις πληγές που μέχρι και σήμερα δεν έχουν κλείσει, της ένδειας, του ανδρώπινου ευτελισμού, της πορνείας... Σήμερα με την πείρα των τόσων ετών που πέρασαν, μετά από μία πολύχρονη επαγ­ γελματική καριέρα, μετά από πέντε παιδιά που μεγάλωσα, πιστεύω ότι ο Ουγκώ με τις παντοτινές αλήδειες του άφησε ανεξίτηλα τα ίχνη του επάνω μου. Και σήμερα; Τοποδετημένα στο μικρό τραπέζι, δίπλα στην πολυδρόνα μου, οι «Α­ ναμνήσεις» και οι «Πρώτες Ενδυμήσεις» της Πηνελόπης Δέλτα, οι «Μπούντεμπροκ» του Τόμας Μαν και το «Εκκρεμές» του Φουκώ του Ουμπέρτο Έκο, με τους σελιδοδεί­ κτες τοποδετημένους στις σελίδες όπου τους άφησα την τελευταία φορά, με περι­ μένουν. Τα διαβάζω όλα μαζί, πότε το ένα, πότε το άλλο, προχωρώντας την ανάγνωσή τους \ ανάλογα με τη διάδεσή μου ή μάλλον τις ανάγκες μου ή τις αναζητήσεις μου. Γ/\ Λένε ότι ο πιο πιστός φίλος του ανδρώπου είναι ένα συμπαδητικό τετράποδο ζωάκι. Θα ’λεγα πως ο πιο πιστός φίλος, που ποτέ δεν ζητάει τίποτε και πάντοτε δίνει, είναι Το βιβλίο.

86/αφιερωμα

αφιερωμα/87

I ^ Μΐ/ανη°ι>οία Γημ πεΡίοόο°Λ0σ^ μονΓα·

ΓΟ“

ε ,ο

' S V ' * ' 0 '0

< *£ * * * »

Ο .« » ' ' ,ο ς

^ ωΡ VOC* β»**

*α>

τ^ελίνα αναγρη τραγουδοποιός

ν_ ηΒασίλης 2 1Ιαπαβασιλείου σκηνοθέτης - ηθοποιός ίμαι αγοραστής βιβλίων — όχι όσο 8α 8ελα. Και αναγνώστης - όχι όσο 8α ’δελα επίσης. Η σχέση μου λοιπόν με το βιβλίο χαρακτηρίζεται από υστέρηση. Ποτέ όμως δεν χαρακτηρίστηκε από υστερία νομίζω. Δεν υπήρξα ποτέ αυτό που λένε βιβλιοφάγος-καταβροχδιστής βιβλίων, έτσι, γενικώς και αδιακρίτως. Υπήρξα κατά καιρούς έμμονος αναγνώστης κάποιων συγγραφέων. K a y ^ i · ' . μέσα σ’ αυτές τις εμμονές εισέβαλαν πάντα, δίκ^ y i , αστραπής, άλλες αναγνωστικές προκλήσεις οποίες ανταποκρινόμουν.

Ε

\

Λ_Λ ο μπορούσα να χαρακτηρίσω τη σχέση μου με το βιβλίο έντονη και υπαρξιακή. Δεν είχα ποτέ σχέση μυχαγωγιΚ|ί με την έννοια του ανώδυνου, δηλ. την ανάγκη που καμιά φορά νιώ8ω να δω τηλεό­ ραση για να χαλαρώσω· αυτό δεν το ζήτησα ποτέ από το βιβλίο από τότε που Θυμάμαι 10υ εαυτό μου. Διαβάζω για να τα Θυμάμαι όλα κι όχι για να ξεχνιέμαι. Κι έτσι προτιμώ αναγνώσματα που με φέρνουν σε εγρήγορση. Πριν κοιμηθώ έχω ανάγκη να διαβάσω εοτω και λίγες σελίδες σαν έμμεσο απολογισμό της ημέρας. Δεν θα μπορούσα να ανα­ φέρω έναν μόνο συγγραφέα που να μ’ έχει επηρεάσει γενικώς, αλλά συγγραφείς που κ°τά περιόδους μου γίνονταν απαραίτητοι και μου άνοιγαν δρόμους σε κόσμους που Φαινόταν να τους χρειάζομαι απολύτως. ρατά περιόδους έχω παραδοθεί στον Παπαδκιμάντη, τον Προυστ, τον Πεντζίκη, στον *°υγκ και βέβαια πάρα πολλούς άλλους. Είχα πάντα αδυναμία στα ημερολόγια ή στις 0Γ'μειώσεις· ας πούμε Σεφέρης, Αναΐς Νιν, Αλμπέρ Καμύ κ.ά. επίσης. Σημασία έχει ν,α μένα να ξετρυποινω μέσα από αθέλητες συμπτώσεις ή έστω και μέσα από συνειδητό υάζιμο το βιβλίο που χρειάζομαι τη δεδομένη στιγμή. Η σχέση μου με το βιβλίο όσο περνάει ο καιρός γίνεται όλο και περισσότερο βιω^ατι,<ή και είναι απόλυτα συναρτημένη με τη φάση που διανύω. Π.χ. αυτό τον καιρό ν°βάζω τα «Οράματα και Θάματα» του Μακρυγιάννη κι ένα βιβλίο του Κυριάκου ^ορκίδπ που 5εν έχει μεταφραστεί ακόμα στα ελληνικά, για τον Κύπριο δάσκαλο και Γ-όαπβυτή Στυλιανό Αττεσλή. Μόλις τέλειωσα το «Μαρτυρολόγιο» του Ταρκόφσκι και ξαναδιάβασα τους «Ψαλμούς του Δαυίδ»,

αφιερωμα/89

88/αφιερωμα

Αγγελική Χατζήστέλιου Περσεφόνη Πανταζή

ΤΑ ΝΕΑ

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΡΓΛΜΙΣΜΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗ Α.Ε · ΛΘΗΗΑ · ΕΤΟΙ 44ο · ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΟΥ 13344 · ΤΙΜΗ ΦΥΛΛΟΥ ΔΡΑΧΜΕΣ 40

Η π ολιτική γελοιογρα φ ία , η εξέλιξή τη ς κ α ι ο ρ όλος τη ς γενικ ά σ τον Τύπο

Η

πολιτική νελοιονοαφία και η σημασία

ΣχΙτοο τον H lia Μ α χ#ή

τπ ς κατά την προεκλογική περίοδό

Α. Ο τύπος και η θέση της πολιτικής γελοιογραφίας μέσα σε αυτόν

χώρας και η όποια γραμμή της - συντηρητική ή Ριζοσπαστική, δεξιά ή αριστερή, φιλελεύθερη ή ολοκληρωτική. Προορισμός του άρθρου και του οχολίου είναι να πείσουν το κοινό, για τη σπουδαιότητα και την αναγκαιότητα ενός ελεύθερου τύπου. Σκοπός τους είναι να ασκήσουν έλεγχο οτην εξουσία, να πάρουν θέσεις σε μεγάλα ή μικΡά προβλήματα της καθημερινής ζωής και να διορθώσουν τα κακώς κείμενα.

Τα Μ.Μ.Ε. και κυρίως το ραδιόφωνο, η τηλεόραση και ο Τύπος, έχουν κυ­ ρίαρχη θέση μέσα στη σύγχρονη κοινωνία· είναι ένα σημαντικό όπλο της πο­ λιτικής εξουσίας, γιατί πληροφορούν και επομένως καθοδηγούν την «κοινή γνώμη». Έχουν μάλιστα χαρακτηριστεί από πολλούς μελετητές, «Τέταρτη Εξουσία». Συγκεκριμένα: Ο Τύπος, στην πορεία της εξέλιξής του, πέρασε από τρεις μεγάλες φάσεις: Από το 1500 έως τη Γαλλική Επανάσταση (1789) κυριαρχεί ο αυταρχικός τύπος. Από τη Γαλλική Επανάσταση ως τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο (1939), δεσπόζει ο φιλελεύθερος Τύπος. Και από τότε μέχρι σήμερα ο πληροφοριακός Τύπος. Καταλυτικής σημασίας ρόλο, στην εξελικτική πορεία του Τύπου, έπαιξε η τεχνολογία. Έτσι από τα χειροκίνητα πιεστήρια που υπήρχαν στο στάδιο επι­ κράτησης του Αυταρχικού τύπου, περνάμε μετά το 1789 στη λινοτυπική μηχα­ νή του Μεργκεντάλερ (1885). Την εποχή αυτή οι εφημερίδες δημοσιεύουν πε­ ρισσότερα φύλλα, με περισσότερες ειδήσεις, άρθρα, σχόλια κ.λπ. Σήμερα, στη φάση του πληροφοριακού τύπου, έχουμε τελειότερες λινοτυπικές μηχα­ νές, φωτοστοιχειοθετικά μηχανήματα, και μεγάλα ταχυπιεστήρια. Τύπος χαρακτηρίζεται από την ποικιλία των θεμάτων που περιέχει. Ανοίγοντας μια εφημερίδα, ο αναγνώστης μπορεί να πληροφορηθεί για ό,τι θέμα τον ενδια­ φέρει. Μέσα σ’ αυτήν υπάρχουν: πολιτικά ρεπορ­ τάζ, αθλητικά, κοσμικά, αστυνομικά, οικονομι­ κά κ.ά.

Ο

Οι ειδήσεις κατέχουν στις εφημερίδες κυρίαρ­ χη θέση. Σχολιάζονται και ερμηνεύονται από τα κύρια άρθρα, τα σχόλια, τις ειδικές στήλες, τιςπολιτικές αναλύσεις καί τη γελοιογραφία, / ζ ο Από τα άρθρα λοιπόν, τα σχόλια, τα χρονο­ γραφήματα και τη γελοιογραφία, φαίνεται η/θέση της εφημερίδας στα διάφορα προβλήματα ατης

Τ ε λ ικ ά , τ ο ά ρ θ ρ ο κ α ι τ α σ χ ό λ ια είν α ι η σ υ ν ε ί­ δη ση κ α ι τ ο π ρ ο ν ό μ ιο τ η ς ε φ η μ ε ρ ίδ α ς , κ ά τ ι π ο υ τ,1 δ ια χ ω ρ ίζε ι α π ό τ α κ ρ α τ ικ ά ο π τ ικ ο α κ ο υ σ τ ικ ά μ έ σ α .1 Ενα επίσης χαρακτηριστικό των εφημερίδων, είναι οι γελοιογραφίες. Με το ωραίο, έξυπνο χιού­ μορ τους οι γελοιογράφοι καταφέρνουν και κά­ νουν την επικαιρότητα που πολλές φορές είναι τΡαγική, ευχάριστη - προκαλώντας το γέλιο στους αναγνώστες. Τα τελευταία τριάντα χρόνια> η γελοιογραφία κατέχει στις εφημερίδες δεσπόζουσα θέση. Έξυπνα και καυστικά, οι γε­ λοιογράφοι δείχνουν το φλέγμα των εφημερίδων, θίγοντας με οξύτητα πολλές φορές θέματα, που δεν θα μπορούσαν να παρουσιαθούν χωρίς να πΡθκαλέσουν αντιδράσεις στα διάφορα άρθρα. Οι πρώτοι γελοιογράφοι, γεννιούνται στην αρ­ χαία Ελλάδα. Τα ζωγραφισμένα αγγεία των αρ-

m

χαίων προγόνων μας — που δεν έχουν να ζηλέ­ ψουν τίποτε από τα σημερινά σκίτσα των πολιτι­ κών γελοιογράφων - φέρουν πάνω τους τις πρώ­ τες γελοιογραφίες, οι οποίες δείχνουν με χιουμο­ ριστικό αλλά πολλές φορές με καυστικό τρόπο, το κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. Μια παύση της παραγωγής γελοιογραφιών στη χώρα μας παρατηρείται την περίοδο του Βυζαντίου και της Τουρκοκρατίας. Ή Ελληνική γελοιογραφία παρουσιάζεται ξα­ νά στο προσκήνιο, μετά τον Όθωνα. Αλλά τη μεγαλύτερη άνθησή της, θα τη συναντήσουμε τη μεταπολεμική περίοδο. Αυτή η εποχή εγκαινιάζε­ ται από τη σφραγίδα ενός κορυφαίου γελοιογρά­ φου, του Φωκίωνα Δημητριάδη, ο οποίος δη­ μιουργεί μια μεγάλη σχολή. Εκείνη την περίοδο κάνουν τα πρώτα δειλά τους ανοίγματα σημαντι­ κοί εκπρόσωποι της γελοιογραφίας, όπως ο Αρ­ χέλαος, ο Χριστοδούλου, ο Τερζόπουλος κ.ά. Τη δεκαετία του ’60, αρχίζουμε και έχουμε τις πρώτες μας επαφές με ξένα έντυπα. Η ελληνική γελοιογραφία δοκιμάζει νέες εμπειρίες, καινού­ ρια ρεύματα. Έτσι η γραμμή Δημητριάδη ξεπερνιέται και νέα πρόσωπα εμφανίζονται όπως ο Κυρ, ο Λογοθέτης, ο Μαρουλάκης, ο Σκουλάς, ο Παυλίδης, ο Ορνεράκης, ο Καλαμάρας.

', Ν εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε ατα πλαίσια του μαθήματος «Θεωρία της επικοινωνίας», που έγινε κατά το Γ' εξάμηνο, στο Τρήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του πανεπιστημίου Αθήνας. Διδάσκουσα ήταν η κ. Μαρία Κομνηνού. θέλουμε ιδιαίτερα να ευχαριστήσουμε την κ. Γιάννα Αθανασάτου - ειδική μεταπτυχιακή υπότροφο - για την πολύτιμη βοήθειά

αφιερωμα/91

90/αφιερωμα Νεότεροι γελοιογράφοι, θεωρούνται ο Ιωάννου, ο οποίος τολμάει μια δική του διάλεκτο στην ελληνική γελοιογραφία, ο Στάθης, η Κατε­ ρίνα Σχοινά, η Ιωάννα κ.ά. Οι πολιτικοί άνδρες εύχονται και παρακαλοΰν, να τους παραλάβουν οι γελοιογράφοι, γιατί αυτό θα πει πως έγιναν πρόσωπα της ημέρας. Οι περισσότεροι έχουν καδραρισμένες στα γραφεία τους γελοιογραφίες που τους σατιρίζουν και μερικοί αγοράζουν τα πρωτότυπα και τα φυ­ λάνε σαν κειμήλια. Οι γελοιογραφίες, τα ευθυμογραφήματα και οι επιθεωρήσεις που γράφονται συνήθως από τους ευθυμογράφους των εφημερίδων, είναι τα καλύ­ τερα βαρόμετρα των πολιτικών μας εξελίξεων.

Β. Η πολιτική γελοιογραφία: απλό μέσο ψυχαγωγίας ή Βαρόμετρο των πολιτικών μας εξελίξεων; πολιτική γελοιογραφία μπορεί να οριστεί ως ένα επίκαιρο πολιτικό σχόλιο της εφη­ μερίδας, το οποίο περνάει στον αναγνώστη πολι­ τικά μηνύματα, σκληρά πολλές φορές, αλλά με έναν τρόπο χιουμοριστικό, στοχεύοντας στο χα­ μόγελό του. Η γελοιογραφία βασίζεται πρώτιστα και κυ­ ρίως στην εικόνα. Ο αναγνώστης της εφημερίδας κοιτάζοντας τη γελοιογραφία, δέχεται το ερέθι­ σμα της εικόνας και σε μικρό χρονικό διάστημα έχει συλλάβει το νόημα και τη σημασία της. Βέβαια, αυτό το προτέρημα της γελοιογρα­ φίας, το ότι δηλαδή απευθύνεται στο αισθητήριο της όρασης, λειτουργεί ταυτόχρονα και σαν μειο­ νέκτημά της μια και απορροφά την προσοχή του κοινού στο φαινομενικά ορατό και, πολλές φο­ ρές, εμποδίζει την ανακάλυψη του βαθύτερου μηνύματός της. Μπορούμε λοιπόν να δεχτούμε, ότι τα βασικά στοιχεία της γελοιογραφίας, που απορρέουν από το κύριο χαρακτηριστικό της την εικόνα, είναι: πρώτον το άμεσο, οπτικό, ερέθισμα το οποίο δέ­ χεται ο αναγνώστης, δεύτερον η συγκινησιακή αντίδραση από την προσφορά του μηνύματος και τρίτον, η άμεση και όχι υποχρεωτικά κριτική, διανοητική αντίδραση. 3,4 Η πολιτική γελοιογραφία συνοψίζει μέσα σε κάποια σχέδια'-φιγούρες και την ακόλουθη λε­ ζάντα της - που δεν υπάρχει πάντα - όλη την πολιτική σκέψη και αντίληψη που προβάλλει η ε­ φημερίδα μέσω του γελοιογράφου της, που με τον ιδιαίτερο πολιτικό προβληματισμό του πάνω σε ένα συγκεκριμένο πολιτικό γεγονός ή κατάστα­ ση και με την καυστική του κριτική, δίνει τα ανά­ λογα πολιτικά του μηνύματα στον αναγνώστη. Η πολιτική γελοιογραφία λειτουργεί όπως και

Η

ένα άρθρο γνώμης, σχολιάζει, καυτηριάζει, κρί­ νει, επικρίνει, αποδοκιμάζει, επιδοκιμάζει την τρέχουσα πολιτική πραγματικότητα, με τον δικό της ξεχωριστό και ιδιόμορφο τρόπο. Στο σημείο αυτό πρέπει να κάνουμε ένα διαχω­ ρισμό, μεταξύ κοινωνικής και πολιτικής γελοιο­ γραφίας. Κοινωνική είναι η γελοιογραφία που τα θέματά της είναι κυρίως κοινωνικού περιεχομέ­ νου και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό. Η πολιτι­ κή γελοιογραφία σχετίζεται με πολιτικά θέματα, που πρέπει απαραιτήτως να είναι επίκαιρα. Εύκολα συμπεραίνουμε, ότι σε μια γελοιογρα­ φία κοινωνικού χαρακτήρα, μπορεί να εμπεριέ­ χεται ένα πολιτικό μήνυμα και αντιστρόφως σε μια πολιτική γελοιογραφία, να αποκαλύπτουμε συγχρόνως και κάποιο κοινωνικό προβλη­ ματισμό. Ο πολιτικός γελοιογράφος διαφοροποιείται α­ πό τον γελοιογράφο της κοινωνικής σάτυρας, γιατί πρέπει να είναι συνεχώς ενημερωμένος για τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις ,5 κάτι που προϋποθέτει μεγάλη αντοχή, γιατί έχει να αντιμε­ τωπίσει σκληρές συνθήκες δουλειάς και, το κυριότερο, το κριτήριο που έχει διαμορφώσει για το χιούμορ το κοινό της εφημερίδας. Η κριτική αυτή, που ασκεί η γελοιογραφία στην πολιτική, στα κόμματα, στα πολιτικά πρό­ σωπα, αποτελεί ένα από τα θέλγητρα της έντυ­ πης δημοσιογραφίας. Είναι απτή απόδειξη ελευ­ θεροτυπίας, εσωτερικής και εξωτερικής. Αρκεί να σημειώσουμε ότι αίσθηση του χιούμορ είχε α­ κόμη και ο δικτάτορας Γεώργιος Παπαδόπουλος. Θαύμαζε τον Κώστα Μητρόπουλο και φύλα­ γε στο γραφείο του μερικά απαγορευμένα από τον ίδιο σκίτσα του. Έ να από αυτά μάλιστα πο> κορόιδευε τους Αμερικανούς, ήταν τυπωμέν . Αυτή η γελοιογραφία, είχε γίνει η αιτία να γίνει α­ νατύπωση της εφημερίδας «Τα Νέα», για να a m λειφθεί. Μερικά φύλλα όμως εστάλησαν στον Παπαδόπουλο και εκείνος τα φύλαξε για ν τα δείχνει στους ξένους δημοσιογράφους, σαν από­ δειξη της ελευθεροτυπίας! Προκαλεί ένα ωφέλιμο στην ψυχολογική ισορ­ ροπία χαλάρωμα. Με τα νέα που φέρνει, τις ιδέες που υπαγορεύει, τα αισθήματα που αγγίζει, συ­ ντρίβει την πεζότητα της καθημερινής μας πολι­ τικής ζωής. Δεν είναι αμελητέο φαινόμενο, ότι η πολιτική γελοιογραφία παρέχει το υλικό για πολλές συζη­ τήσεις, γιατί πίσω από τον φαινομενικά αστείο χαρακτήρα της, τα θέματα που θίγει είναι πολύ πιο σοβαρά/’

Τ Α ΝΕΑ», Πέμπτη 2 Νοεμβρίου 1989

Του Κ Ω ΣΤΑ Μ Η Τ Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ

ΑΣΠΡΑ ΚΟΚΚΙΜΑ ΠΡΩΙΝΑ Π Ο νΠ Η ΓΑ ΙΝ Ο Υ Μ β

πολιτική γελοιογραφία στην εφημερίδα Τα Νέα, καταλαμβάνει σημαντικό χώρο και έλει μεγάλη βαρύτητα. Δίνει το πολιτικό στίγμα Τ-Ίς εφημερίδας, αποτελεί τον καθρέπτη της πο­ λιτικής προσωπικότητας των Νέων. Οπως γνωρίζουμε και είναι άλλωστε φανερό από το συνολικό περιεχόμενο της εφημερίδας, η πολιτική γραμμή των Νέων είναι σύμφωνη με αυτΠ του ΠΑΣΟΚ. Τα Νέα, χωρίς να είναι κομματικό όργανο, °τήριξαν προεκλογικά το ΠΑΣΟΚ, χρησιμο­ ποιώντας και την πολιτική γελοιογραφία, με τρό­ πο που να υποβοηθά τον προεκλογικό αγώνα αυτης παράταξης. Βέβαια αυτό γίνεται με πολύ διακριτικό τρόπο, με αποτέλεσμα η πολιτική γε­ λοιογραφία της εφημερίδας να μη φαίνεται στρα­ μ μ έ ν η . Έτσι οι πολιτικές γελοιογραφίες των Νέων, συμπνέουν με το όλον της εφημερίδας δί­ νοντας την εντύπωση της ευρύτητας και της αντι­ κειμενικότητας. Καταφέρνουν να γίνουν αποδεκτές όχι μόνο από μια συγκεκριμένη πολιτική παράταξη, αλλά από ένα πιο πλατύ φάσμα πολιτικών αποχρώσεων. Εξετάζοντας τις γελοιογραφίες, οι οποίες βρί­ σκονται στα φύλλα με τις ημερομηνίες 26-10-89, γ7Ί0-89, 30-10-89, 31-10,89, 1-11-89, 2-11-89 και - Ί 1-89, βλέπουμε πόσο αυτές ταιριάζουν, με την τ° τε τρέχουσα πολιτική πραγματικότητα. Είναι φανερό, ότι οι γελοιογράφοι της εφημερί­ δας, Κώστας Μητρόπουλος, Δημήτρης Χαντζόπουλος, Σπύρος Ορνεράκης και Μάκης Τριανταψαλλόπουλος, εμπνέονται και αντλούν τα θέματά τους, από την προεκλογική περίοδο των εκλο-ϊ^ ν. της 5ης Νοεμβρίου. α ■ \ ° ° υ7 κεκριμένα, στο φύλλο της 26ης Οκτωj'Oiotj 1989, μια γελοιογραφία του Μητρόπουλου Ι'Ρίσκεται στη σελίδα 4 και λειτουργεί αυτόνομα «πό -ζα κείμενα που τη συνοδεύουν. Αναφέρεται

Η

J -J

ε φ

Π

μ

8

ρ

ί δ

α

«Τα Νέα»

και πως χρησιμοποίησε τις πολιτικές γελοιογραφίες κατά τη διάρκεια των εκλογών της 5ης Νοεμβρίου 1989

στην επιθυμία και των τριών πολιτικών αρχηγών των μεγαλύτερων κομμάτων, να επικρατήσει ένα ήπιο προεκλογικό κλίμα. Στη σελίδα 5, σκιτσάρει ο Ορνεράκης και σχο­ λιάζει μια δήλωση του κυρίου Μητσοτάκη, που ειπώθηκε σε προεκλογική περίοδο. Η γελοιογρα­ φία περιστοιχίζεται από σχόλια του είδουςπολιτικό κουτσομπολιό, που είναι άσχετα μ’ αυτήν. Στη σελ. 10 της εφημερίδας της ίδιας ημερομη­ νίας, σκιτσάρει ο Χαντζόπουλος· δεν χρησιμο­ ποιεί λεζάντα και συνδέει τον συνολικό αριθμό των ψήφων μιας κάλπης, με την αντίστοιχη έδρα που αυτός συνεπάγεται. Η γελοιογραφία του έρ­ χεται σε πλήρη συμφωνία και σχέση με το άρθρο του δημοσιογράφου που παρουσιάζει τις περιφέ­ ρειες των οποίων ο ρόλος τους είναι καθοριστι­ κός για το εκλογικό αποτέλεσμα και που βρίσκε­ ται στην ίδια σελίδα. Τα Νέα στις 27 Οκτωβρίου, τοποθετούν στο πρωτοσέλιδο τους, μαζί με τους τίτλους και μια γελοιογραφία του Μητρόπουλου που αναφέρεται στην παρουσίαση των βιογραφιών των αρχηγών κομμάτων, από την τηλεόραση. Αυτή η γελοιο­ γραφία δεν συνδέεται με τους τίτλους του πρωτο­ σέλιδου και λειτουργεί αυτόνομα. Στη σελίδα 4 της ίδιας εφημερίδας, υπάρχει μια γελοιογραφία του Μητρόπουλου που αγγίζει το θέμα της πολυσυζητημένης προεκλογικά ς συγκέντρωσης - συναυλίας της Νέας Δημοκρα­ τίας στο Ολυμπιακό Στάδιο. Και πάλι τα πολιτι­ κά άρθρα, που την πλαισιώνουν, είναι άσχετα με αυτήν. Στη σελ. 5 της ίδιας ημερομηνίας, τοποθετείται ένα σκίτσο του Χ α ντζόπουλου, το οποίο συνδυά­ ζει άριστα την εθνική επέτειο της 28ης Οκτω­ βρίου, με το σύνολο των πιο πρόσφατων σημαντι­ κών, πολιτικών γεγονότων της χώρας μας.

92/αφιερωμα Τα σχόλια που περιβάλλουν τη γελοιογραφία, είναι ανεξάρτητα απ’ αυτήν. Αντίθετα, η γελοιογραφία του Χαντζόπουλου, στη σελ. 8, εκφράζει συνοπτικά τον τίτλο και το περιεχόμενο του άρθρου, που την πλαισιώνει, και αναφέρεται στη σταυροφορία των υποψηφίων βουλευτών για την εξασφάλιση της πολυπόθητης ψήφου που θα τους οδηγήσει στα έδρανα της Βουλής. Το φύλλο της 30ής Οκτωβρίου, περιέχει στη σελ. 4 μια γελοιογραφία του Μητρόπουλου, η ο­ ποία αναφέρεται στο πολύ συνηθισμένο φαινόμε­ νο των διαφόρων γκάλοπ, σφυγμομετρήσεων της κοινής γνώμης, που το κάθε κόμμα αναγγέλλει με υπερηφάνεια, με σκοπό φυσικά την προσέλκυ­ ση ψήφων. Και πάλι η πολιτική γελοιογραφία, εί­ ναι τελείως ανεξάρτητη από τα υπόλοιπα κείμε­ να της σελίδας. Στη σελ. 5 του ίδιου φύλλου, ο Χαντζόπουλος παρουσιάζει την γελοιογραφία του, η οποία αφο­ ρά το ζήτημα των λεγάμενων αναποφάσιστων, που υπολογίζονταν σε υψηλά ποσοστά, στις τε­ λευταίες εκλογές. Το καυτό θέμα των αναποφά­ σιστων δεν θίγεται σε κανένα από τα σχόλια της ίδιας σελίδας. Φθάνουμε στις 31 Οκτωβρίου και τα Νέα εκεί­ νης της ημέρας, κοσμούν τη σελ. 4 με μια γελοιο­ γραφία του Μητρόπουλου, η οποία ξαναγγίζει το θέμα της συναυλίας στο Ολυμπιακό Στάδιο και δεν σχετίζεται με τα ακόλουθα άρθρα. Στη σελ. 6, όμως, το σκίτσο του Χαντζόπου­ λου δικαιολογεί απόλυτα τα σχόλια που το ακο­ λουθούν και που αναφέρονται στην κοσμική ζωή των υποψήφιων βουλευτών που κατευθύνεται και οριοθετείται από την ανάγκη απόκτησης ψη­ φοφόρων. Το τεύχος των Νέων της 4ης Νοεμβρίου 1989, κατακλύζεται από γελοιογραφίες. Στη σελ. 2, υπάρχει μια γελοιογραφία του Τριανταφυλλόπουλου που, όμως, σχολιάζει κάτι ανεξάρτητο από τα κείμενα που την περιστοι­ χίζουν. Στη σελ. 4, ο Μητρόπουλος με τη γελοιογρα­ φία του καταπιάνεται επιτυχώς με το θέμα του νέφους, του περιβάλλοντος γενικά, και το τοπο­ θετεί μέσα στο όλο προεκλογικό κλίμα με τέτοιο τρόπο, ώστε να θυμίζει στον αναγνώστη πως πέ­ ρα από την κάλπη, χρειάζεται να ενδιαφέρεται και για την αναβάθμιση του χώρου διαβίωσής του. Η πολιτική γελοιογραφία και πάλι δεν συν­ δέεται, κατά κανένα τρόπο, με τα ακόλουθά της άρθρα. Στη σελ. 5, υπάρχει μια γελοιογραφία του Ορνεράκη, που ασχολείται όπως και η προηγούμενη με την ασφυκτική ατμόσφαιρα της πρωτεύου­ σας, συνδυάζοντάς τη με την τάση για προγνω­ στικά, που εντείνεται όσο πλησιάζει η ημέρα των εκλογών. Τα σχόλια που πλαισιώνουν τη γελοιο­

αφιερωμα/93 γραφία, ασχολούνται με αδιάφορα προς το δικό της θέματα. Στη σελ. 10 της ίδιας ημερομηνίας, και ο Χαν­ τζόπουλος με το σκίτσο του, που στερείται λεζά­ ντας, συνοψίζει τις απόψεις του δημοσιογράφου, που υπάρχουν στην ίδια σελίδα και που αναφέρονται στα έξοδα τα οποία αναγκάζονται να κά­ νουν οι υποψήφιοι βουλευτές, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα. Στη σελ. 16, το πρόβλημα της μολυσμένης α­ τμόσφαιρας επανέρχεται με τη γελοιογραφία του Χαντζόπουλου, η οποία αποτελεί μια ανάλαφρη νότα στο χείμαρρο των σχολίων που ακολουθούν και που αποτελούνται από πεζές ανακοινώσεις του ΥΠΕΧΩΔΕ. Οι εκλογές πλησιάζουν και η εφημερίδα τα Νέα, στις 2 Νοεμβρίου, κοσμεί το πρωτοσέλιδο της, με μια γελοιογραφία του Μητρόπουλου, η ο­ ποία αφορά την επίδραση που είχε στους τηλεθεατές-ψηφοφόρους, ο τρόπος κάλυψης και παρουσίασης των τελευταίων προεκλογικών λό­ γων των αρχηγών των κομμάτων, από την τηλεό­ ραση. Η γελοιογραφία αυτή, σχετίζεται άμεσα με τον κύριο τίτλο του πρωτοσέλιδου, καθώς και με το σύντομο σχόλιο που τον ακολουθεί. Στη σελ. 4 του ίδιου τεύχους, σκιτσάρει ο Μη­ τρόπουλος εκφράζοντας τα άγχη, τον προβλημα­ τισμό, την περισυλλογή των ψηφοφόρων και των κομμάτων, τρεις ημέρες πριν τις εκλογές. Η γελοιογραφία αυτή δεν σχετίζεται με κανένα από τα άρθρα που την πλαισιώνουν. Στη σελ. 6, ο προεκλογικός αγώνας συνεχίζε­ ται... με μπόλικο απ, όπως πληροφορεί η γελοιο­ γραφία του Χαντζόπουλου και τα συναφή σχόλια της δημοσιογράφου. Το πολιτικό μάρκετινγκ έ­ χει μπει για καλά στη ζωή μας και οι σύγχρονοι

πολιτικοί δίνουν τη σκληρή μάχη των εντυ­ πώσεων. Παρασκευή 3 Νοεμβρίου, και τα Νέα αυτής ττΐς ημερομηνίας, τοποθετούν στη σελ. 4 μια γε­ λοιογραφία του Μητρόπουλου, η οποία αφορά τις προσπάθειες που γίνονταν για επίτευξη συνομι­ λιών μεταξύ των ηγετών κομμάτων. Η πολιτική αυτή γελοιογραφία λειτουργεί ανεξάρτητα στη σελίδα, παίζοντας τον δικό της σημαντικό ρόλο. Η σελ. 5, κοσμείται από την οικολογική γε­ λοιογραφία του Ορνεράκη, η οποία είναι κι αυτή ανεξάρτητη από τα πολιτικά σχόλια που την πε­ ριστοιχίζουν. Στη σελ. 8, του τεύχους της 3ης Νοεμβρίου, το­ ποθετείται μια γελοιογραφία του Χαντζόπουλου, θ οποία ασχολείται με τη συναυλία της Νέας Δη­ μοκρατίας και συνοδεύεται από ένα κείμενο με το ίδιο θέμα. Τέλος στη σελ. 10, ο Χαντζόπουλος παραθέτει Ρΐα γελοιογραφία του, η οποία παρουσιάζει ανά­ γλυφα την ψηφοθηρία των υποψηφίων βουλευτών *ai η οποία βρίσκεται σε άμεση σχέση με το σχό­ λιο και τις παρατηρήσεις του δημοσιογράφου που βρίσκονται στην ίδια σελίδα. Μετά από τις παρατηρήσεις και τη μελέτη που κ'αναμε, μπορούμε να καταλήξουμε σε κάποια πρώτα συμπεράσματα: •· Η εφημερίδα τα Νέα χρησιμοποιεί τέσσερις ^ρλιτικούς γελοιογράφους, με αποτέλεσμα ο κα­ θένας απ’ αυτούς να προσφέρει και κάτι από την προσωπική του ευαισθησία και αντίληψη των πΡαγμάτων στην όλη εικόνα της εφημερίδας, η οπ°ία κατορθώνει έτσι, να γίνεται πολύπλευρη και πλουραλιστική.

2· Η μόνιμη θέση της γελοιογραφίας, βρίσκεται σττΙ σελ. 4 και 5, ενώ βρίσκουμε και γελοιογρπ

φίες στις επόμενες σελίδες.

3. Από τις εφημερίδες που συλλέξαμε, δυο εί­ χαν στο πρωτοσέλιδο τους γελοιογραφία· ενώ μία είχε γελοιογραφία στη σελ. 2.

4. Οι γελοιογραφίες των σελ. 4 και 5 λειτουρ­ γούν εντελώς ανεξάρτητα από τα κείμενα και σχόλια των ίδιων σελίδων, ενώ οι γελοιογραφίες που συναντώνται στις επόμενες σελίδες και που ανήκαν κυρίως στον Χαντζόπουλο είναι αλληλένδετες με το άρθρο της ίδιας σελίδας.

5. Πλειοψηφούν οι γελοιογραφίες του Μητρό­ πουλου, οι οποίες λειτουργούν αυτόνομα και του Χαντζόπουλου, και έπειτα ακολουθούν αριθμητι­ κά, αυτές του Ορνεράκη και του Τριανταφυλλόπουλου.

6. Παρατηρούμε ότι στα τεύχη της 27-10-89 και 2-11-89 τα Νέα χρησιμοποιούν στο πρωτοσέλιδο τους έγχρωμη γελοιογραφία, χωρίς να συνδέεται πάντα με τον τίτλο της εφημερίδας. Στις ίδιες εξάλλου εφημερίδες, οι γελοιογρα­ φίες που περιέχονται στο εσωτερικό τους, είναι ασπρόμαυρες. Παρατηρούμε ότι ασπρόμαυρες είναι οι γελοιογραφίες και των άλλων ημερομη­ νιών, πλην μιας γελοιογραφίας του Χαντζόπου­ λου στις 1-11-89, η οποία είναι έγχρωμη και έχει θέμα τη μόλυνση του περιβάλλοντος σε συνδυα­ σμό με την προεκλογική εκστρατεία.

7. Από τα παραπάνω εξάγεται το συμπέρασμα ότι ο Χαντζόπουλος είναι, μάλλον, ο κύριος πο­ λιτικός γελοιογράφος της εφημερίδας, γιατί οι περισσότερες γελοιογραφίες του συνδέονται με τα πολιτικά άρθρα της εφημερίδας, που βρίσκο­ νται στην ίδια σελίδα, και επομένως ο γελοιογρά­ φος αυτός δίνει το πολιτικό στίγμα της εφη­ μερίδας.

94/αφιερωμα

αφιερωμα/95

, ΤΑ ΕΙιΣΗΜΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ Με ΐ ί ζ ς λ μ μ μ ι ε ς μο/ δ & /

Η εφημερίδα

AltoAEIKNVOYM ΤίΤΤΟΤΑ!

«Ο Ριζοσπάστης»

και πώς χρησιμοποίησε τις πολιτικές γελοιογραφίες κατά τη διάρκεια των εκλογών της 5ης Νοεμβρίου 1989

εφημερίδα «Ο Ριζοσπάστης» διαφέρει από τις περισσότερες εφημερίδες, γιατί θεωρεί­ ται το κεντρικό όργανο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ελλάδας. Οι άλλες εφημερίδες, που η σχέση τους με τα κόμματα μπορεί να μην είναι άμεσης εξάρτησης, λειτουργούν ωστόσο ε­ ξίσου ή και συχνά πιο αποτελεσματικά στην προ­ ώθηση της κομματικής τους επιλογής. Κατά μείζονα λόγο τα πρωτοσέλιδα, άρα και το περιεχό­ μενο της εφημερίδας ο Ριζοσπάστης εκφράζουν τις επιλογές του ΚΚΕ και, μάλιστα, σε περιόδους όπως η προεκλογική, σαφώς αντανακλούν την πολιτική γραμμή που επιλέγεται από την καθοδή­ γηση, και δεν εκφράζουν αποκλειστικά κάποια συντακτική επιτροπή ή τον διευθυντή της εφη­ μερίδας .8 Ας δούμε όμως πιο συγκεκριμένα την εφημερί­ δα αυτή κατά τη διάρκεια της τελευταίας προε­ κλογικής περιόδου της χώρας μας 9 και ακόμη πιο ειδικά, πώς λειτούργησε, κάτω από τα προε­ κλογικά δεδομένα, η γελοιογραφία. Εξετάσαμε τις πρώτες εφημερίδες που κυκλοφόρησαν τον μήνα Νοέμβριο (από 1-11-89 έως και 5-11-89) και κάναμε τις εξής παρατηρήσεις για καθεμιά: Τε­ τάρτη 1η Νοεμβρίου 1989: Υπάρχουν τρεις γε­ λοιογραφίες του Στάθη, στις σελίδες 4 και 5 και στη σελίδα 7 υπάρχει, επίσης, μια γελοιογραφία της Ιωάννας. Στις σελίδες 4-5, τα σκίτσα του Στάθη έχουν θέμα, τους δυο πολιτικούς αρχη­ γούς των αντιπάλοιν κομμάτων αυτού που υπο­

Η

.

Κ Α ζεΤεΣ ,

ΥΤΓΟΚΛΟΤΓδΝ εχ ετ ε-, Λ

' «> Λ

Λ

στηρίζει η εφημερίδα, δηλ. του Α. Παπανδρέου και του κ. Μητσοτάκη. Αξίζει να σημειωθεί ότι στις δύο τελευταίες προεκλογικές περιόδους που υπήρξαν στη χώρα μας, υποστήριξε ένα νέο σχή­ μα: το “ Συνασπισμό της Αριστερός και της Προόδου” , παρόλο που δεν έπαψε ούτε στιγμή, να είναι το κεντρικό κομματικό όργανο του Κομ­ μουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Αναφορικά τώ­ ρα, με το δεύτερο σκίτσο, στη σελίδα 4, έχουμε να πούμε, ότι αυτό συνδέεται άμεσα με το Ιο σχόλιο στην ίδια σελίδα, που τίτλο του έχει: Ας αναλογιστούμε, και περιεχόμενο την ενδεχόμε­ νη μη-αυτοδυναμία της Ν. Δ. Αναφορικά με το Ιο σκίτσο αλλά και με εκείνο που βρίσκεται στη σελ·5 και που θέμα τους και τα δύο έχουν τον πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ, Α. Παπανδρέου, θα επισημαίναμε, πως ενώ βρίσκονται μέσα στο γενικό πνεύμα των σχολίων, δεν σχετίζονται άμεσα με ένα θέμα που να περιγράφεται ειδικότερα, σε κά­ ποιο από αυτά. Στη σελίδα 7, υπάρχει ένα ασπρόμαυρο σκίτσο της Ιωάννας. Η Ιωάννα είναι ένα καινούριο πρό­ σωπο στον τομέα της γελοιογραφίας, το θέμα της έχει άμεση σχέση με το άρθρο που ακολουθεί: Πέμπτη 2 Νοέμβρη 1989: Τίτλος εφημερίδας: "Η χθεσινή συνέντευξη στην TV. Βατερλώ τρυΠαπανδρεϊσμού” . Παρατηρούμε: α) Στο εξώφυλλο υπάρΥεί^μια γελοιογραφία του Στάθη, η οποία έχει άμεση σ χ έ­ ση με τον τίτλο της εφημερίδας. Η γελοιογραφία

είναι έγχρωμη. Φαίνεται πως δίνεται έμφαση στην εικόνα με αυτόν τον τρόπο, η οποία περνάει μήνυμα στον αναγνώστη έντονα καυστικό. β· Η γελοιογραφία στη σελ. 9, έχει άμεση σχέ­ ση με το διπλανό πολιτικό σχόλιο, που έχει ως τί­ τλο: Τι εστί Δεξιά (εννοείται, κατά το ΠΑΣΟΚ και την ηγεσία του, ειδικότερα δε κατά τον Α. Παπανδρέου). Οι γελοιογραφίες αυτές είναι α­ σπρόμαυρες. Παρασκευή 3 Νοέμβρη 1989: Τίτλος της Εφη­ μερίδας: "Δεν έπεισε και χτες ο κ. Μητσοτάκης. Π.Δ. καμιά προοπτική” . Παρατηρούμε: α) Υπάρχει και εδώ στο πρωτο­ σέλιδο, μια γελοιογραφία που παρουσιάζει τον πρόεδρο της Ν .Δ ., Κ. Μητσοτάκη, και που είναι άμεσα συνδεδεμένη, με τον τίτλο. Είναι και αυτή επίσης έγχρωμη. β· Στις σελίδες 4, 5, 6, υπάρχουν τέσσερις γε­ λοιογραφίες του Στάθη. Οι δύο στη σελίδα 4, κα­ θώς επίσης και η γελοιογραφία στη σελίδα 6, συνδέονται άμεσα με τα θέματα που παρουσιά­ ζονται στα διπλανά σχόλια, ενώ στη σελίδα 5 η γελοιογραφία που υπάρχει αναφέρεται σε θέμα, π°υ δεν σχετίζεται με τα γύρω από αυτήν σχόλια. Σάββατο 4 Νοέμβρη 1989: Στη σελίδα 5 υπάρ­ χει μια γελοιογραφία του Στάθη. Παρατηρούμε ότι το σκίτσο αυτό είναι άμεσα συνδεδεμένο με το θέμα των σχολίων που το συ­ νοδεύουν. Κυριακή 5 Νοέμβρη 1989: Παρατηρούμε ότι υκάρχουν 2 ασπρόμαυρα σκίτσα του Στάθη στις σελίδες 4, 5, τα οποία βρίσκονται μέσα στο πνεύ­ μα των σχολίων γενικά, ενώ δεν καταπιάνεται το θέμα τους με ένα ειδικά σχόλιο. Στις σελίδες 10, ;*> 12, 13 υπάρχουν διάφορα σκίτσα, που ακο­ λουθούνται από φράσεις πολιτικών προσωπικο­ τήτων, που ειπώθηκαν προεκλογικά. Στις σελί­ σες 14, 15 υπάρχουν οι Κυριακάτικες Ιστορίες του Στάθη. Αυτές είναι έγχρωμες και ως θέμα τους παρουσιάζεται η προεκλογική διαμάχη των κομμάτων και το προσδοκώμενο αποτέλεσμα που προφανώς σύμφωνα με την εφημερίδα, θα ή­ ταν ο ρυθμιστικός ρόλος του Συνασπισμού στα π°λιτικά πράγματα. Τ

α συμπεράσματα που βγάλαμε μετά τις πα­ ρατηρήσεις αυτές είναι τα εξής: • Η εφημερίδα Ριζοσπάστης, δίνει μεγάλη βαΡυτητα στο ρόλο της γελοιογραφίας και τη θέση ης ^έσα σε αυτήν. Υπάρχουν δυο στήλες μόνιμα χ ω μ έ ν ε ς στη γελοιογραφία, στις σελίδες 4

2· Δ ύ ο ε ίν α ι ο ι γ ε λ ο ιο γ ρ ά φ ο ι π ο υ σ κ ιτ σ ά ρ ο υ ν ΙΙ['! ε(ΡΤ)μ ε ρ ίδ α . Κ υ ρ ίω ς, σ κ ιτ σ ά ρ ε ι ο Σ τ ά θ η ς, > λ α υ π ά ρ χ ο υ ν , α ν κ α ι ό χ ι σ ε μ ό ν ιμ η β ά σ η , κ α ι « α σ π ρ ό μ α υ ρ α τ η ς Ιω ά ν ν α ς . ε σχέση με την προεκλογική περίοδο μπορούν<* συμπεράνουμε τα εξής:

1. Εμφανίζεται ακόμη πιο ενισχυμένος ο ρόλος της γελοιογραφίας στην εφημερίδα. Κυρίως σκιτσάρει ο Στάθης.

2. Τα σκίτσα έχουν θέμα, κυρίως, τους πολιτι­ κούς αρχηγούς των αντιπάλων κομμάτων και ενέργειές τους. Είναι καυστικά, το χιούμορ τους λεπτό, αλλά δεν προκαλούν.

3. Δυο εφημερίδες που κυκλοφόρησαν στις 2 και 3 Νοεμβρίου αντίστοιχα, εμφάνισαν τη γε­ λοιογραφία στο εξώφυλλο ενισχύοντας τον τίτλο τους, με τον οποίο ήταν άμεσα συνδεδεμένο το θέμα της γελοιογραφίας. Ακόμη, οι γελοιογρα­ φίες αυτές ήταν έγχρωμες, δίνοντας έμφαση στην εικόνα και περνούσαν στον αναγνώστη πολιτικό μήνυμα, έντονα καυστικό. Ενώ στις ίδιες εφημε­ ρίδες παρατηρούμε, ότι οι γελοιογραφίες που περιέχονται στο εσωτερικό τους είναι ασπρό­ μαυρες.

96/αφιερωμα 4. Οι στήλες 4 και 5, αφήνουν μεγαλύτερη ελευ­ θερία επιλογής στο γελοιογράφο αναφορικά με το θέμα που θα παρουσιάσει στα σκίτσα του, σε αντίθεση με το πρωτοσέλιδο σκίτσο της εφημερί­ δας, όπου αυτό υπάρχει, και του οποίου ο ρόλος είναι να ενισχύσει τον τίτλο της εφημερίδας, κα­ τά συνέπεια και το θέμα της γελοιογραφίας ταυ­ τίζεται με τον τίτλο.

5. Τέλος, αυτό που μας εντυπώσιασε, ήταν το φύλλο της εφημερίδας Ριζοσπάστης που κυκλο­ φόρησε την Κυριακή στις 5 Νοεμβρίου. Η γελοιο­ γραφία, στο φύλλο αυτό, είχε πρωταγωνιστικό ρόλο. Εκτός από τις μόνιμες στήλες της γελοιο­ γραφίας, που δεν παρουσίασαν κάποια ιδιοτυπία

αφιερωμα/97 σε σχέση με τις άλλες μέρες, αφιερώθηκαν στο σκίτσο άλλες έξι συνολικά σελίδες. Οι πρώτες τέσσερις από αυτές, περιείχαν ασπρόμαυρα σκί­ τσα (τα περισσότερα ήταν του Στάθη), τα οποία ακολουθούσαν φράσεις που ειπώθηκαν από πολι­ τικές προσωπικότητες της χώρας, κατά την προ­ εκλογική περίοδο, σατιρίζοντας αυτές ακριβώς τις φράσεις. Στις επόμενες δύο σελίδες, ήταν οι «Κυριακάτικες Ιστορίες» φτιαγμένες από τον Στάθη. Οι γελοιογραφίες αυτές ήταν έγχρωμες και με έξυπνο χιούμορ παρουσίαζαν την προε­ κλογική μάχη, αλλά και το προσδοκώμενο απο­ τέλεσμα - που ήλπιζε - ο Συνασπισμός.

θέσεων και ιδεών που χρησιμοποιεί. Οι τίτλοι αυτ°ί συνοδεύονται συνήθως από ασπρόμαυρες φωτ°7ραφίες. Αυτή η επιλογή, την οποία κάνει η εφημερίδα που μελετάμε - παρόλο που οι τίτλοι και οι υπότιτλοί της έχουν σαφή πολιτικό και ιδεολογικό προσανατολισμό - συμβάλλει σημαντικά στην άμβλυνση των εντάσεων και αντιθέσεων και ενισλύει την αντίληψη «ήπιου κλίματος» πριν από τιζ εκλογές. Η πολιτική γελοιογραφία, αντίθετα με άλλες εΨΊΡερίδες, έχει δευτερεύουσα σημασία στην

«Καθημερινή». Π α ρ ό λ ο π ο υ η εφ η μ ερ ίδ α α π α σ χ ο λ ε ί δ ύ ο γ ε ­ λ ο ιο γ ρ ά φ ο υ ς τ ο ν Η λ ία Μ α κ ρ ή κ α ι τ ο ν Α ν τώ νη Κ α λ α μ ά ρ α , τ ις γ ε λ ο ιο γ ρ α φ ίε ς τ ο υ ς τ ις τ ο π ο θ ε τ εί σ τ° τ ελ ε υ τ α ίο φ ύ λ λ ο τ η ς ε φ η μ ε ρ ίδ α ς.

θεί μια αναφορά στα διεθνή θέματα, στη μέση της σελίδας, ενώ στο τέλος της, η ειδησεογραφία επι­ στρέφει μ’ ένα σχόλιο που αναφέρεται στα εσω­ τερικά της χώρας μας και ειδικότερα στο πρό­ σωπο του Α. Παπανδρέου. Το σχόλιο αυτό συνο­ δεύεται, από ένα σκίτσο του Ηλία Μακρή με θέ­ μα αντίστοιχο. Το σκίτσο είναι ασπρόμαυρο. Ξανασυναντούμε την πολιτική γελοιογραφία στο κάτω μέρος της τελευταίας σελίδας της ρφημερίδας. Πρόκειται για ένα και πάλι ασπρόμαυ­ ρο σκίτσο του Αντώνη Καλαμάρα, το οποίο συν­ δέεται στενά με τα σχόλια που υπάρχουν στην^ελευταία σελίδα και που αφορούν την προεκλογι­

Ο αναγνώστης σπάνια θα συναντήσει γελοιο­ γραφία στο πρωτοσέλιδο και σχεδόν ποτέ στα άεσαία φύλλα.

Α ς δ ο ύ μ ε ό μ ω ς α ν α λ υ τ ικ ό τ ε ρ α τ α π έ ν τ ε φ ύ λ λ α τ,ΐς ε φ η μ ε ρ ίδ α ς π ο υ π ρ ο η γ ο ύ ν τ α ι α π ό τ ις ε κ λ ο γ έ ς τ,ΐς 5 η ς Ν ο ε μ β ρ ίο υ 1989.

Η εφημερίδα «Καθημερινή»

και πώς χρησιμοποίησε τις πολιτικές γελοιογραφίες κατά τη διάρκεια των εκλογών της 5ης Νοεμβρίου 1989

Σκίτσο τον Ηλία Μακρή

«Καθημερινή» είναι η επόμενη εφημερίδα την οποία μελετήσαμε. Η μελέτη μας αυτή, αφορά στο πολιτικό στίγμα που φέρει η εφημερί­ δα, ενώ στη. συνέχεια το ενδιαφέρον μας επικε­ ντρώνεται στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί την πολιτική γελοιογραφία λίγες ημέρες πριν την εκλογική αναμέτρηση. Η «Καθημερινή» δεν είναι κομματικό όργανο. Πολιτικά επηρεάζεται από τον συντηρητικό χώρο στην Ελλάδα, ο οποίος εκφράζεται κυρίως από τη δεξιά παράταξη και κατά έναν τρόπο από το Κέντρο. Έ να κύριο χαρακτηριστικό της, το ο­

Η

Τρίτη 31 Οκτώβριον 1989: Ο προεκλογικός αγώνας στη χώρα μας κλιμακώνεται. Η «Καθημερινή» παίρνει μέρος στη «μάχη των εντυπώσεων» με διακριτικότητα, επιμένόντας ° τ,ζ ασπρόμαυρες φωτογραφίες στο πρωτοσέλι0 της και δίνοντας έμφαση στους τίτλους που τις συνοδεύουν: «Ο Κ. Μητσοτάκης στόχος της βόμβας», Ηπιος προκύπτει από επίσημη ανακοίνωση, είναι ο πρώτος τίτλος της ημέρας. Την πολιτική γελοιογραφία θα συναντήσουμε μόλις στο πίσω '•Ρος χομ τελευταίου φύλλου της εφημερίδας. κ .κ,τσογραφεί ψηλά στη σελίδα ο Ηλίας ΜαΡης. Το σκίτσο του συνδέεται με το διπλανό άρΡο και έχει σχέση με το περιβάλλον. ,τ'1ν ίδια σελίδα χαμηλότερα, συναντάμε ένα κ°μη σκίτσο του Αντώνη Καλαμάρα. Η γελοιοκ /^'Ηα αυτή έχει άμεση σχέση με τον προεκλογιαγώνα, αφού έξυπνα σατιρίζει τις υποσχέσεις γ υ. ,νονται από τους πολιτικούς, στις προεκλοπου'^ι ° μΐλίες του<’ γ,α uc= κοινωνικές παροχές κλ ° ^ σουν στον ελληνικό λαό μετά την εαυ°Τή τους. Παρατηρούμε ότι η γελοιογραφία τη ° ε συνδέεται με αντίστοιχο σχόλιο ή άρθρο.

ποίο τη διαφοροποιεί από τις άλλες εφημερίδες, είναι το σοβαρό ύφος γραφής που χρησιμοποιεί και η αυστηρή της γραμμή. Τ' ' Η «Καθημερινή» απευθύνεται σε ένα αναγνω­ εταρτη / Νοεμβρίου 1989: Τα κόμματα δίνουν στικό κοινό το οποίο διαθέτει ένα υψηλό μορφω­ ατι!ν>:Υα-?01 τους μάχη καθώς η χώρα μας βαδίζει τικό επίπεδο. τής τε ,1^ εαθεία για τις εκλογές. Το κλίμα αυΗ αυστηρή της γραμμή κυριαρχεί ακόμη και Βλ'1<’ αγγίζει και την «Καθημερινή». στην προεκλογική περίοδο, ενώ ο τρόπος με τον ί°;<~?τδσίτ7ί:0υμ'ε ’ ^οιπόν> την ημέρα αυτή, στο πρωοποίο θα πάρει μέρος στη μάχη των εντυπώσεών α4 ρΑ\ 0 τΉ εφημερίδας, να πληθαίνουν οι ά­ τη διαφοροποιεί από τις άλλες εφημερίδες/Σΐα με (|)ωτ°νραφίες, οι οποίες συνδέονται πρωτοσέλιδά της κυριαρχούν οι τίτλοι, οι p^ok)i ||iN a ‘0 ΙΤΤ?υς σΧετικούς με την προεκλογική εκφαίνονται σύμφωνοι με την επιχειρηματολογία οτο πάνω μέρος της σελίδας. Ακολου­ \Α

κή εκστρατεία και την πολιτική τακτική του ΠΑΣΟΚ. Πέμπτη 2 Νοεμβρίου 1989: Η εφημερίδα ακολου­ θεί την ίδια πορεία με αυτήν της προηγούμενης η­ μέρας. Οι τίτλοι κυριαρχούν και πάλι, ενώ υπάρ­ χει και ένας πίνακας με οικονομικούς δείκτες. Στο κάτω μέρος του πρωτοσέλιδου, υπάρχει μια ασπρόμαυρη πολιτική γελοιογραφία, με θέμα ξένης ειδησεογραφίας αλλά και ξένου γελοιογρά­ φου του Jher Block. Πρέπει να αναφέρουμε ότι εκτός των γελοιο­ γραφιών, σ’ αυτό το τεύχος η «Καθημερινή» χρη-

98/αφιερωμα σιμοποιεί στη μέση της σελίδας δύο σκίτσα και όχι φωτογραφίες - των κυρίων Α. Παπανδρέου και X. Φλωράκη, ενώ στο πάνω μέρος της σελίδας, χρησιμοποιεί μια ασπρόμαυρη φωτο­ γραφία του Κ. Μητσοτάκη, θέλοντας ίσως να δώ­ σει έμφαση και να ελκύσει την προσοχή του ανα­ γνώστη σε αυτό το πολιτικό πρόσωπο που κυ­ ριαρχεί έτσι στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας. Γυρίζοντας στο τελευταίο φύλλο συναντούμε έ­ να σκίτσο του Αντ. Καλαμάρα με θέμα σχετικό με τις εκλογές το οποίο δεν συνδέεται με κανένα άρθρο ή σχόλιο. Στο κάτω μέρος, της ίδιας σελίδας, υπάρχει ε­ πίσης μια γελοιογραφία του Ηλία Μακρή. Η γε­ λοιογραφία καταπιάνεται με θέμα κοινωνικού περιεχομένου και αναφέρεται ειδικά στο οικολο­ γικό περιβάλλον. Παρασκευή 3 Νοεμβρίου 1989: Παραμονές των ε­ κλογών, δύο μόλις μέρες πριν ανοίξουν οι κάλ­ πες. Η «Καθημερινή» χρησιμοποιεί, τίτλους, για να μεταφέρει στους αναγνώστες της την ατμό­ σφαιρα της επικείμενης πολιτικής αναμέτρησης. Παρατηρούμε ότι οι τίτλοι και τα άρθρα που τους συνοδεύουν, δεν έχουν μόνο πολιτικό περιεχόμε­ νο ειδικά σχετιζόμενο με τις εκλογές, αλλά και κοινωνικό. Την ημέρα αυτή ξεκινάει το πρωτοσέλιδο της με τον τίτλο: «Η αναπνοή έγινε δύσκολη στην άρρωστη πόλη». Κάτι που τη διαφοροποιεί σημαντικά από τις δύο εφημερίδες, τις οποίες μελετήσαμε προηγου­ μένως, είναι ότι δεν χρησιμοποιεί πολιτική γε­ λοιογραφία. Ο αναγνώστης συναντάει βέβαια μια γελοιογραφία σε αυτό το τεύχος, η οποία είναι δανεισμένη από τον ξένο τύπο, συγκεκριμένα α­ πό την Rebublica και συνδέεται, όπως είναι επό­ μενο, με διεθνή θέματα. Σάββατο 4 Νοεμβρίου 1989: Η εφημερίδα «Καθη­ μερινή» συνεχίζει να παίρνει μέρος στη μάχη των εντυπώσεων με διακριτικότητα, ακόμη και μία ημέρα πριν τις εκλογές της 5ης Νοεμβρίου 1989. Η πολιτική γελοιογραφία απουσιάζει και από αυτό το τεύχος. Μόνο στην τελευταία σελίδα, συ­ ναντούμε μια γελοιογραφία αναδημοσιευμένη α­ πό τον ξένο τύπο και με θέμα το οποίο δεν συν­ δέεται με τις εκλογές της επόμενης ημέρας. Ύστερα από τη μικρή αυτή παρουσίαση των η­ μερών που.προηγήθηκαν της 5ης Νοεμβρίου 1989 και του τρόπου με τον οποίο η «Καθημερινή» χρησιμοποίησε την πολιτική γελοιογραφία, κρί­ ναμε απαραίτητη τη διατύπωση ορισμένων συ­ μπερασμάτων.

1. Κύριο χαρακτηριστικό της «Καθημερινής» είναι η αυστηρή γραμμή της, οι ασπρόμαυρες φω­ τογραφίες και οι τίτλοι που τις συνοδεύουν. Οι τί­ τλοι είναι το μέσο με το οποίο η εφημερίδα προ-

αφιερωμα/99 καλεί τον αναγνώστη, είναι ο τρόπος με τον ο­ ποίο παίρνει μέρος στη μάχη των εντυπώσεων καθημερινά.

2. Οι γελοιογραφίες δεν έχουν πρωτεύοντα ρό­ λο στην «Καθημερινή». Ο αναγνώστης θα βρει σε κάθε φύλλο της εφημερίδας μία, δύο, το πολύ τρεις ασπρόμαυρες γελοιογραφίες, οι οποίες βρί­ σκονται συνήθως τοποθετημένες στο πίσω μέρος της τελευταίας σελίδας. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην «Καθημερινή» σκιτσογραφούν δύο κατα­ ξιωμένοι γελοιογράφοι ο Αντώνης Καλαμάρας και ο Ηλίας Μακρής.

3. Μερικές φορές η εφημερίδα, που εξετάζαμε, χρησιμοποιεί γελοιογραφίες δανεισμένες από τον ξένο τύπο, τις οποίες συνδέει με διεθνή θέματα· 4. Παρατηρήσαμε ότι η «Καθημερινή» κατά την προεκλογική περίοδο δεν σημείωσε αλλαγές όσον αφορά τη γενική της εικόνα. Διατήρησε το σοβαρό της ύφος στη γ-ραφή και επέμεινε στους τίτλους και στην ασπρόμαυρη φωτογραφία γώ να πάρει μέρος στη μάχη των εντυπώσεων. Τις δύο πρώτες ημέρες του Νοεμβρίου, εμφανί­ ζει στα φύλλα της γελοιογραφίες, οι οποίες είναι ασπρόμαυρες. Την Τετάρτη 1 Νοεμβρίου, μάλι­ στα, τοποθετεί μια γελοιογραφία στο εξώφυλλό της. Το περιεχόμενο των γελοιογραφιών αυτών συνδέεται άμεσα με αντίστοιχα άρθρα ή σχόλια, ενώ δεν στοχεύει με την καυστικότητά του να ο­ δηγήσει σε οξύτητες και εντάσεις και να συμβάλει έτσι σε ένα κλίμα φανατισμού, το οποίο θ° μπορούσε να δημιουργηθεί ενδεχομένως ανάμε­ σα στους αναγνώστες-ψηφοφόρους.

5. Την 3η και 4η ημέρα του Νοεμβρίου η πολιτι­ κή γελοιογραφία έλειπε τελείως από την εφημερί­ δα, ενώ το ύφρς συνέχισε να διακρίνεται από σο­ βαρότητα και τα θέματα που έθιγαν οι τίτλοι στο πρωτοσέλιδο, δεν ήταν μόνο θέματα που αφο­ ρούσαν την εκλογική μάχη, αλλά και διεθνή θέ­ ματα ή θέματα κοινωνικού περιεχομένου (π.χ. οι­ κολογικό).

6 . Η «Καθημερινή» δεν χρησιμοποιεί μόνο πο­ λιτική γελοιογραφία. Ακόμη και στην προεκλογι­ κή περίοδο θα δούμε σκίτσα του Αντ. Καλαμάρ 0 και του Ηλία Μακρή με κοινωνικό περιεχόμενο και ιδιαίτερα με θέματα που αφορούν το περιβάλ­ λον της πρωτεύουσας. Αυτό σημαίνει ότι η «Κα­ θημερινή ςίνει βαρύτητα εξίσου και στην κοινώ' νική γελοιογραφία.

Ερωτήσεις προς τους γελοιογράφους Π ώ ς α π ο φ α σ ίσ α τ ε να α σ χ ο λ η θ ε ίτ ε μ ε τη γ ε λ ο ιο γ ρ α φ ία ; Υ π ά ρ χ ο υ ν σ τ η ν Ε λ λ ά δ α σ ή μ ε ρ α δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς α ν ά δ ε ιξ η ς ν έ ω ν γ ε ­ λ ο ιο γ ρ ά φ ω ν κ α ι π ο ιε ς ε ίν α ι α υ τ ές ; C T Σ α ν γ ε λ ο ιο γ ρ ά φ ο ς έ χ ε τ ε σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ο κ ύ κ λ ο ε ν δ ια φ ε ρ ό ν τ ω ν ; Α γ γ ί ­ ζ ε τ ε δ η λ . μ ό ν ο μ ε ρ ικ ά θ έμ α τ α ; E H Τ ο κ ρ ιτ ή ρ ιο π ο υ έ χ ε ι γ ια το χ ιο ύ μ ο ρ τ ο κ ο ιν ό σ α ς , κ α θ ο ρ ίζ ε ι τη δ ο υ ­ λ ε ιά σ α ς ; E H Π ισ τ ε ύ ε τ ε ό τι η γ ε λ ο ιο γ ρ α φ ία έ χ ε ι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο α ν τ ίκ ρ υ σ μ α σ τ ο ν α ­ ν α γ ν ώ σ τ η α π ’ ότι ο γ ρ α π τ ό ς λ ό γ ο ς κ α ι κ α τ α φ έ ρ ν ε ι μ έ σ ω α υ τ ή ς ο γ ε ­ λ ο ιο γ ρ ά φ ο ς να π ε ρ ά σ ε ι π ιο ε ύ κ ο λ α τ ο ν π ο λ ιτ ικ ό π ρ ο β λ η μ α τ ισ μ ό το υ α π ’ ό τ ι ο δ η μ ο σ ιο γ ρ ά φ ο ς ε ν ό ς ά ρ θ ρ ο υ γ ν ώ μ η ς ; 131 Π ο ια η β α ρ ύ τ η τ α τη ς γ ε λ ο ιο γ ρ α φ ία ς κ α ι ε ιδ ικ ό τ ε ρ α τη ς π ο λ ιτ ικ ή ς γ ε λ ο ιο γ ρ α φ ία ς σ ε μ ια ε φ η μ ε ρ ίδ α κ α ι π ο ια η π ο λ ιτ ικ ή σ κ ο π ιμ ό τ η τ ά της; m Υ π ά ρ χ ε ι η ά π ο ψ η ότι το σ κ ίτ σ ο κ α ι το ά ρ θ ρ ο ε ίν α ι οι π ιο α π τ έ ς α π ο ­ δ ε ίξ ε ις τη ς ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ία ς - ε σ ω τ ε ρ ικ ή ς κ α ι ε ξ ω τ ε ρ ικ ή ς . Τι γ ν ώ μ η έ ­ χ ε τ ε π ά ν ω σ ’ α υ τό ; Ε 9 Η α π ο υ σ ία λ ο γ ο κ ρ ισ ία ς α π ο τ ε λ ε ί ε ρ έ θ ισ μ α ή ό χ ι σ τ η ν π α ρ α γ ω γ ή ιδ εώ ν; H i Κ α τ ά π ό σ ο σ χ ε τ ίζ ε τ α ι, κ α τ ά τη γ ν ώ μ η σ α ς , η γ ε λ ο ιο γ ρ α φ ία μ ε τη ν ε π ικ α ιρ ό τ η τ α ; Β Η Π ο ια η δ ια φ ο ρ ά σ τ ο ν τ ρ ό π ο σ κ έ ψ η ς κ α ι δ ο υ λ ε ιά ς το υ π ο λ ιτ ικ ο ύ γ ε λ ο ιο γ ρ ά φ ο υ α π ό τ ο ν α π λ ό γ ε λ ο ιο γ ρ ά φ ο ; Ι Ι · Μ ιλ ή σ τ ε μ α ς λ ίγ ο γ ια τ η ν ισ τ ο ρ ία κ α ι τ ο ξ ε κ ίν η μ α τη ς γ ε λ ο ιο γ ρ α ­ φ ία ς σ τη χ ώ ρ α μ α ς . ___ Π ε ίτ ε μ α ς μ ια α ν ά μ ν η σ ή σ α ς α π ό μ ια κ ρ ίσ ιμ η π ο λ ιτ ικ ή π ε ρ ίο δ ο , η ο π ο ία σ α ς ε ν έ π ν ε υ σ ε την, κ α τ ά τη γ ν ώ μ η σ α ς , κ α λ ύ τ ε ρ η γ ε λ ο ιο γ ρ α ­ φ ία σ α ς . Π ο ια η τ ε χ ν ο τ ρ ο π ία μ ε β ά σ η τ η ν ο π ο ία δ ο υ λ ε ύ ε τ ε τα σ κ ίτ σ α σ α ς ;

ι ιύρος Ο ρνεράκης νας από τους γελοιογράφους της εφημερίδας « α Νέα», που ρωτήσαμε, ήταν ο Σπόρος Ομνεράΐ ης.

Παρ. θέτουμε μερικά από τα όσα αποκομίσαθ*. από ι συζήτηση και που πιστεύουμε πως εί•οι ιδιαίτι ό ενδιαφέροντα και διαφωτιστικά. Το χιού/ic - είναι πηγή ζωής. Ακόμα και στις 71,0 τραγικές μας περιόδους, ο κόσμος έκανε Χιούμορ ,ΤΤ πολιτική γελοιογραφία βασίζεται στην επι'ώΡότητα, ένα σκίτσο του πολιτικού παρελθόκΤος δεν λειτουργεί σήμερα, δεν έχει αμεσότητα. > Υ^λοιογραφία έχει την ισχύ του τίτλου. Οπως

ο τίτλος ενός άρθρου, μας δίνει το όλο πνεύμα του, έτσι και η γελοιογραφία προσφέρει με μια ματιά στον αναγνώστη, αυτό που θέλει να πει ο δημιουργός της. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι ο γελοιογράφος δουλεύει ανεξάρτητα και εντελώς αυτόνομα. Α ­ πεναντίας, εξαρτάται από την εφημερίδα στην ο­ ποία εργάζεται. Η λογοκρισία υπάρχει και στις μέρες μας, έτσι ο σημερινός γελοιογράφος αναγκάζεται πολλές φορές να περνάει την ιδεολογία του στα κλεφτά. Ελάχιστοι είναι οι τυχεροί γελοιογράφοι, των ο­ ποίων η πολιτική ιδεολογία ταυτίζεται με αυτή

αφιερωμα/101

100/αφιερωμα της εφημερίδας τους. Βέβαια η γελοιογραφία έχει το προνόμιο του χιούμορ, που την βοηθάει να ξεφύγει α π ’ τη λο γο ­ κρισία. Ο πολιτικός γελοιογράφος, πέρα από τις καθό­ λου ιδανικές συνθήκες δουλειάς του, έχει να α­ ντιμετωπίσει και τη σκληρότητα του κοινού, που δεν δικαιολογεί λάθη και αποδίδει μεγάλες ευθύνες. Προσωπικά, το κριτήριο που έχει το κοινό για το χιούμορ, με επηρεάζει στη δουλειά μου. Ο γελοιογράφος γεννιέται, δεν γίνεται. Η ιδιομορφία του επαγγέλματος μου είναι ότι απαιτεί πολλές ιδιότητες. Αυτές του καλλιτέχνη, του δημοσιογράφου και του ηθοποιού. Οι γελοιο­ γράφοι είναι οι ηθοποιοί της εφημερίδας, μια και η ψυχική διάθεση της στιγμής δεν πρέπει να τους επηρεάζει στο να προκαλούν το γέλιο. Βέβαια έρχονται στιγμές που η γελοιογραφία έ­ χει στοχαστικό ύφος, όταν αγγίζει τραγικά γεγο­ νότα, όπως τη δολοφονία πολιτικού προσώπου. Υπάρχουν αντικειμενικές δυσκολίες για έναν πολιτικό γελοιογράφο να παράγει ιδέες, στην πε­ ρίπτωση που σκιτσάρει σε εφημερίδα της συμπο­ λίτευσης. Είναι σίγουρο πως κάνεις πιο εύκολα χιούμορ, όταν εργάζεσαι σε εφημερίδα της αντιπολί­ τευσης. Η σημερινή πολιτική κατάσταση, με την ύπαρ­ ξη της οικουμενικής κυβέρνησης, λειτουργεί α­ νασταλτικά στην έμπνευσή μας, μια και δεν υ­ πάρχει αντιπολίτευση. Οι 'Ελληνες δεν αγαπούν το διάβασμα, γι' αυ­

τό και η γελοιογραφία κατέχει μια από τις πρώ­ τες θέσεις στις προτιμήσεις τους, με αποτέλεσμα το πολιτικό μήνυμα να γίνεται εύκολα αντιλη­ πτό. Η πολιτική γελοιογραφία, σε αντίθεση με έ­ να πολιτικό άρθρο, έχει μεγαλύτερη ελαστικότη­ τα, έχει το περιθώριο της υπέρβασης των διαστά­ σεων και μάλιστα χωρίς το φόβο της παρεξήγη­ σης από τον αναγνώστη, ο οποίος κατανοεί σχε­ δόν κάθε υπερβολή, από τη μεριά του γελοιογρά­ φου. Α ν προσπαθούσα να κρίνω τα σκίτσα μου, θα έλεγα ότι είναι καθαρή ζωγραφική. Δίνω βα­ ρύτητα στη λεπτομέρεια γ ι’ αυτό και αργώ πολύ στην αποπεράτωση μιας γελοιογραφίας μου. Τον Έ λληνα πολίτη τον σχεδιάζω με ένα χαρακτηρι­ στικό γιλέκο και μια τραγιάσκα. Χαρακτηριστική φιγούρα μου επίσης, είναι έ­ νας πιτσιρικάς που λέει μεγάλες αλήθειες, μέσα από την παιδική του αμέλεια. Α ν τα ίδια λόγια τα έβαζα στο στόμα ενός ενή­ λικου, θα αποκτούσαν διαφορετική σημασία. Πάντα για να σκιτσάρω ένα πρόσωπο υπαρ­ κτό, θα πρέπει να έχω δει αρκετές φωτογραφίες του, που να μου δίνουν τις διάφορες εκφράσεις αυτού του προσώπου. Α πό τους πολιτικούς άνδρες, μ ’ αρέσει να σκιτσάρω τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, ίσως επει­ δή τον έχω γνωρίσει από κοντά αρκετές φορές. Εργάστηκα διαδοχικά στις εφημερίδες: «Νέα», «Βήμα», «Καθημερινή», «Ελευθεροτυ­ πία», «Ειδήσεις» του Πόπολα, ξανά «Βήμα», «Πρωινή Ελευθεροτυπία», «Κυριακάτικη Ελευ­ θεροτυπία» και πάλι «Νέα». 7

Του Σ Π Υ Ρ Ο Υ Ο ΡΝ ΕΡΑΚ Η

Α σχολήθηκα εντελώς τυχαία όταν ήμουν Στρατιώτης, πριν είχα ασχοληθεί με την εικονο­ γράφηση διηγήματος, τη ζωγραφική, το θέατρο. Σήμερα στην Ελλάδα, δεν λειτουργεί aow vor άα κάποια σχολή γελοιογραφίας. Υπάρχουν μόν° σχολές γραφιστών κ.λπ. που δεν δίνουν πολ­ λές δυνατότητες. Βέβαια η γελοιογραφία είναι ένα είδος τέχνης, το οποίο δεν μπορεί καθεαυτό να διδαχθεί, γιατί έχει σχέση με το χιούμορ και το χιούμορ είναι πηγαίο. Ό μως θα μπορούσε να λειτουργήσει μια σχολή δημοσιογραφίας και σε κάποιο τμήμα της να διδάσκονται διάφορες τε­ χνικές, που να έχουν σχέση με τη γελοιογραφία. Στο εξωτερικό βέβαια, τόσο στις ΗΠΑ όσο και °την Ευρώπη, υπάρχουν περισσότερες δυνατότηΤεζ ανάδειξης. Χρονικά, μπορούμε να διακρίνουμε τη γελοιοΥβαφία, σε τρία είδη: α· τη Ααϊκή γελοιογραφία, η οποία έχει άμεση σΧέση με την επιθεώρηση και το χρονογράφημα. β· Την πολιτική γελοιογραφία, η οποία σχετίζεΤα> υε την τρέχουσα επικαιρότητα και Υ· την κοινωνική γελοιογραφία, η οποία αποτε­ λεί ένα ενδιάμεσο είδος. Προσωπικά έχω ασχοληθεί και με τα τρία αυ­ τά είδη. Ανάλογα με τους παράγοντες που αντιμετωπι£ε,ζ κάθε φορά. Έτσι, άλλοτε το κοινό και το κΡΐτήριό του μπορεί να καθορίσει τη δουλειά Ρ ° ρ, άλλοτε όχι. Υπάρχει για παράδειγμα περί­ πτωση, οι γελοιογραφίες να περάσουν απαρατή­ ρητες. Α ν αυτό συμβεί για μεγάλο χρονικό διάστιΐμα, τότε ο κίνδυνος είναι μεγάλος. Α λλος ένας κίνδυνος σοβαρός, είναι να ξεπεΡαστεις από τα πράγματα, ιδίως όταν οι εξελι& ιζ τρέχουν με γρήγορο ρυθμό. Πάντως γενικά θα μπορούσα να πω ότι μεγαύτερο ρόλο παίζει η στάση που ο ίδιος ο γελοιο­ γράφος έχει απέναντι στη ζωή. Π γελοιογραφία συνδέεται, άμεσα, με τις πλη­ ροφορίες και, βέβαια, το χαρακτήρα του δηΡιουργού της. Π γελοιογραφία έχει τρία στοιχεία, που τη Χαρακτηρίζουν και της δίνουν μιαν ιδιοτυπία, κ°υ την κάνει να ξεχωρίζει από τα άρθρα και τα οιπά δημοσιογραφικά σχόλια. Τα στοιχεία αυτά είναι τα εξής: α) η εικόνα, β) η Ιστορία, γ) η αυ­ θαιρεσία. Αρα τα μέσα που έχει στη διάθεσή του ο γε°<°γράφος, είναι πιο πολλά. Οι αφετηρίες του ε,ναι περισσότερο σύνθετες. Επίσης, η γελοιοF'!vai διαφορετική από τη φωτογραφία και Τη διάβασμα που χρειάζεται είναι λίγο. πΡέπει, βέβαια, να σας πω, ότι η γελοιογρα-

ψια δεν στέκεται χωρίς το κείμενο. Φανταστείτε ,Ct ε(ρ^ εΡίδα, γεμάτη γελοιογραφίες. Είναι σι-

Σ τά θ η ς

γουρο ότι δεν θα μπορούσε να σταθεί στην αγο­ ρά. Ά ρ α η σχέση της γελοιογραφίας με το κείμε­ νο της εφημερίδας είναι συμπληρωματική, συ­ γκρίσιμη, συναγωνιστική, αλλά ποτέ ανταγω­ νιστική. Η επικαιρότητα με την πολιτική γελοιογραφία συνδέονται με άμεσο τρόπο, εγώ προσωπικά, χρειάζεται να είμαι συνέχεια ενημερωμένος. Καταρχάς, η ενημέρωσή μου ξεκινάει κάθε πρωί, όπου διαβάζω όλες τις εφημερίδες κάθε πο­ λιτικής απόχρωσης και κρατάω σημειώσεις. Μ ε­ τά παρακολουθώ όλα τα υπόλοιπα Μ.Μ.Ε. (Τη­ λεόραση, Ραδιόφωνο). Επίσης παίρνω πληροφορίες δημοσιογραφικών κύκλων, τις λεγάμενες δημοσιογραφικής αγοράς. Τέλος, συνεργάζομαι, τηλεφωνικώς, με τις ά λ­ λες εφημερίδες και παίρνω πληροφορίες. Μπορώ να σας πω, ότι η γελοιογραφία συνδέεται στενά με όλα τα δημοσιογραφικά είδη. Βέβαια υπάρ­ χουν και οι αστάθμητοι παράγοντες. Π.χ. το θέ­ μα σου μπορεί να το έχεις το πρωί ή το βράδυ. Μ πορεί να έχεις τη δυνατότητα καθημερινά να το αλλάζεις ή μπορεί για ένα μεγάλο διάστημα να εί­ ναι το ίδιο.

αφιερωμαπυα

102/αφιερωμα Νομίζω ότι οι δύο αυτοί γελοιογράφοι συνδέο­ νται άμεσα. Γιατί στις πολιτικές γελοιογραφίες, θα δεις και προεκτάσεις κοινωνικές και αντί­ στοιχα στις κοινωνικές γελοιογραφίες, θα δεις έμμεσα να υπάρχουν, κρυμμένα, στοιχεία πο­ λιτικά. Στην Ελλάδα και στην Ιταλία η γελοιογραφία περνάει άνθηση, σήμερα. Η γελοιογραφία έρχε­ ται από τη Δύση, μαζί με αυτό που αποκαλούμε Εφημερίδα λαϊκής κατανάλωσης. Υπάρχουν βέβαια δύο απόψεις: Η πρώτη είναι εκείνη που βλέπει να πρωτοεμφανίζεται η γελοιο­ γραφία στην Αρχαία Ε λλλάδα. Εγώ δε συμφωνώ με αυτήν την άποψη. Αντίθετα, πιστεύω πως η γελοιογραφία είναι έ­ να σχετικά καινούριο είδος. Δ εν μπορώ βέβαια να παραβλέψω το γεγονός, ότι ο Ελληνικός λαός ανέκαθεν ήταν ανοιχτός στην επικοινωνία και αυτό γιατί από αρχαιοτάτων χρόνων λειτούργησε η αγορά, το εμπόριο. Αυτό βέβαια ήταν μια ιδιομορφία του Ελληνι­ σμού, που βοήθησε τη γελοιογραφία. Βλέπουμε ας πούμε, ότι, κατά το Μεσαίωνα, στην Ελλάδα υπήρχε Σάτυρα. Μια εποχή όπου στις άλλες χώ­ ρες το γέλιο θεωρούνταν ασέβεια, στον Ε λληνι­ σμό δεν υπάρχουν τέτοιοι περιορισμοί. Αργότερα έχουμε το Δημοτικό τραγούδι, με πολλά σατιρι­ κά στοιχεία. Εγώ προσωπικά, βλέπω τη γελοιογραφία σαν την εξέλιξη όσων προαναφέρω. Δ εν είναι τυχαίο, ότι έχει σωθεί από παλιά το έργο του Α ννινου, του πρώτου γελοιογράφου και όχι κάποιου άλλου δημοσιογράφου. Στη συνέχεια μπορώ να πω, ότι το πνεύμα του Μάη του ’68, επηρέασε την Ελληνική Γελοιογρα­ φία. Έχουμε την πρώτη ξένη επιρροή. Συγχρό­ νως οι Έ λληνες μετά τη μεταπολίτευση, πολιτι­ κοποιούνται έντονα. Έτσι ανοίγει ο δρόμος για την Ελληνική πολιτική γελοιογραφία. Η ελληνική σύγχρονη γελοιογραφία, είναι κο­ ντά στην Ευρωπαϊκή κουλτούρα και ιδιαίτερα ε­ πηρεάζεται από το Γαλλικό πνεύμα. Η Γαλλική σχολή της γελοιογραφίας δημιουργήθηκε μετά τη δεκαετία του ’60, μεγάλα ονόματα, όπως ο Γκοσίν, έκαναν τη γελοιογραφία και περισσότερο το κόμικ, στην Ευρώπη, εφάμιλλο με αυτό που λει­ τουργούσε στις ΗΠΑ. Μπορώ να πω ότι ο επηρεασμός μας από γε­ λοιογράφους των ΗΠΑ είναι περιορισμένος, για­ τί ενώ είναι όλοι άξιοι λόγου, ο τρόπος ζωής της Αμερικανικής κοινωνίας και η κουλτούρα της διαφέρει από την Ελληνική. Η προεκλογική περίοδος του περασμένου Ιου­ νίου και οι εκλογές που ακολούθησαν αποτέλεσαν, για μένα, το πιο ερεθιστικό υλικό. Πιστεύω ότι το υλικό που πρόσφεραν, είναι το ίδιο ερεθι­ στικό με αυτό που υπήρχε μετά το 1974. Αυτή τη στιγμή, αντιμετωπίζω την κούραση

της προηγούμενης περιόδου και οι δεύτερες ε­ που φτιάχνω ολόκληρο σενάριο και μετά σκιτσάκλογές καθώς και η οικουμενική κυβέρνηση, δεν Ρω πάνω σ ’ αυτό. Οι δυο τρόποι που χρησιμοποιώ, δηλαδή το σε­ ήταν τόσο πολύ ενδιαφέρουσες, όσο οι προη­ γούμενες. νάριο και το μολύβι, είναι εξίσου αποδοτικοί και Περισσότερο συγκινούμαι και αντλώ υλικό αυ­ τή τη στιγμή, από το παγκόσμιο σκηνικό. Μετά το 1974 η Αριστερά δεν λειτουργούσε ε­ λεύθερα και είχε απορροφήσει αρκετά αστικά στοιχεία. Εμφανίστηκε έτσι η εφημερίδα με κά­ ποια σοβαροφάνεια, όπου επέτρεπε μετριότητα στους γελοιογράφους. Το 1981 άρχισα να δου­ λεύω στην εφημερίδα, στην αρχή αυτοί που κα­ τανοούσαν τη δουλειά μου ήταν λίγοι. Αυτός που ια να αποκτήσουμε μια καλύτερη εικόνα του στήριξε τη δουλειά μου ήταν ο κόσμος και η εφη­ ε^ατος, επισκεφθήκαμε τον Αντώνη Καλαμάρα, μερίδα στήριξε με τη σειρά της την κοινή γνώμη. π°λιτικό γελοιογράφο της «Καθημερινής» Σήμερα οι καιροί αλλάζουν. Και η γελοιογρα­ Ο Καλαμάρας αν και βγήκε στον επαγγελματιφία και ο ρόλος της ενισχύονται. Η κοινή γνώμη κ° σ^ίβο σαν γελοιογράφος σχετικά μεγάλος, σε στην εφημερίδα μας έχει πρωταρχικό ρόλο. ηλικία πάνω από τα 25 του χρόνια, είναι ένας από Η γελοιογραφία δεν πρέπει ωστόσο να είναι τ°Ρζ πιο καταξιωμένους γελοιογράφους στη χώσυνθηματολογική, ευθεία. Ό τα ν είναι, πρέπει να Ρα μας. το δικαιολογεί από προηγούμενη πορεία της. Μ ό­ Πετυχημένος επιστήμονας, τελοιόφοιτος της νο σε εξτρεμιστικές καταστάσεις, όπως η Δ ικτα­ νωτάτης Εμπορικής, διάλεξε τελικά τον καλλι­ τορία μπορεί να είσαι πιο καυστικός. τεχνικό τομέα για την επαγγελματική του σταΟ Γελοιογράφος πρέπει να προσαρμόζεται στα διοδ Ρομία. Το πάθος του για το σκίτσο, που υπλαίσια της εφημερίδας και οι εφημερίδες της Α ­ πιίρχε μέσα του από μικρό παιδί, τελικά επικράριστερός, πρέπει να λογοδοτούν. Η κριτική και η ΐΤ1οε. Οι απόψεις του Αντώνη Καλαμάρα παρουσκέψη μου επομένως επεκτείνεται σ ’ αυτό που σιαζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την έρευνά μας λέμε, άποψη-θέση. Κα>τις παραθέτουμε εξ ολοκλήρου χωρίς προσωΌ τα ν τα πράγματα είναι ομαλά, έχω στις σε­ πικές παρεμβολές. λίδες 4, 5 δύο γελοιογραφίες, όπου η επιλογή του Ρ α μένα ο γελοιογράφος δεν είναι μόνο καλθέματος που θα περιέχουν, είναι δική μου. Χιτέ ' πΡεπει να ειδωθεί μά λλον σαν ένας Ό τα ν τα πολιτικά πράγματα βρίσκονται σε ε­ ρωπος που συνδυάζει τη δημοσιογραφική του γρήγορση, όπως π.χ. σε μια προεκλογική περίο­ ν 10τγΐτα με την καλλιτεχνική του φύση και ικαδο, μπορεί να φτιάξω και άλλες γελοιογραφίες ^orifra. Έτσι και ο γελοιογράφος πρέπει να είπ.χ. στο εξώφυλλο. α'> όπως όλοι οι δημοσιογράφοι εξάλλου, μια αΣυνήθως βέβαια η γελοιογραφία της πρώτης νο,Χτή αντένα. σελίδας, έχει να κάνει με το θέμα της πρώτης σε­ Ενας άνθρωπος που να μπορεί διαρκώς να δέλίδας. Έτσι ανταποκρίνομαι βασικά σε μια από­ Και να επεξεργάζεται πληροφορίες. Σημαφαση, η οποία έχει παρθεί συλλογικά και πειθαρ­ ,α ι·χει για μένα το μήνυμα, η ιδέα που θέλεις να χώ σ ’ αυτήν. / ^ · ίς στον αναγνώστη και λιγότερο η εικόνα, Αυτό όμως δεν με στενοχωρεί, αντίθετα θα έλε­ β ι:ζάντα ή η τεχνοτροπία του σκίτσου. Με ενγα, ότι κουράζομαι περισσότερο, γιατί η έ ­ ^'αφέρει το σκίτσο να είναι πρωτότυπο, να ξαφμπνευσή μου είναι 5%, ενώ η δουλειά που θα κά­ κ 3 " Τ° ν “ ναγνώστη, ενώ το γέλιο που θα προνω στη γελοιογραφία 95%. σ° ξ ι:σει στο κοινό είναι το στοιχείο που θα προΤελικά το στοιχείο της προσταγής είναι επιθυ­ εςω σε δεύτερη φάση. Έχω μια ιδιαίτερη προτιμητό, όταν σε εκφράζει. στην κοινωνική γελοιογραφία και αγγίζω Έχω σαν δάσκαλο τον Ιωάννου και είμαι και ^Ρατα όπως ο αφοπλισμός, το περιβάλλον, ο υεγώ επηρεασμένος από τη Γαλλική και κα τ’ επέ­ θρληθυσμός του πλανήτη μας. κταση την Ευρωπαϊκή κουλτούρα. πειδή όμως εργάζομαι ως πολιτικός γελοιοΧρησιμοποιώ νέα μέσα, αλλά κυρίως μελάνι «φος, δεν έχω την ευκαιρία και τη δυνατότητα χαρτί και ακουαρέλα. Επηρεάζομαι επίσης και . απΧ°λούμαι αποκλειστικά με την κοινωνική από τις τεχνικές των άλλω ν γελοιογράφων. Μπορώ να σας πω, ότι είμαι αργός και γο,ήγβ- r —,Κι, 0ιο7Ραψία, αλλά αντίθετα η δουλειά μου επιΓΡώνεται και στρέφεται γύρω από πολιτικά ρος ανάλογα με το κέφι μου, την έμπνευσήζμου και τον ρυθμό της εφημερίδας. / Λ·' £ Το σκίτσο με τη λεζάντα μου, πάνε μαζί. Π ολ­ Ι' πόλ VKa‘ σε νεαΡ1ί ηλικία ήμουν μ ά λλον άτομο αλές φορές δουλεύει πρώτα η λεζάντα. Ό πω ς για §V ηο ,τ,κό. με τα χρόνια και με την ανάγκη, για εΥΧελματική επιβίωση, απέκτησα πολιτικό ενπαράδειγμα, στις «Κυριακάτικες Ιστορίες», ό-

καταστροφικοί. Επηρεάζομαι συχνά, από τη γνώμη των συναδέλφων μου και του προσωπικού μου κύκλου.

Α ντώ νης Καλαμάρας

ίο/.'

Σ χίτα ο το ν Α νι. Κ α λα μά ρα

διαφέρον και στράφηκα στην πολιτική γελοιο­ γραφία. Θα μπορούσα να διακρίνω τη γελοιογραφία σε δύο παραπέρα κατηγορίες. Υπάρχει η εύκολη, γελαστική γελοιογραφία, που είναι μ ά λλον εύπεπτη, και υπάρχει και η δύσκολη γελοιογραφία, η οποία αγγίζει και βρίσκει ανταπόκριση όχι στο ευρύ αλλά σε ένα περιορισμένο κοινό. Η δύσκολη γελοιογραφία, αυτή που προβλημα­ τίζει και γεννά ερωτηματικά είναι το αγαπημένο μου είδος γελοιογραφίας.

αφιερωμα/105

104/αφιερωμα Για να μπορέσω να σκιτσάρω, να μεταφέρω με τον δικό μου τρόπο, την καθημερινή ελληνική πολιτική πραγματικότητα πάνω στο χαρτί και να την καταγράψω, πρέπει προηγουμένως να έχω διαβάσει πολλές εφημερίδες. Α πό κάθε εφημερί­ δα απομονώνω τα θέματα που με ενδιαφέρουν και με εμπνέουν. Στη συνέχεια από το κάθε θέμα ξεχωρίζω εκεί­ να τα στοιχεία που θα κρίνω, θα επικρίνω ή θα κατακρίνω. Μέσα από αυτή τη διαδικασία δημιουργώ και ταυτόχρονα αυτολογοκρίνομαι. Κι αυτό, γιατί ό­ πως είναι φυσικό η πολιτική γελοιογραφία δεν μπορεί να αντιστρατεύεται πλήρως τη γενική πο­ λιτική γραμμή της εφημερίδας που κοσμεί και της οποίας αποτελεί μέρος. Μπορεί κανείς να με θεωρήσει τυχερό μια και γενικά δεν αντιμετώπισα λογοκρισία, με μια μό­ νο εξαίρεση, όταν δούλευα στη «Μεσημβρινή» και ήταν περίοδος των εκλογώ ν του 1981. Η εφη­ μερίδα ήταν συμπολιτευόμενη της Νέας Δημο­ κρατίας και φιλικά προσκείμενη σ ’ αυτή. Ενώ αντίθετα η γελοιογραφία μου, ήταν αντιπολιτευό­ μενη σε σχέση με αυτή την παράταξη. Έτσι κρίθηκε τότε σκόπιμο να μη δημόσιευθεί στη «Με­ σημβρινή» Είναι πάντως σίγουρο, ότι οι νέοι που θέλουν να ασχοληθούν με τη γελοιογραφία, αγωνίζονται κάτω από ευνοϊκότερες συνθήκες απ' ότι εμείς, ο ί τώρα καταξιωμένοι, που είχαμε να αντιμετω­ πίσουμε και την ύπαρξη της λογοκρισίας, αλλά και την επιφυλακτικότητα και ίσως κμι το σνο­ μπάρισμα της παλιότερης γενιάς των γελοιογρά­

φων. Σήμερα, με την έκρηξη του περιοδικού τύ­ που και την αλλαγή νοοτροπίας των ήδη φτασμέ­ νων γελοιογράφων, δεν είναι δύσκολο για τα νέα ταλέντα να εισχωρήσουν και να καθιερωθούν σ' αυτό το χώρο. Είναι πολύ φυσικό να έχω επηρεασθεί από παλιότερους αλλά και σύγχρονους Έ λληνες και ξέ­ νους γελοιογράφους των οποίων τη δουλειά θαυ­ μάζω, Έτσι θα αναφέρω ενδεικτικά τον Αρχέλατο και τον Μητρόπουλο, των οποίων τα σκίτσα μου, ήταν οικεία από τη νεαρή μου ηλικία. Τον γερμανό Γκρος, ο οποίος εγκαινίασε, στην Ευρώ­ πη, τη σχολή της πολιτικής γελοιογραφίας γελοιογραφίας-μπουνιά - τους Σινέ, Σαμπέ, Μπος και Στάϊνμπερκ- ο τελευταίος μάλιστα θε­ ωρείται και πρύτανης της παγκόσμιας γελοιο­ γραφίας. Πρέπει επίσης να πω ότι το σκίτσο μου επηρε­ άστηκε από το αγγλικό στυλ σκίτσου, και μάλι­ στα κάποιες γελοιογραφίες μου δημοσιεύθηκαν σε κάποια αγγλικά περιοδικά, όπως το «She» και το «Pardon». Σχεδιάζω πάνω σε ακουαρέλεί χρησιμοποιώντας μελάνι και πενάκι. Ένα από τα καλύτερα σκίτσα μου είναι εκείνο που είχα κάνει για τη «Βραδυνή», την εποχή που δολοφο­ νήθηκε ο Παναγούλης, και το οποίο παρίστανε την Αθήνα να απλώνεται και πάνω α π ’ αυτή, να σκίζει τον ουρανό ένα περιστέρι που άφηνε πίσο) του το γράμμα ζήτα (Ζ). Αυτή η πολιτική γελοιο­ γραφία, επιλέχθηκε και δημοσιεύθηκε στον Πα­ γκόσμιο Ά τλα ντα του Τύπου, κάτι που με γεμίζει συγκίνηση και ηθική ικανοποίηση ακόμη και σήμερα

^

* Η πρώτη και βασικότερη διαφορά, μεταξύ των τριών εφημερίδων, είναι ότι ενώ ο «Ριζοσπά­ στης» είναι κομματικό όργανο και επομένως α­ πευθύνεται σε ένα ορισμένο κοινό, η εφημερίδα τ<* «Νέα» απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό, ^ου οποίου οι πολιτικές προτιμήσεις ποικίλλουν, ενώ η «Καθημερινή» που αντιπροσωπεύει τη λε­ γάμενη συντηρητική ιδεολογία, χωρίς να αποτε­ λεί κομματικό όργανο της αντίστοιχης παράτα­ ξης, απευθύνεται σε ένα κοινό πνευματικά καλ­ λιεργημένο και ταυτόχρονα απαλλαγμένο από κομματικούς φανατισμούς. Αυτό το χαρακτηριστικό γίνεται πιο έντονο κατά την προεκλογική περίοδο που οι εφημερί­ δες συναγωνίζονται στη μάχη των εντυπώσεων π 9υ Θα δώσουν στο αγοραστικό κοινό με βάση τα πρωτοσέλιδα. Κραυγαλέα εξαίρεση σ’ αυτό τον Υενικό κανόνα η εφημερίδα «Καθημερινή» την οποία ειδικότερα εξετάσαμε και παρατηρήσαμε ότι δεν παίζει το παιχνίδι της μάχης των εντυπώ­ σεων με την τοποθέτηση έγχρωμων γελοιογρα­ φιών στη πρώτη σελίδα, όπως κάνουν ο «Ριζο­ σπάστης» και τα «Νέα». Αντίθετα, χρησιμοποιεί Ασπρόμαυρες φωτογραφίες στο πρωτοσέλιδο και τιζ περιστοιχίζει με ανάλογους τίτλους, διατη­ ρώντας έτσι την αυστηρή της γραμμή και συμ­ βάλλοντας στη δημιουργία ενός ήπιου πολιτικού κλίματος. * Κατά την προεκλογική εκστρατεία της 5ης Νοεμβρίου 1989, αυτό που κέντρισε την προσοχή ά«ς είναι ένα πολύ βασικό, κατά τη γνώμη μας, λορακτηριστικό που παρατηρήσαμε στα «Νέα» και τον «Ριζοσπάστη». Η εμφάνιση της γελοιοΥΡαφίας σε πρωτοσέλιδο περισσότερο κατά τις τελευταίες ημέρες του προεκλογικού αγώνα .10 Και στις δύο εφημερίδες, οι γελοιογραφίες αυ­ τές ήταν έγχρωμες και ο ρόλος τους στο «Ριζο­ σπάστη» καθαρά ενισχυτικός του τίτλου, ενώ στα «Νέα» λειτούργησαν και αυτόνομα. Η «ΚαΘημερινή» χρησιμοποιεί μόνο δύο φορές ασπρόάσσρες γελοιογραφίες στο πρωτοσέλιδο, οι ο^οίες όμως αποτελούν αναδημοσίευση από τον ξένο τύπο και δεν έχουν καμία απολύτως σχέση άε τις εκλογές στη χώρα μας - με εξαίρεση το φολλο της ΐης Νοεμβρίου που κοσμεί το πρωτοσέλιδό του με μια ασπρόμαυρη γελοιογραφία που σστιρίζΕί τον αρχηγό του ΠΑΣΟΚ. * Οσον αφορά τα θέματα με τα οποία ασχοήθηκαν οι εφημερίδες: α) Τα «Νέα» ασχολήθηκαν περισσότερο με τρια Θέματα. Με το περιβάλλον σε σχέση με τις εκλ°Υές, με τη συναυλία της Νέας Δημοκρατίας αι με την τηλεοπτική κάλυψη των συνεντεύξεων ^ τριών πολιτικών αρχηγών.

■■ ;β) Ο «Ριζοσπάστης» σατίριζε περισσότερο με ι9 γελοιογραφίες του τους δύο πολιτικούς αρχη-

Σύγκριση των εφημερίδων «Τα Νέα» «Ο Ριζοσπάστης» «Η Κ αθημερινή»

σε σχέση με τη βαρύτητα που δίνουν κατά τήν προεκλογική περίοδο στην πολιτική γελοιογραφία γούς των αντιπάλων κομμάτων χωρίς η σάτυρα αυτή να είναι προκλητική. Έ να άλλο Θέμα ήταν η τηλεοπτική κάλυψη των συνεντεύξεων και των δύο αρχηγών των αντιπάλων κομμάτων, αλλά ι­ διαίτερα του προέδρου του ΠΑΣΟΚ, Ανδρέα Παπανδρέου, και οι αποκαλύψεις που έγιναν για τη συνομιλία του με τον Μπέηκερ από τον πρόεδρο του Συνασπισμού Χαρίλαο Φλωράκη. γ) Η «Καθημερινή» σατιρίζει κυρίως το πρόσω­ πο του Ανδρέα Παπανδρέου, καθώς και τα τεκταινόμενα μέσα στο χώρο του ΠΑΣΟΚ. Ασχολείται όμως και με οικολογικά θέματα, όπως το μόνιμο πρόβλημα της πρωτεύουσας, το νέφος. Οι αναδημοσιευμένες από τον ξένο τύπο γε­ λοιογραφίες που χρησιμοποιεί ακόμη και τις δύο τελευταίες ημέρες πριν από τις εκλογές καυτη­ ριάζουν διεθνή θέματα.

• Έ να βασικό ακόμη συμπέρασμα είναι ότι ο ρόλος της γελοιογραφίας και στις τρεις εφημερί­ δες δεν είναι ανατρεπτικός αλλά είναι ενισχυτικός της πολιτικής τους απόχρωσης.

• Και οι τρεις γελοιογράφοι στους οποίους α­ πευθυνθήκαμε,11 μας τόνισαν ότι η πολιτική γε­ λοιογραφία έχει μεγάλη απήχηση στο αναγνωστι­ κό κοινό για μια σειρά λόγους που αναφέραμε προηγούμενα.

• Η εφημερίδα τα «Νέα» απασχολεί τέσσερις γελοιογράφους εκ των οποίων ο ένας - ο Χαντζόπουλος - δίνει το πολιτικό της στίγμα. Ο «Ριζοσπάστης» χρησιμοποιεί δύο πολιτικούς γε­ λοιογράφους. Μια γυναικεία παρουσία, της Ιω­ άννας, και τον Στάθη, ο οποίος σκιτσάρει σχε­ δόν κατ’ αποκλειστικότητα, κατά την προεκλο-

106/αφιερωμα γική περίοδο της 5ης Νοεμβρίου 1989. Η «Καθη­ μερινή» απασχολεί δύο γελοιογράφους τον Ηλία Μακρή και τον Αντώνη Καλαμάρα, των οποίων τα σκίτσα παρουσιάζονται συνήθως ταυτόχρονα στην τελευταία σελίδα της εφημερίδας και αφο­ ρούν όχι μόνο πολιτικά, αλλά και κοινωνικά, οι­ κολογικά θέματα.

•Η εφημερίδα τα «Νέα» αλλά.και ο «Ριζοσπά­ στης», την τελευταία εβδομάδα του προεκλογι­ κού αγώνα από 1η-5η Νοεμβρίου, μέρα με τη μέ­ ρα, κατακλύζονται κυριολεκτικά από γελοιογρα­ φίες, κάτι που δεν συμβαίνει με την «Καθημερι­ νή», η οποία μειώνει σταθερά τον αριθμό των πο­ λιτικών γελοιογραφιών όσο πλησιάζουμε προς την ημέρα των εκλογών, με αποτέλεσμα τις δύο*1234567890

τελευταίες ημέρες πριν από την 5η Νοεμβρίου να μη δημοσιεύει καμιά γελοιογραφία που' να έχει σχέση με τα πολιτικά πράγματα στη χώρα μας. Κοντά σ’ αυτή την ιδιαιτερότητα της εφημερίδας προστίθεται και το γεγονός της δημοσίευσης, στο πρωτοσέλιδο, σκίτσων πολιτικών αρχηγών.

• Η ανάλυση των εφημερίδων τα «Νέα», ο «Ρι­ ζοσπάστης» και η «.Καθημερινή» μάς οδηγεί στο εύλογο συμπέρασμα ότι η προεκλογική περίοδος είναι μια πολιτική κατάσταση η οποία προσφέρει πλούσιο υλικό για έμπνευση στους πολιτικούς γε­ λοιογράφους των εφημερίδων και οι οποίοι ανταποκρίνονται ο καθένας με τον δικό του τρόπο στα ερεθίσματα που προκαλεί η πολιτική επικαιρότητα.

Σημειώσεις

στη», αλλά εμφανίστηκε και στην «Πρώτη», η οποία εισήγαγε μια καινοτομία κατά την περίοδο αυτή, την εμφάνιση της γελοιόγραφίας-αφίσας στο πρωτοσέλιδο. Δηλαδή, η γελοιογραφία κυριαρχούσε χωρίς οποιοδήποτε άλλο σχο­ λιασμό ή υπότιτλο. Στην «Πρώτη» ο γελοιογράφος που εισήγαγε την καινοτομία αυτή ήταν ο Ιωάννου.

11. Βλέπε στις συνεντεύξεις που παραθέτουμε στους προηγού­ μενους άξονες της έρευνας.

,

1. Βλέπε: Χρηστός Πασαλάρης Μια ζωή τίτλοι, σελ. 157.

2. Βλέπε: Χρηστός Πασαλάρης Μια ζωή τίτλοι.

3. Βλέπε: Γ. Μεταξάς: Από το βιβλίο του Πολιτική Κοινωνικο­ ποίηση.

4. Είναι τρία βασικά ψυχοδυναμικά χαρακτηριστικά τα οποία μπορούν να εμιρανισθούν σε διάφορες εικόνες και γελοιο­ γραφίες γενικά. Πιστεύουμε ότι ισχύει και στην πολιτική γε­ λοιογραφία.

5. Πόσο μάλλον κατά την προεκλογική περίοδο, όπου η πολι­ τική επικαιρότητα είναι έντονα μεταβλητή και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα.

6. Που ίσως αν σχολιασθούν από πολιτικά άρθρα, να προκαλέσουν έντονες αντιδράσεις.

7. Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου, απευθυνθή­ καμε στον Σπόρο Ορνεράκη, έναν εξαιρετικό γελοιογράφο των Νέων. Υπήρξε δυσκολία για περισσότερη ανάλυση, λό­ γω έλλειψης θεωρητικής και αναλυτικής βιβλιογραφίας. Για να τεκμηριώσουμε τις απόψεις μας, στηριχθήκαμε σε καθα­ ρά πραγματολογικό υλικό.

8. Βλέπε άρθρο: Σ. Πεζματσόγλου, “Τιτλομαχίες”: Για τα κομματικά όργανά.

9. Πρόκειται για την περίοδο πριν τις εκλογές της 5ης Νοεμ­ βρίου 1989.

10. Το φαινόμενο της εμφάνισης των γελοιογραφιών σε πρωτο­ σέλιδα κατά την τελευταία προεκλογική περίοδο δεν ήταν μονοπιόλιο των εφημερίδων τα "Νέα» και του «Ριζοσπά­

Βιβλιογραφία 1. Χρήστος Πασαλάρης, Μια ζωή τίτλοι, εκδόσεις Κάκτος, 1984.

2. John Berger, Η εικόνα και το βλέμμα, εκδόσεις Οδυσέας, 1980. Πρώτη έκδοση, 1986.

3. U. Echo, Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή, εκδόσεις Μάλλιαρη Παιδεία ΑΕ, Α ' έκδοση 1982, επανέκδοση 1989.

4. Γιάννης Μεταξάς, Πολιτική Κοινωνικοποίηση, σελ. 100 (η ε­ πίδραση του σχολικού προγράμματος στη διαδικασία της πολιτικής κοινωνικοποίησης), εκδόσεις Α. Σάκκουλα 5. Συνέντευξη του Αρχέλαου στο περιοδικό «Βαβέλ», αρ. τεύ­ χους 61, Μάιος 1986.

6. Συνεντεύξεις Κώστα Μητρόπουλου, Κυρ (Κυριακόπουλου) στο περιοδικό «Διαβάζω», αρ. τεύχ. 89, 95.

7. Βλ. στο ίδιο τεύχ. αρ. 124, 31-7-85, Αρχέλαος: «Περί γελοιο­ γραφίας», Αντώνης Καλαμάρας: «Πολιτική γελοιογραφία», Τάκης Ταράκης: «Ενδοδημοσιογραφική γελοιογραφία».

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ ΖΟΖΕ ΚΑΡΝΤΟΖΟ ΠΙΡΕΣ Η ΜΠΑΛΑΝΤΑ ΤΗΣ ΑΜΜΟΥΔΙΑΣ ΤΩΝ ΣΚΥΛΩΝ \

I) . ' α υ τ ό το μ ν

/ την καταm am κή τ έ χ ν η αγ ο τ ε χ ν ία μ ια ς ά λ λ η ς ε π ε ιγ ό ν τ ω ς ν α α ν α ncarlo Vigorelli, Ε -

θ ισ τ ο ρ ιο γ ρ ά φ ο , με π λ η κ τ ικ ή α φ η γ η μ α τ ιπ οκ α λύπ τετα ι η λοΕ νρώ πης π ο υ πρέπ ει κ α λ ύ ψ ο υ μ ε . - Giau ro p a L ettera ria ,

Ρώμη. Έ ν α μ ε γ ά λ ο μ υ θ ιγ ρ α μ μ έ ν ο , ό ια π ε ρ α ό π ο ν η τ ρ α γ ω δ ία τω ν τ α φ έ ρ ε ι στη δ ικ ή μ α ς α π ο γ ρ α φ ή τ ο υ κ ε ν ο ύ τ ο υ κ α θ ε ν ό ς μ α ς . - Jean

σ τ ό ρ η μ α , ε κ π λ η κ τ ικ ά σ μ έ ν ο α π ό ε ιρ ω ν ε ία , α υτα π α τώ ν μ α ς μ εεσ ω τ ερ ικ ή ε ρ η μ ιά . Η

David, V S D , Παρίσι.

Έ ν α β ιβ λ ίο π ο υ θ α ξ α φ ν ιά σ ε ι α κ ό μ η κ ι ε κ ε ίν ο υ ς τ ο υ ς α ν α γ ν ώ σ τ ε ς , π ο υ ε ίν α ι ή δη ε ξ ο ικ ε ιω μ έ ν ο ι μ ε τ ις κ α ιν ο τ ο μ ίε ς τ ο υ σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ μ υ θ ι ­ σ τ ο ρ ή μ α τ ο ς . —Jeanne Pachnicke, S o n n tag, Βερολίνο. Π α ρ ά λ λ η λ α μ ε τ ο υ ς Μ π ό ρ χ ε ς , Ί τ α λ ο Κ α λ β ίν ο κ α ι Γ κ α ρ σ ία Μ ά ρ ­ κ ες, ο Κ α ρ ν τ ό ζ ο Π ίρ ε ς ε ίν α ι μ ια ά λ λ η α π ο κ ά λ υ ψ η της μ ε τ α μ ο ν τ έ ρ ­ ν α ς λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς . — Malcolm Imrie, C ity L im its, Λονδίνο. Έ ν α ς α π ’ τ ο υ ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο υ ς , α ν ό χ ι ο π ιο μ ε γ ά λ ο ς σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς μ υ θ ισ τ ο ρ ιο γ ρ ά φ ο ς τη ς Ί β η ρ ικ ή ς Χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ . - Ricard Salvat, Can-

go, Βαρκελώνη. Ε δ ώ ό λ α μ α ς ο δ η γ ο ύ ν σ ’ έ ν α Κ ά φ κ α ν έ ω ν δ ια σ τ ά σ ε ω ν . - Pierre

Evas, P a n o ra m a , Παρίσι. Α π ό κ ε φ ά λ α ιο σ ε κ ε φ ά λ α ιο α υ τ ό το μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α ε ίν α ι μ ια δ ια ρ ­ κ ή ς π ρ ό κ λ η σ η σ τ η ν ν ο η μ ο σ ύ ν η κ α ι σ τη ν ε λ ε υ θ ε ρ ία τη ς σ κ έ ψ η ς μ α ς ω ς α ν α γ ν ω σ τ ώ ν . — Ilse von Hellens, U usi S u o m i, Ελσίνκι. Ο π ιο σ τ η μ α ν τ ικ ό ς σ υ γ γ ρ α φ έ α ς της ν έ α ς π ο ρ τ ο γ α λ ικ ή ς λ ο γ ο τ ε ­ χ ν ία ς . —Luciana Stegagno Picchio, R ep u b b lica , Ρώμη. Ε π ιτ έ λ ο υ ς β ρ ισ κ ό μ α σ τ ε μ π ρ ο σ τ ά σ ’ έ ν α α π ’ τα μ ε γ ά λ α μ υ θ ισ τ ο ρ ή ­ μ α τ α τη ς Ιβ η ρ ικ ή ς Χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ , π ο υ η ε π ιτ υ χ ία τ ο ν δ ικ α ιο λ ο γ ε ίτ α ι α π ό λ υ τ α . - Xesus Gonzalez Gomez, E l P e rio d ic o , Βαρκελώνη. Θ α υ μ ά σ ιο μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α , ό π ο υ το ύ φ ο ς κ α ι ο ι φ ω ν έ ς ό ια σ τ α ρ ώ ν ο ν τ α ι σ ’ έ ν α κ ό σ μ ο τ ρ έ λ α ς κ α ι θ α ν α τ ο υ . — Jacobo Machover, M a g a zin e L it ter aire, Παρίσι. Ο Κ α ρ ν τ ό ζ ο Π ίρ ε ς α ν α γ ν ω ρ ίζ ε τ α ι ω ς έ ν α ς α π ’ τ ο υ ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο υ ς κ α ιν ο τ ό μ ο ν ς τη ς π ο ρ τ ο γ α λ ικ ή ς π ρ ό ζ α ς . Η Μ παλαντα της Α μμουδιάς των Σκύλων ε ίν α ι το κ α τ α λ λ η λ ό τ ε ρ ο μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α γ ια ν α κ α τ α λ ά β ε ι κ α ν ε ίς τ η ν π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τ α α ν τ ο υ τ ο υ σ υ γ γ ρ α φ έ α . —Jose M aria Latorre, L a V an gu ardia, Μαδρίτη.

Μαυρομιχάλη 39, τηλ. 3601956, 3610445, Αθήνα 10680

συνεντευξη/109

108/συνεντευξη

Συνέντευξη του κ. Δημήτρη Τομπαΐδη, καθηγητή και τ. συμβούλου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου,

y

am J το τ ε ύ χ ο ς 2 4 7 το υ « Δ Ι Α Β Α Ζ Ω » (Α φ ιέ ρ ω μ α σ τ η Δ η μ ό σ ια κ α ι Ιδ ιω τ ικ ή Ε κ π α ίδ ε υ ­ σ η ) έ γ ιν ε λ ό γ ο ς γ ια τ η ν Έ κ θ ε σ η κ α ι τ ο ν σ ύ γ χ ρ ο ν ο μ α θ η τ ή το υ Α υ κ ε ίο υ - υ π ο ψ ή φ ιο φ ο ιτ η τ ή σ τ ις Α ν ώ τ ε ρ ε ς κ α ι Α ν ώ τ α τ ε ς Σ χ ο λ έ ς . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τη σ τ α τ ισ τ ικ ή π ο υ δ η μ ο ­ σ ιε ύ τ η κ ε « τ α φ ιλ ο λ ο γ ικ ά μ α θ ή μ α τ α , ό π ω ς α ν α μ ε ν ό τ α ν μ ε τ ά τ η ν κ α τ ά ρ γ η σ η τ ω ν α ρ ­ χ α ίω ν , έ ρ χ ο ν τ α ι σ ε π ο λ ύ χ α μ η λ ά π ο σ ο σ τ ά σ τ α φ ρ ο ν τ ισ τ ή ρ ια (2 2 ,8 % ) κ α ι ε κ ε ί α ν α λ ο ­ γ ε ί κ α ι έ ν α π ο σ ο σ τ ό π ο υ α φ ο ρ ά φ ρ ο ν τ ισ τ ή ρ ιο σ τ η ν Έ κ θ ε σ η » . Σ τ ο τ ε ύ χ ο ς δ ε ν έ γ ιν ε φ υ σ ικ ά λ ό γ ο ς γ ια τ η ν α ν α ν ε ω τ ικ ή π ρ ο σ π ά θ ε ια π ο υ ε π ιχ ε ιρ ή θ η κ ε τα τ ε λ ε υ τ α ία χ ρ ό ν ια α π ό τ ο Π α ιδ α γ ω γ ικ ό Ι ν σ τ ιτ ο ύ τ ο π ρ ο ς τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η α υτή. Π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια τα β ιβ λ ία « Ν ε ο ε λ λ η ν ικ ή Γ λ ώ σ σ α » γ ια το Γ υ μ ν ά σ ιο κ α ι « Έ κ θ ε σ η - Έ κ ­ φ ρ α σ η » γ ια το Α ύ κ ε ιο π ο υ ξ ε κ ιν ο ύ ν α π ό τη ν Π ρ ώ τ η το υ Γ υ μ ν α σ ίο υ κ α ι φ έ τ ο ς ο λ ο κ λ η ­ ρ ώ θ η κ ε η δ ιδ α σ κ α λ ία τ ο υ ς σ τ η ν Γ ' Α υ κ ε ίο υ . Η σ υ σ τ η μ α τ ο π ο ίη σ η κ α ι η π α ιδ α γ ω γ ικ ή ε υ α ισ θ η σ ία μ ε τ η ν ο π ο ία α π ο κ α λ ύ π τ ο ν τ α ι τα γ λ ω σ σ ικ ά φ α ιν ό μ ε ν α , έ ν α π ρ ο ς έ ν α , κ α ι οι μ ο ρ φ έ ς το υ ν ε ο ε λ λ η ν ικ ο ύ λ ό γ ο υ , α π ό το υ ς γ λ ω σ σ ικ ο ύ ς κ ώ δ ικ ε ς μ έ χ ρ ι τ ο δ ο κ ίμ ιο κ α ι τ η ν ε ρ ε υ ν η τ ικ ή ε ρ γ α σ ία , ε ίν α ι α λ η θ ιν ά ε κ π λ η κ τ ικ ή κ α ι η π ρ ο σ φ ο ρ ά τ ε ρ ά σ τ ια τ ό σ ο γ ια το μ α θ η τ ή π ο υ β γ α ίν ε ι α π ό τ η ν ε κ π α ί­ δ ε υ σ η π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο κ α τ α ρ τ ισ μ έ ν ο ς γ λ ω σ σ ικ ά κ α ι ω ρ ιμ ό τ ε ρ ο ς ιδ ε ο λ ο γ ικ ά , ό σ ο κ α ι για το φ ιλ ό λ ο γ ο π ο υ έ χ ε ι σ τ α χ έ ρ ια του τ ο α π ο τ έ λ ε σ μ α π ο λ ύ χ ρ ο ν ο υ μ ό χ θ ο υ ε π ισ τ η μ ο ν ι­ κ ή ς ε ρ γ α σ ία ς , τ η ν α π α ρ α ίτ η τ η β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία κ α ι τα τ ό σ ο π ο λ ύ τ ιμ α « β ιβ λ ία το υ κ α θ η ­ γ η τ ή » π ο υ τ ο ν ο π λ ίζ ο υ ν μ ε ο υ σ ια σ τ ικ ή β ο ή θ ε ια σ τ ο έ ρ γ ο του. Κ α ι ε ίν α ι κ ο λ α κ ε υ τ ικ ό γ ια τ ο Δ Ι Α Β Α Ζ Ω π ο υ μ π ό ρ ε σ ε να σ υ ν τ ε λ έ σ ε ι μ ε τα α φ ιε ρ ώ μ α τ ά το υ σ τ η ν έ ρ ε υ ν α τω ν θ ε μ ά τ ω ν π ο υ χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν τ α ι σ τ α β ιβ λ ία α υ τ ά ( Α υ τ ο β ι ο γ ρ α φ ί α ” , τ. 155, Κ ρ ιτ ι­ κ ή ” κ .λ π .) .

Η γ λ ώ σ σ α σ το σ ύ γ χ ρ ο ν ο ε λ λ η ν ικ ό σ χ ο λ ε ίο Ως αρμόδιος σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ιν­ στιτούτου και υμπνευστής της συγκεκριμένης προσπάθειας Οα θέλαμε να μας προσδιορίσετε πώς αντιμετωπίζεται η γλώσσα στα βιβλία της Έκφρασης-Έκθεσης.

ΕΙΝΑΙ ΓΝΩΣΤΟ ότι ο ατομικός μας λόγος δεν είναι ο ίδιος πάντα και π'αντού. Κάθε φορά προ­ σαρμόζεται στο συγκεκριμένο αντικείμενο της ε­ πικοινωνίας μας: αν είναι ανακοίνωση για πλη­ ροφόρηση, αν είναι κριτική (και τί είδους), περί­ ληψη, σχόλιο, υπόμνημα, έκθεση κ.τ.λ. Κάθε φο­ ρά οι ανάγκες και απαιτήσεις της επικοινωνίας (τα πρόσωπα που επικοινιονούν και το είδος των σχέσεων τους, η κατάσταση της επικοινωνίας, το περιβάλλον κ.ά.) προσδιορίζουν και το είδος του λόγου που θα χρησιμοποιηθεί. Ό λοι ξέρουμε ότι αλλιώτικος είναι ο λόγος μας όταν διηγούμα­ στε κάτι οικείο, ένα αστείο ή μια οικογενειακή ι­ στορία, και αλλιώτικος όταν αναπτύσσουμε τις

σκέψεις μας στο δοκιμιακό λόγο ή όταν διατυ­ πώνουμε τα αιτήματά μας στην κρατική εξουσίαΌ τι κάθε φορά δεν μεταβάλλουμε απλώς μόνο το λεξιλόγιό μας (χρήση κοινών ή εξεζητημένων λέξεων), αλλά και τη γραμματική και τη σύνταξθ του λόγου. Ό λ α αυτά ο μαθητής του λυκείου πρέπει τώρα να τα συνειδητοποιεί και να ευαι­ σθητοποιείται σχετικά με την εκάστοτε χρήσθ της γλώσσας: δεν είναι η γλώσσα ένα μονοκόμ­ ματα χρησιμοποιούμενο μέσο επικοινωνίας, με μονοσήμαντη χρήση για κάθε περίσταση, όπωί είναι ο σημερινός κομματικός λόγος και των νέ­ ων και των ωρίμων. Η προσαρμογή αυτή του λόγου κάθε φοράστην περίσταση της επικοινωνίας δεν αποξελέ 1 απλώς αίτημα που αφορά την πλαστικότητιΡτόυ. Είναι κάτι πέρα απ’ αυτό, είναι όρος α,νρίγκάίοί για να είναι ο λόγος αποτελεσματικός,' να’πετυχαίνει το στόχο του. Ο μαθητής πρέπει να είναι

πι,α σε θέση να καταλάβει και να αφομοιώσει αυτ,1 τη διαφοροποιημένη κατά περίσταση εκφραστικ'ή συμπεριφορά, για να μπορεί να αντιδρά με τ? σωστό τρόπο, είτε ως ομιλητής είτε ως ακροασε κάθε περίπτωση παραγωγής λόγου. Αν κν τ° πετύχει αυτό, είναι ενδεχόμενο ο λόγος ου να φαίνεται αφύσικος και αταίριαστος με την ερίσταση και άρα μη αποτελεσματικός, όπως “υΡβαίνει με διάφορους ομιλητές, που εμφανίζονται εκτός τόπου και χρόνου. Είναι , η Εκφραση - Εκθεση διδασκαλία της έκθεσης;

Η ΕΚΦΡΑΣΗ· ΕΚ Θ ΕΣ Η στο λύκειο είναι έ '^ άθημα που δεν περιορίζεται μόνο σ' αυτό που .. .'0τε ονομάζαμε «έκθεση» ή «έκθεση ιδεών» ,.γν; Συνεχίζοντας'ίο; μάθημα της «Νεοελληνικής 'σσας» του γυμνασίου (που κι εκείνο ήταν,

κατά κάποιον τρόπο, επέκταση του μαθήματος του δ η μ ο τ ι κ ό ^ γ λ ώ σ σ α μου»), αποτελεί την τελευταία επαφή του μαθητή της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με τη γλώσσα και, άρα, συνιστά την κορύφωση της κατάκτησης της ελληνικής γλώσ­ σας για το ελληνόπουλο που τελειώνει το λύκειο. Η διδασκαλία της γλώσσας εδιό ξεφεύγει βέβαια από τα γραμματικοσυντακτικά της στοιχεία, ό­ πως σε κάποιο βαθμό είχε επιχειρηθεί και στο γυ­ μνάσιο, και μέσα από συνθετότερες γλωσσικές προσεγγίσεις αντιμετωπίζει τη σύνολη εκφραστι­ κή ικανότητα, μέρος της οποίας είναι βέβαια και η σχολική «έκθεση». Θα ήταν, λοιπόν, λάθος, να θεωρήσουμε την Έκφραση -Έκθεση αποκλειστική διδασκαλία της έκθεσης, γιατί μια τέτοια αντίληψη θα περιό­ ριζε σημαντικά και επικίνδυνα το περιεχόμενο του μαθήματος και, συνακόλουθα, τη διδακτική αποτελεσματικότητά του.

110/συνεντευξη Ποιος είναι ο χαρακτήρας και το περιεχόμενο της διδασκαλίας;

ΟΠΩΣ μπορεί να δει κανείς με την πρώτη μα­ τιά, τα βιβλία της Έκφρασης - Έκθεσης αποφεύ­ γουν κι αυτά, όπως και του γυμνασίου, όσο μπο­ ρούν και όσο γίνεται αζημίως, τη θεωρητική έκ­ θεση. Η πραγμάτευση των θεμάτων γίνεται με παραδείγματα, με αναλύσεις συγκεκριμένων πε­ ριπτώσεων, με ασκήσεις. Ο τρόπος αυτός δεν αποφέρει τίποτε απομνημονευτικά στο μαθητή, αλλά τον βοηθάει να κατανοεί και να αφομοιώνει κριτικά. Οι ασκήσεις των βιβλίων είναι πολλές και ποι­ κίλες. Μερικές μπορούν να ξεχωριστούν, γιατί έ­ χουν ιδιαίτερη διδακτική σημασία. Τέτοιες είναι: α) Οι ασκήσεις μετασχηματισμού κειμένου. Ο μετασχηματισμός γίνεται από μια μορφή λόγου σε άλλη (από γραπτό σε προφορικό και αντί­ στροφα) ή από ένα υφολογικό επίπεδο σε άλλο. Με τις ασκήσεις αυτές ξεκαθαρίζει ο ρόλος της γλωσσικής ποικιλίας, μια και ο μετασχηματι­ σμός συνδέεται πάντα με τη μεταβολή της περί­ στασης επικοινωνίας. β) Οι ασκήσεις δραματοποίησης. Οι μαθητές υ­ ποδύονται διάφορους κοινωνικούς ρόλους που ενδεχομένως θα παίξουν μελλοντικά. Τα βιβλία εξάλλου μεριμνούν για την εισαγωγή του μαθητή στους ιδιαίτερους τρόπους με τους οποίους χρη­ σιμοποιείται η γλώσσα σε διάφορα επαγγέλματα: του νομικού, του γιατρού, του τεχνικού επιστή­ μονα, του διοικητικού υπαλλήλου, του μικροεπαγγελματία κ.ά. Αυτό γίνεται όχι για να κάνου­ με το μαθητή ικανό να μιλάει σαν γιατρός, νομι­ κός κ.τ.λ., αλλά για να κατανοήσει την πολλα­ πλότητα και ποικιλία στη χρήση του λόγου, και επιπλέον για να έρθει σε μια πρώτη επαφή με τις γλώσσες των διαφόρων επαγγελμάτων - κι έτσι φαίνεται ότι το σχολείο καλλιεργεί τη γλωσσική ικανότητα του μαθητή όχι ξεκομμένα από τη ζωή. γ) Οι ομαδικές εργασίες, που ασκούν τους μαθη­ τές στην αρμονική συνεργασία με τους άλλους και στην κοινωνικοποίηση, δ) Οι ασκήσεις έρευνας, με τις οποίες οι μαθητές έρχονται σε επαφή με καθημερινά ζωτικά προ­ βλήματα και παροτρύνονται να τα αντιμετωπί­ ζουν με κριτικό βλέμμα και να τοποθετούνται με ευθύνη απέναντι τους. Και μι: την καθαυτό διδασκαλία της έκθεσης;

Η ΕΚΘΕΣΗ στο επίπεδο του λυκείου, σύμφω­ να με μακροχρόνια σχολική παράδοση, έχει καταλήξει, όπως ξέρετε, στην ακόλουθη διαδικα­ σία: Δίνουμε στο μαθητή ένα «θέμα» (τα τελευ­ ταία χρόνια με την ευχή το θέμα να είναι αναλυτι­ κά διατυπωμένο) και του ζητούμε να εκθέσει τις σκέψεις του πάνω στο θέμα αυτό: να αφηγηθεί,

συνεντευξη/111 να περιγράφει, να χαρακτηρίσει, να αποδείξει, να πείσει. Σκεφτήκαμε άραγε ποτέ αν αυτή η δια­ δικασία είναι φυσική; Είναι γνωστό από τη θεω­ ρία της επικοινωνίας ότι ένας άνθρωπος μιλάει για κάποιο θέμα κατά κανόνα, (α) όταν θέλει να μιλήσει γι’ αυτό και (στην περίπτωση που θέλει) (β) όταν έχει να πει κάτι γι’ αυτό. Θέλει κανείς να μιλήσει για κάτι, όταν ενδιαφέρεται να επικοινω­ νήσει με τους άλλους (αυτή είναι η δηλωτική, μια από τις πιο βασικές λειτουργίες της γλώσσας)· Έχει κανείς να πει για ένα θέμα, όταν προσφέρει : κάτι που αφορά το θέμα αυτό. Αυτές οι δύο θεμε­ λιώδεις προϋποθέσεις για να μιλήσει κάποιος για ένα θέμα (να θέλει και να έχει να πει), ποιος μπο­ ρεί να βεβαιώσει ότι τηρούνται στην περίπτωση της σχολικής έκθεσης; (Παρενθετικά: ένας τρί­ τος όρος, το να ξέρει πώς να τα πει, δε συγκατα­ λέγεται στους άλλους δύο που ανέφερα πριν, για­ τί αυτός είναι τεχνικός και άμεσα - όχι όμως, α­ σφαλώς, και άκοπα - προσκτήσιμος: με τον έ­ ναν ή με τον άλλον τρόπο, οικειώνεται κανείς έ­ να σύστημα ανάπτυξης των σκέψεών του). Επέμεινα κάπως στα μη φυσικά στοιχεία που ενυπάρχουν στη διαδικασία της σχολικής έκθε­ σης, για να πω ότι το μάθημα αυτό δεν πάει κα­ λά, κατά γενική αναγνώριση, από την ίδια τη φύ­ ση του. Και άρΤΖ, αν θέλουμε να βελτιώσουμε τις συνθήκες διδασκαλίας του μαθήματος, πρέπει να αντιμετωπίσουμε πρώτα απ’ όλα τα δύο αυτά αρνητικά στοιχεία, τα οποία αναιρούν, εκμηδενί­ ζουν κάθε γλωσσική λειτουργία, και χωρίς τον παραμερισμό τους δεν μπορούμε να πετύχουμε τίποτα. Γιατί πιστεύω πράγματι ότι όλα τα άλλα στοιχεία που κάνουν προβληματικό το μάθημα (έλλειη/η προγραμμάτων, βιβλίων, αδυναμία στην αξιολόγηση κ.λπ.) είναι δυνατόν κάπως να αντιμετωπιστούν. Ό μω ς χωρίς να ανατραπούν οι δύο αυτοί όροι, δεν είναι δυνατόν, κατά τη γνώμη μου, να αποδώσουν κάτι σημαντικό. Δηλαδή πιο συγκεκριμένα;

αράγματα να χρησιμοποιήσει, για να τεκμηριώ°ει τις απόψεις του και να αποφύγει πια τις εύκο­ λες γενικεύσεις και τις γενικότητες, στις οποίες ήταν αναγκασμένος άλλοτε να καταφεύγει. Πα­ ραπέρα, ο μαθητής τώρα καταρτίζεται στον τρόπο της συστηματικής κατάταξης και επεξεργα°ίας του υλικού που σχετίζεται με ένα θέμα, και “ pa ξέρει πώς να μιλήσει για το θέμα αυτό. Με όλα αυτά λοιπόν ο μαθητής τώρα συνηθίζει να συγκεντρώνει ένα υλικό σχετικό με κάποιο θέθα, να το ταξινομεί και να το οργανώνει σε πα­ ρουσιάσιμη μορφή. Έτσι εμφανίζει, με συγκροτημένο και τεκμηριωμένο τρόπο, ένα θέμα υπο°τηρίζοντάς το με όσα στοιχεία μπορεί να συλλέ­ γει ο ίδιος ή όσα του προσφέρονται. Προσοχή όΠως. Δεν είναι αυτό το σημείο που ενδιαφέρει κατ’ εξοχήν τη διδασκαλία, το αν δηλαδή ο μα­ θητής παρουσιάζει όλα τα στοιχεία του θέματος Ί τα καταλληλότερα. Πιο πολύ ενδιαφερόμαστε να γίνει συνείδηση στο μαθητή ότι ένα θέμα υπο°τηρίζεται πιο αποτελεσματικά, δηλαδή πιο ολο­ κληρωμένα και συγκροτημένα, άρα πιο πειστι­ κά, με την κατάλληλη χρησιμοποίηση στοιχείων και όχι απλώς με διάφορες σκέψεις (που κι αυτές δεν αποκλείονται). Ο στόχος αυτός της διδασκα­ λίας πρέπει να θεωρηθεί βασικός: όσο πιο κοντά σ^ο θέμα είναι αυτό που λέει κανείς κάθε φορά, τόσο μεγαλύτερη αξία παίρνει ο λόγος του. ΓΓ αυτό δεν έχει τόση σημασία το γεγονός ότι επιλέΧτηκαν αυτές οι θεματικές ενότητες για τη διδαακαλία και όχι άλλες, που θα μπορούσαν εξίσου λΡήσιμα να επιλεγούν. Η επιλογή αυτών των δι­ δακτικών ενοτήτων δε σημαίνει αυθαιρεσία από θέρους των συγγραφέων. Οι συγγραφείς απλώς, θε βάση αυτές τις ενότητες (που θα μπορούσαν, εν πάση περιπτώσει, να είναι και άλλες), σκοπεύ°υν να διδάξουν το μαθητή να εργάζεται με τον £Ρόπο που είπαμε παραπάνω: συγκέντρωση, επε­ ξεργασία και παρουσίαση στοιχείων. Προσθέτω ° τι ο καθηγητής μπορεί, αν το νομίζει καταλλη­ λότερο για τους μαθητές του, να χρησιμοποιήσει ενα άλλο υλικό για τη διδασκαλία του, με άλλο εματικό κέντρο και άλλο αντικείμενο. Υπό τον °Ρο ότι θα τηρήσει τη διαδικασία που είπαμε πριν.

ΜΕ ΤΑ ΒΙΒΑΙΑ Έκφραση - Έκθεση αρχίζε1 τώρα στο λύκειο μια νέα διδασκαλία που αντιμε­ τωπίζει, πρώτα και κύρια, το αφύσικο στοιχείο που, όπως επισήμανα, υπήρχε εξαρχής στη σχο­ λική έκθεση. Τώρα ο μαθητής, κάθε φορά που Ποια είναι τώρα η μέθοδος διδασκαλίας της καλείται να γράψει, και Θέλει και έχει να πει, νθ γλώσσας; μιλήσει για το θέμα. Γιατί η ενασχόλησή του βί; το θέμα, οι συζητήσεις πάνω σ’ αυτό, οι ασκήσεις ΣΧΕΤΙΚΑ μ’ αυτό που θα μπορούσε να ονομά­ που έκαμε, τα κείμενα που διάβασε και σχολίΟ' ζ ε ι μέθοδος διδασκαλίας της γλώσσας θα πρέσε, όλα αυτά του δημιουργούν την επιθυμία κώ πει ν“ αποσαφηνιστεί ότι πρόκειται για επικοινωκαλλιεργούν τη διάθεσή του να μιλήσει γι’ αυτα> ■νιακή προσέγγιση της γλώσσας (δε θα ήταν σωνα επικοινωνήσει δηλαδή με τους συμμαθητέί U—· ?>!?T0 να μιλάμε για επικοινωνίακή μέθοδο μονάτου. Επιπλέον τώρα είναι ενημερωμένος γ,ιά-'Ο Α '’ Υιατ^έτσι θα στενεύαμε πολύ την έννοιά της). θέμα και τις πτυχές του, γιατί έχει υπόψη του'διό κ υτΡ δηλώνει σημαντική διαφοροποίηση από εφορά στοιχεία είτε από τη σχολική συζήτησιμ.εί^ ^εινο που γινόταν στο παρελθόν, όπου η λέξη θεαπό δική του συλλογή, και έτσι έχει στοιχςία κ'ά1 Τούνταν πρωταρχικό στοιχείο για τη γραμματι-

%

Μ

κοσυντακτική διδασκαλία, στην οποία περιορι­ ζόταν και με την οποία ολοκληρωνόταν η γλωσ­ σική διδασκαλία. Η ανάλυση σε άμεσα συστατι­ κά και ιδίως η γενετική-μετασχηματιστική θεω­ ρία έστρεψαν το ενδιαφέρον της διδασκαλίας της γλώσσας από τη λέξη στην πρόταση, όπου η λέξη εξετάζεται πια μέσα στο πλαίσιο των συνταγμα­ τικών και των παραδειγματικών σχέσεων. Πά­ ντα δηλαδή η λέξη θεωρείται και ως προς τη δυ­ νατότητά της να συνδυάζεται με άλλες λέξεις (συνταγματική σχέση) και έτσι να δημιουργούνται τα ευρύτερα σύνολα που αποδίδουν τον αν­ θρώπινο λόγο, και ως προς το ενδεχόμενο να ε­ ναλλάσσεται με άλλες λέξεις (παραδειγματική σχέση), κι έτσι να γίνεται κατανοητή η ταξινόμη­ σή της μέσα στο σύστημα της γλώσσας. Μ’ ένα λόγο αποδίδεται πια σημασία οχι στο κλιτικό πα­ ράδειγμα ή στην αφηρημένη σχέση αλλά στη συγκεκριμένη χρήση κάθε γλωσσικού στοιχείου, όπως αυτό λειτουργεί μέσα στην πρόταση και, προπάντων, μέσα στα ευρύτερα λεκτικά σύνολα.

II διδασκαλία των βιβλίων "Έκφραση - Έ κθε­ ση” έγινε σταδιακά ή διαμιάς;

Η ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ διδάχτηκε πρώτα πειραματικά για δύο χρόνια, τα σχολικά έτη 1986-87 και 1987- 88, στις τάξεις Α' και Β', σε 16 λύκεια της χώρας, κατανεμημένα χωροταξικά. Με τις παρατηρήσεις των συναδέλφων που έλα­ βαν μέρος και των μαθητών, έγιναν οι απαραίτη­ τες επανεκτιμήσεις και βελτιώσεις στο διδακτι­ κό υλικό, ώστε να πάρει τη σημερινή του μορφή. Στο σχολικό έτος 1987-88, παράλληλα με τον

Μια εναλλακτική πρόταση για τη διδασκαλία της έκθεσης στα Γυμνάσια και τα Λύκεια

συνεντευξη/113

112/συνεντευξη πειραματισμό στα 16 λύκεια, η διδασκαλία επε­ κτάθηκε σε 66 λύκεια σε όλους τους νομούς της χώρας και σε απομονωμένες περιοχές, για να α­ ναπτυχθεί κάποιος προβληματισμός ανάμεσα στους φιλολόγους της περιοχής και να δημιουργηθεί ένας πυρήνας χρήσιμος για την ενημέρωσή τους. Επίσης, τον Ιανουάριο του-1988 οργανώθη­ καν στην Αθήνα από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο δύο διήμερα ενημερωτικά σεμινάρια για τους φιλολόγους-σχολικούς συμβούλους της χώρας και για τους καθηγητές των 66 λυκείων στα ο­ ποία είχε επεκταθεί η διδασκαλία. Οι εισηγήσεις στα σεμινάρια εκείνα δημοσιεύτηκαν σε ειδικό τεύχος του περιοδικού «Φιλόλογος» (αρ. 53, 1988). Στις παραδόσεις σας στη ΣΕΛΜΕ Αθήνας τονί­ ζατε συχνά ότι πρόκειται για μια ενιαία προσπά­ θεια και ότι το μάθημα της Έκθεσης δεν είναι ά­ σχετο από τη διδασκαλία των κειμένων Νεοελ­ ληνικής Λογοτεχνίας. Ως φιλόλογος στη Μέση Εκπαίδευση άγομαι στη διαπίστωση ότι τα θέμα­ τα για συζήτηση και γραπτή έκφραση είναι πάρα πολλά σε σχέση με τις διδακτικές ώρες που δια­ τίθενται. Αυτό σε συνδυασμό με την απασχόληση του μαθητή με τόσους κλάδους γνώσης γίνεται πρόβλημα. Πολλοί καθηγητές, ειδικότερα στα ι­ διωτικά σχολεία, παραθεωρούν τα νέα βιβλία ή τα διδάσκουν εντελώς επιλεκτικά. Πώς πιστεύε­ τε ότι μπορεί να επιλυθεί το πρόβλημα;

ΓΙΑ ΤΟ ΑΝ χρησιμοποιούνται ή όχι τα διδα­ κτικά βιβλία της Έ κφρασης-'Ε κθεσης στα σχολεία ή «παραθεωρούνται», όπως λέτε, δεν εί­ μαι καθόλου αρμόδιος, γιατί δεν άσκησα διοίκη­ ση στα σχολεία. Για την επιλεκτική όμως διδα­ σκαλία των βιβλίων αυτών θα είχα να πω τα α­ κόλουθα; Το μάθημα της Έ κ φ ρα σ η ς-Έ κ θεσ η ς διδά­ σκεται ένα 2ο)ρο την εβδομάδα, που το διαθέτου­ με από το 4ωρο του μαθήματος της Νέας ελληνι­ κής γλώσσας και γραμματείας (το άλλο 2ωρο α­ φιερώνεται στη διδασκαλία κειμένων νεοελληνι­ κής λογοτεχνίας). Είναι πιθανό ότι μερικοί δε θα θεωρήσουν επαρκή το χρόνο αυτό, γιατί η ύλη «δε βγαίνει». Και από τη μέριά τους θα έχουν δί­ κιο. Γιατί θεωρούν ότι έχουν μια συγκεκριμένη διδακτέα ύλη που πρέπει να προσφέρουν στους μαθητές, οι οποίοι με τη σειρά τους καλούνται να την αφομοιώσουν. Σπεύδω να σημειιόσω ότι η α­ ντίληψη αυτή είναι λανθασμένη και επιβλαβής για τη διδασκαλία. Έχουμε πει ότι βασικός σκοπός της διδασκα­ λίας είναι να συνηθίσουν οι μαθητές να συγκε­ ντρώνουν ένα υλικό σχετικό με κάποιο θέμα, να το ταξινομούν και να το παρουσιάζουν. Να συνη­ θίσουν δηλαδή σε μια ορισμένη διαδικασία/μεθοδολογία, χρησιμοποιώντας γι’ αυτό διάφορα μέ­ σα, όπως το υλικό του βιβλίου. Αυτό και μόνο σημαίνει ότι το υλικό του βιβλίου (η «διδακτέα ύ­

λη», το «διδακτικό υλικό» ή ό,τι άλλο) είναι α­ πλώς το μέσο για να φτάσουμε στην κατάκτηση της διαδικασίας αυτής, και όχι ο σκοπός της δι­ δασκαλίας. Κατανοούμε αμέσως, πιστεύω, τη σημασία των επιλογών που μπορούμε και επι­ βάλλεται να κάνουμε σχετικά. Στο θέμα αυτό, των επιλογών που πρέπει να κάνουμε κατά τη διδασκαλία, καλό είναι να απο­ σαφηνιστούν τα ακόλουθα: Η επιλογή του μέσου που θα χρησιμοποιηθεί για τη μόρφωση των παι­ διών είναι μια καθαρά παιδαγωγική ενέργεια και γι’ αυτό ο μόνος αρμόδιος να την κάνει είναι ο καθηγητής της τάξης. Γιατί μόνο αυτός ξέρει τους συγκεκριμένους μαθητές του, με τα προβλή­ ματα, τις αδυναμίες, τις ελλείψεις τους, και κα­ νείς άλλος. Τα διδακτικά βιβλία βέβαια έχουν κάποιες ενδείξεις για «προαιρετική διδασκα­ λία». Για μένα, τον καθηγητή, αυτό δε σημαίνει τίποτε. Κάποιοι άνθρωποι, με γενικά κριτήρια, έ­ χουν τη γνώμη ότι αυτά μπορούν να διδαχτούν ή να μη διδαχτούν. Εγώ όμως, με κριτήριο τους δι­ κούς μου μαθητές, έχω (και είναι επόμενο να έ­ χω) διαφορετική γνώμη και άρα διαφορετικές ε­ πιλογές. Συνοψίζω: Τις επιλογές του διδακτικού υλικού που θα χρησιμοποιεί καθημερινά ο καθη­ γητής (κείμενα, ασκήσεις, θεωρία), από τα διδα­ κτικά βιβλία που έχει στα χέρια του ή από αλλού, δεν μπορεί να τις κάνει παρά μόνο ο ίδιος ο κα­ θηγητής της τάξης. Κάθε άλλη «απάντηση» - ό­ σο κι αν βολεύει - είναι αντιπαιδαγωγική. Είναι δυνατό να επιλυθεί το πρόβλημα της κατάρ­ γησης των φροντιστηριακών μαθημάτων πάνω στην Έκθεση μέσα από τα νέα βιβλία; Ο θεσμός του φροντιστηρίου - ανύπαρκτος στο εξωτερικό - έχει αρχίσει εδώ να παίρνει τραγικές διαστά­ σεις. Το Σχολείο υποσχέθηκε με τα νέα βιβλία που βασίζονται στη σωστή διδασκαλία, η οποία εδράζεται σε μια νέα μέθοδο, να επιλύσει αυτό το πρόβλημα. Πότε πιστεύετε ότι μπορεί να υπάρ­ ξουν ουσιαστικά αποτελέσματα;

Ό σ ο υπάρχει ο θεσμός της επιλογής των υπο­ ψηφίων για τα ΑΕΙ, θα υπάρχει και ο θεσμός του φροντιστηρίου. Το φροντιστήριο θα καταργηθεί, μόνο όταν οι υποψήφιοι για τα ΑΕΙ είναι ίσοι ή λιγότεροι από τις διατιθέμενες θέσεις. Είτε προσφέ­ ρει κάτι ουσιαστικό στον υποψήφιο είτε όχι, το φροντιστήριο είναι συνυφασμένο με την επιλογή των ΑΕΙ. Απόδειξη: αν καταργούνταν σήμερα οι εξετάσεις για τα ΑΕΙ και οι απόφοιτοι του λυ­ κείου γράφονταν ελεύθερα στα πανεπιστήμια, θα καταργούνταν αυτόματα και τα φροντιστήρια. Ό σ ο για το γλωσσικό μάθημα είναι φανερό ό­ τι, εφόσον τηρηθούν κάποιες στοιχειώδεις π α ιδ α -, γωγικές αρχές (π.χ. να εξετάζεται το μάθημα κ ο έτ τά τον τρόπο που διδάσκεται), ο ρόλος του φρο­ ντιστηρίου περιορίζεται σημαντικά, για να/ μήν πούμε ότι εξουδετερώνεται ολότελα.

I/τ :

W

Ποια είναι η άποψή σας για το «απλό γράψιμο» γενικά;

Για το «απλό γράψιμο» (και την απλή ομιλία, πΡοσθέτω) θα σημειώσω ότι αποτελεί βασικό στόχο της διδασκαλίας της γλώσσας σε όλα τα επίπεδα, Θα επαναλάβω ότι, διευκρινίζοντας άλλοτε τη διδακτική μεθοδολογία στο γλωσσικό θάθημα του γυμνασίου, έγραφα: «Σκοπός μου τώρα είναι να τον συνηθί­ σω να μιλάει απλά, συγκροτημένα, ολο­ κληρωμένα, καίρια, χωρίς περιττολογία και χωρίς χάσματα, με ακρίβεια και, όσο μπορεί, με κομψότητα. Αυτό ασφαλώς εί­ ναι γλωσσική πράξη, είναι έθος, και γι’ αυ­ τό είναι διαρκής η μέριμνά μου να τον πα­ ρακινώ να μιλάει, να εκφράζεται, να περι­ γράφει, να διηγείται, να συγκρίνει και να κρίνει και, όπου και όσο μπορεί, να συμπε­ ραίνει».1 Τα επαναλαμβάνω αυτούσια και για τη δουε*ά μας στην Έκφραση - Έκθεση. Εδώ θα πρό? ετα ότι καθημερινή μέριμνά μου είναι να καλιεΡγήσω στο μαθητή ερευνητική διάθεση απέαντ' σε κάθε θέμα που αναλαμβάνει να συζητήσει (ΥΡαπτά ή προφορικά) και κριτικό πνεύμα στάση. Ο μαθητής πρέπει σιγά σιγά, με την ν ^ ουλειά που γίνεται στο μάθημα αυτό, να συήθίσει να παίρνει τεκμηριωμένη θέση απέναντι ° ε κά0ε θέμα, α(ρ013 μελετήσει και λάβει υπόψη Τ° υ °σα στοιχεία μπορέσει (σ’ αυτό μπορούμε να ° ν βοηθήσουμε), κείμενα σχετικά, συζητήσεις g / ' · Αυτό αποτελεί κατευθυντήριο στόχο της ν01)λειάς μας κάθε στιγμή. Γιατί δεν είναι δυνατό σα εΧ°Ε>με παιδαγωγικό αποτέλεσμα, όταν αφή^ουΡε το μαθητή να γενικολογεί ή να προχειρο­ λογεί κατά κανόνα, και κάποια στιγμή, την ώρα θζ «έκθεσης» μονάχα, να του ζητούμε να τεκμηψ^°νεΐ ?ις απόΨεις του. Η τεκμηρίωση των απόείναι στάση ζωής και έθος καθημερινό και όΧιένα γιορτινό κουστούμι, που φοριέται σπάνια. Πώς πιστεύετε ότι ο μαθητής μπορεί να γίνει ικανος να αναπτύξει ένα θέμα, να εκφράσει δηλαδή Με αρτιότητα τις σκέψεις και τις προσω πικές του τοποθετήσεις με αφετηρία κάθε φορά ένα συγκε­ κριμένο θεματικό ερέθισμα;

συ · ^ ^ Γ ΙΙΚ Α δεν μπορώ να μιλήσω για γλωσποτ · αναρ*ία- ^τσι Υενικά και αόριστα, οπωσδήτονε ^εν είμαι κι εγώ ευχαριστημένος για Υ λ ,/Ρό* ° με τον οποίο γίνεται σήμερα χρήση της Κθπσ? α5 ΐιας. Είναι αλήθεια ότι η δημοτική κατελ α”α!νει από πολλούς που, κατά κανόνα, στα ευταία χρόνια την πρωτοχρησιμοποίησαν.

- λ51£®1ικ^ «Νεοελληνική Παιδεία» 2, 1985, σελ. ~ διδασκαλία νεοελληνικής γλώσας, σελ. 227],

25

Βασική αιτία για τα γλωσσικά σφάλματα είναι η έλλειψη, για μας τους μεγαλυτέρους, γλωσσικής παιδείας. Τη δημοτική δεν τη διδαχτήκαμε στο σχολείο, τη χρησιμοποιούμε εμπειρικά και είναι φυσικό, όταν βγούμε έξω από το λόγο της καθη­ μερινής ομιλίας, να κάνουμε λάθη. Σας έλεγα στη ΣΕΑΜΕ ότι η μητρική γλώσσα αποτελεί κι αυτή αντικείμενο σπουδής για το άτομο (ο F. de Saussure είπε ότι «το άτομο έχει ανάγκη να μαθη­ τέψει για να γνωρίσει το παιχνίδι της») και άρα η κατάκτησή της έχει διαφορετική διαβάθμιση για τον καθένα μας. Την κατακτούμε διαρκώς τη γλώσσα μας, όσο τη σπουδάζουμε, και η κατά-

Βιβλία του Δημ. Τομπαΐδη 1. Το γλωσσικό ιδίωμα της Θάσου. Πα­ ράρτημα της Επιστημονικής Επετηρίδος της Φιλοσοφικής Σχολής, αριθ. 14. Θεσσαλονίκη 1967.

2. Le probleme de la langue d ’ensegneiment en Grice, Paris 1975.

3. Τα συνωνυμικά ζεύγη λόγιων και λαϊ­ κών λέξεων της κοινής νεοελληνικής, Αθήνα 1978.

4. Επιτομή της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας, Γ' Γυμνασίου, Αθήνα, ΟΕΔΒ (και Βιβλίο του καθηγητή).

5. Η ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση. Συμβολή στη μελέτη εκδημοκρατισμού της εκπαίδευσης. Αθήνα, β' έκδ. 1982. Εκδόσεις «Γρηγόρη».

6. Γλωσσογραφία. Μελέτες και άρθρα για τη γλώσσα. Αθήνα, β' έκδ. 1989. Εκδόσεις «Επικαιρότητα».

7. Η ποντιακή διάλεκτος. Περιοδικού «Αρχείον Πόντου» Παράρτημα αριθ. 17. Α­ θήνα 1988.

8. Διδασκαλία νεοελληνικής γλώσσας. Α­ θήνα, γ' έκδ. αναθεωρημένη 1989. Εκδόσεις «Επικαιρότητα».

9. Ελληνικά επώνυμα τουρκικής προέλευ­ σης, Αθήνα 1990. Εκδόσεις «Επικαιρότητα». κτηση αυτή τελειώνει για τον καθέναν, όταν κλείσει τα μάτια του. Το θέμα της επαναφοράς της διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής στο γυμνάσιο - γιατί γι’ αυτό πρόκειται, και όχι για την κατάργηση των αρ­ χαίων ελληνικών - είναι μεγάλο και δεν είναι δυ­ νατόν να συζητηθεί στα πλαίσια της συνέντευξης αυτής. Εν πάση περιπτώσει, θα ήθελα να διατυ­ πώσω κι εδώ, έστω και ατεκμηρίωτα δύο πάγιες απόψεις μου, που τις έχω εκφράσει και αλλού: α) Η αξία της αρχαίας γλώσσας. Θεωρώ αυτονόητη τη σπουδαιότητα που έχει η γνώση της αρχαίας ελληνικής και για το σύγχρονο άνθρωπο και πολύ περισσότερο - για τον Έ λληνα, β) Δεν μπορώ να συσχετίσω τη διδασκαλία της αρχαίας με τη διδασκαλία της νέας ελληνικής.

114/συνεντευξη Πώς αξιολογείται τη διδασκαλία της γλώσσας στο σημερινό σχολείο;

Ως τώρα, κάθε φορά που δεχόμουν μια τέτοια ερώτηση, ήμουν υποχρεωμένος ή να εκφράζω την προσωπική μου πεποίθηση ή να επικαλούμαι ε­ μπειρικές μαρτυρίες, διδασκόντων και διδασκομένων, κατ’ ανάγκην αποσπασματικές και φυσι­ κά υποκειμενικές. Τώρα όμως μπορώ να ανακοι­ νώσω, μέσω του «Διαβάζω», τα αποτελέσματα μιας επιστημονικής έρευνας αξιολόγησης του μαθήματος που πρόσφατα έγιναν γνωστά. Η έ­ ρευνα, με τίτλο «Αξιολόγηση του προγράμματος γλωσσικής διδασκαλίας στο γυμνάσιο», είχε πα­ νελλήνιο χαρακτήρα και διήρκεσε πάνω από 2 χρόνια (αρχές 1988 μέχρι 30.6.90, οπότε έχουμε τη σχετική «Έκθεση έρευνας», Θεσσαλονίκη 1990, σελίδες 133 + Παράρτημα σελ. 71). Ο φορέ­ ας διεξαγωγής της υπήρξε ο τομέας Παιδαγωγι­ κής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, υπό τη διεύθυνση των καθηγ. Π. Ξωχέλλη και Μ. Κελπανίδη. Τα πορίσματα της έρευνας αυτής - η οποία έ­ χει δημοσιευτεί πια και βρίσκεται στη διάθεση κάθε ενδιαφερομένου - είμαι βέβαιος ότι θα με­ λετηθούν από το Υπουργείο Παιδείας και το Παι­ δαγωγικό Ινστιτούτο. Από τα «Γενικά συμπερά­ σματα» της έκθεσης (σελ. 128 κεξ.) αντιγράφω

για τους αναγνώστες του «Διαβάζω» (αποσπα­ σματικά κατ’ ανάγκην): «Οι κύριοι στόχοι της αξιολόγησης του προ­ γράμματος γλωσσικής διδασκαλίας στο Γυμνά­ σιο ήταν, πρώτο, να διαπιστωθεί αν το νέο πρό­ γραμμα βελτιώνει τις επιδόσεις των μαθητών σε σχέση με το παλαιό καθεστώς διδασκαλίας και, δεύτερο, να επισημανθούν τα ενδεχόμενα προ­ βλήματα και οι τυχόν δυσκολίες που ανακύπτουν κατά την εμπέδωση του νέου προγράμματος. Το κυριότερο συμπέρασμα όσον αφορά τον πρώτο στόχο είναι ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο νέο πρόγραμμα γλωσσικής διδασκαλίας και στο παλαιό καθεστώς, δηλαδή ότι διαπιστώνεται μια βελτίωση των γλωσσικών επιδόσεων των μα­ θητών στον τομέα αυτό [...]. Το δεύτερο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι H θετική επίδραση του νέου προγράμματος είναι μεγαλύτερη σε μαθητές από χαμηλότερα κοινα)νικοοικονομικά στρώματα και με χαμηλότερες σχολικές επιδόσεις, πράγμα που σημαίνει ότι νέο πρόγραμμα λειτουργεί αντισταθμιστικά προζ τις πολιτιστικές και κοινωνικές ανισότητες. [■..·! Έ να πρόγραμμα αυτού του εύρους και βασισμέ' νο σε σύγχρονες επιστημονικές βάσεις εφαρμόζε­ ται κατά την εκτίμησή μας για πρώτη φορά στην Ελλάδα.» ,-ι

Η ΜΕΔΟΥΣΑ προτείνει για το καλοκαίρι:

ΣΕΡΓΟΥΝΤ ΑΝΤΕΡΣΟΝ ΟΥΑΪΝΣΜΠΕΡΚ, ΟΧΑΪΟ

ΧΑΝΣ ΣΙΕΡΦΙ Η ΧΑΜΕΝΗ ΑΝΟΙΞΗ

ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ I

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΛΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΑΙΚΟ

U

ir *

Τ * ,

Στό «θερινό» 'Εντευκτήριο h συντροφιά σας γιά όλο τό καλοκαίρι ό Έκτωρ Κακναβάτος, ό (/ Θανάσης Βαλτινός, ό Νίκος Χουλιαράς, ό Όκτάβιο Πάς, ό Τέρυ "Ηγκλετον, ό Νίκος Κάσδαγλης, ό Πάνος ΘεοδωρΙδης, ό Π. Σωτηρίου, ή Αλεξάνδρα Μπακονίκα, 6 Γιάννης Βαρβέρης... ... ή συνέχεια στίς σελίδες τοΟ περιοδικοί) ^ ^ ’

or ΓΟΥΪΛΚΙ ΚΟΛΛΙΝΣ Η ΦΕΓΓΑΡΟΠΕΤΡΑ

Τώρα και στην Ελλάδα

ΙΑΒΑΖΩ

Gonick

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΟΥ

Larry Gonick •

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΕ ΚΟΜΙΚΣ

Α

λποπ<*ιχγ\ιι mwsii ionav:^vv\poIW <W M Τ > )μι}< ;

#ν

I

II »ΣΊΛΙ-U

€

mn Ι Ι Λ Μ ~ Μ

t

i

J

o

y

n

ελλήνων άστεα 1

Από τη Μεγάλη Έκρηξη ώς τον Αλέξανδρο τον Μέγα Ο Lary Gonick απέκτησε διδακτορικό δίπλωμα στα μαθηματικά από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και στη συνέχεια επιχείρησε το πιο φιλόδοξο έργο στην ιστορία των κόμικς: τη σύμπτυξη δεκαπέντε δισεκα­ τομμυρίων ετών σε 400 σελίδες. Σχεδιάζοντας τα πρώτα εκ π α ιδ ευ τικ ά κ όμ ικ ς, ο Gonick περιγρά­ φει τη δημουργία και την εξέλιξη της ζωής και του πολιτισμού στον πλανήτη μας με επιστημονική εγκυρότητα και ανεπανάληπτο χιούμορ. Κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ α ν ήδη οι δύο πρώτοι τόμοι:

• Η εξέλιξη των πάντων:

Π ώ ς α π ό τ η ν κ ο σ μ ικ ή σ ού π α φ τ ά σ α μ ε σ ε π ιθ ή κ ο υ ς μ ε σ τ ε ρ ε ο σ κ ο π ικ ή ό ρ α σ η . (Με­

γάλη Έκρηξη, εξέλιξη των ουρανίων σωμάτων, εμφά­ νιση της ζωής στον πλανήτη μας, καταγωγή του σεξ» εξέλιξη της ζωής διαμέσου των διαφόρων γεωλογικών περιόδων μέχρι την εποχή των θηλαστικών και των ανθρωποειδών).

• Ξύλα και πέτρες: Τ ο ξ ε κ ίν η μ α του α ν θ ρ ώ π ιν ο υ ε ί­ δους. (Εξέλιξη των πρωτόγονων ανθρώπων, ανάπτυξη του εγκεφάλου και δημιουργία των πρώτων γλωσσών, ανακάλυψη της φωτιάς, κατασκευή των πρώτων εργα­ λείων και κατοικιών, δημιουργία των πρώτων πόλεων). Η σ ειρ ά των 7 πρώτων τόμω ν θα έχ ει ο λο κ λη ρ ω θ εί μ έχ ρ ι τα Χ ρ ισ τ ο ύ γε ν ν α τον ’91 εκ δό σ εις

j

κάτοπτρο

Ισαύρων 10 και Δαφνομήλη, 114 71 Αθήνα τηλ. 3643272, fax. 3641864

Λ ΙΖΑΣ Μ ΙΧ ΕΛ Η : Αιγαίο. Νεοκλασικές πόλεις και λιμάνια του 19ου αιώνα. Αθήνα, Δρώμενα. Σελ. 287.

ια απλή πρώτη προσέγγιση του βιβλίου της κ. Μιχελή μάς παρουσιάζει ένα κείμενο χωρισμένο βασικά σε 24 κεφάλαια “πό τα οποία τα 12 πρώτα, που είναι και τα μικρότερα, παρουσιά!?ουν το καθένα ξεχωριστά λιμάνια του Αιγαίου που υπήρξαν ιδιαίεΡα σημαντικά κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα. Τα λιθ«νια αυτά είναι της Αίγινας, της Άνδρου, του Βόλου, του ΛαυΡι°υ, της Μυτιλήνης, του Ναυπλίου, της Σύμης, της Ερμούπολης, Ίζ Τήνου, της Ύδρας, της Χαλκίδας, της Χίου. Γα επόμενα δώδεκα που είναι και τα μεγαλύτερα, «δένουν» τα Τΐσιά μεταξύ τους παρουσιάζοντας τα πιο σημαντικά ιστορικά γε­ γονότα που τα αφορούν, την εξέλιξή τους, το ρόλο που διαδραμαι7 0υν στην παιδεία, το εμπόριο, τη βιομηχανία ή τη ναυτιλία. Αν°Ρη παρουσιάζεται ο Τύπος, το θέατρο, η θρησκεία, όλα μέσα τ° πλαίσιο της αστικοποίησης των λιμανιών αυτών του Ηπειρωτιt ?Ρ και Νησιωτικού χώρου του Αιγαίου. Χαρακτηριστική είναι ε, °υ και η επιλογή των φωτογραφιών που πλαισιώνουν τα κείμεθ π°υ, σε ομάδες έγχρωμων ή ασπρόμαυρων, παρεμβάλλονται ? ν Κεφαλαίων γιατί, ως επί το πλείστον δίνουν έμφαση στον νεο“σικό χαρακτήρα των κτισμάτων που συνδέεται άμεσα με την ^ριαρχία της αστικής τάξης. Σχέδια και γκραβούρες συνοδεύουν χ *ε<?^λαια αυτά εκτός από τις φωτογραφίες, ενώ στο τέλος ακοθεί κατάλογος σημειώσεων που παραπέμπει συχνά σε συγκε­ χυμένες εκδόσεις βιβλίων, περιοδικών και εφημερίδων. Ακολου^ια πολύ πλούσια βιβλιογραφία και ένα ευρετήριο ονομάτων.

Μ

ο κείμενο όμως δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν ένα απλά ικ στ°Ρΐκό ή αρχαιολογικό κείμενο, ένα βιβλίο για την αρχιτεγ(Ι(0νικ·ή αυτών των λιμανιών ή ένας ταξιδιωτικός οδηγός. ΠρόκειtcoV a* μΐ<ϊ σύνθετ'1> ζωντανή παρουσίαση της ζωής των χωρών αυ2θού πα)<” εζε^ σσονται μέσα στον 19ο αιώνα και τις αρχές του ένα^1α παΡ°υσίαση που θα μπορούσε άνετα να χρησιμοποιηθεί σ’ “Τ κώ ντοκιμαντέρ με το ίδιο θέμα ή ακόμη και σε σειρά ραδιοφωνι0ι εκπομπών. Γιατί πράγματι ο πλούτος του υλικού που έχει χρηΡΐστΆ°ΙΤ*^ε^ παρουσιάζει όχι μόνο ενδιαφέρον αλλά και ένα ξεχωμε εΡευνητικό κόπο. Πρόκειται για ένα έργο γραμμένο με κέφι, ντα Ρά,α’ ^ναν τΡ^πο γραφής σχεδόν αυθόρμητο, προσφέροΤω\7 ' αΐ ττ,ν "οίηση της στιγμής και μια αναπαράσταση της ζωής αστικών κέντρων του 19ου αιώνα. Αιτία και αποτέλεσμα ακ-

λευ

118/επιλογη

επ ιλογη/119

μής ή αλλαγής οικονομικής πορείας, παρουσιάζονται έξυπνα συνδεδεμένα μ’ έναν γλαφυρό τρόπο γραφής. Υπάρχουν όμως και οι μαρτυρίες των κειμένων που παρεμβάλ­ λονται στην αφήγηση της Λίζας Μιχελή: κείμενα από εφημερίδες της εποχής, αποσπάσματα από βιβλία περιηγητών και ιστορικών ή δημοσιεύματα περιοδικών. Στιγμιότυπα από την καθημερινή ζωή μας βοηθούν να πλησιάσουμε εκείνη την εποχή. Κι έτσι μαθαίνου­ με τον τρόπο που λειτουργούσε η αστυνομία, για τις πρώτες απερ­ γίες, την περίθαλψη, τις μεταναστεύσεις. ο βιβλίο είναι ιδιαίτερα πυκνογραμμένο δίνοντας την εντύπω­ ση ότι η Λίζα Μιχελή προσπαθεί με κάθε τρόπο να προσθέσει όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία, λεπτομέρειες που θα το ε­ μπλουτίσουν, θα το ζωντανέψουν, τελικά θα το τεκμηριώσουν. Οι φωτογραφίες είναι απαραίτητες όχι μόνο σαν εικονογράφηση αλλά και σαν μια ανάσα χαλάρωσης μεταξύ των κειμένων. Πολλές είναι εκείνες που δίνουν μια αίσθηση ρομαντισμού και ποίησης προσφέροντας οπτικές γωνίες που μας είναι άγνωστες. Γιατί είναι φανερό ότι και στο χώρο της φωτογράφισης έχει προηγηθεί μια αναζήτηση με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται ένα εντελώς καινούριο υλικό, διαφορετικό από τα τυποποιημένα που γνωρίζουμε για τους συγκε­ κριμένους χώρους. Έ να αυτοτελές λεύκωμα που θα παρουσίαζε μόνο τις φωτογραφίες του βιβλίου, με περισσότερη λεπτομέρεια στις λεζάντες, θα ήταν εξίσου ενδιαφέρον. Μένει όμως και μια αίσθηση φθοράς μέσα από αυτές τις εικόνες, ένα συναίσθημα θλίψης για την παρακμή και το τέλος μιας επο­ χής. Σίγουρα το έργο αυτό βοηθά στη δημιουργία ενός συναισθή­ ματος αυτοεκτίμησης και συνειδητοποίησης για το πόσο δημιουρ­ γικοί μπορούν να είναι οι Έλληνες εκτός «κέντρου», εκτός πρω­ τεύουσας, δημιουργώντας τα δικά τους μικρά αυτόνομα κέντρα. Μήπως αυτό το βιβλίο εκτός από έργο αναμνήσεων θα μπορούσε να είναι και πρόκληση για αναβίωση της δημιουργικότητας στο μέλλον;

Τ

ΜΑΡΙΑ ΜΕΝΤΖΕΛΟΠΟΥΛΟΥ

ταξίδι στις πόλεις του κινηματογράφου Γ~νΛ

Σ Ω Τ Η Σ Τ Ρ ΙΑ Ν Τ Α Φ Υ Λ Λ Ο Υ : Κινηματογραφημένες πόλεις. Αθήνα, Σ ύ γ χρ ο ν η Ε π ο χ ή , 1990. Σελ. 114.

πόλη, ο αστικός οικισμός ευρύτερα, είναι ο προνομιούχος χώρος του κινηματογράφου μυθοπλασίας. Με την έννοια ότι αποτέλεσε απ’ την αυγή της ιστορίας του κινηματογράφου ως σή­ μερα, την ανανεούμενη αφετηρία, την περίπλοκη διαδρομή και το μετατιθέμενο τέρμα μέγιστου μέρους απ’ το corpus των ταινιών που έχουν παραχθεί. Η εξήγηση του γεγονότος αυτού είναι ιστορικοοικονομική και αισθητική. Αφού το «Υποκείμενο της ιστορίας είναι η Πόλη», από μια άποψη, όπως είναι το κέντρο της παραγω­ γής και της ψυχαγωγίας .1 Η πόλη ως αρχιτεκτονικό σύνολο ήταν

Η

ΑΙΓΑΙΟ Nro/.Mtoixr; Home και Λιμάνια του 1%υ αιώνα

τ° πραγματικό ή παραγμένο σκηνικό. Συνιστοΰσε το κοινωνιολό­ γ ο και ανθρωπολογικό περιβάλλον, την «ατμόσφαιρα» και το Πλαίσιο του βίου ομάδων και ατόμων. Η πόλη έδωσε το πρόσχημα Ί κεριέκλεισε στο κέλυφός της ιστορίες, περιπέτειες, συμβάντα, ίωθους. Έ να πολυσχιδές διηγηματικό στοιχείο της μυθοπλασίας Κι αυτή. Η πόλη κατατμήθηκε σ’ αυτόν τον εντός και εκτός πεδίου τ,Κ κινηματογραφικής εικόνας χώρο ως σημαίνον και σημαινόμεν<λ ανάλογα με τη θέση που της έδινε ο κινηματογραφιστής στο συ°τημα των φιλμικών του κειμένων. Η πόλη τέλος είχε διαφορετι­ κοί λειτουργία ως ένα απ’ αυτά τα διακρινόμενα και αλληλοσυ^πληρούμενα χαρακτηριστικά της σε σχέση με το κάθε είδος ταινίας-μυθοπλασίας, και βέβαια σε σχέση με την ταινία-ντοκου^εντο. Στην τελευταία περίπτωση η εγγεγραμμένη πόλη τείνει να ^οδείξει τι1ν ταυτότητά της. Αποτελεί μία εγγύηση του φιλμικού Φκουμέντου. Στις ταινίες-μυθοπλασίας όμως υπάρχουν τόσες °λεις όσοι κι οι κινηματογραφιστές της. Η Νέα Υόρκη του Μάριν Σκορτσέζε π.χ. δεν μοιάζει με εκείνη του Γούντυ Ά λλ εν. Οι ^Κινηματογραφημένες» πόλεις είναι «ποιήματα» ανθρώπων και ε­ υχών - ιστορικών και κινηματογραφικών. Έχουν μια μοναδικόΙΦ και μια αυτοτέλεια. Πόλεις «πραγματικές» όσο επιτρέπει η α^ παράστασή τους, ή ονόματα και εικόνες αναγνώρισής τους. Πόιζ φανταστικές, όπως η παραποιημένη Α λφαβίλλ και η καταευασμένη Τατιβίλλ. Η ταυτότητά τους είναι καθορισμένη απ’ τη Υκεκριμένη σκηνοθεσία και όχι απ’ την πολιτική γεωγραφία. Τ

° θέμα είναι συναρπαστικό και ευρύ. Η συγγραφέας δεν ακο, λουθεί - καθόλου άλλωστε αναγκαίο - αυτή τη μεθοδολογιθ που επεξεργασία. Αφήνεται να ταξιδέψει ελεύθερα αλλά ανήσυ°πις κινηματογραφημένες πόλεις που διάλεξε. Μέσα απ’ τη Εθολογία» του κινηματογράφου. Καταγράφοντας στην πορεία ρ ? στάσεις των εντυπώσεων και τις φευγαλέες εικόνες. Με μια σειε4πνευσμένων σχολίων, υπομνηματισμών, σ υ νόρ ω ν φαινομε­ νολογικών περιγραφών σε κάθε ταινία. Με πεδίο αν>. οράς συνήκαι κατά κύριο λόγο μια επώνυμη πόλη ή ένα διακε,. ηιένο αποπίο. Χαρακτηρίζοντας την κάθε πόλη ως σύστημα αρχιτε^°νικώ ν και ανθρωπολογικών σημείων. Σε σχέση με μια συγκεσειμί·νη ταινία πάντα και όχι το αντίστροφο, δηλαδή της ταινίας φ ° * έ ο η με μια πόλη. «Για τον αμερικανικό πολιτισμό το Σαν ^ « Φ ία κ ο , γράφει, μοιάζει με ιερό κειμήλιο, κάτι που πρέπει να (ο ^Οφθεί Ύια να θυμίζει την καλαίσθητη πλευρά του γιγαντισμού» ' 38)· Το ερώτημα όμως είναι τί θα ήταν το Μ πλόου απ ή το πζJynp,CIKl Π ό ιν τ τ ου Αντονιόνι χωρίς το Λονδίνο και το Λος Ά ν Φει αντ^στοιΧα · «Το Λονδίνο, όπως και το Λος Ά ντζελες, γρά’ ειναι χώρες για άτομα - που δεν τέμνονται και δεν ματώνουν: ΊΊγού,Ρες γεωμετρικές, διαλυμένες στο φάσμα του φωτός, εκούσια Τ°π ο θυετημένες , σ’ ένα μωσαϊκό από σχέδια, απαλλαγμένο απ’ το φορτί0 πης ποπ κουλτούρας» (σελ. 40). Αλλά θα γεννιούνταν οι δυο τ°πνίε,ζ Χωρίς τις πόλεις αυτές ή με σκηνογραφικά υποκατάστατά τους; Κ Τ ΤΡΐανταφύλλου έχει ταξιδέψει προφανώς σ’ όλες τις πόλεις 7ΐΟ m /ftP ftr r r ti )>>ΛΙ1 Α w i / T M / · υ -Ο ΐΩ ρ Τ Π Ι Ι Ι Ι Λ Τ Π Ι Ι Λ Τ ΤΛ 1/Τ C_ n πουΙ) mαναφέρεται, και έχει Κδει rεπίσης κάθε ταινία την οποία ε^ Α ,ε ΐτ ο ι Τ ίλ τ ο ί ο ι \ τ η ί/ Λ Α Α11 c \ i τ η ν π ι τ τ ί Λ ^ ι Τ c i \'( η τ Γ Ρ π Π η ι "νει 8ιται· Το τελευταίο αυτό όμως &δεν την εμποδίζει να υπερβαίr<7t ^ <’ σθμασίες και τα μηνύματα που εκπέμπονται (ή εκχειλίζουν) Τι τις πόλεις μέσα στα φιλμικά κείμενα, και να ανάγεται σε δικά ζΥλωσσ,κά τοπία. Συνηρημένα παράγωγα στοιχεία από τα φιλΥχ .α κείμενα, τις προσωπικές εντυπώσεις και τη γονιμότητα της ° σας· Έτσι γράφει: «Το μάτι του Βέντερς στο Τόκυο Γκα λιρι

γ τ ιτ τ

οι

ί

120/επιλογη

επιλογη/121

(1985), μάτι ελικοπτέρου, αποδεικνύει άλλωστε ότι δεν μπορείς να κινηματογραφήσεις ό,τι δεν μπορεί να αγαπηθεί: και το Τόκυο φαί­ νεται μια πόλη χωρίς νοσταλγία, που κείται μοναχική μέσα και γύ­ ρω από ένα νοσηρό πλήθος» (σελ. 78). Μια φράση που ανήκει στο υποκείμενο που γράφει και εξηγείται μόνο ως πράξη γραφής. Το κείμενο του βιβλίου βρίθει από τέτοιες ευφρόσυνες παρεκβά­ σεις αλλά και αντίστοιχα ερωτήματα που αιωρούνται. Η απάντη­ ση που νομιμοποιούμαστε να δώσουμε είναι ότι ο λόγος που σκό­ πευε να εκφέρει η συγγραφέας δεν ήταν αμιγώς επιστημονικός (ι­ στορικός, κοινωνιολογικός, ανθρωπολογικός), θεωρητικός ή κρι­ τικός, αλλά ενδιάθετα ποιητικός, θεμιτά συμφυρματικός.2 Ίσως ένας λογοτεχνικός λόγος αρθρωμένος με όλα τα στοιχεία που συ­ νεισφέρουν και τα τρία άλλα επίπεδα (instances). Ιδιαίτερα εκείνο της κριτικής. Πραγματικά οι κριτικές παρατηρήσεις που «συμφύρονται» στο κείμενο είναι εύστοχες και πυκνές (π.χ. στις σελ.

66-67 που καλύπτουν υλικό απ’ το αγγλικό φρη σίνεμα και 61 για την ταινία του Ρόζι Τ α χ έ ρ ια π ά ν ω α π ’ τ η ν π ό λ η ). νόματα σκηνοθετών, ηθοποιών, φιλμικών ηρώων, πόλεων, οι τίτλοι ταινιών παρατίθενται με τέτοια συχνότητα και πυκνό­ τητα, ώστε από τεκμήρια απόδειξης αποβαίνουν κειμενικά στοι­ χεία, Ένα είδος λεκτικού ρεύματος. Ενσωματώνονται στο κείμενο ηχητικά και γλωσσικά κι απ’ αυτή τη θέση και σχέση μεταδίδουν ποικίλες πληροφορίες. Ένα πλούσιο σημειωματάριο προκαταρ­ κτικής, προεπιστημονικής, θα επιτραπεί να πω, εργασίας, απ’ ό­ που λείπει σκόπιμα η συστηματική επεξεργασία, η κατάταξη και ο σχολιασμός των υλικών. Κρατημένο με πυρετώδη, σχεδόν αγχώ­ δη ρυθμό. Με γραφή ελλειπτική, αποφθεγματική, δογματική κά­ ποτε, στο επίπεδο του νοήματος. Ρευστή, ταχύρροη, λυρική, ερω­ τική, πάντως θυμική στο επίπεδο του σημαίνοντος. Σ’ ό,τι αφορά τη χρήση των γνώσεων απ’ την ιστορία της αρχιτε­ κτονικής, δεν είναι σε θέση ο γράφων να ελέγξει την ακρίβεια, ούτε το συσχετισμό τους. Το υπόλοιπο όμως υλικό απ’ την ιστορία του κινηματογράφου είναι φανερό ότι η συγγραφέάς το έχει απομνημονεύσει κι αφομοιώσει μαζί με τις εικόνες απ’ τις πόλεις που γνώρι­ σε. Έτσι το ταξίδι στις «κινηματογραφημένες πόλεις» της, γίνεται αυθεντικό, πρωτότυπο, ερεθιστικό και γοητευτικό.

Ο

ΝΙΚΟΣ ΚΟΛΟΒΟΣ Σημειώσεις 1. Ανρύ Λερέβρ, Μαρξισμό:; και πόλη, μτφρ, Γιώργος Αποστολάκος, εκδ. Οδυασέας 1976, σελ. 42.

2. Η έννοια αυτή εξ αντιδιαστολής απ’ το έξοχο έργο της Άννας Φραγκουδάκη Γλώσ­ σα και Ιδεολογία, εκδ. Οδυσαέας 1987, σελ. 166-167.

η ζωή και ο θάνατος της μυθικής ηπείρου r v -\ ^

ΚίΡΑ ΣΙΝΟΥ: Ο τελευταίος βασιλιάς της Ατλαντίδας. Εικονογρά· ψηση: Σόνια Μητραλιά. Αθήνα, Νεανική Βιβλιοθήκη/Καστανιώτης, 1990. Σελ. 190.

η μυθική ήπειρο Ατλαντίδα, που βούλιαξε από αχρονολόγητο σεισμό και μεταβλήθηκε σε «άπορον πηλόν», ο Πλάτωνας τη θέλει «Λιβύης καί ’Ασίας μείζω νήσον ούσαν». Και σύμφωνα με ό­

Τ

σα γράφει στον Κριτία, ήταν πλούσια, αναπτυγμένη, κατάφυτη, γεμάτη ζώα και ήμερα και άγρια και με πολλά νερά. Ηταν οργα­ νωμένη, ισχυρή, διαιρεμένη σε δέκα βασίλεια, δεσπόζουσα ναυτι­ κή δύναμη, υπολογίσιμη αντίπαλος της Αθήνας και των άλλων ε­ ντός των Ηρακλείων Στηλών πόλεων! Την εποχή εκείνη η Αθήνα ήταν πολύ προοδευμένη, «ώς κοινά τότ’ ήν τά επιτηδεύματα ταΐς τε γυναιξί καί τοΐς άνδράσι τά περί τόν πόλεμον...». Η Κίρα Σίνου στηριγμένη στα στοιχεία που δίνει ο Πλάτωνας κυρίως, και έχοντας υπόψη της και άλλους συγγρα­ φείς που αναφέρονται στην Ατλαντίδα, αφήνει τη φαντασία της να αναπλάσει τη ζωή στη χαμένη Ατλαντίδα, ακολουθώντας τούς ήρωές της σε κάθε τους κίνηση και δραστηριότητα, τόσο στην κα­ θημερινή ζωή, όσο και στις μυστικές διαβουλεύσεις, στους τόπους της λατρείας και στους χώρους, όπου γίνονται οι προετοιμασίες Υΐα πόλεμο, στους περιπάτους, στο κυνήγι, μέσα στα παλάτια, στα λιμάνια, στις πεδιάδες και στα μεγάλα δάση. Ορθώνει τη μια πολι­ τεία απέναντι στην άλλη ολοζώντανη με τους ανθρώπους της να κυνηγούν τον καθημερινό τους μόχθο ή τα μεγαλεπήβολα όνειρα, να καταστρώνουν τα μυστικά τους κατακτητικά ή αμυντικά σχέ­ δια, προκειμένου να διατηρηθεί η ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή... Ήρωές της είναι άνθρωποι του παλατιού της Ατλαντίδας, κατά­ σκοποι, Αθηναίοι πολίτες και νέοι, αγόρια και κορίτσια, He πρωταρχικό τον Αζάη, γιο του ισχυρότερου από τους βασιλιά­ δες της νήσου Ατλάντη και της Λευκίππης. Συναντούμε όμως και Μοχίκα, όμηρο-κατάσκοπο από τη Λουάγκα (πιθανώς Αμερι­ κή), την όμορφη Αθηναία σκλάβα της Λευκίππης, την Πανδώρα, την Πύρρα, μια Αθηναία νέα, που παίζει σημαντικό ρόλο στο έργο και πολλούς άλλους σε δευτερεύοντες ρόλους. ζωή στην Ατλαντίδα κυλάει φαινομενικά ήρεμα. Στην πραγ­ ματικότητα οι Ατλάντες έχουν κιόλας θέσει σε εφαρμογή τα άεγάλα κατακτητικά τους σχέδια εναντίον των πόλεων της Μεσο­ γείου και κυρίως της Αθήνας. Συμβαίνει όμως ο μεγάλος σεισμός, που καταποντίζει την περήφανη ήπειρο και ματαιώνει τα επεκτατικά της σχέδια. Το ναυτικό των Ατλάντων πνίγεται σιμά στην Τρι­ χωνίδα λίμνη, ενώ ο Ατλάντης κι ο γιος του Αζάης βρίσκονται κά­ που στη Θεσσαλία, αντιμέτωποι με τους Έλληνες, όπου και αποδεκατίζονται. Μένει ο Αζάης με τα συντρίμμια του στρατού του, ° νεαρός διάδοχος του ανύπαρκτου θρόνου της Ατλαντίδας! Τον επίλογο της όλης τραγωδίας γράφουν δυο νέοι στην Ατλανχίδα, ο Μοχίκα κι η Πανδώρα, κυνηγώντας τη ζωή στις βουνο­ κορφές της νήσου, που βυθίζεται, ώσπου το λυσσαλέο κύμα .τους Καταπίνει με την τελευταία γουλιά της πλημμυρίδας... Μένει ο Αζάης να ορθώσει ξανά το άχρονο βασίλειο της αγάπης και της ει­ ρήνης και να ζήσει μια ειρηνική ζωή με την Πύρρα, την ηρωίδα από χην Αθήνα, που έφερε μαζί του στις ακτές του Ατλαντικού. Η συγγραφέας πέρ’ από τη γλαφυρή και παραστατική ανάπλαση τιΚ ζωής στην Ατλαντίδα, έδωσε το βάρος στον ανθρώπινο παράΥοντα. Έδειξε πόσο προοδευμένη και πόσο αναπτυγμένη ήταν η ^θήνα και η Ατλαντίδα και πόσο η ζωή στη μυθική ήπειρο ήταν ε­ πηρεασμένη από τα κατακτητικά σχέδια των φιλόδοξων και αλα­ ζόνων βασιλιάδων της. Κι αφήνει να εννοηθεί πόσο κακό και καταστΡεπτικό παιχνίδι είναι ο πόλεμος και πού οδηγεί τις πόλεις και τ°ής λαούς η αλαζονεία της εξουσίας! Η αφήγηαη είναι γοργή, συχνά αδρή, τα γεγονότα υπεισέρχονται Χο ένα μέσα στο άλλο, η δράση με τα απρόοπτά της μετατίθεται 0ε διαφορετικά επίπεδα, αλλά οι αντιδράσεις των ηρώων χαρα-

Η

Δ1ΝΟΝΤΑΙ ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ με θέ­ μα την «ψυχολογία της δυνα­ τής εξέλιξης του ανθρώπου» α­ πό το Κέντρο Gurjieff-Ouspensky. Πληροφορίες στο τηλέφω­ νο 89.50.742, 8-10 π.μ.

122/επιλογη

επιλογη/123

κτηρίζονται από έναν συγκρατημό και κάποτε οι μεταπτώσεις εί­ ναι απότομες, ενώ οι περιγραφές είναι ζωντανές κι ο αναγνώστης κρατάει το νήμα της διήγησης και μεταφέρεται σ’ όλους τους χώ­ ρους της δράσης των ηρώων. Η εικονογράφηση έχει πολλές καλές στιγμές και αποδίδει το νόημα του κειμένου. Κάποιες εικόνες είναι έξοχες (σ. 63, 151) και κάποιες αρκετά εκφραστικές (22, 95). Υπάρχουν όμως κάποιες εκ­ φράσεις άστοχες. Ό πω ς «ο κυνηγός κι ο κυνηγημένος πρέπει να έχουν τις ίδιες δυνατότητες», σ. 58. «Η γη εξακολουθούσε να συσπάται», σ. 128. Δεν συσπάται η γη, ταρακουνιέται, σκίζεται. Πώς μπορεί ο ουρανός να είναι συγχρόνως «πελιδνός και βουρκωμέ­ νος», όπως στη σελ. 144; Γενικά πρόκειται για ένα κείμενο αξιόλογο, ευφάνταστο, καλοτυπωμένο και εκδοτικά καλοπαρουσιασμένο. Έ να κείμενο που προσφέρει πολλά στον αναγνώστη, που θέλει να αποδράσει από τον κλοιό της καθημερινότητας! Κι αυτό είναι κάτι που τιμά ιδιαί­ τερα τη συγγραφέα.

Δια της ποιητικής συλλογής «Απήδαλος τριήρης» δοκιμάζεται ένας απολογισμός, μεταφέρεται στα λευκά χαρτιά το βάρος του Χρόνου και της πραγματικότητας χωρίς να κινδυνεύουμε από μια Δρτεμη όσοι κοιτάξουμε τον «Χρόνο» όπως ο Ακταίων. Αν το τίΜ.ημα για τον Ακταίωνα ήταν να παραμορφωθεί σε ελάφι γιατί κοί­ ταξε γυμνή την Άρτεμη, οι σύγχρονοι άνθρωποι ποια πάθηση άραΧε αποκτούν κοιτάζοντας την καθημερινότητα απαλλαγμένη από κάθε κατασκεύασμα - ένδυμά της; ην πάθηση της ποίησης και ταυτόχρονα την αντιβίοση δια της γραφής, καθώς μεταφέρουν ανεξήγητα, αρνητικά ή θετικά γεΥονότα που τους συμβαίνουν στις λέξεις, τις οποίες μαστορεύουν, σΜ·ΐλεύουν και προκαλούν μια λιτή έκφραση:

Τ

«Απρόβλεπτοι καιροί έφεραν μαζί τους μεθυστικά αρώματα κι έτσι των φίλων οι φωνές ξεχνιούνται σε συρτάρια αναμνήσεων»

ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

ζωντανεύοντας το περίσσευμα ή την έλλειψη Ν Α Ο Υ Μ Η Γ .Ε . : Απήδαλος τμιήρης. Αθήνα, Μ έ δ ο υ σ α . Σελ. 64.

Το «αντιβιοτικό» του Ναούμη κατορθώνει να διώχνει το παραμι^Πτό, τη λεκτική ακράτεια, τις σπουδαιοφανείς πόζες και να δείΧνει εκείνο που γινόμαστε. Οπως ο ποιητής έτσι και οι αναγνώστες καθρεφτίζονται στα π°ιήματα καθώς εξαντλημένοι τον «ακούν» να αγκομαχά μέσα °τη ν :

«Το περίεργο με τη ζωή είναι ότι, ενώ τα φαινόμενα που τη χαρακτηρίζουν είναι προφανώς γνωστά σε ό­ λους μας εδώ και αιώνες, κανείς δεν έχει κατορθώσει ακόμη να κάνει έναν ολοκληρωμένο απολογισμό της».

«Αδίσταχτη διαδρομή μιας κουρασμένης μέρας»

(Β. Γουλφ)

Κ

οιτάζοντας μιαν ακτή όπου σπάνε τα κύματα μιας ανήσυχης θάλασσας λίγο πριν υποδεχτείς τη ζωηρή πολυχρωμία του η­ λιοβασιλέματος γίνεσαι οικοδεσπότης ενός άλαλου συλλογισμού. Έ νας άλαλος συλλογισμός να γεννιέται, να αναπτύσσεται και να πολιορκεί την ύπαρξη για μια συμφωνία αυτής της εκθαμβωτικής κατάστασης. Την οποία συναποτελούν, το απέραντο γαλάζιο της θάλασσας, οι τόνοι του φωτός, οι ομιλίες της θάλασσας μέσω των σπασμών της (κύματα) και ο άνθρωπος με τον νου και τις αισθή­ σεις του. Αυτή η αρμονία καθώς διαρκεί τρομάζει, φοβίζει τον φέροντα λογική, τον αποσύρει απ’ αυτή την πανδαισία δωρίζοντάς του μια τύψη. Εκείνη της αδυναμίας του να παραστεί στη φθορά, μέσα στο χρόνο που περνά. Και αυτή την τύψη την ξεγελά καθώς αναζητά προστασία σε στίχους ενός ηττημένου ποιητή από τον χρόνο και συνάμα νικητή ανερμήνευτων καταστάσεων. Έτσι, ο Γ. Ε. Ναούμης, προσπερνά το ερέθισμα, λησμονεί την ένταση και αποστάζεται «πολεμικά»: «Κατάρα κατάρα στον καιρό που όλα τα βιάζει έτσι, για να περνάει μόνο»

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ Γ ΙΑ Ν Ε Ο Υ Σ

Αμυνόμενος ο ποιητής από τη φθορά του χρόνου, από το φά­ ντασμα του θανάτου, συμμαχεί με μια ένταση της έκφρασης και με λέξεις, έστω ιδρωμένες, γνωρίζει εκείνο που τον τυραννά, αισθάνεTctl .τον εχθρό: «Πάλι μας τύφλωσε εχθρικό φως»

Κ

αι το εχθρικό φως ποιο να ’ναι άραγε; Η κατάσταση των αν­ θρώπινων αισθήσεων καθώς «τυραννιώνται», σε ένα ηλιοβα°ίλεμα, ο φόβος που προξενεί ο πανικός καθώς κοιτάζουμε μια (<Υαμνή Άρτεμη» ή η επίγνωση: «Κι όλη η γνώση για την άρνηση μαζεύεται σε τούτο: Είμαι λ ίγο ς για σένα»

Και τούτο το απόσπασμα καθώς και όσα αναβλύζουν από την π° ιητική δραστηριότητα του Ναούμη είναι μεταστάσεις μες στον Π ζλ Χρόν°, είναι εποχιακοί απολογισμοί, είναι τέλος μια πνευματική <<αΥαπηρία». Είναι ακόμη στιγμές οι οποίες λησμονούν το χρόνο 7Ια,) Κυλά, είναι ο χρόνος ακινητοποιημένος από μια τροφοδοσία, “πό ένα ερέθισμα, στίχοι μιας απελπισίας για την αντίφαση ή τη °ενδυαστική εμπειρία της ύπαρξης καθώς:

Α π ’ τ ις Ε κ δ ό σ ε ις

G U T E N B E R G σειρά «Λογοτεχνία για Νέους» απευθύ­ νεται κυρίως οε ηλικίες από την εφηβική και πάνω, στοχεύοντας σε μιαν ουσια­ στικότερη εισαγωγή του νέου αναγνώστη στο σο­ βαρότερο διάβασμα, στο είδος του βιβλίου δηλαδή που δα τον συνοδεύει σ' όλη του τη ζωή.

Η

124/επιλογη «Κι όσο αγαπώ τους ζω ντανούς ανθρώπους, τόσο ζεστά νιώθω κοντά σ ’ εκείνους τους ανέμελους εραστές του θανάτου»

Στο ποίημα αυτό, η παράδοση, εκείνη του προφορικού λόγου και η άλλη του τραγουδιού (Στ. Καζαντζίδης - Ζ. Μορώ), και της εικό­ νας (Φασμπίντερ), μετακινείται και συμπληρώνει το «ό,τι αγαπώ πεθαίνει» με την τρυφερότητα. Μια τρυφερότητα για ασθένειες ε­ νός ιδανικού ή μιας ιδεολογίας, ασθένειες των γυμνών από νόημα ανθρώπων, ασθένειες που προκαλούνται από υπερβολική ευαισθη­ σία, από υπερβολική αγάπη. Εκείνο που αγαπάμε, εκείνο που πο­ θούμε, καθώς κατακτιούνται οδεύουν στην αντίστροφη μέτρηση, στο μαρασμό. Και ο λόγος της Β. Γουλφ, διεισδυτικός και κοφτε­ ρός, έρχεται να διαλύσει τα σύννεφα των λεκτικών κατασκευών παραδίνοντάς μας σ ’ εκείνο που συμβαίνει, στην απουσία ενός ο­ λοκληρωμένου απολογισμού. Και τα ποιήματα του Γ. Ε. Ναούμη, μάρτυρες μιας συντριβής σ’ ένα χρόνο που διαρκεί, έρχονται να υπομνήσουν και να δρομολο­ γήσουν εκείνο που ’ναι επείγον σήμερα: μιαν επώδυνη ισορροπία. Η οποία μπορεί να εκδηλώνεται αφαιρετικά μαρτυρώντας μιαν α­ μεσότητα καθώς επιτυγχάνεται η γραφή ανεξήγητων καταστάσε­ ων όπως: «Οι τοίχοι έχο υν αυτιά α λλ ά δεν έχ ο υ ν στόμα»

αι δω η προφορική λαλιά, ο λαϊκός πολιτισμός, συμπληρώνε­ Κ ται σε μια κίνηση για ένα αποτέλεσμα, εκείνο της ολοκλή­ ρωσης με τον στίχο-κλειδί: «αλλά δεν έχουν στόμα». Φθαρμένη και λυπημένη η αίσθηση του ποιητή δεν εκρήγνυται σε ηχηρές κενολογίες αλλά διευρύνει ένα παρελθόν, επεκτείνει τα υ­ πάρχοντα όρια, χαρίζοντας ένα επιπλέον όριο να κινηθούμε ως α­ ναγνώστες. Απλός και βαθύς, ταυτόχρονα, ο λόγος του, ανασαίνει μέσα σε λέξεις, μέσα στην ατμόσφαιρά του. Κινούμενος σε κάποια αποτελέσματα του χρόνου, δηλαδή της φθοράς, «προφανώς γνωστά σε όλους μας εδώ και αιώνες» (Β. Γ.) τι άραγε κατορθώνει; Την καταπράυνση των πληγών που του δωρίζουν Χρόνος και Κόσμος ή μια ακόμα ματαιοπονία όπως δείχνουν: ο Ρίλκε: «Ξέ­ ρουμε ότι ζούμε σε μια στενή περιοριστικότητα... αφού δεν πιστεύ­ ουμε πια στο απεριόριστο» και η Γουλφ: «κανείς δεν έχει κατορθώ­ σει να κάνει έναν ολοκληρωμένο απολογισμό»; Και όμως η ποίηση του Ναούμη γράφεται εναντίον των αποφθεγ­ μάτων, εναντίον ενός ωραιοπαθούς ορισμού: «ο ποιητής δεν συμ­ μετέχει στην αναξιοπρέπεια, αλλά την αποστρέφεται» (Β. Λεοντάρης). ράφεται μες στην καθημερινότητα «εν φαντασία και λόγω» έ­ τσι ώστε να διασώζεται το «πρόσωπο» του παρόντος χρόνου χωρίς να λησμονείται το «πρόσωπο» του παρελθόντος. Δίνοντας μια μορφή στα βιώματά του, μια εικόνα από τη φθορά

Γ

επιλογη/125 τ°υ, αποστάζεται λιτά χωρίς να ταυτίζεται με μια φυγή από την πΡαγματικότητα ή μια προσήλωση. Και ιδού ένα κομμάτι του εαυτού μες στην καθημερινότητα: « 1/2 Ημίθεος, ημιτελής, ημίμετρο ημίφως. Ό λο μισά πράγματα γίνονται». Να ’ναι άραγε και η ποίηση μια τέχνη που πάει να γίνει και πριν πΡολάβει ξεγίνεται; Ή σήμερα διαθέτουμε ποιητές ικανούς να καταγραφούν το αγκομαχητό του παρόντος όπως: «όσοι δεν μ π ό ρ εσ α ν να φ ύγουν α π ’ το χτες συνέχεια θα το κουβ α λά ν στις π λ ά τ ες ...»

α κουβαλάν ένα αύριο - θα προσθέταμε - χειρότερο από το σήμερα και το χθες. Ή ένα Καβαφικό αύριο του οποίου η αν°Ροιότητα από το σήμερα και το χθες θα υποτονεί κάνοντάς το ° αν «αύριο να μη μοιάζει». Διατηρώντας ως πρώτη ύλη, τα ποιήματα του Γ.Ε. Ναούμη, τις πνοές του θανάτου, κατορθώνει με τη χειρονομία της γραφής, της ^οίησης, να παραμένει ένας «μάρτυρας» της παρούσης ζωής. Βυϋισμένος στην έννοια του θανάτου, είτε ως όραμα είτε σαν γεγονός 7100 τον επισκέφθηκε, ζώντας όμως μέσα σε κοινωνικές σχέσεις α­ πεικονίζει την ταλάντευσή σου:

Ν

«Στα μάτια σου βλέπω τα δικά μου ν ’ α ντικρύζουν τον θάνατο» , Μια ταλάντευσή από την οποία απουσιάζουν οι υστερικές κραυ­ γές νάρκισσων και μικρονοϊκών καθώς εκπέμπουν εφ’ όλης της ύ^ ζ· 'Ετσι η «εκπομπή» της συλλογής «Απήδαλος τριήρης» έρχεται να προστεθεί σ’ ένα ποιητικό κλίμα που ανθεί δίπλα από τους γραφείς του χυδαίου ναρκισσικού νεοαισθηματικού κλισέ» προ­ πίνοντας μια φιλικότητα για εκείνο που γινόμαστε.

ΧΡΗΣΤΟΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

ο ένσαρκος λόγος Θ Α Ν Α Σ Η Τ Ζ Ο Υ Α Η : Οταν ο Θεός α ς το σώμα έλΟη πολύς. Π οιή­ ματα. Αθήνα, Κ α σ τ α ν ι ώ τ η ς , 1990. Σελ. 82.

ια συμβολή δρόμων παλιών συνιστά η νέα ποιητική συλλογή του Θανάση Τζούλη, ένα σταυροδρόμι όπου συναντώνται ΥΡαφές και πρόσωπα, γλυκασμοί και οπτασίες. Αποδίδει τιμές σε ° ό^ες, που ακόμα επικυριαρχούν στα λογοτεχνικά μας πράγματα, .... Κ®1 αφήνει την αγάπη του να εκδηλωθεί κατά τρόπο εμφαντικό, από την ποιητικά διατυπωμένη αξιολόγησή του. *%αστε και πάλι μπροστά σε μια ποίηση της ποίησης, συχνό 'ν<1ίΡΙ^μα των ημερών μας πλέον, αλλά και κάτι πέρα από αυτό, ° Γ- Μ-.Ια επώδυνη εκφορά του ένσαρκου λόγου, που συμπαρασύρει ααζί του εν χορώ τους αφορισμούς για τη διακονούμενη τέχνη. Με

Μ

126/επιλογή πνεύμα μαγείας και μυστηριακού αναχωρητισμού η ποιητική τέ­ χνη εξέρχεται, μέσα από γειτνιάσεις εξαχνωμένων γραφών, ενισχυμένη με φανερές και κρυφές αρετές με δικαιώματα και ολοφυρ­ μούς, με εκπλήξεις και συντριβές. Το ποίημα ενσαρκώνεται τον ενδότερο λόγο, ο λόγος απορροφά το ξοδεμένο αίμα. Πανταχόθεν το ποιητικό ερέθισμα του Θανάση Τζούλη, αλλά, κυρίως, θεόθεν, καθώς ο στίχος του αναμέλπεται προς σύνθεση δοξαστικής οροφουργίας. Και, πιο κάτω από του Θεού το πικραμέ­ νο πρόσωπο, ο Τζούλης φεγγαρογνέθει τον αχνισμένο λόγο των ποιημάτων, που εσώκλειστοι στα σύννεφα δωρίζουν ό,τι περίσσε­ ψε απ’ το χρόνο τους. Εκεί, στα ψηλά διαζώματα, συλλειτουργεί με όλους τους πόλους της έλξης του, τεκταίνεται κοινή βροχοποιΐα με όλους τους αναλωμένους και κατέρχεται σαν μυστική λεξικτασία μιας αχανούς συγκίνησης. Με προεξάρχουσα την εκκλησιαστική αισθητική, τα ποθητικά κείμενα του Θανάση Τζούλη δονούνται από μια πολυεπίπεδη εκ­ φραστική. Το έγκοπο ποίημα φανερώνει μέσα από την αναδίπλω­ ση των πτυχών του τις επιλεγμένες του καταφυγές, συστροφές εν­ συνείδητες και εκ των προτέρων δομημένες προς τη σωστή κα­ τεύθυνση. Κείμενα που περιμένουν τον οπίσω τους ερχόμενο αβάφτιστα σε αναλόγια γιατί όπου υπάρχουν όρη εσώκλειστα υποπτεύεσαι από μακριά δρομολόγια όπως γίνεται με τις φωτιές ορατές από ά λλον αιώνα ή από το μέσα γυαλί των παιδιών Σολωμός και οι μαζί μ’ αυτόν τόποι και χρόνοι, καθώς και οι ήρωες που η λύρα του αφηγήθηκε και ο Παπαδιαμάντης, ως η πρώτιστη μορφή μέσα σ’ ένα ιδιάζον συγγενικό σώμα, συνιστούν τους κυρίαρχους πόλους της έλξης του. Κοντά τους ο Ρωμανός α­ ναπτερώνει τα ιδιόμελά του, ο Ρεμπώ ιερουργεί φτεροκοπώντας σε ιλιγγιώδη ύψη, ο Holderlin ανακυκλώνει τα αμίλητα νερά της ψυ­ χής του, ο Πλάτων ονειρεύεται πορευόμενος στους άγραφους λει­ μώνες των διαλογισμών του και ο Σεφέρης ορθώνει λόγο βαρύ μπροστά από το «αναλόγιο των νεκρών», Η χορεία των εκλεκτών δεν τελειώνει. Σημασία δικαιομένου λό­ γου αποδίδεται στον Blake και τον Παπατσώνη, στον Κάλας και τον Ελύτη και σε λιγότερο ορατούς μέσα στο φάσμα των βασανι­ σμένων σελίδων που τα βιβλία περικλείουν.

επιλογή! 127 «όλοι είμαστε ξένοι στο μ έλλον μας». Η ποίηση καρποφορεί έτσι εν μέσω έρημων στοχασμών, που Φλέγονται όμως από μια αλυσιδωτή οδύνη ομορφιάς και αίσθηση αγαλλίασης, γιατί δεν είναι μόνο ότι «τίποτα δεν περισσεύει στην ώρα του» και όλα χωνεύονται αυτοστιγμεί για να αναπαραχθούν ξανά από ττ1 στάχτη τους, αλλά γιατί

«όλοι έχουμε ραγισματιές από τη μεγάλη μπομπάρδα» κι έτσι το καταύγασμα της ωραιότητας κυκλοφορεί ανεξέλεγκτο από τη μια στην άλλη στιγμή και από τον ένα στον άλλο τόπο. ι λέξεις του Θανάση Τζούλη εξέρχονται υγρές, ομόλογες προς το αγίασμα των εκκλησιαστικών κειμένων, σαν να κατέρχο­ νται απ’ τις ποτίστρες του ουρανού και να ευοδώνουν το οπωροφόΡο των σχέσεων ύλης και πνεύματος, μοναξιάς και έξαρσης, σιω­ πής και μουσικότητας. Συντελείται ένας αδιατάρακτος καθαρμός της ψυχής με απώλειες των περιττών εμποδίων, που προβάλλουν 01 παρακμιακές σχέσεις του ανθρώπου με το περιβάλλον του, όπου και όταν αναφύονται. Οι στίχοι γυρίζουν ανεπαίσθητα και αποκλί­ νουν προς το ξόρκι, για να απορρίψουν το δαιμονιακό κακό. Προδήλως αναζητείται σε όλες τις εσχατιές του λόγου η θεία προτροπή.

Ο

Ό τα ν έψαλλε τον πεποικιλμένο κανόνα κι όταν η μνήμη του σκόνταφτε στο άπευθο χρυσό της γλώσσας κι αφήνονταν όπως παιδάριο στα δώρα της και στον μικρόν λακκίσκον μειδιάματος της Πούλιας ένιωθε το φιλικό σκούντημα του Αγίου Ελισσαιου που κανοναρχούσε κι εμειδία συμφώνως το εκκλησίασμα...

Ο

Ά χτιστη εγκυμοσύνη το λευκό έλεγε ο Αρθούρ Ρεμπώ όταν το ανακάλυπτε με κεφαλάρια μέσα του όπως οι γανωματήδες της Παραμυθιάς που μπερδεύουν το καλάϊσμα με το ξημέρωμα και χύνονταν το φύλο του σα μεσημέρι αγριοσυκιάς κι έκλυτη γύρη Θανάσης Τζούλης εκταμιεύει την υποδόρια συγκίνηση σαν συσσάρκωση ενός άχραντου φωτός, που φωταγωγεί τη γλώσ­ σα εσωτερικά και την κατευθύνει σε μια πανοραμική σύλληψη του κόσμου. Είναι μια υπερκόσμια δέσμη φωτός που αποβλέπει να φω­ τίσει τα πέραν του κόσμου, με την έννοια ότι αποκαλύπτει με το μαργαρώδες ρίγος όλον το μυστικό διάδρομο από όπου ο άνθρω­ πος θα πορευθεί προς τον έσχατο προορισμό του. Τα πέραν του κόσμου, όπως εντελώς συμβατικά αποκαλούνται όσα η ενδογενής λαχτάρα του ανθρώπου εκτρέφει μυστικά και ο­ νειρεύεται, περιλαμβάνουν όλο το καθημερινό άχθος, τη φθορά και την πλήρη συγκατάβαση μπροστά στην ανέφικτη ροή του χρόνου, αφού

Ο

Από όλα τα αντερείσματα της σκέψης και της φυσικής οπτικής ελκύεται η ορίζουσα την ποίηση κατάσταση, εν μέσω αφορισμών που καταδηλώνουν τα φαινόμενα και κάτω από μυστικά νερά, που πλημμυρίζουν τα πλησίστια άδυτα. Αναπτύσσονται μεγάλα ποιή­ ματα, που εισχωρούν και διαχωρίζουν τα πολυδαίδαλα θέματα και, ακόμα, κρυσταλλώνονται ως θύλακες σε συμπαρασυρόμενα ερεθίσματα. Πολλά ποιήματα απλώνονται με τη δομή μυθιστορή­ ματος, καθώς διαμοιράζουν το βάρος τους σε πολλαπλές ενότητες Και υποθέματα. Ό τα ν σαρκώνεται ο μύθος ξεκινάει από θεμελια­ κή αρχή, σαν πρωί που χαράζει και οδηγεί νομοτελειακά στο σού­ ρουπο. Το θέμα ξανοίγει σαν ανάερη λεξικτασία με κορυφώσεις θρησκευτικού αίνου και φθίνει αλγόρυθμο στη φωταύγεια του τέ­ λους. Η ιδιόμελη τακτική της εκκλησιαστικής αισθητικής, όπως Οναφέραμε και πιο πάνω, μεταφέρεται σαν διαλάμπουσα φρυκτω­ ρία από ποίημα σε ποίημα.

■

Μ

Το ποίημα κρατείται από ένα αχειροποίητο καντηλάκι όπως το Ά νθος του Γιαλού του κυρ Αλέξανδρου νοητό και άχτιστο όσο ένας γρύλος που ξεχνά τις βαλβίδες του ανοιχτές και δε συνέρχονται από τις πλημμύρες του οι ώρες... έσα στα ποιήματα του Τζούλη συναντάμε τη χρήση του θαύ­ ματος σε μια παρασημαντική του ποιητικού κλέους. Στοι-

128/επιλογη

εττιλογη/129

χειώνει τα έρημα φαντασιακά πεδία με τους απωλεσμένους ποιη­ τές της δόξας και συνομιλεί μαζί τους παρηγορητικά. Η συνομιλία του αυτή είναι μια έκχυση ευχελαίου πάνω στην πληγή του κό­ σμου, ένας ατμός ανάγνωσης κι ένα τρισάγιο μνήμης από την επα­ φή με τους μοναχικούς προκοιμημένους. Ο Τζούλης κατέρχεται ε­ ρημικός μέσα σε σκιερές ατραπούς, εκεί όπου άλλοι πριν απ’ αυ­ τόν μονήρεις και μελαγχολικοί αχνοπάτησαν. Εκείνοι δε που διακόνησαν έναν εγκόσμιο μοναχισμό φαίνεται να τον μαγεύουν πε­ ρισσότερο. Αισθάνεται τη σάρκα των κατεχομένων την πενίαν να του προσαγάγει πομφόλυγες ονείρου και εκτροπές ημερών του μέλλοντος. Η συλλογή του Θανάση Τζούλη « Ό τα ν ο Θεός εις το σώμα έλθη πολύς» συνιστά μια ποίηση της ποίησης και κυρίως ποίηση του ποιητή. Αντιμετωπίζει κατά πλάτος και βάθος όλην τη δραμα­ τουργία του ποιητικού γίγνεσθαι. Επισημαίνει το συλλαμβάνειν και το αποδίδειν. Αποτείνει χείρα βοήθειας στον ποιητή μέσα και έξω από το ποίημα, πριν και μετά την τελετουργία. Αναθερμαίνει τα υ­ πέρθυρα της μοναξιάς και μέσα από την άνωση του πνεύματος και την πυρκαγιά των ιδεών καταπίπτει σαν ωχρό του φθινοπώρου φύλλο πάνω στους αχανείς φωσφορισμούς των λέξεων. Που δεν ε­ πικαλύπτουν εν τέλει τίποτε άλλο παρά τη στάχτη του ποιητή, το έρεβος του κόσμου. ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

τοπίο βιολογικού και πνευματικού θανάτου r-r-v

ΝΕΝΗΣ ΕΥΘΥΜΙΑΑΗ: Ό τρυφερός θάνατος. Αθήνα, Βιβλιοπω λείο της Ε στίας, 1990. Σελ. 256.

ν πιαστεί κανείς γερά απ’ τη δήλωση της συγγραφέως που αυτοχαρακτηρίζεται «παρακμιακή», έστω κι αν αυτό λέγεται με κάποια δυσδιάκριτη αλλά απόλυτη βεβαιότητα, τότε σίγουρα θα περιπλανηθεί στις σελίδες του «Τρυφερού θανάτου» με ένα μί­ το, όχι σαν εκείνο της Αριάδνης που κάπου έβγαζε, αλλά με μια διάθεση περιορισμού των συμβατοτήτων και το κυριότερο με μιαν έξαψη ανομολόγητου θρήνου. Ό σ ο κι αν η λέξη «παρακμιακός» δίνει στο μυθιστόρημα μία γοητεία παραπλανητική, όσο κι αν η λέ­ ξη προσθέτει τη δυνατότητα άμεσης υποτροπής σ’ ένα τραύμα από κείνα που δεν θεραπεύονται με μισόλογα, προσωπικά έχω την αί­ σθηση ότι, ενώ ταιριάζει απόλυτα στη δημιουργό όπως περνάει την ιδιωτική της σφαίρα μέσα στο έργο, στην ουσία όμως είναι ένα στιγμιαίο «παιχνίδισμα», μια αστραπή πριν τον κεραυνό, μ’ άλλα λόγια μια συνειδητοποιημένη ανάκαμψη για ό,τι προηγήθηκε και για ό,τι το σημαντικότερο θα ακολουθήσει. Αν δίνω τόσο μεγάλη σημασία σ’ έναν αυτοχαρακτηρισμό που διαπνέει ολόκληρη την προσπάθεια και δεν επιχειρώ έναν πρόλογο όπου, μέσες άκρες, θα έλεγα λόγια για το θέμα ή την ποιότητα του βιβλίου, είτε γιατί η Ν.Ε. διοχετεύει στις φλέβες μας όχι μόνο μια ιστορία που μπορεί να είναι και φανταστική, που μπορεί να δημιουργήθηκε στα κύττα­ ρα του εγκεφάλου της, ή πάλι που μπορεί να έχει ελάχιστη κοινωνι­ κή δυναμική, αλλά επειδή κομμάτια της προσωπικότητάς της, άλ­ λοτε απροσχημάτιστα και άλλοτε καλυμμένα, γίνονται συνεργοί μιας ιεροτελεστίας που μας συνδέει μαζί της ακόμη και στη χειρό-

Α

περίπτωση, δηλαδή εκείνη της διαφωνίας. Διαφωνία όμως υφίσταται κ:αι δε 0α μπορούσε άλλωστε να υπάρξει, αφού η κα­ μ ω μ ένη μυθιστοριογράφος παραδίδει κάτι κοινό μεταξύ εκείνης Κ° ι του αναγνώστη, κάτι που κάθε σοβαρός μελετητής του έργου τ,Κ θα αντιλαμβανόταν με κλειστά μάτια, όμως πιο εξελιγμένο και |Ρ° εξομολογητικό, γι’ αυτό και πιο οικείο. Έτσι ο «Τρυφερός θάατος», βιβχ(ο γραμμένο από «παρακμιακό» συγγραφέα, θέλει να ωτίσει πολλές από τις άγνωστες πτυχές μιας κοινωνίας σε “Ρακμή, να δώσει ερεθίσματα απαισιοδοξίας και ματαιοδοξίας αι> τέλος, προειδοποιεί πως η ζωή συνεχίζεται για μερικούς και I λι για όλους, εισάγοντας δηλαδή στη νοητική και ψυχική μας υ°°ταση την παράμετρο της περιθωριακής και ίσως άγνωστής ! Θανατικής κουλτούρας. (~Η *ναι πλέον κοινός τόπος το να λέγεται πως τα βιβλία της Ν.Ε. είναι πάνω απ’ όλα δοκιμιακά. Ά πειρα εραιτηματικά, λογοτε* Ικ“ > φιλοσοφικά, κοινωνιολογικά, πολιτικά, χρωματίζουν τη ,Υ“λη έκταση της ευεργετικής της ικανότητας έτσι ώστε στον τοgoa τα)ν απαντήσεων να μην υπάρχει μόνο μία καθορισμένη διέξο°ζ αλλά πολλές ή καμία. Η Ν.Ε., γνήσια εκπρόσωπος του σύγ^ ,ο υ μυθιστορήματος, όπου το επιθυμεί, σπάει την αλυσίδα της σ?Θγησης που κυλάει εσώψυχα ακόμη και με αφηγηματικά επειβόμ Κ(Χι Μας βομβαρδίζει μ’ ένα πλήθος ερωτημάτων, που σκοπό αρ - Ια ^λουν την εγρήγορση της σκέψης. Σε άλλες πάλι περιπτώναΙς “Ψήνεται, με τη γνήσια πεζογραφική φλέβα που τη διακρίνει, Κα(?ανεται σε °Μΐχλώδη τοπία, γοητευμένη και η ίδια από το μη κ .ορισμένο, από κείνο που χρειάζεται ενεργό συμμετοχή, ή από 9 ιν° που μπορεί να παίζει ένα ρόλο θεαματικό και συνάμα απάνή μοιραίο. Και πάλι έχω την εντύπωση πως αυτή η πλευρά εΡγων της Ν.Ε. δεν έχει προσεχθεί όσο θα έπρεπε, ίσως γιατί “ναγνώστες έλκονται περισσότερο από τα μέρη των βιβλίων της Με άψογη διαλογική συνάφεια επιμένουν να προχωράνε το μύ, . την πλοκή και επιπλέον τη διερεύνηση της ανθρώπινης μοναχι, τητας. Είναι όμως σαφές πως η δοκιμιακή της προσήλωση στο τ ταιν μυθιστορημάτων είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα τέ10 που δε συναντάται στον ελληνικό χώρο, πλην ελάχιστων εξαι“E(oV) δίνοντας μια διάσταση καθ’ όλα προσωπική και το σηντικότερο κατακτημένη. Μ ν“ άλλο στοιχείο που προστατεύει τη δημιουργό απ' τη βιασύνη να κλείσει έναν κύκλο της ζωής της μ’ ένα αποτέλεσμα υείν ατικ<^ κατ' «ΡΧήν και στη συνέχεια τολμηρό και ευαίσθητο, ftl η Φοβερή υπομονή της στη διαγραμμάτωση του μύθου. Πράγ0 τ!> δουλεύοντας, σχεδόν με την τεχνική του μυρμηγκιού, σιγάβ j , “λλά σταθερά, με ανάσες αναμενόμενες αλλά και με παρεμ^ “ τομικού προβληματισμού, καθοδηγεί τους ήρωες κατά τέη 0 τΡόπο ώστε τόσο οι ίδιοι όσο και οι αναγνώστες αδυνατούν να Υρ°υ“ λλουν κάποια ένσταση, αφού όλα τίθενται κάτω από την ά§ πνη παρακολούθησή της. Συνεπώς, θα μπορούσε κανείς να τυπώσει την άποψη πως η δομή των μυθιστορημάτων της Ν.Ε. είναι συΥχρονο, προσεγμένο, καλοφιαγμένο, σίγουρο και προπάντΐον πρωτοποριακό οικοδόμημα που χωρίς την παραμικρή, διοχεν^ '-νη από αντίλογο σκέψη, κοσμεί έναν τόπο όπως είναι η ελληβ(· Θ Πεζογραφία με αλλεπάλληλα και επώδυνα πρωτογενή συμ0 Τ<<· Κι αν η δομή είναι μία γνήσια και όχι εξεζητημένη σύμπλευτ1κ. τ<ι)ν1-πιμέρους επεισοδίων που τη συνθέτουν με τρόπο πραγμαq. α Θανατερό, τα υπόλοιπα υλικά θριαμβευτικά αλλά αγωνιώντα, ϋ,:,ίΜ«τικ·ά ιαλλά υποβόσκοντα, προσθέτουν τη δική τους υπόδειξη,

130/επιλογη

επιλογή! 131

δηλαδή πώς θα λειτουργήσει και τί χρώμα θα πάρει η μορφή, πώς θα δεθεί με την πάροδο του χρόνου, που μπορεί να είναι και αντί­ στροφος, η πλοκή, που εντέλει θα διακοσμηθεί πέρα από τα ανα­ πάντητα, πολλές φορές, ερωτηματικά, ο μύθος και οι θέσεις της δημιουργού όχι μόνο για το συγκεκριμένο έργο αλλά επί παντός ε­ πιστητού. Έτσι χωρίς να περιμένει κανείς την τελευταία σελίδα για να διαπιστώσει αυτό που έχει νωρίτερα υποψιαστεί, είναι ανάγ­ κη να ακολουθεί τα δρώμενα σε συνάρτηση όχι μόνο με τον άνθρω­ πο που τα καθοδηγεί, αλλά ταυτόχρονα και με τη σχέση που έχουν μεταξύ τους, αφού δεν είναι λίγες οι φορές που γεγονότα αναιρού­ νται, διάλογοι δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια, καταστάσεις εί­ ναι φανταστικές, όνειρα διαδέχονται την πραγματικότητα και πα­ ρεμβάσεις σε πρώτο πρόσωπο διεκδικούν το δικαίωμα να συνυ­ πάρξουν με την τριτοπρόσωπη αφήγηση. πιχειρώντας μια πιο διεισδυτική ματιά και μια μεγαλύτερη εν­ δοσκόπηση στον «Τρυφερό θάνατο» βγάζουμε το συμπέρα­ σμα ότι οι δύο θάνατοι έχουν πολλά κοινά γνωρίσματα και είναι μάλιστα σπρωγμένοι από την ίδια απόφαση αυτοκαταστροφής. Δεν είμαι σίγουρος κατά πόσο ένας θάνατος που προέρχεται από θεληματική απόφαση είναι «τρυφερός», το βέβαιο όρους είναι ότι η αγάπη της συγγραφέως για τους συγκεκριμένους ήρωες υπήρξε μοναδική. Αγάπησε την προκατειλημμένη τους αίσθηση για τον κόσμο, την πράξη, τη δράση, υπονοώντας ότι στην ίδια θέση και ίσως σε χειρότερη βρίσκεται και η ίδια - δουλεύοντας ένα μυθι­ στόρημα - προσπαθώντας να τους απαλλάξει από καθετί περιτ­ τό. Στον αντίποδα ο πλούσιος και πετυχημένος άντρας που δεν κάνει το φόνο αλλά προκαλεί, σχεδόν σαδιστικά, μιαν αυτοκτο­ νία, η οποία ίσως και να περιέχει τη δυναμική της ευθανασίας, πα­ ρά τα όσα γράφονται για χειρουργικές επεμβάσεις που θα πρόσδι­ δαν την ίδια ευελιξία στα δάχτυλα ενός κιθαρίστα. Οι γυναίκες του μυθιστορήματος έχουν σχεδόν αποκοπεί από την προαιώνια φιλία ή τον γεμάτο υποσχέσεις έρωτα και κινούνται σε πλαίσια αφοπλι­ στικά, σαν αποτέλεσμα του πρακτικού τους μυαλού, που καμιά σχέση δεν έχει με την αξιοθρήνητη θέση των θεμάτων. Τέλος, ο πιανίστας, μετά το θάνατο της αγαπημένης του σκύλας και την αυτοκτονία του πιο δικού του ανθρώπου, είναι μια'φιγούρα υποτα­ κτική που θα πει ό,τι έχει να πει και θα κινηθεί σαν φυσιολογικός χαρακτήρας. Με δυο λόγια, ο «τρυφερός θάνατος» είναι μια τραγι­ κή εικονοπλασία όπου ζωντανοί νεκροί περιμένουν στωικά το θά­ νατό τους κι όπου η σκέψη είναι το μοναδικό τους κρησφύγετο, α­ πέναντι στην κατά κάποιο τρόπο εξεζητημένη αντίδραση της κοι­ νωνίας, που εκπροσωπείται από ένα μικρό σύνολο «υγιών» ατό­ μων. Εν κατακλείδι, πέρασε πλέον ανεπιστρεπτί κάθε διάθεση φι­ λανθρωπίας για άτομα που επίμονα ζητούν την αποξένωση απ’ το κοινωνικό, βιολογικό και πνευματικό γίγνεσθαι κι εκείνο που πα­ ρουσιάζεται έντονα πια μπροστά μας - μια που οι συγγραφείς έπαψαν να γράφουν χωρίς τρόμο - είναι μια ανταπόκριση, ένα εί­ δος ευγνωμοσύνης για τις εμπνεύσεις που παρέχουν σ ’ αυτήν την κατηγορία των «παρακμιακών» ολόκληρης της ανθρωπότητας.

ταύτιση θέματος και γραφής ΙΩ Α Ν Ν Α Σ Κ Α Ρ Α Τ Ζ Α Φ Ε Ρ Η : Η 'Ωρα τον Λύκον. Αθήνα, Κ α σ τ α ν ιώ τ η ς . Σελ. 132. Ο κόσμος μέσα τον έμενε αναλλοίωτος, από το λνκανγές ως το λνκόφως και από το λυκόφως ως το λυκαυγές, χωρίς φωτοσκιάσεις και χρώματα, χω­ ρίς δυσοσμίες και αρώματα, εικόνες που είχαν αποτυπωθεί αυτόματα στο μυαλό του χωρίς καμιά δική του συνειδητή προσπάθεια. Μ ε το πέρασμα του χρόνου είχε κρατήσει μόνο την ουσία τους, α­ ποστερημένη από τις συγκινήσεις του συνόλου των αισθήσεων που η ανυπαρξία καταργούσε» (σελ.

Ε

ΧΡΙΣΤΟΣ Γ1ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

130) (Ιωάννα Καρατζαφέρη, Η Ωρα του Λύκου)

νάμεσα στο όνειρο και τον εφιάλτη, ανάμεσα στη φαντασία και τη ζωή, το μύθο και την πραγματικότητα η Ιωάννα ΚαΡ^τζαφέρη στο έργο της Η Ώ ρα του Λύκου εικονογραφεί την επολή μας. Το έργο, δοκίμιο φαντασίας και λόγου εκπλήσσει, ερεθί^ει> αναστατώνει, προκαλεί. Το θέμα της χάος και βία. Για πρώτη φορά ο αναγνώστης της Ι.Κ. θα βρει δυσκολία στην α^άγνωση του κειμένου. Εκεί που θα προσπαθεί ν ’ ανακαλύψει την ταξη των πραγμάτων, θα συναντά την αταξία. Και κει που θα προ­ σπαθεί να κατανοήσει την πραγματικότητα θα σκοντάψει στον μύ(ί°· Σε όλο το έργο υπάρχει η σύγχυση ανάμεσα στο εφιαλτικό και πραγματικό. Έτσι όπως υπάρχει σήμερα η σύγχυση μες στη μας. Ο αναγνώστης ακροβατεί ανάμεσα στη βία και το χάος. Ο ήρωας είναι ο άξονας του έργου. Γύρω από αυτόν περιστρέφετ<ίι η πλοκή του έργου. Και δεν είναι η πλοκή μια σειρά από γεγονότα που ακολουθούν το ρυθμό της ιστορίας του έργου, αλλά είναι ^ια σειρά από ανεξάρτητες σκηνές, μιας και μοναδικής πράξης τ,ΐς σεξουαλικής - επάνω στο σώμα του Έρμου. Ο χώρος πάντα υ ι^ιος. Είναι το Λυκοχώρι «...σκαρφαλωμένο σ’ ένα γυμνό βουνό Ρε το λυκαυγές στις προσόψεις των σπιτιών και το λυκόφως στην ηλάτη...» (σεχ. γ). Έ να χωριό που θυμίζει ελληνική επαρχία κι α­ πλώνεται να καλύψει συμβολικά όλη την υφήλιο. Ο Ερμος, ο ήρωαζ του έργου, «...ψηλός, ...τα μαλλιά του νυχτερινοί καταρράκ'τες, τα μάτια του πηχτό μενεξελί, το στόμα του μια πρόκληση ιλνηλάτησης, ο λαιμός του ένα φαράγγι να το κατηφορίσεις...» α"1'νώστων γονιών και με εικασίες για την πιθανότητα έξι διαφορετιπαιν ζευγαριών που το καθένα φέρνει στοιχεία μυθικού και μαγικού ΐ 1)που, παίρνει πολλές συμβολικές μορφές. Αν προσθέσουμε το ’''Ράμμα «η» γίνεται Έρημος, ο άνθρωπος της εποχής μας, όπου επαν® του ξεσπάει το κύμα της βίας, κι αν προσθέσουμε το «αι» τόΤε νίνεται Έρμαιος, αυτός έρμαιος των παθών του. .Πολλές φορές !5αι κυρίως από την καταγωγή του φαντάζει σαν την Τέχνη «...ένα , ανο... έν/α απολίθωμα... Κανένας δεν του έδινε ιδιαίτερη σημα° 1α··· Τον κληρονομούσαν μαζί με την ξερή γη, ένα κομμάτι από ° Λυκοχώρι, που τη μυθολογία του την ήξεραν εκείνοι που δεν υ- ‘ωΡχαν πια και που περνούσαν μπροστά από τα μάτια του Έρμου ! κινητές φωτογραφίες, άτακτες όπως οι αναμνήσεις που έρχον«ί Τη νύχτα χωρίς χρονολογική σειρά και λογική αιτία και υφαίι,υν συναρπαστικά όνειρα που διαδραματίζονται σ ’ έναν άυλο κόΓ,,ι°···,» (σελ. 130).

Α

1321επιλογή επιλογη/133 ι χαρακτήρες που δημιουργεί η συγγραφέας, ένας πολύ μεγά­ λος αριθμός, είναι συμβολικές μορφές που περιβάλλουν τη ζωή μας. Οι γυναίκες αντιπροσωπεύουν τον ψυχισμό της γυναι­ κείας ψυχής ενώ μεγαλώνουν, γίνονται αρχέτυπες μορφές, μυθο­ λογικές, «...τη μορφή της Ασήμως την έπαιρνε η Φωτεινή...» όπου «...μεγάλω νε πάνω στα πόδια της δυο κόκκινα ποτάμια που λίμναζαν στις πατούσες της κι όταν περπατούσε άφηνε αιμάτινα χνάρια που δεν έσβηναν ούτε με τη βροχή...»

Ο

σφάδαζε από την αγωνία που δεν μπορούσε να ενωθεί με το δικό της. Ένας όγκος έμπαινε και χώριζε τα κορμιά τους α­ φήνοντας ελεύθερα τα πόδια της, δυο καταρράκτες από αί­ μα, που έπεφταν ανάμεσα στα δικά του και τον γέμιζαν ά­ σπρα αίματα. Τα έπιανε με τα δάκτυλά του, τα έπλαθε, γί­ νονταν ζυμάρι και μ ’ αυτό σφράγιζε τα χείλη του τόσο σφι­ χτά που του κοβόταν η αναπνοή.» (σελ. 37) Η ποικιλομορφία γίνεται πολυγραφία (overwriting) που όμως πα­ ρασύρει από την ένταση της φαντασίας.

κι αλλού πάλι

να άλλο πρόβλημα που αντιμετωπίζει ένα σοβαρό έργο που καταπιάνεται με το θέμα της βίας είναι ότι το ίδιο κινδυνεύει νΡ παρασυρθεί, να ξεφύγει από τα όρια του ήθους. Στην παράγρα­ φο που ακολουθεί υπάρχει η χροιά του ανήθικου γιατί ενώ η πράξη τι)ς αιμομιξίας προκαλεί αηδία, εκπέμπει ασχήμια, δεν επιτρέπεΤΡι ο/η συγγραφέας να το αποδώσει τόσο ευρηματικά όσο το πα­ ρουσιάζει η Ι.Κ.

Ε

«η Περίστρα με τα μεγάλα στρογγυλά μάτια που σκίαζαν με τα ματόκλαδά τους τα μάγουλα κι έμοιαζαν με κελιά φυλα­ κής ραβδωμένα από μαύρα σίδερα, ψηλή σαν εφτάχρονο κυπαρίσσι, με χέρια που κύκλωναν το κορμί της και πόδια αβύζακτης ελαφίνας.» (σελ. 59) Χαρακτηριστικές περιγραφές γυναικών με χαρακτηριστικά μύ­ θου και φύσης. Στην παράγραφο αυτή φαντάζει και η ποικιλία των παρομοιώσεαιν έτσι όπως απλώνεται σε όλο της το έργο. Οι γυναίκες αυτές, δεκατέσσερις τον αριθμό, καθεμιά και ένα σύμβολο, έχουν όλες συναντήσει την κοινωνική βία και όλες πια πεθαμένες έρχονται να βιάσουν και ν ’ ασελγήσουν στο σώμα και το πνεύμα του Έρμου. Τον Έρμο τον επισκέπτονται και δεκαπέντε άνδρες που «...ντύ­ νονται με γυναικεία ρούχα, σούρνονταν κάτω από το κρεβάτι, τρυπούσαν τα σανίδια, γίνονταν στρώμα τα κορμιά τους...» (σελ. 85). Ό λοι αυτοί και αναφορές ακόμα σε άλλα πρόσωπα, κουβαλούν τη δίκιά τους σπαρακτική ιστορία πίκρας, τρόμου, κοινωνικής βίας έτσι που το έργο μοιάζει με το κουτί της Πανδώρας απ’ όπου ξεχύθηκε όλη η αγριότητα της ανθρωπότητας. Τα χαρακτηριστικά της γραφής της Ι.Κ. είναι ο χείμαρρος των λέξεων. Σ’ αυτό το έργο έχουμε ένα χείμαρρο από παρομοιώσεις, μεταφορές, περιγραφές, που ξεπερνάει όλα τ’ άλλα της έργα. Είναι πράγματι μια πραγματεία φαντασίας που πολλές φορές φαντάζει σαν επίδειξη λόγου και λογοτεχνικών ευρημάτων. Το έργο γυρίζει διαρκώς γύρω από το θέμα του και η γλώσσα ταυτίζεται με το θέμα, έτσι που να δημιουργούνται δυο σοβαρά προβλήματα. Το πρώτο είναι ότι το έργο από τη δομή του ακυρώ­ νει τον εαυτό του. Η τεράστια ποικιλία των σκηνών μέσα σε 131 σελίδες, με τόσες πολλές σκηνές βίας, βιασμού, που ξεκινάει από τη γέννα και την καταγωγή και καταλήγει στο θάνατο, για ν ’ ακο­ λουθήσει ένα άλλο μεταθανάτιο όργιο προκλητικού πάθους, και η κάθε σκηνή δοσμένη με τόση ένταση, τόση ταχύτητα, τέτοια ποι­ κιλία (καμιά δεν μοιάζει μεταξύ τους) και που ξεκινάει με ομορφιά μόνο για να καταλήξει σε σκηνή άγριας πράξης, κυριολεκτικά κα­ τακλύζει τον αναγνώστη. Τον ακυρώνει αφού δεν μπορεί να παρα­ κολουθήσει τέτοιο καταρράκτη σκηνών, επεισοδίων, προτάσεων, φράσεων, λέξεων. Η ίδια η γραφή γίνεται «έρμαιο» της φαντασίας της συγγραφέως, της ευκολίας της με τη γλώσσα και της απόδο­ σής της. «Μέσα στο σκοτάδι ένιωθε το στόμα της μια ζεστή πληγή, έπιανε τα στήθη της δυο μανιτάρια που ανάβλυζαν δηλητή­ ριο. Α γκάλιαζε το κορμί της και μαζί του το φίδι που σερνό­ ταν πάνω της παγώνοντας τα χέρια του όταν το έπιανε από το κεφάλι και την ουρά και το έδενε σφιχτά φτιάχνοντας στεφάνι που το περνούσε στο λαιμό του ενώ το κορμί του

Ιωάννα

Λα ρ α τ ζ α φ έ ρ η

II Ώρα του Λύκου

«Ο πατέρας της την έβαζε συχνά σ ’ ένα βαρέλι με βρόχινο νερό που το ανακάτευε με κρασί και την έπλενε. Ύστερα την ξάπλωνε γυμνή στο κρεβάτι του γάμου του και τη στέ­ γνωνε με τα χείλη του, τη γλώσσα του. Μεθούσε από το κρα­ σί που ανάβλυζαν οι πόροι της, από τους υδρατμούς ανάμι­ κτους από τις αναθυμιάσεις του οινοπνεύματος.» (σελ. 30) Το θέμα στρέφεται γύρω από την ανέλεγκτη ροή του σκοτεινού βάθους και το έργο Η Ώ ρα του Αύκου αντανακλά αυτό το πάθος. ^ λογοτεχνία δεν χωρίζει τη ζωή από τη φαντασία. Τη γεφυρώνει κ0ι συχνά την ενώνει και την ταυτίζει. Η Ιωάννα Καρατζαφέρη, ° τΡαμμένη πάντα στο κοινωνικό περιβάλλον, μιμείται λογοτεχνι­ κό τα προβλήματα και τις καταστάσεις. Το Χαμένο Κουμπί στρε­ φόταν γύρω από τα προβλήματα των βετεράνων της Αμερικής. Κρι αυτό το έγραψε την εποχή του πολέμου του Βιετνάμ. Μετά τη Μεταπολίτευση έγραψε Το Μπαζαγιάζι με το πνεύμα της ενότητας, ενώ αργότερα ασχολήθηκε με τα προβλήματα των νέων απ’ όλο Τ°ν κόσμο - τουρίστες στην Ελλάδα: Καφενείο ο Τέταρτος Κό°άος. Οι Τέσσερις Πολωνέζες γ ράφτηκαν όταν οι Πολωνοί επανα­ στατούσαν κατά του συστήματος. Έτσι και αυτό το τελευταίο της εΡγο, Η Ώ ρα του Λύκου, έρχεται μετά από Τα Ζευγάρια της Αθήν®€ για να συμπληρώσει την εικόνα της βίας και της ακολασίας. Το έργο χαρακτηρίστηκε ως η Γκουέρνικα των καιρών μας. Η Μ^θόσφαιρα που εικονογραφεί η καλλιτέχνις εκπέμπει τη βία. Η Μώ της ζωής γεννά τη βία στη λογοτεχνία. ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΑΑΑΑ-ΚΡΙΣΤ

ζωηρή αίσθηση παρακμής Ν ΙΚ Ο Υ Μ Π Α Κ Ο Λ Α : Καταπάτηση. Αθήνα, Κ έ δ ρ ο ς , 1991. Σελ.

195.

-£Γ"' ον κύκλο των έργων του Ν. Μπακόλα που καλύπτουν την τεΑ'χλευταία ελληνική εκατονταετία κλείνει σαν επίμετρο η Κατα* ° Τηση. Μετά την εκτεταμένη, πολυπρόσωπη τοιχογραφία της Λίί·'Υάλης Πλατείας, οι «νεότεροι κλώνοι» παρουσιάζονται σαν μια ° τ(·ίρά συρρίκνωση που βαίνει προς τον αφανισμό. Η ζωή και τα Πρόσωπα μικραίνουν, η αφήγηση περιορίζεται στη μοίρα του αφη-

134/επιλογη γητή, Δημήτρη, του τελευταίου μιας εποχής. Αριθμημένα κεφά­ λαια εναλλάσσονται με κεφάλαια (με χωριστή αρίθμηση) υπό τον γενικό τίτλο «οι νεότεροι κλώνοι». Το σχήμα αυτό καλύπτει αντιστικτικά το άμεσο παρόν και το παρελθόν στη μνήμη του αφηγητή αντίστοιχα. Στο παρόν απασχολεί τον Δημήτρη η διεκδίκηση ενός πατρικού αγρού που έχει καταπατηθεί· στο παρελθόν κυριαρχεί η αυτοκτο­ νία της αδελφής του, Αντιγόνης, και τα αίτιά της. Ο τόνος είναι ελάσσων, πολύ πιο έντονα ελεγειακός απ’ ότι προς το τέλος της Μ εγάλης Πλατείας. Δεσπόζει εδώ μια βαθιά προσωπική απογοή­ τευση και ηττοπάθεια. Η διαδικασία της παραφθοράς στο χλόμιασμα της μνήμης και της Ιστορίας σε σχέση με μικρές και μεγάλες χαμένες υποθέσεις απασχολούν ιδιαίτερα τον συγγραφέα. Η γλώσ­ σα (εκτός από τα κομμάτια σε πλάγια στοιχεία που περιγράφουν την ανάκριση για την καταπάτηση) ηχεί παλαιική, είναι σαν βαριά επίπλωση εποχής, νοσταλγική σαν τις μνήμες που ανασκαλεύει, έ­ νας αποχαιρετισμός στον μοντερνισμό. «Και έχει μάθει πια πού ο­ δηγεί αυτός ο απαράδεκτος συσχετισμός, που παραβαίνει στοι­ χειώδη αξιωματική αρχή του λογισμού ότι μην ματαιοπονείτε να συγκρίνετε τ’ ανόμοια, από τη μία μεριά τα όνειρα κι από την άλλη ένα στρέμμα...». τετραλογία του Ν. Μπακόλα καταδεικνύει, αν μη τι άλλο, γιατί μάταια αναζητούμε το μεγάλο ελληνικό αστικό μυθι­ στόρημα. Η εικόνα της εκατονταετίας που μας δίνει είναι μιας κοι­ νωνίας όπου οι αλλεπάλληλες αναστολές και συμφορές ματαιώ­ νουν τη δημιουργία ενός αστικού πολιτισμού και, ως εκ τούτου, διαστρεβλώνουν και την επαναστατική σκέψη στην κοινωνική εξέ­ λιξη του τόπου. Τη φτωχή και εκτρωματική απομίμηση αστισμού που αναδύεται στον Κήπο των Πριγκήπων και τη Μυθολογία δια­ δέχεται μία εκτρωματική επανάσταση στη Μ εγάλη Πλατεία. Ό ­ λοι οι αγώνες αστοχούν οδηγώντας σε μία «κατάρρευση εσωτερι­ κού μετώπου», στην κατάθλιψη του τραγελαφικού μικροαστισμού της Καταπάτησης. Ο Δημήτρης, ένας raisonneur, ζει ως κληρονόμος του κενού, του χέρσου αγρού που έγινε η χώρα του. Το μέλλον ανήκει στον κατα­ πατητή Σαββατίδη που βολεύεται σε μία χώρα καταφερτζήδων γιατί δεν έχει αίσθηση του κενού, απλώς ενστικτωδώς το καλύ­ πτει. Ο Δημήτρης καταφεύγει στην τηλεόραση, μιαν εικόνα του χάους και της ματαιότητας, μετά τον «ισολογισμό του βίου του, ό­ τι όλα πήγανε στον βρόντο». Βυθίζεται στη «νεκρούπολη» της μνή­ μης του, σ ’ ένα παρελθόν που «το φκιασίδωσαν κι αυτό, σαν τον καρνάβαλο, τα πάντα ένα χωράφι ξέφραγο οι άθλιοι! Εκείνες τότε ήταν αυστηρές μέρες και ασήκωτα τα λόγια». Ο Δημήτρης αναλογίζεται την αφαίμαξη της οικογένειάς του (τον θάνατο της Αλκμή­ νης στον εμφύλιο, την αυτοκτονία της Αντιγόνης). Μένει μόνος α­ πόγονος χωρίς δικούς του απογόνους. Η μητέρα του «ζει στον Ά ­ δη», ενώ εκείνος γράφει κοινωνικά άρθρα σαν έκτυπο του πατέρα του, σαν χειρονομίες από τα περασμένα. Η σκέψη του βασανίζεται από την εξασθένηση της ιστορικής μνήμης, «την αφηγηματοποίηση της ζωής» και την αίσθηση φθοράς που προέρχεται από τη συσ­ σώρευση ασήμαντων λεπτομερειών στην απουσία μεγαλείου. Η μετά από χρόνια αποκάλυψη των λόγων αυτοκτονίας της Α­ ντιγόνης έρχεται σαν επιβεβαίωση της πτώσης των ιδανικών και του συνακόλουθου συμβιβασμού που καταλήγει στο ερώτημα αν και για ποιον «συμφέρει» η γνώση της αλήθειας. Η σημασία της α­ λήθειας της Αντιγόνης χάνεται στη βολική μυθοποίηση της Ι­ στορίας.

Η

επιλογη/135

Ο

τελευταίος γόνος της εκατονταετίας στέκεται έτσι μόνος και άγονος μέσα στη συναισθηματική ισχνότητα της γενιάς του “ε Uova καταφύγια τον κυνισμό («Το αλάτι της γης») και έναν μί^Ροηδονισμό. Η σύγχυση ευνομίας, ατομικού συμφέροντος και ανόητου υλισμού συνοψίζεται στον καταπατητή Σαββατίδη που εμ­ φανίζεται ως 0 θρασύς, «υγιής», αληθινός κληρονόμος του έθνους. Μ’ αυτό το βιβλίο του ο Ν. Μπακόλας μας δίνει μιαν απατηλά “πλοϊκή, ήπια σε τόνους αν και ζοφερή, ιστορία, η οποία, όμως, “1(*Ρκώς συγκλονίζεται από δύο βαθιά υπόγεια ρεύματα που τη °ιατΡέχουν: την παντελή κατάρρευση μιας αστικής τάξης που δεν πρόλαβε να σχηματισθεί και μιας κοινωνικής επανάστασης που ε,ίΦυλίστηκε πριν δώσει καρπούς. Η διάδοχη κατάσταση μοιάζει είναι ενός λαού που ούτε καν αντιλαμβάνεται πο>ς δεν θέλει να είν«ι δίκαιος. ΚΡΙΤΩΝ ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ

μια πρόσφατη ιστορία της Ευρώπης \^ Λ

Γ Ε Ν ΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ . Λιευθ.

Livet, Roland Mousnier. T. 1-6. Αθήνα 1990.

Εκδ οσ η ς: Georges

A '. P I E R R E G R IM A L , JA C Q U E S -P 1 E R R E M IL L O T E , R E N E R A Y N A L : Η Ευρώπη από τους πρώτους χρόνους μέχρι το Μεσαίω­ να. Μ ετ. Ε . Λούβρου, Τ. Ξενάριος. Αθήνα 1990. ll \ M A R C E L P A C A U T : 11 Ευρώπη από το Μεσαίωνα μέχρι το 1300. Μετ. Φ. Κ ικ ίλια . 1. Βαζακοπούλου, 1. Βλάχος. Αθήνα 1990. Τ '. J E A N B E R E N G E R , P H IL IP P E C O N TA M 1N E, F R A N C IS R A P P : Η Ευρώπη από το 1300 μέχρι το 1660. Μετ. I I . Παπαδύπου­ λος. Αθήνα 1990. Λ '. J E A N B E R E N G E R , Y V E S D U R A N D : I I Ευρώπη από μέχρι το 1789. Μετ. Α . Τριαντάφυλλου. Αθήνα 1990.

to

1660

Ε '.

T R A N C O IS -G E O R G E S D REYFU S, RO LA N D M ARX, R A Y M O N D P O ID E V IN : Η Ευρώπη από to 1789 μέχρι to 1914. Μετ. Ε . Λούβρου. Αθήνα 1990. Σ Τ '.

F R A N C O I S -G E O R G E S D R E Y F U S , RO LA N D M A R X , R A YM O N D P O ID E V IN : 11 Ευρώπη από to 1848μέχρι σήμερα. Μετ. Τ. Θεοδωρύπουλος, Π. Παπαδόπουλος, Α . Ιωαννίδου, Π. Ιωακειμίδης. Αθήνα 1990.

α ξεκινήσουμε το κείμενό μας με μια διαπίστωση: ενώ στη Δυτική Ευρώπη συντελούνται διαρκώς προσπάθειες για τη “υΥγραφή τόσο παγκόσμιας όσο και ευρωπαϊκής ιστορίας, στην λλάδα λείπει μία ανάλογη προσπάθεια τόσο στο επίπεδο της συγΥΡαφής πρωτοτύπων έργων ,1 όσο και στο επίπεδο της μετάφρα°Ίς ξενογλώσσων. Είναι άλλωστε γνωστό πόσο λίγες ιστορίες του “ελληνικού έθνους» έχουν γραφτεί. Σημαντικές και μάλιστα εγχει* -Ρώιακού χαρακτήρα (μερικές δε — π.χ. οι ευρωπαϊκές ιστορίες • Καίμπριτζ - αποτελούν μνημεία της ιστοριογραφίας και της Απορίας της) είναι τα έργα, «Nouvelle Clio», «Peuples et civilisaj 'Oils» στον γαλλόφωνο χώρο, τα έργα «Propylaen-Weltgeschichie», '’lltstotia Mundi», «Fischer Weltgeschichte», «Handbuch dcr CUr°piiishen Geschichte» στον γερμανόφωνο χώρο, τα έργα «The

Θ

136/επιλογη

επιλογη/137

Cambridge Medieval History», «The Cambridge Modern History», «The New Cambrigde Modern History», «Α General History of Europe» και «The Rise of Modern Europe» στον αγγλόφωνο χώρο. Ως εκ τούτου δεν μπορούμε παρά να υποδεχτούμε με ευχάριστη έκπληξη την πρωτοβουλία των εκδόσεων «Παπαζήση» να προσφέ­ ρουν στο ελληνικό κοινό μία από τις πλέον πρόσφατες ιστορίες της Ευρώπης, την οποία πρόκειται να παρουσιάσουμε εν συντομία. (Η πρωτοβουλία αυτή ξεκίνησε ουσιαστικά λίγα χρόνια μετά την έκδοση της σειράς στη Γαλλία, με τη μετάφραση των δύο τελευ­ ταίων τόμων, οι οποίοι στην πλήρη έκδοση παρουσιάζονται με αναδιατεταγμένη την ύλη - σε νέα, υποθέτουμε, έκδοση - μολονό­ τι αυτό δεν αναφέρεται πουθενά). πρώτος τόμος ξεκινά με σύντομο πρόλογο του προέδρου της Ακαδημίας Αθηνών (εμπνευστού απ’ ότι φαίνεται της μετά­ φρασης του έργου στα ελληνικά), στον οποίο με συντομία δικαιο­ λογείται επαρκώς η σκοπιμότητα-χρησιμότητα της έκδοσης και επισημαίνεται μάλιστα η κύρια αδυναμία του έργου, η παράλειψη του Βυζαντίου ως συστατικού στοιχείου της ευρωπαϊκής ιστορίας (θέμα στο οποίο θα αναφερθούμε αργότερα). Ακολουθεί σύντομο σημείωμα των διευθυντών εκδόσεως, στο οποίο παρουσιάζεται η γενική σύλληψη του έργου, το πρίσμα μέσα από το οποίο οι εκδό­ τες και οι συγγραφείς του έργου βλέπουν το έργο του ιστορικού γε­ νικά, και του ιστορικού που γράφει μια ιστορία της Ευρώπης ειδι­ κότερα. (Τόσο από το εισαγωγικό σημείωμα των εκδοτών όσο και από τη μορφή του έργου - απουσία υποσημειώσεων και, αν εξαι­ ρέσουμε τον 6ο τόμο, βιβλιογραφίας - καθίσταται σαφές ότι το έργο απευθύνεται σε ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό και δεν διεκδικεί δάφνες πρωτότυπης επιστημονικής έρευνας.) Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η δήλωσή τους ότι το έργο (ή τουλάχιστον η πρόθεση συγγρα­ φής του) είναι κατά κάποιο τρόπο «στρατευμένο»; «Η απόπειρα συγγραφής αυτής της Γενικής Ιστορίας της Ευρώπης, από την προϊστορική εποχή έως τη σύγχρονη εποχή, αποβλέπει στη συμμε­ τοχή για την πραγμάτωση της ευρωπαϊκής ενότητας. Οι ιστορικοί διαδραματίζουν ένα ρόλο στη διαδικασία αυτή, ρόλο διακριτικό, ταπεινό, αλλά απαραίτητο». Ό ταν όμως μελετήσει κανείς ολό­ κληρο τον πρόλογο και στη συνέχεια το έργο, καταλαβαίνει ότι δεν πρόκειται για στράτευση, παρά για επιλογή συγκεκριμένων πλευρών της ιστορίας της Ευρώπης, προσανατολίζοντάς την σε τρεις κατευθύνσεις: στην αξία που αποδίδεται στον άνθρωπο (το ά­ τομο, οι ομάδες, η θέση τους στην κοινωνία και οι σχέσεις που τις διέπουν), η αξία που αποδίδεται στο χρόνο (η σχετικότητα της έν­ νοιας του χρόνου και η σημασία του για κάθε πλευρά της ανθρώπι­ νης δραστηριότητας) και στην αξία που αποδίδεται στην οικουμενικότητα. Στο τέλος του σημειώματος επισημαίνεται ότι οι γενικές αρχές που έθεσαν οι εκδότες υπ’ όψιν των υπολοίπων συγγραφέων του έρ­ γου δεν περιόρισαν τις προσωπικές απόψεις το:>ν τελευταίων σε ζη­ τήματα μεθόδου και ερμηνείας, πράγμα όχι μόνο αναπόφευκτο αλ­ λά και ευκταίο σε ένα συλλογικό έργο. Στη συνέχεια ακολουθεί ένα ενδιαφέρον μακροσκελές κεφάλαιο που αναλύει τη γεωλογική, γεωγραφική και κλιματολογική κατά­ σταση της Ευρώπης. Το σκεπτικό αυτού του κεφαλαίου είναι ότι «χωρίς να επιστρέφουμε σε κάποιον ντετερμινισμό μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι διάφοροι τύποι ή συνδυασμοί φυσικού περιβάλ­ λοντος προσέφεραν στους ανθροϊπους ένα δυναμικό εμφύτων κλί­ σεων το οποίο εκμεταλλεύτηκαν, αλλά με τρόπο πολύ ποικίλο και διαφοροποιημένο, ανάλογα με τις εθνικές ή κοινωνικές ομάδες

που εξετάζουμε» καθώς και ότι «καθεμιά από τις μεγάλες ζώνες στις οποίες χωρίζεται η επιφάνεια του πλανήτη παρουσιάζει τμή­ ματα φυσικού χώρου τα οποία καθόρισαν με πολύ άνισο τρόπο τα πεπρωμένα των ανθρώπινων κοινωνιών». Πρόθεση του συγγραφέα είναι να επιστήσει την προσοχή σε ορισμένες περιπτώσεις ανάπτυ­ ξης ιδιόμορφων περιοχών της Ευρώπης, ιδιαίτερα ενδεικτικών, και από την άποψη αυτή να εξετάσει «την συμμετοχή των προδια­ θέσεων του γεωγραφικού περιβάλλοντος και εκείνων που αναλογεί στις ιστορικές συγκυρίες».2 Ο συγγραφέας (R. Raynal) επιχειρεί ν« αποδείξει μια σχέση αιτιότητας μεταξύ γεωγραφικώνΥεωλογικών δεδομένων και δημιουργίας αξόνων πυκνού εποικι­ σμού στην Ευρώπη και εντάσσει τις ευρωπαϊκές μητροπόλεις μέσα σ' αυτούς τους άξονες. Έτσι εντοπίζει έναν βόρειο υφερκήνειο διά­ δρομο (άξονα) μεταξύ της Ουαλίας και της Ουκρανίας, έναν άξο­ να Ρήνου-Μεσογείου, έναν ημιτελή (ασυνεχή) υποαλπικό άξονα α­ πό την λίμνη Λεμάν έως τη Βιέννη και έναν ημιτελή άξονα Σιλεσίας-Αδριατικής.

Ο

ναφορικά με αυτό το ενδιαφέρον κεφάλαιο θα θέλαμε να πα­ ρατηρήσουμε ότι ο - τουλάχιστον μέσος - αναγνώστης θα Χρειζόταν έναν υπομνηματισμό του κειμένου, δεδομένης της δυ­ σκολίας του. Αλλά σ’ αυτό θα αναφερθούμε κάπως διεξοδικότερα στις παρατηρήσεις μας στο τέλος της παρουσίασής μας. Στη συνέχεια ακολουθεί μια σκιαγράφηση της Ευρώπης κατά ττΐν προϊστορική εποχή και κυρίως από τη νεολιθική εποχή Και μετά. Στο Β" τμήμα του Α' τόμου (γραμμένο από τον Pierre Grimal) παρουσιάζεται μια σύνοψη της αρχαίας ελληνικής και της ρωμαϊ­ κής ιστορίας. Στο κεφάλαιο της «ελληνικής συνιστώσας» στην ευ­ ρωπαϊκή ιστορία γίνεται μια παρουσίαση των πολιτικών συστημάτων, της πολιτικής και της φιλοσοφικής σκέψης. Δεν κάνουμε αναλυτική αναφορά, γιατί αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζει μία σύνο­ ψη γνωστής στο ελληνικό κοινό βιβλιογραφίας. Στο κεφάλαιο της ιτα λικ ή ς συνιστώσας» στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, εκτός από μία κατατοπιστική παρουσίαση του ρωμαϊκού κράτους και κοινωνίας, Ρεγάλο βάρος δίδεται στις ιδεολογικές βάσεις της ρωμαϊκής αυτο­ κρατορίας: «Ενυπάρχουν βαθιά ριζωμένα ρωμαϊκά στοιχεία, όπως °παθερά ριζωμένη η ιδέα ότι η άσκηση της εξουσίας έχει θρησκευ­ τική διάσταση, ότι μία από τις θεμελιώδεις λειτουργίες της είναι να διασφαλίζει την "Ειρήνη των Θεών” ». Ο αυτοκράτορας είναι ο πΡώτος ιερέας του κράτους, ενώ ως imperator, που τον αναγόρευ­ α ν οι στρατιώτες, είναι ο ηγέτης της πόλης σε καιρό πολέμου, διότι οι στρατιώτες που τον αναγορεύουν ανήκουν στις λεγεώνες 'ί στις πραιτωριανές κοόρτεις οι οποίες επίσης αποτελούνται από π°λίτες. Συνεπώς η υποστήριξή του δεν απορρέει απλώς και μόνον ®πό την ισχύ- πρόκειται για τη συναίνεση του ένοπλου έθνους. Η ατοκρατορική εξουσία στο βάθος προσομοιάζει αρκετά με εκείνη τ°υ πατέρα ή του προστάτη: ασκείται «κατόπιν συμβουλίου» και, όπως ο πατέρας της οικογένειας, πριν λάβει κάποια σοβαρή από(Ραση, καλούσε τους συγγενείς και φίλους του, έτσι και ο Ηγεμόνας δεν διέθετε απλώς το προσωπικό και ιδιωτικό του «συμβού­ λιο», όπως όλοι οι άρχοντες, αλλά συμβουλευόταν τη Σύγκλητο η °ποία συνιστούσε, καθώς το προσδιόρισε ο Κικέρων, το «συμβού­ λιο ιης πόλης». Ο Ηγεμόνας περιβάλλεται από ξεχωριστό μεγαξκίόγ είναι υπεράνω των πολιτών αν και ταυτοχρόνως παραμένει ^όλί^ης To numen, η υπεράνθρωπη υπόστασή του, το Genius του Ηγεμόνα (άλλωστε κάθε πατέρας, κάθε άνδρας υπεύθυνος μιας οι­ κογένειας, ενός «οίκου», διαθέτει ένα Genius κηδεμονίας προς ό-

Εκδόσεις Πλέθρον Β ιβ λ ία του

ΒΑΣΙΛΗ ΚΑΡΑΠΟΣΤΟΛΗ στις εκδόσεις μας

σειρά: Ε Π ΙΚ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΑ

Α

ΓΚΝΙΚΗ IJCTOPIA T H E Κ V P0I1H

1ί ΊΙΙΙΟΙΙΙ m m

ι,κ ιιι ιι

Π ΡΟ Σ ΤΟ Π ΑΡΟ Ν

ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΗΘΗ σειρά: Μ Ε Λ Ε Τ Ε Σ

Η Π ΙΟ Σ Λ Ο Γ Ο Σ

138/επιλογη σους εξαρτώνται από αυτόν) είναι ανώτερο των άλλων. Συνεπώς του αποδίδουν λατρεία. Ό πω ς τα μέλη μιας familia τιμούν το Genious του κυρίου, έτσι ο λαός της Ρώμης αποδίδει επίσημη λατρεία στο Genious Augusti που είναι ο προστάτης του και με τη θρησκευ­ τική έννοια ο «πολιούχος». Μερικές φορές όμως ο συγγραφέας εξιδανικεύει γενικεύοντας την πραγματικότητα, γράφοντας π.χ. ότι: «Η Ρώμη πραγματοποίησε, με την ειρήνη, ένα παλαιό ελληνικό ι­ δεώδες, εκείνο δηλαδή ενός πολιτισμού ουσιαστικά "αστικού” , χωρίς όμως αυτός ο όρος να συνεπάγεται, όπως σήμερα, κοινωνίες δυσάρεστες με χαρακτήρα απάνθρωπο και άνευ μέτρου. Η ρωμαϊ­ κή urbanitas είναι ένα είδος ηπιότητας, ευγένειας, πνεύματος και παιδείας, που κάνει τους ανθρώπους να νιώθουν ευχαρίστηση ζώντας μαζί, να έχουν αμοιβαίο ενδιαφέρον ακόμη κι αν δεν συνδέο­ νται με φιλία ».3 Ο τόμος κλείνει με παρουσίαση της επίδρασης της Ανατολής στον ρωμαϊκό κόσμο και μάλιστα των ανατολικών θρησκειών και μυθολογιών και την αρχή της διάδοσης της χριστια­ νικής θρησκείας.

B' τόμος αναφέρεται στην περίοδο από τον μεσαίωνα μέχρι το 1300. Η πτώση της Ρώμης υπογράφει τη ληξιαρχική πρά­ ξη θανάτου του δυτικού τμήματος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, επισφράγισε μία μακρόχρονη διαδικασία παρακμής, οικονομικής και κοινωνικής: ατονία του εμπορίου, παρακμή της βιομηχανίας και της πόλης, αναδίπλωση στην ενασχόληση με την γεωργία, με­ ταβολή της πλειοψηφίας των αγροτικών μαζών σε δουλοπάροι­ κους, αποδυνάμωση κατά συνέπεια του αρχαίου πολιτισμού, «ε­ ξάλλου πώς θα μπορούσε να επιτύχει κανείς να διατηρήσει την αρ­ χαία παιδεία σε μια εποχή όπου οι κανόνες της κοινωνικής ζωής, τα ερωτήματα που γεννιόντουσαν στις ομάδες και στα άτομα, οι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι έβλεπαν ο ένας τον άλλον (αυ­ τό το ονομάζουμε νοοτροπία) δεν ανταποκρίνονταν καθόλου πλέ­ ον στις συνθήκες στις οποίες ο ρωμαϊκός πολιτισμός είχε σχηματισθεί και αναπτυχθεί; Μήπως η παιδεία δεν είναι ουσιαστικά η αντί­ ληψη μέσα από τη νόηση και την ευαισθησία, ξεκινώντας από τις εγγενείς ή επίκτητες γνώσεις, από επιχειρήματα που επιτρέπουν στις κοινωνίες και στους ιδιώτες να καθορίζουν την στάση τους, μπροστά στα προβλήματα της ζωής; Αφού αυτά τα προβλήματα είχαν ολοκληρωτικά αλλάξει, η προηγούμενη παιδεία έπρεπε α­ ναγκαστικά να απονεκρωθεί».4 Μετά τις εισβολές των γερμανικών φύλων στην κεντρική και δυ­ τική Ευρώπη, διαπιστώνονται βαθιές αλλαγές και νέες δομές μετά το τέλος του 6ου αι. με τη συγκρότηση δύο μεγάλων εδαφικών και πολιτικών ενοτήτων στη Δύση: η «μεσογειακή» και η «φραγκογερμανική». Από τον 5ο μέχρι τον 8ο αι. συντελείται σαφής ρήξη με τις εδαφικές, πολιτικές και κοινωνικές δομές που κληροδοτήθη­ καν από την ιστορία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Από την άλλη μεριά συντελείται η απομάκρυνση της Ανατολής από τη Δύση, η οποία βασίζεται στις διαφορές της οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης, στις διαφορετικές πνευματικές αναζητήσεις και οξύνεται από τις θρησκευτικές διαμάχες. Στη Δύση έχουμε μία έντονη προσπάθεια προσηλυτισμού των εθνικών, η οποία καρποφορεί, ό­ μως παράλληλα υπάρχουν ακόμα πολύ μεγάλα ποσοστά εθνικών, ειδικά στη Γερμανία και στην Αγγλία, που περιλαμβάνουν περισ­ σότερο από τον μισό πληθυσμό. Κατά την ίδια περίοδο έχουμε τη σταδιακή εξέλιξη της λατινικής γλώσσας σε διαλέκτους, τις ρω­ μανικές γλώσσες. Στο Κεφ. II εξετάζεται η «Καρολίγγεια» Ευρώπη. Ο αραβικός κίνδυνος και η επέκταση-έναρξη κατάρρευσης της αυτοκρατορίας

O

επιλογη/139 °το δεύτερο μισό του 9ου αι. «δημιουργεί ένα από τα πρώτα στρώ; Ματα της ευρωπαϊκής διαστρωμάτωσης».5 Η Καρολίγγεια αυτο­ κρατορία ήταν συνδυασμός συγκεντρωτισμού (ο μονάρχης διέθετε τΊ στρατιωτική ισχύ και τη διοίκηση του στρατού και τα υλικά μέ| °α για την άσκηση των εξουσιών του χάρη στα εισοδήματα από τα j Πελώρια φέουδά του) και αναγκαστικής - λόγω της έκτασης της ΰ1)τοκρατορίας και των μηδαμινών μέσων επικοινωνίας - απο­ κέντρωσης, με κύριους φορείς της τους κομήτες. Υπάρχει μια τά°η καισαροπαπική με προσεταιρισμό της εκκλησιαστικής αριστο­ κρατίας από την κοσμική εξουσία, από την άλλη μεριά άνοδος του μοναχισμού και καταλυτική του επίδραση στην κοινωνία, με αποΤέλεσμα αλλαγές στην κοινωνική συμπεριφορά. Οι εισβολές των Μουσουλμάνων, των Νορμανδών και των Ούγγρων δρομολόγησαν | διαδικασίες που ανέτρεψαν τις δομές που επιχείρησαν να εγκαθι| δΡύσουν οι πρώτοι Καρολίδες. Οι πόλεις οχυρώνονται και περι­ βάλλονται με τείχη, ενώ πολύ συχνά αρχίζουν να προφυλάσσουν και τις πεδιάδες με μικρά οχυρωματικά έργα. «Ταυτόχρονα όσοι , Οόκούν την εξουσία στις πόλεις, όσοι ελέγχουν την ύπαιθρο με τα | δ ώ μ α τ α και τις ιδιοκτησίες τους, αποκτούν υπολογίσιμη εξουσία °ε τοπική κλίμακα με τη στρατιωτική ισχύ που αποκτούν και στο β<%ό που κατορθώνουν να τη χειριστούν καλά και να αναδειλτούν άξιοι ηγέτες. Ο κόσμος σ’ αυτούς υπακούει, ένας κόσμος Μου παλιότερα κηδεμονευόταν από αυτούς για λόγους διοικητι­ κούς και,οικονομικούς, ενώ ο αυτοκράτορας και οι βασιλείς μετάβάλλονται σε πρόσωπα μακρινά και μυθικά, που δεν χρησιμεύουν °ε τίποτα ».6 ον 10ο αιώνα αρχίζει μία δημογραφική ανάκαμψη στην Ευρώ­ πη. (Από το 950 έως το 1150 ο πληθυσμός της Δύσης αυξήθηκε Μοτά περίπου 50%.) Παράλληλα, με τον εκχριστιανισμό των Δανών, Σκανδιναβών, Ούγγρων και Πολωνών η Ευρώπη επεκτείνεται Μρ0ς Τα ανατολικά. Στις αρχές του 10ου αι. η κεντρική εξουσία εξασθενεί ακόμα πεΗσσότερο και «εγκαθίσταται (...) αυτό που συμφωνούμε να αποΚαλούμε φεουδαρχικό σύστημα». Μεγάλες περιοχές της Δύσης α^Ρδιανέμονται σε «πριγκηπάτα», τα οποία σχημάτιζαν κράτη πε­ Μΐοριαμ£νων διαστάσεων, πιο προσαρμοσμένων στις δυνατότητες tq)Vκαιρών και που διαμορφώθηκαν χάρη στις φιλοδοξίες και στη δύναμη ορισμένων ισχυρών ατόμων. Σταδιακά όμως αρχίζουν να Κατακερματίζονται και τα πριγκηπάτα σε μικρότερες χωροδεσπό­ τ ε ς . Κατά τον συγγραφέα του τόμου (Μ. Pacaut) «ο 11ος αι. είναι, Τουλάχιστον φαινομενικά, μέσα στην ιστορία της Δύσης, η εποχή Της κατακερμάτισης και της σύγχυσης και μάλιστα της αναρχίας. Ομως αν επεκτείνουμε αρκετά την ανάλυση, αν προβούμε σε βαειες τομές, ανακαλύπτουμε συμφωνίες, αλληλεγγύη, οι οποίες με ι<*φορετικούς τρόπους, έχουν θέση ανάμεσα στα επιχειρήματα Μάνω στα οποία θα βασιστεί η συνοχή της Ευρώπης, για τον απλό °Υο άλλωστε ότι με τη συμβολή όλαιν αυτών των στοιχείων εκΨοάζεται μια σκέψη και διαμορφώνεται μια νοοτροπία που ανταΜοκρίνονται σε μια κάποια οργάνωση της κοινωνίας και της εξουσί(*ς που προσδιορίζουν ιδιότυπους τρόπους ζωής. Η συνοχή βρί­ ζ ε τ α ι λοιπόν μέσα στον κοινωνικο-πολιτικό χώρο και στην ευρύτεΡη έννοια, στον πολιτιστικό ».7 Ακολουθεί μία περιγραφή της μεσαιωνικής κοινωνίας και τους sta%\quo, που βασίζεται στο θεσμό της υποτέλειας, και στη συνέ*ει'/γίνεται αναφορά στη Ρωμανική τέχνη και στη μοναστική ανάΜτυξή.ΙΚλείνοντας το κεφάλαιο ο συγγραφέας κάνει έναν απολογι°1<ό της περιόδου 950-1150: «Η εξέλιξη έφερε στο φως μερικά επι-

Τ

[

| ι !

■ ;

Φ ΙΛ Ο Μ . ΒΑΚΑΛΗΣΥ Ρ Ο Γ1 Α Ν Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ : α) Πουλιά και Αυγερι­ νός. Εικονογράφηση της ίδιας. Αθήνα, Καμπανά, χχ. Σελ.

45, 8ο. β) Γεια σας φίλοι μου. Γράμματα από τη Δάφνη. Εικονογράφη­ ση της ίδιας. Αθήνα, Λ . Σπάθης, 1990. Σελ.

135, 8ο. γ) Σαν ψέμα. Ε ικ ο ν ο ­ γράφηση της ίδιας. Α ­ θήνα, Δ. Σπάθης, 1990. Σ ελ. 126,8ο.

Η «Πούλια κι ο Αυγερινός» είναι δυο πασίγνωστα αστέρια, που παί­ ζουν σπουδαίους ρόλους στις (ρα­ νταστικές περιπέτειες των παιδιών. Όμως η Φ.Β.Σ. τους δίνει μιαν άλλη διάσταση. Τα θέλει πρωταγωνιστές σε μια τρυφερή και συναρπαστική ι­ στορία αγάπης και φιλίας. Η «Πούλια κι ο Αυγερινός» της εί­ ναι δυο σκιάχτρα από αυτά που στήνουν οι γεωργοί στα χωράφια για να διώχνουν τα πουλιά. Βέθαια δεν είχαν πάντα αυτά τα διάσημα ο­ νόματα. Ηταν απλά δυο σκιάχτρα με φριχτή όψη. Κι ήταν τόσο αξιο­ θρήνητη η ασχήμια τους, που τα πουλιά αντί να φοβηθούν, τα λυπή­ θηκαν και θάλθηκαν να τα κάμουν να πιστέψουν πως δεν είναι τόσο πολύ άσχημα και αποκρουστικά, να πιστέψουν στον εαυτό τους, να δουν με αγάπη αυτό που είναι μέσα από τα κουρέλια και να πλησιά-

D3P

επιλογη/141 140/επιλογη χειρήματα που, με διάφορους τρόπους, όχι μόνο σημαδεύουν τη δυτική ιστορία αυτής της περιόδου και της αμέσως επομένης, αλ­ λά επίσης, δίχως άλλο, σφραγίζουν την Ευρώπη με μερικά από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Την ιδέα μιας φυσικής εξουσίας της αριστοκρατίας, της οποίας τα μέλη ανακαλύπτουν την αληθι­ νή και σαρκική αλληλεγγύη που τα ενώνει, άρα μια κοινωνία φυσι­ κά άνιση - πράγμα που θεμελιώνει μια ιδεολογία που διασχίζει τους αιώνες. Μ’ αυτή την ιδέα συνδέεται η διάθεση για βία και πό­ λεμο, η βούληση να ηθικοποιούν όλα αυτά για ένα δίκαιο σκοπό - φροντίδα να δικαιώνονται όλες οι εκδηλώσεις, που συναντούμε στην πολιτική συμπεριφορά ως τις μέρες μας. Τη σπουδαιότητα του θρησκευτικού έργου, αλλά συχνά μιας θρησκείας που ακρωτη­ ριάζει ψυχικά, που εμποδίζει από την αρχή ορισμένες εξελίξεις και υποχρεώνει σε θέσεις που μπορούν να θεωρηθούν γρήγορα υποκρι­ τικές και που καταστρέφουν βαθιά την πραγματική αξία του χρι­ στιανισμού ».8 Στο επόμενο κεφάλαιο «Η παπική Ευρώπη και η εποχή της Χρι­ στιανοσύνης» (μέσα 12ου - τέλος Που αι.) παρουσιάζεται η ιδεο­ λογία και η οργάνωση της Καθολικής Εκκλησίας. Αυτή την περίο­ δο που «η χριστιανική Ευρώπη εκτείνεται στο βορρά από την Σκανδιναυία και τον κόλπο της Φινλανδίας ως το νότιο τμήμα της Ιβηρικής χερσονήσου, και από την Ιρλανδία και τις ακτές του Α­ τλαντικού ως την γραμμή που, ξεκινώντας από τη λίμνη Πέιπους, φθάνει στο μέσο Δνείπερο, περνώντας λίγο έξω από το Μίνστι, και σχηματίζοντας μια καμπύλη φθάνει στα σύνορα της Τρανσυλβα­ νίας ως την περιοχή του Τάσι-Γαλάτσι»,9 η καθολική εκκλησία έ­ χει αποκτήσει μοναρχικές δομές. «Ο Πάπας, κεφαλή του μυστικι­ στικού σώματος που είναι η χριστιανική κοινωνία, είναι ο μονάρ­ χ η ς της». Μεταξύ του 1150 και του τέλους του Που αι. η δυτική οικονομία γνωρίζει μια σημαντική ανάπτυξη χάρη στη δημογραφική πρόοδο, τη διαρκή αύξηση της αγροτικής παραγωγής, τη δημιουργία έργων υποδομής κ.λπ. Η εμπορική ανάπτυξη και οι οικονομικές μεταλ­ λαγές αυτής της περιόδου συμβάλλουν πάρα πολύ στην ενοποίηση της κεντρικής Ευρώπης. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στην Ευρωπαϊκή παιδεία: «Στο πνευματικό επίπεδο, η περίοδος από το 1150 ως το 1300 αντι­ προσωπεύει στη μεσαιωνική ιστορία της Δύσης, την εποχή της πιο αξιοσημείωτης προσπάθειας, κατά τη διάρκεια της οποίας αφο­ μοιώνεται και ευδοκιμεί μια παιδεία βαθιά Χρισατιανική, πολύ ου­ σιαστική και πλούσια και η οποία μέσα από ποικίλες εκφράσεις έ­ χει ειδικά γνωρίσματα. Αυτό που χαρακτηρίζει καταρχήν αυτήν την περίοδο είναι η σημαντική ανάπτυξη των σχολείων και ακόμα περισσότερο η γέννηση των πανεπιστημίων ».10 Γλώσσα των πανε­ πιστήμιων ήταν η λατινική, παράλληλα όμως εξελίσσονταν και οι εθνικές γλώσσες. Ακολουθεί μία παρουσίαση των σπουδαιοτέρων πνευματικών προσωπικοτήτων της εποχής καθώς και της γοτθικής τέχνης. Ο Β' τόμος τελειώνει με παρουσίαση της αμφισβήτησης των κατεστημέ­ νων εξουσιιόν, που συντελείται με τις φεουδαρχικές εξεγέρσεις κα­ τά των μοναρχικών εξουσιών και με τις αιρέσεις εναντίον των κα­ ταχρήσεων της εκκλησίας και της παπωσύνης. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, τον 13ο αι. ενισχύεται η δύναμη των κρατών και των μοναρχών. Τείνει δε να επικρατήσει η ιδέα ότι η πολιτική εξουσία είναι ο κύριος εγγυητής του «κοινού αγαθού».

Ο

τρίτος τόμος αναφέρεται στην περίοδο 1300-1660. Στην εισα­ γωγή ο συγγραφέας κάνει μερικές γενικές παρατηρήσεις, τις

οουν το ένα το άλλο και οτο τέλος να... παντρευτούν κιόλας! Ο Κίσσαθος, ο μικρός βοσκός διηγήθηκε το τρυφερό αυτό και γεμά­ το αγάπη παραμύθι στη μικρή τον φίλη, τη Λητώ, για όλα τα παιδιά που αγαπούν τις όμορφες και γοη­ τευτικές ιστορίες και τα παραμύθια· «Γεια σας φίλοι μου, Γράμματα Ο­ πό τη Δάφνη», είναι ο τίτλος τον δεύτερου βιβλίου της Φ .Β.Σ., και περιέχει τριανταδύο όμορφα, απλά και τρυφερά γράμματα, που στέλλει η Δάφνη στους φίλους τηζ· γραμμένα με τη φρεσκάδα και την ευαιοθησία που διακρίνει τη συγ­ γραφέα, αλλά και με σοβαρότητα, διακριτικό χιούμορ και υπευθυ­ νότητα. Γράμματα κατά κανόνα σύντομα και περιεκτικά, που αναφέρονται σε καθημερινά γεγονότα και περι­ στατικά, όπως συμβαίνουν στη ζωή της Δάφνης, αλλά που θα μπορού­ σε να συμβαίνουν και σε κάθε παιδί, περιέχουν απλές αλήθειες και πεί­ θουν με'την αμεσότητα και την ειλικρίνειά τους. Δημιουργούν ευχάρι­ στα συναισθήματα, δίνουν πληρο­ φορίες για σημαντικά πράγματα που ενδιαφέρουν τα παιδιά και βοηθούν τα παιδιά να συνειδητο­ ποιήσουν πως ο καθένας έχει κι άλ­ λους δίπλα του και μπορεί να παί­ ζει ενεργό ρόλο στη ζωή της κοινό­ τητας. Ανοίγουν έτσι το δρόμο και

°κοίες αναπτύσσει στη συνέχεια του βιβλίου: «Γύρω στο 1300, η Μεσαιωνική Ευρώπη γνώρισε στιγμές εξαιρετικής ανόδου: πληθυσΜός σε άνοδο όσο ποτέ, σχετική πολιτική σταθερότητα που χαΡάκτηρίζεται από την υπεροχή μερικών μεγάλων μοναρχών, γόηΤΡο ακόμα άθικτο της παπωσύνης, μια χριστιανική σκέψη ισχυρά δομημένη, μεγάλοι θρησκευτικοί ή κοσμικοί συγγραφείς, μια ισορ­ ροπημένη σκέψη, μια βούληση για επέκταση που εκδηλώνεται °tov οικονομικό όσο και στον θρησκευτικό τομέα. Στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αι. θ’ αρχίσουν να συσσωρεύονται οι δύσκο­ λες, να πληθαίνουν οι εντάσεις και να συνοδεύονται από κρίσεις, αναταραχές, αναστατώσεις, απειλές. Τότε είναι που η Ευρώπη Μιαίνει σε μια εκατόχρονη φάση δημογραφικής υποχώρησης, οι­ κονομικής ύφεσης και υλικής εξαθλίωσης, εμφύλιων ή εξωτερικών π°λέμων, πολιτικής απάθειας, θρησκευτικής και πνευματικής κρίσΊς. Μέσα στο 15ο αι. λίγο πιο νωρίς ή λίγο πιο αργά, ανάλογα με τιζ περιοχές και με το είδος των προβλημάτων, η Ευρώπη θα βγει, κάπως πιο εξασθενημένη, αλλά και πιο ρωμαλέα, απ αυτή τη με­ γάλη περίοδο συστολής και περιορισμών, με διαλείμματα από βίαιες κρίσεις ».11 Ο 14ος αι. χαρακτηρίζεται από μια αξοσημείωτη δημογραφική Κρίση, κυρίως λόγω των επιδημιών, από ερήμωση της υπαίθρου Και ως εκ τούτου από μείωση της γεωργικής παραγωγής και των Σπορικών συναλλαγών. Ό μω ς «στα δύσκολα ακριβώς αυτά χρόν,α, άτομα, κοινωνικές ομάδες, θεσμοί έδρασαν ή αντέδρασαν, ανακαλύπτοντας και διαδίδοντας νέες τεχνολογίες, ανασχηματίζοντας τον οικονομικό χάρτη της Ευρώπης, πότε για μια μικρή πεΡίοδο και σε μικρή κλίμακα, άλλοτε πάλι για μεγαλύτερη διάρκεια Κ«ι σε βάθος τροποποιώντας τέλος το συσχετισμό δυνάμεων, τα νομικά πλαίσια, τα είδη και τα επίπεδα ζωής στο εσωτερικό της Κοινωνίας».12 Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στις λαϊκές εξεγέρσεις κατά τον ΐ4ο αι. Στο κ εφ ά λα ιο «Κ ράτη, έθνη, εξουσίες» α να π τύσ σ ο ντα ι τα βα σ ι­ κά γνω ρ ίσ μ α τα τη ς π ο λιτικ ή ς εξέλιξης τη ς Ευροιπης, που κύρια Καινοτομία τη ς είναι η θέσπιση α ντιπ ρ ο σ ω π ευ τικ ώ ν συνελεύσεω ν.

Το Β' μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στην εποχή της Ανα­ γέννησης. Μεταξύ του 1450 και του 1480 η οικονομία βγήκε από Μια μακρόχρονη φάση συστολής και ληθάργου για να προχωρήσει δειλά, άνισα, προς μια περίοδο ανάπτυξης που όλο και θα επιταχύνεται, θα επιβεβαιώνεται. Κύρια χαρακτηριστικά της εποχής: δηΜ°γραφική ανάκαμψη, ανάπτυξη του εμπορίου, ουρανισμός. Το τρίτο μέρος ξεκινάει με τις μεγά λες α να κ α λύψ εις και τη συ­ γκρότηση τω ν π ρώ τω ν α π ο ικ ια κ ώ ν α υτο κρ α το ρ ιώ ν κ α ι τω ν συνε­ πειών για την Ε υρώ πη. Στη σ υνέχεια ανα λύετα ι το φαινόμενο της Μεταρρύθμισης κ α ι οι εξεγέρσ εις τω ν χω ρ ικ ώ ν στη δυτική Ευρώπη.

Στο τελευταίο κεφάλαιο σκιαγραφείται η αντιμετώπιση του Τ°υΡκικού επεκτατισμού .από τους Ευρωπαίους.

δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη των διαπροσωπικών σχέσεων. Τα «Γράμματα από τη Δάφνη», με την αφέλεια, την ομορφιά και τη γνησιότητα που τα χαρακτηρίζει, δεν υστερούν σε τίποτα από κά­ ποια παρόμοια ξένων συγγραφέων, που κυκλοφορούν στην αγορά του βιβλίου. «Σαν ψέμα» μοιάζει η ζωή των αν­ θρώπων που ζουν από ό,τι πετούν οι άλλοι. «Σαν ψέμα» μοιάζει κι η ι­ στορία του εξωτικού λουλουδιού, που φύτρωσε στο σκουπιδότοπο... Η Φ .Β.Σ. αποπειράθηκε να προ­ σεγγίσει ένα θέμα καυτό και να ξεδι­ πλώσει μπροστά στα μάτια των α­ ναγνωστών της το δράμα κάποιων ανθρώπων και παιδιών που ζουν πλάι στους σκουπιδότοπους και το επάγγελμά τους είναι «ρακοσυλλέ­ κτες». Κι έφτασε να πει αυτό που θέλει μ' ένα έξυπνο τέχνασμα: Ένα εξωτικό λουλούδι φύτρωσε ανα­ πάντεχα στο σωρό των σκουπιδιών, μεταφυτεύτηκε στο κουκλό­ σπιτο της Άννας κι ομόρφυνε τα ό­ νειρα του μικρού κοριτσιού ως την ώρα που η μοίρα ξημέρωσε καλύτε­ ρες μέρες για τους ανθρώπους της βιοπάλης κι η Άννα ανακάλυψε το μυστικό πέρασμα του λουλουδιού μεσ' από τόσους δρόμους, ώσπου να φτάσει και να στολίσει τα ράκη. Στην άλλη άκρη του δρόμου είναι η

0^

Ο

.. / '^ ίϊ\

I I ;.ϊ j ;

%Μ

Δ' τόμος αναφέρεται στην περίοδο 1660-1789. Στο πρώτο κε­ φάλαιο εξετάζεται η γέννηση του απολυταρχικού κράτους, δεύτερο η αντιμεταρρύθμιση και η καθολική μεταρρύθμιση. ^Ργανό τους υπήρξε το τάγμα των Ιησουιτών, το οποίο ίδρυσε σΧολεία μέσης εκπαίδευσης, τα οποία «ανταγωνίστηκαν γρήγορα προτεσταντικές ακαδημίες, όπου διδάσκονταν τα ελληνικά Kin μαθηματικά. Οι Ιησουίτες έδωσαν αντίθετά έμφαση στα κζάσικ-ά λατινικά, τις θρησκευτικές ασκήσεις, το θέατρο και τις σ°Φατικές ασκήσεις ».12 Σε ένα ανθρωπιστικό ιδεώδες, προσαναΤ°ΣΐΠ(ΐέί'ο προς μια λογιοσύνη, ερχόταν να αντιπαρατι,Οεί ένα άλ-

142/εηιλογη λο αριστοκρατικό, στραμμένο προς την εκπαίδευση του «κοσμι­ κού» ανθρώπου. Η επιτυχία υπήρξε άμεση. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στους πολέμους από το 1618 μέχρι το 1660. Πρόκειται ουσιαστικά για συγκρούσεις μεταξύ κα­ θολικών και προτεσταντών. Αποτέλεσμά τους υπήρξε η ερήμωση της υπαίθρου και η δημογραφική κάμψη. Στο τρίτο κεφάλαιο με τίτλο «Οι αμφισβητήσεις στο 17ο αιώνα» εξετάζονται κυρίως οι αγροτικές εξεγέρσεις, οι οποίες, ως επί το πλείστον, δεν ήταν εξεγέρσεις με επαναστατικό χαρακτήρα, που αμφισβητούσαν το φεουδαρχικό σύστημα, παρά εξεγέρσεις κατά της φορολογίας, καθώς οι φόροι που βάραιναν τους αγρότες ήταν αφόρητοι, σε μια εποχή που η οικονομική συγκυρία ήταν δυ­ σμενής. Στο τέταρτο κεφάλαιο με τίτλο «Ο νεωτερικός χαρακτήρας του 17 αιώνα» εξετάζονται οι νέες αξίες: «Τρία είναι τα γεγονότα που κατά τη γνώμη μας χαρακτηρίζουν τις βαθύτερες τάσεις του αιώ­ να.: στις 21 Νοεμβρίου 1620, λίγοι πουριτανοί (102 για την ακρί­ βεια) αποβιβάστηκαν από το Μαίνφλάουερ στο ακρωτήριο Κον και μέσα σε μια παγωμένη καταχνιά, υπέγραψαν μια ιδρυτική συμ­ φωνία, στην οποία ορκίζονταν να πραγματοποιήσουν την ουτοπία τους, δηλαδή την πολιτεία του Θεού, όπως την φαντάζονταν εκεί­ νοι. Εισακούσθηκαν από τους μεταγενεστέρους και οι Πατέρες Προσκυνητές θεωρούνται οι ιδρυτές της αμερικανικής ελευθερίας. Μερικά χρόνια νωρίτερα, το 1607, εμπορευόμενοι του Ά μστερ­ νταμ είχαν ιδρύσει την τράπεζα του Ά μστερνταμ, την πρώτη τρά­ πεζα καταθέσεωνν που θα ευνοούσε ακόμη περισσότερο την ανά­ πτυξη του ολλανδικού εμπορικού καπιταλισμού και θα μετατρέψει μια μικρή εμπορευόμενη δημοκρατία σε μια από τις μεγαλύτερες δυνάμεις του κόσμου που θα ξεπερνούσε την Ισπανία και την Γαλ­ λία. Τέλος, το 1637, ένας "έντιμος άνθρωπος” δημοσίευσε τρεις πραγματείες: Γεωμετρία, Διοπτρική και Μετέωρα, που είχαν μια εισαγωγή: Λόγος περί μεθόδου για την ορθή καθοδήγηση του Ορ­ θού Λόγου, η οποία επρόκειτο σύντομα να μετατρέψει τον τρόπο κατανόησης και αναπαράστασης του αισθητού κόσμου. Ορθός λό­ γος, ελευθερία, χρήμα, τρεις αξίες που κατείχαν τα πρωτεία στην ολλανδική Δημοκρατία, στη Νέα Αγγλία και στη διακρατική Δη­ μοκρατία των Γραμμάτων. Οι αξίες αυτές άρχισαν να έχουν το προβάδισμα έναντι των αρχών της αυθεντίας και του κύρους των Αρχαίων, της υπακοής στον ηγεμόνα, της τιμής και της ιεραρχίας των αξιωμάτων ».14 Ακολουθεί ένα κεφάλαιο με θέμα «Χρόνος, χώρος και επικοινω­ νία». Σύμφωνα με τον συγγραφέα, υπάρχουν περισσότεροι «χρό­ νοι» την ίδια εποχή. «Αυτός του αυλικού των Βερσαλιών ή του Πότσδαμ δεν είναι ο χρόνος του τραπεζίτη και του εμπόρου και ακό­ μα λιγότερο των χωρικών, που αποτελούν τα 8 ή τα 9/10 των Ευ­ ρωπαίων. Ο "πραγματικός” χρόνος που ζει ο χωρικός της Βρεττάνης δεν είναι ο χρόνος της επιστημονικής μέτρησης, ομοιογενής, με ίσα και ουδέτερα διαστήματα. Γι’ αυτόν, οι διαφορετικές στιγ­ μές της ημέρας δεν έχουν την ίδια αξία ».15 Ό σ ο ν αφορά τον χώρο και κατ’ επέκτασιν τις επικοινωνίες, σημειώνεται βελτίωση της τε­ χνικής υποδομής (ταχυδρομείο, δρόμοι, άμαξες). Πάντως ot μεγα­ λύτερες πληθυσμιακές μάζες (π.χ. αγροτικές) μένουν αμετακίνη­ τες. Τα κοινωνικά στρώματα που κατ’ εξοχήν κινούνται είναι ειδι­ κευμένοι τεχνίτες και μαθητευόμενοι (για επαγγελματικούς λό­ γους), τσιγγάνοι (για πολιτιστικούς λόγους), τυχοδιώκτες και ζη­ τιάνοι, καλλιτέχνες και επιστήμονες, διοικητικοί υπάλληλοι, διω­ κόμενοι Εβραίοι, στρατιώτες, διωκόμενοι για θρησκευτικούς λό­ γους, μετανάστες προς την Αμερική.

επιλογη/143 Στο επόμενο κεφάλαιο εξετάζεται η δημογραφική εξέλιξη (αύξη­ ση του πληθυσμού) σε συνδυασμό με την αύξηση της παραγωγής και τη βελτίωση των μέσων διατροφής. Και σ’ αυτή την περίοδο δεν λείπουν ο λιμός και ο λοιμός. κολουθεί το κεφάλαιο «Οι ευρωπαϊκές αξίες», όπου εξετάζε­ ται ο ρόλος που έπαιξε ο κοσμοπολιτισμός και ο εθνικισμός στην Ευρώπη τον 18ο αι. καθώς και τα κοινωνικά και θρησκευτικά ιδανικά. («Οι μύθοι της Φυλής, της Ιεραρχίας, του Οίκου, του Θάρρους, της Αγνότητας, αναπληρώνονται από αυτούς της Προό­ δου, της Ισότητας, της Ευτυχίας, της Ελευθερίας»).16 Στο κεφάλαιο «Οι Ευρωπαϊκές Κοινωνικές Δομές» εξετάζεται κυρίως η μετάβαση από την κοινωνία των κλειστών, προνομιού­ χων τάξεων στην ταξική κοινωνία. Η κοινωνία των κλειστών τάξεων χαρακτηρίζει ίσως όλα τα Ευραιπαίκά κράτη τον 17ο αι., οποιοδήποτε κι αν ήταν το πολιτικό και οικονομικό καθεστώς. Η αλλα­ γή της κοινωνικής δομής γίνεται με διαφορετικούς ρυθμούς και σε διαφορετικό χρόνο σε κάθε Ευρωπαϊκό κράτος. Η αγγλική κοινω­ νία, για παράδειγμα, ήταν μια «κοινωνία αξιωμάτων», κλειστών τάξεων ακόμα και την εποχή της ανάπτυξης του βιομηχανικού κα­ πιταλισμού. Δεν ήταν μια κοινωνία κλειστών τάξεων κατά το γαλ­ λικό πρότυπο, το οποίο βασιζόταν στην εκτίμηση προς μια τάξη κληρονομικών στρατιωτικών ευγενών, αλλά σε ένα περίπλοκο σύ­ στημα αξιολογικών κριτηρίων για τον ιδανικό άνθρωπο που απο­ τελούσε ο τζέντλμαν, με άλλα λόγια για μια εκπαίδευση κι έναν τρόπο ζωής. Σε κάθε μεγάλη εσωτερική σύγκρουση, οι σταθμοί της πολιτικής και θρησκευτικής ζωής είχαν επιπτώσεις στο εσωτε­ ρικό κάθε κοινωνικής ομάδας. Δεν υπήρχε σύγκρουση μεταξύ μιας αστικής καπιταλιστικής τάξης και μιας φεουδαρχικής, που από καιρό είχε εκλείψει».17 Το τελευταίο κεφάλαιο του Δ ’ τόμου είναι αφιερωμένο στις θεω­ ρίες για το κράτος κατά τον 18ο αι. Στον Ε' τόμο εξετάζεται η περίοδος 1879-1848 και ορισμένες πτυχές της περιόδου 1848-1914.

Α

■m Ελένη, που λύνει και το μυστήριο.·· Πρόκειται για μια συγκινητική Η στορία αγάπης και φιλίας, τρυψΗ ρότητας και ανθρωπιάς με πρωτα­ γωνιστές ανθρώπους της βιοπάλη1! και της στέρησης, που ξέρουν να ζουν με αξιοπρέπεια και να μάχο­ νται την ανέχεια και την αδιαφορώ των συνανθρώπων τους με καρτε­ ρία, που ξέρουν να βοηθούν ο έναί τον άλλο και ν’ αγαπούν. Που κά­ νουν το άχρηστο χρήσιμο, το άσχη­ μο όμορφο, το πεταμένο λειτουρΥ1' κό. Που ζουν καθημερινά την ποίη­ ση των απλών πραγμάτων! Η Φ.Β.Σ. στάθηκε σ’ αυτή την ά­ χθη κι είδε τον καλό αγώνα, αττοφεύγοντας να δείξει την άλλη όψΊ των πραγμάτων, όλα τα αρνητικά! στοιχεία, που είναι συνακόλουθά I της μίζερης ζωής κςιι της καθημερ1' νής στέρησης, της καταφρόνιας κι*1 του κοινωνικού περιθωρίου. Και υ­ ποθέτω σκόπιμα. Στην αθλιότητά φύτεψε λουλούδια ελπίδας κι είδ£ τον κόσμο, όπω ς θα τον ήθελε, Ρ£ τα μάτια της αθωότητας ενόί παιδιού.

ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΟΗ

την εισαγωγή θίγονται τα βασικά χαρακτηριστικά της περιό­ δου: «Γύρω στα 1789, ενώ η έκφραση έρχεται να επιβληθεί στη Υαλλική και την αγγλική γλωσσά, νομίζουμε ότι μπορούμε να δια­ κρίνουμε την ύπαρξη ενός ευρωπαϊκού πολιτισμού , στον οποίο οι άνθρωποι της εποχής συνήθως αποδίδουν μια ανωτερότητα σε οχέση με τους υπολοίπους. Φαίνεται θεμελιωμένος σε κοινές πολι­ τισμικές ρίζες: στην ελληνορρωμαϊκή κληρονομιά, που ανέκαθεν διδασκόταν στα σχολεία και τα πανεπιστήμια, ακόμα και στα πιο ανοιχτά προς την παιδαγωγική ανανέωση και τις νέες επιστήμες στο χριστιανισμό με τα ποικίλα του χαρακτηριστικά και ο οποίος, μολονότι βάλλεται, διαποτίζει τα πνεύματα και την ορολογία: σ’ έναν πριυτότυπο φιλοσοφικό στοχασμό, που γεννήθηκε μαζί με τον °υμανισμό, αναπτύχθηκε την εποχή του Διαφωτισμού και ο ο­ ποίος, σε όλη την Ευρώπη, αφού πέρασε από τα Βορειοδυτικά στην Ανατολή και το Νότο, έχει προσδιορίσει ένα σύστημα που βασίζε­ ται στον φυσικό νόμο, στα δικαιώματα που απορρέουν απ αυτόν Και στην κατανόησή του από την ανθρώπινη λογική». Μέσα στην ίδια περίοδο με τη βιομηχανική επανάσταση συντελείται μια οικονομική επανάσταση, που περιέχει εν σπέρματι την ανατροπή -όλων των κοινωνικών σχέσεων. «Πρόκειται για μια πρόκληση την οποία οι ευρωπαϊκές κοινωνίες δεν ήταν εξίσου έτοιμες να αποδεΧθοΰήκαι η οποία, από το 1789, καθιστούσε προφανή την ανομοιο­ γένεια) των αντιλήψεων, τη σχετικότητα των προτεραιοτήτων, τον

Σ

if

ι^ ^ /ίΐιίΛ υ γ η ειδικό χαρακτήρα των κοινωνικών δομών, την ευκαμψία ή την αυ­ στηρότητα των εθνικών συστημάτων. Έμελλε να αποκαλύψει έ­ θνη έτοιμα να ακολουθήσουν μια νέα εποχή και άλλα ακόμη αγκιστρωμένα σταθερά στο παραδοσιακό σύστημα. Οι εκκλήσεις των φιλοσόφων στον ορθό λόγο και στην αρμονία των λαών δεν είχαν εξαλείψει τις εθνικές ορέξεις, που εξακολουθούσαν να διεγείρονται, εδο') και εκεί, λόγω των αναγκών της οικονομίας και της έ­ ντονης πληθυσμιακής πίεσης μετά τη "δημογραφική επανάστα­ ση” του δευτέρου μισού του 18ου αιώνα. Στο όνομα μάλιστα της «ισορροπίας», κάθε δράση του ενός προκαλεί αντίδραση του άλ­ λου και η ιδέα της διανομής των λαφύρων μέσα στην απόλυτη λησμονιά των δικαιωμάτων των λαών δεν απεικονίζει την εγκαθίδρυ­ ση μιας οποιοσδήποτε pax europeana.(...) Ο ιστορικός έχει μεγαλύ­ τερη άνεση να διακρίνει τα σημάδια, για εκείνον σαφή, μιας πραγ­ ματικής ρωγμής της ευρωπαϊκής ενότητας. Η ρωγμή αυτή θα εκ­ δηλωθεί ανάμεσα στα 1789 και 1848. Υπό τον κλονισμό των τεχνο­ λογικών νεωτερισμών και των επαναστάσεων, βλέπουμε να θραύονται οι παλαιές κοινωνικές δομές και να γεννιέται η αστική Ευρώπη». το πρώτο κεφάλαιο με τίτλο «Οι κοινωνικοοικονομικές ρωγ­ μές» σκιαγραφούνται οι διαφορές, το «ρήγμα» που ανοίγεται ανάμεσα στις οικονομίες αιχμής και στις καθυστερημένες. Στην κορυφή ταιν οικονομιών της αιχμής βρίσκεται το «βρετανικό μο­ ντέλο» (και χαρακτηρίζεται ως μοντέλο, γιατί θαυμάζεται παγκοσμίως και ένα ταξίδι στη βιομηχανική Αγγλία της εποχής παίρνει το μορφωτικό ρόλο του «Grand Tour» στην Ευρώπη των Ευρω­ παίων αριστοκρατών - και όχι μόνο των Ά γγλω ν, όπως αναφέρεται στο κείμενο - του 16ου και Που αι.): «Μπορεί να προσδιορισθεί σαν μια μηχανοποιημένη και συγκεντρωμένη βιομηχανία, ένα ολοένα και περισσότερο συστηματικό άνοιγμα στις παγκόσμιες συναλλαγές, μια επιχειρηματική ελευθερία που ανάγεται σε δόγμα. Υποστηρίζεται από μια ορθολογική αγροτική οικονομία και από έ­ να προωθημένο πιστωτικό σύστημα. Επωφελείται από την πρωτοπορεία του, που αποτελεί αποφασιστικό παράγοντα ανάπτυξης α­ νώμαλης, αλλά ταχείας ».20 Η υπόλοιπη Ευρώπη αναπτύσσεται με πιο αργούς ρυθμούς. Παράλληλα με την οικονομική ανάπτυξη έ* χουμε και διαφοροποίηση της ταξικής δομής των ευρωπαϊκών κοινωνιιόν: «Το 1790, σε κάθε χώρα της Ευρώπης, η περιουσία συμ­ βάλλει σημαντικά στον καθορισμό της ιεραρχίας και πολλοί αντα­ γωνισμοί αντιστοιχούν σε ταξικές αντιθέσεις, όπως η απεργία ερ­ γατών και τεχνιτίόν κατά του εμπόρου - βιοτέχνη, η οργή των αγροτιόν κατά των σφετεριστών βοσκοτόπων και κοινοτικών δα­ σών, οι εξεγέρσεις εργατών γης κατά των γαιοκτημόνων, οι φορο­ λογικές και τελωνειακές έριδες ανάμεσα στους προνομιούχους των δύο αντιστοίχων τύπων οικονομίας. Συχνά ωστόσο, σχέσεις και συγκρούσεις εκτυλίσσονται στους κόλπους ή μεταξύ των ομάδοτν τις οποίες προσδιορίζουν κανόνες γραπτοί ή εθιμικοί χωρίς ά­ μεσο δεσμό με το επίπεδο περιουσίας ή εισοδημάτων. Υπάρχουν "στρώματα” κοινωνικά, που βασίζονται στην καταγωγή ή την δραστηριότητα, αλλά επίσης στην οικογενειακή ιδιοκτησία, στην κουλτούρα, σ ’ έναν παραδοσιακό "σεβασμό” ή ακόμα στο αίσθη­ μα μιας "φυσικής” ανωτερότητας. Τιμές, τίτλος στο οικόσημο, περιβολή του ξίφους του αξιωματούχου στις δημόσιες τελετές, προνόμια, μερική φορολογική ατέλεια προς όφελος ενός ιδιαιτέ­ ρου ποινικού και δικαστικού συστήματος ή το δικαίωμα συμμετο­ χής στη Συνέλευση των Τάξεων έχουν, φαίνεται, για καιρό, δη­ μιουργήσει ουσιαστικές διακρίσεις ».21 Ασφαλώς δεν υπάρχει ταυ-

Σ

επ ιλογη/145 Τότητα κοινωνικών δομών σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο. Ό °° προχωρεί κανείς προς ανατολάς, οι κοινωνικές δομές γίνονται °^ο και πιο δύσκαμπτες, με ακραίο παράδειγμα τη Ρωσία της «α­ πέραντης αγροτιάς», που κυριαρχείται από μια τάξη ευγενών, μι­ αρότερη του 2% του πληθυσμού γύρω στα 1815, η οποία είναι επί°ης υποτελής στον Τσάρο.

V το δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο «Οι πολιτικές ρωγμές» παρουΤ- σιάζεται ο πολιτικός βίος της Ευρώπης μετά τη γαλλική επαν®σταση, μέχρι το 1848, καθοριστικά επηρεασμένη από αυτήν; <(0 ι λαϊκές τάξεις, που εξακολουθούσαν να βρίσκονται σε μεγάλη °ναταραχή στα Γερμανικά και στα Ιταλικά κράτη, αναγκάστηκ«ν να αποδεχθούν την αποτυχία των πλέον προχωρημένων κοιV(0νικών πόθων. Παρ’ όλα αυτά, οι αρχές που είχαν γίνει το αντι­ κείμενο των πλέον ζωηρών συζητήσεων στις προηγούμενες δεκαεΐΙΕζ, φαίνονταν ότι είχαν κυριαρχήσει στο πνεύμα φωτισμένων μον’αΡχών ή στο εσωτερικό νέων κοινοβουλίων: η οργάνωση των κ'Ρατών που βασιζόταν σε σαφές συνταγματικό συμβόλαιο, και όχι °πλώς μόνο σε ιστορικές παραδόσεις, εντούτοις σεβαστές· η συμ^ετ°χή στις αποφάσεις του μονάρχη ολόκληρης ή τμήματος της ^«ϊκής βούλησης δια της εκλογικής οδού, έστω ακρωτηριασμένης. η προστασία κάποιων βασικών ελευθεριών, στο όνομα των οn°itov, σχεδόν παντού, η ιδιοκτησία αμυνόταν εναντίον όλων των 0,Ιΰδών της κοινοκτημοσύνης· ο σεβασμός της εθνικής ιδιαίτερο­ υ ς , αλλά και του δικαιώματος ένωσης, της οποίας η πραγματοίΐ0'ηση φαινόταν ότι έπρεπε να ανατεθεί στους ενωτικούς ηγεμόνες ΤΊς Πρωσίας και του Πεδεμοντίου για λογαριασμό αντιστοίχως Τ(°ν Γερμανών και των Ιταλών η γενικευμένη άρνηση του φεουδ(ίΡχικού φόρου και η επιβεβαίωση του φιλελεύθερου ατομικισμού. °.τι είχε θριαμβεύσει, κατά τους πρώτους μήνες της Επανάστα0,Κ (του 1848), ήταν πράγματι η γαλλική Επανάσταση του 1789 Κ(*ι η εξαγγελία του "Μεγάλου Έθνους” . Με μισόν αιώνα καθυ°ΤέΡηση, το μεγαλύτερο τμήμα της Ευρώπης είχε περάσει στο °ΤΡατόπεδο της ελευθερίας και είχε ξαναβρεί μια βαθιά εν°τητα».22 V το τρίτο κεφάλαιο εξετάζονται «Τα ρήγματα μιας κυρίαρχης ^ Ευρώπης». Η πολιτικά, οικονομικά και πολιτισμικά κυρίαρσε παγκόσμιο σχεδόν επίπεδο Ευρώπη αναζητεί συνήθως χωρίς Ατυχία μια μόνιμη ισορροπία ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις την αποτελούν. Οι αλλαγές στον πολιτικό της χάρτη δημιουρ0>“ν Α τις τις προϋποθέσεις προυπουεσεις για γιυ μελλοντικές μεΛΛυνιικ&ς συγκρούσεις. Σίτο β’ μέρος του Ε’ τόμου παρουσιάζεται η εποχή της παγκό° Ν ς κυριαρχίας της Ευρώπης (1848-1914). Στο πρώτο κεφάλαιο H*e τίτλο «Η Ευρίόπη κυρίαρχος του κόσμου» εξετάζεται η πολιτι Και οικονομική κυριαρχία της Ευρώπης στον πλανήτη με τον <910 ώκιοκρατισμό και τον ιμπεριαλισμό. Σίτο Uδεύτερο κεφάλαιο Ευρώπη έ­ O U l o |J U 1\ ( A | M A U I U )με U < τίτλο ■ * * / v v / «Η 4 1 I των αντιφάσεων» 1 ξι:'Τσζεται η εξέλιξη των πολιτικών συστημάτων, που έχει ως κύρια Ιο.ώακτηριστικά εξέλιξη του πολιτεύματος, uipioTiK U ττην η ν εςε/ν,ιι,ιι i w κοινοβουλευτικού — ..........

-ι----- ·»> ’! διαμόρφωση των κομμάτων, τη σταδιακή επιβολή της καθολι'ίζ Ψηφοφορίας, την τάση για ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας, °Κο(α στηρίζεται σε μια γραφειοκρατία και ένα στρατό που αναt ^Ράγονται, την κοσμικοποίηση του κράτους και την προσπάθεια ! (|ίαίίρεσης της παιδείας από τα χέρια της εκκλησίας. (Ασφαλώς Τν υπάρχει ευθύγραμμη πολιτική εξέλιξη, αλλά σημειώνονται ,°Σ·λ|ς|παλινδρομήσεις, όσον αφορά π.χ. τα αυταρχικά καθεστώ‘ Της Ρωσίας και των Αψβούργων). Επίσης παρουσιάζεται η νέα a

Μ 1 Χ Α Ε Α Ε Ν Τ Ε : Ο κα­ θρέφτης μέσα στον κα­ θρέφτη. Μ ετ .: Μαρία Αγγελίδου. Αθήνα, Ψυ­ χογιός, 1989. Σελ. 236, 8ο.

Ο κόσμος ο ορατός είναι ένα σύ­ νολο ειδώλων, που προέρχονται α­ πό διαδοχικές ανακλάσεις κι «ο λό­ γος δεν είναι παρά ένας θόρυβος». Ο άνθρωπος έρχεται από το που­ θενά, εν αρχή ην το Χάος, ψάχνει σε όλη του τη ζωή για κάποιο προορι­ σμό ενώ βυθίζεται ανήξερα σι ο λή­ θαργο του αργού θανάτου και κα­ ταλήγει μ' άδεια χέρια στο χώρο της απέραντης μοναξιάς, στο Τίποτα, στην πιο αδιαμφισβήτητη πραγμα­ τικότητα, το θάνατο και τον ανύ­ παρκτο χρόνο. Έχουμε λοιπόν στο έργο αυτό του Έντε, Ο καθρέφτης μες στον καθρέφτη, ένα σκηνικό με πολλα­ πλά είδωλα, είδωλα-ήρωες, που προέρχονται από αλλεπάλληλους αντικατοπτρισμούς. Πρόκειται για ένα είδος αφήγησης, που χρησιμο­ ποίησε ο Έντε για να αποτυπώσει «τις αναμνήσεις του, τους φόβους του και τις ελπίδες του». Και πριν απ' αυτόν ο Ρεημόν Κενή): Η Ζαζί στο Μετρά, ο Λουί Φερντινάν Σελίν: Ταξίδι στο τέλος της νύχτας και ο Βόιτσεκ Χας με τις ταινίες: Ο καθρέ­ φτης και Το χειρόγραφο που βρέθη­ κε στη Σαραγόσα. Εδώ ο μύθος, που δένει την αφή­ γηση, δεν υπάρχει. Εδώ έχουμε πολλά επίπεδα, που εναλλάσσο­ νται πάνω στο σκηνικό του κόσμου. Έχουμε ένα χείμαρρο λέξεων και ει­ κόνων — που δίνουν σκηνικές οδη­ γίες - ένα ορμητικό ρεύμα που

tsr

146/επιλογη

επιλογη/147

κατάσταση των κοινωνικών τάξεων (με έμφαση την επιδίωξη των μεσαίων τάξεων μετά το 1880 για κατάκτηση ενός μέρους της πο­ λιτικής εξουσίας) καθώς και την ανάπτυξη των σοσιαλιστικών ιδε­ ών και του συνδικαλιστικού κινήματος.

ΣΤ' τόμος αναφέρεται στην ιστορία της Ευρώπης από το 1848 (όση ύλη δεν καλύφτηκε στον προηγούμενο τόμο) μέχρι τη δε­ καετία του 1970. Στο πρώτο κεφάλαιο με τίτλο «Η Ευρώπη σε αναστάτωση. Προς μια Ευρώπη εθνών 1848-1871» (sic), εξετάζεται κατ’ εξοχήν η ιταλική και η γερμανική ενοποίηση, η άνοδος της Γερμανίας, ο έντονος οικονομικο-πολιτικός ανταγωνισμός που θα οξύνει τους ε­ θνικισμούς και θα οδηγήσει στον καταστροφικό Α' Παγκόσμιο πόλεμο. Στο πρώτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους του ΣΤ' τόμου σκιαγραφείται ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος και οι συνέπειές του για την Ευρώπη. Στο δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο «Η Ρωσσική Επανάσταση και ο σοβιετικός ολοκληρωτισμός» παρουσιάζεται πάρα πολύ περιλη­ πτικά η δημιουργία και η εξέλιξη της Σοβιετικής Ένωσης μέχρι τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η «Αποτυχία των φιλελευθέ­ ρων δημοκρατιών»; «Το 1919 ο δυτικός φιλελευθερισμός φαίνεται να θριαμβεύει. Το 1939 όμως σφραγίζεται η αποτυχία του. Οι φιλε­ λεύθερες κοινωνίες και κυρίως οι Δυτικές, φάνηκαν ανίκανες να προσαρμοστούν στην οικονομική κρίση και να αντιμετωπίσουν τη διπλή πίεση του κομμουνισμού και του φασισμού. Στη διάρκεια ό­ λης αυτής της περιόδου κράτησαν μία στάση ουσιαστικά θεσμική, καθώς και συντηρητική οικονομική συμπεριφορά, βασικά νομι­ σματική. Θέλησαν να διατηρήσουν νομίσματα που να εξαρτώνται από το φράγκο ή τη στερλίνα και δε σκέφτηκαν καθόλου να στρα­ φούν προς την ανάπτυξη, μοναδικό μέσο για να εξουδετερωθεί η κρίση, η ανεργία και η φτώχεια».23 Στο τέταρτο κεφάλαιο σκιαγραφείται η άνοδος των φασιστικών ολοκληρωτισμών. Εντοπίζονται τα κοινά στοιχεία των φασιστι­ κών κινημάτων της Ευρώπης: φανατισμένος εθνικισμός, δημιουρ­ γία ισχυρού κράτους, αυστηρά ιεραρχημένου, που συνήθως στηρί­ ζεται σε ένα μοναδικό κόμμα, χρήση βίας και τρομοκρατίας και, στην περίπτωση της ναζιστικής Γερμανίας, συστηματικός ρατσι­ σμός. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η γέννηση και εξέλιξη των κινη­ μάτων του Μουσολίνι στην Ιταλία και του Χίτλερ στη Γερμανία. Ο συγγραφέας συνοψίζει τη σημασία των φασιστικών ολοκληρωτι­ κών κινημάτων για την ιστορία της Ευρώπης: αποτελούν τη ρήξη με μια μακρόχρονη φιλελεύθερη παράδοση, επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τους Ευρωπαίους οδηγώντας στην περιφρόνηση του δικαίου και την απόρριψη του ανθρωπισμού που για αιώνες αποτελούσε τη βάση της ευρωπαϊκής σκέψης. «Κι έτσι, όχι μόνο γιατί αποτέλεσε την κυριότερη αιτία του πολέμου αλλά γιατί, ίσως, οδήγησε σε βα­ θιές μεταβολές των ιδεών και της νοοτροπίας, ο φασιστικός ολο­ κληρωτισμός σε όλες του τις μορφές συνέβαλε έντονα σ’ αυτό που ορισμένοι αποκαλούν "παρακμή της Ευρώπης” ». Στο επόμενο κεφάλαιο σκιαγραφούνται οι ενδοευρωπαϊκές σχέ­ σεις κατά τον μεσοπόλεμο, οι συνθήκες που οδήγησαν στον δεύτε­ ρο παγκόσμιο πόλεμο καθώς και η πορεία του πολέμου, το τέλος του οποίου επικυρώνει η συνθήκη της Γιάλτας, η οποία έθεσε τις βάσεις για τον ψυχρό πόλεμο και τον διαμελισμό της Ευρώπης.

Ο

δρασκελίζει την πραγματικότη^ και δίνει σκηνές ενός κόσμου τταρ^' λόγου και εφιαλτικού, όπου τα άτ°" μα ζουν και κινούνται μέσα σε Ρ|0 παραφροσύνη και οι πράξεις τοι& όπω ς και οι σχέσεις τους, έχουν ακαταλόγιστο, είναι παράδοξες, °, νερμήνευτες, συχνά αινιγματικ0 ρευστές και χαώδεις, συγκεχυμένα κι ακατανόητες. Πρόκειται για τρελό ταξίδι στο χώρο του υποο11' νειδήτου, για ένα π α ρ α λη ρ ώ φαντασιώσεων και παραισθήσε^ σε μια προσπάθεια συνδιαλλαγή και ερμηνείας του παράλογου ι°° κόσμου μας. Αλλά και για έν° παιχνίδι-ποίημα ατέλειωτο με τιζ λέξεις, παραπλανητικό με τις φωτ° σκιάσεις, τα σχήματα και τους αντι' κατοπτρισμούς στα διάφορα σκΠνΙ' κά, που προβάλλονται από τη Ρ|£< στιγμή στην άλλη. Ωστόσο πίαω από τα τρελά ττ^ χνιδίοματα των εικόνων, ένας σμος τρέχει, τρέμει, ασφυκτιά, αΥί')" νιά, μπερδεύεται και δεν φτάν£| πουθενά. Ανίδεοι και πλανημένοι °1 άνθρωποι παρασέρνονται στη δ(ν1 ενός εξουθεναιτικού χορού, που 0 δηγεί μοιραία οτην αυτοκαταστρ0 φή. Γέφυρα ανάμεσα στο Εγώ στο Εσύ δεν υπάρχει μήτε πρόκ£| ται να στηθεί, αφού δεν υπήρξε τ(| θανότητα μήτε θα υπάρξει να ° 1,’ ναντηθούν πουθενά. Η ζωή είναι £' νας λαβύρινθος μέσα στον βιωμέ'10 χρόνο, μια αχάραγη γραμμή 0<° πρόσω πο της αιωνιότητας. «ΠεΡ" νάς και δεν διακρίνεται ούτε καντ πέρασμά σου» (26). Τίποτα δεν ° πάρχει. Κι εμείς δεν είμαστε παρά 0 ριθμοί ασήμαντοι μέσα στον κύ*λ της φθοράς και του θανάτου, μέΟ

το έκτο κεφάλαιο σκιαγραφούνται ο ψυχρός πόλεμος και ο JLj διαμελισμός της Ευρώπης ως συνέπεια του δευτέρου παγκο­ σμίου πολέμου, στο έβδομο η συγκρότηση του σοσιαλιστικού κό­ σμου μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και στο όγδοο η εξέλιξη της δυτικής Ευρώπης μετά το 1945. Κλείνοντας το τρίτο μέρος του ΣΤ' τόμου ο συγγραφέας αισθάνεται την ανάγκη να εκφράσει τον ακόλουθο προβληματισμό για τον προορισμό των ευρωπαϊκών ε­ θνών στο τελευταίο τέταρτο του 20ού αι.: να προσφέρουν ένα νέο «μοντέλο κοινωνίας» υποβοηθώντας έτσι έναν προβληματισμό που, στην Ανατολή όσο και στη Δύση, θα συμφιλίωνε την επιστή­ μη και την κοινωνία, τις παραδόσεις και τις οικονομικές ανα­ γκαιότητες, τους κεντρικούς θεσμούς και την απαραίτητη εξουσία των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης, που θα συμφιλίωνε τον οικονομικό ορθολογισμό και την υπεράσπιση του ανθρώπου, τις διάφορες κοινωνικές τάξεις μεταξύ τους, δίνοντας στον κόσμο μια πραγματική σύνθεση που να έδειχνε τί θα μπορούσε να είναι μια κοινωνία της συμμετοχής, που θα συμφιλίωνε τελικά τους "προνο­ μιούχους” και τους προλετάριους της πείνας, είτε υλική είναι αυτή είτε πνευματική». Στο τέταρτο μέρος του ΣΤ' τόμου παρουσιάζονται οι ευρωπαϊκοί οργανισμοί: I) Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Οικονομικής Συνεργα­ σίας (Ε.Ο.Ο.Σ.-Ο.Ο.Σ.Α.), 2) Το συμβούλιο της Ευρώπης, 3) Η Έ ­ νωση Δυτικής Ευρώπης (UFO) και 4) Οι Ευρωπαϊκές Κοινότητες (με περισσότερες λεπτομέρειες)τ Στο τέλος του τόμου υπάρχει εν είδει παραρτήματος ένας πίνακας των θεσμών των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Η «Γενική Ιστορία της Ευρώπης» κλείνει με έναν επίλογο, στον οποίο εκφράζονται πολιτικο-πολιτισμικοί προβληματισμοί για το παρόν και το μέλλον της Ευρώπης. Αυτό το κείμενο, πολιτικό και όχι ιστορικό, είναι κατά τη γνώμη μας αμφίβολης αξίας. Ο συγ­ γραφέας βλέπει την Ευρώπη σε πολιτισμικό - κυρίως - κίνδυνο και καταδικάζει συλλήβδην π.χ. τον υπερρεαλισμό, παραγνωρί­ ζοντας την προσφορά του στον σύγχρονο τρόπο σκέψης, έκφρα­ σης και γενικότερα πολιτισμικής δημιουργίας: «Για ν απελευθε­ ρώσουν το ανθρώπινο πνεύμα καταστρέφοντας ολότελα αυτήν την κουλτούρα, οι υπερρεαλιστές καταδικάζουν την τέχνη, τη λογοτε­ χνία, τη γλώσσα. Προσπαθούν να τσακίσουν τους βασικούς κανό­ νες τους, τους γραμματικούς κανόνες, τις αρχές της σύνθεσης, να διαχωρίσουν τους συνειρμούς της επαγωγικής σκέψης για να φτά­ σουν στην «υπερπραγματικότητα» μέσα από το όνειρο, την ύπνω­ ση, το ναρκωτικό ».24 λείνοντας αυτή τη βιβλιοπαρουσίαση θα θέλαμε να κάνουμε μια σύντομη συνολική αξιολόγηση του έργου. Πιστεύουμε λοι­ πόν ότι οι αξιόλογοι συγγραφείς κατόρθωσαν να δώσουν ένα κείμενο άρτιο επιστημονικά και στο βαθμό του εφικτού ομοιογενές, Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν επισημαίνονται ποιοτικές διαφορο­ ποιήσεις μεταξύ των πολυάριθμων συντελεστών του έργου. Οι συγ­ γραφείς τήρησαν τις εξαγγελίες των διευθυντών έκδοσης ως προς το πλαίσιο αναφοράς του έργου, πράγμα κάπως προβληματικό για τον μέσο Έλληνα αναγνώστη, ο οποίος δεν έχει στη διάθεσή του περαιτέρω και άλλου είδους βιβλιογραφία που θα τον βοηθούσε να προσανατολιστεί καλύτερα στο παρόν έργο, π.χ. μία «παραδοσια­ κή» ευρωπαϊκή ιστορία με λεπτομερή παρουσίαση των γεγονότων. Ας μη περιφρονούμε το ρανκιανό «wie es eigentlich gewesen», διότι η ιάΐορική σκέψη έχει ως προαπαιτούμενο τη γνώση των γεγονό­ των, Για να μπορέσει ο ιστορικός να ανασυνθέσει μία εικόνα του

Κ

σ’ έναν αμφίβολο, αμφίρροπο κι αμφιταλαντευόμενο κόσμο, που εξαρτάται από παντού κι από πουθενά, που ψάχνουμε τον προορισμό, τον εαυτό μας, τα πρόσω πά μας, την α­ τομική μας ταυτότητα, χωρίς να το κατορθώνουμε, αφού όσο πάει ο κόσμος παραμορφώνεται με τις τερατογενέσεις! Ό λα στροβιλίζονται μέσα σ' ένα παρδαλό ανθρώπινο σύμπαν ρευ­ στότητας και ασάφειας, όλες οι περιοχές του ονείρου είναι διαφορετι­ κές όψεις μιας και της αυτής διαθλασμένης πραγματικότητας: του υποσυνειδήτου. Και τα όρια μεταξύ ορατού και ονειρικού στοιχείου εί­ ναι δυσδιάκριτα. Ποιο είναι πρα γ­ ματικό: ο εξωτερικός, ο ορατός κό­ σμος ή ο κόσμος του ονείρου; «Η α­ νάξια ταπεινότητά μου είναι η ιδιοκτήτρια όλων των πραγμάτων που κανείς δεν μπορεί να έχει στην κα­ τοχή του», λέει το κορίτσι στον ταξι­ διώτη του κόσμου (156). Και πιάνοντάς τον από το χέρι «προχω­ ρούν σιωπηλά στις εσωτερικές αί­ θουσες, για να συναντήσουν παρθενικές ηπείρους και ωκεανούς στο πρώτο φως της αυγής» (157). Με τα μάτια ενός παιδιού, με την αθωότητα ενός παιδιού μπορεί κα­ νείς να δει πιο μέσα από τα φαινό­ μενα την πραγματική όψη του κό­ σμου! Αλλά αυτό, μόνο με το όνειρο επιτυγχάνεται, μόνο με το όνειρο και μέσα στο όνειρο φτιάχνεις τον κόσμο «μαγικό». Ο άνθρωπος από τότε που έπαψε να ονειρεύεται έχα­ σε το δρόμο για τον παράδεισο. Και μόνο τα παιδιά μπορούν να δη­ μιουργήσουν μόνα τους στο όνειρό

ΒΤ*

ι

148/επιλογη

επιλογη/149 ανθρώπου στο παρελθόν, είναι ανάγκη να έχει στη διάθεσή του τα συστατικά στοιχεία-γεγονότα, με τα οποία θα μπορέσει να συ­ γκροτήσει την αναπαράσταση των δομώ ν πόσο μάλλον ο απλός αναγνώστης. α θέλαμε να επισημάνουμε και μία αδυναμία του έργου, που συνίσταται στο πώς αντιλαμβάνονται οι συγγραφείς του τον όρο «Ευρώπη», μολονότι δεν συμφωνούν πάντοτε μεταξύ τους. Έ ­ τσι κατά κύριο λόγο θεωρούν ως Ευρώπη το καθολικό και προτεσταντικό τμήμα της ηπείρου. Έτσι η καθολική Κροατία ή η Βοη­ μία θεωρούνται ως καθοριστικοί παράγοντες του ευρωπαϊκού πο­ λιτισμού, πράγμα που δεν ισχύει αίφνης για τη Σερβία ή για την Ελ­ λάδα. Η Ελλάδα θεωρείται ως τμήμα της Ευρώπης ουσιαστικά μό­ νο κατά την αρχαιότητα, -το δε Βυζάντιο καθόλου (άρα δεν ανα­ γνωρίζεται καν ως παράγων διατήρησης μέρους της αρχαίας έλληνικής κληρονομιάς, πόσο μάλλον ως πολύπλευρη πολιτικήπολιτισμική μονάδα, η οποία ακόμα και ως αντίπους της λατινι­ κής Δύσης στον πολιτισμικό, δογματικό και πολιτικό τομέα, απο­ τελεί οργανικό μέρος του ευρωπαϊκού πολιτισμού). Από την άλλη μεριά θεωρείται ως τμήμα της Ευρώπης η ορθόδοξη Ρωσία, κρά­ τος με μεγαλύτερες διαφορές από τη Δυτική Ευρώπη, απ’ ότι η Νο­ τιοανατολική Ευρώπη. Πιστεύουμε ότι αυτή η, κατά τη γνιάμη μας, λανθασμένη οριοθέτηση έχει μάλλον ως αίτιο τις ελλιπείς γνώσεις, πολλών δυτικών ιστορικών όσον αφορά τα Βαλκάνια 25 και γενικότερα την Ανατο­ λική Μεγόγειο. Αυτό το γεγονός το διαπιστώνει κανείς και στη «Μεσόγειο» του Μπρωντέλ, ο οποίος έγραψε ένα βιβλίο για όλη τη Μεσόγειο έχοντας επαρκείς γνώσεις μόνο για τη Γαλλία, την Ιβηρική Χερσόνησο και τη Βενετία. (Ελπίζουμε ότι όταν θα παρουσια­ στεί η ελληνική έκδοση του - αναμφισβήτητα πολύ σημαντικού - βιβλίου, θα επισημανθούν και οι αδυναμίες του και δεν θα γρα­ φτούν μόνο διθύραμβοι).

ρεται σημαίνει τη δικαστική εξουσία του χωροδεσπότη σε όλους τους υπηκόους του. α θέλαμε επίσης να παρατηρήσουμε ότι οι χάρτες θα έπρεπε να μεταφραστούν στα ελληνικά. Επίσης θα έπρεπε να ακο­ λουθηθεί ενιαίο σύστημα μετάφρασης των ονομάτων πόλεων ή γε­ ωγραφικών περιοχών ή λαών, με βάση τα ήδη καθιερωμένα. Έτσι επρεπε να μεταφραστεί Ά λη αντί Χάιλε, Έβρος αντί Μαρίτζα, Δνείστερος αντί Ντνιέστρ, Καρυνθία αντί Κορινθία (!), Σιλεσία α­ ντί Σικελία, μαγδαλένιοι αντί μαγδαλήνιοι, μινωίτες αντί «μινωικοί». Επιπλέον χρειαζόταν μια τελευταία διόρθωση των τυπογρα­ φικών λαθών καθώς μια πιο προσεκτική γλωσσική επιμέλεια του κειμένου (ευτυχώς όχι σε πολλά σημεία). Επισημαίνουμε μερικά βασικά γλωσσικά λάθη, ώστε σε μια ενδεχόμενη δεύτερη έκδοση να ληφθούν υπόψη. Σε παρένθεση είναι το σωστό: γλωσσολογική εξέλιξη, Β' 64, (γλωσσική), επικεντρωτική εξουσία, Β" 138, (συ­ γκεντρωτική) υπομισθωτοί, Γ' 12, (υπομισθωτές), «μα πού είναι τα χιόνια τα παλιά», Γ' 41 (χρόνια), γιουχάρουν, Γ' 72, (αποδοκιμά­ ζουν), φαντασιοκοιτίες, Γ' 76, (φαντασιοκοπίες), γαλακτερά, Γ' 94 (γαλακτοκομικά), μονάδες εργασίας ήταν το ατελιέ Γ' 102, (εργα­ στήριο), εμπορικοποιεί την παραγωγή, Γ' 108, (εμπορευματοποιεί), στο πλευρό του Μέγα Έρικσον, Γ' 140, (Μεγάλου) μικροπρόθεσμη, Γ 147, (βραχυπρόθεσμη), μπαχάρια και δρόγες, Γ' 165 (χωρίς σχόλιο!), αντιετατισμός, Ε' 189, (αντικρατισμός), κράτηTampons, ΣΤ' 80, (κράτη-σφραγίδες).

Θ

Θ

α πρέπει να κάνουμε και ορισμένες παρατηρήσεις για την ελ­ ληνική έκδοση του έργου., Κατ’ αρχήν χρειαζόταν ένας συ­ στηματικός υπομνηματισμός του κειμένου, αφού ο μέσος Έ λλη­ νας αναγνώστης ούτε έχει στη διάθεσή του τις απαραίτητες βιβλιο­ θήκες ούτε μπορεί να βρει στο εμπόριο ειδικευμένα εγκυκλοπαιδι­ κά λεξικά, στα οποία θα μπορούσε να ανατρέξει για να λύσει τις απορίες του. (Το κεφάλαιο π.χ. όπου παρουσιάζεται η γεωλογική κατάσταση της Ευρώπης είναι δυσνόητο, ελλείψει υπομνηματισμού). Επίσης έπρεπε να μεταφραστούν ή να αναλυθούν κάποιοι ό­ ροι που αναφέρονται ως αυτονόητης σημασίας, την οποία σημασία όμως είναι σχεδόν αδύνατο να βρει ο αναγνώστης. Θα δώσουμε έ­ να παράδειγμα για να γίνουμε σαφείς. Στη σ. 96 του Γ' τόμου αναφέρεται ο γερμανικός όρος Besthaupt χωρίς καμιά εξήγηση. Θα έ­ πρεπε σε μια υποσημείωση να σημειωθούν τα ακόλουθα: Besthaupt είναι το μεσαιωνικό λατινικό Mortuarium, που σήμαινε κατ’ αρχήν την επιστροφή στον χωροδεσπότη της ακίνητης ή κινητής χορη­ γίας σε περίπτωση θανάτου του παραλήπτη αυτής. Ό τα ν η χρήση του χορηγουμένου αγαθού έγινε κληρονομική, το Mortuarium πε­ ριορίστηκε σταδιακά στην απόδοση του καλύτερου ζώου και της καλύτερης φορεσιάς στον χωροδεσπότη. Κατά την επανάσταση των χωρικών, το 1525, απαιτήθηκε η κατάργηση του Mortuarium. Σε μια άλλη περίπτωση μεταφράζεται λανθασμένα ο γερμανικός ό­ ρος Patrimonialgerichtsbarkeit (και όχι Patrimonialgerichts barkeit που διαβάζουμε στο κείμενο) ως πατρογονική δικαιοδοσία. Ό μω ς αυτή ήταν η αρχική σημασία του όρου, ενώ στην εποχή που αναφέ-

Θ

τους τον κόομο τους. Κι αυτό το ξέ­ ρουν όλοι οι «τταραλλάκτες» - όχι τταραλλαχτές - ονείρων. Μόνο που χρειάζεται να μένουν πολλές δυνατότητες ανοιχτές για να μπορεί να μεταποιείται το όνειρο οε πραγ­ ματικότητα ή η πραγματικότητα σε όνειρο. Ό λα τα παιδιά μαζί πρέπει να το επιχειρήσουν, αφού μήτε η κοινωνία μήτε το σχολείο βοηθάει τα παιδιά να ονειρεύονται. Ό π ο ιο ς ονειρεύεται υπάρχει πιθανότητα κάποτε να ξυπνήσει από το κακό ό­ νειρο που είναι ο κόσμος. (216) Ο Κλάουν, απευθυνόμενος στο κοιμισμένο ακροατήριο (224), θ' α­ ναρωτηθεί: «Μήπως ονειρευόμαστε ο ένας τον άλλο; Μήπως δεν είμα­ στε παρά ένας ιστός ονείρων, ένα ■ πυκνό δάσος από όνειρα χωρίς τέ­ λος, χωρίς νόημα; Ένα μεγάλο όνει­ ρο όλοι μας, που δεν το ονειρεύεται κανείς;» Την απάντηση τη δίνει το κορίτσι των τριών χιλιάδων ετών στον Ταυ­ ρομάχο (233). Δεν υπάρχει ούτε μέ­ σα ούτε έξω από το Λαβύρινθο του ονείρου ο κόσμος: «Κι αυτός ο κό­ σμος εδώ είναι ένα από τα πολλά ό­ νειρα που ονειρευτήκατε και θα ο­ νειρευτείτε ακόμα». Κι όποιος π ερ­ νάει το κατώφλι του κόσμου τού­ του, όπου φτάνει η μνήμη μας, «βγαίνει για πάντα από το όνειρό μας» (234), και χάνεται μέσα σε μια αιώνια μοναξιά, που είναι το τέλος του ονείρου, το τέλος του κόσμου, ο θάνατος!

ΑΓΑΘΟΚΛΗΣ ΑΖΕΛΗΣ

ΤΑ ΠΡδΤΑ Μ Ο Υ Β ΙΒ Λ ΙΑ Δ. ΣΤΙΚΑ

. Οι καλοκαιρινές μου διακοπές Δ. ΣΤΙΚΑ

Το βιβλίο μου. Γ·α να παίζω και να μάθω (τόμοι Α ’-Β') π. ΔΑΡΑΚΗ

Η τεμπελομαρία Π. ΔΑΡΑΚΗ

Ονειρα στο Πετροχώρι Ε. BLYTON

Σημειώσεις

«Ο καθρέφτης μες στον καθρέ­ φτη» είναι ένα βιβλίο ποιητικό, γοη­ τευτικό, δυνατό με πολλές προε­ κτάσεις και ορατούς και αόρατους εφιάλτες, που παραμονεύουν κάθε κίνηση του σκοταδιού μες στο σκοτάδι.

Ε.Χ. .

1. Οφείλουμε πάντως να μνημονεύσουμε τα «εγχειρίδια της ισ, ίας» που παρου­ σιάστηκαν από τις εκδόσεις «Γνώση», παρά τον χαρακτήρα το. «ις σχολικών εγχειριδίων.

2. Α', 32 3. Α', 237 4. Β', 20 5. Β', 69 6. Β', 1441' 7. Β', 176 8. Β', 260 9. Β', 269. Ο συγγραφέας δεν περιλαμβάνει τους ορθόδοξους χριστιανικούς πληθυ­ σμούς στην χριστιανική Ευρώπη! ΙΟ. Β', 317 Π. Γ , 7-8 12. Γ , 93 13. Γ', 41-42 14. Δ ', 115-116 15. Δ ', 153 16. Δ', 250 17. Λ', 281 18. Ε', 7-8 19. Ε', 8-9 20. Ε', 22-23 21. Ε', 139 22. Ε', 125-6 23. ΣΤ', 112 24. Σ'Γ, 302 Το διαπιστώνει κανείς διαβάζοντας π.χ. στον Α' τόμο, σ. 137: Οι Ίωνες ήταν «εκατεστημένοι στο ακρότατο σημείο της ελληνικής χερσονήσου, στην Εύβοια, τςήου αποτελεί το περιθώριό της..·»·

Τα κόκκινα καρότα του Μπάρμπα Αρκούδου Ε. BLYTON

Τα καινούργια παπούτσια του Μπάρμπα Κούνελου Ε. BLYTON

Ο θησαυρός του Μπάρμπα Κούνελου Ε. BLYTON

Ο Μπάρμπα Αλεπούδος πηγαίνει στην αγορά Ε. BLYTON

0 Μπάρμπα Κούνελος και το φεγγάρι Ε. BLYTON

Το καινούργιο σπίτι του Μπάρμπα Αλεπούδου Φιγούρες Καραγκιόζη

GUTENBERG

α

φ

M „ v o w t P ' « « v '™ „

no

Η Γ « *

j K

U

>

ι ε

ρ

ω

μ

α

τ α

64·

σ

ε

« ηρ«°

N o β 5'

β«ηΗςΝθ67

■ s s x Ν& f r ' * 1'No 74 Σημειωτική ° Εχχηνισμός

Ν° 2'°

» - r mKt Κόμικς No ΡοκΝ ο 2^

?5

Μ,κρασ.ατ>κός. Κιν(ΐμοΤΟγρ 6φος Ν

λ

Ετιιστηρο νο

ΝεοεΚλΠ^κο

a« 6

«

n

S T

„

^οινοό

84

oV

^

Γλωσσολογία

^SSSSsSS zs&~&2****'

< « ° ,V?

s s j

φουτοορΌΙ1 ς

J

oP

^ ” 120

ο 00κ « ι · « ° f L

εγκλημο '

* * 1» no 2*0 * κογοτε*ν1° "

ΛΠόηεΐΡες

7» » » i £ * ? * * £ &

” 9 no 244

1 » 242

^Λ°m ν οτεΚ W » * 6 Wταί,ίδ'Ο f ! „ N O 2 *Q* ρφλία ,w Y ,,Ο « θάλασσα oTeWt>uv 4β εκδότες Ηο 244

144 ς Νο 146

t«,-^ηΑές r s s J 0S° νCοΔ6*

s ^ & r k7 s g

w * Γ

ψοχογλωο

; Ν °α 1 ^ 0 ’ « , “ " ° v’ “

E

Νο 224

Nq 94·

r£ ^ r°Td s .% r “

φαντασία Νο 22

κλ

s s j ^ -

η Χ Λ ' ϊ Γ ’ 80

n o

«»

ss^ss* * * "

TSS^r

o tM P , o O - °

ss-* * * * -^ NO 2 5 2

v 0 NO 2 rl N o 2 6 5

Ν'ε1ομ° Λ Ψ0ΧοΝθν ίες N° 261 KO„NVioJ

* ί ρ ω « ' 2βί

,

ϊ^ - ϊ£ 5 < « ώ 5 > * ·

Λιολσγία No 2

8

εί,οντ Knpfcv°

δελτίο! 153

ΑΝΟΙΚΤΟ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Ε­ στίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό του ο­ ποίου ευχαριστούμε θερμά.

ΙΝ Σ Τ ΙΤ Ο Υ Τ Ο Ο Μ Α Δ ΙΚ Η Σ Α Ν Α Λ Υ Σ Η Σ ΑΘ Η Ν Ω Ν

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

δελ Τ 1 ο

20 Ιουνίου 3 Ιουλίου 1ι)9 1

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βι­ βλίων γίνεται με βάση το λ λ λ γνωστό Δεκαδικό Σύστημα | Κ λ | 4 I / \ Λ| Ταξινόμησης, προσαρμο■ I σμένο στην ελληνική βιI I βλιογραφία. Ε π ιμ έ λ ε ια : ΣΕ ΚΑΘΕ κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλ­ Έ φ π Α π ά κιι φαβητικά οι Έλληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι. Η ΚΑΤΑΤΑΞΗ των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμφωνα με το ελληνικό αλφάβητο.

|

1991-1992 ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ ΟΜΑΔΙΚΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ: Εισαγωγή στήνΌμαδική Ψυχοθεραπεία ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ & ΖΕΥΓΑΡΙΩΝ: ΕΙσαγωγή στή Δυναμική τής Οικογένειας ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ: Εισαγωγή στήν Κοινωνική Ψυχιατρική ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ: Εισαγωγή στή Δυναμική Ψυχιατρική

\

V U

φικό

268

ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδιαία έντυπα.

ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΕΙσαγωγή στις Αξιολογήσεις

ΓΙΑ ΤΗΝ ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλνουν έγκαιρα τις καινούριες εκδόσεις τους.

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΩΝ ΟΜΑΔΑΣ (Group Analysis) ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΘΕΡΑΠΕΥΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ & ΖΕΥΓΑΡΙΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΙΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ

ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ151.114 72 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛ.: 544.5140 - 644.7532 Σ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΗ 1 & ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ ΓΩΝΙΑ. 114 72 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛ.: 644.7533 · 643.5980

ΔΙΑΒΑΖΑ Δ Ε Κ Α Π Ε Ν Θ Η Μ ΕΡ Η Ε Π ΙΘ Ε Ω Ρ Η Σ Η ΤΟΥ ΒΙΒ ΛΙΟ Υ

. $

%%

Λ%

/

\0

Παρακαταθήκη παλαιών τευχών

Αποκρυφισμός

Γ Ε Ν ΙΚ Α Ε Ρ Γ Α

,

Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α ___________________

BLAVATSKY H.P. To μυστήριο των κύκλων. Μει. Α. Τσάκαλης. Αδήνα, Ιάμβλιχος, 1991. Σελ. 146. Δρχ. 1040.

Greek books and periodicals on theatre. Athens.

1991. Σελ. 14.

Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ Γενικά

Εφαρμοσμένη μυχολογία _

SCHELER Μ. Το φαινόμενο του τραγικού. Μετ. Θ. Λουπασάκης. Αδήνα, Έρασμος, 1991. Σελ. 46. Δρχ.

415.

ΚΑΤΗ Δ. Νοημοσύνη και φύλο. Αδήνα. Οδυσσέας, 1990. Σελ. 271. Δρχ. 1870. ΚΡΑΣΑΝΑΚΗΣ Γ. Ο πατρικός ρόλος. Ηράκλειο 1991. Σελ. 150. Δρχ. 1245. Παραμυχολογία

Νεότερη Φιλοσοφία Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΟ # 0 4 0 ^ Σ Ο Λ Ω Ν Ο Σ 116 - Α Θ Η Ν Α 106 81 - ΤΗΛ.: 36.10.366, FAX: 36.28.938

1ΚΟΣ Θ. Φύση και κοινωνία. Αθήνα, Σμίλη, 1991.

244. Δρχ. 2080. ΙΑΡΓΟΠΟΥΛΟΣ Φ.Β. Το πρόβλημα της επαγωγι "'■■λογικής. Θεσσαλονίκη. Βάνιας, 1991. Σελ. 184. . 1245.

ΝΤΥΕΡ Γ. Πίστεμέ το και δα το δεις. Μετ. Δ. Κωστελένος. Αδήνα, Γλάρος, 1990. Σελ. 325. Δρχ. 1765.

154!δελτίο

Θ Ρ Η Σ Κ Ε ΙΑ

δελτιο/155

ΜΑΥΡΟΥΛΙΑ Σ. - ΓΕΩΡΓΑΝΤΖΗ Ε. Τα νέα ε. ιω­ νικά για ξενόγλωσσους. Τόμοι Α' + Β' + Γ. (Βιβλίο 3ο). Αθήνα, 1991. Σελ. 383 + 227 + 75. Δρχ. 4990.

Γενικά Ο Όσιος Νείλος ο Καλαβρός. (910-1004). Οομύλια, 1991. Σελ. 397. Δρχ. 1560. Πολιτική ΒΛΑΧΟΣ Γ.Κ. Σελίδες Ιστορίας του ευρωπαϊκού πο­ λιτικού στοχασμού. Μελέτες III. Αθήνα, Σάκκουλας 1991. Σελ. 462. Δρχ. 3120. ΔΗΜΗΤΡΗΣ Π.Η. Πολιτικός περίγυρος, κόμματα και εκλογές στην Ελλάδα. Τόμοι A' + Β' Αθήνα Λύχνος, 1991. Σελ. 274+ 186. Δρχ. 2600 + 20 8 0 .’ ΤΣΟΥ ΣΟΥΝ. Η τέχνη του πολέμου. Μετ. Κ. Γεωργαντάς. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1991. Σελ 138 Δ ου 1245. · · ΗλΟικονομία DRUESNE G. — ΚΡΕΜΛΗΣ Γ. ΕΟΚ. Η πολιτική του ανταγωνισμού. Μετ. Α. Χατζηδάκης. Αθήνα, Το •Ποντίκι, 1990. Σελ. 165. Δρχ. 520. Λαογραφία ΜΠΟΖΗ ΣΟΥΔΑ. Τα μεταξωτά της Προύσας. Αθή­ να, 1991. Σελ. 106. Δρχ. 3500. Οικολογία ΤΣΟΥΝΗΣ Γ. Περιβάλλον. Από το Α ως το Ω. Αθή­ να, 1991. Σελ. 87. Δρχ. 620. Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η - Π Α ΙΔ Α Γ Ω Γ ΙΚ Η

Παιδαγωγική ΚΟΥΤΣΟΥΒΑΝΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ. Η γλωσσική ανάπτυ­ ξη του παιδιού της προσχολικής ηλικίας και η τηλεό­ ραση. Αθήνα, Οδυσσέας, 1991. Σελ. 184 Δρχ 1560. λ' ΓΛΩΣΣΑ Ελληνική γλώσσα Σύγχρονο λεξικό της νεοελληνικής γλώσσας. Ορθογραφικό-ερμηνευτικό, Αθήνα, Πατάκης, 1991. Σελ. 853. Δρχ. 2025. ΓΟΥΒΑΛΗΣ Ε. Λεξικό ξενικών λέξεων στην ελληνι­ κή γλώσσα. Αθήνα, Βασιλείου, 1990. Σελ. 401 Δρχ 1870.

Θ Ε Τ ΙΚ Ε Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ε Σ

ΤΕΧΝΕΣ

ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥAOΥ ΛΙΝΑ. Ολογράφως 1980-1990. Αθήνα, Νάκας, 1991. Σελ. 164. Δρχ.

1900.

Γενικά

ΞΕΝΟΥΔΑΚΗ ΜΑΡΙΑ. Αλτρουιτά. Αθήνα, Γκοβόστης, 1991. Σελ. 64. Δρχ. 620.

ΜΑΤΙΣ ΑΝΡΥ. Περί τέχνης. Μετ. I. Ομορφοπούλου. Αθήνα, 1991. Σελ. 311. Δρχ. 2500.

Αστρονομία ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΗΣ Κ.Δ. Η αστρονομία του Βενιαμίν Λέσβιου. Θεσσαλονίκη, Ιο Λύκειο Βόλου 1991 Σελ. 242. Δρχ. 1560. ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΗΣ Κ.Δ. Η αστρονομία του Θεόφι­ λου Καΐρη. Θεσσαλονίκη, Ιο Λύκειο Βόλου 1989. Σελ. 306. Δρχ. 1040. Φυσική ΤΡΑΧΑΝΑΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Σχετικιστική κβαντομηχα­ νική. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρή­ της, 1991. Σελ. 190. Δρχ. 2180.

SALAM ABDUS. Ενοποίηση των θεμελιωδών δυνά­ μεων. Μετ. I. Χριστίδη - Θ. Χριστίδης. Αθήνα Κά­ τοπτρο, 1991. Σελ. 137. Δρχ. 1660.

Φωτογραφία Τα Γιάννινα στο χώρο και στο χρόνο. Αθήνα, Δωδώ­ νη, 1991. Σελ. 191. Δρχ. 5200. ΜΠΑΛΑΦΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Το Αντάρτικο στην Ήπειρο. Γιάννινα, 1991. Σελ. 253. Δρχ. 5000. Χορός ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗ ΑΓΑΠΗ. Χοροί του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Αθήνα, Νεφέλη, 1991. Σελ. 155. Δρχ. 1560. Ε Ν Α Σ Χ Ο Λ Η Σ Ε ΙΣ

Ανθρωπολογία

Αθλητισμός MARACHKY Μ. Το ποδόσφαιρο και η τεχνική του. Μετ. Γ. Γουλής. Αθήνα, Μπιμπής. Σελ. 157. Δρχ.

1350.

CHILDE G. Κοινωνική εξέλιξη. Μετ. Θ. Βανδώρος Αθήνα, Κάλβος, 1991. Σελ. 181. Δρχ. 1245.

Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Φ ΙΛ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Αρχαίοι σ υ γ γ ρ α φ ε ίς __

WEINBERG S. Τα πρώτα τρία λεπτά. Μετ. Γ. Πιπίνης. Αθήνα, 1991. Σελ. 243. Δρχ. 1870.

Γενικά ΡΑΙΧ Β. Ο συσσωρευτής οργόνης. Μετ. Λ. Κων< ταντινίδης - Γ. Σχοινάς. Αθήνα, Μουσουλιώτης. Σελ 92. Δρχ. 1040. Ιατρική LADAS A. - WHIPPLE Β, - PERRY J. Το σημείο G. Μετ, Δ. Αρβανίτης. Αθήνα, Νέμο. Σελ. 175. Δρχ. 1245.

ODENT Μ. Ανα-γέννηση. Η γέννα στο δρόμο της φύσης. Μετ. Μ. Κουλεντιανού. Αθήνα Θυμάρι 1991. Σελ. 151. Δρχ. 1-765.

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ. Διογένης ο Κυνικός. Μετ. Ζ. Καρατσιουμπάνης. Αθήνα, Γνώση, 1991. Σελ. 48. Δρχ. 725. ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ. Χαρακτήρες. Μετ. Ε. Βενιανάκη. Α­ θήνα, Γνώση, 1991. Σελ. 71. Δρχ. 830. ΣΟΥΗΤΩΝΙΟΣ. Νέρωνας. Μετ. Γ. Δημητρακόπουλος. Αθήνα, Γνώση, 1991. Σελ. 93. Δρχ. 935. Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ Ποίηση ΒΛΑΧΟΣ ΝΙΚΟΣ Θ. Στιγμές στο χρόνο. (Ποιήματα). Αθήνα, 1991. Δρχ. 45. ΕΦΤΑΓΩΝΙΤΗΣ Μ. Ανάσταση και θάνατος μιας ποιτείας. Αθήνα, Πλανόδιον, 1991. Σελ. 61. Δρχ. 520.

ΠΑΠΑΔΑΝΤΩΝΗΣ Σ. Της Κρήτης. Αθήνα, 1991. Σελ. 82. Δρχ. 620. ΤΟΥΠΟΓΙΑΝΝΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Περίπατος στη γη. Α­ θήνα, Δωδώνη, 1991. Σελ. 59. Πεζογραφία Με τον τρόπο του Παπαδιαμάντη. Μια ανθολογία α­ φηγημάτων. Αθήνα, Κέδρος, 1991. Σελ. 169. Δρχ.

1140. ΑΥΓΕΡΙΝΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Νέον έργον. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Σοκόλης, 1991. Σελ. 166. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Σκοπιά ονείρου. Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1991. Σελ. 148. Δρχ.

1350. ΚΟΤΖΙΑΣ Α. Ο πυγμάχος. Νουβέλα. Αθήνα, Κέ­ δρος, 1991. Σελ. 140. Δρχ. 1040. ΜΠΑΛΟΥΜΗΣ Ε.Γ. Καμικάζι. Μυθιστόρημα. Αθή­ να, Λωτός, 1991. Σ-ελ. 213. Δρχ. 1560. ΑΛΝΤΙΣ Μ. Φρανκενστάιν λυόμενος. Μετ. Θ. Σακκέτας. Αθήνα, Αίολος, 1991. Σελ. 249. Δρχ. 1455. ΒΟΣ Τ. - ΜΠΟΥΚΛΟΖ Ν. Η αυτοκρατορία των τεσ­ σάρων ανέμων. Μετ. Γ. Κασαπίδης. Αθήνα, Γνώση, 1991. Σελ. 155. Δρχ. 1140.

KEVERNE GLORIA. Ανάμεσα σε δυο κάσμους. Μετ. Αλέκος Μανωλίδης. Αθήνα, Bell, 1991. Σελ.

607. Δρχ. 850.

KREINER Ρ. Περιπλανήσεις στον Κόλπο Τζέιμς. Μετ. Α. Ασημακοπούλου. Αθήνα, Aquarius, 1991. Σελ. 328. Δρχ. 1455.

LE CARRE JOHN. Μυστικός προσκυνητής. Μετ. Κώστας Μπαρμπής. Αθήνα, Bell, 1991. Σελ. 442. Δρχ. 800. ΛΕΝΤΕΡΙΚ Μ. Το μυστικό μιας γυναίκας. Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθήνα, Χατζηυικολή, 1991. Σελ. 374. Δρχ.

2600.

MONTALBAN M.V. Το ρόδο της Αλεξάνδρεια . Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Βασιλάκου. Αθήνα, Νέα Σι νορα, 1991. Σελ. 344. Δρχ. 1980.

BLOT J. Αγία απάτη. Μετ. Μ. Σκάρα. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1991. Σελ. 189. Δρχ. 1560. ΜΠΟΥΣΚΑΛΙΑ ΛΕΟ. Η πτώση του φύλλου που το 1έλεγαν Φρέντυ. Επιμ. Γ. Γάγγος. Αθήνα, Γλάρος, , 1991. Σελ. 30. Δρχ. 1040. ΜΠΡΑΝΤΜΕΡΙ Ρ. Κάτι κολασμένο έρχεται προς τα

δελτιο/157

156/δελτίο δω. Μετ. Β. Καλλιπολίτης. Αθήνα, Αίολος 1991 Σελ. 333. Δρχ. 1870.

NT ΑΝΝΟΥΝΤΣΙΟ Γ. Δυο ιστορίες από την Πεσκά­ ρα. Μετ. Η. Τσέτσου. Αδήνα, Γνώση, 1991. Σελ. 135. Δρχ. 1040.

PARKER R.B. Ισως και να ονειρευτείς. Μετ. Αλέκος Μανωλίδης. Αθήνα, Bell. Σελ. 256. Δρχ. 650.

Καλογεροπούλου. Αδήνα, Ελληνικό Κέντρο Θεά­ τρου για το Παιδί και τα Νιάτα, 1991 Σελ 235 Δον 2910. ' ' μΛ’ Μελέτες

ΡΟΥΣΣΟ Ε. Η συμμορία Καπαρούτσι. Μετ. Γ. Κασαπίδης. Αδήνα, Γνώση, 1991. Σελ. 122. Δρχ. 1040.

TOUCHARD Ρ.Α. Διόνυσος. Απολογία υπέρ του θέατρου. Εισ.-μετ. X. Μπακονικόλα-Γεωργοπούλου Αδήνα, Εικοστός Πρώτος, 1991. Σελ. 137 Δον 1140. ΚΛ'

SMITH WILBUR. Η χρυσή αλεπού. Μετ. Κώστας Πέτρου. Αδήνα, Bell, 1991. Σελ. 571. Δρχ. 950.

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

ΓΑΟΥΝΣΕΝΤ ΣΟΥ. Ο Αντριαν Μολ και τα βάσανα της εφηβείας. Μετ. Ε. Μπονάτσου. Αδήνα, Άγρωστις, 1991. Σελ. 254. Δρχ. 1660.

Αρχαιολογία

ΤΟΣΣΟΦΣΚΥ ΒΑΤΣΛΑΦ. Η απαγωγή. Μετ. Ελένη Πούπτη. Αδήνα, Μίνωας, 1991. Σελ. 276. Αλληλογραφία George Seferis to Henry Miller. Two letters from Greece. Athens, Pharos, 1990. Σελ: 18.

ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ X. Σύναξη Μαρώνειας. Πεπραγμένα ανασκαφής 1985-1990. Αδήνα, Αγρα 1991 Σελ 142. Δρχ. 3120. Μαρτυρίες ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ Α. Αναφορά στη Σινδόνη του Τορίνου. Αδήνα, Τήνος, 1990. Σελ. 114. Δρχ. 725.

Μελέτες

ΜΙΣΡΑΧΗ Ε. Πέρα από τα όρια. Αδήνα, Δρυμός 1991. Σελ. 198. Δρχ. 1560.

M C’

ΚΑΖΑΝΤΖΗΣ ΤΟΛΗΣ. Η πεζογραφία της Θεσσαλο­ νίκης 1912-1983. Θεσσαλονίκη. Βάνιας 1991 Σελ 290. Δρχ. 1660.

ΦΩΤΙΑΔΗΣ ΧΡ. ο γυμνός αυτοκράτορας. Αθήνα Συλλογές, 1991. Σελ. 70. Δρχ. 520.

ΜΑΚΡΑΚΗΣ Μ.Κ. Τέχνη και ηδική. Αδήνα Τήνος 1991. Σελ. 149. Δρχ. 725.

ΒΙΔΑΔ Α.Σ. Μπουνιουέλ Λόρκα Νταλί: Το αίνιγμα δίχως τέλος. Μετ. I. Κανσή. Αθήνα, Εξάντας 1991 Σελ. 278. Δρχ. 2600.

ΜΠΕΑΕΖΙΝΗΣ Α. Κριτικό τρίπτυχο. Αδήνα, Σμίλη 1991. Σελ. 222. Δρχ. 1870. Δοκίμια ΓΕΡΑΣΗΣ Γ. Η άρδρωση της εποχής. Αδήνα Ροές 1991. Σελ. 229. Δρχ. 1870. ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ X. Ανδολόγημα τεχνημάτων. Αδήνα, Καστανιώτης, 1991. Σελ. 243, Δρχ. 2080. ΚΑΖΑΚΟΣ Π. Η Ελλάδα ανάμεσα σε προσαρμογή και περιθωριοποίηση. Αδήνα, Διάττων, 1991 Σελ 266. Δρχ. 2700. ΑΑΜΠΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Συντεταγμένες εθνικής αγροτι­ κής ανασυγκρότησης. Αδήνα, Ηλίανθος, 1991 Σελ 305. Δρχ. 1560. ΑΕΜΠΕΣΗΣ Ε. Η τεράστια κοινωνική σημασία των βλακών στο σύγχρονο βίο. Αδήνα, Σπηλιώτης 1990. Σελ. 77. Δρχ. 725.

ΡΑ1Γ Γ. Η κρυφή ζωή της Χριστίνας Ωνάση. Μετ Ο Μαύρου. Αθήνα, Κάκτος, 1991. Σελ. 416 + φωτ.' Δρχ. 2080. ΡΑΜΠΟ Π. — ΣΠΙΝΕΡ ΦΡ. Τα απόρρητα σημειω­ ματάρια της Έλενας Τσαουσέσκου. Αθήνα, Καστα­ νιώτης, 1991. Σελ. 261. Δρχ. 1870.

XENAKIS F. Χρυσό μου έρχεσαι για τη φωτογρα­ φία; Μετ. Μ. Πεταλάς. Αθήνα, Χατζηνικολή 1991 Σελ. 245. Δρχ. 1870. ΖΑΚΟΜΠ ΦΡΑΝΣΟΥΑ. Σμιλεύοντας το εσώτερο ά γαλμα. Μετ. Γ. Κιουρτσάκης. Αδήνα, Ράππας 1991 Σελ. 378. Δρχ. 2285. Βιογραφίες Κωνσταντίνος Καραμανλής. Ο τελευταίος μεγάλος. Αθήνα, Ροές, 1991. Σελ. 355. Δρχ. 9360.

σαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1991. Σελ. 30. Δρχ. 1040. Ελληνική Ιστορία ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ Α.Ι. Η βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Γ' έκδοση. Θεσσαλονίκη, Λέσχη του Βιβλίου, 1991. Σελ. 158. Δρχ. 1245. ΑΝΤΩΝΙΟΥ Α.Ι. Τα τοπωνύμια της Κερατέας. Αδή­ να, 1991. Σελ. 215. Δρχ. 2020. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ Γ.Ν. Διαθήκες 1801-1910. Τό­ μος 1: Α-Λ. Αδήνα, 1989. Σελ. 309. Δρχ. 3320. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ Γ.Ι. 50 χρόνια. Αφιέρωμα στη Μάχη της Κρήτης. Ηράκλειο, 1991. Σελ. 175. Δρχ.

3120. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ Χ.Α. Εδνική Αντίσταση 1942-1945. Αδήνα, 1991. Σελ. 653. Δρχ. 4160. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Σ. ΦΛΩΡΕΝΤΗΣ X. (ΔΙΑΚ.). Νεοελληνικό αρχείο I. Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου. Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ι­ δρυμα ΕΤΒΑ, 1990. Σελ. 430. Δρχ. 5200. ΡΟΧΟΝΤΖΗΣ Φ. Γουλιέλμος Βιλλαρδουίνος ο Καλαματάς Πρίγκηπας του Μορέως. Αδήνα, Βασι­ λείου, 1991. Σελ. 159. Δρχ. 1560. ΤΣΑΠΑΡΑΣ Σ. Η πολιτική ηγεσία και οι ξένοι στη νεότερη ιστορία της Ελλάδας. Τόμος Γ (1946-1974). Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1990. Σελ. 609. Δρχ. 2600. ΤΣΙΜΠΟΥΚΙΔΗΣ Δ.Ι. Ελεύθεροι και δούλοι. Αδήνα, Καλέντης, 1991. Σελ. 190. Δρχ. 1560. ΦΙΛΟΣ Σ.Μ. Άγναντα Άρτας. Ιστορική αναδρομή. Αθήνα, Αδελφότης Αγναντιτών Αθήνας, 1991. Σελ.

878. Δρχ. 4680.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΛΙΤΣΑ. Ένα δέντρο ζητάει αυλή. Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1991. Σελ. 15. ΤΕΝΕΖΗ ΑΝΝΑ. Τ' ανέμελα σύννεφα. Θεσσαλονί­ κη, Α.Σ.Ε., 1991. Σελ. 30. Δρχ. 1040.

WADDELL Μ. - FIRTH Β. Γιατί δεν κοιμάσαι αρ­ κουδάκι μου; Μετ. Ρ. Ρώσση-Ζαϊρη. Αδήνα, Ρώσσης, 1990. Σελ. 30. Π Ε Ρ ΙΟ Δ ΙΚ Α ΑΝΔΡΟΜΕΔΑ. Διμηνιαίο περιοδικό φανταστικής λογοτεχνίας. Τεύχη 3, 4 και 5. Δρχ. 400. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική και πολιτιστική επι­ θεώρηση. Τεύχος 468. Δρχ. 250. Η ΑΠΟΠΕΙΡΑ. Μηνιαία εφημερίδα της πρωτοβου­ λίας δημοτών Ναυπλίου. Τεύχος 41-42. Δρχ. 150. ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ. Τό­ μος Α', Τεύχος 4. ΓΥΝΑΙΚΑ. Το κλασικό γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 1072. Δρχ. 500. ΔΕΛΤΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. Τεύχος 1. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βι βλίου. Τεύχος 265. Δρχ. 500. ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 22. Δρχ. 400. ΔΙΕΘΝΗΣ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΗ. Φύλλο 32. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. Δίμηνο περιοδικό. Τεύχος 12. Δρχ. 300. Η ΕΔΛΗΝΙΔΑ ΤΟΥ 2000. Φύλλο 28.

Παγκόσμια Ιστορία ΡΗΓΙΝΟΣ Δ.Θ. Άνθρωποι και όπλα. Θεσσαλονίκη, 1989. Σελ. 341. Δρχ. 1560. ΣΑΒΒΑΙΔΗΣ Α.Γ. Σελίδες από την βαλκανική αντί δράση στην Οθωμανική επέκταση κατά τους 14ο και 15ο αιώνες. Αθήνα, Ηρόδοτος, 1991. Σελ. 117. Δρχ.

935. ΜΟΝΤΑΝΕΛΛΙI. Ιστορία των Ρωμαίων. Μετ. Σ. Δρα­ κοπούλου. Αθήνα, Τρία Φύλλα, 1991. Σελ. 534. Δρχ. 2910. ΡΟΥΜΠΡΟΥΚ Γ. ΝΤΕ. Ταξίδι στην αυτοκρατορία των Μογγόλων 1253-1255. Πρόλ. - μετ. - σχόλ. Μ. Μαυρονικόλα. Αδήνα, Στοχαστής, 1991. Σελ. 2ο4. Δρχ. 1660.

ΘΕΑΤΡΟ

Π Α ΙΔ ΙΚ Α

Γενικά

Ελεύθερα αναγνώσματα

Θέατρο για παιδιά. Ένας πρακτικός οδηγόςΓΕπΐμΊΐ

ΜΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Τα βούκινα της σιωπής. Θεσ

ΕΠΙΓΝΩΣΗ. Τεύχος 37. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ. Τεύχος 5. Δρχ. 1200.

EYQYNH. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύ­ χος 234. Δρχ. 300. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τεύχος 276. Δρχ.

450. ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Διμηνιαίο πολιτιστικό περιοδικό) Τεύχος 207. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ Ε.Λ.Ι.Α. Τεύχος 23. ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 9. Δρχ. 2080.

δελτιο/159

158/δελτίο ΠΑΝΑΙΓΥΠΤΙΑ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 39. ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ. Τεύχος 28-29. Δρχ. 250. ΠΟΑΙΤΗΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ. Μηνιαία ε­ φημερίδα. Φύλλο 50-51. Ο ΡΑΜΠΑΓΑΣ ΚΙ Ο ΣΚΥΛΟΣ. Ποιητική φυλλάδα. Φύλλο 145 (18). Δρχ. 50. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 45. Δρχ. 1000. Τεύχος 81-82, Ιούλιος-Αύγουστος 1991

Μηνιαία επιθεώρηση, Μαυρομιχάλη 39, Αθήνα 106 80, τηλ. 36.19.837 Πολιτικά κείμενα των: Γιάννη Σακιώτη, Δήμου Τσαντίλη, Στ. Μπογιατζή, Γιάννη Παρασκευόπουλου, Σωτήρη Ντάλη, Γιώργου Ριτζούλη Νερό: Οι τελευταίες σταγόνες Ζακύ Πρυνεντύ: Η κρυμμένη κοινωνική διάσταση του τουρισμού Ζέφη Κάλλια: Στη Μεσόγειο

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθεώρηση. Τεύχος 58. Δρχ. 600. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ. Τεύχος 56. Δρχ. 450. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΣΧΟΛΕΙΟ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύ­ χος 3-4. Δρχ. 350. ΣΚΑΚΙΣΤΙΚΟΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ. Δίμηνη έκδοση για το σκάκι. Τεύχος 6. Δρχ. 900. ΣΥΡΙΑΝΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Ιστορία — λογοτεχνία — λαογραφία - καλές τέχνες. Τεύχος 15. Δρχ. 1000.

ARTI. Η τέχνη σήμερα. Τεύχος 5. Δρχ. 1000.

είναι σκουπίδια

MARKETING AGE. Το περιοδικό του σύγχρονου marketing. Τεύχος 1. Δρχ. 2000.

προόδου και η εκπτώχευση των λαών

19 Ιουνίου 2 Ιουλίου 1991

κριτικό γ ρ α φ ί α 268 Ε π ιμ έ λ ε ια :

Μ α ρ ία Τ ρ ο υ π ά κ η

για περιοδικό έντυπο.

HOMO POLniCUS. Περιοδική έκδοση για την έκ­ φραση. Τεύχος 1. Δρχ. 300.

*

Μιχάλης Μοδινός: Η ιδεολογία της

δ ε λ τ ι ο

ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 177.

Δημήτρης Χρυσαφίδης, Βασίλης Χαλιώτης, Γιάννης Ξηρός: Τα απόβλητα δεν

Η Μ εσόγειος του Μπρωντέλ: Συζή­ τηση του Λ. Λουλούδη με τον ιστορι­ κό Βασίλη Παναγιωτόπουλο.

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι ε­ πώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιαοεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύ­ πο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντά­ κτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε πα­ ρένθεση: το όνομα του κριηκού και ο τίτλος του εντύπου, καθώς και η ημερα δημοσίευσης της κριτικής αν πΡοκε'τα'^ εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης αν πρόκειται

Φιλοσοφία __ ________________________ ^ρίστοτέλουςτο^Όργανον».... (επ.μύ Α. ΠαηανδρέΡ ου. (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 28/6)

★

Αιμίλιος Μπουρατίνος: Η επιβίωση

Τέχνες Λαμηράκη — Πλάκα Μ.: Π. Τέτσης, (Γ. Κότσιρας, Ευθύνη, 233) Τα Γιάννινα στο χώρο και στο χρόνο, (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 20/6)

του σοφότερου. Μιχάλης

Παπαγιαννάκης:

Ευρωοικο-

λογικά Δημήτρης Κωστόπουλος: Πλήθη και

κέραμοι Μίλλυ Μαντζάλι: Η βαρβαρότητα πίσω απ’ τις γούνες Συνέντευξη με τον πρόεδρο των δασο­ λόγων κ. Χλύκα για τα ελληνικά δάση Γ. Ριτζούλης: Ιστορίες με γαϊδου­ ράγκαθα Κυριάκος Αθανασίου: Νεότερα για τον αμίαντο Λιάνα Γαβριλάκη: Η αποδάσωση στην Κίνα Βιβλιοκριτική των: Ν. Καίσαρη, Αν. Πανταζόπουλου, Μ. Προμπονά

Κοινωνιολογία______ _— _________ ___________ γγ Γ „ λ Υτον αστερισμό του λαϊκισμού (Σ. Πα-

Γλώσσα

Παπανικολάου Γ. Ν.: Λεξικόν των ρημάτων της Αττι­ κής πεζογραφίας (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 23/6) ηΧ ηοΛ ος. Ο ικονομικός 27/6) πασπηλιο Λς εργαοία από τον αυταρχ.σμο Λυμπεροπουλος Κ _ η ΡΥ Κ α 9 η μ ε ρ ,ν ή, 2/7) „„ — ' ήπ ; ,ης Aviot Βορ. Ποίηση Παυλη Μ. Ρ , ρι Μ εα η υ βοινή . Αντωνάτος Ν.: Αγρός Κεραμέως (Β. Χατζηβασιλείου, Αντί, 469) Γαρυφαλάκη - Νικολάου Λ.: Αν όλα σβύνουνε (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύθερη Ώρα, 30/6) Γεωργιάδης Α.: Ακαριαία (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά (ικονομία _ __ -— ---θέματα, 21/ 6) ------— Γ ν ^ ^ τ ν ά ν ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε για το χρηματιΛυγίζος Μ.: Ποίηση από την αντίσταση (Δ. Ζαδές, Η­ ίολέβας Γ.: 1. Κορίδης. Κέρδος, 26/6) πειρωτική, 5) Μαβίλης Λ.: Τα ποιήματα (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Καθημερινή, 23/6) ιραφία

. -------------- --------- ,

--------:— Ζ, λΤ Η λατρεία της Παναγίας στα ιληνιάδης Ν. Α.. Τσαούσης, Έθνος, 20/6)

160/δελτίο

E Πιπίνης Γ.: Αναγραμματισμοί (Δ. Παυλάκου. Αυγή, 30/6) Πρατικάκης Μ.: Η μαγεία της μη διεκδίκησης (Γ. Κουβαράς, Καδημερινή, 28/6)

Πεζογραφία

D

I

T

H

Δοκίμια Λούρος Ν. Κ.: Απόηχοι πείρας. (Κ. Λ. Μιχαηλίδης, Ευδύνη, 233)

Χρονογραφήματα

Καλούτσας Τ.: Το κλαμπ (Β. Χατζηβασιλείου. Αντί, 469) Κοντοδήμος Κ.: Ο συγγραφέας και το εξώφυλλο (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά δέματα, 21/6) Μήτρας Μ.: Αόριστες λεπτομέρειες (Μ. Θεοδοσοπούλου, Αντί, 469) Νικολαΐδης Α.: Ο Ανιχνευτής (Μ.Γ. Μερακλής, Λέξη, 103) Ξανδούλης Γ.: Το ροζ που δεν ξέχασα (Α. Λ., Μεσημ­ βρινή, 21/ 6) Ρουσσου Μ.: Τι δα πάδει μ’ ένα χαστούκι (Ν. Ντόκας, Ελευδεροτυπία, 30/6) Τριανταφυλλόπουλος Ν.Δ. (Επιμ.) Με τον τρόπο του Παπαδιαμάντη (Κ. Τσαούσης, Έδνος, 23/6) Μπλο Ζ.: Η Αγία Απάτη (Κ. Τσαούσης, Έδνος, 20/6) Μπράντμπερι Ρ.: Κάτι κολασμένο έρχεται προς τα δω (Δ. Αρβανίτης, Καδημερινή, 28/6)

Μηνιώτης Β.: 30 χρόνια χρονογραφήματα (Φ. Γελαδόπουλος. Ριζοσπάστης, 27/6)

Παιδικά Σφαέλλου Κ.: Ιλιάδα (Γ. Κορίδης, Κέρδος, 26/6)

Θεατρικά Έργα Ανώνυμος: Ο Άρντεν από το Φέβερσαμ (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 23/6)

Μ Ο IN I y I Ε

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΙΙΣ ΚΝΤΙΘ ΙΙΙΛΦ Μ

Ι

ιι ν ι

I

\

ι ι ο ε

Φ

Γ

λ

\

ιι ι II '

-

··

I

II -

Ιστορία Κούφης Π.: Αλωνα Φλώρινας (Π. Σουλιώτης, Ριζο­ σπάστης, 27/6)

A R M STRO N G

Μελέτες Βασιλάκος Ν.: Υπερρεαλισμός και μυδιστόρημα (Β. Χατζηβασιλείου, Αντί, 469) Ζάννας Π.: Πετροκαλαμήδρες (Ε. Μαχαίρα, Αναγνώ­ στης, 20/ 6 )

I. Α Ν <; ι:

Ταξιδιωτικά Δρογκάρη Μ: Κωνσταντινούπολη (Ν. Ντόκας, Ελευ­ δεροτυπία, 30/6)

Κ *

! Α

Γραφτείτε συνδρομητές Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου Ετήσια 10.000 - Σπουδαστική 9.000 δρχ. Εξάμηνη 5.500 - Σπουδαστική 4.500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων 11.000 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού Ετήσια 80 δολ. (ΗΓ1Α) Σπουδαστική Ετήσια 75 δολ. Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών 95 δολ. Τα' παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 800 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 500 δρχ. και τα διπλά 800 δρχ, Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Α. Μεταξά 26, Αθήνα — 106 81

Δ Ι Α Β Α Σ ΜΑ ΔΕΝ ΒΛΑΠΤΕΙ Σ Ο Β Α Ρ Α ΤΗΝ Υ Γ Ε Ι Α

Μάρω Δούκα: Εις τον πάτο της εικόνας Νίκος Κάσδαγλης: Οι ελεήμονες Αλέξανδρος Κοτξιάς: Ο πυγμάχος Δία Μεγάλου-Σεφεριάδη: Ο δρόμος είναι η χαρά Νίκος Μπακόλας: Καταπάτηση Δλέξι^ρίάνσ^ληνος: Βραδυές μπαλέτου Σπύρ^^λασκοβί'ίης: Η κυρία της βιτρίνας Ν. Δ, Γριαντί/φύ^Μ^υ^ος: Με τον τρόπο του Παπαδιαμάντη