Τεύχος 47

Αφιέρωμα: Τά διδακτικά βιβλία τής £σης εκπαίδευσης Έρευνα: Κρατικό μονοπώλιο τά σχολικά βιβλία ή ρχι; I

l i l t

i , .

Ό /¥\Γανιάρης καί ή καλλιτεχνική β ι0 λ ^ £ σ ία

Οί εκδόσεις «Νεφέλη»

νταποκρίσεις άπό τό έξωτερικο

ΑΝΤΩΝΗΣ ΛΙΒΑΝΗΣ & ΣΙΑ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ»

Παρουσία τής Μαριάννας Αϊνου-Κουτούζη μέ τά έργα:

Ρίζες (ποιήματα) Σειρά, Παράξενες Ιστορίες σέ ποίηση.

Σόλωνος 94, τηλ. 3610589 - 3600398

Γοργόνες καί Δακρυγόνα (Αλέτρι) ( Ακολουθεί τό Τι έστί Γυναικεία θέματα στό ύποσυνείόητο. Στη ζωή τού τέλους Ά ναμνήσεις

Ζαχαροκάλαμα (Ακολουθεί δεύτερος τόμος.) Παραμύθι:

Βιβλία πού έγιναν «μπέστ-σέλλερ», βιβλία πού συζητιούνται πολύ, βιβλία πού προπορεύονται τής εποχής μας. Ό λ α μέ τήν σφραγίδα τής ύπ ευθυνότητας τών έκδόσεών μας.

Τό Αύγό ή Πλάκα καί τό 'Αλογο Μιά Φασολιά στόν Ουρανό * Πίσω άπ’ τόν καιρό (Παραμύθι γιά όλους, Κέδρος) Κρινιώ, ή Γοργώ καί τ' ’Αθάνατο νερό (Παραμύθι γιά πολύ μικρά παιδιά. Κέδρος) ΑκολουθοϊνΤά πραματευτούδια κι ό Γάιδαρος τους

Τώρα στίς εκδόσεις «ΕΣΤΙΑ» ή «Διπλή Αυτοκτονία στόν ίδιο άνθρωπο» «πρωτοποριακό όσο καί συγκλονιστικό...»

Τηλ.: 36.36.026

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ Ο ΜΙΛΟ ΜΑΝΑΡΑ μ έ τά έ ο γ ο του έ δ ω σ ε μιά v i a διά σ τα σ η ο τή ν τέ χ ν η τώ ν κ ό μ ικ ς γ ια Α νή λικο υ ς

Τό πολύκροτο μυθιστόρημα τού Λή Ρέϊντρι πού ξεπερνάει τό ομώνυμο σήριαλ, σέ τομηρότητα καί κοινωνικές αιχμές. Τό βιβλίο πού «χαλάει κό­ σμο» στό έξωτερικό.

36.38.461

ΕΙΝΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ! ΕΙΝΑΙ Η ΑΠΟΨΗ ΤΗΣ ΓΕΝΙΑΣ ΤΟΥ ΜΑΗ 68!

Καί πέντε πρώτα στή προτίμηση καί τίς ανησυχίες τού κοινού:

•

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΑΜ ΑΣΟΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ

ΤΕΡΕΖΑ ΜΠΑΤΙΣΤΑ

τού πολυβραβευμένου Χόρχε Ά μ άντο (Πρώτο Βραβείο Ίταλολατινοαμερικανικής Λογοτεχνίας)

• S. FREUD: ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ.

•

ΑΝΥΠΑΝΤΡΗ ΜΗΤΕΡΑ

τού Κύριλ Τοπάλοβ

ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΦΡΟΫΝΤ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΕ ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ ΠΕΘΑΝΕΙ. ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΑΠΑΥΓΑΣΜΑ ΜΙΑΣ ΟΛΟΚΛΗΡΗΣ ΖΩΗΣ ΒΑΣΙ­ ΣΜΕΝΗΣ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΤΗ ΣΠΟΥΔΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ.

•

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΟ ΜΥΘΟ ΤΟΥ ΑΝΤΡΑ

Τό πολυσυζητημένο έργο τών Α. Πιετροπίντο καί Ζ. Σεκενάουερ

•

• S. FREUD ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΑΜΑΣΟΣ Χαρ. Τρικούπη 13 - 4ος όροφος Τ η λ .3625464 - 3605228

ΝΤΑΛΛΑΣ

Αάτά τά β ιβ λ ίο π ρ ο σ φ έ ρ ε ι μιά τ έ λ ε ια κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ή δ η μ ιο υ ρ γ ία μ έ χιοΟ μορ. φ α ντα σ ία κ α ί π ο λ ιτ ικ ά υ π ό β α θ ρ ο

ΑΦΗΣΤΕ ΜΕ ΝΑ ΜΙΛΗΣΩ

τού Ντομιτίλα Μπάριος ντέ Τσουνγκάρα

•

Η ΣΙΔΕΡΕΝΙΑ ΦΤΕΡΝΑ

τού Τζάκ Λόντον ΑΠ Ο I I I 1 * 4 0 1 1 1 !

Μ Α Μ Ο ΙΟ I ΤΙΜΙΑ

TAHUW OI

Γραφτείτε συνδρομητές ΕΠΙΒΕΒΡΗΣΗ ΤΒΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ε σ ω τερ ικ ο ύ 'Απλή (6 τευχών): 650 δρχ. ». (12 τευχών): 1.200 δρχ.

Σ π ουδ α σ τική'(6 τευχών): 550 δρχ. » (12 τευχών): 1.000 δρχ.

Γραφεία: Ό μηρον 34, 'Αθήνα (135), τηλ. 360-3011. Διεύθυνση: Περ. Άθαναοόπονλος. Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Δημήτρης Δεληπέτρος, Παύλος Πέζαρος, Βασίλης Τσάμης, Ντορίνα Τσοτσορού. Γραμματεία Σύνταξης: Γιώργος Σαρηγιάννης. Διαχείριση: Ηρακλής Παπαλέξης. Συνδρομές: Βάσω Σπάθή. Διορ­ θώσεις: Πέτρος Στεφανάκης. Σελιδοποίηση: Φούλη Στασινάκη. Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 751-6333. 'Εκτύπωση: ΒαλασάκηςΆ γγελής Ο.Ε., Ταύρον 21, τηλ. 346-6927. Διαφάνειες: Δ. Π. Άγγελής, Πει­ ραιώς 1, τηλ. 324-4325. Βιβλιοδεσία: Νικόλαος Κατριβάνος & Σία Ο.Ε., Σ τυ­ λιανού Γονατά 48, τηλ. 574-9951. Διανομή: Νέον Πρακτορεΐον Τύπον.

’Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτω ν (12 τευχών): 1.800 δρχ.

Ε ξ ω τε ρ ικ ο ύ

Άσία Κύπρος Εύρώπη ’Αφρική ’Αμερική Αυστραλία

'Απλή (6 τευχών): Δολ. » (12 τευχών): Σπουδαστική* (6 τευχών): Δολ » (12 τευχών): Σχολών Βιβλιοθηκών 'Ιδρυμάτων (12 τευχών): ■ ΟΙ σπουδαστές μέσης, άνώτερης καί άνώτατης έκπαίδευσης γράφονται συνδρομητές μέ τήν έπίδειξη ή τήν άποστολή φωτοτυπίας τής σπουδαστι­ κής τους ταυτότητας ή τής άστυνομικής (άν είναι μαθητές).

ηπα

ΗΠΑ

15 28 13 24

41

16 30 14 26

43

18 34 16 30

48

18 34 16 30

47

21 40 19 37

Τεύχος 47 Νοέμβριος 1981

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

Τιμή: Δρχ. 120

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

54

’Εμβάσματα στή διεύθυνση: Βάσω Σπάθή περιοδικό «Διαθάζω» Ομήρου 34 Αθήνα (135)

ΔΙΑΛΟΓΟΙ

Εξώφυλλο Γιώργον Γαλάντη

Τιμή άπλών τευχών: 120 δρχ. Τιμή διπλών τευχών: 180 δρχ Τά παλιά τεύχη τού «Διαβάζω» μπορείτε ή νά τά άγοράσετε άπό τά γραφεία τού περιοδικού ή. άν μ ένετε στήν έπαρχία, νά ζητήσετε νά σάς τά στείλουμε μέ άντικαταβολή.

Κ υ κλο φ ο ρ ο ύ ν ο ί τό μ ο ι: 1/ 2/ 3/ 4/ 5/ 6/ 7/

1976-77 (τεύχη 1-9): 1.200 δρχ.

1978 (τεύχη 10-15): 900 δρχ.

1979 Α (τεύχη 16-21): 900 δρχ 1979 Β (τεύχη 22-26): 850 δρχ 1980 Α (τεύχη 27-32): 900 δρχ 1980 Β (τεύχη 33-37): 850 δρχ 1981 Α (τεύχη 38-43): 900 δρχ.

Ί έ σπουδαστές έκπτωση Ιβ"*

Ζητείστε τους τομυυς τού "Διαβάζω· άπό τά γραφεία τσϋ περιοδικού ή, άν μένετε στήν έπαρχία. ζητείστε νά σάς τούς στείλουμε μέ άντικαταβολή Μπορείτε άκόμα νά άνταλλάζετε τά τεύχη πού έχετε μέ δεμένους τόμους, πληρώνοντας μόνο τή βιβλιοδεσία (240 δρχ γιά τόν ο' τόμο, 180 δρχ. γιά τούς υπόλοιπους).

Γράφουν οί Ν. Χατζιδάκι, Τ. Τσιακίρη, Ε. Κριαράς, Κ. Κροντηράς καί Λ. Κουρετζής

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Ομήρου .14 Τηλ. .160·.10II (Τισσαλονίχη: θιβλιοΛωλτϊο Μ ΚυτζιΛ Λ Σία Τσιμιοκή 7Η Τηλ. 270-720, 268-940

ΛΡΟΡΛ Βάσω Τοκατλίδου: Ό ρόλος τού διδακτικού 6ι6λ(ου Νίκος Βαρμάζης: Τά σχολικά βιβλία των άρχαίων έλληνικών Κυριάκος Πληοής: Τά βιβλία των νεοελληνικών Είρήνη διάκου: Τά διδακτικά βιβλία τής Ιστορίας Μαρίνος Ρεκλείτης: Τά βιβλία των μαθηματικών Παναγιώτης Κόκκοτας: Τά σχολικά έγχιιρίδια των φυσικών Ματθαίος Μουντές: Τά έγχιιρίδια των θρησκευτικών Ψ. Κ. Πώρος: Διαδικασίες παραγωγής τού σχολικού βιβλίου ΕΡΕΥΝΑ

Αϊ'προς. Τ((>ν*!ιιμιιΤ) βιβλίου

'Λ νόρίοιι Λ Χία 'νης 64 αία

6

ΧΡΟΝΙΚΑ ΕΚΔΟΤΙΚΑ ΜΕ ΠΛΑΓΙΑ...: Γράφει ό Ευάγγελος Μαχαίρας Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΓΕΓΟΝΟΤΑ: Δέκα χρόνια μέ Σεφέρη - Ή γλώσσα τού Μακρυγιάννη ΕΚΔΟΤΕΣ: Νεφέλη ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ: Έ ν α ς άξιος έργάτης τής καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας ΑΠ’ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ’Ανταπόκριση τού Στέφανου Ιωαννίδη άπό τήν Ξάνθη ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ: ’Ανταποκρίσεις τού Μιχάλη Ά ντωνιάδη άπό τή Βόννη καί τής Νάνας Γεωργίου άπό τό Παρίσι

Συμπληρώστε τή σειρά

Τώρα καί σε τόμους

5

Σχολικά βιβλία: Κρατικό μονοπώλιο ή όχι; •Απαντούν: Ά λέξης Δημαράς. Γιώργος Δαρδανός, Μάνια Καραϊτίδη, Βαγγέλης Λάζος καί Μανώλης Μπουζάκης.

11 11

13 14 17 20 22

25

ΕΠΙΛΟΓΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Γράφει ό Παντελής Νικολακόπουλος ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Γράφει ό Ά λκης Ρήγος ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ό Γρηγόρης Γκιζέλης ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οί Κυριάκος Ντελόπουλος, Μιχάλη; Μερακλής, Γιώργος Παγανός καί Γιώργος Γιάνναρης ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ: Γράφει ό Δημήτρης Πλατανίτης ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ: Γράφουν ό Δημήτρης Γραμμένος καί ό Κώστας Κωτσάκης ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

69 73 75

r

76 86

4»

92 95

ΔΙΑΒΑΖΩ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ (’Επιμέλεια: Ζωή Βαλάση) Τό έλληνικό μυθιστόρημα γιά νέους ΤΑ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ

107 110

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

111

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

113

Κυκλοφορούν έκ νέου δύο μοναδικά ατό είδος τους βιβλία τού Π. ΤΣΑΜΠΟΥΝΑΡΑ:

1. ΛΕΞΙΚΟ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΩΝ ΣΥΝΤΜΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΡΚΤΙΚΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ, άπαραίτητο έργαλεϊο γιά όσους ξέρουν ή άσχολοϋνται μέ τίς ξένες γλώσσες.

2. ΕΛΛΗΝΟ-ΑΓΓΛΟ-ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΧΗΜΙΚΩΝ ΟΡΩΝ, πολύτιμο βοή­ θημα γιά κάθε πτυχιούχο ή σπουδαστή θετικών έπιστημών καθώς καί γιά τόν κλάδο τού έμπορίου καί τής βιομηχανίας.

Αποκλειστική πώληση (χονδρική-λιανική): ΧΑΡ. ΜΠΟΥΡΑΣ, Ζωοδ. Πηγής 12-14, τηλ. 36.37.668, Αθήνα (Τ.Τ. 145)

4

ρολεγόμενα

"Αν κάποιος έπισκεφθεϊ ένα βιβλιοπωλείο μέ βιβλία τής εγχώ­ ριας παραγωγής κι ένα άλλο μέ ξενόγλωσσα βιβλία, θά ’χει νά κάνει τουλάχιστον μιά παρατήρηση ώς πρός τό σχήμα τών βι­ βλίων. Αύτά τών ελληνικών έκδοτικών οϊκων έχουν μιά τεράστια ποικιλία διαστάσεων. ’Επικρατεί άναρχία, θά λέγαμε, στό σχήμα, ένώ άντίθετα τά βιβλία τών ξένων έκδοτικών οϊκων παρουσιά­ ζουν κατ’ άρχήν μιά ομοιομορφία στίς διαστάσεις. Είναι τά γνω­ στά σ' όλους μας βιβλία τσέπης, πού έχουν κατακτήσει Ευρώπη καί 'Αμερική. Στήν 'Ελλάδα πριν άπό άρκετά χρόνια οί έκδόσεις «Γαλαξίας» είχαν υπηρετήσει τό βιβλίο τσέπης μέ συνέπεια καί εύθύνη. Ό «Πάπυρος», άργότερα, μέ τά Βίπερ έκανε μιά σοβαρή προσπά­ θεια. 'Έτσι ξεκίνησε νά έκδίδει σειρές κλασικής λογοτεχνίας, έλληνικής καί ξένης σύγχρονης λογοτεχνίας, Ιστορίας κ.ά. Τότε αυτή ή προσπάθεια θεωρήθηκε άπό πολλούς σά μιά νέα έποχή γιά τό βιβλίο. Δέν πέρασε όμως πολύς καιρός πού αύτές οί χρή­ σιμες καί φτηνές έκδόσεις έπαψαν νά κυκλοφορούν. Ά ντ’ αύτών τά αίσθηματικά, τά άστυνομικά καί τά ύποπτου προελεύσεως κατασκοπευτικά μυθιστορήματα κατάληξαν νά είναι οί μοναδικές έκδόσεις τού «Πάπυρου» μέ τεράστια, άς τό όμολογήσουμε, κυκλοφοριακή έπιτυχία. Σήμερα τό βιβλίο τσέπης στήν 'Ελλάδα φαίνεται νά είναι ύπόθεση παρεξηγημένη, καί όχι άδικα, φτηνές έκδόσεις, πανάθλιες μεταφράσεις, κακή έκτύπωση καί θεματικός άποπροσανατολισμός έχουν έπενδύσει άρνητικά τήν ύπόθεση, έτσι πού τό βιβλίο τσέπης νά θεωρείται ύποπροίόν. ΟΙ άνάγκες όμως ένός άλλου κοινού πού τό ένδιαφέρει τό καλό βιβλίο καί δέ διαβάζει μόνο γιά νά «ξεχαστεΐ» φαίνεται νά είναι επιτακτικές. Κι αύτό γιατί τό βιβλίο τσέπης έχει δυό σημαν­ τικά προσόντα: α) Είναι φτηνό, γιατί τό κόστος τής παραγωγής του είναι χαμηλότερο, καί δυνητικά μπορεί νά φτάσει σέ περισ­ σότερα χέρια· καί β) είναι εύχρηστο καί εύκολο στή μεταφορά. Πόσοι είναι αύτοί πού διαβάζουν σέ τρένο ή λεωφορείο τήν «Ιστορία τού έλληνικού έθνους»; Κανένας. Άντίθετα, μικρά βι­ βλία, καλά ή κακά, πολλοί είναι πού τά άπολαμθάνουν, έστω κι άν κατέθουν καθυστερημένοι στήν έπόμενη στάση. Κάπως έτσι τό διάβασμα δέν γίνεται μόνον ύπόθεση «γρα­ φείου» άλλά άναπόσπαστο μέρος τής καθημερινής μας ζωής. Καί όπως ξαφνικά γίναμε «εύρωπαΐοι», άς δούμε τήν ύπόθεση τού βιβλίου τσέπης μέ σοβαρότητα. Τό κέρδος, ύλικό καί άλλο, θά μάς άφορά.

διάλογοι Ό λα τά γράμματα, πού παρουσιάζουν κάποιο γενικότερ ο ένδιαφέρον, δημοσιεύονται ε ίτε όλόκληρα (έφόσον είναι σύντομα) ε ίτε άποαπαοματικά (έάν είναι έκτενή). Γιά τό λόγο αυτό, παρακαλούνται οί άναγνώστες πού μάς γράφουν νά είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν καί νά σημειώνουν τό πλήρες όνοματεπώνυμο καί τήν άκριβή διεύθυνσή τους. Υπενθυμίζουμε ότι γιά νά δη μό σ ιευθεϊ ένα γράμμα, πρέπει νά ’χει φτάσει ατά γραφεία τού περιοδικού τουλάχιστον έξι έθδομάδες πριν άπό τήν ήμερα κυκλοφορίας τού τεύχους.

Διόρθωση

Αγαπητό -Διαβάζω», άς μοϋ έπιτραπεί νά παρατηρήσω, σχετικά μέ τό άρθρο μου -Τί νέα άπό τήν άδελφή του Ούίλλιαμ Σαίξπηρ» πού δημοσιεύτηκε στό τεύχος άρ. 45, ότι ή λεζάντα τού έξωφύλλου πού διαλέξατε νά δημοσιεύ­ σετε, Women workers κλπ. τών έκδόσεων Virago, θά έπρεπε νά άποδοθεϊ ώς Γυναίκες έργάτες ή (άπλώς) Εργάτριες, καί δχι Γυναίκες έργαζόμενες, πού είναι πολύ γενικό. Εύχαριστώ γιά τή φιλοξενία Νατάσα Χατζιδάκι

Ή τύχη μιας μετάφρασης

Αγαπητοί φίλοι, Ό κ. Δουθίτσας είναι συμπαθής άνθρωπος καί κα­ λός στις συναλλαγές του. Είναι έκπρόσωπος ένός «νέου πνεύματος» στά έκδοτικά. Αλλά άγαπά πολύ τό θόρυβο, Ισως γιατί ό θόρυβος έχει έμπορικά καί κοινωνικά όφέλη. Εφήμερα. Τήν άπάντηση πού ζητά τήν έχει ήδη λάβει, τή μετάφραση τήν έχει δει. Γιατί γράφει λοιπόν γιά μένα στό «Διαβάζω»; Εύχαριστώ γιά τή φιλοξενία Τζούλια Τσιακίρη Σκοπέλου 105 Αθήνα (824) ΥΓ Τού έχω έπιστήσει τήν προσοχή καί στό θέμα τού τίτλου δέν είναι «Γεροντάματα» Ή δύσκολη καί εύαίσθητη Ιταλική λέξη «Senility» άποδίδεται άλλιώς

Πλάσιμο νέας λέξη ς

Αγαπητοί φίλοι του «Διαβάζω», Ο κ Μανόλης Λαμπρίβης σε επιστολή-του προς το «Διαβάζω» (τεύχος 44 οελ β) ευγενικά με προσκαλεί

()

να διατυπώσω τη γνώμη-μου αν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ρήμα «πραγματοποιώ» για να απο­ δώσει τον ξένο νέο όρο reification. Εκείνος σε κείμενό-του σχετικό με το έργο του G. Luk0cs τον είχε αποδώσει με τη λέξη «πραγματοποίηση», τοποθετη­ μένη σε εισαγωγικά, για να δηλωθεί ότι η λέξη χρησι­ μοποιείται με ιδιαίτερη, την πρωταρχική-της σημασία. Ο κ. Νίκος Δεμερτζής διαφωνώντας («Διαβάζω», τεύ­ χος 44, σελ. 7) προτείνει να δημιουργήσομε ή καλύ­ τερα να δεχτούμε (γιατί, καθώς λέγεται, έχει χρησι­ μοποιηθεί) το σύνθετο «πραγμοποίηση». Και τούτο θα εσήμαινε, όπως το διατυπώνει ο κ. Δεμερτζής στο παραπάνω κείμενό-του («Διαβάζω» τεύχ. 44, σελ. 7), «μετατροπή μιας ζωντανής-δυναμικής μορφής οιασδήποτε κατηγορίας σε πράγμα». Οι ανθρώπινες κοι­ νωνικές σχέσεις μετατρέπονται σε σχέσεις μεταξύ πραγμάτων. Αλλά ας δούμε το θέμα από τη γλωσσική-του πλευρά. Σωστά παρατηρεί ο κ. Μανόλης Λαμπρίδης (και το δέχεται φυσικά και ο κ. Δεμερτζής) ότι και από το θέμα της ονομαστικής σχηματίζονται παράγωγα και στην αρχαία-μας γλώσσα και στη μεταγενέ­ στερη. Στα σχετικά παραδείγματα που αναφέρονται στην επιστολή του κ. Λαμπρίδη θα πρόσθετα τα ακό­ λουθα: «αιμοδοσία» (δεν είναι αρχαίο), το μεταγενέ­ στερο «σωμασκία», το νεότερο «πεισμώνω», «αιμοφι­ λία» και άλλα (Ο Στέφανος Κουμανούδης στη «Συν­ αγωγή νέων λέξεων» καταγράφει πάμπολλες σύνθε­ τες λέξεις από το ουσιαστικό «αίμα», και μάλιστα από το θέμα της ονομαστικής.) Έχομε βέβαια και τα «χρωμοτυπία, χρωμολιθογραφία, πλασμώδιον, κλπ.», που δεν αποκλείεται να μεταφέρουν ξένους όρους με ελληνική προέλευση. Προσθέτω ακόμα ότι ο Δα­ νιήλ Φιλιππίδης (1θ.-19αι ) έπλασε το ουσιαστικό «σωμάγρα» Αλλά και τούτο πρέπει να έχομε υπόψημας: ότι και υποκοριστικά -αιμάκι» στον τύπο «αιμάτσι» απαντά σήμερα στις Κονίστρες της Εύβοιας, «αιμόπον» («· αιμόπουλον) στο ποντιακό ιδίωμα, κα­ θώς και -πραμάκι» και άλλα ανάλογα κατά μαρτυρίσ του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής (θλ λήμ­ ματα; -αιμάκι» και -αιμόπουλλον» Πάντως θα ήθελα να υπογραμμίσω τούτο: δεν πρέ­ πει να ξεχνούμε, όταν πρόκειται να πλάσομε μια λέξη (στην περίπτωση αυτή δεν είναι ο λαός που δημιουρ­ γεί). ότι κάτι που πλάθεται όχι σύμφωνα με κανόνα που γενικότερα επικρατεί και ισχύει, αλλά με επί­ δραση σπανιότερων περιπτώσεων, δεν μπορεί εύ­ κολα να «ευημερήσει». Αν αντίθετα πλάσομε μ'° λέξη που χωρίς να αντιμάχεται την καθιερωμ£ν,1 ιάση μπορεί να δηλώσει από βικό-της, ά,τι θέλομε να δηλώσομε. είναι πιθανότερο άτι βρισκόμαστε στο δρόμο της επιτυχίας , Στη συγκεκριμένη περίπτωση που μας απασχολε^/^«(Λ και στο συγκεκριμένο νόημα που θέλομε να διότι πώσσμε θα πρότεινο τη λέξη «εκπραγμάτωση» Ε1ν£ όοο ξέρω, λέξη που βεν έχει δημισυργηθεί Εχο

μόνο το ουσιαστικό «πραγμάτωση». Καθώς μαθαίνω από το γράμμα του κ. Λαμπρίδη. ο ίδιος έχει χρησι­ μοποιήσει και άλλους όρους για το νόημα που ματ απασχολεί και τη λέξη «εμπραγμάτωση». Όμως η λέξη αυτή μας θυμίζει τους όρους «εμπράγματος», κλπ., που έχουν απλωμένη χρήση στα νομικά’ και ίσως και γι' αυτό δε θα ταίριαζε. Το «εκπραγμάτωση» ίσως δηλώνει σαφέστερα αυτό που θέλομε να διατυπώσομε. Για να το πούμε απλούστερα, η πρόθεση «εκ» δηλώνει στη νέα-μας λέξη ό,τι φανερώνει και σε κ°ινές λέξεις σήμερα, όπως «εκβιομηχάνιση, εκλαϊκευση, εκχυδάιση, εκπόρνευση, εκβαρθάρωση»1 ση­ μαίνει δηλ. «καθιστώ». Το ότι υπάρχει ήδη το ουσιαστικό «πραγμάτωση» ίσως δεν είναι μεγάλο εμπόδιο- αυτό σημαίνει ό,τι και to «πραγματοποίηση» στη γενικότερη σημασία. Η πρόθεση «εκ» αν προστεθεί στη γενικότερη αυτή σημασία, δε θα είχε καμιά χρησιμότητα και τίποτα δε °α πρόσθετε στη λέξη, όπως αν προσθέταμε και στο «πραγματοποιώ» την πρόθεση ως πρώτο συνθετικό’ Υι αυτό και δεν είπαμε ποτέ «εκπραγματοποιώ» (μέ­ νοντας στη βασική και γενική σημασία του «πραγμα­ τοποιώ»), Η προσθήκη της πρόθεσης «εκ» δείχνει τθν επιθυμία-μας να νοήσομε την πρόθεση «εκ» στη Χρήση του καθιστώ και σε καμιά από τις πολλές άλΛε9 ΧΡήσεις-της.

Αυτά για να ανταποκριθώ στην ευγενική επίκληση του κ. Λαμπρίδη. Με φιλικούς χαιρετισμούς Ε. Κριαράς Σα σε υστερόγραφο θα πρόσθετα ότι κάποτε ο Γεώργιος Χατζιδάκις είχε προτείνει να χρησιμοποιή­ σομε ένα δικό-του γλωσσικό πλάσμα, τη λέξη «αυτηΥός» στη θέση του πολυσύλλαβου και μονότονου «αυτοκινητιστής», που σήμερα γράφεται και περισ­ σότερο θυμίζει... σιδηρόδρομο παρά αυτοκίνητο. Πρότεινε ο Χατζιδάκις τη λέξη ξεκινώντας από το γε­ γονός ότι ήδη στον Όμηρο έχομε τέτοιες κατ’ οικο­ νομίαν συντομευμένες λέξεις, όπως έχομε βέβαια kal άλλες που συντομεύτηκαν για καθαρά γλωσσολογικούς λόγους («κέντηρον-κέντρον»). Φυσικά αυτά τα προσθέτω για να πω ότι θα μπορούσαμε και λέξεις-πλάσματα να δημιουργήσομε με συντόμευση Υνωστών λέξεων, ακριβώς για να αποδώσομε ένα καινούριο νόημα Τη χρήση, ή μάλλον τη σημερινή κατάχρηση των αρχικών γραμμάτων από σειρά λέ­ ξεων, για να δηλωθεί, όχι δυστυχώς σαφέστερα, αλλά τουλάχιστο συντομότερα, ένα ιδιότυπο «αντικείμενο», πρέπει να την εντάξομε μέσα στη γενικότερη επιδίωξη της οικονομικότερης ρύθμισης. Αλλο βέ­ βαια ζήτημα αν τα »πλάσματά»-μας βρίσκουν πάντα την επιδοκιμασία εκείνων που κατ'αρχήν τα χρειά­ ζονται, οπότε και επικρατούν.

Τό έργο τής «θείας Λένας» ύριε διευθυντά, <ζ Σ τ ό τεύχος τού Ιουνίου τού άξιόλογου περιοδικού ήψλδιάθασα ένα κείμενο άγνώστου μου συνεργάτη βά^Ιδέν ξέρω ούτε τήν ήλικία του, ούτε τίς σπουδές,

τίς γνώσεις καί τίς εμπειρίες του) μέ θέμα «Τό θέα­ τρο γιά παιδιά». Ανεξάρτητα άπό τίς ασάφειες, τίς παραλείψεις, τίς ύπερεκτιμήσεις γιά όρισμένα πρόσωπα, τίς έλλείψεις ένημερώσεως καί άλλα μειονεκτήματα τού κειμένου αύτοϋ, θά μοΰ επιτρέψετε ν’ άσχοληθώ, καί όσο πιό συνοπτικά μπορώ, μέ τά σημεία του μόνον έκείνα στά όποϊα άναφέρεται στήν προσφορά τής Θείας Λένας, ένα είδος «άφιερώματος», φαίνεται, στή μνήμη της γιά τά 10 χρόνια πού κλείνουν έφέτος άκριβώς άπό τό θάνατό της. Δέν άναφέρει ούτε τό «κατά κόσμον» όνομά της, άλλά ένώ μιάν άλλη Κυρία, συχωρεμένη κι αύτήν, περιορισμένης όμως δράσεως, τήν άναφέρει ονομα­ στικά καί τιμητικά 5 φορές, γιά τήν Αντιγόνη Μεταξά-Κροντηρά περιορίζεται στό νά τήν άναφέρει «Θεία Λένα». Καί βέβαια είναι πασίγνωστο τό πραγματικό της όνομα, άφοΰ καί ή Ακαδημία Αθηνών τήν έβράβευσε καί ή Πολιτεία τήν έτίμησε καί ή Ελληνική Οι­ κογένεια τή δέχτηκε ατούς κόλπους της μέ χαρά καί εύγνωμοσύνη. Μά τότε, μέ ποιά άπωθημένα κίνητρα δέν άναφέρει ούτε τ' όνομά της; Τί λογής είναι αύτή ή βαθιά, νοσηρή Ικανοποίηση πού τού δίνει ή σκό­ πιμη όποσιώπηση καί ποιάς ποιότητας; "Ας άπαντήσει ό ίδιος. Καί άπό τό 1931, πετάγεται στά 1950-60, τότε πού, καθώς γράφει είρωνικά, έκεί γύρω «άρχίζει ή παντοκρατορία τής Θείας Λένας. Όσα θετικά στοιχεία κι άν είχαν αύτά πού έδινε στά παιδιά, άλλα τόσα καί δι­ πλάσια ήταν τά άρνητικά. Γιατί έγινε αίτια τό "Θέα­ τρο τής Θείας Λένας" νά διαμορφώσει, μέ τό περι­ εχόμενό του καί τόν τρόπο πού προσφερόταν στό κοινό, μιά "αισθητική" καί "παιδαγωγική" άποψη γιά "τό θέατρο τού παιδιού" πού τό άποπροσανατόλισε, τό άποδυνάμωσε καί τό μετέτρεψε (ίσως όχι σκόπιμα) σέ μέσο άναπαραγωγής τής κατεστημένης ιδεολο­ γίας καί περασμένων παιδαγωγικών συστημάτων». Έτσι γράφει, "Απαντώ όσο πιό συνοπτικά γίνεται: Ή προσφορά («παντοκρατορία» τή θέλει ό συνεργάτης σας) τής θείας Λένας άρχισε πολύ πρωτύτερα, μέ τρεις τό­ μους παιδικού θεάτρου πού έξέδωσε ή "(δια, μέ τήν "ίδρυση στά 1933 συστηματικού παιδικού θεάτρου, πού έπαιζε συχνά καί δχι περιστασιακά ώς τήν κατάργησή του άπό τούς φασίστες, καί μέ έλληνικά καί ξένα έργα (Τσουκαλά, Μαντούδη, Μπουκουβάλα, Κ. Βελμύρα, Ντίκενς), μέ χορούς, μέ έράνους καί άργότερα, άπό τήν έποχή πού άνέλαβε τήν « Ώρα τού Παιδιού» τής ΕΡΤ, μεταξύ άλλων, παιδικό θέατρο κάθε Σάββατο μέ σκηνοθέτες τόν Μήτσο Λυγίζο καί τόν Γιώργο θεοδοσιάδη. Γιά όλα αύτά ύπάρχουν προγράμματα, κριτικές, τό πολύχρωμο πρόγραμμα τής Σελέστ Πολυχρονιάδου, οί όμιλίες τών Ν. Λάσκαρη καί Γιάννη Σιδέρη καί άλλα πολλά άποδεικτικά στοιχεία, πού θά ένημέρωναν τό συντάκτη τού κει­ μένου. άν ήθελε βέβαια νά ένημερωθεί. Όσο γιά τή μετατροπή τού θεάτρου σέ «κατεστη­ μένη Ιδεολογία» καί τά άλλα ήχηρά παρόμοια πού μεταχειρίζεται κατά τή μόδα τής άλλοπρόσαλλης καί άκατανόητης σημερινής διατυπώσεως, πού έντυπωσιάζει τούς άνίδεους άφελείς άναγνώστες πού θαυ­ μάζουν τούς όμοίδεάτες τους όταν δέν τούς κατα-

7

λαβαίνουν, θά μπορούσα ν’ άναφέρω πολλά έπιτεύγματα τής δράσης τής Αντιγόνης Μεταξά-Κροντηρά, πού, άτυχώς, δέν τά πραγματοποιεί σήμερα κανείς. Παραδείγματα. Μαθήματα μουσικής άπό ραδιόφωνου (Μ. Δούνιας) καί ζωγραφικής (Σπ. Βασιλείου), «Χα­ ρούμενες Κυριακές» στό Ζάππειο μέ καλλιτεχνικό πρόγραμμα, έρανοι γιά τά άπορα καί τά παιδιά τής Κύπρου, επισκέψεις των παιδιών σέ νοσοκομεία μέ ψυχαγωγικά προγράμματα, έκθέσεις ζωγραφικού παιδικού σχεδίου στά γραφεία πρώτα τού ΕΙΡ καί ύστερα στις αίθουσες Ζαππείου, ή πρώτη έκθεση παιδικών βιβλίων στίς αίθουσες τής ΧΕΝ μέ εισηγή­ σεις Γρ. Ξενοπούλου, Γ. Ταρσούλη κ.ά., ή πρώτη άτομική έκθεση συγγραφέως στήν Ελλάδα μέ τά έργα τής Αντιγόνης Μεταξά-Κροντηρά στις αίθουσες τού Πνευματικού Πρακτορείου τού Μ. Βαϊάνου, έκδρομές μέ πούλμαν τών παιδιών-άκροατών τής Ώρας τού Παιδιού, μέ τή συνεργασία τού δημοσιογράφου τής έφημερίδας «Έθνος» κ. Κωνσταντινόπουλου, έπισκέψεις στά σχολεία καί συνεντεύξεις μέ τά παι­ διά μέ τή συνεργασία τού κ. Λ. Ροζάν, συνεργασίες παιδιών άπ’ άλα τά μέρη τής Ελλάδας πού μεταδί­ δονταν, καί άλλα πού δέν μπορώ ν’ άπαριθμήσω άπό σεβασμό στό χώρο σας. Μπορεί όμως ό κ. συνεργά­ της σας (δέν άναφέρω κι έγώ τ' όνομά του, βλέπετε, γιά νά τού άνταποδώσω τή... φιλοφρόνηση καί γιά νά παραμένει άγνωστος, όσο είναι καί τώρα), μπορεί, λέω, άπό όλα αύτά τά «κατεστημένα» νά μάς άναφέρει ένα καί μόνο πού νά γίνεται σήμερα, άπό οίονδήποτε. οπουδήποτε; Πλήν μιάς περιπτώσεως, πού κω­ λύομαι νά άναφέρω. "Η μήπως θεωρεί κατεστημένα όλα αύτά πού άνέφερα ώς έπιτεύγματα τής Αντιγό­ νης Μεταξά (θείας Λένας) άπό τό 1933; "Αν έχει αύτή τή γνώμη, άς μάς πει τότε έκείνος ποιά είναι τά μον­ τέρνα (μή κατεστημένα), ποιος τά πραγματοποιεί σή­ μερα καί πού. Μετά τήν «έθνοσωτήριο» Θεία Λένα, όπως τή χα­ ρακτηρίζει ειρωνικά, μετά άπό χρόνια ήρθαν πολλοί, μά πού «μπερδεύτηκαν κάπου καί δέν μπόρεσαν νά προχωρήσουν». Έμ τότε; Πάλι καλά πού έχουμε τά ύποδείγματα τής θεία ς Λένας, γιά νά τά μιμηθούν οί σημερινοί. Αλλά ξέρετε, κύριε κριτικέ, χρειάζεται, έκτός άπό τά γνωστά μέσα, πολύς μόχθος καί έξω άπό τά στούντιο. Αλλά καί στήν όπαρίθμηση τών βιβλίων άκόμα, πλήν τής περιπτώσεως «Δωρικού», έπιδεικνύει ό συνεργάτης σας τήν... άντικειμενική του διάθεση, παραλείποντας τά βιβλία τής Αντιγόνης Μεταξά τόσο στή Βιβλιοθήκη τού Αλικιώτη όσο καί στό περι­ εχόμενο τού βιβλίου τού Π. Κλεισιούνη, όπου ύπάρχουν έργα δικά της καί δικά μου. Αφού όμως είναι τόσο άπληροφόρητος στό θέμα πού έξετάζει, καί γιά νά μήν σάς άπασχολώ περισσότερο, ύπόσχομαι νά τού στείλω μερικά σχετικά στοιχεία, ώστε νά έκφράζει τίς κακεντρεχείς έπικρίσεις του καί τήν κακή του διάθεση γιά όρισμένα πρόσωπα τουλάχιστον μέ κά­ ποιες σωστές πληροφοριακές βάσεις, Μέ θερμές εύχαριστίες γιά τή φιλοξενία Κώστας Κροντηράς Λεωφ, Βασ Σοφίας 101 Αθήνα (602) Τό γράμμα τού κ Κ Κροντηρά θέσαμε ύπόψη τού συνεργάτη μας κ. Λ Κουρετζή, ό όποιος μάς έσ τειλ ε τήν έξή ς άπάντηαη

Αγαπητοί φίλοι τού «Διαβάζω», Κατανοώ άπόλυτα καί σέβομαι τούς συναισθηματι­ κούς παράγοντες καί τούς Ιδιαίτερους προσωπικούς

8

λόγους πού μπορούν νά κάνουν έναν άνθρωπο ιδιαί­ τερα εύαίσθητο σέ κάτι πού άποτελεί γιά κείνον (άλλά καί γιά πολλούς άλλους) «προσφιλή μνήμη» καί ύπεράσπιση μιάς προσφοράς άπό κάποιους... άγνω­ στους, πού τόλμησαν νά τή θίξουν ή νά μήν τήν άναφέρουν μέ τόν προσήκοντα σεβασμό. Στήν περίπτωση όμως τού κ. Κώστα Κροντηρά, πού έκτιμώ καί σέβομαι τήν πολύχρονη προσφορά του στό ραδιόφωνο καί στό «θέατρο τού παιδιού», περίμενα λιγότερο βίαιη άντιμετώπιση τού άρθρου μου, ήπιότερη άντιμετώπιση τών έλλείψεών του, περισσό­ τερη κατανόηση τού σκοπού γιά τόν όποιο γράφτηκε, κι ό συναισθηματισμός του νά μήν τόν οδηγούσε στίς τόσες προσωπικές αιχμές καί στήν έντονη έπιθετικότητά του. Ο κ. Κ.Κ. θά είχε πάρα πολλά πράγματα νά πει γιά τό «παιδικό θέατρο στήν Ελλάδα», χρήσιμα σέ όλους μας, άν ό ύποκειμενισμός του δέν τόν έμπόδιζε νά δει τήν άλλη διάσταση τού σημειώματος μου, πού σκοπό είχε νά κάνει άπλές όναφορές καί νύξεις γιά τό «θέατρο τού παιδιού» στήν Ελλάδα όπό άποψη έργων-περιεχομένου, ιδεολογικών καί παιδαγωγικών στόχων -αισθητικής καί τρόπου (μεθόδου) παρου­ σίασής του στά παιδιά. Είναι κρίμα, γιατί πιστεύω ότι ό κ. Κ.Κ. θά είχε νά προσθέσει ένδιαφέρουσες άπόψεις. Αντί γι’ αύτό, περιορίστηκε σέ 2-3 σημεία τού άρθρου μου καί τά κανονιοβόλησε έπειδή νόμισε ότι ήθελημένα καί ποιος ξέρει άπό ποιά λογής «άπωθημένα κίνητρα» καί «νοσηρή Ικανοποίηση» άποκάλεσα σκόπιμα τήν «κατά κόσμον» Αντιγόνη Μεταξά-Κρον­ τηρά (Θεία Λένα) άπλώς «Θεία Λένα»!... Σχετικά μέ όσα άναφέρει στό γράμμα του -έκτό ς έκείνων πού έχουν προσωπικό χαρακτήρα- τόν πλη­ ροφορώ τά παρακάτω: 1. Δέ νομίζω πώς είναι προσβλητικό νά άναφέρει κανείς μέ τό ψευδώνυμο, καί μάλιστα μέ τό άγαπημένο όνομα μέ τό όποιο τήν όποκαλούσαν τά παιδιά, κι ή έλληνική οικογένεια, τήν 'Αντιγόνη Μεταξά. Τό «Θεία-Λένα» έκείνη τό διάλεξε (πολύ σωστά, γιατί ήξερε πώς ή έννοια «θεία» δημιουργεί ιδίως στά μι­ κρά παιδιά μιά έξοικείωση πού διευκολύνει τήν έπικοινωνία μεταξύ τους περισσότερο άπό τό «κυρία» ή «κύριος»), χαιρόταν ν' άκούει τά παιδιά νά τήν άποκαλούν έτσι, μέ τ ’ όνομα αύτό καθιερώθηκε καί τιμή· θηκε καί μ' αύτό ύπόγραφε καί σφράγιζε ένα μεγάλο μέρος τής συγγραφικής της παραγωγής καί ραδιο­ φωνικών προγραμμάτων. Κατά τήν ίδια λογική θά έπρεπε νά παρεξηγηθούν κι οί κληρονόμοι τού Γρ Ξενόπουλου, άν κάποιος, καί μάλιστα., άγνωστος συντάκτης, τόν άποκαλοϋσε «Φαίδωνα», μέ τό όνομα δηλ πού ύπόγραφε τίς έπιστολές του στή «Διάπλαση τών Παίδων» 2. Τό κείμενό μου δέν είχε τό χαρακτήρα «άφιε· ρώματος» -δ έν ήταν κ ρ ι τ ι κ ή ούτε Ιστορική προγματεία γιά νά παρακολουθεί χρόνο μέ τό χρόνο τίς έξελίξεις τού θεάτρου γιά παιδιά στόν τόπο μας

τό «παιδικό θέατρο στήν Ελλάδα καί τά βιβλία παιδι­ κού θεάτρου». Τί θέση θά είχαν όλα αύτά σέ ένα τέ­ τοιο σημείωμα; γ) Μού λέει ότι άπό τό 1931 πετάγομαι στό 1950-60. Πρώτα πρώτα τή σύντομη κι άκρως περιλη­ πτική άναδρομή μου στήν ιστορία τού «παιδικού θεά­ τρου στήν Ελλάδα» δέν τή σταματώ τό 1931 άλλά τό 1936, έποχή πού άρχίζει ή δικτατορία Μεταξά, καί τήν ξαναρχίζω μετά τήν άπελευθέρωση, μετά τή λήξη τού Β' παγκοσμίου πολέμου καί τόν έμφύλιο. "Αν ό κ. Κροντηράς έχει παραδείγματα τέτοια, όπου κατά τή διάρκεια τής δικτατορίας τής 4ης Αύγούστου, τού πολέμου, τής κατοχής καί τού έμφυλίου, έγιναν με­ γάλα καί θαυμαστά πράγματα στό χώρο τού π α ι­ ό ι κ ο ΰ 0 ε ά τ ρ ο υ, κι όχι στό χώρο τών φιλανθρω­ πικών κι άλλων κοινωνικών έκδηλώσεων, άς τά άναφέρει. Θά τού ήμουν ιδιαίτερα ύπόχρεως.

3. Δέν άναφέρω 5 φορές, καί μάλιστα τιμητικά, κά­ ποια άλλη κυρία «περιορισμένης δράσεως», όπως τήν άποκαλεΐ, άλλά μόνο μί α: τή φορά έκείνη πού τήν άναφέρω σάν παράδειγμα προσπαθειών σέ άπώτερες έποχές δημιουργίας άπό μιάν έκπαιδευτικό (αύτό γιά μένα έχει ιδιαίτερη σημασία) καί συγγραφέα, νά δη­ μιουργήσει ένα θέατρο άπό παιδιά. Τίς άλλες τέσσερις τήν άναφέρω σά συγγραφέα έργων παιδικού θεά­ τρου στό σχετικό κατάλογο πού άκολουθεΐ καί πού περιλαμβάνει φυσικά καί τά έργα πού έχει γράψει γιά τό θέατρο τού παιδιού καί ή Αντιγόνη Μεταξά.

4. Μού γράφει ότι κάνω ύπερεκτιμήσεις γιά μερικά πρόσωπα. "Αν θεωρεί «ύπερεκτίμηση» μιά άπλή άναΦορά μου στό «θέατρο γιά παιδιά» πού προσπάθησε νά κάνει ό Βασίλης Ρώτας, ή κάποιοι άλλοι πού άνα­ φέρω στό κείμενό μου, έχει λάθος. Αιτιολογώ τίς όναφορές μου. ’Αμφισβητεί τά στοιχεία καί τήν προσφορά τών «ύπερεκτιμημένων» άπό μένα προ­ σώπων; 5· Σέ κάποιο άλλο σημείο τού γράμματός του κάνει ριά αύθαίρετη σύνδεση τού χαρακτηρισμού «έθνοοωτήριος,, μέ τή «Θεία-Λένα» πού δέν ύπάρχει που­ θενά στό κείμενό μου. Μέ τή φράση: «Μετά τήν "έθνοσωτήριο”...» έννοοϋσα μετά τήν περίοδο 1967-74 τής «έθνοσωτηρίου Έπαναστάσεως τής 21ης Απριλίου...», όπως αύτοαπεκαλεϊτο.

6. Ολα τά πιό πάνω κι άλλα μικρά καί χαρακτηρι­ στικά σημεία τής έπιστολής δείχνουν ότι ό κ. Κ.Κ. διάβασε πολύ βιαστικά τό κείμενό μου, καί κάτω άπό τήν όργή καί τήν άγανάκτηση πού τού προκάλεσε δέν πρόσεξε ίσως όσο θά έπρεπε μερικά βασικά του σημεία, ούτε τόν κεντρικό του άξονα διέκρινε Αλ­ λιώς δέν μπορώ νά καταλάβω γιατί μιά τέτοια όφορμή τού προκάλεσε τέτοιες άντιδράσεις! Εφ­ τασε στό σημείο νά χαρακτηρίζει τούς άναγνώστες μέ κάποια πιστεύω καί άνησυχίες ώς άνίδεους καί άφελεΐς πού θαυμάζουν κάποιο όμοϊδεάτη τους, όταν «μεταχειρίζεται κατά τή μόδα τής άλλοπρόσαλλής κι άκατανόητης σημερινής διατυπώσεως, φρά­

σεις σάν κι αύτή: “άναπαραγωγή τής κατεστημένης Ιδεολογίας”»!... Ώστε έτσι λοιπόν... τά έργα -κυρίως έκείνα- πού άπευθύνονται στά παιδιά, στερούνται ιδεολογίας ή δέν παράγουν ιδεολογία κι έναν τρόπο ζωής; 7. Μέ εύχαρίστηση πληροφορώ τόν κ. Κ.Κ. ότι ύπάρχουν στίς μέρες μας (άπό τό 1974 καί μετά) προσπάθειες τέτοιες στόν τόπο μας στό χώρο τού παιδικού θεάτρου πού άξίζουν τή συμπαράσταση τών ειδικών, τήν άναγνώριση καί τή βοήθεια... Μερικές άνάφερα στό άρθρο μου. Μή λ έ ε ι ότι ή προσφορά τής Αντιγόνης Μεταξά ήταν ή μοναδική, ή μία κι άξεπέραστη κι ότι αύτή πρέπει νά έχουν γιά μοντέλο όλοι οί άσχολούμενοι σήμερα μέ τό θέατρο τού παι­ διού. Γιατί, έκτός άπό τή μιά περίπτωση πού κωλύε­ ται νά άναφέρει στό γράμμα του (καί πού πολύ θά ήθελα νά μάθω), τόν πληροφορώ ότι ύπάρχουν κι άλ­ λες, μόνο πού δέν έχουν τά μέσα καί τόν τρόπο νά γίνουν εύρύτερα γνωστές.

8. Θά τελειώσω μέ τήν τελευταία παράγραφο τού γράμματός του. Σ' αύτήν μέ άποκαλεΐ άπληροφόρητο καί μού άποδίδει έλλειψη άντικειμενικότητας, έπειδή στά περιεχόμενα τού βιβλίου τού Π. Κλεισιούνη δέν άνάφερα, καθώς ισχυρίζεται, έργα δικά του καί τής Άντιγ. Μεταξά πού ύπάρχουν στόν τόμο. Τόν πλη­ ροφορώ ότι στόν τόμο «Έλληνική παιδική σκηνή», έπιμέλεια-έκδοση Παν. Ά θ. Κλεισιούνη, μέ πρόλογο Σπύρου Μελά, έκδοση 1962, σελίδες 158, περιλαμβά­ νονται μόνο έργα τών συγγραφέων πού άνάφερα καί δέν ύπάρχει ούτε ένα κείμενο δικό του ή τής Άντιγ. Μεταξά-Κροντηρά. "Ισως νά έχει ύπόψη του κάποιαν άλλη έκδοση πού δέν τήν έχω, όπότε εύχαρίστως ν ’ άνταλλάξουμε τίς γνώσεις μας γιά νά άλληλοενημερωθοΰμε. Τό άρθρο μου αύτό πού προκάλεσε τήν έντονη άντίδραση τού κ. Κώστα Κροντηρά δέν είχε τήν πλη­ ρότητα καί τήν έκταση μιάς όλοκληρωμένης μελέτης. Επόμενο οί παραλείψεις, οί βιαστικές προσπελά­ σεις όνομάτων, οί κάποιες συντομεύσεις, νά δη­ μιούργησαν πολλά κενά. Εύπρόσδεκτη καί θετική θά ήταν κάθε συμπλήρωσή του άπό έκείνους πού γνωρί­ ζουν τό άντικείμενό του. Κι ένας τέτοιος, έπιμένω νά λέω (παρά τή δυσαρέσκεια πού τού προκάλεσα καί τούς χαρακτηρισμούς καί τίς Ιδιότητες πού μού άπόδωσε -ζητώ συγγνώμη γιά τή δυσαρέσκεια, κρατώ τήν πίκρα κι έκφράζω τή λύπη μου γιά τά ύπόλοιπα) είναι κι ό κ. Κώστας Κροντηράς, πού μέ τήν πείρα του καί τίς γνώσεις του θά πρέπει νά συμθάλει έ ν ε ρ γ ά ώστε ν’ όρχίσουμε καί στόν τόπο μας νά βλέπουμε τό θέατρο γιά παιδιά σοβαρά καί ύπεύθυνα καί σύμφωνα μέ τίς άνάγκες τού παιδιού καί τίς άντιλήψεις τής σύγχρονης παιδαγωγικής καί θεατρικής πρακτικής. Εύχαριστώ γιά τή φιλοξενία Μέ έκτίμηση Λάκης Κουρετζής Βιέννη, 11.9.81

Έτσι:

α) Οσο βαθύτατο σεβασμό, τρυφερή νοσταλγία κι έκτίμηση κι άν τρέφω γιά τήν πολυσχιδή καί πολυετή δράση τής Αντιγόνης Μεταξά-Κροντηρά (Θείας Λέ­ νας) αύτό δέν μ' έπηρεάζει νά βλέπω συγκεκριμένο τό «θέατρά της γιά παιδιά» κάτω άπό κάποια όπτική καί μιόν άλλη παιδαγωγική καί θεατρική άντίληΨ'Γ Αύτά σ ή μ ε ρ α έχουν, νομίζω, ύποχρέωση νά τα δοΰν πρώτα καί κύρια αύτοί πού σέβονται τή μνήμθ της καί τήν προσφορά της . . θ) Δέν «έκρινα» ούτε «ήθελημένα αποσιώπησα^" τίς έκδρομές καί τούς έρόνους τίς γιορτές έπισκέψεις σέ νοσοκομεία, τίς τόσες έκπομπές τά ΕΙΡ καί τά βιβλία τής Αντιγόνης ΜετΟξά-Κρ®'"' τηρά, γιατί τό θέμα τού άρθρου μου ήταν άλλο τ!

Ό λω ν των εκδοτικών οί κων στέλνονται με «αντικατα βο λή , στην Ελλόδα και στο Ε (ω τερικό Α παραίτητο στις π αρ α γγελίες-σ ο ς να αναφί ρεται ο τίτλος τον βιβλίου και ο εκδοτικός οίκος Η τιμή κό θε βιβλίου είναι αυτή που κα «ορίζουν οι εκδοτικοί οίκοι Η επιβάρυνση στα Η σ δ α απο στολής είναι μόνο 65 δραχμ κατό π α ρ α γ γ ελ ία Γρόψτε μας ή τηλεφω νήστε μας

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ Π Ρ Ο α β Η ΙΗ Ι ΒΙΒΛΙΟΥ ΓΙΠΡΓΟΣ ΒΕΡΒΑΤΗΣ ΑΡΙΙΤΕΙΔΟΥ 6 ΑΘΗΝΑ 122 ΤΗΛ 12.29.301 (9-9 μ μ )

ΧΡΟΝΙΚΑ

πρόσφατες εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης Βιβλιοθήκη Γενικής Παιδείας Δ.Ρ Θ ε ο χ ύ ρ η , Νεολιθικός Πολιτισμοί.

(17-24) οσ 198 χάρτες 2 έγχρ. είκ 24. Α/Μ 49. σχ. 57

W. Wlndelband & Η. Haimaoeth, Εγχειρίδιο Ιστορίας τής Φιλοσοφίας Α Δρχ 400

Θάσου Καρογιωργη, Αρχαία Κύπρος - Από τή Νεολιθική εποχή ώς τό τέλος τής Ρωμαϊκής (17x24). σο 151 + πίν . είκ. έγχρ 21. Α/Μ 250 Δρχ 300 Wolfgang Schadewaldt, Από τόν κόσμο καί τό έργο τού Ομήρου Α Τό ομηρικό ζήτημα Μετ Φάνης I Κοκριδής (14x21). οσ 284 - 28 Α/Μ εικ. Δρχ 370 C. Μ. Bowra, Αρχαία ελληνική λυρική ποίηση Α Αλκμάν. Στησίχορος. Αλκαίος. Σαπιρω Μετ Γιάννης Καζάζης (14x21). 00 408 Δρχ 450 Paul Lamarle. Ο πρώτος βυζαντινός ουρανισμός Μετ. Μ Νυσταζοπούλου - Πελεκίδου "EncyciopAdie da la PIAIade··, Ιστορία καί μ έθοδοί της

Δρχ 450

Οι μαρτυρίες καί ή κριτική τους άζιοποίηση Μετ Χρίστος Παπάζογλου (14x21), οσ 354

Δρχ 350

Παραδοσιακές βοηθητικές έπιστήμες Γραπτές μαρτυρίες Μετ Ελένη Στεφανάκη (14-21) 00 423

Δρχ 430 Ιστορία

π καντιανή Επανάσταση Μετ Κυριάκος Σ Κατσιμάνης (14.21) οσ 305 19ος αιώνας Ρομαντικοί Μετ Τίτος Πατρίκιος Παύλος Χριστοδουλίδης (1 4.2ΐ)οσ379

Μελέτες Οικονομικής Ιστορίας Γιώργου ΔερτιΑή. Τό ζήτημα τών τραπεζών (1871-1873). Οικονομική καί πολιτική διαμάχη στήν Ελλάδα τού /Θ' αιώνα (14x21). σσ κα + 355 + 37 εϊκ.

Δρχ 350

Ι.Α. ΒαΑοωρΙτου, Ιστορία τής Εθνικής Τραπέζης τής Ελλάδος (1842-1902) (20*28) σσ 10-*· 352 -*■ η + πίν

Δρχ 600

Ευτυχίας Δ. Λιάτα. Γενικό Ευρετήριο τού Ιστορικού Αρχείου τής Ε Τ Ε (1 7 x2 4 ).σσ 224+ εικ. Α/Μ 33

Δρχ 200

Δρχ 250

Κοινωνιολόγοι

Ε.Π. Παπανούτσου. Α Δελμούζος (Ή ζωή του Επιλογή άπό τό έργο του) (14*21) σσ 299+ εϊκ Α/Μ 6 Δρχ 300

Λευκώματα ΚύρΑ Κροτσόιζεν. Προσωπογραφίες Ελλήνων και φιλελλήνων άγωνιοτών (Προλεγόρενα Π Πρεβελάκη) (33- 44) σσ 16 + 14 σχέδια 16 λιθογραφίες 28

Χρίστου καί Χέμνης Καρουζου, Θησαυροί τού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών (25 * 30) σσ

Δρχ 300

Σ η μ ε ίω σ η

μέ

ISO

ί α ( Ι ι (1 Α ό δραχμές

6τ

ιη μ ε να d v t i t u n a έ π ιβ α ρ υ ν ο ν τ ο ι

Πω λουντοι a t Ολα τό βιβλιοπωλείο Π ρατήριο:

Γ1Αα,5 10 ΜΓ' , Ροπόλεως 3 2ος όροφος (τπλ 32 21 337) Εθνική Τράπεζα Καραγεωργη Σερβίας 2 (Πλατεία Συντάγματος)

Τά έσοδα άπό πς πω λήοας δια τίθεντα ι γιά π ολιτιστικούς σκοπούς

ΚΙ

Δρχ 1 300

Πινακοθήκη και Γλυπτοθήκη τού Μορφωτικού Ιδρύματος τής Εθνικής Τραπέζης οτή Θεσσαλονίκη 31 έγχρωμοι πίν 35*39 έκ Δρχ 400

Δρχ

19ος-70ός αιώνας Η Εζελικτική Φιλοσοφία Εθνικές Φιλοσοφικές Σχολές Μετ Μαριλίζο Μητσού Παττηά (14.21) οσ 334

ΕΚΔΟΤΙΚΑ Επειδή ή στήλη συναντά δυσκολίες στή συλλογή πληροφοριών, παρακαλουνται οί εκδότες νά μάς ενημερώνουν ταχτικά καί προπαντός υπεύθυνα γιά τις προσεχείς εκ­ δόσεις τους. Γιά τούς φίλους τής λογοτεχνίας έπισημαίνουμε αύτό τό μήνα τά μυθιστορήματα: « Ο εγκατεστημένος» τού Ρομπέρ Λινάρ (Στοχαστής), «Τό πορτραίτο τού Ντόριαν Γκρέυ» τού Οσκαρ Ούάιλντ (Στοχαστής), «Ταξίδι στό φεγ­ γάρι» τού Συρανό ντέ Μπερζεράκ (Αίολος), «Μάρθα Κουέστ» τής Ντόρις Λέσσινγκ (Όδυσσέας), «Ή άθέθαιη ζωή τού Μάρκο Μάλερ» τού Μάρεκ Χάλτερ (Θεωρία), «Φακτόρουμ» τού Τσάρλς Μπουκόφσκι ( Οδυσσέας),

«Τά μονά κρεβάτια» τής Φρανσουάζ Ντορίν (Δωρικός), «Ό σταυραδελφός» τού Γιάννη Μαγκλή (Δωρικός), «Τό άλφάθητο» τής Κωστούλας Μητροπούλου (Δωρικός) καί τή μυθι­ στορηματική βιογραφία «Ποτέ πιά» τής Λιλίκας Νάκου, πού άναφέρεται στή ζωή τού "Εντγκαρ "Αλλαν Πόε (Δωρικός). Από τις συλλογές διηγημάτων έπισημαίνουμε: «Ρίπ Βάν Ούίνκλ» τού Ούάσιγκτον "Ιρθινγκ (Στοχαστής), «Ή φάμπρικα τών τρελών»

ΜΕ ΠΛΑΓΙΑ... Βιβλιοθήκες

Νεοελληνική Προσωπογραφία

Γενικά προβλήματα Μετ. Ελένη Στεφανάκη (14x21). σο 475

-EncyclopAdla da la Pltladaτής Φιλοσοφίας

Η φιλοσοφία τών άρχαίων Ελλήνων Ή φιλοσοφία τών έλληνιστικών καί ρωμαϊκών χρόνων Μετ Ν Μ Σκουτερόπουλος (14x21). σο 342 Δρχ 350

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Διάβασα πρίν άπό λίγες μέρες σε καθη­ μερινή εφημερίδα ότι κατά τή δεκαετία 1970-1980, άντί γιά αύξηση, είχαμε μείωση τών κρατικών, δημοτικών καί κοινοτικών βι­ βλιοθηκών, καθώς καί έκείνων πού άνήκουν οέ νομικά πρόσωπα δημοσίου δι­ καίου! Καί τό ότι δέν αυξήθηκαν, δέν μού προκάλεοε καμιά άπορία. Κανείς δέν ένδιαφέρεται σήμερα νά Ιδρύσει μιά βιβλιοθήκη. Αλλα ένδιαφέροντα έπικρατοϋν. Δέν άπόρηοα έπίσης γιά τό πώς λιγόστεψαν τά βι­ βλία. Πολλοί τά κλέβουν καί μερικοί τά καταστρέφουν. Στή βιβλιοθήκη τού Δικη­ γορικού Συλλόγου Αθηνών βρίσκουμε συ­ χνά βιβλία μέ κομμένες σελίδες, όν καί έχουμε στή διάθεση τών άναγνωοτών φω­ τοτυπικό μηχάνημα, γιά νά παίρνουν φωτο­ τυπικά άντίγραφα τών σελίδων πού τούς ένδιαφέρουν. Δέν μπόρεσα όμως νά έξηγήοω πώς λι­ γόστεψαν οΙ βιβλιοθήκες. Δηλαδή κάηκαν; Καταοτράφηκαν ή άπλώς έκλεισαν γιατί δέν υπάρχει βιβλιοθηκάριος ή (κι αύτό δέν είναι άπίθανο) γιατί δέν ύπάρχουν άναγνώοτες; Ό συντάκτης τού δημοσιεύματος δέν έδινε πληροφορίες γιά τις αΙτίες τού θλι< βερού αύτού φαινομένου ^ ψ α ί καθώς έκανα διάφορες μελαγχολικές

σκέψεις, θυμήθηκα τά μαθητικά μου χρόνια καί τις σχολικές κοινότητες τού γυμνασίου μας (S' Τριπόλεως). ”Ημουν συνέχεια στήν άντιπολίτευση (στό δ. συμβούλιο έκλέγονταν τότε οί βασιλικοί συμμαθητές μου, πού ή μόνη τους δραστηριότητα ήταν ν’ άατυνομεύουν τούς προοδευτικούς) καί μή μπορώντας νά προσφέρω τίποτ' άλλο άπ' αύτή τή θέση, πρωτοστάτησα στήν ίδρυση βιβλιοθήκης. Ή πρωτοβουλία μου αύ τή μού είχε δημιουργήσει μιά Ιδιαίτερη εύαισθησία καί δοκίμαζα έντονη συγκίνηση όταν διά­ βαζα πού καί πού ότι κάποιος δώρησε τή βιβλιοθήκη του στήν κοινότητα τής κατα­ γωγής του, ότι κάποιος σύλλογος ίδρυσε πολιτιστικό κέντρο μέ βιβλιοθήκη. Τώρα οάν πρόεδρος τού Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών είσηγήθηκα νά μεγαλώ­ σουμε τή βιβλιοθήκη του. Τή μεταφέρουμε αέ μεγάλο διαμέρισμα πού άγοράσαμε καί θά διπλασιάσουμε τά βιβλία της. Θά προ­ τείνω άκόμα νά είναι άνοιχτή γιά όλους τούς πολίτες καί όχι μόνο γιά τούς νομι­ κούς. Έτσι, τόν έρχόμενο χρόνο, άν δέν έχουμε αύξηση τών δημόσιων βιβλιοθηκών, θά χουμε τουλάχιστον αύξηση τών βιβλίων τους... ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΧΑΙΡΑΣ

τού Βιτσέντσο Γκουεράτσι (Στοχαστής), «Τό έγκλημα τού λόρδου "Αρθουρ Σάβιλ» τοϋ Όσκαρ Ούάιλντ (Στοχαστής), «Διηγήματα» τής Γαλάτειας Καζαντζάκη (Μπαρμπουνάκης), «'Ιστορίες από τό Ούέσεξ» τοϋ Τόμας Χάρντυ (Αίολος), «Τό άσπρο σακάκι καί άλλες ιστο­ ρίες» τοϋ Χέρμαν Μέλβιλ (Αίολος), «Τό βυσσινί τριαντάφυλλο καί άλλα διηγήματα» τοϋ Πλάτωνα Ροδοκανάκη (Έπικαιρότητα), «Διη­ γήματα» τοϋ Κώστα Παρορίτη (Όδυσσέας), τά πεζογραφήματα «Le depeupleur» καί «Com­ pany» τοϋ Σάμουελ Μπέκετ (Λέσχη) καί τό πεζό κείμενο «Τελετές μοτοσυκλέτας» τοϋ Γιώργου Χρονά (Όδυσσέας). Ακόμα έπισημαίνουμε τίς ποιητικές συλλογές «Κυκλικά» τής Μυρτώς Άναγνωστοπούλου-Πισσαλίδου (Μπαρμπουνάκης) καί «Ποιήματα» τοϋ David Carrat (Ώλήν). Γι’ αύτόν τό μήνα έξάλλου έτοιμάζονται: ένας τόμος τής περιοδικής έκδοσης «Τετρά­ δια Ευθύνης» άφιερωμένος στόν 'Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη ('Εκδόσεις τών Φίλων), τό κλα­ σικό έργο «Τά μυστήρια τής Κεφαλλονιάς» τού Άνδρέα Λασκαράτου (Έπικαιρότητα), ένας τόμος μέ κείμενα τού Κωσταντίνου Χατζόπουλου μέ τίτλο «Έργα» (Στοχαστής), ή μελέτη «Ή έπανάσταση καί τό μυθιστόρημα τοϋ εικο­ στού αιώνα» τοϋ Πώλ Σήγκελ (Θεωρία) καί δυό φιλολογικά μελετήματα τοϋ Γεράσιμου Μαρκαντωνάτου γιά τό «Φιλοκτήτη» καί τήν « Ιφι­ γένεια έν Ταύροις» τού Εύριπίδη (Gutenberg). Γιά τούς μικρούς φίλους τοϋ βιβλίου θά κυ­ κλοφορήσουν σύντομα τά μυθιστορήματα «Καρλότα» τού Σκώτ Ο’Ντέλ (Μετόπη) καί «Εύτυχισμένες μέρες στό μικρό χωριό» τής Άσ τριντ Λίντγκρεντ (Μετόπη). Στόν τομέα τού έκπαιδευτικοϋ-παιδαγωγικού βιβλίου οί έκδοτικοί οίκοι άναγγέλλουν τούς παρακάτω τίτλους: «Ή σεξουαλική δια­ παιδαγώγηση τών παιδιών μας» τού Φαμπιέν Βάν Ρουά (Δωρικός), «Ή σχολική άποτυχία», συλλογική έργασία γάλλων παιδαγωγών (Χελι­ δόνι), «Παιδικοί σταθμοί καί νηπιαγωγεία» τής Πέπης Δαράκη καί τής Φρόσως ΑραθαντινούΧατζηκωσταντίνου (Δίπτυχο), «Κείμενα σύγ­ χρονης ποίησης γιά τό γυμνάσιο» τού Κώστα Τοπούζη, πού άπευθύνεται σέ φιλόλογους έκπαιδευτικούς (Gutenberg) καί «Ή Ιστορία τής παιδαγωγικής» τών Μωρίς Τεμπές καί Γκαστόν Μιαλαρέ (Δίπτυχο). Στό χώρο τώρα τού σύγχρονου κοινωνικοπολιτικοϋ προβληματισμού έτοιμάζονται τά έργα: «Νεοελληνική έξωτερική πολιτική» τού Νίκου Ψυρούκη (Έπικαιρότητα), «01 θεμελιω­ τές τοϋ μαρξισμού. Κάρλ Μάρξ-Φρήντριχ Ένγ κελς» τσΰ Αλέκου Κουτσούκαλη (Έπικαιρότητα), «Μελέτες, άρθρα, σημειώσεις» τοϋ Εύ­ ριπίδη Μπακιρτζή (Έπικαιρότητα), «Τό μήνυμα τών όδοψραγμάτων. Ή φοιτητική έξέργεση καί οί καταλήψεις τό Μάη τοϋ Θ8» τών Κόν Μπεν τίτ - I C O. ( Ελεύθερος Τύπος), «Χίππιδες καί

12

κυνικοι» του Τζέισον Ξενάκη ( Ελεύθερος Τύ­ πος), «Οί πολυεθνικές έταιρεϊες στήν Ελ­ λάδα» τής Βάσως Παπανδρέου (Gutenberg), «Τά πρώτα βήματα τοϋ έργατικοϋ κινήματος. Αναμνήσεις» καί «Ή Ελλάδα καί οί ΗΠΑ ή Πώς συμπεριφέρονται στά μικρά έθνη ορισμέ­ νες μεγάλες δυνάμεις» τού Σεραφείμ Μάξιμου (Στοχαστής), «Ρήγας Βελεστινλής, σταθμοί καί όρια στή διαμόρφωση τής έθνικής καί κοινωνι­ κής συνείδησης στήν Ελλάδα» τοϋ Λουκά Άξελοϋ (Στοχαστής), «Κράτος καί κεφάλαιο» τής Σουζάν ντέ Μπρινχόφ (Στοχαστής), «Βαλ­ κανική ένότητα καί συνεργασία» τού Γιάννη Ματζουράνη (Μπουκουμάνης), «Ή κοινωνιολογία τής οικογένειας» τού Μισέλ (Guten­ berg), «Θά συνεχίσω τό δρόμο μου» τού Ρούντολφ Μπάρο (Θεωρία) καί «Πέρα άπό τόν κατακερματισμό» τής Σήλα Ροουμπόθαμ, πού άναφέρεται στό γυναικείο πρόβλημα (Θεωρία). Ή βιβλιογραφία τής ψυχολογίας θά πλουτι­ στεί σύντομα μέ τούς παρακάτω τίτλους: «Αύτοβιογραφική μελέτη» τού Σίγκμουντ Φρόυντ (Ταμασός), «'Αγάπη καί μίσος» τού Είρηνέους "Αιμπεσφελντ (Θυμάρι) καί «Όνειρα καί έφιάλτες» τοϋ Τζέιμς Χάντφηλντ (θυμάρι). Στόν τομέα τών έκλαϊκευμένων ιατρικών εγ­ χειριδίων έτοιμάζονται έξάλλου τά βιβλία: «'Αρθριτικά. Πρόληψη-θεραπεία χωρίς φάρ­ μακα» τού Χάρυ Κλέμενς (Διόπτρα), «Ή ψυχογένεση τού καρκίνου» τού Λώρενς Λέσαν (Θυ­ μάρι) καί «Τό βιβλίο γιά τόν πονοκέφαλο» τοϋ Δρ. Πήτερ Λάμπλεϋ (Μπουκουμάνης). Γ ιά τούς φιλότεχνους άναγνώστες πρόκειται νά κυκλοφορήσουν αύτό τό μήνα τά έργα: «Τό θέατρο τού κ α τ α π ι ε σ μ έ ν ο υ » τ ο ύ Ά ο υ γ κ ο ύ σ τ ο Μπόαλ (Θεωρία), «Αισθητική καί σημειωτική τοϋ κινηματογράφου» τοϋ Γιούρι Λότμαν (Θεωρία), «Ή μεταπολεμική τέχνη στήν Ε λ­ λάδα» τού Τώνη Σπιτέρη (Όδυσσέας). «Νταντά ένα κίνημα άντιτέχνης», πού περιέχει κείμενα διαφόρων μελετητών γιά τό Νταντά ( Ελεύθερος Τύπος), καί δυό άλμπουμ γιά τόν Ιζίμυ Χέντριξ καί τό μουσικό συγκρότημα Led Zeppelin, μέ βιογραφικά στοιχεία, παρτιτούρες κλπ. (Μπαρμπουνάκης). Τέλος πρόκειται νά έκδοθσϋν σύντομα οί παρακάτω τίτλοι: «Ή λαϊκή μας άρχιτεκτο νική» τοϋ Γλαύκου Μαρκόπουλου ( Επίκαιρό τητα), «Τά ντοκουμέντα τής Φιλικής Εται ρείας» τοϋ βούλγαρου πρέσβη Νικολάι Τοντό ροφ. μέ πρόλογο τοϋ Παναγιώτη Κανελλόπου λου (Gutenberg), «Χρονικό τής τυπογραφίας” θ' τόμος τού Νίκου Σκιαδά (Gutenberg), «Στοι­ χεία φωτογραφίας» τοϋ Κώστα Γιωργόπουλου (Gutenberg), «Τό παιδικό σχέδιο» τής Φλαράνζ ντέ Μ ερεντιέ ( Υποδομή), »Ό έρωτισμός τού Ζώρζ Μπατάιγ (Θεωρία), «Τά ταξίδια» Μάρκο Πόλο (Αίολος) καί «Ή άπάντηση φιλοσοφίας καί τό πρόβλημα τής Ιδεολο^ τοϋ Γιώργου Φαράντου (Μπουκουμάνης)

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Τό Σεπτέμβριο αγοράστηκαν περισσότερο τά έξης βιβλία: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές: Εκατό χρόνια μοναξιάς (Νέα Σύνορα) Δημήτρη Χατζή: Τό τέλος τής μικρής μας πόλης (Κείμενα) Έλενας Ακρίτα: Από τήν Έλενα μέ χαμόγελο (Κάκτος) Τζάκ Κέρουακ: Στό δρόμο (Πλέθρον) Γιώργου Σκούρτη: Αυτά κι άλλα πολλά (’Αστέρι) Τόμας Κούν: Ή δομή τών έπιστημονικών έπαναστάσεων (Σύγχρονα Θέματα) Γιολάντας Τερέντσιο: 413 μέρες ('Εστία) Γκάς Χώλ: Τό άντιπάλεμα (Σύγχρονη Εποχή) Βασίλη Βασιλικού: Οί λωτοφάγοι (Δωρικός) Μάρως Δούκα: Ή άρχαία σκουριά (Κέδρος) Κυριάκου Διακογιάννη: Ανθρώπινα πιράνχας (Μαίανδρος) Διονύση Σαββόπουλου: Ή ρεζέρβα (Ιθάκη)

Ο πίνακας αύτός καταρτίστηκε με βάση ιό στοιχεία πού μάς παραχώρησαν τό έξης 40 βιβλιοπωλεία άπ ολη τήν Ελλάδα Αιχμή X Τρικούπη 50, Αθήνα %Δ. Αλμπάνης, Πλατεία Δημοκρατίας, Αγρίνιο · Αριστο­ τέλης, Πανεπιστημίου 34, Αθήνα · Α-Ω, Ακαδημίας 57, Αθήνα . θ. Βαψειάδης, Ε. Β ενιξέλου 37Α, Κομοτινή • Βέγας, Ίπποκράτους 4, Αθήνα · Γνώση, Γρ. Αυξεντίου 26, Αθήνα · Γρηγόρης, Σόλωνος 71, Αθήνα ι · Γώνιά τού Βιβλίου, Έ γνατίας 73, Θεσσαλονίκη · Γωνιά τού Βιβλίου - Β. Κουρκάκης, Καράισκάκη 53, Καρδί­ τσα . θ. Δοκιμάκης, Ταγμ. Τξουλάκη 8, Ηράκλειο · Δωδώνη, Ασκληπιού 3, Αθήνα · Ενδοχώρα, Σόλωνος 62, Αθήνα . Εστία, Σόλωνος 60, Αθήνα · Μ. Καρδαμίτσα, Ίπποκράτους 8, Αθήνα · Κέδρος, Γενναδίου 6, Αθήνα · Μ. Κοτξιά, Τοψιακή 78, Θεσσαλονίκη · Α. Κουμπλομάτης, 28ης Οκτωβρίου 8, Γιάννινα · Σ. ΛαμΠρικίδης, Ίφ ικράτους 4, Αθήνα · Λέσχη τού Βιβλίου, Σόλωνος 84, Αθήνα · I. Λιαναρίδης, Κ. Καρτάλη 72, Βόλος · Libro, Πατρ. Ιω α κείμ 8, Αθήνα · Κ. Λυμπερόπουλος, Αριοτομένους, Καλαμάτα · Σπ. Μάστορας, Παλαιό λόγου 100 Κέρκυρα · Μόλχο, Τσιμιακή 10, Θεσσαλονίκη · Ε. Μπαρμπουνάκης, Αριστοτέλους 4, Θεσσαλονίκη · θ'. Νικολοπούλου, Αράτου 18, Πάτρα · Πειραϊκή Φωλιά τού Βιβλίου, Κολοκοτρώνη 90, ΠειΡοιάς , Πλέθρον, Τοσίτσα 1Α, Αθήνα · Προμηθεύς, Ερμού 75, Θεσσαλονίκη · Τ. Ραγιάς, Τσιμιακή 41 Θεσσαλονίκη . Ρόμβος Καψάλη 6, Αθήνα · I. Σιδέρης, Σταδίου 44, Αθήνα · Α. Στοίδης, Βασ. Κων/νου 5Β, ϊά ν θ η . Σύγχρονη Εποχή, Ακαδημίας 78, Αθήνα · Π. Τξεδόπουλος, Άραπάκη 81, Καλλιθέα, Αθήνα · Φωλιά τού Βιβλίου, Πανεπιστημίου 25-29, Αθήνα · Μ. Χατζούλη, Κούμα 34, Λάρισα · Χνάρι, Κιάφας 5, Αθήνα φ Ε. Ψαρράς, Ιπποδρομίου 10, Θεσσαλονίκη.

U EEM B Σ τό έπ ό μ εν ο τεύ χ ο ς

•

Κυκλοφορεί τό Δεκέμβριο

Συνέντευξη μέ τό Νίκο Καροϋζο

• Ό πνευματικός ιμπεριαλισμός •

'Ελληνική ρόκ βιβλιογραφία

•

Βιβλιογραφία γιά τούς προσωκρατικούς

•

Βιβλία γιά τούς Έ λληνες τής Ν. 'Αφρικής

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Δ έ κ α χ ρ ό ν ια μ έ Σ ε φ έ ρ η

Ό Γ. Σ εφ έρης ατό Σπολέττσ τής ( Από τό άρχεϊο τής κ. Μ Σεφέρη)

Ιταλίας τό 1968

Στό Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών Ανοιξε στίς άρχές Νοεμβρίου μιά πρωτότυπη έκθεση γιά τό δέκα χρόνια άπό τό θάνατο τού Γιώργου Σεφέρη (βραβείο Νόμπελ 1963). Συνήθως οι έκθέσεις αυτές καί γενικά ο! άντίστοιχες έκδηλώσεις έχουν κάτι τό σοβα­ ροφανές καί θλιμμένο κι όντί ό θεατής νά ένδιαφερθεϊ νά γνωρίσει τόν δημιουργό καί πέ­ ραν τής έκθέσεως, Αδιαφορεί νομίζοντας ότι γνώρισε τό πάντα γι' αύτόν καί τό έργο του. Αντίθετα ή έκθεση τού Γαλλικού Ινστιτούτου κρύβει τό χιούμορ τού σεφερικοΰ έργου άλλό καί τή χαρά πού κρύβει ή έλπίδα γιά τή ζωή. Ή Ιδέα τής παρουσίασης στηρίζεται οέ μιά φράση τού Σεφέρη άπό τό Ημερολόγιό του τού 1931 πού μιλάει γιά μουσική, Γράφει: «"Αν ήμουν έλεύθερος, θά πήγαινα στό Παρίσι νά

14

σπουδάσω μουσική...». "Ετσι, ή κάτασπρη αί­ θουσα τού Γαλλικού 'Ινστιτούτου μετετράπη σέ ένα δωμάτιο μουσικής μέ μιά μικρή ορχή­ στρα στό κέντρο όπου στά άναλόγια τοποθε­ τήθηκαν όλα τά έργα τού Σεφέρη άπό τό 1931 (Στροφή) μέχρι τό 1981 (Μεταγραφές). Συγ­ χρόνως παρεμβάλλονται πάλι οέ χρονολογική σειρά οί μεταφράσεις τών έργων του σ' όλόκληρο σχεδόν τόν κόσμο. Ό έπισκέπτης παρακολουθεί τήν εκδοτική κίνηση τού σεφερικού έργου όπως αύτό έμφανίζεται στό κοινό χωρίς τήν παρέμβαση κανενός σχολιαστή. Βέ­ βαια θά ήταν καλύτερα καί Εποικοδομητικό­ τερα νά μπορούσε ό άναγνώστης νά έπαιρνε καί νά παρατηρούσε τά βιβλία αύτά στό χέρ1 του, διότι μερικές έκδόσεις είναι πραγματικό άριστουργηματικές. Αύτό όμως δέν είναι δυ­ νατόν νά λειτουργήσει σέ μία έκθεση. "Ετσι ό θεατής πρέπει Αναγκαστικά νά περιοριστεί ot μιά θέα τών έξωφύλλων μόνο καί γενικά τής όλης παρουσίασης σάν σύνολο, νά προσέξει δέ τήν τυπογραφική ποικιλία καί εύαισθησία κάθε βιβλίου τόσο στήν Ελλάδα μέ τίς κλασι­ κές έκδόσεις τού «"Ικαρου» όσο καί τίς πιό ένδιαφέρουσες ξενόγλωσσες. Από καθαρά αι­ σθητική πλευρά θά σημειώσουμε τήν έλληνική έκδοση τού «Άσματος άσμάτων», τό 1965, ρέ τίς ξυλογραφίες τού Τάσσου, όσο καί τήν Ιτα­ λική έκδοση μέ τούς « Ομηρικούς ύμνους» ρέ πρόλογο τού Σεφέρη καί σχέδια τού Cagli ή Τ/' γαλλική, μέ ένα σχέδιο τού Picasso στό έξωφυλλο. Μνημειακές έκδόσεις σπάνιες τώΡα πιά. Είναι ένδιαφέρον νά παρατηρήσει κανείς τήν έκδοτική κίνηση τού σεφερικού έργου άπό τό 1971 μέχρι σήμερα. Ό σο περνάει ό καιρός τό σεφερικό έργο έδραιώνεται στά έλληνικό γράμματα Αλλά καί άνακαλύπτεται άπό τους ξένους καί έπηρεάζει τά ξένα γράμματα. Μεταξύ τών βιβλίων παρεμβάλλονται καί τό πρωτότυπα έργα τών ζωγράφων πού συγχρό νως μέ τό σεφερικό έργο δημιούργησαν ο καλλιτέχνες. Βλέπει κανείς τούς «Θεατρ · νους» τού Τσαρούχη, τήν «Κίχλη» τού Βασι λείου, τίς ξυλογραφίες τού Τάσσου, τπ «Στέρνα» τού Κουλεντιανοϋ, τά σχέδια τ ° υ Μόραλη Κι άν ό έπισκέπτης κουραστεί, καθήσει στά καθίσματα πού έχουν το π ο θ ετη ^ θεί γύρω άπό τήν όρχήστρα καί νά Andj?HF. < κείμενα τού Γ Σ πού μιλούν γιά μουσική |

μουσικά κομμάτια πού άναφέρει ό Σεφέρης, όπως Φράνκ, Ραβέλ, Στραβίνσκι, Μπράμς, Μπετόβεν, Βάγκνερ, Ντεμπυσσύ. Στόν τοίχο δεσπόζει μιά μεγάλη φωτογραφία τού Σεφέρη μέ τή γυναίκα του, άπό μιά μεγάλη στιγμή τής ζωής του, άπό τίς μέρες στή Σουη­ δία γιά τήν άπονομή τού Nobel. Είναι άξιέπαινη ή προσπάθεια τού Γαλλικού Ινστιτούτου νά παρουσιάσει αύτή τήν έκθεση υπενθυμίζοντας συγχρόνως τούς δεσμούς τού Σεφέρη μέ τό Γαλλικό Ινστιτούτο, πού χρονο­ λογούνται άπό τό 1945, όταν έκδόθηκε στά γαλλικά ή πρώτη συλλογή του, άργότερα τό « Οδοιπορικό στά μοναστήρια τής Καππαδοκίας», μέχρι τό 1966 πού έκδίδει τά «Κρυφά ποιήματα».

πης καί έξαιρετικά ενδιαφέρουσας έκθεσης άνήκει στόν Δημήτρη Τσίτουρα, τού όποιου μία άκόμη πολιτιστική προσπάθεια άξίζει νά έπισημανθεΐ καί νά επαινεθεί. Πρόκειται γιά τό μουσείο πού ίδρυσε έδώ κι ένα χρόνο στά Φηρά τής Σαντορίνης, στό παλιό Μέγαρο Γκύζη (κτίσμα τού 1700), όπου στεγάζεται ή συλλογή του μέ θέμα «Ή Σαντορίνη όπως τήν είδαν οί Εύρωπαίοι ταξιδιώτες άπό τόν 15ο έως τό 19ο αιώνα», καί περιλαμβάνει γκραβούρες, λιθογραφίες κι άκουαρέλες, μέ χάρ­ τες τού νησιού άπό τό 1534, τοπικά κοστούμια καί σκηνές τής καθημερινής ζωής άπό τό νησί. Ά ς σημειωθεί, τέλος, ότι ή συλλογή αύτή τού Δ. Τσίτουρα θεωρείται ώς ή πιό πλήρης στό εί­ δος της.

Η Ιδέα καί παρουσίαση αύτής τής πρωτότυ­

Τό βιβλίο κι εμείς Τό «Δ ια βά ζω » οργάνω σε τόν περασμένο μήνα μία με­ γάλη έρευνα γιά τίς σχέσεις μας μέ τόν έντυπο λόγο. Α ντρες, γυναίκες καί π α ιόιά άπάντησαν σ ένα επ ι­ στημονικά καταρτισμένο έρωτηματολόγιο, γιά νά μά­ θουμε, επιτέλους, τί συμβαίνει στόν τοπ ο μας μέ το όιβλίο, τό διάβασμα καί, γενικά, τήν αξιοποίηση τοΰ ελεύθερου χρόνου μας.

Γά αποτελέσματα τής έρευνας, αφού Α ναλυθούν καί αξιολογη θούν, θά δημοσιευθούν στο επόμενό τεύχος.

ΕΚΔΟΤΕΣ

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Ή γλώ σσα το ύ Μ α κ ρ υ γ ιά ν ν η Στό τεύχος 44, σελ. 16, δημοσιεύσαμε ένα σύντομο ρεπορτάζ γιά τήν έπιχειρούμενη αύτό τόν καιρό, μέσω ηλεκτρονικού ύπολογιστη, «άναστήλωση» τής γλώσσας τού Μακρυγιάννη καί κατ’ έπέκταση τής τότε όμιλούμενης γλώσσας. Δυστυχώς ό «δαίμονας» τού τυπο­ γραφείου έθαλε τό χεράκι του καί άπάλειψε ένα ολόκληρο -τό σημαντικότερο 'ίσως- κομ­ μάτι άπό τό κείμενο, μέ συνέπεια οί άναγνώστες μας νά μήν καταλάβουν καί πολλά πρά­ γματα. Επανορθώνουμε λοιπόν, ζητώντας ταυτόχρονα συγγνώμη άπό τόν κ. Ν. Κυριαζίδη γιά τό γεγονός αύτό. Τό κείμενο πού παραλείφθηκε καί πού πρέ­ πει νά διαβαστεί άμέσως μετά τή δεύτερη παράγραφο τού ρεπορτάζ, έχει ώς έξής: Ή έπιλογή τού κειμένου αύτοϋ γιά νά άναστηλώσει ό κ. Ν. Κυριαζίδης τή γλώσσα τών Ελλήνων τής έποχής τού '21 (προτού δηλαδή θιασθεί άπό τήν καθαρεύουσα), έγινε επειδή ό Μακρυγιάννης κατέγραψε τή γλώσσα φωνη­ τικά καί όχι γραμματικά. «Τά γράμματα πού έμαθε στά γεράματα», μάς είπε ό κ. Ν. Κυριαζίδης όταν τόν συναντή­ σαμε, «τά μεταχειρίστηκε άποκλειστικά καί μόνο σάν φθόγγους. Καί γιά νά γίνει τό θέμα πιό κατανοητό, άς πάρουμε ένα παράδειγμα: Γράφει ό Μακρυγιάννης μέ τήν Ιδιότυπη φωνητική γραφή του στό χειρόγραφο: "Εισος μοτος εστιλες εσι λεονιδα οτι μίναν όταν σκοτοθις οτι ειγε(νες) αυτί καθαρι απογονισου κε σι κε ει σιντροφισου επερ τις πατριδοσου σκοτοθικειτε κε τις θρισκιασας κεμις αυτό ετιμαζομαςτε". Καί μεταγράφει ό Βλαχογιάννης γραμμα­ τικά: “ Ίσως μού τούς έστειλες έσύ, Λεωνίδα, ότι μεϊναν όταν σκοτώθης· ότι οί γενναίοι αυτοί καθαροί άπόγονοί σου - κ' έσύ καί οί συντρόφοι σου ύπέρ τής πατρίδος σας σκοτωθήκετε καί τής θρησκείας σας - κ’ έμεϊς σ' αύτό έτοιμαζόμαστε". Μέ άλλα λόγια, ή μοναδικότητα τού Μακρυγιάννη στόν τομέα τής γλώσσας έγκειται, πρώτ' άπ’ όλα στό γεγονός ότι τήν κατέγραψε ήχητικά, φωνητικά -σάν μαγνητόφωνο, θά έλεγα- καί μάλιστα καί μέ τίς ρουμελιότικες παραφθορές. Επιπλέον, ό άνθρωπος αυτός άπό τή θέση του ήταν ρήτορας - “ λογάς". Τήν έποχή

16

έκείνη, βλέπετε, οί καπεταναίοι είχαν τό λόγο σάν κύριο μέσο γιά νά πείθουν τά παλικάρια νά τούς άκολουθοϋν. Πρέπει νά ύποθέσουμε, λοιπόν, ότι ό άν­ θρωπος αύτός μιλούσε τή γλώσσα τού λαού καλά -έτσ ι όπως τήν καταλάβαινε ό λαός». Είναι έπίσης γνωστό, πρέπει νά προσθέ­ σουμε έμεϊς, πώς -εύτυχώ ς- δέν είχε καμία μόρφωση καί έπομένως πρέπει νά έχει κατα­ γράψει τίς λέξεις έτσι όπως τίς έλεγε ή τίς άκουγε, χωρίς νά τού έχουν καταστρέψει τό γλωσσικό αίσθημα οί σοφολογιότατοι, πράγμα πού έγινε στήν περίπτωση τού Κασομούλη. «'Ακόμη καί άν τό κείμενο τού Μακρυγιάννη δέν ήταν ένα άπό τά ώραιότερα -άν όχι τό ώραιότερο- τής νεοελληνικής λογοτεχνίας», λέει ό κ. Ν. Κυριαζίδης, «πάλι αύτό θά ήταν, κατά τή γνώμη μου, τό μοναδικό πάνω στό όποιο θά έπρεπε νά στηριχτεί ή προσπάθεια τής άναστήλωσης τής έλληνικής γλώσσας τής έποχής τού ’21».

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜ 3ης Σεπτεμβρίου 22 τηλ. 52347/

Ή «Νεφέλη» καί τό βιβλιεμπόριο στόν τόπο μας Ή εκδοτική παρουσία τής «Νεφέλης», άπό τό 1979 πού ιδρύθηκε, συνοψίζεται πιά σέ εν­ ενήντα περίπου τίτλους βιβλίων. Οί τίτλοι αυ­ τοί άφοροϋν βασικά τή λογοτεχνία, τή λαο­ γραφία, τή μουσική καί τήν τέχνη. Υπάρχουν όμως καί πολλοί μεμονωμένοι, πού δέν εντάσ­ σονται σέ συγκεκριμένο έκδοτικό πρόγραμμα. Η «Νεφέλη», όπως μάς λέει ό ιδιοκτήτης της Γιάννης Δουβίτσας, λειτουργεί μέ τή γνωστή έλλειψη προγραμματισμού τών περισσότερων έκδοτικών οίκων τής χώρας μας. Ή έπιλογή τών βιβλίων πού έκδίδει γίνεται μέ βάση κά­ ποιες προτάσεις γνωστών τού ιδιοκτήτη της, οί όποιοι έχουν μιά γενική έποπτεία στό διε­ θνή βιθλιεκδοτικό χώρο. Ο ιδιοκτήτης τής «Νεφέλης» δέν έχει τίς αύταπάτες τών περισσοτέρων έκδοτών. Είναι είλικρινής στις άπόψεις του καί δέν έξαιρεϊ τόν έαυτό του άπό λάθη κι έλλείψεις πού παρατηρούνται στό έλληνικό βιβλιεμπόριο. Η είκόνα τής δουλειάς του πού μάς δίνει σέ τούτη τή συνάντηση δέν είναι καθόλου ώραιοποιημένη. Τά βιβλία τής «Νεφέλης» -σ έ σύγκριση μέ άλλα- κυκλοφορούν άρκετά καί στήν Αθήνα καί στήν έπαρχία. Τό εύρύ δίκτυο πρακτόρευαης άλλων έκδοτικών οίκων πού διαθέτει ή «Νεφέλη», βοηθάει τελικά πολύ καί τόν πρά­ κτορα καί τούς πρακτορευόμενους. Η «Νε­ φέλη» πρακτορεύει συγκεκριμένα τούς έκδοτικούς οίκους «Έγνατία», «Γράμματα», «Γκοθόστη», «Άναστασιάδη», «Μπαρμπουνάκη», «Δέκα», «Παραλληλόγραμμες Εκδόσεις» καί πολλά μεμονωμένα βιβλία Πρακτορεύει έπίαης Τά περιοδικά «Δέντρο», «Γιατί», «Επί­ πεδο», «Θεατρικά Τετράδια», «Λέξη», « Οδός Πανός», « Οθόνη», «ΟΙκονομία καί Κοινωνία», «Σύνδεσμος», «Σχεδία», «Τρίτο Μάτι» καί «Τράμ». Ανάμεσα στά βιβλία πού έχει έκδώσει μέχρι τώρα ή Νεφέλη έπισημαίνουμε: τό « ΕγχειρΙο τού καλού κλέφτη» καί τά «Καλιαρντά» Ηλία Πετρόπουλου, τήν τρίτομη «Ρεμπέ­

τικη ιστορία» του Κώστα Χατζηδουλή, τή δί­ τομη «Φιλοσοφία τής ιστορίας» τού Φρ. Χέγκελ, τό «Μουσική καί φαντασία» τού Άαρών Κόπλαντ, τή δίτομη «'Ιστορία τής Rock» τού Πήτ Κωσταντέα, τήν «Οικονομετρία» τού 'Όσκαρ Λάνγκε, τούς «Τεμπέληδες τής εύφο­ ρης κοιλάδας» τού Νίκου Παναγιωτόπουλου, τό εξάτομο αύτοθιογραφικό έργο « Ανθρωποι, χρόνια, ζωή» τού Ήλία "Ερενμπουργκ, τά « Ονόματα» τού Μιχάλη Κατσαροϋ, τά «Κεί­ μενα σημειολογίας» σέ μετάφραση κι έπιλογή Κωστή Παπαγιώργη, τό «Γιά τό πνευματικό στήν τέχνη» τού Βασίλι Καντίνσκι, κ.ά. Έπισκεφτήκαμε τή «Νεφέλη» τίς μέρες πού στό Πεδίο τού Αρεως γινόταν τό Φεστιβάλ Βι­ βλίου τού Συνδέσμου Εκδοτών τής Αθήνας. Από παντού έφταναν πληροφορίες γιά διαφω­ νίες, διαμάχες, άκόμα καί δικαστικές άντιδικίες. Ή διάθεση τού βιβλίου άπό χώρους έκτός βιβλιοπωλείου φαίνεται νά διχάζει σοβαρά τό βιβλιεμπορικό κόσμο. Ο Ιδιοκτήτης τής «Νεφέλης» άνήκει σ’ αύτούς πού πιστεύουν ότι τό βιβλίο πρέπει νά πουλιέται παντού καί τού ζητήσαμε νά μάς άναλύσει αύτή του τήν άποψη. «Σωστή διάθεση δέν μπορεί νά ύπάρξει μέ τή δυναμικότητα τών σημερινών μικρών έπιχειρήσεων» μάς είπε. «Όμως, κοντά σ' αύτό, τελευταία σωρεύουμε κι οί ίδιοι έπιπλέον προ­ βλήματα. ΟΙ περισσότεροι βιβλιοπώλες πι­ στεύουν ότι τά βιβλία πρέπει νά πουλιούνται μόνο στά βιβλιοπωλεία. Κάθε πώληση έξω άπ' αύτά τή θεωρούν βλαβερή γιά τά συμφέροντα τους, παραεμπόριο. Αντίθετα, οί έκδότες, στήν πλειοψηφία τους, πιστεύουν ότι τά βιβλία πρέπει νά πουλιούνται καί έξω άπό τά βιβλιο­ πωλεία καί όπουδήποτε άλλού είναι δυνατό. Εδώ βρίσκεται ή καρδιά τής σύγκρουσης, πού μέ τήν τελευταία έκθεση στό Πεδίο τού Αρεως έφτασε μέχρι τά δικαστήρια. Γνώμη μου είναι ότι τουλάχιστον στό στάδιο πού περνάμε τά βιβλία πρέπει νά πουλιούνται παν-

I7

ΕΚΔΟΤΕΣ

ΕΚΔΟΤΕΣ

Γιάννης ΔουβΙτσας

τού. Καί τούτο γιά τρεις βασικούς λόγους: α) Τά βιβλία πουλιούνται σέ έκθέσεις πού διοργανώνουν οί ίδιοι οί έκδοτες, ατά φεστι­ βάλ νεολαιών, στά λαϊκά πανηγύρια καί στις έκπολιτιστικές έκδηλώσεις. Σέ χώρους, δη­ λαδή, οπού συγκεκριμένα γεγονότα συγκεν­ τρώνουν χιλιάδες κόσμου καί όπου δίνεται σ’ αυτό τόν κόσμο ή εύκαιρία ν’ άγοράσει ένα βι­ βλίο. Τόν κόσμο αύτό τόν κάνει άγοραστή τού βιβλίου τό συγκεκριμένο γεγονός. ΟΙ άγοραστές αύτοί είναι σίγουρο ότι δέν θ' άγόραζαν -ή πλειοψηφία τους τουλάχιστον- άπό τό βι­ βλιοπωλείο, άν βέβαια τό βιβλιοπωλείο τής γειτονιάς τους μπορούσε νά διαθέτει τόσα βι­ βλία θ) Τά μισά περίπου βιβλία πουλιούνται σή­ μερα έκτός βιβλιοπωλείου. Εάν αυτές οί άγορές καταργηθούν, θά έχουμε αύτόματα μείωση τών πωλήσεων. Σκεφτείτε τί ωραία θά ήταν τά υπάρχοντα έλάχιστα τιράζ νά μειω­ θούν. γ) Τά βιβλιοπωλεία σήμερα δέν μπορούν νά καλύψουν πλήρως τήν άγορά. Δέν είναι δικτυωμένα σ' όλη τή χώρα Εξαίρεση παρου­ σιάζει μόνο τό κέντρο τής Αθήνας, τής Θεσ­ σαλονίκης καί μερικών άκόμα πόλεων. Τά βι­ βλιοπωλεία δέν μπορούν νά έχουν όλα τά βι­ βλία που κυκλοφορούν. Διερωτώμαι τί μπορεί νά γίνει ατό Αγρίνιο, στήν Πρέβεζα, στήν

IX

Ηγουμενίτσα -άναφέρω τυχαία κάποιες πό­ λ ε ις - όπου τά βιβλιοπωλεία τους έξαντλοϋνται σέ χαρτικά, σχολικά ή σ’ έλάχιστα βιβλία μεγά­ λης κατανάλωσης. Όταν γίνεται έκεί μιά έκπολιτιστική έκδήλωση, ένα πανηγύρι, ή κά­ ποιος μικροπωλητής στήνει έναν πάγκο γιά μερικές μέρες, θά τό άρνηθούμε αύτό; Θά πούμε καλύτερα νά μήν πάνε βιβλία σ’ αύτά τά μέρη, παρά νά φθάσουν μέ τόν πάγκο; "Αν δέν βρεθεί τρόπος νά καλυφθεί όλόκληρη ή άγορά μέ βιβλιοπωλεία πλήρη, είναι ματαιοπονία νά συζητάμε γιά “ παραεμπόριο” . Σέ μιά έλεύθερη άγορά, όπου υπάρχει ή παραμικρή ζήτηση, άμέσως δημιουργείται κάλυψη. “Ας μήν πώ ότι σέ μάς κάποιοι μέ τήν έπιμονή τους καί μέ άφάνταστες ταλαιπωρίες άνοίγουν συνεχώς τήν άγορά τού βιβλίου (πλασιέ, πάγκοι στις έπαρχίες κ.ά.). Υπάρχει βέβαια πρόβλημα μέ τήν πώληση άπό πάγκους στό κέντρο τής Αθήνας καί τής Θεσσαλονίκης. Έγώ όμως γενικεύω τό θέμα, γιατί πιστεύω ότι ή κατάληξη αύτής τής σύγ­ κρουσης -άνεξάρτητα αν δέν έχει έκδηλωθεΐ άκόμα σ’ όλη της τήν έκταση- είναι νά σταμα­ τήσει κάθε πώληση έκτός βιβλιοπωλείου. Μ’ αύτά πού σάς λέω δέν θέλω νά μειώσω τή σημασία καί τήν προσφορά τού βιβλιοπωλείου. Επαναλαμβάνω όμως ότι στό στάδιο πού περ­ νάμε καί μέχρι νά βρεθεί τρόπος νά δημιουργηθοϋν παντού πλήρη βιβλιοπωλεία, δέν μπο­ ρούμε ν' άρνηθούμε έναν τρόπο διάθεσης, άκόμα κι όν κάποιοι πιστεύουν ότι άφαιρεϊ κά­ ποια έσοδα άπό τά βιβλιοπωλεία. Πουλάμε τά λιγότερα βιβλία άπ’ όλες τις εύρωπαϊκές χώ­ ρες. Θά τά μειώσουμε άκόμα; Θά 'λεγα άκόμα ότι άν οί βιβλιοπώλες πιστεύουν ότι ζημιώνον­ ται, θά μπορούσαν μέσω τού συλλόγου τους νά άναλάβουν τίς πωλήσεις σ' αύτούς τούς χώρους. Ομως άφοΰ μιλάμε γιά τίς τελευταίες ” Ψσ' σαρίες", θέλω νά σάς πώ άκόμα ότι τά πρά­ γματα πήραν μεγαλύτερες τού δέοντος δια­ στάσεις κι άπό άλλες αιτίες. Υπάρχουν έκδότες πού βγάζουν φροντιστηριακά, θρησκευ­ τικά ή πανεπιστημιακά βιβλία καί οί όποιοι λίγ° ένδιαφέρονται γιά τήν πώληση τού γενικού βι­ βλίου. "Οντας παράλληλα καί ήγετικοί π α ρ ά ­ γοντες στό σύλλογο Έκδοτών-ΒιβλιοπωλώΥ τής Αθήνας (πού δέν ήθελε τό Φεστιβάλ στ Πεδίο τού Αρεως) έδωσαν Ιδιαίτερο τόνο σ αύτή τή σύγκρουση Υπάρχει έπίσης μ·ά συν' δικαλιστική διαφορά Ό σύλλογος Εκδοτών^ Βιβλιοπωλών τής Αθήνας βέ βλέπει μέ μάτι τόν νεοϊδρυμένο Σύνδεσμο Έκδστ Αθήνας (που έκανε τήν έκθεση στό Π ε Ι-r τοφ ,Λ Αρεως) καί συνεχώς προβάλλει έμπόβρ-ά1^ * ^ . s

ανάπτυξή του. Παράλληλα, ή διφορούμενη στάση ορισμένων συναδέλφων δυσκολεύει τήν κατάσταση. Έτσι κάποιοι συνάδελφοι πού θεώρησαν “ έπιβλαβείς” τίς πωλήσεις στό Πε­ δίο τού Αρεως, πουλούσαν άφειδώς βιβλία ατά φεστιβάλ τών νεολαιών. Γιατί αύτή ή διπλή στάση;» Ζητήσαμε άκόμα άπό τόν έκδοτη τής «Νε­ φέλης» νά μάς μιλήσει γιά τήν περιβόητη πιά κρίση τού βιβλίου. Τού ζητήσαμε νά μάς άπαντήσει άν συμφωνεί μέ τόν όρο «κρίση» καί πώς ό κόσμος τού βιβλίου θά μπορούσε νά λύσει τά χρόνια καί συνεχώς διογκούμενα προθλήυατά του: «Σέ γενικές γραμμές μπορούμε νά πούμε», μάς άπάντησε, «ότι ή θιβλιαγορά άπό τό 1975 καί μετά παρουσιάζει τήν έξης εικόνα: Συν­ εχής αύξηση τών πωλήσεων μέ δυό χαρακτη­ ριστικά: Τήν αύξηση τής έπαρχιακής άγοράς καί τήν αύξηση τών πωλήσεων ποιοτικών βι­ βλίων. Έτσι, βλέπουμε όλο καί περισσότερους άναγνώστες νά έλέγχουν τή μετάφραση, τά λάθη καί τήν έπιμέλεια μιας έκδοσης. Έπίσης περιοχές τής έπαρχίας πού λίγο πριν θεω­ ρούνταν “ άγονες” νά παρουσιάζουν σήμερα μιά άξιοπρόσεκτη ζήτηση. Χαρακτηριστικά παραδείγματα, ή Θράκη, τά Γιάννινα καί ή ΠάτΡα. “Εχουμε λοιπόν μιά συνεχή αύξηση στίς πωλήσεις καί παράλληλα μιά συνεχή αύξηση τών στοιχείων τού κόστους ένός βιβλίου (χαρτί, μισθοί, φορολογία, ένοίκια κλπ.). Επειδή όμως οί αύξήσεις πού έγιναν στήν τιμή τού βιβλίου δέν είναι άνάλογες μέ τήν αύξηση τού κόστους, ή αύξηση τών πωλήσεων έξουδετερώνεται. Αποτέλεσμα είναι νά δυσκο­ λεύονται οί έκδοτικές έπιχειρήσεις -πού στήν πλειοψηφία τους είναι μικρές- νά κεφαλαιοποιούν. Εκδοτική δουλειά όμως χωρίς κεφα­ λαιοποίηση είναι δύσκολο νά προχωρήσει. Αύτή είναι ή οίκονομική κατάσταση, κι έχει τά Χαρακτηριστικά τής οίκονομίας μας. Μέ τήν ούσιαστική διαφορά ότι στή δική μας δουλειά οί πωλήσεις αύξάνουν συνεχώς. Έτσι έχουν τά πράγματα καί δέν νομίζω ότι μπορούν ν’ άποδοθοϋν μέ Τή λέξη “ κρίση” . Έχουμε προβλή­ ματα, ναί, βρισκόμαστε μπροστά σέ άλλαγές, ναί Κρίση όμως; Οσο γιά τό πώς μπορούν ν’ άντιμετωπιοτοΰν αύτά τά προβλήματα, πιστεύω ότι ή έξΕλιξη ή δική μας θ’ άκολουθήσει τήν έξέλιξη τής έλληνικής οίκονομίας. Παντού βλέπουμε νά συγκεντρώνονται οί δουλειές σέ μεγάλες Μονάδες. Τό ίδιο θά γίνει καί στό βιβλίο. Είναι χ\? ° ιανάητο νά ύπάρχουν σέ μιά χώρα σάν τή 7 7 ^ Μας πάνω άπό 300 έκδοτικοί οίκοι ΣκεφΤ ειιε καλά αύτό τό νούμερο καί θά καταλά­

βετε τίς έπιπτώσεις του. Λεφτά πετάμενα σ ένοίκια, τηλέφωνα, καί γώ δέν ξέρω τί άλλο, προσωπική έργασία πού δέν άποδίδει όπως πρέπει, χωρίς παράλληλα νά μπορεί ν’ άμειφθεί σωστά. Διάθεση στήν άγορά άνύπαρκτη. Τό πρόβλημα είναι άν άπό τίς ύπάρχουσες έκ­ δοτικές μονάδες μπορούν νά διαμορφωθούν άλλες ύστερα άπό συσπείρωση. Συσπείρωση γιά τή διάθεση τού βιβλίου στήν άρχή καί τήν παραγωγή στή συνέχεια. "Αν αύτό δέν μπορεί νά γίνει, τότε κάποιες μεγάλες μονάδες θά πάρουν τή θέση όλων μας. Βέβαια ή συσπεί­ ρωση μικρών μονάδων είναι δύσκολη. Τά άντικρουόμενα συμφέροντα, οί διαφορετικές έκτιμήσεις τόσο στό είδος τών βιβλίων πού θά κυκλοφορήσουν, όσο καί στήν έμπορική τα­ χτική τού καθενός, οί φόβοι γιά τόν άλλο —χα­ ρακτηριστικό γνώρισμα τών μικροίδιοκτητώνόλ’ αύτά δυσκολεύουν τήν κατάσταση. Νομίζω όμως ότι μιά κατά ομάδες συσπείρωση έκδοτών μπορεί νά γίνει. Από τήν καθημερινή πρα­ κτική έχουν δημιουργηθεϊ “ ομογενείς” έκδο­ τες. Ομογενείς ώς πρός τό είδος τών έκδόσεων καί ώς πρός τήν έμπορική ταχτική. Αύτοί θά μπορούσαν νά κάνουν τά πρώτα βήματα. Παράλληλα άπαιτεΐται σωστότερος προγραμ­ ματισμός. Ελάχιστοι έκδοτες βαδίζουν βάσει ένός προγράμματος. ΟΙ ύπόλοιποι δου­ λεύουμε “ άλαλούμ” . Ό ,τι πέσει πάνω μας -άρκεΐ νά μάς πει κάποιος ότι είναι καλό ή νά διαισθανθούμε κάποια έμπορικότητα-.τόπάμε κατευθείαν στό τυπογραφείο. Είναι γνωστό πόσα άπό τά βιβλία πού έκδίδονται είναι γιά πέταμα. Είναι άναγκαΐο νά συγκεντρωθούν, συστηματικά όμως -ό χ ι γιά μιά έκδοση καί τε­ λειώσαμε—γύρω άπό τούς έκδοτες πνευματι­ κοί άνθρωποι πού νά ξέρουν καί νά προγραμ­ ματίζουν. Ένας έκδοτης πόσα μπορεί νά ξέρει καί πώς μπορεί μέ τό καθημερινό φόρτωμα τής δουλειάς νά τά κανονίζει όλα; Καί τό κυριότερο: Νά όργανωθεΐ σωστά ή διάθεση τού βι­ βλίου στήν άγορά. Συνάδελφοι έκδότες -όσοι βγάζουν “ χονδρό” βιβλίο, έγκυκλοπαίδειες, σειρές κ.ά - πού έδωσαν μεγαλύτερο βάρος στήν άγορά έφθασαν σέ τιράζ τά όποια σέ μάς τούς έκδότες τού "ψιλού” βιβλίου προκαλοϋν ίλιγγο. ’Έφτασαν όμως τά βιβλία τους καί στό τελευταίο χωριό. ’Εμείς, χίλια κομμάτια όπως είμαστε, πώς νά φτάσουμε; Ή όργάνωση τής άγοράς άπαιτεί έξοδα, κάτι πού οί μικροεκδότες, καθένας μόνος του, δέν μπορεί νά κάνει. Έτσι καταξοδευόμαστε νά έκδώσουμε ένα βι­ βλίο καί μετά είδοποιοϋμε κάποια βιβλιοπω­ λεία γιά τήν έκδοσή του -ίσως κάνουμε καί καμιά διαφήμιση ατά περιοδικά- καί άναμένουμε. Έ τσι όμως δέ γίνεται τίποτα...»

ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ

ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ

tv a q άξιος εργάτης

λάσσει στά ύλικά, στό χρώμα, στό σχήμα καί ατή διακόσμηση. Ο καλλιτέχνης βιβλιοδέτης μαζί μέ τό βιβλιόφιλο πρέπει νά συμφωνήσουν προσεκτικά, σκεπτόμενοι γιά κάθε πτυχή τής βιβλιοδετικής έργασίας, ώστε τό έργο πού θά Προκύψει ν' άποδίδει πραγματικά όλες έκείνες τίς μυστικές προσφορές πού φέρνει μέσα του καί τίς άκτινοθολέϊ ένα ώραϊα δεμένο βιβλίο. Ιδιαίτερη όμως σημασία έχει τό άναβάπτισμα τής έμπνευσης στις ρίζες τής ιστορίας τού βι­ βλίου. Στις ρίζες αύτές πού χάνονται βαθιά στό χρόνο καί βαθύτερα στήν ψυχή τού άνθρώπου, ό όποιος πάντα θά διψά γιά γνώση κι έπικοινωνία. Ή έκφραση τού βιβλιοδέτη πρέ­ πει νά κινηθεί μέσα στό πνεύμα τών διανοητι­ κών έμπειριών πού τό κείμενο τού βιβλίου μάς υποβάλλει. Αύτό γινότανε πάντοτε, συνειδητά ή άσυνείδητα, καί παράλληλα ή άκόμα καί πέρα άπό άλλες λειτουργίες, όπως ή στερεό­ τητα καί ή προστασία πού προσέφερε μέ τή δουλειά του ό βιβλιοδέτης».

τής καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας Ή καλλιτεχνική βιβλιοδεσία έχει πιά άναγνωριστεΐ στις μέρες μας σά μιά σημαντική τέ­ χνη. Στήν Εύρώπη δεκάδες σχολές μυούν τούς νέους στά μυστικά της, κυκλοφορούν βι­ βλία γιά τήν ιστορία καί τούς δημιουργούς της, οργανώνονται γι' αύτήν διεθνείς έκθέσεις κι ένας παγκόσμιος διαγωνισμός κάθε τέσσερα χρόνια (Prix Paul Bonet) στήν Άσκόνα τής Ελβετίας βραβεύει τά καλύτερα έπιτεύγματά της. "Εχουν δημιουργηθε'ι έπίσης άρκετοί φιλοτεχνικοί σύλλογοι για τήν προβολή της καί οί πιό γνωστές καλλιτεχνικές αίθουσες τού κόσμου φιλοξενούν τά έργα των δημιουργών της. Ό λα αύτά βέβαια έκτος 'Ελλάδας... Τά πρά­ γματα έδώ είναι διαφορετικά. Ή καλλιτεχνική βιβλιοδεσία είναι γιά τούς Έλληνες πολυτέ­ λεια περιττή καί καμιά κρατική μέριμνα δέν ύπάρχει γι' αύτήν. Ακόμα κι αύτό τό πρώτο βήμα τής ίδρυσης μιάς σχολής βιβλιοδεσίας φαίνεται γιά τόν τόπο μας όνειρο μακρινό. Οί καλλιτέχνες βιβλιοδέτες είναι λίγοι καί ή δουλειά τους άγνωστη σχεδόν στό πλατύ κοινό. Ένας άπ’ αύτούς -ίσως ό πιό γνωστόςό Άνδρέας Γανιάρης. Κατάγεται άπό οικογέ­ νεια μέ παράδοση στό χώρο τής βιβλιοδεσίας καί ξεκίνησε τό 1954 άπό τό θιθλιοδετικό έργαστήρι τής άδελφής του. Πρίν καταφύγει στήν Ιταλία (1957), όπου δούλεψε σά βιβλιοδέτης στά ξακουστά έργαστήρια τής Φλωρεντίας, κάνει στό «Ζυγό·· τήν πρώτη του έκθεση καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας μέ έργα Παλαμά, Σικελιανοϋ, Καζαντζάκη, Ούράνη, Παπαντωνίου, Σολωμοϋ, Μαβίλη κ.ά Δουλεμένα στό χέρι μέ πρωτότυπα ύλικά καί τολμηρές Ιδέες τά πρώτα αύτά έργα τού Ανδρέα Γανιάρη έντυπωσίασαν Τό 1958 σπουδά­ ζει στή Σχολή Γραφικών Τεχνών τού Παρισιού καί τό 1961 όργανώνει τή δεύτερη άτομική του έκθεση στό «Ζυγό·», ένώ παράλληλα συμμετέ­ χει στήν Πανελλήνια Έκθεση Εικαστικών

20

Ανδρέας Γανιάρης

Δέκα χρονιά μετά παίρνει τό θ' βραβείο στον διεθνή διαγωνισμό καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίαν τής Άσκόνα καί λίγο άργότερα κάνει έκεϊ Μι<* άκόμα άτομική έκθεση. Ο Άνδρέας Γανιάρης δουλεύει μέ πολλή τέχνη τά ύλικά τής δουλειάς του. Δίνει μεγάλθ σημασία στό άρμονικό συνταίριασμα τής θλιοδεσίας μέ τό ούσιαστικό περιεχόμενο του βιβλίου. «Τό συνταίριασμα βιθλίου-βιθλισδεσίας, ώστε ν' άποτελέσουν καί τά δυό μαζί έν0 άρμονικό σύνολο δέν είναι άπλή διαδικασία" έξηγεί. «Χρειάζεται πολλή σκέψη, γνώσεις Ικανότητες. Χωρίς ποτέ ν' άγνοήσουμε τό σιαστικό περιεχόμενο του βιβλίου άφσύ θά μάς όδηγήσει σιήν τελική μας έπιλογ πρέπει νά γνωρίζουμε άκόμα τό σήμερα/ καί όλες τίς μεταβολές που 6 χρόνος [ί

r Q;

Ο Άνδρέας Γανιάρης δουλεύει άκόμα καί οήμερα τά βιβλία του στό χέρι. Ή τιμή τής βι­ βλιοδεσίας γιά ένα άπλό πανόδετο βιβλίο είναι Περίπου 500 δραχμές, ένώ γιά τά δερματόδετα αρχίζει άπό τίς 1500 καί ποικίλλει άνάλογα μέ τήν ποιότητα καί τήν ποσότητα τού δέρματος KQi μέ τό άν θά χρησιμοποιηθούν μακέτες, ΧΡώμα ή άλλα βοηθητικά ύλικά. Γιά τήν προώθηση τής καλλιτεχνικής βιβλιο­ δεσίας στήν Ελλάδα ό Ά. Γανιάρης βρίσκει °άν πρωταρχικό βήμα τήν ίδρυση άνάλογης πχολής. Όπως μάς πληροφορεί, ύπάρχει γι πύτό τό σκοπό στά χέρια τών «άρμοδίων» μιά δωρεά τής Είρήνης Λεκκού, πού μένει άναξιοποίητη, έδώ καί τριάντα χρόνια! Τό βιθλιοδετικό έργαστήρι τού Πολυτεχνείου πού όνειΡεύτηκε ή δωρήτρια δέν έγινε ποτέ. “ Τό κράτος άδιαφορεϊ συστηματικά γιά τήν ίδρυση σχολής βιβλιοδεσίας πού θά κατάρτιζε πωστά τούς έλληνες βιβλιοδέτες» λέει ό A Γανιάρης. „ η έλλειψη μιάς τέτοιας σχολής, εκτός τού ότι άποδεικνύει πόσο λίγη σημασία δίνουμε στό βιβλίο, βάζει έπίσης σέ κίνδυνο όλους τούς θιβλιοδετημένους καί μή θησαυ­ ρούς τών έλληνικών βιβλιοθηκών. ΟΙ βιβλιο­ θήκες στή χώρα μας δέ διαθέτουν έργαστήρια Υΐδ τή βιβλιοδεσία καί τήν έπιδιόρθωση τών βιβλίων τους. Ό τα ν θέλουν νά θιθλιοδετή°°υ ν κάποια έργα, καταλήγουν σέ μειοδοτικό διαγωνισμό. Όποιος προσφέρει μικρότερη τ'Μή άναλαμθάνει τή δουλειά Τό κυνήγι όμως πύτό τής φτήνειας όδηγεί στήν καταστροφή ού βιβλίου, Στή φτηνή βιβλιοδεσία τά βιβλία ν ράβονται κατά τόν όρθόδοξο τρόπο, άλλά Όνται κολλητά. Γιά νά γίνουν όμως κσλλητά

κόβονται, πράγμα πού σημαίνει ότι άχρηστεύονται. ΟΙ διαγωνισμοί τών βιβλιοθηκών πρέπει νά γίνονται μέ συγκεκριμένες προδια­ γραφές κι όχι μέ βάση τή χαμηλή τιμή. Μιά σχολή βιβλιοδεσίας μέ κύρος θά μπορούσε σέ σύντομο χρονικό διάστημα νά κάνει μερικά βασικά πράγματα: α) Νά έπιμορφώσει τούς βιβλιοδέτες πού διαθέτουν καί τεχνικές ικανότητες άλλά καί τή θέληση γιά έξέλιξη. (Αύτό θά μπορούσε νά γί­ νει μέ σεμινάρια πού θά τούς ένημέρωναν πάνω στίς νέες τεχνικές μεθόδους τής βιβλιο­ δεσίας καί θά τούς έξόπλιζαν μέ τήν άπαραίτητη θεωρητική κατάρτιση.) β) Νά δώσει σέ δυό χρόνια νέους ικανούς βιβλιοδέτες, άξιους νά διασώσουν ό,τι πολύ­ τιμα βιβλία έχουν οί βιβλιοθήκες, οί όποιες μέ τή σειρά τους θά μπορούσαν νά προβάλουν σέ είδικούς χώρους τά έκλεκτότερα δημιουργή­ ματα τών έλλήνων συγγραφέων πού τυχαίνει νά έχουν καί έκλεκτή έκδοτική έπιμέλεια. γ) Νά ώριμάσει μέ τόν καιρό ένα έπάγγελμα πού ταιριάζει στά εύστροφα καί δημιουργικά έλληνικά χέρια καί νά γίνει άνταγωνιστικό στόν εύρωπα'ίκό καί τό διεθνή καλλιτεχνικό καί θιβλιοφιλικό στίβο». Θά κλείσουμε τό σύντομο σημείωμά μας γιά τόν Άνδρέα Γανιάρη άναφέροντας ότι έκτος άπό τά πανέμορφα βιβλία πού δένει στό έργα­ στήρι του -κάπου στό τέρμα Άμπελοκήπωνάσχολεΐται αύτό τόν καιρό μέ τή συγγραφή ένός βιβλίου. Είναι ένα έργο πού άφορά βέ­ βαια τή βιβλιοδεσία- τήν ιστορία, τήν έξέλιξη καί τίς δυνατότητές της στόν έλλαδικό καί τό διεθνή χώρο.

Οί μαθητές τοϋ Β' Λυκείου στό Κερατσίνι παρακαλούν, όσους θέλουν, νά τούς στείλουν βιβλία γιά τή δανει­ στική τους βιβλιοθήκη.

Ή διεύθυνση είναι: Δεμερτζή καί Ελλης 1 Κερα­ τσίνι. Τπλ. 4618772.

Α Π ’ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΑΠ’ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ή δραστηριότητα μιας άξιόλογης βιβλιοθήκης ΞΑΝΘΗ, Αύγουστος. Ή Βιβλιοθήκη τής Στέγης Γραμμάτων καί Καλών Τεχνών τού Δήμου Ξάν­ θης άρχισε νά λειτουργεί έδώ καί 28 χρόνια, δηλαδή τό 1953, ώς βιβλιοθήκη τού πολιτιστι­ κού σωματείου «Φιλοπρόοδη Ένωση Ξάνθης». Τόν επόμενο χρόνο δωρήθηκε στό δήμο τής πόλης, πού ίδρυσε έτσι τή Δημοτική Βιβλιο­ θήκη, μέ 1300 τόμους, ένώ άργότερα μετονο­ μάστηκε σέ Βιβλιοθήκη Στέγης Γραμμάτων καί Καλών Τεχνών Δήμου Ξάνθης. Εδώ θά πρέπει νά άναφερθεΐ ότι, άπό τό 1958, ή Βιβλιοθήκη διαθέτει καί δανειστικό τμήμα, στό όποιο προσέρχονται χρήστες άναγνώστες άπό 10 χρονών μέχρι 80. Ανάμεσα στούς άναγνώστες είναι άρκετές δεκάδες φοι­ τητές τής έδώ Πολυτεχνικής Σχολής, έπαγγελματίες, έργάτες, έλάχιστοι έπιστήμονες, άλλά πολλοί μαθητές τών γυμνασίων καί λυ­ κείων, καθώς καί μικρά παιδιά τού δημοτικού. Γιά νά δοθεί όμως πληρέστερη εικόνα τής λειτουργίας τής Βιβλιοθήκης, θά παραθέ­ σουμε ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία άπό τήν κίνηση άναγνωστών καί βιβλίων κατά τή διετία 1979-1980:

1.

Αναγνώστες

1979: Έγιναν 970 καινούριες έγγραφές άναγνωστών στό δανειστικό τμήμα. Παρατήρηση: 1. Ή αύξηση τών μηνιαίων έγγραφών ση­ μειώνεται μέ τήν έναρξη τής σχολικής περι­ όδου, γιά νά μειωθεί σιγά σιγά μέχρι τή λήξη της. Κάμψη παρατηρεϊται κατά τούς θερινούς μήνες τών διακοπών.

2. Ο μέσος όρος τών μηνιαίων έγγραφών είναι 80,83.

1980: Εγιναν 985 καινούριες έγγραφές άναγνωστών στό δανειστικό τμήμα Παρατήρηση: 1 Σημειώνεται ό ίδιος ρυθμός τών έγγρα­ φων όπως καί γιά τό έτος 1979 Μάλιστα σέ όρισμένους μήνες σχεδόν συμπίπτουν οΙ άριθμσί τού 1979 μέ κείνους τού 1980.

2 Ο μέσος άριθμός έγγραφών τού 1980 κατά μήνα είναι 82.08, 3 Από τό 1958. άφότου άρχισε νό λειτουρ­

γεί τό δανειστικό τμήμα, έγγράφηκαν συν­ ολικά 16.369 άναγνώστες. Γιά τά 22 χρόνια λειτουργίας, τό σύνολο τών έγγραφών στά δύο έτη (1979-1980) συνολικά δίνει ποσοστό 11,94%.

2.

Βιβλία

1979: Μπήκαν στή Βιβλιοθήκη 1.406 καινού­ ρια βιβλία. Απ' αύτά, άπό δωρεές τά 725 (τό 51,57%) καί άπό άγορές τά 681 (τό 48,43%). Διατέθηκαν γιά άγορά καινούριων βιβλίων 123.209 δρχ.

1980: Μπήκαν στή Βιβλιοθήκη 1.270 καινού­ ρια βιβλία. Απ' αύτά τά 500 άπό δωρεές (39,37%) καί άπό άγορές τά 770 (τό 60,63%). Διατέθηκαν γιά άγορά καινούριων βιβλίων 141.295 δρχ. Παρατήρηση: 1. Συνολικός άριθμός στις 31-12-1979 τόμοι 26.768. Στίς 31-12-1980 τόμοι 28.038 (25 χρόνια λειτουργίας τής Βιβλιοθήκης).

2. Γιά τό 1979: Μπήκαν βιβλία καινούρια σέ ποσοστό 5,25%, γιά τό 1980 ποσοστό 4,53% στό συνολικό άριθμό τών βιβλίων τής 25ετίας· 3. Γιά τ ή διετία 1979-1980 καινούρια βιβλία, σέ σχέση μέ τήν 25ετία λειτουργίας, π ο σ ο σ τ ό 9,54%.

4. Γιά τή διετία 1979-1980, τά ποσοστά σέ σύνολο καινούρια βιβλία 2.676 είναι: άπό δω­ ρεές 45.78%, άπό άγορές 54,22%

3. Προέλευση τών δωρεών σέ βιβλία, γιά τά δυό χρόνια 1979-1980 1 Από τό Υπουργείο Πολιτισμού καί Επι­ στημών (σχολικά) 450 βιβλία 2, Από τόν κ Βασίλειο Κωνσταντινίδη, Ψ*" λόλογο, κάτοικο Θεσ/νίκης (Ξανθιώτη τήν καταγωγή) σύνολο 294 βιβλία 3 Από τόν κ Στέφανο Ίωαννίδη, λογοτέ­ χνη, 75 βιβλία 4 Από τό Τεχνικό Επιμελητήριο τής Ελλά­ δος 55 βιβλία 5. Από τόν κ. Κάδμο Στεψανόπουλο, γόρο, έπίτιμο δημότη Ξάνθης, 35 βιβλία 6 Από τό Μορφωτικό Ίδρυμα τής Έ Τράπεζας τής Ελλάδος 22 βιβλία

7. Άπό καθηγητές τού Δημοκριτείου Πανε­ πιστημίου Θράκης 21 βιβλία.

8. Από τόν έκδοτη οί 11 πρώτοι τόμοι τής έγκυκλοπαίδειας «Επιστήμη καί Ζωή». Τά υπόλοιπα, σέ μικρότερους άριθμούς, άπό διάφορους ιδιώτες, συγγραφείς καί άλλους.

4· Βιβλία στά χέρια τών άναγνωστών άπό δανεισμό Παρατήρηση: 1· Σέ σύνολο 28.037 τόμους, τό 6,7% άπό τά βιβλία βρίσκεται στά χέρια τών άναγνωστών.

2. Ή υπηρεσία τής Στέγης Γραμμάτων καί Καλών Τεχνών Δήμου Ξάνθης έχει άποστείλει επανειλημμένες ειδοποιήσεις γιά τήν έπιοτροφή τ(^ν «αθυστερουμένων καί συνεχίζει νά άποστέλλει, χωρίς όμως κανένα άποτέλε°μα. "Ετσι 1.300 τόμοι βιβλία περίπου έξακολουθοϋν νά κατακρατούνται άπό τούς άναΥνώστες, πού κατανέμονται τόσο σέ παιδιά α°ο καί σέ μεγάλους.

3. Άριθμός έξάλλου πού δέν μπορεί νά υπολογιστεί μέ άκρίθεια, πάντως όμως πού πρέπει νά ύπερβαίνει τό 5% τού συνόλου τών βιβλίων πού είναι γραμμένα στόν βιθλιοκατάλογο, έχουν χαθεί άπό κλοπή ή καταστράφηκαν κατά τά 25 χρόνια πού λειτουργεί ή Βι­ βλιοθήκη. Ή μεγαλύτερη άπώλεια παρατηρείται στά βοηθητικά τών σχολείων Μέσης Εκ­ παίδευσης (φυσικομαθηματικά, φιλολογικά).

5 Κίνηση τών βιβλίων στό δανειστικό τμήμα Α- Τό 1979 έγιναν 18.887 δανεισμοί, μέσος ^Ρος δηλαδή τό μήνα 1.574 βιβλία ή τή μέρα 23 εργάσιμες ήμέρες) 68,43% βιβλία. Παρατήρηση: 1· Πολλοί άναγνώστες, κυρίως παιδιά, παίρ­ νουν μέ δανεισμό περισσότερα άπό ένα βιβλία <άθε φορά.

2· Μεγαλύτερος άριθμός σέ δανεισμούς σημειώθηκε κατά τούς δυό πρώτους μήνες υετά τήν έναρξη τής σχολικής περιόδου καί <ατά τούς μήνες Μάρτιο καί Φεβρουάριο, ένώ οί λιγότεροι δανεισμοί σημειώθηκαν κατά τούς μήνες τών διακοπών Αύγουστο καί Σεπτέμβριο *αί κατά τόν μήνα Μάιο.

3 Τό 1978 τό σύνολο τών δανεισμών ήταν '7.213, σημειώθηκε δηλαδή κατά τό 1979 αϋξήοη 1.674 δανεισμοί.

3' Τό 1980 έγιναν 20.631 δανεισμοί, δηλαδή '44 περισσότεροι άπό τό 1979. άριθμός πού μπίπτει περίπου μέ τήν αύξηση πού σημειώκε τό 1979 Μέσος όρος μηνιαίων δανει-

73,76 βιβλία. Γ ιά τόν άριθμό τών δανειζόμενων βιβλίων κάθε φορά ισχύει δ,τι καί γιά τό 1979. Παρατήρηση: Γενικώς, περισσότεροι δανεισμοί σημειώ­ νονται κατά τίς δύο πρώτες μέρες τής έθδομάδας, Δευτέρα καί Τρίτη, έπειδή κατά τό διή­ μερο τού Σαββατοκύριακου διαβάζουν τά βι­ βλία πού έχουν στά χέρια τους καί τά έπιστρέφουν γιά νά δανειστούν άλλα.

6. Ποσοστιαία κατανομή τών βιβλίων πού κινήθηκαν κατά τό δανεισμό 1979: ελληνική λογοτεχνία 26%, ξένη λογο­ τεχνία 14,50%, παιδική λογοτεχνία 31,50%, διάφορες κατηγορίες (φιλοσοφία, Ιστορία, νο­ μικά, κοινωνιολογία, θρακικά θέματα, καλές τέχνες κλπ.) 13,50% καί βοηθητικά-σχολικά 14,50%. Οί προτιμήσεις τών άναγνωστών σέ συγγρα­ φείς α. Ιούλιος Βέρν 1.710 δανεισμοί, τό 9% τού συνόλου τών δανεισμών ή τό 28,74% τών δα­ νεισμών σέ βιβλία παιδικής λογοτεχνίας. (Στά βιβλία τής κατηγορίας τής παιδικής λογοτε­ χνίας άκολουθοϋν κυρίως τά ιστορικού περι­ εχομένου βιβλία Τροπαιάτη, Λάππα, Γιάκου κ.ά.) β. Μενέλαος Λουντέμης 947 δανεισμοί, τό 5% τού συνόλου τών δανεισμών ή τό 19,28% τών δανεισμών τής έλληνικής λογοτεχνίας. Ακολουθούν οι Νίκος Καζαντζάκης, 648 δα­ νεισμοί (άντίστοιχα ποσοστά 3,43% καί 13,20%), Τσιφόρος καί Ρίτσος μέ 100 δανει­ σμούς, Ξενόπουλος 95, Καρκαβίτσας 90, Μυριβήλης, Σαμαράκης άπό 80, Καραγάτσης, Ίωαννίδης Στέφ. 55, Βενέζης 52, Καθάφης 50, Ψαθάς 48, Βασιλικός, Βάρναλης άπό 40, Μαγκλής, Παλαμάς άπό 30 κλπ. γ. Από ξένους λογοτέχνες οί προτιμήσεις στράφηκαν σέ Ντοστογιέφσκι, Χεμινγουαίη, Τολστόι, Χικμέτ, Άγκάθα Κρίστι, Σάρτρ, Γκόρκι κλπ.

1980: έλληνική λογοτεχνία 28,20%, ξένη λο­ γοτεχνία 16,30%, παιδική λογοτεχνία 31,30%, διάφορες κατηγορίες 16,50%, καί βοηθητικά σχολικά 7,70%. ΟΙ προτιμήσεις τών άναγνωστών σέ συγγρα­ φείς α. Ιούλιος Βέρν 1.563 δανεισμοί, τό 7,57% τού συνόλου τών δανεισμών ή τό 24,23% τών δανεισμών σέ βιβλία παιδικής λογοτεχνίας. ΟΙ ύπόλοιπες προτιμήσεις τής παιδικής λογοτε­ χνίας Ισχύουν όπως καί τό 1979. β Μενέλαος Λουντέμης 668 δανεισμοί, τό 3,23% τού συνόλου τών δανεισμών ή τό

ΑΠ’ ΟΛΗ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 11,48% τών δανεισμών τής ελληνικής λογοτε­ χνίας. Ακολουθεί Νίκος Καζαντζάκης μέ 307 δανεισμούς (αντίστοιχα ποσοστά 1,48% καί 5,27%). Οί προτιμήσεις, σέ σημαντικά μικρό­ τερους αριθμούς βιβλίων κατά συγγραφέα άπ’ 5,τ ι τό 1979, κλιμακώνονται στούς Τσιφόρο, Καρκαθίτσα, Μυριβήλη, Καραγάτση, Μαγκλή κ.ά.

7. "Αλλες μορφές δραστηριοτήτων μέσα στή διετία Κατά τό 1979 παρατηρήθηκε μιά επαφή τών σχολείων μέ τή Στέγη, μέ όμαδικές έπισκέψεις μαθητών μέσα στά πλαίσια τών πολιτιστικών

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ έκδηλώσεων. Κατά τις έπισκέψεις αύτές έγινε ένημέρωση σχετικά μέ τήν Ιστορία καί λει­ τουργία καί τούς σκοπούς τής Βιβλιοθήκης, καί ανάπτυξη ιστορικών στοιχείων τής Ξάνθης. Τό πρόγραμμα αύτό άτόνησε κατά τό 1980. Επίσης κατά τό 1979 δόθηκαν από τά σχολεία στούς μαθητές περισσότερα θέματα εύρύτερου ένδιαφέροντος γιά ανάπτυξη άπό πηγές τής Βιβλιοθήκης, όπως περιβαλλοντολογικά, σχετικά μέ τήν Ιστορία καί τή λαογραφία τής Θράκης καί τής Ξάνθης ειδικότερα κ.ά. Κατά τό 1980 τά θέματα γιά άνάπτυξη πού δόθηκαν, πυκνότερα ίσως, περιορίστηκαν σέ κλασικής μορφής: έπετειακά, φιλολογικά κλπ. ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ

Η ΜΟΙΡΑ ΚΑΙ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΑΝΔΡΩΝ ΤΖΩΝ ΧΕΡΜΠΕΡΤ ΑΚΑΤΑΛΛΗΛΟ ΓΙΑ ΘΕΑΤΕΣ

ΚΑΤΩ ΤΩΝ 18 ΧΡΟΝΩΝ

Κ. ΓΊαλαμά 15 τέρμα Δροοοπούλου στάση Κλωναρίδου Πληρσφορίες-κρατήσεις: 2285508. 2522

'Η πολιτική στή μεταπολεμική γερμανική λογοτεχνία ΒΟΝΝΗ, Σεπτέμβριος. Τό πολιτικό πλαίσιο τής μεταπολεμικής Γερμανικής 'Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας κινείται σήμερα ανάμεσα σέ δύο δρόμους: άπό τή μιά ένας καταπιεστικός κρα­ τικός μηχανισμός (δέν είναι λίγοι έκεΐνοι πού μιλούν γιά «άστυνομικό κράτος··) κι άπό τήν άλλη ένας έντονος ριζοσπαστισμός μιάς μερί­ δας τής νεολαίας, Ιδιαίτερα τής φοιτητικής. Ανάμεσα σ’ αυτούς τούς δύο πόλους χαράζει τό δικό της δρόμο ή σύγχρονη γερμανική λο­ γοτεχνία. Μιά λογοτεχνία σαφώς πολιτικο­ ποιημένη, άν καί οί έκπρόσωποί της -πού άνήκουν κιόλας σέ δύο μεταπολεμικές γενιέςέχουν διαφορετικές πολιτικές καί προσωπικές μνήμες. Καί νά ποιές είναι οί δύο γενιές Πρώτα πΡώτα οί «παλιοί», πού είναι σήμερα άνάμεσα στά πενήντα καί έξήντα καί έζησαν τόν πόλεμο μέ τρόπο συνειδητό, σάν στρατιώτες ή έξόριστοι: ό Γκύντερ Γκράς, ό Χάινριχ Μπέλ, ό Μάρτιν Βάλζερ, ό Πέτερ Βάις, ό Χάνς Μάγκνους "Εντσενσμπέργκερ. Ακολουθούν οί ’•νεότεροι», όσοι δηλαδή είναι άνάμεσα στά τριάντα καί σαράντα, μεγάλωσαν στήν ήττημένη Γερμανία καί φέρνουν βαθιά σημάδια τής Φοιτητικής έξέγερσης τού 1967-1968: ό Πέτερ Χάντκε, ό Γκύντερ Βάλραφ, ό Πέτερ Σνάιντερ, ή Καρίν Στρούκ, ό Νίκολας Μπόρν καί ένα σωρό άλλοι. Ο Γκύντερ Γκράς, άρκετά διάσημος σήμερα, τόσο μέσα στή χώρα του όσο καί έξω άπ' αυτή, γεννήθηκε τό 1927 στό Ντάντσιχ (τό σημερινά πολωνικό Γκντάνσκ). Ο πατέρας του ήταν αντιπρόσωπος μιάς μεγάλης χαρτοποιίας, ένώ Π μητέρα του διατηρούσε ένα μαγαζί μέ άποι•αακά Αφού τέλειωσε τίς βασικές σπουδές, κατατάχτηκε, τό 1944, στήν άεροπορία καί πάρε μέρος σέ πολλές μάχες μέχρι τό τέλος τού Πολέμου. Λίγο πρίν άπό τήν πτώση τού ερολίνου τραυματίστηκε καί στή συνέχεια 'σηλεύτηκε έπί έννιά μήνες, σέ γερμανικά Ρατιωτικό νοσοκομείο πρώτα καί σ' ένα

i

*

Γκύντερ Γκράς

αμερικανικό στρατόπεδο αίχμαλώτων έπειτα. Μετά τόν πόλεμο, άφού δούλεψε γιά άρκετό διάστημα σ' ένα ορυχείο στά περίχωρα τού Άνόβερου, γράφτηκε καί σπούδασε γλυπτική στίς άκαδημίες Καλών Τεχνών τού Ντύσελντορφ καί τού Βερολίνου. Στά γράμματα πρωτοεμφανίστηκε τό 1956 μέ ποιήματα καί πεζο­ γραφήματα πού περιλήφθηκαν στή συλλογή «Τά πλεονεκτήματα τού άνεμοδείχτη». Μάλι­ στα ή ραδιοφωνία τόν βράβευσε γιά ένα ποίημά του. Τό 1959, ένώ ζούσε προσωρινά στό Παρίσι, κυκλοφόρησε τό πρώτο μυθιστόρημά του, πού είχε διεθνή άπήχηση: ήταν τό «Ταμπούρλο». Τό 1960 δημοσιεύτηκε άκόμη μία ποιητική του

25

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

ρει πιό άμεσα. Τέλος, άς σημειωθεί ότι ό Μπέλ, έκτος άπό πεζά, έχει γράψει άρκετά κείμενα μέ πολιτικές θέσεις, καθώς καί θεατρικά έργα.

Χάινριχ Μπέλ

συλλογή, τό 1961 ή νουβέλα «Ή γάτα καί τό ποντίκι», τό 1963 τό σατιρικό μυθιστόρημα «Σκυλίσια χρόνια», τό 1969 τό μυθιστόρημα «Τοπική νάρκωση» καί τό 1977 τό τελευταίο μέχρι σήμερα μυθιστόρημά του, τό «Καλκάνι», όπου -μ έ άφηγητή ένα ψάρι- μιλάει γιό τόν άνταγωνισμό άνάμεσα στά δύο φύλα, άπό τή μητριαρχία τής λιθικής έποχής ώς τό σύγ­ χρονο φεμινιστικό κίνημα. 'Εκτός όμως άπό μυθιστορήματα, έχει γράψει καί πολλά ένδιαφέροντα θεατρικά έργα: «Τριανταδύο δόντια», «Οί πληβείοι προβάρουν τό έργο "Ε ξέγερση" κ.ά. Στρατευμένος στό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, ό Γκράς πήρε ένεργό μέρος στίς προεκλογικές έκστρατεϊες τού 1969, 1972 καί 1976, άλλά μετά τήν παραίτηση τού Βίλλυ Μπράντ άπό τήν ήγεσία τού κόμματος άποτραθήχτηκε σταδιακά άπό τήν καθημερινή πο­ λιτική γιά νά άφιερωθεΐ, όπως λέει, σέ θέματα «αίώνια». Τά πρώτα κείμενα τού Μπέλ άρχισαν νά έμφανίζονται στόν τύπο τό 1947, ένώ ή πρώτη αύτοτελής έκδοση έργου του πραγματοποιή­ θηκε τό 1951, μέ τήν κυκλοφορία τού μυθι­ στορήματος «Πού ήσουν Άδάμ;». (Ήδη όμως είχε γράψει άλλα τρία ή τέσσερα μυθιστορή­ ματα!) Από τότε μέχρι σήμερα, 6 Μπέλ έχει γράψει καί έκδώσει πολλά μυθιστορήματα, πού όλα γνώρισαν τήν εύνοια κοινού καί κριτικών: «Γυρίστε σπίτι σας, Μπόγκνερ», «Τό τραίνο ήρθε στήν ώρα του», «Τά παιδιά τών νεκρών», «Τά δύο μυστήρια», «Τό ψωμί τής νιότης», «Ό κλόουν», «Τέλος τής άποστολής», «Ή χαμένη τιμή τής Καταρίνα Μπλούμ» κ ά Είδικά γιά τό τελευταίο αύτό μυθιστόρημά του πρέπει νά έπισημάνουμε ότι άναψέρεται στήν τρομοκρα­ τία, αύτό τό τόσο έπίκαιρο καί καυτό θέμα πού κανένας άπό τούς νέους συγγραφείς όέν τόλ μησε νά πλησιάσει, μολονότι αύτούς ένδιαψέ-

26

Ό Μάρτιν Βάλζερ, πού μέ τό μυθιστόρημά του «Ημιχρόνιο» σκιαγράφησε θαυμαστά τήν κοινωνία τού «οικογενειακού θαύματος» τής δεκαετίας τού '50, γεννήθηκε τό 1927 στό Βάσερμπουργκ, κοντά στή λίμνη τής Κονστάντζας, άπό γονείς ξενοδόχους. Μετά τό γυμνά­ σιο σπούδασε θεολογία καί φιλοσοφία, ένώ ταυτόχρονα έπαιρνε ένεργό μέρος στίς δρα­ στηριότητες ένός φοιτητικού θιάσου. Από τό 1948 ώς τό 1951 σπούδασε φιλολογία καί Ιστο­ ρία στό περίφημο πανεπιστήμιο τού Τύμπινγκεν, άπ' όπου καί έγκρίθηκε ή διδακτορική του διατριβή πάνω στόν Κάφκα, μέ τίτλο «Περιγραφή μιάς μορφής». Αύτή ή διατριβή, πού έπανεκδόθηκε πριν άπό ένα περίπου χρόνο, είναι μία άπό τις καλύτερες σπουδές πάνω στό έργο τού Κάφκα Μετά τις σπουδές του, ό Βάλζερ άρχισε νά έργάζεται στό ραδιόφωνο καί τήν τηλεόραση, ώσπου τό 1952 παρουσίασε τά πρώτα του κεί­ μενα σέ έφημερίδες. Τό 1955 κυκλοφόρησε τό πρώτο του βιβλίο (μία συλλογή διηγημάτων) καί τό 1957 τό πρώτο του μυθιστόρημα. Ακο­ λούθησαν πολλά άλλα βιβλία: «Ό μονόκερως», «Μυθιστόρημα», «Δέν αισθάνομαι καλά», «Πέρα άπ' τόν έρωτα», «Ιστορίες γιό ψέματα», « Ο μαύρος κύκνος» κ.ά. Τό τελευ­ ταίο έργο του, «Ένα άλογο τρέπεται σέ φυγή», άπεικονίζει μέ κάθε λεπτομέρεια μιό συζυγική κι έρωτική Ιστορία όπου άντικαθρεφτίζεται ή κρίση μιάς όλόκληρης κοινωνίας. Ο Βάλζερ, μέ τό σύνολο τού μέχρι σήμερα έργου του, έχει κάνει μιά τεράστια δουλειά πάνω στή γλώσσα, πράγμα πού τόν κάνει νά συγκρίνεται πολλές φορές άπό τούς κριτικούς μέ τόν Μπέκετ. Τιμημένος μέ πολλά καί σπουδαία λογοτε­ χνικά βραβεία, ό Βάλζερ έχει γράψει έπίσηό καί σημαντικό θέατρο, όπως τό «Βελανιδιά καί λαγός Άγκύρας», πού γνώρισε μεγάλη έπιτυχία όπου παίχτηκε ΟΙ περιπτώσεις τών δύο άλλων συγγραφέων τής παλιάς φρουράς, τού Βάις καί τού "Εν* τσενσμπέργκερ, είναι χαρακτηριστικές γ*ό τό άδιέξοδο πού όδήγησε ή πολιτική στράτευση όρισμένους διανοούμενους. Ο Πέτερ Βάιό· όπως κι 6 Μάρτιν Βάλζερ. στράφηκαν πρός τό κομμουνιστικό κόμμα, χωρίς όμως καί στρατευθοΟν όπόλυτα προσπάθησαν κ τους νό κρατηθούν σέ μιά «έξ άποστ όλληλεγγύη. Ό Βάις, συγγραφέας τού περίφημ

τρικού έργου «Μαρά-Σάντ», τόσο στά μυθι­ στορήματα του όσο καί στά θεατρικά του έργα, άσκησε έντονη κριτική κατά τής άλλοτρίωσης καί τού ύλισμοϋ πού έχουν κατακυριεύσει τήν καπιταλιστική κοινωνία, διαμαρτυΡήθηκε όμως καί γιά τήν άπέλαση τού Βόλφ Μπήρμαν τ ή Γερμανική Λαοκρατική ΔηΜοκρατία. Σήμερα ζεΐ στή Στοκχόλμη καί έχει Ρ'ά τοποθέτηση σαφώς διεθνιστική. Μάλιστα τελευταίο μυθιστόρημά του, «Ή αισθητική τής όντίστασης», δίνει μιά μνημειώδη άπεικόνιση τών ταξικών άγώνων τού 20ού αίώνα, άπό τόν Ισπανικό έμφύλιο πόλεμο ώς τίς μέρες μας. Ο Μάγκνους "Εντσενσμπέργκερ, πού είχε γίνει διεθνώς γνωστός σάν ποιητής καί δοκι­ μιογράφος τή δεκαετία τού '60, διακήρυξε -όταν ή φοιτητική έξέγερση βρίσκονταν στό κορύφωμά τη ς- τό «θάνατο τής λογοτεχνίας», έίαρ όλ' αύτά, τό μόνο πού έκανε ήταν νά έγκαταλείψει τούς στίχους καί ν' άρχίσει νά Υράφει μυθιστορήματα-ντοκυμανταίρ καί θεα­ τρικά έργα μέ έντονο πολιτικό περιεχόμενο. τίς άρχές όμως τής δεκαετίας τού '70 ό Εντοενομπέργκερ έγκατέλειψε τήν πεζογραφία καί τό θέατρο καί ξανάρχισε νά γράφει καί νά έκδίδει ποιήματα. , Από τούς συγγραφείς τής νεότερης γενιάς 0 πιό γνωστός, άκόμη καί στό έξωτερικό, είναι ^έτερ Χάντκε. Γεννημένος τό 1942, κάπου ήν Κορινθία τής Αυστρίας, άναγνωρίστηκε ό τόν άντρα τής μητέρας του σάν γιός του,

λίγους μήνες μετά τή γέννησή του. Ο θετός του πατέρας ήταν οδηγός λεωφορείων, στρα­ τιώτης τήν έποχή πού γνώρισε τή μητέρα του. Ό πραγματικός του πατέρας ήταν κι αύτός στρατιώτης, ήδη παντρεμένος όμως μέ άλλη γυναίκα... Ό Χάντκε πέρασε τά παιδικά του χρόνια στό Ανατολικό Βερολίνο, ένώ άργότερα μετακό­ μισαν πάλι πίσω στό χωριό πού γεννήθηκε. Τήν έποχή εκείνη ή μητέρα του έφερε στόν κόσμο άλλα τέσσερα παιδιά, ό ίδιος άρχισε νά έχει σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα μέ τόν πα­ τριό του, πού είχε έξελιχθεΐ σέ χρόνιο μέθυσο, καί τελικά τόν κλείνουν έσωτερικό σ' ένα θρη­ σκευτικό σχολείο. Εκεί μέσα ό Χάντκε γράφει τά πρώτα του κείμενα καί τά δημοσιεύει στό περιοδικό τού σχολείου. Στή συνέχεια, γράφε­ ται καί παρακολουθεί μαθήματα στή νομική σχολή τού Γκράτς, ένώ ταυτόχρονα γίνεται μέλος τής ομάδας πού έξέδιδε ένα πολύ εν­ διαφέρον περιοδικό, «Τό χειρόγραφο». Τό 1965 κυκλοφόρησε τό πρώτο του μυθι­ στόρημα, «01 κηφήνες». Ή έπιτυχία αύτού τού βιβλίου άνάγκασε τόν Χάντκε νά έγκαταλείψει οριστικά τή νομική έπιστήμη καί νά άφοσιωθεϊ στή λογοτεχνία. Έτσι, άπό τότε μέχρι σήμερα, έχει γράψει πάρα πολλά έργα: πεζά («Ό πλα­ νόδιος», «Ή άδιάφορη εύτυχία», «Σύντομο γράμμα γιά ένα μακρύ άντίο», «Ή ώρα τής άληθινής αίσθησης», «Ή άριστερόχειρ» κ.ά.), ποιήματα καί θέατρο («Γκασπάρ», «Βρίζοντας τό κοινό», «01 παράλογοι τείνουν νά έκλείψουν» κ.ά.). Φυσικά έχει τιμηθεί καί μέ πολλά λογοτεχνικά βραβεία. Από τούς ύπόλοιπους συγγραφείς τής νέας γενιάς πρέπει πρώτα πρώτα νά άναφέρουμε τόν Γκύντερ Βάλραφ, πού μέ τό έργο του έμ­ πασε στή σύγχρονη γερμανική λογοτεχνία στρώματα τής κοινωνίας πού μέχρι τότε λίγοπολύ θεωρούνταν ταμπού: έργατιά, άλκοολικούς, άστεγους, φρενοβλαβείς, βιομήχανους κλπ. Τό τελευταίο βιβλίο του άναφέρεται στίς έμπειρίες πού άποκόμισε όταν εργάστηκε γιά ένα άρκετό διάστημα στή σύνταξη τού μεγά­ λης κυκλοφορίας περιοδικού Μπίλντ-Τσάιτουνγκ. (Όσοι άπό τούς άναγνώστες τού «Διαβάζω» έχουν καλή μνήμη θά θυμούνται ότι τόν καιρό τής χούντας ήρθε στήν Αθήνα κι άλυσοδέθηκε σέ μιά κολόνα στήν πλατεία Συντάγματος γιά νά πρακαλέσει τή σύλληψή του καί, μ' αύτό τόν τρόπο, τήν προσοχή τής διεθνούς κοινής γνώμης γιά τήν τρομοκρατία καί τά βασανι­ στήρια στά όποία ύποβάλλονταν οί τότε έλληνες πολιτικοί κρατούμενοι.)

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ ρης κοινωνίας. Ας σημειωθεί έδώ ότι ό Μπόρν διευθύνει σήμερα ένα άπό τά πιό σοβαρά λο­ γοτεχνικά περιοδικά τής Γερμανίας, τό «Λιτερατούρ Μαγκαζίν». ’Εκεί, ύπερασπίζεται μέ πάθος τά δικαιώματα τής φαντασίας καί τής ούτοπίας έναντίον τών κάθε είδους ιδεολογι­ κών καταναγκασμών, ένώ παράλληλα άσκεί κριτική κατά τού ψευτοορθολογισμού τής τε­ χνολογικής κοινωνίας, πού προετοιμάζει τήν αύτοκαταστροφή της μέ τά άτομικά έργοστάσια καί τίς πυρηνικές βόμβες.

Π έτερ Χάντκε

Σέ διαμετρικά άντίθετη θέση άπό τόν Βάλραφ βρίσκεται ή Καρίν Στρούκ, ή όποια, άν καί ξεκίνησε άπόλυτα άφοσιωμένη στή λογοτεχνία τού κόσμου τής εργατιάς, τελικά στράφηκε σέ θέματα γύρω άπό τόν έρωτα, τή φύση, τήν πα­ τρική γή κλπ., έπιδιώκοντας όχι τή φυγή μπρο­ στά στά κοινωνικά προβλήματα, άλλά τήν πο­ λιτικοποίηση τής ίδιας τής Ιδιωτικής ζωής, μπάζοντας τήν έξέγερση στις φιλικές, συγγε­ νικές καί καθημερινές σχέσεις. Επίσης, μέ τά μυθιστορήματά της «Ταξική άγάπη··, «Ή μάνα» καί «Όταν άγαπάς», ή Στρούκ έδωσε καινού­ ριες διαστάσεις στή φεμινιστική σκέψη. Ό Πέτερ Σνάιντερ, γεννημένος τό 1940, άνήκει στούς ίδεολόγους τής λεγάμενης «νέας άριστεράς». Τό πρώτο του βιβλίο, ό «Λέντς», ήταν ένα ξεκαθάρισμα λογαριασμών μέ τό φοιτητικό κίνημα άπό έναν πρωταγωνι­ στή Ιδιαίτερα νηφάλιο. Ωστόσο ό Σνάιντερ δέν έστρεψε τήν πλάτη του στήν πολιτική. Απόδειξη, τό δεύτερο βιβλίο του, τό «Νά πώς έγινες έχθρός τού Συντάγματος», πού έχει σάγ θέμα τόν περίφημο νόμο γιά τούς έξτρεμιστές, πού έπιθλήθηκε τό 1972. Ο Νίκολας Μπόρν. μέ τό μυθιστόρημά του «Ή κρυμμένη όψη τής Ιστορίας», είναι ό πρώ­ τος συγγραφέας τής νεότερης γενιάς πού άπαρνιέται οριστικά κάθε πολιτική στράτευση. Θέμα τού μυθιστορήματος είναι οί καημοί ένός έρωτα πού καταντάει έφιάλτης καί τού όποιου τό άτυχο τέλος είναι καί άναπόδραστο καί άκατανόητο, άλλά καί πού συμβολίζει έπίσης τήν άξιοθρήνητη κατάσταση μιάς όλόκλή-

2Ν

Θά τελειώσουμε τή σύντομη περιήγησή μας στό χώρο τής μεταπολεμικής λογοτεχνίας τής Γερμανικής 'Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας μέ ένα βιβλίο πού φαίνεται ότι συγκεντρώνει όλες τίς προδομένες έλπίδες μιάς όλόκληρης γενιάς συγγραφέων: τό «Ταξίδι» τού Μπέρνχαρτ Βέσπερ. Ό συγγραφέας, γιός ένός ναζιστή ποιητή πού αύτοκτόνησε τό 1945, μεγά­ λωσε στήν Κάτω Σαξωνία, σ' ένα μεγάλο κτήμα πού οί άρχηγοί τού Τρίτου Ράιχ είχαν προσφέ­ ρει στόν πατέρα του, καί δοκίμασε ό 'ίδιος προσωπικά τήν τραγική συνέχιση τής γερμανι­ κής Ιστορίας. Σέ ένδειξη διαμαρτυρίας κατά τού πατέρα του καί τής άθλιας παράδοσης τού γερμανικού πνεύματος, ό νεαρός Βέσπερ έγινε άδιάλλακτος άντιφασίστας καί φλογερός πολέμιος κάθε συμβιβαστικής τάσης. Αρχισε νά γράφει στίχους καί ίδρυσε στό Δυτικό Βερολίνο έναν πολιτικό έκδοτικό οίκο. Ή γυναίκα όμως μέ τήν όποια συζούσε τόν έγκατέλειψε μετά τή γέννηση τού παιδιού τους, συνδέθηκε μέ τόν Αντρέα Μπάαντερ καί όργανώθηκε στό άρ>" στερίστικο κίνημα. Ο Βέσπερ μεγάλωσε μόνος του τό παιδί τους, άρχισε νά παίρνει ναρκω­ τικά καί τό 1971 έδωσε τέλος στή ζωή του. άφήνοντας ήμιτελές τό μυθιστόρημά του «Τά ταξίδι»... Τήν Ιδια χρονιά πού ή γυναίκα του πέθαινε στή φυλακή μαζί μέ τόν Μπάαντερ· κάτω άπό συνθήκες πού ποτέ δέν διαλευκάνθηκαν, κυκλοφορούσε καί τό, μετά θάνατο, μυθιστόρημα τού Βέσπερ: ένα άκόμη χαρα· κτηριστικό σημάδι όλης αύτής τής γενιάς πού άνδρώθηκε στόν Ισκιο τού ΧΙτλερ καί τήζ όποίας ή μοίρα σφραγίστηκε άπ' τήν πολιτική ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

Ή αληθινή θρησκεία τών ’Αλβανών ΠΑΡΙΣΙ, Οκτώβριος. Πριν άπό έναν περίπου Χρόνο κυκλοφόρησε έδώ στή Γαλλία ένα ξε­ χωριστού ένδιαφέροντος μυθιστόρημα: « Ο Μεγάλος χειμώνας» (Editions Fayard). Ο συγ­ γραφέας του, ό Ισμαήλ Κανταρέ, προέρχεται άπό μιά μικρή εύρωπαϊκή χώρα γιά τήν όποια οχεδόν τίποτα τό ούσιαστικό δέν γνωρίζουμε, τήν Αλβανία! Διπλή λοιπόν ή έκπληξη... Καί όμως. Ό «Μεγάλος χειμώνας» ούτε τό πρώτο βιβλίο τού Κανταρέ είναι (άπό τά προη­ γούμενα έργα του άρκεΐ ν’ άναφέρουμε έδώ τό «Κάστρο», πού έχει κυκλοφορήσει καί στά έλληνικά), ούτε τό πρώτο πού μεταφράστηκε ^τά γαλλικά. Πριν άπό 9 χρόνια ή έκδοση ένός άλλου μυθιστορήματος του μέ τίτλο « Ο στρα­ τηγός τής στρατιάς τών νεκρών» (έπίσης Μεταφρασμένο στήν Ελλάδα) είχε άποτελέσει φιλολογικό γεγονός γιά τό Παρίσι. Μέ τό βι­ βλίο του έκεϊνο οί Γάλλοι άνακάλυπταν ένα νέο συγγραφέα ό όποιος, μέσα άπό τή μακά­ βρια έρευνα κάποιου Ιταλού στρατηγού πού ξανάβρισκε, σέ έπίσημη άποστολή, τά όστά τών πεσόντων Ιταλών στρατιωτών τού άλθανικοϋ πολέμου, έμπαζε τούς άναγνώστες του °τήν Ιστορία, τήν κοινωνική ζωή καί τή σύγ­ χρονη πραγματικότητα μιάς άγνωστης χώρας. Στό τελευταίο μυθιστόρημά του, τό «Με­ γάλο χειμώνα», ό Κανταρέ, περιγράφοντας τήν καθημερινή ζωή μιάς οίκογένειας κομμουνι­ στών στά Τίρανα, ύφαίνει μ' έναν άριστοτεΧνικό τρόπο τίς διαπροσωπικές σχέσεις πολ­ λών συμπατριωτών του μέ διαφορετική κοινωνική προέλευση, μόρφωση ή έπαγγελματική δραστηριότητα, πού έρχονται όμως άντιμέτωπ°> δ ένας μέ τόν άλλο στή δουλειά, στόν δρωτα, στό θάνατο. Τίποτα τό Ιδιαίτερο, θά πει κανείς. Καί Ισως έχει δίκιο. Άλλά ή γραφή τού Κανταρέ, ή δραματική δύναμη τών καταστά­ σεων πού στήνει καί ή στιγμή πού διαδραματί­ ζεται τό μυθιστόρημα (τό χειμώνα τού 1961, τότε πού είχε έπέλθει ή μεγάλη ρήξη άνάμεσα °τήν Αλβανία καί τή Σοβιετική Ένωση), κά­ νουν τό βιβλίο νά άποκτά τρομακτικό ένδιαψέρον.

Στά πολλαπλά έρωτήματα πού προκάλεσε ό χΜεγάλος χειμώνας», καθώς καί στίς εΰλογες Απορίες nolj δημιουργεί τόσο τό πρόσφατο

Ίομαήλ Κανταρέ

παρελθόν όσο καί τό παρόν τής Αλβανίας, ό Κανταρέ έδωσε μία άποκαλυπτική συνέντευξη στό γνωστό μηνιαίο περιοδικό Magazine Litteraire, άπό τήν όποία άξίζει νά σταχυολογήσουμε μερικά σημεία της: Ερώτηση: Ή περιγραφή τού συνεδρίου των β1 έργατικών καί κομμουνιστικών κομμάτων όλου τού κόσμου στή Μόσχα, τό 1961, είναι τόσο άληθινή, ώστε νά δημιουργεί παραισθή­ σεις. Πώς συγκεντρώσατε τίς πράξεις αυτού τού δράματος, πού θυμίζει Σαίξπηρ; Απάντηση: Τό 1960 ήμουν άκόμη φοιτητής

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ

στή Μόσχα, ατό 'Ινστιτούτο Γκόρκι. Αισθανό­ μουν λοιπόν δυνατά τή βαριά άτμόσφαιρα πού βασίλευε τότε στή σοβιετική πρωτεύουσα καί πού άφηνε νά προμηνύονται οΐ δυσκολίες πού έρχονταν. Γνώριζα καλά όλους τούς χώρους του συνεδρίου καί, φυσικά, κι αύτή τή μεγάλη αίθουσα Georgievskaya μέ τά άνάγλυφα οικό­ σημα, τις ήμερομηνίες καί τά όνόματα παλιών στρατιωτικών. Όμως τή στιγμή τής ρήξης δέν ήμουν πιά στή Μόσχα. Καί γιά νά περιγράφω τά γεγονότα, έργάστηκα μέ βάση τά στενογραφημένα πρακτικά τών συσκέψεων πού βρίσκονται στά έπίσημα κρατικά άρχεϊα, ατά Τίρανα. Συν­ άντησα έπίαης τούς διερμηνείς πού συν­ όδευαν τήν άντιπροσωπεία μας. "Ετσι, όλες ο! φράσεις, όλες οι διαμεσολαβήσεις, παρεμβά­ σεις κλπ. είναι αυθεντικές, άν όχι κατά γράμμα, πάντως κατά τό πνεύμα. Γιατί φυσικά προχώρησα σέ συνθέσεις- μιά φράση δηλαδή συγκεντρώνει τήν έννοια πολλών παρεμβά­ σεων. Ερώτηση: ΟΙ πολλαπλοί Ιδεολογικοί λόγοι τής ρήξης, ή στάση τής Αλβανίας άπέναντι στό σταλινισμό, καθώς καί ή θέση τού Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος δέν είναι σαφείς. Απάντηση: Ή πρόθεσή μου δέν ήταν νά άναλύσω σημείο πρός σημείο αύτό πού μάς χώριζε άπό τούς σοβιετικούς. Πραγματικά όμως, ή ούσία ήταν ότι έπρεπε ή νά δεχτούμε ή νά άρνηθοϋμε μιά τέλεια ύποταγή πού ήθε­ λαν νά μάς έπιβάλουν. Οφείλαμε, σύμφωνα μέ τή σκέψη τους, νά γίνουμε μιά σοβιετική βιτρίνα στή Μεσόγειο. Δέν μπορούσαμε νά τό δεχτούμε... "Εγραψα τό ·Μεγάλο χειμώνα· κατά τή διάρ­ κεια των πιό ώραίων ήμερών τής άλβανο-κινεζικής φιλίας- κι όμως, οί Κινέζοι άπουσιάζουν άπό τό βιβλίο μου. Γιατί ή ρήξη μας μέ τή Σο­ βιετική Ένωση δέν συνδέονταν μέ τή στάση τής Κίνας. Είχαμε έκείνη τήν έποχή συγκλίνουσες τάσεις, τίποτα περισσότερο. Εξάλλου στή στάση τών Κινέζων παρεμβαίνανε λόγοι σωβινισμού καί διαθέσεις έπεκτατικές. Φαντά­ ζεστε τήν Αλβανία νά διεκδικεί ένα τμήμα τού σοβιετικού έδάφους; Στή συνέχεια, υπήρξαμε έπικριτές τών υπερβολών τής Πολιτιστικής Επανάστασης. Ή Αλβανία λοιπόν δέν θέλησε νά ναι ύποταγμένη ούτε στή Σοβιετική Ένωση ούτε στήν Κίνα. Ερώτηση Πιστέψατε στήν πιθανότητα ένός πολέμόυ μέ τή Σοβιετική Ένωση, Απάντηση Τό ένδεχόμενο μιός ένοπλης σύγκρουσης ήταν ένας κίνδυνος πού διέτρε χαν ύλες οί χώρες, γι' αύτό κι είχαν ληφθεί κάποιες προφυλάξεις (είχαν διεξαχθεί άσκήσεις έτοιμότητας κλπ) Τό 19βθ, κατά τήν εισ­

βολή στήν Τσεχοσλοβακία, καί μετά τήν άποχώρησή μας άπό τό Σύμφωνο τής Βαρσοβίας, είχαμε κάποια άνησυχία. Αλλά, ξέρετε, ή Αλ­ βανία έχει μιά ιστορία χαραγμένη άπό τήν άντίσταση άπέναντι σέ κατακτητές: Τούρκους, Ιταλούς, Γερμανούς. Ό πατριωτισμός, ή έθνική συνείδηση είναι σέ μάς ένα συναί­ σθημα πολύ δυνατό, πού ό σοσιαλισμός τό προεκτείνει καί δέν τό έξασθενίζει. Ή σύγ­ χρονη Αλβανία είναι ριζωμένη βαθιά μέσα στήν Ιστορία της. Ερώτηση: Στό · Μεγάλο χειμώνα» έχετε μιά τρομερή φράση γιά τή Σοβιετική Ένωση. Γρά­ φετε: *Ή έπιδημία έπνεε σάν ένας λοιμώδης άνεμος σ’ όλη τήν έκταση τού σοσιαλιστικού στρατοπέδου. Ή έπανάατααη κυριαρχούσε. Στό σαραντάχρονο σώμα τής Σοβιετικής Ένω­ σης φύτρωναν τά άσπρα μαλλιά τής αυτοκρα­ τορίας·. Απάντηση: Είχα νιώσει όλ' αύτά σάν προαί­ σθηση άπό τόν καιρό τής παραμονής μου στή Μόσχα. Από τότε τά γεγονότα δέν κάνουν τί­ ποτα άλλο παρά νά έπιβεβαιώνουν αύτό πού δέν ήταν, άρχικά, παρά έντυπώσεις. Ερώτηση: Ή Αλβανία δέν άπειλειται άπό παρόμοια φαινόμενα γραφειοκρατίας καί δη­ μιουργίας κυρίαρχης άστικής τάξης; Απάντηση: Κατά τήν περίοδο τής σοβιετικής έπιρροής, ή κατάσταση υπήρχε κίνδυνος νά όδηγήσει σέ μιά τέτοια άλλοίωση τού έπαναστατικου Ιδεώδους (δηλαδή στή δημιουργέ μιάς κόστας)■ σήμερα δέν υπάρχει τέτοιο περίπτωση. Τό κόμμα έχει πάρει μιά σειρά μέ­ τρων γιά νά άποφεύγονται οί προσχωρήσεις άτόμων πού τίποτε άλλο δέν τά παρακινεί παρά ή έπιθυμία νά κάνουν καριέρα, νά γίνουν ύπουργοί ή ότιδήποτε άλλο. Τό νά είσαι μέλος τού κόμματος συνεπάγεται καί μία στάση ουνεπή σέ κάθε πλευρά τής ύπαρξης. Τό φιλτρέιριαμα είναι σοβαρό: δέν ύπάρχουν παρά 100.000 μέλη, σέ έναν πληθυσμό πάνω άπό δυόμισι έκατομμύρια. Ερώτηση: Ό ήρωάς σας, ό Besnik, μέλος τού κόμματος, κατηγορείται (άδικα) στό βιβλίο σας άτι διέλυσε τόν άρραβώνα του καί όφείλε1 νά δώσει έξηγήσεις σέ μιά συνέλευση τ° υ. κόμματος, όπου άπειλειται μέ διαγραφή βδ“> δέν υπάρχει κάτι πού σοκάρει; Απάντηση: Τό νά είσαι στρατευμένος ° υν. επάγεται μιά συνολική ήθική συμπεριψ°Ρα’ π χ . γ ι’ αύτό καί στό τέλος μιάς ουνέλευοής μπορεί νά συζητήσουμε γιά τό διαζύγιο ένός " μιάς συντρόφου, Τό διαζύγιο δέν είναι βλήμα αύτό καθεαυτό, άλλά οί αίτιες f σης τού ζευγαριού μπορεί νά είναι ”Α τροφος, στήν προσωπική του ζωή,

άθλια στάση, μιά σκανδαλώδη συμπεριφορά (μέθη, βιαιότητες κλπ.), αύτό είναι άσυμβίβαατο μέ τις άπαιτήσεις πού συνεπάγεται ή έν­ ταξη στό κόμμα. "Αν καί σάς στή Δύση, άν υπουργοί ή κρατικοί λειτουργοί είναι ύπερβο­ λικά άνήθικοι, δέν καταγγέλλονται άπό τόν τύπο; Αλλά γιά τούς Αλβανούς πού δέν είναι μέλη τού κόμματος, δέν ύπάρχει παρέμβαση ούτε γίνονται συζητήσεις γιά τήν ιδιωτική τους ζωή. Τά μέλη τής παλιάς κυρίαρχης τάξης μπορούν νά κάνουν μιά ήθική ζωή καί νά βρούν τή θέση τους μέσα στή νέα κοινωνία. Δέν έχουμε έπίαής θρησκευτικό πρόβλημα- μέσα στήν ιστορία ύας ή άποδοχή τής μιάς ή τής άλλης θρηοκείας ήταν πάντα θέμα τυπικό. Όπως έγραφε κι ένας παλιός ποιητής μας, «ή άληθινή θρη­ σκεία τών Αλβανών, είναι ή Αλβανία·.

Ερώτηση: Ή άλβανική νεολαία ύφίοταται πολιτιστική έπιρροή πού νά προέρχεται άπό τή Δύση, όπως συμβαίνει σέ πολλές άλλες εύρωπα'ικές σοσιαλιστικές χώρες; Απάντηση: Ό χι. Άρνούμαστε τούς παραλοΥίομούς τής άμερικάνικης μόδας καί μουσικής, άλλά χωρίς μέσα καταπιεστικά. Αντίθετα, μέ κλίμα μεγάλης κατανόησης. Είμαστε πολύ άνοικτοί στή φιλολογία καί στις τέχνες τής Δύσης, άχι όμως καί ατά άπορρίμματα τής κουλτούρας τους. Πρέπει νά καταλάβετε ότι έχουμε μεγάλη, πλούσια καί ποικίλη πολιτι­

στική παράδοση, πού είναι μία άπό τις βάσεις τής έθνικής μας ένότητας. Καί τό καθήκον μας είναι νά τήν έμπλουτίσουμε κι άλλο, νά τήν υπερασπιστούμε καί νά τήν κάνουμε γνωστή στό έξωτερικό. 'Ερώτηση: Πώς έννοείτε αύτό τό άνοιγμα πρός τό έξωτερικό; Απάντηση: "Εχουμε έμπορικές σχέσεις μέ πάνω άπό 80 χώρες. Δέν είμαστε ένα μικρό άπομονωμένο κράτος. Βέβαια δέν έχουμε πιά σχέσεις μέ τή Σοβιετική Ένωση καί άρνούμαατε νά 'χουμε έπαφές, άκόμη καί άθλητικές, μέ τις φασιστικές χώρες, όπως είναι ή Χιλή, τό Ισραήλ ή ή Αργεντινή, άλλά στόν πολιτιστικό π.χ. τομέα, τά βιβλία μου έχουν μεταφραστεί τόσο στή Δύση όσο καί άλλού: Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία, Βιετ-Νάμ, Ρουμανία κλπ. Δέν έχουμε διόλου τήν εντύπωση ότι είμαστε μό­ νοι. Καί ή οικονομική άνεξαρτησία πού άποκτήσαμε άπό τήν έποχή πού περιγράφω στό «Μεγάλο χειμώνα·, μάς έπιτρέπει τήν έλευθερία νά διαλέγουμε έμείς τούς φίλους μας. Πε­ τύχαμε τήν αύτάρκεια στά είδη διατροφής καί πετύχαμε τήν άνάπτυξη τής βιομηχανίας μας. Δέν βρισκόμαστε πιά κάτω άπό τόν έκβιασμό τής άποστολής σιτηρών... ΑΝΝΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΤΑ ΚΡΑΤΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Α ΒΡΑΒΕΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗΣ-ΔΟΚΙΜΙΟΥ

ΒΡΑΒΕΙΟ ΤΑΞΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΕΝΤΥΠΩΣΕΩΝ

Β ΒΡΑΒΕΙΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ

1IVM AIVM 1HZ

Τά διδακτικά βιβλία τής μέσης εκπαίδευσης

ΟΡΟΙ ΤΟΥ ΛΥΡΙΣΜΟΥ ΟΑΥΣΣΕΛ ΕΛΥΤΗ

Δ.Ν ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ ΟΡΟΙ ΤΟΥ ΛΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ

ΓΙΩΡΓΗΣ ΜΑΝΟΥΣΑΚΗΣ ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΤΩΝ ΣΦΑΚΙΩΝ

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ ΠΡΟΣ ΟΦΡΥΝΙΟ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

Μέσα στά τόσα καί τόσο π01κίλα θέματα πού άποτελούν άόιάκοπα, τόν τελευταίο καιρό, αντικείμενο έντονων συζητήσεων γιά τά εκπαιδευτικά μας πράγματα, το σχολικο 6ι6λιο δεν έχει πάρει τή θέση πού τού ταιριάζει. Ή έρευνα πού παρουσιάζεται στίς επόμενες σελίδες αποβλέπει ακριβώς στην υπογράμμιση τής σημασίας πού έχει το σχολικο εγχειρίδιο για τον προσανατολισμό, τό πνεύμα καί τύ περιεχόμενο τής εκπαίδευσης. Γιατί, πέρα απο τις επι­ φανειακές βελτιώσεις στήν εμφάνιση καί τή γλωσσική μορφή τών διδακτικών μας βιβλίων οί όποιες παρατηρήθηκαν τά τελευταία χρόνια, παραμένει άνοιχτο το θέμα της επιλογής καί τής διανομής τους. Καί από τήν άποψη τών φιλοσοφικών αρχών που διεπουν το θεσμό, αλλά καί από τήν οικονομική άποψη πιστεύουμε πώς αύτό τό άφιέρωμα συμβάλλει θετικά ατή διερεύνηοη τού θέματος.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ 6 (Πάροδος Ακαδημίας) Τηλ. 3615783

ΣΕΙΡΑ «ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ» Διεύθυνση: ΑΡΙΣΤΟΒΟΥΛΟΣ ΜΑΝΕΣΗΣ

Επιμέλεια ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΣΧΟΣ

Ετοιμάζονται: Γ. ΠΑΣΧΟΣ: Πολιτική Δημοκρατία καί Κοινωνική Εξουσία Β ΕΚΔΟΣΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

L Μ

Α ΜΑΝΕΣΗΣ (εκδότης): Αστικής Δημοκρατίας.

ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

Η κρίση τής

ΟΥΜΠ. ΤΣΕΡΟΝΙ: Μαρξισμός καί Δίκαιο Μ ΜΙΑΓ; Κρότος Δικαίου

Οταν, στή δεκαετία τοϋ 1830, μπήκαν οί θε°μικές βάσεις τοϋ εκπαιδευτικού μας συστήματος -ουσιαστικά άμετάβλητες ώς σήμερα- έγιναν καί προβλέψεις γιά τό διδακτικό βιβλίο. Δύο κυρίως °ημεϊα ενδιαφέρουν έδώ: Πρώτα ή Ιδρυση κρατι­ κού βιβλιοπωλείου προσαρτημένου στό έθνικό τυπογραφείο (τότε «Βασιλική Τυπογραφία»). Ολα τά σχολεία ήταν υποχρεωμένα νά χρησιμο­ ποιούν μόνο τά βιβλία πού θά έκδίδονταν ιιπο τό κρατικό βιβλιοπωλείο- ή πώληση τους στίς επαρ­ χίες θά γινόταν άπό τά δημόσια ταμεία (ΔιάταΥΗ® I Απριλίου 1836). Υστερα ήρθε πιύ συγκεκριμένα ή πρόβλεψη Υώ τά σχολεία τής μέσης έκπαίδευοης: «ΔιατατΤιΤαι ώστε τά πρύς διδασκαλίαν καί άνάγνωσιν βιβλία [...] νά είναι έντελώς ομοιόμορφα» (Διατ“ Υμα 31 Δεκεμβρίου 1836). ΟΙ άρχές τής κρατι­ κής μονολιθικότητας ώς πρός τύ διδακτικό βιβλίο είχαν έτσι τεθεί έδώ καί έκατόν πενήντα περίπου Χρόνια. , Είναι πολύ αμφίβολο άν οί διατάξεις αυτές εφαρμόστηκαν ποτέ τήν έποχή έκείνη τουλάχιστ° μέ κάποια συνέχεια καί συνέπεια. Τό πνεύμα Τ(,υς όμως διατηρήθηκε καί ενδυναμώθηκε. ΚριΤ|κές έπιτροπές, διαγωνισμοί, άναθέσεις. έγκρί°εΐς άλλοτε πολλών καί Λλλοτι λίγων βιβλίων γιά τ° ίδιο άντικείμενο, δλα τι'ι μέσα δοκιμάστηκαν <,τίς ίπόμενες δεκαετίες. Στά 1919, μάλιστα, δύο κρατικά έγχειρίδια (τό «’Αλφαβητάρι μέ τον ήλιο» καί τύ «Τά ψηλά βουνά») συναγωνίστηκαν

στην έλεύθερη άγορά άντίστοιχα έργα Ιδιωτών έκείνα όμως ήταν άλλα χρόνια! Σέ δλες τίς περιπτώσεις οί έκάστοτε λύσεις γί­ νονταν άντικείμενο αύστηρής κριτικής καί αντεγ­ κλήσεων οέ ποικίλους τομείς- στά 1921 καί πολύ άργότερα στά 1966 διατάχτηκε ή καταστροφή (μέ φωτιά τότε, μέ πολτοποίηση τώρα) τών σχολικών βιβλίων πού είχαν συνταχθεΐ μέ «νεωτεριστικό» πνεύμα. Τέλος, στά 1937, ή δικτατορία του Μεταξά εδραίωσε τό θεσμό τού μοναδικού καί κρατικού σχολικού βιβλίου, μέ τήν ίδρυση τού ΟΕΣΒ, τού ’Οργανισμού Έκδόσεως Σχολικών Βιβλίων. Ά π ό έκεϊ καί ύστερα «δημοκρατικές» κυβερνήσεις ένίσχυσαν καί έπεξέτειναν τό θεσμό: άπό τά Αναγνωστικά τού δημοτικού, πού υπήρξαν τά πρώτα προϊόντα τού οργανισμού, περάσαμε στά έγχειρίδια τού γυμνασίου, στά άλλα βιβλία τού δημοτικού καί στή δωρεάν διανομή τών κρα­ τικών εκδύσεων οέ όλους τούς μαθητές τών δημό­ σιων σχολείων. Στό μεταξύ ό όργανισμός είχε με­ τονομαστεί σέ ’Οργανισμό Έκδόσεως Διδακτι­ κών Βιβλίων (ΟΕΔΒ). Η Χούντα, τό 1967. μέ τό πρόσχημα της δω­ ρεάν διανομής τών πανεπιστημιακών συγγραμμά­ των ατούς φοιτητές καί τούς σπουδαστές, έπέβαλε Τόν κρατικό έλεγχο καί στά βιβλία τής άνώτατης έκπαίδευοης. Καί αύτός ό έλεγχος διατηρήθηκε καί χρησιμοποιήθηκε άπό τίς μεταδικτατορικες κυβερνήσεις μέ ιδιαίτερη σχολαστικότητα.

Β ΛΜΠΕΝΤΡΟΤ: Εισαγωγή στή» Πολιτική Κοινωνιολογία

ΓΚΓ-> .·|Τ« ----------— _ & 3Β!«*.0*0' ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ. Πο Κορόμηλό 36. wiA Μ49Μ affSao βεαασλαω»,

’Χκ'ηηομύ καί τήν τιλιχή όιαμόςκ/ mot) 010,1 *αέ ινγαοιοτυνιιι fhotoi.

τον άψανώματος m m ό Άλέξης ΔημαΰΛC. τόν

Sr

Βάσω Τοκατλίδου B<

Ό ρόλος χοΰ διδακτικού βιβλίου Μέ τόν δρο «διδακτικό βιβλίο» θά εννοήσουμε εδώ κάθε βιβλίο πού έκδίδεται μέ σκοπό νά χρησιμοποιηθεί στά σχολεία τής οργανωμένης εκπαίδευσης γιά τή διδα ­ σκαλία καθενός από τά μαθήματα πού προβλέπει τό επίσημο αναλυτικό πρ ό­ γραμμα. Ό ρόλος πού πα ίζει ένα τέτοιο βιβλίο είναι αύτός πού τού έχει, προμελετημένα ή όχι, άνατεθεί, καί μπορεί νά είναι, όπως θά φανεί πιό κάτω, μονοδιά­ στατος καί μονόδρομος ή πολυδιάστατος καί πολυ-αμφίδρομος, άνάλογα μέ τίς συνθήκες κάτω από τίς όποιες θά χρησιμοποιηθεί καί, προπάντω ν, άνάλογα μέ τίς προθέσεις τών εισηγητών του. Δεν μπορεί επομένως νά γίνει λόγος γιά τό ρόλο τού διδακτικού βιβλίου παρά μόνο όταν αυτό τοποθετηθεί σ’ ένα συγκεκριμένο χώρο, κάτω άπό ένα συγκεκριμένο εκπαι­ δευτικό καθεστώς, μέσα στό πλαίσιο ενός συγκεκριμένου κοινωνικού συνόλου καί, φυσικά, στά χέρια συγκεκριμένων μαθητών καί δασκάλων. Στον συγκεκριμένο λοιπόν ελληνικό χώρο ποιος είναι ό ρόλος τών διδακτικών βιβλίων

πού «μέ απόφαση τής 'Ελληνικής Κυβερνήαεως», όπως διαβάζουμε στήν πρώτη σελίδα τους, «τυπώνονται άπό τόν ’Οργανισμό Έκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων καί μοιρά­ ζονται ΔΩΡΕΑΝ»; Γιά νά άπαντήσουμε στό έρώτημα θά πρέπει νά θυμηθούμε τή θέση πού έχει τό διδακτικό βιβλίο μέσα οτή δι­ δακτική διαδικασία καί τίς λειτουργίες που συνεπάγεται αυτή ή θέση.

κοινωνικό πλαίσιο διοικητικό πλαίσιο χτισμένο περιβάλλον (αίθουσα διδασκαλίας)

’Από τήν παραπάνω σχηματική άπεικόνιση τού μικροσυστήματος «σχολείο», μέσα στό όποιο εντάσσεται καί πρέπει νά λει­ τουργήσει τό διδακτικό βιβλίο, εύκολα συν­ άγεται ότι οί άμεσες σχέσεις στίς οποίες αυτό καλείται νά άνταποκριθεί είναι: βιβλίο-μαθητής βιβλίο-όάσκαλος βιβλίο-σχολική αίθουσα 6ιβλίο-δ ιοικητικό πλαίσιο. Καί επειδή τά δεύτερα σκέλη αυτών τών σχέσεων συνυπάρχουν καί λειτουργούν ταυ­ τόχρονα, πρέπει καί τό διδακτικό βιβλίο νά παίζει ταυτόχρονα όλους τούς ρόλους πού τού επιβάλλουν αυτές οί σχέσεις, καί πού ό καθένας τους καθορίζεται άπό τήν ποιότητα καί τήν ποσότητα τών άναγκών ή καί τών ελλείψεων τού μαθητή, τού δασκάλου, τής σχολικής αίθουσας καί τού διοικητικού πλαισίου. Η καταγραφή τών άναγκών μαθητή καί δασκάλου προϋποθέτει βέβαια μιά σειρά άπό έρευνες πού θά άποκάλυπταν όχι μόνο τά κοινωνικά χαρακτηριστικά καί τή συμ­ περιφορά τους στό μάθημα, άλλά άκόμη τί ενδιαφέρει τό μαθητή τής κάθε ήλικίας, μέ τί άοχολεϊται τόν ελεύθερο χρόνο του, μέ τί γελάει, τί ερεθίζει τήν περιέργειά του, σέ ποιά επαγγέλματα προσανατολίζεται ή είναι ενδεχόμενο νά στραφεί - τί «μόρφωση» εχει σ δάσκαλος, τί διδακτικά εφόδια διαθέτει, πόσος ελεύθερος χρόνος τού μένει, τί πι­ στεύει ότι τόν βοηθά ή τόν δυσκολεύει στό διδακτικό έργο του. Μέ δυό λόγια, τό διδα­ κτικέ) βιβλίο πρέπει νά παίρνει υπόψη τήν ταυτότητα τού Ελληνα μαθητή, πού δέν είναι βέβαια πέιντα κάτοικος τού μεγάλου αστι­ κού κέντρου ούτε προέρχεται μόνο από τίς ευνοημένες κοινωνικές τάξεις, καθώς καί τήν ποιότητα τού έλληνα δασκάλου, πού δέν εχει πάντα τήν πείρα, τή γνώση, τήν Επινοητικότητα ή τό χρόνο γιέι νά ΰποκαταστήσει τό μεθοδολόγο. Μέ άνάλογο τρόπο πρέπει νέι καταγρά­ ψουν καί οί δυνατότητες ή οί Ελλείψεις της σχολικής αίθουσας: άν είναι ειδικό εξοπλι­ σμένη γιά τή διδασκαλία κάποιου μαθήμα­ τος ή μοιάζει μέ τέ> Εσωτερικό ένος άδειου Κουτιού, άν διαθέτει τό ύλικέι μέσα πού προσφέρει ή σύγχρονη τεχνολογία στην Εκ­ παίδευση ή τής λείπει άκόμη καί ό στοι­ χειώδης φωτισμός. Μί δυο πάλι λόγια, το διδακτικό βιβλίο πρέπει νά παίρνει υπόψη, έκτος έιπέ) τήν ταυτέιτητα τού μαθητή καί ού καθηνυτιΊ καί τό ντιοιιένο περιβάλλον,

πού υπαγορεύει καί διαμορφώνει τή συμπε­ ριφορά τού άτόμου καί πού δέ διακρίνεται -άναφερόμαστε πάντα στό συγκεκριμένο ελληνικό σχολικό χώρο- ούτε γιά τήν προσ­ αρμοστικότητα ή τήν εύλυγισία του ούτε, έστω, γιά τήν ελάχιστη παροχή οπτικών ή άλλων ερεθισμάτων καί στηριγμάτων τής μάθησης. Τέλος, τό διδακτικό βιβλίο θά λάβει ύπόψη τίς προδιαγραφές τού άναλυτικού ■καί τού ωρολογίου προγράμματος: θά περιλάβει καί θά προγραμματίσει λεπτομερώς τήν ύλη πού έχει προβλεφθεί γιά τή συγκε­ κριμένη τάξη καί τό συγκεκριμένο μάθημα, έτσι ώστε νά ολοκληρώνεται μέσα στό διδα­ κτικό έτος. Αυτές οί προδιαγραφές δέν νοείται νά βρίσκονται σέ διάσταση μέ τίς ανάγκες, τίς οικονομικές καί τίς πολιτιστι­ κές, τού κοινωνικού συνόλου, πού επενδύει ένα σοβαρό μέρος τού εισοδήματος του στήν εκπαίδευση. ΓΓ αύτό ή πολιτεία έχει υπο­ χρέωση, πριν άπό τή σύνταξη τών προγραμ­ μάτων της, νά διαγνώσει, κάνοντας όλες τίς άπαραίτητες έρευνες άντικειμενικά καί άπροκατάληπτα, ποιές είναι οί άνάγκες τού κοινωνικού συνόλου πού πρεπει νά καλυ­ ψουν τά προγράμματα τής εκπαίδευσης, τόσο τά άναλυτικά όσο καί τά ώρολόγια. Όλες αυτές οί άνάγκες πού ενδεικτικά άναφέρθηκαν πιό πάνω καί πού θά αποκά­ λυπτε καί θά κατέγραφε λεπτομερώς ή σχε­ τική έρευνα, υπαγορεύουν τούς ρόλους πού θά έπρεπε νά παίζει τό διδακτικό βιβλίο κάτω άπό τίς συγκεκριμένες σημερινές συν­ θήκες τής ελληνικής Εκπαίδευσης. Οί ρόλοι αυτοί' συνοψίζονται, γιά τήν καθεμιά άπό τίς σχέσεις στίς οποίες, όπως είδαμε, καλεί­ ται να άνταποκριθεί το διδακτικό βιβλίο, στίς Εξής λειτουργίες: - στή σχέση του μέ τό μαθητή, τό διδα­ κτικό βιβλίο άποφασίζει άν θά κινηθεί το Ενδιαφέρον τής τάξης, άν τά νέα στοιχεία θά κατανοηθούν, θά ταξινομηθούν, θά άψομοιωθούν καί θά Ενεργοποιηθούν κατά τόν Επιθυμητό τρόπο καί, κυρίως, άν ή κάθε νέα γνώση θά είναι μετατρέψιμη σέ νέα δε­ ξιότητα. άνεξάρτητα άπό τήν κοινωνικήπολιτιομική προέλευση τού κάθε παιδιού ■ στή σχέση του μέ τό δάσκαλο, τό διδα­ κτικό βιβλίο Εξασφαλίζει ένα minimum άπόδοοης καί άπατελεσματικότητας, ανε­ ξάρτητα άπό τήν ποιότητα τού κάθε δασκά­ λου. παρέχοντας λεπτομερείς μεθοδολογικές οδηγίες καί διευκρινίσεις, πού θα περιλαμ­ βάνονται στό «βιβλίο τού δασκάλου» ·

35 34

w ψ

- στη σχέση του μέ τό χτισμένο περιβάλ­ λον, τό διδακτικό βιβλίο ύποκαθιστά, στό βαέ βαθμό που αυτό είναι δυνατόν, τουλάχιστον τά εποπτικά μέσα διδασκαλίας, μέ δλο τό φωτογραφικό υλικό, τά σχέδια, τά σκίτσα ή τούς πίνακες, πού μπορούν νά άποτελέσουν ερεθίσματα ή καί στηρίγματα τής μάθησης καί ταυτόχρονα νά διαμορφώσουν τήν αι­ σθητική τού παιδιού ■ — στή σχέση του μέ τό διοικητικό πλαί­ σιο, τό διδακτικό βιβλίο υλοποιεί τίς επιτα­ γές τού αναλυτικού αλλά καί τού ωρολογίου προγράμματος, ώστε ή ύλη νά όλοκληρώνεται μέσα στις προβλεπόμενες ώρες άπό όλα τά σχολεία, ανεξάρτητα άπό τόν κοινωνικόπολιτισμικό περίγυρό τους. Προπάντων όμως επιβεβαιώνει μέ τίς μεθοδολογικές καί τίς παιδαγωγικές έπιλογές του τίς δηλώσεις τών αναλυτικών προγραμμάτων σχετικά μέ τούς σκοπούς τής διδασκαλίας τού κάθε μαθήματος. Όλες αύτές οί λειτουργίες συνθέτουν τό ρόλο πού θά έπρεπε νά παίζει —τχλλά δεν παίζει—τό διδακτικό βιβλίο στό συγκεκρι­ μένο ελληνικό χώρο. Ή μόνη πρόθεση πού μπορεί κανείς νά διαγνώσει στό σύνολο τών σημερινών βιβλίων -οί άπόπειρες παρέκ­ κλισης είναι ανεπαίσθητες καί ουσιαστικά ασήμαντες-, είναι νά καλυφθεί ή ύλη πού επιτάσσει τό άναλυτικό πρόγραμμα. ’Αλλά η έπιλογή τής ύλης είναι τό μόνο ζήτημα γιά τό όποιο τό διδακτικό βιβλίο είναι ανεύ­ θυνο · γι αυτό εύθύνονται τά άναλυτικό καί

τά ωρολόγια προγράμματα, τά όποια καί ή πιό άνώδυνη έρευνα γιά τήν καταγραφή τών απαιτήσεων ή τών άναγκών τού κοινωνικού συνόλου πού υποτίθεται ότι Ικανοποιούν, θά τά άφηνε, φοβούμαι, έκθετα. Καμία άλλη διάσταση δέν παρουσιάζει ό ρόλος πού παί­ ζει σήμερα τό διδακτικό βιβλίο, τό όποιο, άκριβώς επειδή τού έχει άνατεθεί, προμελετημένα ή όχι, νά λειτουργεί μονόδρομο, δέ λειτουργεί καθόλου. Σέ έσχατη ανάλυση δέν είναι «διδακτικό». ’Αποτέλεσμα αυτού τού γεγονότος είναι νά παρουσιάζονται τεράστιες διαφορές ανάμεσα στίς έπιδόσεις τών παιδιών τού κέντρου καί τής έπαρχίας, ένώ ή άξιολόγησή τους στίς πανελλήνιες έξετάσεις γίνε­ ται μέ τά ίδια κριτήρια. Ή έλλειψη όμως τών διδακτικών βιβλίων μέ τόν πολυδιά­ στατο καί πολυ-αμφίδρομο ρόλο πού άπαιτούν οί σημερινές συνθήκες, ούτε τη δημο­ κρατική ιδεολογία τής έκπαίδευσης αποκα­ λύπτει, ούτε μαρτυρεί τήν έγνοια γιά τήν έξασφάλιση τού ίδιου optimum απόδοσης όλων τών παιδιών τής έπικράτειας, άπό τό τελευταίο χωριό τού Έβρου ώς τό πιό ακραίο μετόχι τού Αασιθιού. Γι' αύτό καί περιμένουμε μέ πολλές καλές έλπίδες τό αποτέλεσμα τών έργασιών πού πρόσφατα άρχισαν στό ΚΠΜΕ γιά τήν αναμόρφωση τών άναλυτικών προγραμμάτων καί επομέ­ νως καί τών βιβλίων.

■

Ν ίκος Βαρμάζης

Τά σχολικά βιβλία τών αρχαίων ελληνικών Αέν μπορεί κανείς, δ ,α ν πρόκ ειτα ι'νά μιλήσει γιά τά οχολικά βιβλία, νά φερθεί στό άναλυτικό πρόγραμμα, άφοϋ αύτο καθορίζει το περιεχόμενό ' τ S. Γιατί είναι γνωστό ότι τό άναλυτικό πρόγραμμα επιλεγει τα μορφωτικά αγ πού, κατά τήν άποψη τού νομοθέτη, εξυπηρετούν καλύτερα τους σκοπούς της ά ν ώ ή ς , ένώ τά σχολικά βιβλία είναι τό όργανο πού έπ,διώ κει να τα μεταβίβασε, στούς μαθητές, ώστε τελικά νά βελτιώσουν τη συμπεριφορά τους και να ανταπο

Τίς προθέσεις, μέ άλλα λόγια, τού άναλυΌκού προγράμματος, όπως δηλώνονται μέ ιό φάσμα τών γνωστικών περιοχών, ανα­ λαμβάνουν τήν ευθύνη νά κάνουν πραγμα­ τικότητα, μαζί μέ τούς άλλους παράγοντες τήξ εκπαιδευτικής διαδικασίας, καί ίσως περισσότερο άπό τούς άλλους, τά σχολικά βιβλία. ’Ακριβώς γι' αυτόν τό λογο καί έπειδή ταυτόχρονα τά σχολικά βιβλία απευ­ θύνονται κυρίως στούς μαθητές, δηλαδή οτόν παράγοντα τής σχολικής πραγματικό­ τητας, πού λιγότερο άπό τούς άλλους έλέγΧΐται άπί) τήν πολιτεία, φτάνουν στα χέρια τους ύστερα άπό πολύπλοκη διαδικασία καί αυστηρό έλεγχο. Οί παραπάνω σκέψεις, προκειμένου νά «ναφερθούμε στά βιβλία τών αρχαίων ελλη­ νικών ποι» χρησιμοποιούνται στα σχολεία τής δευτεροβάθμιας έκπαίδευσης. μας βα­ ζουν μπροστά σέ βρισμένα προβλήματα.

Ι· Η έπιλογή τής ϋλης Πέρα άπό τό γενικότερο θέμα, άν δηλαδή τα αρχαία έλληνικά κείμενα εξακολουθούν οί όλες τίς εποχές, άνεξάρτητα άπό τίς κοι­ νωνικές καί άλλες μεταβολές, νά διατηρούν την αξία τους καί επομένως δικαιολογημένα α κρατούν τή θέση τους στα άναλυτικό

προγράμματα, θέμα πού δέ θά μάς άπασχολήσει έδώ, υπάρχουν καί ειδικότερα έρωτήματα πού άνακύπτουν άπό τά συγκεκριμένα κείμενα πού διδάσκονται σήμερα στή Μ.Ε. Τά κείμενα πού έχουν επιλεγει βρίσκονται σέ στενή σχέση μέ τούς σκοπούς πού ό νομοθέτης έχει έμπιστευθεϊ στό μάθημα τής άρχαίας γραμματείας- συνοψίζοντας τό άναλυτικό πρόγραμμα μπορούμε νά πούμε ότι τά άρχαΐα κείμενα έπιδιώκουν: - Νά μορφώσουν μέ τίς σταθερές ή δια­ χρονικές άξιες τού άρχαίου κόσμου τό δη­ μοκρατικό ήθος τών μαθητών, νά βοηθή­ σουν στή λογική συγκρότησή τους, νά καλ­ λιεργήσουν τήν ευαισθησία τους. _ Νά βοηθήσουν τούς μαθητές ώστε νά κατανοήσουν τήν άδιάαπαστη Ιστορική συν­ έχεια τού ελληνικού πνεύματος καί νά συν­ ειδητοποιήσουν τήν προσφορά του οτόν παγκόσμιο πολιτισμό. Στό πρόγραμμα τού λυκείου, όπου τά άρχαία κείμενα διδάσκονται άπό τό πρωτό­ τυπο. κοντά στούς παραπάνω σκοπούς προστίθεται καί ό γλωσσικός, δηλαδή ή γνώση τού άρχαίου λόγου στό βαθμό πού νά έπιτρέπει στούς μαθητές νά έκτιμούν τίς ποικίλες αρετές του καί νά κατανοούν τό περιεχόμενο τών άρχαίων κειμένων. Γιά νά υλοποιήσει τούς σκοπούς αυτούς β νσμσθέτης έπέλεξε τά άκόλουθα κείμενα:

.17

Κείμενα άπό μετάφ ραση

Κείμενα άπό πρω τότυπο

4JJ» Όl·-

’Οδύσσεια, 'Ηροδότου ιστορία, Διδασκαλία τής άρχαίας έλληΞενοφώντα Κάθοδος μυρίων, νικής γλώσσας άπό τό έγχειρίΛουκιανού Νεκρικοί διάλογοι, διο τών Ν. Κεφαλίδη-Α. Μουμτζάκη Τιμών ή Μισάνθρωπος, ’Αληθής ιστορία Ίλιάδα, Βατραχομυομαχία, Η ­ σιόδου Έ ρ γα καί ημέρες, Πλουτάρ­ χου βίοι, Λυσία κατά Έρατοσθέ­ νους, Ισοκράτη Πανηγυρικός

Λυσία υπέρ τού άδύνάτου, Θουκυδίδη ιστορία (Πλαταϊκά), Ίλιάδα (ραψωδίες Ζ, Ω), Σοφοκλή ’Αντιγόνη

Αισχύλου Προμηθεύς, Σοφοκλή ’Αντι­ γόνη, Εύριπίδη ’Ιφιγένεια ή έν Ταύροις, Πλάτωνα Κρίτων, ’Απολογία, Φαίδων, ’Αριστοτέλη Νικομάχεια, Λυρική ποίηση, Δημοσθένη Γ' ’Ολυνθιακός, Περί τής Ροδίων έ­ λευθερίας

(Προσωρινό πρόγραμμα) Σοφο­ κλή ’Αντιγόνη, Θουκυδίδη Ε π ιτ ά ­ φιος τού Περικλή, Πλάτωνα Πρω­ ταγόρας

C“ JJJ. 'ΰVL

"Ας σημειωθεί δτι τό άναλυτικό πρό­ γραμμα καί σχετικές οδηγίες τού ΚΕΜΕ καθορίζουν τά χρονικά πλαίσια μέσα στά όποια πρέπει νά διδαχτούν τά κείμενα. Ορί­ ζουν ποιά κείμενα πρέπει νά διδαχτούν ολόκληρα καί ποιά άποσπασματικά, πόσες ώρες νά διατεθούν γιά τίς εισαγωγές καί πόσες γιά τη συνολική θεώρηση ενός έργου κλπ. /./, Ο πίνακας αυτός μάς επιτρέπει νά κάνουμε τίς ακόλουθες σκέψεις καί διαπι­ στώσεις: Ή διδασκαλία τής άρχαίας γραμματείας άπό μετάφραση στό γυμνάσιο προσφέρει σέ ποσότητα πολύ περισσότερα καί σέ ποιό­ τητα πολύ υψηλότερα κείμενα σέ σύγκριση μέ τή διδασκαλία άπό τύ πρωτότυπο. Τά περισσότερα κείμενα έχουν κάποια Ιστορία στά παλιότερα προγράμματα · σέ ορισμένα άπ' αύτά έγινε ριζική άνακατάταξη καί άπό τίς μεγαλύτερες κατέβηκαν οτίς τάξεις τού γυμνασίου, προφανώς γιατί ή μετάφραση άπάλειψε τίς γλωσσικές δυσ­ κολίες τους. Ο νομοθέτης έπιλέγοντας αύτά τά κεί­ μενα πιστεύει ότι προσφέρει ίπαρκή άρχαιογνωσία καί ότι κάνει ούσιαστική γνω­ ριμία μέ τήν άρχαία έλληνική γραμματεία, άφού ό μαθητής θά έρθει σέ έπαφή μέ τό έπος, τήν Ιστοριογραφία, τό ρητορικό λόγο, τή δραματική καί λυρική ποίηση, τή φιλο­ σοφία καί άλλα είδη τής άρχαίας γραμμα­ τείας.

38

Ά π ό τίς διαπιστώσεις αυτές προκύπτουν πολλά έρωτήματα. Μέ ποιά κριτήρια καί μέ ποιά σκοπιμότητα παιδαγωγική, παιδευτική καί ψυχολογική έπιλέχτηκαν αύτά τά κεί­ μενα καί άποκλείστηκαν άλλα; 1.2. 'Επιλογή κειμένων καί σκοποί τον προγράμματος. Ή έκλογή τους ύπαγορεύτηκε άπό τό γεγονός δτι αύτά έξυπηρετούν καλύτερα τούς σκοπούς τού προγράμματος, δτι αύτά είναι καταλληλότερα νά δώσουν, όπως λέει τό πρόγραμμα, «τήν άξία τής έλευθερίας μέσα στά πλαίσια τής δημοκρα­ τικά οργανωμένης πολιτείας, τή σύλληψη τού ανθρώπου ώς αύταξίας καί αύτοσκο­ πού, τήν άσίγαστη απορία καί έρευνα, τήν αυτογνωσία καί τόν αύτοοεβασμό, τήν αγάπη τής άλήθειας, τήν εύαισθησία στο ιίιραϊο καί τό σεβασμό τού μέτρου»;1 Μ αυτό τό πνεύμα πήρε θέση στό πρόγραμμα η Κάθοδος τών Μυρίων τού Ξενοφώντα η γιατί τό κείμενο αυτό έχει κάποια ιστορία στά σχολικά προγράμματα; Αύτήν τή σκο­ πιμότητα έξυπηρετει ό πλατωνικός Κρίτων ή τό διδάσκουμε γιατί μέ τό κείμενο αύτσ τονίζουμε τήν άφοοίωσΐ) καί τήν υποταγή ατούς νόμους της πατρίδας; Προτιμούμε τήν 'Αντιγόνη καί όχι τόν Οίδίποδα Τύραννο ή άλλη τραγωδία, γιατί ή Αντιγόνη ίκφράζ»'1 καλύτερα τό τραγικέ» ήθος ή ιιήπως γι« | καταλήγουμε μ' αύτήν στέ» σίγουρο οι ρασμα ότι ο( θείοι νόμοι βρίσ κονται/^ άπό τούς άνθρώπινους; Δίνουμε τεί Λλιι αύτά τέι κείμενα τή δυναμική

μ:

Λ ύκειο

Β ’ τάξη

Γυμνάσιο

πού ακολούθησε ή άρχαιότητα, τίς συγ­ κρούσεις καί άντιθέσεις τού άρχαίου κό­ σμου ή προσφέρουμε μιά στατική καί άπλουστευμένη παράσταση τών άξιων τής αρχαιότητας; Πολλά άπό τά έρωτήματα αύτά μπορούν νά άπαντηθούν, αν όσοι δί­ δαξαν ή διδάσκουν τά κείμενα αύτά κατα­ θέσουν μέ κάποιο τρόπο τήν κερδισμένη πείρα τους.

1.3. ’Επιλογή κειμένων καί παιδαγωγική άποψη. Ή παιδαγωγική πάλι άποψη πού αχετίζεται μέ τήν άντιληπτική ικανότητα καί τά ενδιαφέροντα τών μαθητών μάς υπο­ χρεώνει νά άμφισβητήσουμε τήν παρουσία ορισμένων κειμένων στό άναλυτικό πρό­ γραμμα, τό όποιο παρουσιάζεται υπεραι­ σιόδοξο, δταν πιστεύει πώς τά Σικελικά λ.χ. τού Θουκυδίδη ή ό κατά Έρατοσθένους λόΥος τού Αυσία ή τά φιλοσοφικά κείμενα, γιά νά άναφέρουμε όρισμένα μόνο κείμενα, προσφέρονται γιά διδασκαλία σέ μαθητές 14-15 χρόνων καί έξασφαλίζουν τήν προ­ θυμία τους νά τά δεχτούν καί τή δυνατό­ τητά τους νά τά άφομοιώσουν. Γιατί ή άποψη ότι πρέπει «καί τό Γυμνάσιο νά έρ­ θει σέ έπαφή καί μέ συνθετότερα κείμενα τόσο άπό τήν άποψη τού περιεχομένου, όσο χαί τού λογοτεχνικού είδους, τής δομής καί τήζ άφηγήσεως» μιά καί ένα μέρος των μα­ θητών δέ θά συνεχίσει στό λύκειο καί επο­ μένως θά διακόψει τήν κλασική μόρφωσή του2 δέν μπορεί νά άναιρέσει τη βασική παιδαγωγική πίστη, πού έπικουρεϊται άπό τά πορίσματα τής ψυχολογίας, ότι κάθε μορφωτικό άγαθό χαραμίζεται, δταν προσψέρεται σέ άνθρώπους άνώριμους καί απρόθυμους νά τό δεχτούν. Μήπως γιά πολλά κείμενα πρέπει νά δεχτούμε τήν άποψη τού Φώτη Φωτιάδη ότι «η σπουδή τήξ άρχαίας άρχίζει είς ηλικίαν θετικώς ακατάλληλον καί μέ κείμενα ύπερθετικώς «κατάλληλα. Τά κείμενα αύτά είναι άδύνατον νά ένδιαψέρουν καί συγκινησουν καί θερμάνουν παιδικός ψυχάς. Τά άντικείμενα περί τών οποίων πραγματεύονται είναι ύηιηλά φιλοσοφικά διανοήματα καί πολύ­ πλοκα ιστορικά καί κοινωνιολογικά φαινό­ μενα»;1 "Εχει επιβεβαιωθεί άπό κάποια στοιχειώδη έστω έρευνα ότι τά κείμενα αύτα δέν ξεπερνούν τίς δυνατότητες τής ηλικίας τών παιδιών στά όποια άπευθύνονται, πραΥμ« που αυτόχρημα σημαίνει ότι οί απαιτή­ σεις τού προγράμματος είναι τουλάχιστο “ αράλογες; ί 4. Επιλογή κειμένων καί χρονικά πλάι

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Η. ΤΙΑ Κ ΑΤΙΚΑ

λόγοι τοΰ % Δημοσθένη * γ ” Ο λυνθια κό ς

γ'γυ μ να σ ίο υ 0p«o

»<6ς Ε «ίόο,«Λ Διδακ,ικων Βι&λιι 'Αθήνα 1Θ81

σια. Κι άν ώστόσο ξεπεράσουμε αύτές τίς δυσκολίες καί έπιλέξουμε μέ σωστά κριτή­ ρια τά καταλληλότερα κείμενα, τό πρό­ βλημα δέν τελειώνει, άλλά έχει καί συν­ έχεια. Σημασία μεγάλη έχει καί ή ποσότητα τών κειμένων πού έχουν έπιλεγεϊ καί ό προ­ γραμματισμός τους σέ σχέση μέ τό χρόνο πού τό πρόγραμμα διαθέτει γιά τή διδασκα­ λία τους. Αυτή είναι μιά άλλη πολύ σημαν­ τική πλευρά τού άναλυτικού προγράμματος, γιατί καθορίζει τύ ρυθμό διδασκαλίας καί μπορεί, ρυθμίζοντας τό χρόνο δασκάλου καί μαθητή, νά άχρηστέψει τήν άξία τών μορ­ φωτικών άγαθών. Επομένως πολλά κείμενα σέ λίγο χρόνο, μέ αύατηρά καθορισμένες προθεσμίες -χωρίς νά υπολογίσουμε τήν πίεση τών πανελλήνιων έξετάσεων, πού άποκλείουν κάθε σκέψη παρέκκλισης- οδη­ γούν μοιραία οτό μονόλογο, στη ρηχή καί έπιπόλαια θεώρηση τών κειμένων, στήν τυ­ ποποίηση τής διδακτικής διαδικασίαςσταθεροποιούν παλαιότατες άντιλήψεις για τό ρόλο τού δασκάλου καί περιορίζουν τή δυνατότητα τού μαθητή γιά αύτενέργεια, προβληματισμό καί βίωση τών όποιωνδήπστι άξιων πού περιέχουν τά άρχαία κείμ,-να. Ή ποσότητα τέλος των κειμένων συν­ επάγεται καί τήν άποσπαοματική διδασκα­ λία τους, καί γιά τό ζήτημα αυτό έχουν δια­ τυπω θεί βάσιμες άντιρρήσεις.4

39

2. Ή ποιότητα τών μεταφράσεων Τό ζήτημα αυτό άφορά μόνο τά βιβλία τού γυμνασίου, όπου ή μετάφραση διασώζει ή όχι την άξια τών άρχαίων κείμενων καί φέρνει αποκλειστικά την ευθύνη γιά τη δι­ δασκαλία. Τό πρόβλημα είναι γνωστό καί έπισημάνθηκε καί παλιότερα άπό τό Δελμοΰζο,5 πού πρώτος δίδαξε άπό μετάφραση στό Παρθε­ ναγωγείο τού Βόλου (1908-1911), άλλά το­ νίστηκε καί πρόσφατα άπό πολλά άρμόδια πρόσωπα.6 Παρουσιάζεται οξύ στά ποιη­ τικά προπάντων κείμενα καί όξύτατο στά ομηρικά έπη, περισσότερο στην Ίλιάδα καί λιγότερο στην ’Οδύσσεια, γιατί οί χρησιμο­ ποιούμενες μεταφράσεις τού Πολυλά καί τού Σίδερη έχουν ξεπεράσει κάθε έπιτρεπόμενη διάρκεια καί σαφώς άνήκουν σέ πα­ ρωχημένο ποιητικό κώδικα. 'Η κακή έξάλλου ή άστοχη άπόδοση τού άρχαίου λόγου ύποχρεώνει τό δάσκαλο σέ συχνή προσφυγή στό άρχαίο κείμενο, πράγμα πού περιορίζει τήν αύτονομία τού μεταφρασμένου κειμένου καί εύνοεί ένα νέο είδος γραμματικής διδα­ σκαλίας.

3. Διδακτικά ή σχολικά βιβλία; Ό λα τά βιβλία πού χρησιμοποιούνται γιά τό μάθημα των άρχαίων έλληνικών στά σχο­ λεία τής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, δύσ­ κολα μπορεί κανείς νά τά χαρακτηρίσει δι­ δακτικά. Καθώς καλούνται νά παίξουν δι­ πλό ρόλο, δηλαδή νά είναι ταυτόχρονα βοή­ θημα γιά δάσκαλο καί μαθητή, άφήνουν ακάλυπτο καί τόν πρώτο καί τό δεύτερο. Ό δάσκαλος μένει αβοήθητος, άφού τό βιβλίο δέν αίρει τή «διδακτική άνασφάλείά» του, ένω ό μαθητής μένει ασυγκίνητος καί απα­ θής. γιατί τό έγχειρίδιό του άπό καμιά άποψη δέν άνταποκρίνεται στά χαρακτηρι­ στικά τής ηλικίας του. Μοναδική καί γι αύτό αξιομνημόνευτη άπόπειρα συγγραφής διδακτικού βιβλίου αποτελεί το έγχειρίδιό « Αρχαία Ελληνικά» τής Λ λυκείου των Ν. Κ εφαλίόηΆ . Μουμτζάκη, στό όποιο οί συγγραφείς προσπάθη­ σαν νά περάσουν μιά διδακτική άποψη, ανεξάρτητα άπό τό γεγονός άν συμφ ωνεί ή διαφωνεί κανείς μαζί τους. Η μόνη λύση, πιστεύω, πού μπορεί νά δοθεί στό πρόβλημα «διδακτικά βιβλία» εί­ ναι νά αναθεωρηθεί ριζικά ό τρόπος μί τόν

όποιο καθορίζονται οί προδιαγραφές γιά τή συγγραφή τους.

Σ η μ ε ιώ σ ε ις :

1. Α ναλυτικό πρόγραμμα γυμνασίου, ’Αθήνα 1980.

2. Ά γ. Τσοπανάκη, Ή προβληματική τής όιόασκαλίας τών αρχαίων ελληνικών στό γυμνάσιο καί στό λύκειο. Εισηγήσεις ΚΕΜΕ, σελ. 50.

3. Φώτη Φωτιάόη, Τό γλωσσικόν ζήτημα κ' ή ίκπαιόεντική μας άναγέννηοις, Αθήνα 1902, σελ. 322.

4. Δ. Μαρωνίτη, Ο ί άρχαίοι άπό μεταφράσεις. Φιλόλο­ γος 2 (1964), σελ. 62.

5. Ά λ. Δελμούζον, Τό κρυφό σκολειό (1908-1911), Collection de I'lnstitut Franfais d'Athenes, 'Αθήνα 1950, σελ. 177.

6. IIλ Δ. Ν. Μαρωνίτη, Οί μεταφράσεις τής Όόυσσειας. Μιά επείγουσα πρόταση. Πολίτης 8 (1977), σελ. 38. Ήλ. Σπυρόπουλου, Ή όιόαακαλία τών άρχαίων άπό μετάφραση (1976-1979), Διαβάζω 19 (1979), σελ. 32. Δ. Λυπουρλή, Τά Ηθικά Νικομάχεια καί ή όιόαοκαλία τους άπό τό σχολικό εγχειρίδιο. Φιλόλογος 19-20 (1980), σελ. 4.

Κ υριάκος Πλησής

Τά βιβλία τών νεοελληνικών Μέ τό νόμο 309 τού 1976 θεσπίστηκαν ορισμένες ουσιαστικές άλλαγές στή διάρ­ θρωση τής μέσης εκπαίδευσης καί στή λειτουργία τών σχολείων. Οί πιό σημαντι­ κές, κατά γενική ομολογία, καινοτομίες είναι: ή καθιέρωση τής δημοτικής σαν γλώσσας δ.δασκαλίας σ’ όλες τίς βαθμίδες τής εκπαίδευσης, η επέκταση της υπο­ χρεωτικής εκπαίδευσης μέχρι τά δεκαπέντε καί ό χωρισμός του ενιαίου εξαταξίου γυμνασίου σέ δυό άνεξάρτητα, μέ δική τους διεύθυνση και φιλοσοφία, σχολεία· τό τριτάξιο γυμνάσιο καί τό τριτάξιο λύκειο. Τόσο τό γυμνάσιο οσο και το λύκειο έπρεπε νά λειτουργήσουν μέ καινούρια άναλυτικά προγράμματα και φυσικά και­ νούρια βιβλία, πού θά στηρίζονταν στή νέα φιλοσοφία των σχολείων αυτών. Ε πι­ τελικό όργανο γ ι’ αύτό τό έργο ήταν τό ΚΕΜΕ, που κι αυτό ιδρύθηκε την ίδια Δέ θά εξετάσω τήν έπιτυχία ή τήν αποτυ­ χία τής περιορισμένης αύτής μεταρρύθμι°ης· Ούτε θά έξετάσω άν όλα όσα θεσπί­ στηκαν συμφωνούν μέ τίς σύγχρονες τάσεις οτήν εκπαίδευση καί μέ τίς ίδιάζουσες ελ­ ληνικές συνθήκες. Αύτό δέ θά είχε θέση σ ένα περιοδικό πού βασικός του στόχος είναι νά παρουσιάζει δ,τι άξιόλογο γίνεται στόν τομέα τού βιβλίου. Η παρουσίαση όμως τών βιβλίων πού χρησιμοποιούνται στο σχολείο, καί εμπίπτει στις έπιδιώξεις τού περιοδικού καί έπιβάλλεται. Αλλωστε το σχολικό βιβλίο έχει τό μεγαλύτερο άναγνωστικό κοινό -γονείς καί μαθητές.

*· Τά βιβλία τών νεοελληνικών στό γυμνάσιο I ο αναλυτικό πρόγραμμα τού γυμνασίου, άσχετα —καί τό τονίζω πάλι—άπό την προοδευτικότητα καί τήν έπάρκειά του. ετοιμά­ στηκε από τό ΚΕΜΕ σέ σύντομο χρονικό διάστημα. Μί βάση αύτό έπρεπε νά γραφ­ τούν τα καινούρια βιβλία. Σέ τρία χρονιά '/ράφτηκαν δεκάδες διδακτικών βιβλίων. Ανάμεοιι τους τά «νεοελληνικά κείμενα», α βιβλία δηλ. τών νεοελληνικών πού χρη­

σιμοποιούνται στίς τρεις τάξεις τού γυμνα­ σίου. Τά τρία αύτά βιβλία έγιναν δεχτά μέ ένθουσιασμύ άπ- όλους τούς ενδιαφερομέ­ νους χωρίς νά άκουστεϊ καμιά επίκριση. (Οί λίγες επικρίσεις πού άκούστηκαν προέρχον­ ταν άπό τούς κύκλους πού ποτέ δέ δέχτηκαν τή μεταρρύθμιση.) ’Αντίθετα τά άλλα διδαχτικιί βιβλία κατακρίθηκαν, πολλές φορές υπερβολικά, τόσο άπό τούς καθηγητές όσο κι άπό τίς άντίστοιχες όργανώσεις τους. Η έπιτυχία τών «νεοελληνικών κειμένων» οφείλεται σέ δυό βασικά παράγοντες: στή σωστή έπιλογή τών άνθρώπων πού έργάστηκαν καί στή σωστή μεθοδολογία πού άκολούθηοαν. ΟΙ έκπαιδευτικοί πού άποτέλεσαν τήν ομάδα έργασίας* ήταν εκλεκτοί άπό κάθε άποψη: έπιτυχεμένοι δάσκαλοι, καλοί επιστήμονες, γνώστες τής νεοελληνι­ κής λογοτεχνίας, άνθρωποι μέ εύαισθησία. ικανοί νά ξεχωρίζουν τό σημαντικό άπό τό ασήμαντο. Ή μεθοδολογία πού άκολούθηοαν έφαρμόστηκε, Ισως, γιά πρώτη φορά στόν τόπο μας γιά τή συγγραφή σχολικών βιβλίων. ’Εργάστηκαν ομαδικά μέ τήν πρα• Ιήν όμάόα Ιργασίας άποτίλιιιαν οί Ν. Τρηγοριάόης, Δ. Καρβίλης. Χρ. Μηλιώνης. Κ Μπαλάσκας καί / . ΙΙαγανός. (’<> Χρ. Μηλιώνης όέν ίργάστηκι γιά τά «νεοελλη­ νικά κιίμινα» τής I γυμνασίου.)

γματική σημασία τής λέξης. Τά «νεοελλη­ νικά κείμενα» είναι προϊόν συλλογικής ερ­ γασίας, σέ σημείο πού δεν μπορείς νά ξεχω­ ρίσεις τή συμβολή τού καθενός μέλους τής ομάδας. Τό δτι δέν άρκέστηκαν στίς δικές τους γνώσεις καί προτιμήσεις, άλλά άποτάθηκαν καί σέ πολλούς άλλους πνευματικούς ανθρώπους γιά νά υποδείξουν κείμενα κατάλληλα, είναι χαρακτηριστικό τής υπευ­ θυνότητας μέ τήν όποια άντιμετώπισαν τό πολύ σοβαρό έργο πού τούς άνατέθηκε. Θά άναφέρω μερικά στοιχεία καί στή συνέχεια θά προσπαθήσω νά βγάλω ορι­ σμένα συμπεράσματα. Προκαταβολικά πρέ­ πει νά σημειώσω τίς εγγενείς δυσκολίες πού υπάρχουν γιά τήν επιλογή κειμένων κατάλ­ ληλων γιά μαθητές 12-15 χρόνων. Τά κεί­ μενα πρέπει νά βρίσκουν άνταπόκριση στά ενδιαφέροντα τών παιδιώ ν πρέπει νά μήν είναι εκτεταμένα, έτσι πού ή διδασκαλία τους νά κρατά δύο τό πολύ διδαχτικές ώρες· πρέπει νά είναι άξιόλογα πραγματικά δημιουργήματα καί όχι πλαστά κατασκευά­ σματα · πρέπει νά μπορούν νά διδαχτούν χωρίς περικοπές καί παραλείψεις. Μ' αύτούς τούς όρους ή επιλογή είναι πολύ πιό δύσκολη άπό τήν επιλογή γιά όποιαδήποτε άλλη ανθολογία. Γι’ αύτό καί τό έργο πού έκανε ή ομάδα είναι αξιοθαύμαστο. Καί τώρα τά στοιχεία: Ανθολογήθηκαν 135 συγγραφείς. "Εν­ τεκα απ' αυτούς είναι ξένοι. Οί περισσότε­ ροι άνήκουν στή νεότερη λογοτεχνία (58 τής περιόδου άπό τό 1922 ώς τό 1945 καί 19 τής μεταπολεμικής). Ή νέα ’Αθηναϊκή σχολή αντιπροσωπεύεται μέ 22 συγγραφείς. Η Επτανησιακή μέ 8. Οί υπόλοιποι είναι τής Κρητικής καί Προεπαναστατικής περι­ όδου, μερικοί άπομνημονευματογράφοι καί έλάχιοτοι τής ρομαντικής σχολής τών ‘Αθη­ νών. Ή δημοτική ποίηση καί πεζογραφία αντιπροσωπεύονται μέ 25 έργα. Κανένας σχεδόν άπό τούς σημαντικούς μας δημιουργούς δέ μένει άνανθολόγητος. Αναφέρω ένδειχτικά μερικά ονόματα: Σο­ λωμός, Κάλβος, Παλαμάς, Γρυπάρης, Μαλακάσης, Παπαδιαμάντης, Ξενόπουλος. Λαπαθιιάτης, Καρυωτάκης, Ά γρας, Καβάφης, Καζαντζάκης. Σικελιανός, Κάντογλου. Στο. Δούκας, Μυριβήλης, Βενέζης. Τερζάκης. Θεοτοκάς, I, Μ Παναγιωτόπουλος. Εύα Βλάμη, Πρεβελάκης, Καραγάτοης, Καραντώνης, Σεφέρης, Ί λύτης, Ρίτοος. Βρπ τάκος. Σαραντάρης, Μιλιοσάνθη, Κ Παππά. Γ. Αλεξίου, Κ, Πολίτης. Καοτα-

νάκης, Μαγκλής, Άναγνωστάκης, Βαρβιτσιώτης, Δικταίος, Θέμελης, Καρούζος, Τ. Σινόπουλος, Σαχτούρης, Δ. Χατζής, Σαμαράκης. Ά πό τούς ξένους συγγραφείς άνα­ φέρω: Ούάιλντ, Τσέχωφ, Πρεβέρ, Έξυπερύ, Γκόρκι, Αόρκα, Πούσκιν, Σάρογιαν. Θεματογραφικά τά «κείμενα» εξυπηρε­ τούν, εκτός άπό τήν αισθητική καλλιέργεια τών μαθητών, δυό άλλες σκοπιμότητες. Φέρνουν τά παιδιά σέ μιά ούσιαστική επαφή μέ τή νεοελληνική μας κουλτούρα καί τά σύγχρονα προβλήματα τού τόπου μας καί γίνονται άφορμή νά άποδεσμευτούν τά δικά τους βιώματα καί συναισθηματικές κατα­ στάσεις. ’Αναφέρω ένδειχτικά μερικές άπό τίς ενότητες πού κατάταξαν τά κείμενα τής Α' καί Β' τάξης: Ό άνθρωπος καί ή φύση, Ή βιοπάλη, Γνωριμία μέ τόν τόπο μας καί τούς άλλους τόπους, Ή άγάπη γιά τούς συνανθρώπους μας, Ή θάλασσα, Πόληύπαιθρος, Ή κατοχή, Τά μικρασιατικά, Προβλήματα τής σύγχρονης ζωής, Παραμο­ νές τού μεγάλου άγώνα, Παλιά ζωή. Ό άναγνώστης μπορεί εύκολα νά κάνει τίς εξής παρατηρήσεις: 1) Τά κείμενα σάν λογοτεχνήματα «στέκουν». "Ως τά τώρα, μέ τό πρόσχημα τής ηθικολογίας καί τής προ­ γραμματισμένης ήθικής διδασκαλίας, τά κείμενα, εκτός άπό ορισμένες έξαιρέσεις, ήταν μέτρια γιά νά μήν πώ κακή λογοτεχνία.

2) Δίνουν μιά σφαιρική άποψη τής νεοελλη­ νικής ζωής καί δέν άγνοούν τή σύγχρονη πραγματικότητα. Τά παλιά νεοελληνικά έδιναν τό βάρος σέ μιάν ειδυλλιακή άποψη τής ζωής, τά ύποδείγματά τους ήταν άπό μιά γεωργοποιμενική έποχή παρωχημένη μέ ένα έντονο θρησκευτικό καί εθνικό διδαχτισμό. Ελάχιστα συγκινούσαν τό μαθητή, γιατί ήταν έξω άπό τά δικά του ένδιαφέροντα καί πρό πάντων τού φαίνονταν τε­ χνητά καί ψεύτικα κατασκευάσματα. 3) ‘Ανθολογήθηκαν γιά πρώτη φορά λογοτέ­ χνες πού ήταν έξοοτρακισμένοι άπό τήν ίκπαίδευοη. Βάρναλης, Ρίτσος, Αλεξίου κ.ά. Άλλά τό πιό σημαντικό, δόθηκε τό βάρος στή νεότερή μας λογοτεχνία, πού καί ποιο­ τικά είναι άξιόλογη καί κινείται μέσα στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. "*) Υπάρχει μιά σωστή ίιναλογία μεταξύ τού ποιητικού καί πεζού λόγου (130 ποιήματα.

180 πεζά), Η δημοτική ποίηση δέν άγνοιίται, άλλά ούτε υπερτονίζεται. 5) ’() μαθη' παίρνει μιά πρώτη γεύση τής μοντί ποίησης μέ τά έργα των Σεψέρη. I Σαχτούρη, Αναγνωστάκη κ.ά, Μ' αΰτ

τρόπο οί μαθητές προπαιδεύονται γιά τίς δύσκολες μορφές τής λογοτεχνίας μας πού άκολουθούν στό λύκειο. 6) Η κατάταξη τής ύλης στό βιβλίο τής Γ τάξης άκολουθεί τή χρονολογική εξέλιξη τής νεοελληνικής λογο­ τεχνίας κι έτσι δίνεται ή εύκαιρία στό μα­ θητή νά δεϊ τή γέννηση καί τήν άνάπτυξή της. 7) Τέλος, τά προλογικά σημειώματα τίς περισσότερες φορές είναι καίρια, τά βιογραφικά σύντομα καί προσεγμένα, οί ερω­ τήσεις πού άκολουθούν βοηθητικές, κυρίως γιά τούς νέους καθηγητές, στήν επεξεργασία τών κειμένων. Θά ’ταν παράλειψη άν δέν άναφερόμουνα *αί στήν εικονογράφηση τών βιβλίων. Η εικονογράφηση δέν είναι άπλώς διακοσμητική άλλά παίζει ενεργό ρόλο στή διδαχτική πράξη. Κατά κανόνα οί εικόνες είναι έργα τών πιό σημαντικών μας καλλιτεχνών. Αναφέρω μερικά ονόματα: Γαλάνης, Σικελιώτης, Άργυρός, Βαλσαμάκης, Βαρλάμος, Βασιλείου, Αύτρας, Τσαρούχης, Μαλέας, Τάσσος, Γουναρόπουλος, Μόραλης, Ιακωβίδης, Παρθένης, Άστεριάδης. Ά ν ή εκτύ­ πωση ήταν άνάλογη μέ τήν άξια τών πινά­ κων, θά είχαμε ένα θαυμάσιο υλικό γιά τήν καλλιτεχνική μύηση τών μαθητών. Η κακή εκτύπωση είναι χαραχτηριστικό τού σχολι­ κού βιβλίου. Δέν μπορέσαμε ώς τά τώρα να καταλάβουμε πώς ένα καλοτυπωμενο καί Καλοδεμένο βιβλίο εθίζει τό μαθητή νά άναζητεί στή ζωή του τό αισθητικά καί τεχνικά άρτιο έργο, όποιο καί νά 'ναι.

2· Τά βιβλία τών νεοελληνικών ατό λύκειο Σύντομο λόγο θά κάνω γιά τα νεοελλη­ νικά τού λυκείου. ’Εξακολουθούμε καί χρη­ σιμοποιούμε τά παλιά βιβλία, πού έχουν Κατά καιρούς κατακριθεϊ άπό πολλούς, έκπαιδευτικούς καί μή. Γιά τους καθηγητές *'ναι βαριά άγγαρεία. Μέ δυσκολία βρί­ σκουν κείμενα άξιόλογα, κι αύτά κάθε άλλο παρά ενδιαφέροντα γιά τούς μαθητές. Απο Τ(| 1976 πλουτίστηκαν μί μερικά σημαντικά κείμενα. Τό βιβλίο τής Α' καί Β' λυκείου μέ πεζά των Κόντογλου, Μυριβήλη. Βενέζη, Θιοτοκά καί μί ποιητικά τών Σικελιανού. Σεφέρη, Παπατσώνη, Ρίτσου, Ελυτη καί αιρέλλη. Γό βιβλίο τής I λυκείου πλουτί-

δωρακόπουλου, Παναγιωτόπουλου, Τσάτσου, Παπανούτσου, Τερζάκη καί Τατάκη, μέ λογοτεχνικές κριτικές καί τεχνοκριτικά τών Κόντογλου, Βάρναλη, Σεφέρη καί μέ ποιήματα τών Καβάρη, Σικελιανού, Σεφέρη, Παπατσώνη, Ρίτσου καί Έλύτη. Ακόμη στήν ξένη λογοτεχνία προστέθηκαν άποσπάσματα άπό τήν Κόλαση τού Δάντη, ένα ποίημα τού Κλωντελ, άποσπασμα απο το δοκίμιο τού Μονταίνιου «Περί φιλίας» κι ένα άποσπασμα άπό τήν «’Έρημη Χώρα» τού Έλιοτ. Τά πιό πάνω κείμενα είναι άξιό­ λογα. "Ετσι όμως όπως είναι σκορπισμένα, χωρίς συνοχή, μοιάζουν σάν ξένο σώμα καί φυσικά δέν μπορούν νά διορθώσουν τήν κατάσταση. Πρέπει νά γραφούν άλλα βιβλία βασισμένα σέ σύγχρονα άναλυτικά προ­ γράμματα μέ ουσιαστικό περιεχόμενο. Ηδη τελειώνει τό καινούριο βιβλίο τής Α' λυ­ κείου, γραμμένο άπό τήν ίδια ομάδα πού έπιμελήθηκε τά νεοελληνικά κείμενα τού γυμνασίου. ’Ελπίζουμε πώς θα μάς παρου­ σιάσει άν άλογης ποιότητας εργασία. Μέ­ νουν τά βιβλία τής Β' καί Γ' λυκείου. 'Υπάρχει αισθητή βραδυπορία καί δισταχτικότητα στό σχεδίασμά τών άναλυτικων προγραμμάτων. Ακόμη μιά συντηρητικοτητα καί μιά στενή άντίληψη γιά τούς στό­ χους τών νεοελληνικών στό λύκειο. Πρέπει νά κοιτάξουμε τό μάθημα μέ ευρύτερο πνεύμα. Νά μήν περιοριστούμε μονάχα στις καθιερωμένες μορφές τής λογοτεχνίας πού άπό παράδοση διδάσκονταν στή μέση εκ­ παίδευση. Τό δοκίμιο π.χ. καί ή μελέτη πρέ­ πει νά πάρουν κεντρική θέση στό μάθημα, καθώς καί τό νεοελληνικό θέατρο, πού είναι άγνωστο. Παράλληλα πρέπει νά δοθούν ατούς μαθητές ολόκληρα έργα (κι όχι απο­ σπάσματα), όπως συμβαίνει σ’ όλες τίς ευ­ ρωπαϊκές χώρες. Μέ τίς υποδείξεις αυτές δέν έχω σκοπό νά τό μάθημα. Εκείνο που θέλω νά σημειώσω είναι πως άν τα νεοελλη­ νικά μαζί μέ τ’ άρχαϊα άπό μετάφραση θεω­ ρούνται ή ραχοκοκαλια τής Εκπαίδευσης, πρέπει νά βιαστούμε, χωρίς «υτη η βια να μ ά ς οδηγήσει σέ προχειρότητες. Απο τη σωστή επιλογή καί τή σωστή διδασκαλία θα έϋαοτηθεϊ ή εύαισθησία τής καινούριας γε­ νιάς στά δημιουργήματα των πνευματικών α ν θ ρ ώ π ω ν τού τόπου μας. άλλά και η συνέ χ ,.α καί ή βελτίωση της νεοελληνικής

π ρ ο γ ρ α μ μ α τ ίσ ω

m

Ψ

r

Ειρήνη Νάκου

Τά διδακτικά βιβλία τής ιστορίας «Ό ορθολογικός τρόπος χρησιμοποίησης του αλόγου» Ε πιχειρώ ντας μιά κριτική παρουσίαση σχολικών διδακτικών βιβλίων δεν μπορεί κανείς νά τά άπομονώσει άπό τό κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό, πολιτιστικό, εκπαιδευτικό καί σχολικό σύστημα μέσα στό οποίο λειτουργούν. Τό θέμα γίνεται άκόμα περισσότερο πολύπλοκο καί σύνθετο, όταν άφορά διδακτικά βιβλία ιστο­ ρίας (Δ .Β .Ί.), γιατί, όπως είναι γνωστό, ή ιστορία στην Ε λλάδα είναι ιδιαίτερα φορτισμένη μέ ιδεολογικές, πολιτικές, κομματικές, έθνολατρικές σκοπιμότητες, πού διαστρεβλώνουν την «ιστορική άλήθεια», είτε πρόκειται γιά τήν αρχαία είτε γιά τή νεότερη εποχή. Ά κόμα ή μεγάλη διάρκεια τής ελληνικής ιστορίας (πού επιβάλλει άνάλογο φόρτο στή διδακτέα ύλη, άλλά καί τήν αναγκαιότητα διδασκα­ λίας αύτής τής έννοιας τής μακρόχρονης διάρκειας καί συνέχειας) συνήθως σκό­ πιμα χρησιμοποιείται γιά τή σύνθλιψη τής σύγχρονης έλληνικής ιστορικής πρα­ γματικότητας, άν όχι γιά τήν όλοκληρωτική «αποβολή» της άπό τό σχολείο. Τό ιστορικό παρελθόν γίνεται αυτοσκοπός· εμπόδιο καί όχι «μέσο γιά τήν κατα­ νόηση τού παρόντος».2 Μέσα στά πλαίσια τής παρουσίασης αυ­ τής είναι άδύνατη μιά σφαιρική καί άναλυτική κριτική όλων των Δ .Β .Ί. τού γυμνα­ σίου καί τού γενικού λυκείου. Γι' αυτό θά άναφερθώ βασικά: α) στή γενική τους φυ­ σιογνωμία. έτσι όπως παρουσιάζονται κα­ θημερινά μέσα οτήν τάξη οτά χέρια του μα­ θητή ή τού καθηγητή, 6) ειδικότερα οτά Λ.Β. I. τού γυμνασίου, γιατί στο γυμνάσιο «ολοκληρώνεται» ή γενική παιδεία πού προσφέρει στον ελληνικό λαό ή ίννιαχρονη υποχρεωτική ίκπαίόευση. ξεκαθαρίζοντας άπό τήν αρχή ότι τά Λ.Θ.Ί. αποτελούν κα­ τευθυντήριο παραγοντα στη διαδικασία της διδασκαλίας, δεσμευτικό στη διαδικασία τη: μάθησης, καί είναι βασικό μέσο εφαρ­ μογής ιης εκπαιδευτικής πολιτικής, άν όχι

«ύλοποιηιιένη ή κάθε φορά εκπαιδευτική πο­ λιτική».1 Ια Λ.Θ.Ί. γυμνασίου καί γενικού λυ­ κείου. όπως όλα τέι Λ.Θ.. είναι δείγματα εκφραστές τής πρέκτφατης «έκπαιδευτική? μεταρρύθμισης», πού. όπιο; κι οί περισσό­ τερες προηγούμενες, είναι «έπιμέρους κ"1 έιοιινδετες μεταβολές» τού εκπαιδευτικού συστήματος πού θεμελιώθηκε κατά τή δε­ καετία τού 1830 καί πού εξακολουθεί ν(Ι διατηρεί τόν άπέιλυτο, συγκεντρωτικέ). μθ" νολιθικέ). κλειστό καί έιστικο χαρακτηρ'* του. Λέν έκπλήσσιται λοιπέιν κανείς ιίπιώ. γεγονός ί'ττι παρά τή βελτιωμένη οχ εξωτερική εμφάνιση βρισμένων Λ.θ πολύχρωμη ιτ'κονογρέιφ ηση. έξω παρέιθεση σχεδιαγραμμάτων, χαρτών

ρικών πηγών) όλα στό σύνολό τους κι ορι­ σμένα ειδικότερα άδυνατούν νά εκπληρώ­ σουν τόν σκοπό τους, δηλαδή νά βοηθήσουν τόν μαθητή νά αναπτύξει ιστορική συνεί­ δηση καί σκέψη καί νά ένταχθεϊ στή σύγ­ χρονη κοινωνική πραγματικότητα, άλλά αποτελούν «μέσο διάδοσης καί επιβολής μιας ορισμένης ιδεολογίας πού δεν άνέχεται έιμφισβητήσεις καί δέν κάνει παραχωρή­ σεις».5 Αναλυτικότερα, όσον άφορά -καί τόν αφορά- τόν μαθητή, κανένα Λ.Θ.Ί. δέν μπορεί νά χαρακτηρισθεί επιστημονικό, γιατί ή έπιστημονικότητα ενός διδακτικού βιβλίου δέν κρίνεται μόνο έιπό τήν επιστη­ μονική αντιμετώπιση τού θέματος άπό τόν συγγραφέα, άλλά καί άπό τό άν είναι γραμ­ μένο σύμφωνα μέ τά σύγχρονα έπιστημονικά πορίσματα τής παιδαγωγικής, τής ψυ­ χολογίας, τής κοινωνιολογίας κ.τ.λ.,6 σύμ­ φωνα μέ τή «δομή τού μαθητή καί τής μά­ σησης» καί όχι μόνο σύμφωνα μέ τή «δομή τού θέματος».7 1 ιέι να μή φανεί υπερβολικός ό χαρακτη­ ρισμός αύτός, θέι άναφέρω δύο στοιχεία ως παραδείγματα: α) Στις προκηρύξεις διαγω­ νισμών γιά τή συγγοαφή διδακτικών βι­ βλίων Α'. θ '. Γ γυμνασίου” ή μοναδική σχε­ δόν διαφορετική οδηγία που δίνεται στους συγγραφείς έινάλογα μέ τήν τέιξη. γιά τήν οποία προορίζεται τό κάθε βιβλίο, είναι η έκταση τού «καθαρού κειμένου», πού υπο­ λογίζεται μέ βάση τόν αριθμέ) σελίδων πού περιλαμβάνει κάθε διδακτική ενότητα (2-2,5 σελ. γιά τις Α' καί θ' τάξεις, 2,5-3 οελ. γιά τήν Γ ) αγνοώντας τή βασική ψυχο­ λογική άρχή, πώς ή νοημοσύνη των παιδιών δεν διαφέρει ποσοτικέ» άλλά ποιοτικά απο τή νοημοσύνη ενηλίκων καί κατέι ήλικίες. 6) (it Λ.θ. I. τού δημοτικού διαφέρουν από τα Α·Β. 1. τού γυμνασίου σχεδόν μόνο έυς πρός τον έιριθμό σελίδων πού περιλαμβάνουν. Χωρίς μέιλιστα νέι έχουν ανέιλογη εικονο­ γράφηση (!) (βλ. είκ. I). άφού τά κείμενά τους μπορούν vit θεωρηθούν συνοπτικές περίληψης των κειμένων πού απευθύνονται στους μαθητές τού γυμνασίου καί τού λυκιίσυ, τέι όποια κι αύτέι μέ τη σιτρα τους είναι περιλήψεις της επίσημης «ακαδημαίκής Ιστορίας». Ολα τέι Σχ.θ.Ί. έιπευθύνσνται μέινο οί «ιδανικούς» μαθητές, πού κι αυτοί με μεΜ επιμέλεια καί πολλές δυσκολίες μπσων vit τα παρακολουθήσουν, κι αγνοούν γεγονός πώς κάθε σχολική τάξη δέν είναι

ένας άψυχος δέκτης, άλλά στήν καλύτερη περίπτωση 30 νέοι άνθρωποι μέ διαφορετι­ κές ικανότητες καί ψυχολογικές κοινωνικές προϋποθέσεις. Τά Δ.Β.Ί. δέν βοηθούν ούτε τούς καθη­ γητές (πού κι αυτοί πολλές φορές δυσκο­ λεύονται νέι τά παρακολουθήσουν), γιατί εί­ ναι άναγκασμένοι να περιορίζουν τη διδα­ σκαλία τού μαθήματος, άλλά καί νά τή στη­ ρίζουν σ' αυτά. Ή επιλογή κι ή έκταση τής ύλης τών Δ.Β.Ί., πού συνδέεται άμεσα μέ τόν σκοπό τής διδασκαλίας τής ιστορίας στό σχολείο,9 καθορίζεται άπό τό ύπ. Παιδείας χωρίς τή συμμετοχή άλλων φορέων τής εκπαίδευσης. «Ή συνολική έκταση τού κειμένου δέν πρέ­ πει νά είναι μικρότερη άπό 150 σελίδες ή μεγαλύτερη άπό 180».10 ’Αναρωτιέται κα­ νείς: Γιατί δέν πρέπει νά είναι μικρότερη; Γιά νά μην καλυφθεί ή ύλη; Γιά νά μήν υπάρχει χρόνος γιίι συζήτηση, χρόνος γιά δημιουργική εργασία καί φαντασία; Ή παροχή επίπεδης καί πλατιάς ύλης φορτώνει τή μνήμη, δέν άναπτύσσει τήν κρι­ τική ικανότητα, οδηγεί σέ «ρηχό εγκυκλο­ παιδισμό» κι είναι βασικό μέσο εφαρμογής (μαζί μέ τίς εξετάσεις) τής «εντατικοποίη­ σης τών σπουδών» γιά λόγους πολιτικούς, πού «έσιοσκοπούν στή διοχέτευση τού νεα­ νικού ενδιαφέροντος αποκλειστικά καί μόνο σέ αΰστηρώς καθορισμένα γνωστικά θέ­ ματα».11 Μ' αύτό τόν τρόπο εξουδετερώ­ νονται καί τά θετικά στοιχεία τών Δ.Β.Ί., όπως άρκετή εικονογράφηση καί παράθεση πηγών. Χαρακτηριστικό πάντως είναι πώς κι ή εικονογράφηση δέν είναι πάντα σωστά καί μεθοδικά επιλεγμένη -π.χ. σέ κανένα βιβλίο δέν δίνεται ή εικόνα τής εξέλιξης καί τής ιστορίας τής τέχνης, ή παράθεση τών ει­ κόνων δέν ακολουθεί συχνά τό σχετικό κεί­ μενο. πολλές εικόνες έχουν κακό διαχωρι­ σμό χρωμάτων, είναι κακοτυπωμένες καί δέν συνοδεύονται πάντα άπό ενδιαφέροντες καί διευκρινιστικούς υπότιτλους. Άκόμα οί πηγές δέν είναι συνήθως «άντικειμενικά» έπιλεγμένες, ώστε νά δίνεται ατούς μαθητές ή ευκαιρία νά τίς αξιολογήσουν12 ή νά μά­ θουν κάτι γιά τούς «βαθμούς άντικειμενικότητας», γιά τήν έρευνητική μεθοδολογία, γ, it τό πως γράφει άλλιί καί τό πώς διαβάζει κανείς τήν Ιστορία,11 ούτε πάντα βοηθούν νά έιποκτήσει τό μάθημα «ένάργεια» καί «βιωματικότητα». « Γί> μάθημά της Ιστορίας ίχπ περιοριστεί οί μιά απλή αναμετάδοση μεμονωμένων γεγονότων καί αμφίβολων ιρ-

45 44

μηνειιϋν, πού οί μαθητές καλούνται νά άπομνημονεύσουν καί νά άναπαραγάγουν πιστά στις εξετάσεις χωρίς νά μπορούν νά διακρί­ νουν τή σχέση τών αποσπασματικών καί παραποιημένων αυτών γνώσεων μέ τήν ίδια τή ζωή».14

πολλές συνέπειες, όπως τό ότι «τά παιδιά τής εργατικής τάξης κερδίζουν λιγότερα άπό τή μέση εκπαίδευση, γιατί αισθάνονται πώς δέν τά άφορά ένα σχολικό σύστημα πού άναπτύσσει τίς αξίες μιάς τάξης ξένης πρός αύτά».23 'Η ιστορία, όπως παρουσιάζεται στά 'Η τάξη (σύνολο μαθητών, ομάδες ή Δ.Β.'Ι., είναι έλλαδοκεντρική (ούτε κάν ελ­ άτομα, μέ τύν καθηγητή ή χωρίς αύτόν) δέν ληνοκεντρική) ή, όπως στήν Γ' τάξη, εύρωέχει περιθώρια νά γνωρίσει τό τοπικό της ποκεντρική, σέ τέτοιο βαθμό, ώστε νά περιβάλλον, «τις ιστορικές» καί «τίς ζωντα­ άγνοεϊται ή παγκόσμια ιστορία τού άνθρώνές σήμερα» άξιες του.15 ”Ας σημειωθεί πώς που στή γή.24 Οί σποραδικές άναφορές σέ σύγχρονες εκπαιδευτικές τάσεις θεωρούν πολιτισμούς όπως τής Κίνας ή τής προκο­ άναγκαία τή διδασκαλία τής «τοπικής ιστο­ λομβιανής ’Αμερικής μειώνουν μάλλον ρίας» ( local history) όχι μόνο ώς μέσο εμ­ παρά τονίζουν τίς άξιες αυτών τών πολιτι­ πλουτισμού τής «γενικής ιστορίας» άλλά κι σμών.25 Π.χ. «Σέ μερικές άπό τίς νέες [!] ώς αυτοσκοπό κι ώς μέσο παιδαγωγικό.16 χώρες (’Αμερική, Αυστραλία, Ν.’Αφρική) ό Γιά νά «ξαναβαπτιστεΐ ή γενική παιδεία ντόπιος πληθυσμός [ανώνυμος, αχαρακτή­ μέσα στήν πραγματικότητα καί στηριχθεί ριστος] παραμερίστηκε [!] καί έγκαταστάστίς άλληλοσυνδέσεις τών διαφόρων στοι­ θηκαν σέ μεγάλο ποσοστό Ευρωπαίοι. Σ' χείων τής κοινωνική: ξωής... καί μελετήσει αυτές τίς χώρες μεταφυτεύθηκε ό Ευρωπαϊ­ τόν άνθρωπο όπως είναι καί όπως ήταν κός πολιτισμός. ’Αλλού |πού;| οί ιθαγενείς πάντοτε καί όχι όπως τόν παρουσίαζε ή ήταν αριθμητικά περισσότεροι» (Νεώτερη σχολική παράδοση».17 Γιά νά καταλάβει ό Ευρωπαϊκή Ιστορία, Γ’ γυμνασίου, σελ. μαθητής πώς ή ιστορία δέν είναι μόνο κάτι 34). Οί προκαταλήψεις τών παιδιών γιά (άλ­ λεκτικό, γενικό κι άφηρημένο, άλλά πώς εί­ λους πολιτισμούς, πού καλλιεργούνται άπό ναι κάτι ζωντανό πού τόν άφορά, κι έτσι νά τό οικογενειακό, κοινωνικό τους περιβάλ­ θελήσει νά έρευνήσει καί νά διατυπώσει λον, άπό καουμπόικα φίλμ ή Μίκυερωτήματα.18 ('Η τέχνη καί ή επιστήμη υπο­ Μάους,26 ένισχύονται μέ τή διδασκαλία τής βολής έρωτήσεων είναι πηγή κάβε γνώσης. ιστορίας, όπου «ή προκατάληψη βρίσκεται «Δέν παίρνουμε νοήματα άπό τό περιβάλ­ πολύ βαθιά καί λειτουργεί σ’ ένα άσυνείλον μας, προσδίδουμε νοήματα».19) "Ολα δητο επίπεδο».27 αυτά βέβαια προϋποθέτουν ριζική άλλαγή Οί άναφορές στήν καθημερινή ζωή τών τού εκπαιδευτικού μας συστήματος, άλλά καί τό άνοιγμα τών μουσείων, τών βιβλιο­ άνθρώπων (δημόσια καί ιδιωτική) είναι θηκών, τών άρχείων κ.τ.λ. γιά τόν λαό καί ελάχιστες. ’Αναφορές πού θιί έδιναν τήν εύ* τά παιδιά (κατάλληλα διαμορφωμένες αί­ καίρια νά παρουσιασθεί ή ιστορία μέ συγ­ θουσες, είδικές εκδόσεις, εκδηλώσεις κεκριμένες έννοιες καί νέι κατανοηθούν οι κ.τ.λ.).211 έιφηρημένες. ( "Οπως είναι Αποδειγμένο Τ(1 Οσον άφορά τήν έπιλογή καί διαμόρ­ παιδιέι ώς τήν Γ' γυμνασίου βρίσκονται φωση τής ύλης, διαπιστώνει κανείς πώς τά Ακόμα σέ έπίπεδο Ιστορικής σκέψης «συγ­ Δ.Β.'Ι. ακολουθούν τήν «Ακαδημαϊκή ιστο­ κεκριμένων ένεργειών» καί ή πλήρης κατα­ ρία», όπως αύτή διαμορφώθηκε τό 19ο αϊ. νόηση τής χρονολόγησης συνήθως δέν έξ' (ρομαντισμός, εθνικισμός), καί παράλληλα ελίσσεται πριν τά Ιό χρόνια.1*) περιλαμβάνουν πληροφορίες τής σύγχρονης θέλω νέι τονίσω ιδιαίτερα όσον άφοΟ*1 επιστημονικής γνώσης, χωρίς νά κατορθώ­ τήν ύλη των Δ.Β.'Ι. τό γεγονός ότι κανένα νουν νά τίς οργανώσουν σ’ ένα κατανοητέ), σχεδίάν δέν χρησιμοποιείται όλέτκληρσ, σ«* άπλό έιλλέι καί μή άφηρημένο σύνολο.21 ένα έτργανικό καί δυναμικέ) σύνολα. λ>'ν" Απέ) τέι Δ.Β.'Ι. άπουοιάζει τί> παιδί κι ή ήθως διδάσκονται όρισμένα κεφάλαια α Ιστορία του, τά τραγούδια, οί καημοί καί τά πσλλέι βιβλία μάλιστα με έιγκύλες σημ·11" παιγνίδια του. Αγνοείται καί παραποιείται νονται τέι μή διδακτέα κείμενα. Ή γν·1**’1* ή γυναικεία παρουσία τέι μισά παιδιέι δέν πρσσφέρεται άπσσπαοματικά καί άποκτοϋν Ιστορική συνείδηση έιπό τή «σχο­ λικό βιβλίο ένιαχύι ι άντί νέι άντιστα λική Ιστορία», ούτε βοηθούνται νά όλοχλητίς έπιπτιίκιεις πού έχει γιέι τέ>ν ρωθουν σαν άτομα.12 Αγνοείται ή Ιργατική θρωπο ή καταναγκαστική καί κομμ[ τάξη καί ή ιστορία της, σκοπιμότητα με παιδεία πού του προσφέρει ή Τ

Δ.Β.'Ι. Αποξενώνει τόν μαθητή έιπέ) τέ>ν κό­ σμο τού βιβλίου άντί νά τού καλλιεργεί τήν ανάγκη γιά αύτόν. Έ να σημείο πού δέν μπορεί κανείς νά παραβλέψει είναι ή γλώσσα τέον Δ.Β.'Ι. Βέ­ βαια, σύμφωνα μέ τά πλαίσια καί μέ τό πνεύμα τής «εκπαιδευτικής μεταρρύθμι­ σης», ή γλώσσα τέον Δ.Β. είναι ή δημοτική. Ομως ή γλώσσα δέν είναι μόνο σημεία καί λέξεις, άλλά τρόπος σκέψης καί διατύπωσης νοημάτων, γι’ αυτό καί δέν έχρκεί ένα κεί­ μενο νά είναι γραμμένο μέ λέξεις τής δημο­ τικής γιά νέι είναι καλό (ιδιαίτερα όταν Απευθύνεται σέ παιδιά). (« Η δημοτική υπήρξε πάντα προϋπόθεση καί ποτέ αύτοσκοπός στίς προοδευτικές μεταρρυθμιστικές προσπάθειες».30 «Ή νεοελληνική γλώσσα δέν διακρίνεται μόνο σέ “Δημοτική-Καθα­ ρεύουσα", άλλά σέ “όμιλουμένη καί γλώσσα εξουσίας"».31) Ή γλώσσα τών Δ.Β. έπιδρέι (θετικά ή άρνητικά;) στή διαμόρφωση καί Ανάπτυξη τής γλώσσας καί τής νόησης των μαθητών. Στέ> σημείο αυτί) παραθέτω ορι­ σμένα «δείγματα» άπό τά δυύ βιβλία επιλο­ γής Β' λυκείου κι άφήνω τόν Αναγνώστη νά βγάλει τά συμπεράσματά του γιά τήν ποιό­ τητα γλωσσικής έκφρασης, γιά τή σαφήνεια παί διατύπωση νοημάτων, έχλλέχ καί γιά τή λογική, ιδεολογική καί ιστορική συνέπεια τής γλώσσας τών Δ.Β.'Ι., σημειώνοντας μόνο πώς τά παιδιά τού γυμνασίου έχουν ήδη διαμορφωμένο τό γλωσσικό τους ορΥ°νο μέ βάση τόν βερμπαλισμό:

■

ΝΕΩΤ ΡΩΠ

.*" : ■ ....

ΓΕΩΡΓΙΑΣ Π. ΚΟΥΛΙΚΟΥΡΔΗ Π Α Τ Μ Η Γ ΤΑΧΗ ΤΟΥ ΓΥΜ ΝΑΙΚΙΙΤ

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ’ £κΔ0ΣΕΩΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ

ΑΘΗΝΑ 1981

τος, τή διαπίστωση καί κατανόηση τών γε­ γονότων.» (σελ. 7). «Στούς κατώτερους τομείς τής Ανθρώπι­ νης δραστηριότητας είναι δυνατή καί πιό εύκολη ή Αναζήτηση σχέσεων αιτιότητας. Όπως π.χ. στίς οικονομικές ή κοινωνικές σχέσεις· υπό τίς ίδιες συνθήκες θά παραχθούν τά ίδια Αποτελέσματα» (σελ. 14).

I. Βυζάντιο, Εισαγωγή στο Βυζαντινό «’Ακόμη καί σέ δευτερότερους πνευματι­ Πολιτισμό, Ο.Ε.Δ.Β., 1980, σελ. 11. Πλα­ κούς τομείς, όπως είναι ή γραφή...» (σελ. Ιό), «ή έννοια τού λαού: Ή έννοια λαός γιότιτλος: «ευνοϊκοί συντελεστές για την ταυτίζεται σέ πολλά μέ τήν έννοια τού ανάπτυξη τού πληθυσμού»: έθνους Αλλά χρησιμοποιείται συχνά καί στή «( Ετσι) γιά πολλούς αιώνες τα θέματα -οί παραμεθόριες έπαρχίες—καί στήν Ασία σημασία τού πληθυσμός. Π.χ. "τό μεγαλύ­ *αί στήν Ευρώπη προστατεύονταν από τίς τερο τμήμα τού ελληνικού λαού (= πληθυ­ επιδρομές, ένώ κατά τήν διάρκεια των εύτυ- σμού) έχει μόρφωση... ένώ πολύ μικρό πο­ χών βασιλειών οί Βυζαντινοί ήταν εκείνοι σοστό είναι Αναλφάβητο”. Ό όρος πληθυ­ *°ό έκαναν εισβολές σέ ξένες χώρες. σμός (= λαός) χρησιμοποιείται στίς στατι­ Ακόμα καί ή ΙΙειρατεία κατ' επανάληψη στικέ: εξακριβώσεις καί ξεχωρίζει σέ «έρρι­ πι ρίορίοΟηκι καί μάλιστα όταν η Κρήτη νες καί θήλεις, μορφωμένους καί Απαίδευ­ τους, σέ νέους, μεσήλικες, ήλικιωμένους, σέ ελευθερώθηκε άπό τούς "Αραβες. Επιπλέον ή πείνα, πού ήταν μιά απο τίς Απασχολούμενους, υποαπασχολούμενους, πιό φοβερές πληγές στή δυτική Ευρώπη άνεργους κ.τ.λ.» (σελ. 23). «Επίσης ό ορθολογικός τρόπος χρησιμο­ κιιτα τούς μέσους αιώνες, φαίνεται ότι δέν ποίησης τον άλογον μέ τούς οργανωμένους είχε τόσο καταστρεπτικά Αποτελέσματα στο κρατικούς σταθμούς (relais). όπου οί επίση­ Βυζάντιο...» Εισαγωγή στίς Ιστορικές Σπουδές, μοι ταχυδρόμοι άλλαζαν τό κουρασμένο άλογο μέ ξεκούραστο γιά νά ουνεχίσουν τό Ο.Ε.Δ.Β.. ΙβΚθ. ταξίδι, συνέβαλαν στή γοργή μετάδοση της "ορισμός, II Ιστορία είναι ή ίπιοτημη ου άσχολείται μέ τή γνώση τού παρελθον- είδησης» (σελ. III).

Δέν θά άναφερθώ άλλο στά Δ.Β.Ί. τού γενικού λυκείου32 γιά νά παρουσιάσω κά­ πως άναλυτικότερα τά Δ.Β.Ί τού γυμνα­ σίου. Χαρακτηριστικό πάντως είναι ότι τό Δ.Β.'Ι. κορμού τής Γ' λυκείου είναι γραμ­ μένο τό 1937 καί θεωρήθηκε καταλληλότερο άπό τό βιβλίο τών Β. Σκουλάτου καί Β. Κρεμμυδά, στους όποιους στό τέλος τού 1977 ό τότε υπουργός Παιδείας ανέθεσε τή συγγραφή ενός νέου Δ.Β.Ί. γιά τήν τρίτη τάξη τών γενικών λυκείων.33 Τά Δ.Β.Ί. τής Α' γυμνασίου (Α. Καλογεροπούλου. Ιστορία τών ’Αρχαίων Χρόνων, Ο.Ε.Δ.Β., 1980) παρ’ όλο πού είναι «ογκώ­ δες» καί άφαιροΰνται κεφάλαια ώς μή δι­ δακτέα ύλη καί παρ’ όλο πού δέν διαφέρει άπό τά υπόλοιπα ώς πρός τή γενική του φυ­ σιογνωμία καί λειτουργικότητα, έχει ορι­ σμένα θετικά στοιχεία: στρωτή γλώσσα, εν­ διαφέρουσες εισαγωγές, ανακεφαλαιώσεις, συγκέντρωση κύριων σημείων, παραθέσεις κειμένων (πηγών), καλή εικονογράφηση μέ ουσιαστικούς διευκρινιστικούς ύπότιτλους, καί καλή σελιδοποίηση. Ιδιαίτερα θετικό στοιχείο θεωρώ τό γεγονός ότι στό τέλος τού βιβλίου υπάρχει γλωσσάριο, όπου εξηγούν­ ται ιστορικοί όροι, καθώς καί βιβλιογρα­ φία. Καλό θά ήταν σέ κάθε Δ.Β. τού δημο­ τικού, γυμνασίου ή λυκείου νά υπήρχε αυτό τό στοιχείο, συμπληρωμένο όμως κι άπό σχετική βιβλιογραφ ία γιά παιδιά. Τό βιβλίο τής Β' γυμνασίου (Α. Τοακτσίρα - Ζ. Όρφανουδάκη - Μ. Θεοχάρη, Ιστορία Ρωμαϊκή καί Βυζαντινή, Ο.Ε.Δ.Β., 1978) είναι τό μόνο Δ.Β.Ί. τού γυμνασίου πού διδάσκεται ολόκληρο. “Εχει καλά εισ­ αγωγικά σημειώματα στήν άρχή κάθε κεφα­ λαίου, πλαγιότιτλους καί παράθεση πηγών. Ομως τό είκονογραφικό υλικό είναι συχνά κακοτυπωμένο (βλ. εικόνα 2). Δέν γίνεται καλή σύνδεση τής ρωμαϊκής καί βυζαντινής ιστορίας μέ τήν υπόλοιπη ιστορία, ούτε δί­ νεται μιά γενική εικόνα τής περιόδου αυτής ώς συνόλου, πράγμα πού ισχύει γιά όλα σχεδόν τά Δ.Β.Ί. Αν καί δέν βασίζεται στις δυναστείες, τό κείμενο τού Βιβλίου δέν ένδιαψερει τούς μαθητές, γιατί χρησιμοποιεί αφ ηρημίνες έννοιες, Ιστορικούς όρους πού σπάνια διευκρινίζονται καί δέν δίνει πλη­ ροφορίες γιά τήν καθημερινή ζωή τής Επο­ χής. Ακόμα έκφράζει έμμεσα ορισμένες προκαταλήψεις, π.χ. «(Τό κήρυγμα τού Μωάμεθ) Είναι ένα άνακάτωμα άπί> χρι­ στιανικές, ιουδαϊκές καί ζωροαοτρικις δο ξασι'ες μέ σκόρπιες τοπικές συνήθειες

Βρήκε όμως άπήχηση στούς φτωχούς νομά­ δες τής ’Αραβίας, γιατί τούς χάριζε παρη­ γοριά καί τούς ύποσχόταν ύλικά καί ψυχικά άγαθά καί μετά τό θάνατο» (σελ. 186). Χωρίς σχόλιο μεταφέρω τίς «'Οδηγίες γιά τή χρήση τών ερωτήσεων», πού περιέχει τό βιβλίο (σελ. 391 ):«Οί “έρωτήσεις-θέματα γιά άνακεφαλαίωση" δέν είναι δεσμευτικές γιά τόν καθηγητή ούτε είναι οί μοναδικές πού μπορούν νά διατυπωθούν. Πιστεύουμε όμως ότι εμπεδώνουν τή γνώση τών άξιόλογων σημείων καί ταυτόχρονα άσκούν τήν κρίση τών μαθητών. ’Εννοείται ότι οί άπαντήσεις θά πρέπει νά προέρχονται άπό τό κείμενο τού βιβλίου καί νά περιορίζονται σ' αυτό. Οί άνακεφαλαιώσεις μέ τίς έρωτήσεις-θέματα μπορούν νά γίνονται κατά Εν­ ότητα ή κεφάλαιο. Τό δεύτερο είναι, κατά τή γνώμη μας, πιό σωστό, γιατί τότε γίνεται πραγματική “άνακεφαλαίωση"». Τό Δ.Β.Ί. I γυμνασίου (Γ. 11. Κουλικούρδη, Νεώτερη Εύρωπαίκη Ιστορία, Ο.Ε.Δ.Β., ’Αθήνα, 1979) έχει μεγάλη έκ­ ταση, παρέχει πολλές πληροφορίες, πού δέν άναλύονται άρκετά, σ’ ορισμένα σημεία άναφέρει ονόματα προσώπων πού δέν έχουν ήδη γίνει γνωστά (π.χ. σελ. 125) καί έχει ορισμένα ορθογραφικά λάθη. Συχνά, όπως στή σελίδα 160. στήν ίδια παράγραφο είναι γραμμένα ονόματα Γάλλων πότε ελληνι­ κά καί πότε γαλλικά («Δαντόν», Ροβισπιέρος», «Dumourier». «Robespierre»· «Valmy»). Έχει τυπογραφικά λάθη (π.χ· σελ. 220, τίτλος: «Τά πολεμικά γεγονότα» άντί «Τά πολιτικά γεγονότα», άφού ακο­ λουθεί ή Β' 'Εθνική Συνέλευση καί τό Σύν­ ταγμα τού ’Άστρους). Στοιχεία πού μεγι* στοποιούν τή δυσκολία τού συμπυκνωμένου κειμένου γιά τούς μαθητές αυτής τής ήλι* κίας (13.5-14,5 χρ.). ο( οποίοι δέν έχουν ακόμα τήν Ικανότητα νά κατανοούν πλήρω? έννοιες και όρους. Τό βασικότερο όμως μειονέκτημα τού βι­ βλίου είναι ή οργάνωση καί ή μεγάλη έκ­ ταση τής ύλης του, μέ συνέπεια ή ύλη π"'' συνήθως καλύπτει ή διδασκαλία τής Ιστο­ ρίας στήν I γυμνασίου νά σταματά στη' ίδρυση τής Φιλικής 'Εταιρίας, άφου ή,ν"Ι έχουν αποκλειστεί όλα τά κεφάλαια τά ·*Χ·' τικά μί τήν τέχνη ή τά γράμματα, ώς μη ,V)I' δακτέα. (Γεγονός πού δέν μπορεί νά θεωΐ! Οει τυχαίο, γιατί συνδυάζεται καί πρόσφατες περικοπές ώρύιν άπό τά ψ καί φιλολογικά μαθήματα. ) Ετσι τά παιδιά τελειώνουν

μέση εκπαίδευση χωρίς νά έχουν μάθει ή ακούσει τίποτα γιά τήν ’Επανάσταση τού 2 1 καί γιά τή νεότερη ελληνική Ιστορία, χωρίς νά έχουν μάθει τίποτα γιά τήν ευρω­ παϊκή σκέψη, λογοτεχνία καί τέχνη, τή δυ­ τική ή τήν ανατολική. Τά παιδιά άποχαιρετούν τό σχολείο σκίζοντας τά βιβλία, πού ήδη έχουν κουρελιαστεί άπό τήν κακή βι­ βλιοδεσία, άναρωτούνται άν τά αίτια τής Γαλλικής επανάστασης ήταν 7 ή 8 καί τρα­ γουδούν: «Έχε γειά σχολείο! Δέν θ' ανοίξω πιά βιβλίο».34 Σημειώσεις: λ Εισαγωγή στις ίατοριχές σπονδές, Ο.Ε.Δ.Β. ’Αθήνα

1980, σελ. I l l (ϋλη επιλογής I)’λυκείου).

-■ Τζ. Ντιονι, ’Εμπειρία καί Έκπαίόενση. Γλάρος, Αθήνα, 1980.

3 Π. Ξένος κα ί επιτροπή, «Σχολικά βιβλία » στό Προ­ βλήματα τής ελληνικής έκπαίόεναης, Α ' Συνέδριο Παιδείας τής ’Ομοσπονδίας Ιδιωτικών ’Εκπαιδευ­ τικών Λειτουργών Έλλάόας, έκύ. Τεκμήριο, 6 ’ εκδ. 'Αθήνα, 1980.

4· Α. Δημαράς, «Μηχανισμοί τής Αντιμεταρρύθμισης» ατό Προβλήματα τής ελληνικής έκπαίόεναης, ο. π. (°ημ. .1). Βλ. καί Α. Δημαράς, Ή μεταρρύθμιση που έγινε (Τεκμήρια ιστορίας), τόμ. Α '-Β ’, Ερμής, 1973-1974.

3 Σ, Σ. Μαρκιανός, «Σκέψεις γιά τό "βοηθητικό βι­ βλίο ιστορίας’’ τών τάξεων τού λυκείου », περ. Νέα Παιδεία, τ. 12, σελ. 42. β· Βλ. Σχέδιο μιας λαϊκής παιδείας, ΕΙσήγηση του Ε.Α.Μ. καί τής Ε.Π.Ο.Ν. στή γραμματεία παιδείας τής Π.Ε.Ε.Α. (ίμπνευστής έργου Δ. /ληνός), 1944.

■ Ν. ΙΙόοτμαν — Το. Ιΐαϊνγκάρτνερ, Ή εκπαίδευση σιί μέσο ανατροπής τον κατεστημένου, έκδ. Μπουκονμάνη, ’Αθήνα, 1975. Λ· Φ.Ε.Κ. 1005, τεύχος ΙΕ, 4.12.78, Υπουργικοί ίιπσψά σεις καί εγκρίσεις περί προκηρύξιως διαγωνι­ σμού γιά τή συγγραφή διδακτικών βιβλίων Γ τάξεως γυμνασίου (I), Α ’ τάξεως γυμνασίου (5). Β τιίξεως γυμνασίου (0 ).

3 Ν. Καλοκαιρινός, <■Προβλήματα σχετικά με τή συγ­ γραφή τών νέων διδακτικών βιβλίων τής Ιστορίας», ι7,υ Φιλόλογος, τ. 5. Δεκέμβριος 1905.

■ Βλ. Οδηγίες για τή διδακτέα ύλη καί τή διδασκαλία τώε μαθημάτων, 1980, καί Υπουργικοί Αποφάσεις καί έγκρισης περί προκηρύξιως διαγωνισμού, δ.π. Ιαημ.8), ■ Δ. Τσιαγκλής καί επιτροπή, « Π εκπαιδευτική μεταρρύθμιση», ιΊοήγηση στό Προβλήματα τής ίλληι τ Χ,Κάς ίκπ α ίδευσ η ς, δ.π. (σημ 3).

Βλ. Οδηγίες γιά τή διδακτέα Ολη καί τή διδασκαλία

.

των μαθημάτων, Ο.Ε.Δ.Β., 198(1, Κ Ιίσστμαν Γσ Βαϊνγκάρτνερ, δ.π. (σημ. 7), σιλ. ίοο. Shrlht Ferguson, - The Project Method», στό Nnv Methods in ilir Sillily mnl Ic ilih in g at History, a Ballnnl, Temple Smith, l.out!on, 1970.

. ’ γ· γ Μαρκιανός, 6.π, (σημ 5).

-Χ 'δ'". lime λαϊκής πιιιδτίιις, δ.π. (οημ 0) ° Boh,·,, Itouch. .lo c a l lli ,io n ·, άρθρο στό N ov Mavrmcnt, In (hr Study nml Teaching o f Hi,lory,

ed. M. Bullard, Temple Smith, London, 1970.

17. Ζάν Πιαζέ, Τό μέλλον τής ίκπαίδευσης. Υποδομή, ’Αθήνα, 1979. σελ. 58.

18. Γιά τή σημασία νποβολ.ής έρωτήσεων βλ.: G. Piaget, The Language and the Thought o f the Child, Routledge and Kegan Paul, London. Ειδικότερα γιά τήν Ιστορική αντίληψη τού π α ιδ ιο ύ καί τή σημασία τών συγκεκριμένων εμπειριών βλ. R. Ν. Hallam, - Piaget and Thinking in History», άρθρο στό New Move­ ments in the Study and Teaching o f History, δ.π. (σημ. 16).

19. Ν. Πόστμαν-Τα. Βαϊνγκάρτνερ, δ.π. (σημ. 7).

20. U. Bode, C. Otto, Μ. Kishke, Education fo r Crea­ tivity, Friedrich Verlag-Vebber, F. R. o f Germany, 1979. Sheila Ferguson, «The Project Method» δ.π. (σημ. 13). Περ. Διαβάζω, τ. 44. Ιούλιος '81, «Τό Μουσείο Μπενάκη». Περ. Διαβάζω, τ. 24, ’Οκτώ­ βριος '79. Περ. ’Αντί, τ. 115, Ειδική έκδοση, αφιέ­ ρωμα στό παιδί.

21. Arnold Toynbee, « Widening Our Historical Horizon» στό New Movements in the Study and Teaching o f History, δ.π. (σημ. 16).

22. E. Τ. Μπελόττι, ’Α π' τήν πλευρά τών κοριτοιών, Βέργος. ’Αθήνα, 1977. Κλ. Ά λζόν, Ή διπλή κατα­ πίεση τής γυναίκας, έκδ. Ράππα, ’Αθήνα, 1976. Κ. Χόρνεϋ, Ή ψυχολογία τής γυναίκας, Γλάρος. Α. Φράγκουδάκη, Τά αναγνωστικά βιβλία του δημοτι­ κού, θεμέλιο.

23. C. L. Hannam, «Prejudice and the Teaching o f Hi­ story», στό New Movements in the Study and Tea­ ching o f History, δ.π. (σημ 16).

24. Κ. Καλοκαιρινός, «Προβλήματα σχετικά με τή συγ­ γραφή τών νέων διδακτικών βιβλίων τής Ιστορίας», άρθρο στό περ. Φιλόλογος, τ. 5, Δεκέμβριος 1965.

W. McNeill, « World History in the Schools», ατό δ.π. (σημ. 16). I. Δ. Ρέντζου, «Μιά άνθρωπολογική θεώρηση τής σχολικής γνώσης», άρθρο ατό περ. Νέα Παιδεία, τ. 9.

25. Ξένοι πολιτισμοί άναφέρονται στά βιβλία Α ' γυμνα­ σίου καί Α ’ λυκείου, τά όποια καλύπτουν τήν προϊ­ στορική καί αρχαία εποχή.

26. Α. Μ ατλάρ-Α. Ντόρφμαν, Ντόναλντ ό απατεώνας ή ή διήγηση τού ιμπεριαλισμού ατά παιδιά, εκδ. Ύ ψ ι­ λον, 1979.

27. C. L. Hannam, - Prejudice and the Teaching oj Hi­ story», δ.π. (σημ. 23).

28. R. N. Hallam. «Piaget and Thinking in History», δ.π. (σημ. 18).

29. 7- Καζνέβ, Ό άνθρωπος τηλεθεατής, ή T V. σάν κοινωνικό φαινόμενο. Πύλη. 1979.

30. Α. Δημαράς, «Μηχανισμοί τής Αντιμεταρρύθμι­ σης», δ π ( σημ. 4) 31. Γ. Βίλτσος, Κοινωνία καί γλώσσα, έκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1976. Α. Φραγκουδάκη, «Γλωσσική Μεταρ­ ρύθμιση (γλώσσα καί εξουσία)», περ. Ό Πολίτης, τ.

2, Ιούνιος 1976.

32. Γιά τά Δ.Β.Ί. τού λυκείου βλ.: Σ. Σ. Μαρκιανός, ι.Σκέψεις γιά to “βοηθητικό βιβλίο τής Ιστορίας” τών τάξεων τού λυκείου», στό περ. Νέα Παιδεία, τ.

12. Γ. ΙΙανδώρσς, «Τά βιβλία γιά τήν διδασκαλία τής Ιστορίας στήν τελευταία (Γ ) τάξη τού λυκείου», στήν ιίσήγηση «Σχολικά Βιβλία». II. Ξένος καί επι­ τροπή Γ ΙΙανδώρσς-- στό Προβλήματα τής ίλληνικής ίκπαίδευσης. Α Συνέδρια O LE.Δ Ε, Τεκμήρια, Αθήνα, Ι98Θ. Φ. Κ. Βώρος. Ιστορία ίπιλογής Γ γε­ νικού λυκείου. Νέα Παιδεία, τ. 12.

I I μ Κριμμυδάς, Νεότερη Ιστορία, ελληνική καί εύρωπαϊκή, ίκδ. I νώση.

34 Δημσσιι υμένα πρόσηατα σε μαθηματικό περιοδικό.

49

Μ αρίνος Ρεκλείτης

Τα οιολια των μαθηματικών ΓΤΊ

/

£>

Λ

/

~

Διαβάζοντας ένα ένα τά βιβλία μαθηματικών τού λυκείου ό καθένας μπορεί νά παρατηρήσει μερικά κοινά άρνητικά χαρακτηριστικά. Τό κυριότερο είναι ότι σχε­ δόν δλοι οί συγγραφείς ξέχασαν τό σκοπό πού γράφεται ένα διδακτικό βιβλίο. Έ τσ ι έχουμε έναν υπερβολικό συμβολισμό πού μετατρέπει τή μελέτη των μαθημα­ τικών σέ μελέτη μιάς ξένης γλώσσας, καί μάλιστα γραμμένης σέ κρυπτογραφικό κώδικα. Χρειάζεται τίς πιό πολλές φορές ό μαθητής νά μετα φ ρά σ ει άπό τά μαθη­ ματικά στά έλληνικά τό κάθε τί πού διαβάζει, νά προσπαθήσει νά τό κατανοήσει, νά τό λύσει άν χρειάζεται, καί στή συνέχεια τά συμπεράσματά του νά τά ξαναμεταφράσει άπό τά έλληνικά στά μαθηματικά. Τά ελάχιστα βιβλία πού προσπάθη­ σαν νά ξεφύγουν άπό τόν ύπερβολικό συμβολισμό δέν άπόφυγαν τά λάθη τήζ άσάφειας, ένώ υπάρχουν άρκετά επιστημονικά λάθη ουσίας άκόμη καί σέ ορι­ σμούς. Έ να δεύτερο, εξίσου σοβαρό, λάθος είναι δάξει, άλλά κυρίως πώς θά γίνει ή διδασκα­ τό επίπεδο δυσκολίας τών θεμάτων πού λία στην τάξη καί πώς θά βοηθηθεί πραγμα­ επεξεργάζεται κάθε βιβλίο, καθώς καί τών τικά ό μαθητής χρησιμοποιώντας τό διδα­ έφαρμογών καί άσκήσεων πού περιέχει. κτικό του βιβλίο. Γιατί είναι δύσκολο να Έτσι τα πιό πολλά βιβλία εισάγουν τίς νέες δεχτεί κανείς πώς φιλοσοφία καί στόχος του έννοιες, άκόμη κιιί τίς άπλές, με έναν τρόπο ύπουργείου καί γενικότερα τής πολιτείας ξερό, περιληπτικό καί δυσνόητο. Τά πρά­ είναι τό πώς θά μισήσουν οί μαθητές τά μα­ γματα άγγίζουν τό παράλογο όταν πρόκει­ θηματικά, τούς μαθηματικούς καί τό σχο­ ται νά είσαχθούν έννοιες δύσκολες. Επειδή λείο, όπως σχεδόν γίνεται σήμερα. τό αναλυτικό πρόγραμμα έπιβάλλει νά δι­ Ή ’Επιτροπή Παιδείας τής 'Ελληνικής δαχτούν πάρα πολλά πράγματα σέ πολύ Μαθηματικής Εταιρείας (ΕΜΕ) έπί δύο λίγο χρόνο, τά πιό πολλά μαθηματικά βι­ χρόνια τώρα άσχολεϊται μέ τή μελέτη τών βλία τού λυκείου έχουν κεφάλαια όλόκληρα Αναλυτικών προγραμμάτων τών μαθηματι­ πού ποτέ δέν διδάσκονται (άν καί θά κών γιά τό δημοτικό καί τό γυμνάσιοπρεπε), πολλά βασικά κομμάτια τής θεω­ Πρώτη της ίνέργεια ήταν νά καθορίσει ύ? ρίας διατυπωμένα σάν άοκήσεις γιά τούς αρχές πού πρέπει νι'ι Ικανοποιεί τό άναλυ* μαθητές, άλλά καί άρκετά κενά καί παρα­ τικό πρόγραμμα γιά τήν έννιάχρονη υπο­ λείψεις. Τά πράγματα γίνονται άκόμη χει­ χρεωτική έκπαίδευση. (Γιά όσους ίνδιαψί" ρότερα μέ τίς άλλεπάλληλες καί πολλές φο­ ρονται, αυτές οί «άρχές» δημοσιεύτηκαν ρές άλληλοουγκρουόμενες όδηγίες-διαταγές ατό περιοδικό τής ΕΜΕ «’Ενημέρωση*’ τού ύπουργείου καί τού Μ ΜΙ τεύχος 12, σελ. 4.) Στή συνέχεια μελέτησε τι Καί δλα αυτά γίνονται γιατί δέν ύπάρχει φιλοσοφικό περιεχόμενο τού Αντικειμένου σαφές αναλυτικό πρόγραμμα, σύγχρονο, με­ (τών μαθηματικών πού θά διδαχθούν), λετημένο ώς τήν παραμικρή του λεπτομέ­ διάρθρωση καί τήν κατανομή τής ύλυ ρεια» τέτοιο πού νά δείχνει ατό συγγραφέα μαθηματικών γιά τόν Αντίστοιχο τού κάθε βιβλίου άλλά καί ιετο διδάσκοντα, σπουδών καί. τέλος, έπεξεργάστηκ; όχι μόνο τί καί πόσο θά συγγράφει ή θά δι πιό Αναλυτικό τρόπο, όχι μόνο τί κι 50

άλλά καί πώς θά γραφτεί καί θά διδαχτεί τό κάθε κομμάτι μαθηματικών γιά τήν κάθε τάξη. Μέ τόν τρόπο αύτό, άν τό σχέδιο Αναλυ­ τικού προγράμματος πού προτείνει ή ΕΜΕ γίνει τελικά Αποδεκτό (ύστερα φυσικά άπό ανοιχτό διάλογο καί τίς Απαραίτητες συμ­ πληρώσεις καί διορθώσεις), θά υπάρχει κοινή κατεύθυνση σέ όλα τά διδακτικά βι­ βλία πού θά γραφτούν σύμφωνα μέ αύτό, χωρίς τά χάσματα, τίς παραλείψεις, τά κενά καί τίς Αντιφάσεις πού τόσο πολύ παρατη­ ρούνται στά σημερινά βιβλία, άλλά καί χω­ ρίς υπερφόρτωση τών βιβλίων μέ όλόκληρα κεφάλαια πού ποτέ δέν διδάσκονται ή δι­ δάσκονται βιαστικά καί έπιπόλαια, άπλώς γιά νά «καλυφθεί ή ύλη». Αρκετές φορές στό παρελθόν ή ΕΜΕ έχει Ασκήσει κριτική γιά διάφορα βιβλία μαθη­ ματικών, κυρίως τού λυκείου, άλλά καί τής ^ γυμνασίου. ’Αρχίζοντας άπό τό βιβλίο κορμού τής Γ' λυκείου, γιά νά καταλάβουμε καλύτερα τήν καταλληλότητά του, άρκεί νά αναφέρουμε πώς Αρχικά γράφτηκε σάν βι­ βλίο τής Α' τεχνικού λυκείου, όπου καί δι­ δάχτηκε γιά ένα χρόνο, καί στή συνέχεια, ώ μερικές μικροτροποποιήσεις, κρίθηκε κατάλληλο γιά τήν Γ' γενικού λυκείου. Είναι φανερό πώς ένα βιβλίο κατάλληλο γιά τή μιά τάξη είναι Ακατάλληλο γιά τήν άλλη. ΓΓ αύτό παρατηρείται ένα φόρτωμα πε­ ριττών κομματιών ύλης, πού διαδοχικές διαταγές, πολλές φορές σταλμένες κατόπιν έορτής, καθορίζουν τί θά διδαχτεί καί τί Αχι. Έτσι άπό τίς 117 πρώτες σελίδες του °τό σχολικό έτος Ί 979-80 διδάχτηκαν μόνο °ί 28!! Άλλά καί όσα τμήματα διδάσκονται, σύμφωνα μέ τίς διαταγές, δέν είναι Απαλλα­ γμένα άπό σοβαρά έπιστημονικά λάθη, Ασάφειες καί παραλείψεις. Καί αύτά όχι μονο σέ Ασκήσεις ή Αποδείξεις θεωρημάτων αλλά καί σέ ορισμούς, άκόμη καί στή θεμελίΐιιση βασικών έννοιών. (Γιά συγκεκριμένες παρατηρήσεις 6λ. «’Ενημέρωση», τεύχος Ό-11, σελ. 7.) Ολιε αύτά, μαζί μέ τόν άντιπαιδαγωγικό τρόπο Ανάπτυξης δριομένων ένοτήτων καί τήν Ασυμφωνία πού παρατηρείται σέ Αρκε­ τές έννοιες Ανάμεσα σ’ αύτό καί στά άλλα βιβλία μαθηματικών τού λυκείου, δημιουρ­ γούν τόν κίνδυνο νι'ι τεθεί σέ έξετάοεις τής * τάξης άσκηση τού έπιπίδου τής Α λυΧτίου καί νι'ι μήν μπορέσουν οί μαθητές να \τ,|ν αντιμετωπίσουν. "Ετσι όμως θά μπο­ ρούσε νά βγάλει κανείς τό συμπέρασμα πώς

μαθηματικά τ'

τά παιδιά μας δέν είναι ικανά νά Αφομοιώ­ σουν βασικές έννοιες- πράγμα Απαράδεκτο.

• Τό βιβλίο επιλογής «Στοιχεία μαθημα­ τικής άναλύσεως», Β. Στάικου, έχει γραφτεί σέ άλλη εποχή καί δέν συμφωνεί μέ τό ση­ μερινό Αναλυτικό πρόγραμμα σέ άρκετά ση­ μεία. Σέ πολλά σημεία είναι τόσο συνοπτικό, πού είναι Αδύνατο νά τό παρακολουθήσει ό μαθητής. Άλλά καί στό σύνολό του Απωθεί τούς μαθητές μέ τόν ύπερβολικύ του συμβο­ λισμό καί τή θεωρητικολογία του. Μέ τόν τρόπο πού είναι διαρθρωμένο δέν μπορεί νά φανεί ή γεωμετρική σημασία τών εννοιών πού πραγματεύεται, πού είναι άλλωστε ό ένας άπό τούς σκοπούς τής μαθηματικής Ανάλυσης. Μέ τίς διαδοχικές διορθώσεις πού έχει ύποστεί κατά τίς άλλεπάλληλες εκδόσεις του λίγες μόνο Ασάφειες καί παραλείψεις έχουν άπομείνει, σέ σίιγκριση βέβαια μέ άλλα βι­ βλία πού χρησιμοποιούνται στό λύκειο. (Γιά συγκεκριμένες παρατηρήσεις βλ. «Ενημέ­ ρωση», τεύχος 10-11, σελ. 6.)

• Τό βιβλίο επιλογής «Στοιχεία Αναλυ­ τικής γεωμετρίας», Γ. Τσάγκα, στά δύο χρό­ νια τής κυκλοφορίας του ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριών, κυρίως Από τούς μαθηματι­ κούς πού χρειάστηκε νά τό διδάξουν καί τούς μαθητές πού χρειάστηκε νά τό καταλά­ βουν. Καί αύτό γιατί τά πολλά λάθη πού περιέχει τό κάνουν τελικά Ακατάλληλο σάν διδαχτικό βιβλίο. Καί τά λάθη αύτά δέν βρίσκονται μόνο στίς Ασκήσεις (πού μερικές λύνονται λανθασμένα άκόμη καί στά βιβλία λύσεων πού κυκλοφόρησαν) ή οτήν Από­ δειξη θεωρημάτων, άλλά καί ατούς ίδιους τούς όριομούς. Ή ΕΜΕ είχε έπισημάνει

51

w

πλήθος λαθών καί Αντιφάσεων πάνω στην πρι πρώτη έκδοση τού βιβλίου, από τά όποια τά πες περισσότερα διορθώθηκαν στη δεύτερη έκ­ δοση. (Γιά συγκεκριμένες παρατηρήσεις βλ. «Ενημέρωση», τεύχος 10-11, σελ. 3.) Έτσι, στή δεύτερη έκδοση ό συγγραφέας παρέλειψε ολόκληρα τμήματα, άλλαξε άλλα ή κάί πρόσθεσε άλλα πού χρειάζονταν. ’Αλλά καί τό υπουργείο μέ οδηγίες του διόρθωσε άρκετά άπό τά υπόλοιπα καί κατάργησε μερικά, έστω καί διορθωμένα άπό τόν συγγραφέα. Παρ' όλα αύτά καί τό βιβλίο αύτό, δπως καί τά υπόλοιπα τής Γ' λυκείου, είναι άπό κατασκευής του ακατάλ­ ληλο. Στό βιβλίο επιλογής τής Β' τάξεως επι­ στημονικά λάθη ουσίας δέν υπάρχουν παρά ελάχιστα. Παιδαγωγικά όμως λάθη υπάρ­ χουν: Είναι όλο τό βιβλίο! Λένε ότι τά μα­ θηματικά είναι μιά άλυσίδα καί ότι άν ένας κρίκος λείψει, τότε δύσκολα προχωρεί κα­ νείς παραπέρα. Δυστυχώς ή ταξινόμηση τής ύλης τού βιβλίου κατά κεφάλαια άλλά καί μέσα σέ κάθε κεφάλαιο είναι αποσπασμα­ τική καί τής λείπει τελείως τό στοιχείο τής επαγωγής άπό τό εύκολο σό δύσκολο, άπό τό άπλύ στό σύνθετο. Συναντάς έννοιες πού άναφέρονται σέ παρακάτω κεφάλαια ή συναντάς άσκήσεις πού λύνονται μέ θεωρία, βασική μέν, άλλά πού λείπει άπό τό βιβλίο. Τέλος, πολλά βασικά θεωρήματα, πού ή γνώση τους άπαιτείται γιά τή λύση άσκήσεων τού βιβλίου, έχουν τεθεί οάν άσκήσεις (γιά νά λύσω τήν άσκηση 15 π.χ. πρέπει νά χρησιμοποιήσω τήν άσκηση 3). Τά παραδεί­ γματα πού περιέχει τό βιβλίο είναι πολύ λίγα καί τά σχήματα ελάχιστα. Οί υποδεί­ ξεις γιά τή λύση τών άσκήσεων σέ πολλές περιπτώσεις είναι δυσνόητες καί θυμίζουν μάλλον μαγεία, ταχυδακτυλουργία ή έπιφσίτηοη. Τέλος, τό βιβλίο γίνεται κατα­ νοητό, μέ άρκετή φυσικά προσπάθεια, άπό δευτεροετείς καί πάνω φοιτητές. (Γιά συγ­ κεκριμένες παρατηρήσεις βλ. «Ενημέ­ ρωση», τεύχος 10-11, σελ. 10.) Είναι όμως άπαράδεκτο νά μισούν έξαιτίας του τά μαθηματικά καί οί λίγοι μαθητές πού ώς τώρα τά άγαπούοαν, • Τό βιβλίο κορμού «Άλγεβρα-Τριγω* νομετρία», Η. Τζιώρα I. Πανάκη, όσον άφορά τήν άλγεβρα διδάσκεται τόσο λίγο καί τι’χιο άποσπααματικά πιά στή Β λυ­ κείου, πού θά ήταν άδικο νά τό κρίνει κα­ νείς. Λπο τίς 130 σελίδες του οτά πιό πολλά σχολεία φέτος διδι'ιχτηκαν μόνο οί

52

30-32. (Πρίν άπό μερικά χρόνια είχε 400 ολόκληρες σελίδες!!)

• Κάποτε ή Γεωμετρία Παπανικολάου διδασκόταν καί στίς τρεις τάξεις τού λυ­ κείου. Τώρα διδάσκεται ή ίδια (τουλάχιστο κατά τό άναλυτικό πρόγραμμα) στή Β' λυ­ κείου. "Ετσι καταργήθηκε ή στερεομετρία καί μέ τή φορά τών πραγμάτων θά καταργηθεί σέ λίγα χρόνια καί ή γεωμετρία σάν μάθημα. Καί άς έθεωρείτο κάποτε τό κατ' έξοχήν μάθημα, τό μάθημα πού άναπτύσσει τή φαντασία τού μαθητή, τό μάθημα πού δημιουργούσε σκεπτόμενους άνθρώπους. ”Ας θυμηθούμε τό «μηδείς άγεωμέτρητος είσίτω» στή μετόπη τής ’Ακαδημίας τού Πλάτωνα. Γιά νά κατανοήσουμε καλύτερα τήν ποιό­ τητα καί τήν καταλληλότητα τών μαθηματι­ κών βιβλίων τής Α' τάξης τού λυκείου, θά πρέπει νά δούμε πρώτα τό βιβλίο τής Γ' γυ­ μνασίου. Γιατί τό βιβλίο τής Γ' γυμνασίου άπευθύνεται, κυρίως στά τμήματα τής γεω­ μετρίας, πιό πολύ στην έποπτεία, χρησιμοπυιώντας χριστουγεννιάτικες κάρτες γιά νά δώσει τήν καθετύτητα ευθείας σέ έπίπεδο, ένώ αντίθετα έχει καί θέματα πού είναι πέρα άπό τίς δυνατότητες αυτής τής ηλικίας (γραμμικός προγραμματισμός). Έτσι, άπό τίς χριστουγεννιάτικες κάρτες τής Γ' γυμνα­ σίου, καί μετά άπό έξετάσεις πού πάντα λείπουν τά θέματα γεωμετρίας, ό μαθητή; έρχεται στην Α' λυκείου vet άντιμετωπίσει τό βιβλίο γεωμετρίας Παπαμιχαήλ-Σκιαδα, ένα βιβλίο μέ αυστηρά άξιωματική θεμελίωση. Έτσι, ό μαθητής πνίγεται μέσα σε μιά θάλασσα άξιωμάτων. Γιά τό κάθε τι χρειάζεται άπόδειξη πού νά στηρίζεται όχ1 σέ δ,τι έχει μάθει οτά έννέα χρόνια σχολική; ζωής άλλά μόνο στά προηγούμενα μαθή­ ματα αυτής τής τάξης. Τό ίδιο πρόβλημά άντιμετωπίζει ό μαθητής καί μέ τήν άλγε­ βρα. έστω καί σέ λιγότερο βαθμό. Είναι φα­ νερό πιίις ή φιλοσοφία των βιβλίων αύτ">ν είναι λαθεμένη. Η τέχνη τής Απόδειξης δΐ'ν μαθαίνεται ξαφνικά στήν Λ' λυκείου. πρεπε νά είχε ξεκινήσει νωρίτερα, άπί> τη Β' άκίιμη γυμνασίου. Καί ποτέ δέν πρέπε* νιι ξεκοπεί ό μαθητής άπό τήν εφαρμογΊ· τήν πράκτική έφαρμογή, στή ζωή καί στώ άλλες έπιοτήμες. Ίιι διδακτικίι βιβλία στή μέση παιδιά), δέν είναι έπιστημονικές διατριβές, ένας στρωτός δρόμος γιά τήν πρι στήν έπιοτήμη. είναι ένα πρώτο άν των έπιστημονικων προβλημάτων.

Π αναγιώτης Β. Κόκκοτας

Τά σχολικά εγχειρίδια τών φυσικών Η έλλειψη ύλικοτεχνικής υποδομής, πού μαστίζει τά σχολεία μας καί σημαδεύει Τή στάθμη καί τήν ποιότητα τής πα ιδείας μας, πλήττει κατά κύριο λόγο τό μάθημα τών φυσικών καί καθορίζει τό χαμηλό επίπεδο τής διδασκαλίας του. Γι αύτό δέν είναι υπερβολή νά υποστηρίξουμε ότι τά φυσικά στή χώρα μας, πού διδάσκονται Χώρίς πειράματα καί χωρίς τήν ενεργητική συμμετοχή τών μαθητών στό εργαστή­ ριο, δίνονται στούς μαθητές κατά τόν ίδιο τρόπο μέ τήν ιστορία καί τά θρησκευ­ τικά καί ή διδασκαλία τους βρίσκεται χρονικά ένα σχεδόν αιώνα πίσω άπό τίς Προηγμένες χώρες. Κατά τή γνώμη μου ή πρώτη συνέπεια τής μή σωστής διδασκα­ λίας τών φυσικών είναι ή άνυπαρξία έγχώριας τεχνολογίας πάνω στήν όποια νά βασιστεί ή αύτοδύναμη ανάπτυξη τής χώρας, γιατί τά φυσικά καί ή τεχνολογία είναι άλληλένδετα καί ή συνύπαρξή τους άναγκαία. , Σήμερα τόσο στή Δυτική όσο καί στήν Ανατολική Ευρώπη δέν νοείται διδασκαλία τών φυσικών χωρίς τήν ύπαρξη εργαστη­ ρίων, άφθονων υλικών μέσων καί χωρίς τή ρυμμετοχή τών μαθητών στά πειράματα. Ενω οί ξένοι έχουν άλλο βιβλίο γιά το δά­ σκαλο καί άλλο γιά τό μαθητή, έργαστηριακσύς οδηγούς τόσο γιά τόν πρώτο όσο καί '/ιά τό δεύτερο, δίνουν ελευθερία στό δά­ σκαλο νά έπιλέξει ποιό βιβλίο θά άκολουθή σει στήν τάξη του, εμείς περιοριζόμαστε στό μοναδικό σχολικό εγχειρίδιο, πηγή Υνώοης καί γιά τούς δύο, καί άπαιτούμε τήν ομοιόμορφη διδασκαλία του σ' όλη τήν έπικράτεια, λές καί τά φυσικά δέν είναι τίποτα περισσότερο άπό έναν κατάλογο πληροφορ*ών πού πρέπει νά τόν μάθουν οί μαθητές. Αυτή η στενότητα μέσων διδασκαλίας, έρΥαστηρίιον κ.τ.λ. καθώς καί τό γεγονός ότι ή Πανεπιστημιακή κατάρτιση των καθηγητών των φυσικών δέν είναι αύτή πού απαιτείται Υ·α νά διδάξουν Ικανοποιητικά στήν έκπαίδευοη, πρέπει νά άντισταθμίζονται μέ την κ“ λή ποιότητα καί τήν υψηλή στάθμη των σχολικών εγχειριδίων. 'Εκτός τούτου, άν δεχτού μι τήν άποψη τού Dewey ότι στα φυσικά ό τρόπος διδασκαλίας είναι έξίοου

σπουδαίος μέ τήν ύλη πού διδάσκεται, τότε είναι λογικό νά υποστηρίξουμε ότι τά σχο­ λικά εγχειρίδια στόν τομέα αύτό πρέπει νά γράφονται μέ Ιδιαίτερη προσοχή καί φρον­ τίδα, γιά νά ικανοποιούν τίς άνάγκες των μαθητών καί νά τούς άναπτύσσουν καί τίς δεξιότητες έκεΐνες τών οποίων ή καλλιέρ­ γεια γίνεται στό εργαστήριο, άφού τά εργα­ στήρια στα σχολεία μας είναι ή υποτυπώδη ή άνύπαρκτα. Τά ξένα έγχειρίδια τών φυσικών στηρί­ ζονται στόν πειραματισμό τών μαθητών καί τίς άνακαλυπτικές διαδικασίες καί στήν επίδειξη μόνο μερικών δύσκολων πειραμά­ των άπό τό δάσκαλο. Διακρίνονται γιά τόν πλούτο καί τή φαντασία, τήν κατανόηση καί τά διδακτικά τεχνάσματα, τίς άφθονες άπεικονίσεις. τίς άριοτοτεχνικές φωτογρα­ φίες καί τά κατάλληλα πληροφοριακά δια­ γράμματα. Τά νέα θέματα είσάγσνται πάντοτι πειραματικά καί οί μαθητές έχουν τήν ευκαιρία vet Ανακαλύπτουν τίς άρχές καί τούς νόμους πού διέπουν τό φυσικό κόσμο. Μέ τον τρόπο αύτό δέν καταλαμβάνονται άπό πλήξη καί άδιαφορία, άλλά βλέπουν τά φυσικά σάν ένα άντικείμενο πού γοητεύει <αί προσκαλει σέ πνευματική περιπέτεια.

5.3

w ψ

Μαθαίνουν νά τούς κινείται ή περιέργεια καί νά ψάχνουν γιά κάτι καινούριο. Γίνον­ ται ικανοί νά παρατηρούν, νά άντιμετωπίζουν προβλήματα, νά κάνουν υποθέσεις καί νά τίς ελέγχουν μέ τά πειράματα πού έκα­ μαν. Αυτή είναι ή μεθοδολογία καί ή διαλε­ κτική πού άκολουθεΐται γιά τήν άνακάλυψη νέων φαινομένων καί αυτός ό τρόπος σκέ­ ψης θά βοηθήσει τούς μαθητές νά σκέφτον­ ται σωστά καί νά άντιμετωπίζουν μέ επιτυ­ χία όχι μόνο επιστημονικά θέματα αλλά καί θέματα τής καθημερινής τους ζωής. Ή συγγραφή τών έγχειριδίων αυτών άπαιτεϊ τέχνη καί φαντασία, γιατί υπάρχει μιά άρχιτεκτονική στή δόμηση τής επιστη­ μονικής γνώσης. Οί παρατηρήσεις καί οί πληροφορίες, παρόλο πού είναι βασικές γιά τά φυσικά, δέν είναι ούτε τά μέσα ούτε οί σκοποί, άλλά άποκτούν ουσιαστικό νόημα μόνο μέ τήν άλληλοεπίδραση θεωρίας καί λογικών διεργασιών. Αύτός είναι ό λόγος πού ή παράθεση τών πληροφοριών δέν είναι άρκετή, άλλά άπαιτεϊται συστηματική οργά­ νωσή τους μέσω τής οποίας μπορούν νά άντιμετωπιστούν νέα προβλήματα. Αύτό, κατά τή γνώμη μου, Αγνοείται παντελώς άπό τούς συγγραφείς τών σχολικών εγχειρι­ δίων στή χώρα μας, οί όποιοι άγωνίζονται νά δώσουν όσο γίνεται περισσότερες πλη­ ροφορίες. Συνεπώς οί μαθητές δέν θά κατα­ νοήσουν ποτέ τήν άθροιστική φύση τών φυ­ σικών μέ τήν απλή πυραμιδοποίηση τών πληροφοριών, γιατί άπαιτεϊται κατανόηση τού τρόπου μετασχηματισμού τών έννοιακών δομών, αυτό ακριβώς κάνει τή συγ­ γραφή τών έγχειριδίων τών φυσικών τέχνη δύσκολη καί περίπλοκη · γιά τό λόγο αύτό οί συγγραφείς τών έγχειριδίων θά πρέπει νά διακρίνονται γιά τή σοφία καί τή συγγρα­ φική τους Ικανότητα. Σήμερα τό σπουδαίο γράψιμο βασίζεται στήν παρατήρηση καί τή φαντασία, πού είναι χαρακτηριστικά τής έπιστημονικής σκέψης. Αντίθετα άπό ό,τι συμβαίνει στή χώρα μας, τα ξένα εγχειρίδια είναι κατά τέτοιο τρόπο γραμμένα ώστε τά διάφορα κεφάλαια να συσχετίζονται μεταξύ τους καί νά (αποτε­ λούν μέρη ενός ενιαίου συνόλου, ή δέ διδα­ κτέα ύλη αντιμετωπίζεται μέ ερευνητικό τρόπο όμοιο μέ έκείνο πού χρησιμοποιείται ατό έργαοτήριο. Ό μαθητής συνδυάζει τί; πληροφορίες πού απέκτησε άπό πρώτο χέρι οτό έργαοτήριο μέ έκείνες πού του παρέχει τό έγχειρίδιο. Επειδή είναι δύσκολο γιά

54

ένα άτομο νά συγκεντρώνει όλες τίς ικανό­ τητες πού άπαιτούνται γιά τή συγγραφή τών εγχειριδίων, γι’ αύτό τό έργο αύτό άνατίθεται σέ ομάδες έπιστημόνων καί παιδαγω­ γών. Σάν παράδειγμα άναφέρουμε τή συγ­ γραφή τών έγχειριδίων γιά τό Nuffield Chemistry Project στή Βρετανία, πού συν­ εργάστηκαν 150 ειδικοί. Έ να καλό έγχειρίδιο φυσικών θά πρέπει νά έχει τά εξής χαρακτηριστικά: 1) Νά είναι έπιστημονικά άρτιο. Δηλαδή στήν προσπά­ θεια τής άπλοποίησης τής γνώσης, ώστε νά γίνει κατανοητή, νά μή θυσιάζεται ή έπιστημονική άκρίβεια. 2) Νά είναι παιδαγω­ γικά κατάλληλο. Δηλαδή ή έκλογή καί ή διαπραγμάτευση τών θεμάτων νά είναι τέ­ τοια, ι'ύστε νά γίνονται κατανοητά άπό τούς μαθητές μέ τή μικρότερη δυνατή προσπά­ θεια. Γιά τό σκοπό αύτό οί συγγραφείς τών έγχειριδίων θά πρέπει νά είναι ένήμεροι τών θεωριών τών σχετικών μέ τή μάθηση καί τά στάδια τής διανοητικής άνάπτυξης τού παι­ διού. 3) Νά άκολουθούν ορισμένη μεθοδο­ λογία, ώστε νά προάγουν τόν έπιστημονικά τρόπο σκέψης. 4) Νά είναι πλήρη άπό πλευ­ ράς τεχνολογικής ενημέρωσης καί νά περι­ έχουν πολλές σύγχρονες τεχνικές έφαρμογές. 5) Νά είναι καλαίσθητα στήν έμφάνιση καί νά έποπτικοποιούν τό μάθημα μέ εικό­ νες καί διαγράμματα, ώστε νά γίνεται εύ­ κολα κατανοητό. Θά μπορούσε νά διερωτηθεϊ κανείς σέ ποιό βαθμό τά έγχειρίδια τών φυσικών στή χώρα μας συγκεντρώνουν τά παραπάνω χα­ ρακτηριστικά. Ά π ό έρευνα πού έκαμα τά δύο προηγούμενα χρόνια μέ τήν καθοδή­ γηση τού παιδαγωγικού τμήματος τού Πα­ νεπιστημίου Ίωαννίνων γιά τή διδασκαλία τών φυσικών στή μέση έκπαίδευση προκύ­ πτει ότι τά έγχειρίδια τών φυσικών κρίνονται άπό τούς καθηγητές πού τά διδάσκουν σέ μεγάλο ποσοστό σάν απλώς άνεκτά ή ('(κατάλληλα. Συγκεκριμένα συμπλήρωσαν τό σχετικό έρωτηματολόγιο 282 καθηγητές τών φυσικών πού διδάσκουν στή μέση έκπαίδευοη καί οί Απαντήσεις τους όσον αφορά τά έγχειρίδια συνοψίζονται στον παρακάτω πίνακα. Χάρη συντομίας άπό τούς τέσσερις χαρακτηρισμούς: πολύ καλό, καλό, άνεκτό. Ακατάλληλο πού περιείχε τό έρωτηματολόγιο γιά τά βιβλία Αναφέρει έδώ μόνο τό άθροισμα των ποσοστών ό κτό, (’(κατάλληλο πού έδωσαν οί κιιθηγ’ γιά τό καθένα

Ποοοστό τών άπαντήσεων πού χαρακτηρίζουν τά βιβλία τών φυσικών ανεκτα ή ακατάλ­ ληλα άπό επιστημονική καί παιδαγωγική άποψη, ανάπτυξη επιστημονικού τρόπον σκέψης, τεχνολογική ενημέρωση, καλ,αισθητική εμφάνιση καί εποπτικοποιηση τον μαθήματος.

βιβλίο φυσική Β' γυμνασίου Χημεία Β' γυμνασίου φυσική Γ' γυμνασίου Χημεία Γ' γυμνασίου φυσική Α' λυκείου Χημεία Α' λυκείου φυσική Β' λυκείου Χημεία Β' λυκείου φυσική Γ λυκείου Χημεία Γ' λυκείου

επιστημονική άποψη άνεκτό ή άκατάλληλο

παιδαγωγική άποψη άνεκτό ή άκατάλληλο

άνάπτνξη επιστημο­ νικής σκέψης άνεκτό ή άκατάλλη/,ο

τεχνολο­ γική ενημέρωση άνεκτό ή άκατάλληλο

καλαισθητι­ κοί έμφάνιση καί έποπτικοποίηση άνεκτό ή άκατάλλ,ηλο

50

78,8

74,7

79,3

66,3

16,1

38,1

30,1

24,1

12,1

76,6

78,3

83,8

83

73

21,9

43,7

35,2

21,1

27,3

59,9

70,1

85,1

89,6

85,1

90,6

97

96,1

96

95

58,1

68,9

81,1

84,6

83,2

55,4

78,8

77,2

59

75

53,7

71,7

81.4

87,9

82,6

79,2

87,8

88,6

92,2

89,5

άντικατασταθείμέ νέα, ή γενική εικόνα Αέν Αλλάζει, γιατί Παρόλο πού ιιεοικά άπιι τά ένχειρίΑια τον πίνακα (χονν Τά καινούρια όιέπονται <1πό τίς ΙΑιες Αρχές καί τήν ΙΑια φιλοσοφία με τα πακια.

Αν πάρουμε σάν παράδειγμα τή φυσική β γυμνασίου, βλέπουμε ότι άπό έπιοτηιονική άποψη κρίνεται σάν άνεκτό ή ακα­ τάλληλο σέ ποσοστό 50% (τό υπολοιπο 50 % άφορά τό χαρακτηρισμό πολύ καλό ή «*λό), άπό παιδαγωγική άποψη κρίνεται τνεκτό ή ακατάλληλο σέ ποσοστό 78.8% lV(" πολύ καλό ή καλό κατά 100 - 78.8 = 19,2% κ.ο.κ. Απο τόν πίνακα (μαίνεται ότι ή χημεία T11? Α λυκείου (τ»'τ βιβλίο τού Αιωκη) καί ή Χημεία τής Γ' λυκείου (Βάρβογλη) κρίθηκαν °ί πολύ μεγάλο ποσοστό σάν άνεκτά ή Ακα­ τάλληλα. "Αν έξαιρέσει κανείς ένα ή δύο 6ι(,λία τού πίνακα, οί καθηγητές δέν έχουν κ,ιλη γνώμη γιά τά υπόλοιπα. Θ πίνακας δείχνει ότι ή επιστημονική πλευρά των έγχειριδίων είναι προσεγμένη σιοοότερο άπό όλες τίς άλλες. Αφού τα χίοοτά της πρώτης στήλης είναι μικρότερα ό τά Αντί,,*.... . “ '·■■·· ..«.Ιών

"Γούτο ίσως οφείλεται οτό ότι τόσο οί συγ­ γραφείς όσο καί οί καθηγητές τών φυσικών κατέχουν καλύτερα τόν τομέα αύτο. Εξάλλου ή μή πειραματική διδασκαλία τού μα­ θήματος οδηγεί υποχρεωτικά στήν παροχή μόνο πληροφοριακής γνώσης. Τό κύριο χα­ ρακτηριστικό κάθε ενότητας είναι οί ορι­ σμοί πού είναι τυπωμένοι μέ μεγαλύτερα στοιχεία, γιά νά τονιστεί ατούς μαθητές ή σημασία τους καί νά παρακινηθούν στην απομνημόνευσή τους. Ετσι άν ό μαθητης αποστηθίσει τόν ορισμό καί το μαθηματικό τύπο μέ τόν όποιο τίς περισσότερες φορές συνοδεύεται, θεωρούμε ότι έμαθε το μά­ θημά Όμως αύτή ή θεώρηση των φυσικών δέν συμβάλλει στήν κατανόηση τής ούσίας τους, άφού δέν καλλιεργεί καμιά άπό τίς δεξιότητες έκείνες πού πρέπει νά αποκτή­ σουν τά παιδιά, όπως περιέργεια, παρατη­ ρητικότητα. ίρευνητικότητα. κριτική σκέψη. Ικανότητα νά κάνουν μετρήσεις κ.τ.Λ.

Τά βιβλία τών φυσικών κρίθηκαν από τούς καθηγητές πού τά διδάσκουν παιδα­ γωγικά άκατάλληλα, γιατί άγνοούν τίς ικα­ νότητες τού μέσου μαθητή. ’Έχουν γραφεί γιά νά ικανοποιήσουν τίς άπαιτήσεις ενός πολύ μικρού ποσοστού μαθητών πού αργό­ τερα θά δώσουν έξετάσεις γιά τό πανεπι­ στήμιο. Αύτό οφείλεται στό γεγονός ότι οί συγγραφείς τών έγχειριδίων άγνοούν τήν παιδαγωγική ψυχολογία καί τίς θεωρίες τού Piaget «περί τών σταδίων άνάπτυξης» καί τών δομών. 'Έτσι, θέματα πού απαιτούν άφηρημένη σκέψη γιά νά γίνουν κατανοητά, δίνονται καί σέ μικρούς μαθητές πού βρί­ σκονται ακόμα στό στάδιο τών συγκεκριμέ­ νων ένεργημάτων καί έχουν ανάγκη έποπτείας γιά νά κατανοήσουν αύτό πού δια­ βάζουν ή τούς δίνει ό δάσκαλός τους. Σάν παράδειγμα μπορούμε νά αναφέρουμε τό βιβλίο χημείας τής Β' γυμνασίου, τό όποιο εισάγει τίς έννοιες τού γραμμομορίου καί τού γραμμοατόμου, πού είναι άδύνατο νά γίνουν κατανοητές από παιδιά τής ήλικίας αυτής καί πού παλιότερα διδάσκονταν στις ανώτερες τάξεις τής μέσης εκπαίδευσης. Απο προσωπική πείρα γνωρίζω ότι ακόμα καί οί μαθητές τής Β γυμνασίου της Βαρβακείου Προτύπου Σχολής, πού είναι επιλε­ γμένοι μέ αυστηρές έξετάσεις, είναι άδύνατο νά κατανοήσουν τίς έννοιες αυτές σέ σημαν­ τικέ) ποσοστό, μέ άποτέλεσμα νέι άναγκάζεται ό καθηγητής νά διδάξει δύο φορές τό ίδιο μάθημα. Τό Ιδιο βιβλίο διαπραγματεύε­ ται σι i να μάθημά το υδροχλωρικέ) καί τέι θειικέι οξύ. μέ άποτέλεσμα νά υποχρεώνον­ ται οί μαθητές νά αποστηθίσουν Π χημικές άντιδράσεις καί 2Η χημικούς τύπους. Απε

5ό

ρισκεψίες αύτού τού εϊδοι>ς έξοντώνουν τούς μικρούς μαθητές καί τούς δημιουργούν άπέχθεια καί μίσος γιά τό μάθημα καί τό σχολείο. Ό πίνακας δείχνει ότι ή τεχνολογική εν­ ημέρωση πού παρέχουν τά βιβλία τών φυσι­ κών κρίνεται άπαράδεκτη άπό τούς καθη­ γητές τών φυσικών. Μπορούμε εύκολα νά δικαιολογήσουμε τή γνώμη τους, άφού π.χ· τά τρανοίστορ, πού έφεραν έπανάσταση στήν ήλεκτρονική καί τήν τεχνολογία, μόλις πού άναφέρονται ατά εγχειρίδια τών φυσι­ κών, καί μάλιστα πρός τίς τελευταίες τους σελίδες, ώστε νέι μήν προλαβαίνει ό καθη­ γητής νά τά διδέιξει. Επειδή υπάρχει >1 τάση τής σμίκρυνσης τού όγκου τών εγχει­ ριδίων, έιφαιρούνται κιιτέι κανόνα οί τεχνο­ λογικές έη αρμογές, οί εικόνες καί τά δια­ γράμματα. κέιτι πού άποβαίνει σέ βάρος Τ,1τ τεχνολογικής ένημέρωσης καί τής έποπτικσποίησης. Αναγκαστικά τό μάθημα περιορί­ ζεται σέ ορισμού: καί τύπους καί τέι έγχε·' ρίδια μετατρέπονται σέ καταλόγους επικε­ φαλίδων πού πρέπει νά διδαχτούν. Παρα­ δείγματος χάρη, οί μαθητές υποχρεώνονται νά μέιθουν τίς φυσικές καί χημικές ίδιέσητι ς τών στοιχείων, τέι μέρη τής ρίζα: τού φυτού· τέι είδη των μοχλών, τα ονόματα τέιιν πλάνη* τϋιν τού ηλιακού συστήματος μέ τή σειρά τής έιπέκιτασής τους άπό τον ήλιο. ‘Αναπό­ φευκτα τέι μαθήματα μοιέιζουν μέ καταλό­ γους αγοράς έμπορευμάτων ατούς όποίοΐ’τέι διάφορα μέρη ταξινομούνται ανάλογα τή θέση τοιις στέι κατάστημα. Είναι έπό| οί μαθητές νέι κατακτούν έλέιχιστσ/ γματα ατό υλικά πού έχουν οργανωθ «ίεκιΗά-ή τέτοιο τρόπο, γιατί τέ) νέι γνωρίζει

τής τά μέρη τού φύλλου είναι τό ίδιο πρά­ γυμνασίου, λυκείου) μέ μόνη τή διαφορά ότι γμα μέ τό νέι κατανοεί τή συμπληρωματικύ- τά βιβλία τού δημοτικού δέν περιέχουν κα­ θόλου μαθηματικούς τύπους, τού γυμνασίου τητα τής δομής καί τής λειτουργίας τους. περιέχουν μερικούς, ενώ τού λυκείου έχουν Ά πό τά σχολικά εγχειρίδια τών φυσικών λείπουν οί εποικοδομητικές ερωτήσεις πού «μαθηματικοποιήσει» τελείως τά φυσικά, θά βοηθούσαν στή δραστηριοποίηση της άφού κατά κανόνα βασίζονται σέ τύπους σκέψης τού μαθητή, θά τόν συνήθιζαν νά καί ορισμούς. Σέ πολλές περιπτώσεις η άπαντά αιτιολογημένα καί θά οδηγούσαν τή φραστική διατύπωση στά βιβλία τού δημο­ σκέψη του στήν κατάκτηση δύσκολων εν­ τικού είναι πολύ καλύτερη άπό εκείνη τού νοιών μέσα από εύκολα στάδια. Εκείνες γυμνασίου καί τού λυκείου. Συμπερασματικά μπορούμε νά υποστηρί­ πού υπάρχουν είναι τού τύπου «τί ονομάζε­ ξουμε ότι τά βιβλία τών φυσικών: ται.. .», τών δποίων ή απάντηση υπάρχει αυ­ 1) Δίνουν μεγάλη έμφαση στά πληροφο­ τούσια στό κείμενο. Επιπλέον λείπουν τά παραδείγματα, οί υποδειγματικά λυμένες ριακά στοιχεία καί πολύ λίγη προσοχή στις ασκήσεις, καί στά προβλήματα δέν δίνεται ή διαδικασίες πού άκολουθούν τά φυσικά.

2) 'Υπερτονίζουν τήν καθιερωμένη γνώση απάντηση, μέ άποτέλεσμα ό μαθητής νά καί δίνουν έμφαση σέ παλαιωμένα στοιχεία, αναγκάζεται ή νά άγοράσει τό λυταριο πού έιντί νά άντλούν τό υλικό τους άπό τό κύριο ό συγγραφέας τού σχολικού έγχειριδίου κυ­ ρεύμα τής σύγχρονης επιστήμης. κλοφόρησε ατό εμπόριο, ή νά πάει στό 3) Στηρίζονται στήν άποστήθιση καί τήν φροντιστήριο γιέι νέι παίρνει έτοιμες τίς λύάπομνημόνευση, έιφού είναι γεμάτα ορι­ σεις. ’Επίσης λείπουν τά βιβλία πού άπευθύνονται μόνο στέ) δέισκαλο καί τα βιβλία σμούς, τύπους καί περιλήψεις πού είναι τυ­ τών ερωτήσεων καί τών test γιά τίς εξετά­ πωμένα μέ μεγαλύτερα στοιχεία γιά νά παρακινούν τούς μαθητές νά τά άποστηθίσεις. Πολλά άπό τά σχολικά εγχειρίδια είναι σουν.

4) Δίνουν έμφαση στή μηχανική λύση κακογραμμένα καί περιέχουν σοβαρά λάθη προβλημάτων (βιβλία λυκείου), αντί νά πα­ π°ύ μαζί μέ τέ)ν οχι καλό τρόπο διδασκα­ ρέχουν τρόπους έρευνας κατάλληλους γιά λίας άποξενώνουν τά παιδιά άπό τέι φυτήν ύλη πού διδάσκεται. σικέι, νεκρώνουν τή φυσική τους περιέργεια 5) Βασίζονται στή δασκαλοκεντρική δι­ καί δέν τι'ι υποβοηθούν νά αναπτύξουν τίς δασκαλία μέ τίς διφορούμενες καί εξεζητη­ αναλυτικές καί συνθετικές δεξιότητες πού είναι κύριος στόχος τής διδασκαλίας τών μένες ασκήσεις, άντί στήν άτομική μάθηση καί τήν καθοδηγούμενη άνακαλυπτική δια­ φυσικών επιστημών. Μ πορούμε νά αναφέ­ ρουμε σάν παράδειγμα κακογραφής τέ) βι­ δικασία. β) Παρουσιάζουν στεγανότητα στέι κεφά­ βλίο τής Α' γυμνασίου, στό όποιο τα λαια καί δίνουν τήν έντύπωση ότι οί φυσι­ «ελαιώδη φυτέι» ονομάστηκαν «ολείδες», κές επιστήμες άποτελούνται απο ξεκομμένες ίσως επειδή μπήκαμε στήν Κοινή Αγορά άλήθειες πού δέν συσχετίζονται μεταξύ καί το λέιδι ιιας έγινε όιλ! τους, μέ άποτέλεσμα νά μήν έχει γίνει μέχρι ΗΛΜ» tltlUlUJU iWTLfv. μ· σήμερα ένιαιοποίηση τής διδασκαλίας τους χειριδίων των φυσικών είναι ότι έπαναλαμ- στό δημοτικό καί τό γυμνάσιο άλλά νά δι­ βάνουν τήν ίδια ύλη. Έτσι τέι βιβλία των δάσκουμε χωριστά φυσική, χημεία καί βιο­ φυσικών τών δύο τελευταίων τάξεων τού λογία. , δημοτικού σχολείου, τού γυμνασίου καί τού 7) Δέν συνταιριάζονται και δεν προσαρ­ λυκείου περιέχουν τα ίδια πράγματα· που μόζονται στό φυσικό περιβάλλον. είναι έκεϊνα στέι όποια οί μαθητές θά δώ­ Τελειώνοντας θά ήθελα νά υποστηρίξω σουν αργότερα ίξετάοιτς γιέι το πανεπιστή­ ότι γιά νά εκσυγχρονιστεί ή διδασκαλία τών μιο. Αύτό αποτελεί πρόσθετη επιβεβαίωσε φυσικών στή χώρα μας απαιτούνται ουσια­ τ"»ν όσων έγραψα παραπάνω, ότι δηλαδή τι στικές άλλαγέζ στά προγράμματα, τά βιβλία εγχειρίδια γράφτηκαν έ)/ι γιέι να ΰπηριτηκαί τόν τρόπο διδασκαλίας καί ότι ή «μά­ σουν τούς πολλούς, άλλά τούς λίγους ποί θηση άπό τό βιβλίο» τήν οποία άκολουθα πάνε στέ) πανεπιστήμιο. Σε μια σειρι θούμε σήμερα, πού δέν στηρίζεται στις ίμάρθρων στή «Νέα Παιδεία άπέδειξα μ< πε,ρίες καί τούς πειραματισμούς τών μαθη­ συγκεκριμένα παραδείγματα ότι τα ίδια θι τών. είναι ανίσχυρη πηγή γνώσης. 'ατα έιναπτύοοονται κιιτέι τόν ίδιο ακριβω ■ Όπο οτι’ι αντίστοιχα βιβλία (δημοτικοί1

57

Μ ατθαίος Μ ουντές

Τά εγχειρίδια θρησκευτικών των Πώς νά μιλήσω στά παιδιά... πού λέει κι ό Σαββόπουλος. Τούτο τό σχόλιο δέν φιλοδοξεί νά είναι σοβαροφανές κι ούτε, βέβαια, νά ορθοτομήσει καί νά υποδείξει τη λύση στό μεγάλο πρόβλημα πού λέγεται «μάθημα θρησκευτικών» καί «εγχειρί­ δια διδακτικά» τού μαθήματος αύτού. Αυτό είναι ένα πρόβλημα πού χρονίζει άπό την εποχή πού ελευθερωθήκαμε άπό τούς Τούρκους καί πού φοβούμαι δτι θά χρονίζει γιά πολλές δεκαετίες άκόμα παρ' δλη τήν πενιχρή μου τούτη κατάθεση, πού είχε τήν καλοσύνη νά μού ζητήσει τό έγκυρο καί άγαπητό «Διαβάζω». Έ τσι θα περιοριστώ στήν προσωπική άγωνία πού διακατέχει έναν καθηγητή τού μαθή­ ματος τών θρησκευτικών. Πρώτη καί κύρια άγωνία του, καθημερινά χθούν οί παρεξηγήσεις καί γιά νά μήν ξε­ άνανεούμενη, είναι νά συμφιλιώσει τόν χρι­ φεύγω άπό τό θέμα τού «Διαβάζω», πού εί­ στιανισμό με τήν ειλικρίνεια. Αυτό είναι μιά ναι τό σχολικό βοήθημα, παραθέτω, άπό βασική προϋπόθεση γιά τή δημιουργία τού μνήμης, μικρά άποσπάσματα άπό τά βιβλία άπαραίτητου κλίματος συνεργασίας μέ τά των θρησκευτικών πού χρόνια τώρα φιλο­ παιδιά. Οί «χριστιανοί» έχουν κάνει κατά δοξούν νά τροφοδοτήσουν πνευματικά τά καιρούς πολλές καί τραγικές ζημιές σέ βά­ έλληνόπουλα καί τά ταλαιπωρούν: ρος τού χριστιανισμού. Πριν άπό τήν καθιέρωση τής δημοτική? Παραφράζοντας έναν στίχο τού Σεφέρη σέ άπταιστη καθαρεύουσα, τό παιδί διά­ μπορούμε νά πούμε πώς: «παραφορτώσατε βαζε στό βιβλίο μέ τίς Ιστορίες άπό τήν Πα­ τόσο πολύ τόν χριστιανισμό μέ μαλάμανα λαιό Διαθήκη: «Μίαν πρωίαν είπεν ό Κάιν καί παρερμηνείες, πού παραμορφώσανε μ' πρός τόν Αβελ: "Ας κάμωμεν όλίγον περί· αυτά τό πρόσωπό του». Μέσα σ' αυτό τό πάτον...» (Αξιοθαύμαστη ή φυσικότητα τή? στρεβλωμένο μήνυμα, τό παιδί κουράζεται Ομιλίας.) Γιά τόν Ιωσήφ: «ΟΙ άδελφοί του ν άνιχνεύσει τήν άπλή, κρυστάλλινη καί τόν έφθόνουν διότι ήτο πολύ έξυπνος. Άλλ αιώνια άλήθεια τού χριστιανισμού, πού εί­ όταν ή μητέρα των μίαν ημέραν τού έχάριυε ναι ή άγάπη, ή ειρήνη καί ή κοινωνική δι- έν ωραιότατον φόρεμα, ήρχισαν νά σκέr% καιοούνη, έναγώνια αιτήματα τών καιρών πτωνται μέ ποίοντρόπονθάτόνφονεύοουν»· πού πέρασαν, τού καιρού μας καί των και­ I ιά τόν Σομφών: «Μία γνωστή του γυνή. Ί ρών πού έρχονται. Σ' αυτό τόν τομέα τό μά­ Δαλιδά...» καί παρακάτω: «άλλ' ή πονηρό θημα των θρησκευτικών, πού πολλοί τό καί κακή Δαλιδά...» καί άλλα τέτοια. βλέπουνε ληξιαρχικά πεθαμένο, θά μπο­ Στήν Καινή Διαθήκη ό ’Απόστολος Παύ­ ρούσε ασφαλώς νά παίξει ένα ρόλο σημαν- λος ύστερα άπό τήν τρίτη του περιοδεία φυ­ τικο στην ψυχική ουμπαςχιοταοτ) τού παι­ λακίζεται στήν Καιοάριτα τής Παλαιστίνη? διού και τού νέου άνΗριόπου. ΙΙυόοηατα ή γιά δυό όλόκληρα χρόνια. "Οταν άλλάζει ό θεολογική Σχολή ζήτησε τήν άναδιάρθρωσή Ρωμαίος διοικητής, άπό φόβο μήπως ή Ί *’· του καί τήν άνανέωση τού άναλυτικού του λάκισή του συνεχιστεί, ό φλογερός προγράμματος. Καιρός ήταν! Ι ιατί έτσι στσλος διατυπώνει τό αίτημα πού εΙ όπως διδάσκεται σήμερα είναι άμφίβολο άν καιωματικά κάθε Ρωμαίος πολίτης: μπορεί νά χαρακτηριοθι ι Ικανοποιητικό. σαρα ίπικαλσυμαι ,,», Έτσι άναγκά Μάλλον άνυπόφορο, Καί γιά νά άποφευ- νά τον οτείλουν σιδεροδέσμιο στή

58

Ταλαιπωρείται γιά πολλούς μήνες στό ταξίδι, ναυαγεί δυό φορές, τούς τρώνε τά φί­ δια στή Μάλτα καί άλλάζοντας δυό-τρία καράβια φτάνει επιτέλους στήν Ιταλία.

«•■•Άπεβιβάσθη εις τούς Ποτιόλους πλησίον τήζ Νεαπόλεως. Είδεν έκ τού μακρόθεν τόν καπνίζοντα Βεζούβιον, άπεθαύμασεν τό εύκρατον κλίμα τής ’Ιταλίας καί τόν γαλανόν αυτής ουρανόν καί έπορεύθη εις τήν ΡώΡήν». (Καραβοτσακισμένος, σιδεροδέσμιος αυτός, ό άλυσοδεμένος άετός τού χριστιανι­ κ ο ύ , μετατρέπεται στή γραφίδα τού γλυκε­ ρού, μουχλιασμένου καί ηλιθίου «χριστια­ νού» συγγραφέα σέ πράκτορα τού Ιταλικού Οργανισμού Τουρισμού...) Θά μπορούσα μέ άφάνταστη ευκολία, πάντα άπό μνήμη?, νά πολλαπλασιάσω τά παραδείγματα αυτά, ύ δέν δείχνουν μόνο τό χάλι τών βιβλίων αλλά καί τό χαμηλό επίπεδο εκείνων πού Υιά χρόνια τώρα διαχειρίζονται τήν πνευ­ ματική υπόθεση τών παιδιών μας. Πώς νά Μή θυμηθώ άπό τό βιβλίο τής «Χριστιανικής Ηθικής» τή φράση γιά τό υπόδειγμα πού εχομεν «ημείς» οί χριστιανοί: είναι ό «γλυ­ κύς καί άμωμος ’Ιησούς». Ό ’Ιησούς γλυκύς καί άμωμος! Προϊόν περιτυλιγμένο σέ κουτί πολυτελείας άθηναϊκού ζαχαροπλαστείου, γλυκερός σάν τούς έμετικούς στάρ τού λαϊ­ κού σινεμά! ’Εκείνος πού είναι ρομφαία καί βροντή, μαχαίρι πού κόβει τήν ιστορία τού κόσμου στά δύο! Πώς νά τόν πιάσουν μέσα στόν ξεθυμααμένο συναισθηματικό τους Χώρο, πού δέν μπορούν νά τόν δούν αλλιώς παρά σάν αυτή τήν έλεεινή, τήν τρισάθλια Τράγκικη χαλκομανία πού πουλούνε στά Χριστιανικά τους βιβλιοπωλεία. Πού είναι ο Χριστός τής βυζαντινής Αγιογραφίας, ό πι­ κραμένος καί υποσχετικός! Ή έσωτερική αυτή φλόγα πού λειώνει τήν Αφή..· Θ Χριστός πού πλασάρουνε στά παιδια είναι ροβινος, άνυποφίαοτος γιά τόν πόνο τών άνθρωπων, πάσχει άπό υπερβιταμίνωση. « Ο Χριστός θ’ άγωνιά πάνω στό σταυρό ώς τήν ουντέλεια τής Ιστορίας· δέν πρέπει νά κοι­ μηθούμε δλο αύτό τό διάστημα» (Πασκαλ). Κ«ί δ Καζαντζάκης: «Ό Σταυρωμένος Χριστός είναι ό Σταυρωμένος άρτιος άν­ θρωπος». Μπορούμε νά περάσουμε μέσα απο τό σχολικό έγχειρίδιο αυτή τή μοναδική Υ'α τήν ιστορία τού πνεύματος συναίσθηση ΤΤΪ? ευθύνης τού κάθε άνθρώπου για τον άλ­ λον άνθρωπο; Τότε άσφαλώς θά δικαιωθεί καί τό μάθημα καί τό Αντίστοιχο βιβλίο πού Ά προτείνει ει αύτό τό μήνυμα. Έτσι θά ...... ι ..

τήν ζωήν μας όπως έκ τής μούχλας προέρχε­ ται ή πενικιλλίνη. Διά τούτο δταν παθαίνωμεν κακόν τι π.χ. κοιλοπόνους, πονοδόντους, καρκίνον δέν πρέπει νά παραπονούμεθα καί νά γογγύζωμεν, άλλά άντιθέτως νά χαιρώμεθα...».(!!) Μωρίας άποκορύφωση με έντονες σαδομαζοχιστικές διαθέσεις. (’Από τό διδακτικό βιβλίο τής Ε' γυμνασίου.) Κι άλλο ένα: «Τάς υπηρέτριας δέν πρέπει νά τάς περιφρονώμεν επειδή είναι κατώτερα όντα άλλά νά τάς άγαπώμεν καί νά τάς βάζωμεν εις τάς κοινάς τραπέζας μας κατά τάς μεγάλας έορτάς». (Ά πό τήν ’Ηθική τής Στ' γυμνασίου.) Καί άς περάσουμε τώρα στά εγχειρίδια πού γράφτηκαν πιά στή δημοτική, μετά τή μεταπολίτευση. Θά περίμενε κανένας πώς μέ τή μεταρρύθμιση καί μέ τή ζωογόνα πνοή τής γνήσιας γλώσσας μας κάτι θ’ άλλαζε καί στά βιβλία τών θρησκευτικών. Δυστυχώς. "Ολη ή νοοτροπία καί ή ίδια στενή άντίληφη τών βιβλίων τής καθαρεύουσας πέρασε μέσα στά καινούρια εγχειρίδια. Δέν μπορεί ένας συγγραφέας νά σκέφτεται στήν καθα­ ρεύουσα καί να γράφει στή δημοτική. Καμνει κανείς τήν υπόθεση πώς οί συγγραφείς γράψανε πρώτα στήν καθαρεύουσα τά βι­ βλία τους καί ύστερα τά δώσανε νά τούς τά μεταφράσουνε στή δημοτική, γιατί τούς υποχρέωσαν σ αυτό. Κι ώρες ώρες υποθέ­ τεις πώς κάπου έκεϊ παράμερα βρίσκονται καί παρακολουθούν, βαθύτατα λυπημένοι, γΓ αυτήν τή... βλασφημία τών ιερών καί των οσίων, νά μαθαίνουν δηλαδή τά έλληνό­ πουλα τή δημοτική. Καί είναι έτοιμοι, θαρ­ ρείς, νά σέ άρπάξουν καί νά σέ ρίξουν έπί τής πυράς τής Ίεράς Έξετάσεως διά τήν προδοσίαν τού έλληνοχριστιανικού πνεύμα­ τος. Δέν θά σταθώ στά βιβλία αυτά, τά όποια μπορεί καί ν' άλλάξουν. Είναι άδύνατα, ανεδαφικά, μακριά άπό τόν όξύτατο προβληματισμό τών σημερινών παιδιών. Δυό παραδείγματα: Στής Γ γυμνάσιου το έγχειρίδιο ό συγγραφέας μας πληροφορεί ότι: «οί Άγγελοι προσφέρουν κυρίως έργο πνευματικό (ή υπογράμμιση δική μου). Βα­ σικός τους στόχος είναι νά κατατροπώνουν τίς ταξιαρχίες τών δαιμόνων». Στής Β λυ­ κείου τό βιβλίο πού είχε τόν Ανατριχιαστικό γιά τήν προϊστορία του τίτλο «τί ΠΙ­ ΣΤΕΥΩ» υπήρχε ή έρώτηση στόν έφηβο του καιρού μας, πού παλεύει κι άγωνίζεται γιά νά σταθεί στά πόδια του μέσα σ' αυτόν τον ανταγωνιστικό κόσμο: «_ Έκαμες τήν προσευχή σου στον φύ­ λακα-*Αγγελό σου;»

w

V

Τό βιβλίο άποσύρθηκε γιά νά άντικατασταθεΐ από ένα άλλο πού παρουσιάζει τά . ίδια ιδι καί ίσως χειρότερα μειονεκτήματα. Φθάνει νά πώ άτι θέλοντας νά δώσει μιά γεύση άπό ποίηση ιερής έμπνοής, διαλέγει ένα ποίημα πού θά τό έβρισκαν άφελές ακόμα καί παιδάκια τού κατώτερου κατη­ χητικού σχολείου. Θαρρείς πώς τά βιβλία τής Β' λυκείου πού άπευθύνονται στόν έφηβο στήν πιό δύσκολή του ώρα τής πνευ­ ματικής του ζωής, κάμνουν ό,τι μπορούν γιά νά τόν καταντήσουν άθεο... Παρήγορη έξαίρεση, ωστόσο, άποτελεϊ τό βιβλίο τής Γ' λυκείου «Χριστιανική ’Ηθική». Γιά πρώτη φορά άκούγεται -καί όχι μόνο γιά βιβλίο θρησκευτικών— ή ζεστή φωνή τού συγγρα­ φέα στόν πρόλογο πού άπευθύνεται στόν μαθητή: «Τό βιβλίο γράφτηκε καί προσφέρεται σάν μιά ένδειξη κατανοήσεως καί συμπαραστάσεως στά προβλήματά του (τού μαθητή) άπ' όλους εκείνους, πού άσχολούνται μέ τήν μόρφωση καί τήν έπιτυχή στα­ διοδρομία του. Τό βιβλίο δέν έχει σκοπό νά αυξήσει τούς φόβους καί τίς άγωνίες του. Έχει βέβαια τήν δική του δομή καί φυσιο-

γνωμία. Ή δημιουργική συζήτηση στήν τάξη μέ τήν καθοδήγηση τού καθηγητή θά βοηθήσει τόν μαθητή νά άπομακρυνθεϊ άπό τόν γνωστό τρόπο τής άποστηθίσεως τού βι­ βλίου». Μέσα σ’ αύτή τή γραμμή πλεύσης, τό βιβλίο συμπαραστέκεται στόν τελειό­ φοιτο, πληροφορεί καί προβληματίζει. Καί γιά νά τελειώνουμε: Τό μάθημα τών θρησκευτικών μέ τή δική του ύφή, πρέπει νά είναι μάθημα συμπαράστασης καί ηθικής καλλιέργειας. Θέλει άγρύπνια καί στοργή άπό τόν δάσκαλο καί θέλει βιβλία όχι βαρύ­ γδουπα, ομιχλιασμένα, άπωθητικά καί άπαγορευτικά. Θέλει βιβλία ζωντανά, πού νά αντλούν άπό τό άπλό, δυνατό καί καθαρό νερό τής πηγής τής Γραφής καί τών Πατέρων, πού πηγάζει άπό τήν άγάπη καί άπολήγει σ' αυτήν. Βιβλία λοιπόν έντιμα -έκάζ οί Φαρισαίοι!-, πού νά βοηθούν τό μαθητή στην πορεία του. Βιβλία περισσεύματα τήξ καρδιάς. Κάνενός όέν θ' αγγίξεις τήν καρδιά άν ό λόγος όέν βγαίνει άπ τήν καρδιά υον.

Ό Εκδοτικός Οίκος

Φ . Κ. Β ώ ρ ο ς

Διαδικασίες παραγωγής χοΰ σχολικού βιβλίου (Τό «Διαβάζω», θέλοντας νά γνωρίσουν οί άναγνώστες του τίς Απόψεις τού Κέν­ τρου Εκπαιδευτικώ ν Μελετών καί Έπιμορφώσεως (ΚΕΜΕ), οργάνου υπεύθυνου Υιά τήν επιλογή τών διδακτικών βιβλίων, ζήτησε άπό τό σύμβουλο του ΚΕΜΕ κ. Φ· Βώρο νά Απαντήσει σέ μία σειρά σχετικών ερωτήσεων: 1) Σέ τί διαφέρει απο τήν παλιά ή διαδικασία επιλογής τών σχολικών βιβλίων από τό ΚΕΜΕ; _) Θεω­ ρείτε ότι οί «προκηρύξεις» γιά τά σχολικά βιβλία είναι ικανοποιητικές απο την άποψη χής δέσμευσης τών συγγραφέων; 3) Υ πάρχει πλήρης συντονισμός και ταύ­ τιση ανάμεσα στό σχολικό εγχειρίδιο καί τό Αντίστοιχο «Αναλυτικό πρόγραμμα»; ( Αν ναί, πώς έξασιραλίζεται; "Αν όχι, γιατί;) 4) Πώς εξασφαλίζεται ή Ενημέρωση τού ΚΕΜΕ σχετικά μέ τίς Αρετές ή τά μειονεκτήματα τών βιβλίων όπως τα αποκα­ λύπτει ή σχολική πράξη, ώστε νά υπάρχει βελτίωση άπό χρόνο σέ χρόνο κατά τις έπανεκδόσεις; 5) Πέρα άπό τή χρησιμοποίηση τής δημοτικής καί τήν τεχνική εμ­ φάνιση, τί έχει αλλάξει τά τελευταία επτά χρόνια στή «φιλοσοφία» τού σχολικού όιβλίου; ’Απαντώντας στά ερωτήματα αύτά ό κ. Φ. Βωρος μάς έστειλε το παρα­ κάτω κείμενο, ζητώντας όμως παράλληλα νά διευκρινίσουμε ότι δέν απαντα ως έκπρόσώπος τού ΚΕΜΕ.)

ΔΗΜ. Ν. ΠΑΠΑΔΗΜΑ Ίπποκράτους 8α, Τηλ. 3627 318, ’Αθήνα,

συνεχίζοντας τίς έκόόσεις βιβλίων Εξαιρετικής ποιότητας, προσφέρει σή μέρα στοάς Έλληνες Αναγνώστες τό κλασικό σύγγραμμα τών Β. Γ Κ Α Φ Ο Υ Ρ Ο Φ μέλους τής ’Ακαδημίας ’Επιστημών τής ΕΣΣΔ καί ΔΗΜ. Τ Σ Ι Μ Π Ο Υ Κ Ι Δ Η Πανεπιστημιακοί) καθηγητή καί διδάκτορα Ιστορίας Ακαδημίας 'Επιστημών τής ΕΣΣΔ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Ο ΜΑΚΕΔΩΝ Τό έργο προλογίζεται άπό τόν σοβιετικό Ακαδημαϊκό Μ. Α. Κ Ο Ρ Ο Σ Τ Ο Β Τ Σ Ε φ τακτικό μέλος τής ’Ακαδημίας ’ Επιστημών τής ΕΣΣΔ.

Οί νόμιμες διαδικασίες Αφότου ίδρύθηκε ό Ο.Ε.Δ.Β. (παλαιό*ρ« Ο.Ε.Σ.Β.) τό 1937 ισχύουν τά εξής, σέ 'ενικές γραμμές; *· Τό ύπουργεϊο Παιδείας μέ τίς ύπηρε’ ες του, παλαιότερα μέ τό ’Ανώτατο Εκ­ παιδευτικό Συμβούλιο ή τό Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, σήμερα μέ τό Κ.Ε.Μ.Ε., καταρ■(ι καί δημοσιεύει τά αναλυτικά προόαμματα > γ,ά β,Κ1 μαθήματα προβλέποναι άπό τά ωρολόγια προγράμματα τών ’χολείων γενικής παιδείας.

-■ IΙαράλληλα δημοσιεύονται προκηρυ'" ς διαγωνισμών γιά τή συγγραφή των ιντίοτοιχι,,ν βιβλίων · στίς προκηρίιξεις τ,1’ΐέχονται οί άναγκαίι ς προδιαγραηις γιά αιθε βιβλίο χωριστά (έκταση, τρόπος παώυοίασης γης ύλης, ιτκονογράφηοη. γλωσήκή μορφή καί άλ’λ ις λεπτομέρειες άνάλσ ή Ι*ι τη θεωρούμενη παιδαγωγικά σωστή

φυσιογνωμία κάθε βιβλίου). Οί προδιαγρα­ φές αύτές είναι δεσμευτικές γιά τούς υπο­ ψήφιους συγγραφείς.

3. "Οσες συγγραφές υποβάλλονται κρίνονται άπό επιτροπές κρίσης πού συγκρο­ τούνται μέ Απόφαση τού υπουργού Παι­ δείας ή τού αρμόδιου υφυπουργού. Οί επι­ τροπές αύτές Απαρτίζονται άπό «ειδικούς» κατά περίπτωση: διδακτικό καί έποπτικό προσωπικό τής γενικής εκπαίδευσης, καθη­ γητές Α.Ε.Ι. Πάντως ό όρος «ειδικός» νοεί­ ται κάπως Ελαστικά.

4 II κατά περίπτωση Επιτροπή κρίσης διατυπώνει τίς παρατηρήσεις της γιά κάθε συγγραφή χωριστά καί τίς κοινοποιεί στους συγγραφείς, πού μπορούν νά Αποδεχτούν ή νά άναοκευάοουν τίς παρατηρήσεις αυτές μέ γραπτό υπόμνημά τους. I ότε η Επιτροπή κρίσης Αποφαίνεται κατά πόσο θεωρεί την α ή β συγγραφή κατάλληλη γιά σχολικά βι­ βλίο- καί. σέ περίπτωση πού υπάρχουν

61 (,()

περισσότερες άπό μία κατάλληλες συγγρα­ φές, τίς ταξινομεί Αξιολογικά καί προτείνει τήν απονομή βραβείων α', β', γ' καί επαίνων α', β', πού συνοδεύονται άπό προκαθορι­ σμένα χρηματικά ποσά.

5. Τό άρμόδιο τμήμα τού Κ.Ε.Μ.Ε. εγ­ κρίνει τίς πράξεις τών επιτροπών κρίσης καί —διατυπώνοντας ίσως πρόσθετες παρα­ τηρήσεις, προσθήκες ή βελτιώσεις- άποφαίνεται τελικά ποιά συγγραφή θά προωθηθεί στάν Ο.Ε.Δ.Β. γιά εκτύπωση. Δέ δεσμεύεται άπό τίς επιτροπές κρίσης, Αλλά οφείλει νά θεμελιώσει τυχόν διαφωνία του.

6. Ό Ο.Ε.Δ.Β. λειτουργεί μόνο ώς εκδο­ τικός φορέας· είναι υπεύθυνος γιά τήν εμ­ φάνιση τών βιβλίων, όχι γιά τό περιεχόμενο ή τήν έκτασή τους.

τό ιστορικό της- είναι τό βιβλίο τού Β. Κρεμμυδά, Νεότερη Ιστορία, ’Αθήνα 1981.

5. Πάντως, όταν γεννιούνται βιβλία άπό τίς παραπάνω διαδικασίες: προκήρυξη ή άνάθεση, είναι αυτονόητο ότι συμφωνούν μέ τά Αντίστοιχα Αναλυτικά προγράμματα. ’Επειδή όμως τέτοιοι ευτυχείς τοκετοί δέν είναι συχνοί, γι’ αυτό χρησιμοποιούνται κατ’ άνάγκη καί παλαιό βιβλία, πού δέ συμφωνούν μέ τά νέα Αναλυτικά προγράμ­ ματα,2 ή υιοθετούνται βιβλία πού υπάρχουν στήν άγορά άλλά έχουν γραφεί γιά στόχους άλλους, παρεμφερείς βέβαια, όχι όμως γιά τούς μαθητές τής τάδε τάξης.3 6. Γιά όλα τά βιβλία πού χρησιμοποιούν­ ται στά σχολεία μας έχει τό Κ.Ε.Μ.Ε. τή δυ­ νατότητα νά προβαίνει σέ δευτερεύουσες βελτιώσεις πού κρίνονται αναγκαίες καί δυ­ νατές είτε άπό τά μέλη τού Κ.Ε.Μ.Ε. είτε

Β. Ή πραγματικότητα 1. Οί παραπάνω διαδικασίες είναι χρονοβόρες, άπαιτούν 2-3 χρόνια, άπό τή σύν­ ταξη άναλυτικοϋ προγράμματος ώς τήν έκτύπωση άντίστοιχου βιβλίου.

2. Συχνά οί προκηρύξεις συγγραφής βι­ βλίων άποβαίνουν άγονες, είτε γιατί άποθαρρύνονται οί συγγραφείς νά πάρουν μέ­ ρος σέ διαγωνισμούς μέ άβεβαιότητα, άνεπαρκείς προθεσμίες καί όχι γενναίες άμοιβές, είτε γιατί οί συγγραφές «χάνονται» μέσα στίς διαδικασίες κρίσης.

3. Ή διαπίστωση αυτή όδήγησε τήν πολι­ τική ήγεσία δυό φορές στήν Απόφαση νά έπιδιώξει τή συγγραφή νέων βιβλίων μέ «άνάθεση» (Ν. 309/1976, άρθρο 80, καί Ν.

1143/1981, άρθρο 33). Αυτή ή τελευταία νομική ρήτρα ορίζει: «7/ συγγραφή διδακτικών βιβλίων τής Γενικής Εκπαιόενσεως όύναχαι νά άνατίθεται άπ ευθείας καί άνεν διαγωνισμού εις ¥να ή πλείονας συγγραφείς κατόπιν άποφάσεως τον Υπουργού ’Εθνικής Παιδείας καί (θρησκευμάτων, ίκδιδομίνης μετά πρότασιν τον Κ.Ε.Μ.Ε. καί όριζοΰσης τους δρσυς καί τήν διαδικασίαν συγγραφής καί κρίσεως ώς και τά τής αμοιβής των ονγγραφέων καί τών Επιτροπών Κρίσεως».

4. Η μέθοδος τής «Ανάθεσης» Λποδείχτηκι Αρκετά Αποδοτική κυρίως κατά τήν τριετία 1976-1979. ()( πιθανότητες άγονου Αποτελέσματος ύπάρχουν καί πάλι Ανα­ φέρω μία περίπτωση, γιατί πρόκειται γιά συγγραφή δημοσιευμένη Από τό συγγραφέα της. πού έχει έκθέσει στΑν πρόλογό του καί 62

Σκανόαλώόης άόιαφορία Οί έκάστοτε έπιβεβαιώσεις ότι οί ελληνικές δημόσιες υπηρεσίες Αδιαφορούν γιά τήν ιστο­ ρία καί τήν έρευνα δέν εκπλήσσουν κανέναν. Ωστόσο μερικοί άφελεϊς μπορεί νά ίκπλα­ γόν ν ακόμη μέ τήν πληροφορία ότι ή στάση αυτή χαρακτηρίζει καί τό υπουργείο τής Παι­ δείας κα ί τίς υπηρεσίες τον. Ή διαπίστωση έγινε στά πλαίσια αυτής τής έρευνας τον «Διαβάζω» γιά τό σχολικό βιβλίο: ’Αρχείο τών έκδόσεων τον ’Οργανισμού Έκδόαεως Διδακτικών Βιβλίων δέν υπάρχει π ο υ θ ε ν ά . Ούτε ή βιβλιοθήκη τον Υπουργείου, ούτε Άλλη υπηρεσία του, ούτε ό ίδιος ό ’Οργανι­ σμός διαθέτουν συλλογή τών έκδόσεων αυ­ τών. Ό χι έκείνες τού παλιού ΟΕΣΒ. όχι τίς πρώτες τού μεταπολεμικού ΟΕΔΒ, ούτε τίς περσινές δέν μπορεί νά βρει ό έρευνητής ή ό ιστορικός συγκεντρωμένες. Καθώς μάλιστα δ έντοπισμός Τών βιβλίων αυτών είναι αδύνα­ τος στήν ’Εθνική Βιβλιοθήκη, δέν μένουν παρά οί Ανεπαρκέστατες Ιδιωτικές συλλογές γιά τήν κιίλυψη τού κενού. ’Ανάμεσα τους ') συστηματικότερη ίσως προσπάθεια γίνεται Από τή μικρή βιβλιοθήκη τού Κέντρου Ερευ­ νών τής 'Εταιρείας Σπονδών Νεοελληνικού Πολιτισμού, πού ίδρυσε ή Σχολή Μωραίτη Αλλά ή Αδιαφορία τού ΟΕΔΒ προς τήν έρευνα καί τήν (πιστήμη τού βιβλίου φαίνεται καί Απέ) τήν έλλειψη βιβλιογραφικών στοι­ χείων στίς ίκδέεσεις του. Είναι Αδύνατο να γνωρίζει κανείς Αν τά βιβλία του είναι νέ (κδόσιις, Απλές Ανατυπώσεις προηγουμ έπανεκδικιεις μέ μεταβολές κλπ., κλ, ύιετερα Αναρωτιούνται μερικοί γιατί τόσο πίσω στήν παιδαγωγική έρευνα..

άπό τό διδακτικό καί εποπτικό προσωπικό, πού έχει Αρμοδιότητα νά Αναφέρει τίς παρατηρήσεις του. "Οταν όμως πρόκειται γιά Αναθεωρήσεις ευρύτερης σημασίας καί έκτασης, Ακολουθούνται διαδικασίες όπως έκείνες πού περιγράψαμε πιό μπροστά.

Γ. Άνάγκες-Πρόταση

ομάδα, 2-4 άτομα, κατά προτίμηση εκπαι­ δευτικοί τής ίδιας βαθμίδας γιά τήν οποία προορίζεται τό βιβλίο, άτομα πού έχουν δώσει «δείγματα γραφής» γιά τό ίδιο θέμα σέ χρόνο προγενέστερο και Ανύποπτο και πού έχουν διακριθεΐ ώς επιτυχημένοι δά­ σκαλοι- αύτοί, δλοι μαζί, μπορούν νά δώ­ σουν στό βιβλίο τίς Αρετές πού περιγράψαμε- 4 γ) Χρειάζεται επιτροπή θεώρησης, οχι γιά νά Απορρίπτει, άλλά νά βελτιώνει τή συγγραφή τού βιβλίου, άπο άλλους δυό «ει­ δικούς» πού τά όνόματά τους θά Αναγρά­ φονται κάπου μέσα στο βιβλίο. δ) Ό λοι αύτοί στό διάστημα συγγραφής καί θεώρησης χρειάζονται νά είναι Απερί­ σπαστοι (μέ Απόσπαση 3-9 μήνες) καί να Αμείβονται καί πέρα άπό τίς τακτικές Απο­ δοχές τους, γιατί ή συγγραφική εργασία δέ γίνεται μέ «ωράριο». _ Ή παραπάνω πρόταση δέν Αποκλείει τήν παράλληλη συγγραφή καί έγκριση δύο ή τριών βιβλίων, πού θά χρησιμοποιούνται κατά τήν προτίμηση τών διδασκόντων- ή περίπτωση αύτή βέβαια συνεπάγεται Απε­ λευθέρωση τής παιδαγωγικής πράξης άπό τήν άποπνιχτική περίπτυξη τών ένιαίων καί κλειστών εξετάσεων, πού υποβαθμίζουν τή μορφωτική Αποστολή τού σχολείου καί στραγγαλίζουν τό νόημα τής επιστημονικής

Εφόσον όμολογείται ότι Αρκετά βιβλία μας είναι επιστημονικά Ανεπαρκή η διδα­ κτικά Αμέθοδα, είναι άνάγκη καί υπο­ χρέωση νά τελειώσουμε τούτο τό σημείωμα μέ συγκεκριμένη πρόταση γιά τό τί μπορεί νά γίνει τώρα. Είναι περιττό νά τονίσουμε πόση σημασία έχει γιά τό εκπαιδευτικό έργο τό καλό βιβλίο. ’Αλλά, πριν διατυπώσουμε τήν πρόταση γιά τό πώς μπορεί νά γίνει το καλό βιβλίο, φαίνεται Αναγκαίο νά περι­ γράφουμε τίς Αρετές του. Ενα καλό σχο­ λικό βιβλίο πρέπει: α) νά βασίζεται σέ Αναλυτικό πρόγραμμα πού λαβαίνει υπόψη τά διαφέροντα, τι^. Ανάγκες, τίς δυνατότητες τών μαθητών για τούς όποιους προορίζεταιβ) νά έχει έκταση σύμμετρη προς τον πραγματικό διδακτικό χρόνο · Υ) νά περιέχει τήν Απαραίτητη καί Αφο­ μοιώσιμη καί εξακριβωμένη επιστημονική σκέψης·5 Υνώοη (τό σχολικό βιβλίο δέν είναι διατριβή Υΐά διδακτορικό δίπλωμα ή γιά ΰφηγεσ «, είναι ενημερωτικό εγχειρίδιο γιά παιδια) Σημειώσεις: δ) νά προσφέρει τήν έπιστημονική γνώση I Γιά τή δεοντολογία καί τήν πραγματικότητα γύρω όιδακτικά δομημένη καί μέ την προσφορό­ άπό τή σύνταξη Αναλυτικών προγραμμάτων σητερη δυνατή έποπτικότητα ή -Αν πρόκειται αειώι«ο δνό σύντομα Άρθρα: γιά κείμενο λογοτεχνικέ)- νά άνταποκρίνε•Αλέξη Δημαρά. Ειδολογικές τομές στην Ιστορία της Νεοελληνικής ’ Εκπαίδευσης, Δελτίο τής Εταιρείας ται στά διαφέροντα καί τήν εύαισθηοία του Σπονδώ ν Ν εοελληνικού Π ολιτισμού κ α ί I ενικής μαθητού· Π αιδείας, άριθ. 3(1070), σελ. 42-54. Φ κ Πώρον. Φ ιλοσοφία τών Αναλυτικών ^ « γ ρ α μ ­ ε) νά είναι γραμμένο μέ ακρίβεια ώς προς μάτων, περιοδ. Σύγχρονη ’ Εκπαίδευση, 3(1081), α. τίζ πληροφορίες πού περιέχει, σαφήνι σε στη διατύπωση, πληρότητα ατό σύνολο (δηλαδη 2. η'χ. Ιστορία Ρωμαϊκή-Βυζαντινή Β Λυκείου. Ισ το ­ yA καλύπτει δλο τό πλάτος τής Αντίστοιχης ρία Νέων Χρόνων 1" Λυκείου. Επιστήμης) xu( 3. Π.χ. τά δύο βιβλία «Ιστορίας ίπιλογης» της Β λυστ) νά είναι καλαίσθητο καί νοικοκυρε­ 4 Νομίζω πώς μέ τέτοια περίπου κριτήρια στ’γκροτήμένο. ρ ,Ι , ή όμάδα έργαοίας που Ποίμαω τά βιβλίο. Ποιός ή μάλλον ποιοί μπορούν νά φτιά­ Ισ τ ο ρ ία ’ Επιλογής Γ' Λ υκείου. Πορ Άλες τ ίς ά τ ιλ ,,,ς ' , L m τό βιβλίο αύτό Αρκετά ευνοϊκή υποδοχή, ξουν αύτό τό βιβλίο; νιατί γράφτηκε άπό ίκπαιδευτικούς γιά τους συνα) Δέ χρειάζονται σοφοί· ίσως είναι οι αδέλφους τους καί τους μαθητές τους. πιο Ακατάλληλοι, γιατί χρησιμοποιούν έν- , 7 λ(„, , ά άρθρα: Τ Ι σημαίνει ίξέταοη στήν παιδαγω ί.κ ή νλιίκ,σα (Νέα Παιδεία, τεύχος 13) καί Μεταμορνοιολαγικό σύστημα Ακατανόητο ή δυσ­ πς τού Μινώταυρου (Νέα Παιδεία, τεύχος ), νόητο γιά τούς μαθητές καί έχουν πυκνό­ δ Ζ καί σχετική βιβλιογραφία. Τό πρώτο Άρθρο έχε, τατα σκέψης, ίνώ οί μαθητές διδάσκονται Β Ζ , Ζ , Λ μ μ ι ., ιέ αναλυτική γλώσσα, ϊ ή ς Α ρ χ α ίο ς Γ ρ α μ μ α τ ε ία ς , Α θήνα 1081 ό) Χρειάζεται γιέι κάθε βιβλίο μ·11 63

Σχολικά βιβλία: κρατικό μονοπώλιο ή οχι; Βασικό χαρακτηριστικό τού άνελεύθερου εκπαιδευτικού συστήματος στόν τόπο μας είναι ή μονοπωλιακή άπό τό κράτος παραγωγή καί διάθεση των σχολικών εγχειριδίων. Τό «Διαβάζω», επιδιώκοντας νά φωτίσει γιά τούς άναγνώστες του καί τούς άρμόδιους φορείς δλες τίς πτυχές τού προβλήματος, ζήτησε νά Απαντή­ σουν στό ερώτημα «πιστεύετε δτι οί σχολικές εκδόσεις πρέπει νά είναι κρατικό μονοπώλιο ή όχι;»: ό μέχρι τήν ήμέρα τών εκλογών υφυπουργός Ε θνική ς Παι­ δείας καί Θρησκευμάτων κ. Β. Κοντογιαννόπουλος, ό εκπαιδευτικός καί συγγρα­ φέας τού πολύτιμου έργου «'Η μεταρρύθμιση πού δέν έγινε» κ. Ά λ. Δημαράς, ό καθηγητής τού Πανεπιστημίου ’Αθηνών κ. Δ. Ζακυθινός καί οί εκδότες κ.κ. Γ. Δαρδανός (Gutenberg), Μ. Καραϊτίδη (Ε στία), Β. Λάζος (Δωδώνη), Γ. Μπαστιάς (Εκδοτική ’Αθηνών) καί Μ. Μπουζάκης (Γνώση). Ά π ό τούς οκτώ, δέν δέχτηκαν νά απαντήσουν τρεις: ό κ. Β. Κοντογιαννόπουλος, ό κ. Δ. Ζακυθινός καί ό κ. Γ. Μπαστιάς. Τίς άπαντήσεις τών υπολοίπων δημοσιεύουμε άμέσως πιό κάτω, μέ τή σειρά πού τίς πήραμε. Α λ έ ξ η ς Δ η μ α ρ ά ς : Είναι, στό χώρο τική δραστηριότητα τού κράτους, καθώς και τής νεοελληνικής εκπαίδευσης, μερικά θέ­ άπό τή δωρεάν διανομή τέυν σχολικών βι­ ματα τών όποίιυν οί βασικές άρχές φαίνεται βλίων, δέν φαίνεται νά άπασχολούν τούς σάν νά γίνονται άπό όλους παραδεκτές άν μελετητές. Σέ τούτο τό τελευταίο συμβάλλει καί τά έπ ιμέρους προβλήματά τους απασχο­ ίσως καί τό γεγονός ότι οί λίγες άπόψειζ λούν τακτικά τούς μελετητές. ’Ανάμεσα τους πού έχουν διατυπωθεί σχετικά άμφισβητούν ξεχωριστή θέση έχει καί τό σχολικό βιβλίο. συνήθως τόν ίδιο τό θεσμό τής δωρεάν δια­ Γιατί ένώ ή τυπογραφική τους έμφάνιση, ή νομής τών βιβλίων καί όχι τίς διαδικασίες γλωσσική τους μορφή, άκύμη καί τό περι­ πού άκολουθοΰνται. Έτσι όποιαδήποτε εχόμενό τους, άποτελούν συχνά άντικείμενο σχετική συζήτηση χαρακτηρίζεται προοι­ κριτικής καί σχολιασμού, σπάνια γίνεται μιακά «όπιοθοδρομική», «σκοταδιστική»· λόγος γιά τήν ουσία τού ίδιου τού θεσμού. «άντιδημοκρατική». Κι όμως τίποτα δέν εμ­ “Εχει κανείς έτσι τήν έντύπωοη πώς δέν ποδίζει τή διερεύνηοη λύσεων πού θά επί­ ύπάρχει έπιοτημονική αντίρρηση γιά τό κα­ τρεπαν καί ατούς μαθητές νά μήν άγορά" θεστώς τού ένός βιβλίου κατά τάξη καί μά­ ζουν τά σχολικά τους βιβλία καί στό κράτος θημα ή γιά τό ρόλο τού συγγραφέα τόν νά μή οπαταλά τά τεράστια ποσά πού τού όποιο παίζει τό κράτος, δηλαδή ή έκάοτοτε κοστίζουν κάθε χρόνο οί σχετικές έκδόοεί?· κυβέρνηση, δηλαδή τό έκάοτοτε υπουργείο Φαίνεται, λοιπίεν, θεμιτό τούτες τίς ώρες τής Παιδείας μέ τούς συμβούλους τούς πού γίνεται πάλι λόγος γιά θεμελιακές αλ­ οποίους επιλέγει. Οί σχετικές συζητήσεις λαγές ατά έκπαιδευτικά μας πράγματα να γίνονται σχεδόν πάντα πέρα καί ύστερα άπό κοιτάξει κανείς άπό λίγο πιό κοντά καί λίγο τά σημεία αύτά σάν νά μήν υπάρχει έδώ ένα πιέ) βαθιά τίς άντίστοιχες βασικές άρΧ®5· άπό τά πιό χαρακτηριστικά καί τά πιό κα­ Καί είναι, τουλάχιστο, παράλογο νά γίνετο θοριστικά στοιχεία τής ύφής τού έκπαιδευ- σοβαρή συζήτηση γιά καλλιέργεια «τού τικού μας συστήματος. τικού πνεύματος τών μαθητών» Αλλά καί τά οικονομικά ζητήματα πού «άπλωμα τών ένδιαφερόντων τους» t προκύπτουν άπό τή συγγραφική καί ίκδο- άνάπτυξη των έρευνητικων τους πρω.

λιών» όταν όλα αύτά έπιχειρεϊται νά γίνουν μέ βάση ένα μοναδικό καί άποκλειστικό δι­ δακτικό εγχειρίδιο, καί μάλιστα κρατικό. Καί είναι οξύμωρο νά ζητείται ό άναπροσανατολισμός τού εκπαιδευτικού συστήμα­ τος χωρίς νά άμφισβητεΐται τούτο τό κύριο χαρακτηριστικό του. Στό όριό του τό καθεστώς αύτό έχει οδη­ γήσει κατά καιρούς σέ έπεμβάσεις τού υπουργού τής Παιδείας στό περιεχόμενο βι­ βλίων τής ιστορίας καί σέ αύθαίρετες υπη­ ρεσιακές άποφάνσεις σέ επιστημονικά θέ­ ματα. ’Αλλά πιστεύω πώς τό πιό καθαρό δείγμα τού πνεύματος πού εκφράζεται άπό τήν παραδοχή τού κρατικού εγχειρίδιου βρίσκεται στήν άκόλουθη σημείωση κατα­ χωρισμένη στό τέλος όλων (ώς τώρα) τών εκδόσεων τού βιβλίου τής ιστορίας τής Β γυμνασίου: «Οί “έρωτήσεις-θέματα γιά άνακεφαλαίωση” δέν είναι δεσμευτικές γιά τόν κα­ θηγητή ούτε είναι οί μοναδικές πού μπο­ ρούν νά διατυπωθούν. [...] Εννοείται ότι οί απαντήσεις θά πρέπει νά προέρχονται άπό τό κείμενο τού βιβλίου καί νά π ε ρ ι ο ρ ί ζ ο ν τ α ι °' αυτό.» Η άραίωοη άνήκει (χαρακτηριστικά) στό πρωτότυπο, καί τό παράθεμα είναι τόσο εύ­ γλωττο ώστε άν καί έχει καί άλλοτε χρησι­ μοποιηθεί τό επαναλαμβάνω καί έδώ. Οταν αύτη είναι ή θέση τού υπουργείου ώς πρός τά διδακτικά βιβλία, είναι άσφαλώς περιττή *όθε συζήτηση γιά άλλαγή πού δέν ξεκινάει βπό τούτο τό σημείο.

I ιατί έδώ δέν πρόκειται γιά τόν πολιτικο, εολσγικό προσανατολισμό τής έκάοτοτε Ηγεσίας τού υπουργείου, άλλά γιά τήν παραδοχή πώς μιά κεντρική εξουσία μπορεί κ<ιί πρέπει νά καθορίζει τίς άποκλειοτικές πηγές τής γνώσης καί τό περιεχόμενό της. πως πρόκειται καί γιά τό ρόλο τού δα°κάλου, πού έτσι μεταβάλλεται σέ άβουλο, λωρίς επιστημονική προσωπικότητα μετα1,,Τ,Ι τής «αύθεντικής» κρατικής «γνώσης», κ<(νει, δηλαδή, μιά δουλειά πού σήμερα πια (( μπορούσε νιέ γίνει πολύ πιέ) άποτελεομαΤ|κα μέ ήλεκτρονικά μέσα. ι άφετηρ(α, λοιπόν, αύτές τίς σκέψεις β έπρεπε, πιστεύω, νά αντιμετωπίζουμε (,°κληρο το θέμα του σχολικοί) βιβλίου. Με 'ΙΠή’ βμως, συλλογισμούς πού θέι όδηγούιν στην Απελευθέρωση τού βιβλίου (καί. ''π ώ ς, χ,,( τ,„, ^σσχάλου) καθώς καί I' προσφορά εναλλακτικών λύσεων, δέν " δυνατό νά παραμένει ίιδιαμψιοβηιη-

τος ό ρόλος (άκόμη καί ή ύπαρξη) τού ’Ορ­ γανισμού Διδακτικών Βιβλίων. Ά πό έκεϊ καί ύστερα θά άναζητηθούν οί πιό πρόσφο­ ρες λύσεις μέ μελέτη τού θέματος καί διερευνήσεις τών προβλημάτων πού θά προ­ κόψουν. Είναι εύκολο (άλλά καί πολύ έπιπόλαιο) νά άπαριθμήσει κανείς πρόχειρα λύσεις, όπως ή έλεύθερη έκδοση διδακτικών βιβλίων, ή διάθεσή τους μέ κουπόνια στους μαθητές, ή δημιουργία δανειστικών βιβλιο­ θηκών στά σχολεία, ό καθορισμός τής έξεταστέας ύλης άνεξάρτητα άπό τά έκάοτοτε έγχειρίδια καί άλλα πολλά. Άλλά, άν καί είναι πιθανό πώς -άν τελικά άντιμετωπιστεϊ τό θέμα- σέ τέτοιες λύσεις θά καταλήξουν οί ειδικοί γιά νά λύσουν τά φιλοσοφικά καί τά οικονομικά προβλήματα, θά ήταν λάθος νά θεωρήσουμε πώς έτσι απλά, μέ δυό λό­ για, μπορεί νά πραγματοποιηθεί μιά τέτοια ριζική άλλαγή. Όποιαδήποτε μεταβολή στό θεσμό τού σχολικού βιβλίου -άπαραίτητη προϋπόθεση γιά τόν έκδημοκρατισμό τού έκπαιδευτικού συστήματος- άπαιτεϊ πολιτική βούληση πού θά έκπηγάζει άπό τούς άντίποδες τών θέ­ σεων οί όποιες οδήγησαν στήν ίδρυση τού ’Οργανισμού Σχολικών Βιβλίων: Θά πρέπει νά στηρίζεται στήν πεποίθηση πώς υπάρ­ χουν άξιοι συγγραφείς, πώς οί δάσκαλοι έχουν τήν άπαιτούμενη γνώση καί ευσυνει­ δησία γιά νά κάνουν έπιλογές, πώς τό κρά­ τος δέν κινδυνεύει άπό τήν έλεύθερη άναζήτηση τής άλήθειας. Τέτοια, όμως, πολιτική «Εις τό Δημοτικόν, τό I υμνάσιον και τό Λνκειον νπάρχιι ένα τεράστιο θέμα (...]· Είναι τό θέμα τών διδακτικών εγχειρι­ δίων. τό όποιον έχει μεγάλην σημασίαν. Είναι τεράστιον θέμα, [...] τό εάν θα παραμείνη ώς μόνον έγχειριόιον τό έγκεκριμένον άπό τό Ύπονργεϊον Παιδείας ή θά υπάρξουν πλείονα. [...] Προτείνω νά μελετηθή τό δλον ζήτημα καί κυρίως νά μή ύπάρχη ώς μοναδικόν το έγκεκριμΐνον έγχειρίδιον άλλά νά νπάρξη ένας αν­ ταγωνισμός μεταξύ τών συγγραφέων, ώστε νά άνανεοννται τά εγχειρίδια |...|.» Δ. Ζακυθινός Κ α θ η γη τή ς Π α ν ε π ισ τη μ ίο υ 'Α κ α δ η μ α ϊκ ό ς (άπ ό μ ιά π αρέμβασή τυυ σ τις σ υ σ κέψ εις γ ιά τή ν π α ι­ δ εία με τό ν Πρω θυπουργό τίιν 'Ια ν ο υ ά ρ ιο του ΙΘ 76 - ή ΰπα γρ έφ μ ια η δ ικ ή μας)· 65

βούληση δεν έχει άκόμη έπισημανθει στις πρόσφατες φάσεις τής εκπαιδευτικής μας ιστορίας.

•

Γιώργος Δαρδανός (Guten­ b e r g ) : Ό Ο.Ε.Δ.Β. ιδρύθηκε τό 1936. Ή δωρεάν διάθεση τών βιβλίων γιά δλες τίς βαθμίδες τής εκπαίδευσης έγινε τό 1967. Είναι γνωστή σέ όλους μας ή διάθεση τών δύο δικτατοριών άπέναντι στό βιβλίο, όπως καί ή «φιλολαϊκή» πολιτική τους. Στόχος τους ήταν -μέσα άπό τό ένα καί μοναδικό βιβλίο πού τή συγγραφή του συνήθως άνάθεταν σέ ένα συγγραφέα μέ τήν ανοχή ή την έγκριση τού καθεστώτος- νά ελέγχουν τίς διακινούμενες ιδέες. Επιπλέον, ό Παπαδόπουλος, γιά νά καθησυχάσει τό φοιτητικό κίνημα, παραχώρησε τή «δωρεάν» παιδεία, φόρτωσε σέ στρατιωτικά καμιόνια τά προσ­ αρμοσμένα στίς πολιτικές του σκοπιμότητες βιβλία, τά περιέφερε στίς πόλεις καί σέ ει­ δικές τελετές άνάθεσε τό έργο τής διανομής τους στούς εκπαιδευτικούς. Τό μέτρο αυτό ισχύει καί σήμερα· ύπάρχει, δηλαδή, ένα καί μοναδικό βιβλίο-χαπάκι γιά. κάθε μά­ θημα, γραμμένο -ώ ς έπί τό πλεΐστον- πρίν άπό πάρα πολλά χρόνια καί συνήθως κακο­ τυπωμένο. Ή διανομή του στούς μαθητές γίνεται συχνά μετά τήν έναρξη τών μαθημά­ των. οπότε καί καλείται ό μαθητής νά τό αποστηθίσει, νά μάθει ακόμα καί τά λάθη του γιά σωστά, γιατί έτσι θά τού τά ζητή­ σουν στίς έξετάοεις άργότερα. Παράλληλα, τό υπουργείο Παιδείας, μέ τήν 30082/10/3/78 διαταγή, άπαγορεύει στόν έκπαιδευτικύ νά συστήσει όποιοδήποτε άλλο έξωοχολικό βιβλίο στό μαθητή. Γιά τήν ελληνική καί γενικά τήν παγκόσμια βιβλιογραφία, οί πόρτες τών έλληνικών σχολείων είναι κλειστές. Οί υπεύθυνοι στό υπουργείο Παιδείας υποστηρίζουν ότι ό Ζκπαιδευτικός είναι πιθανόν, νά προβεϊ στή σύσταση βιβλίων γιά νά έξυπηρετήοει κά­ ποιον έκδοτη μέ Ανταλλάγματα. Ή πολι­ τεία, άρα, δέν εμπιστεύεται τούς Ζκπαιδευτικούς, ατούς όποιους όμως οί γονείς έχουν μέ άπόλυτη έμπιοτασύνη Αναθέσει τήν έκπαίδευοη των παιδιών τους. Τό γεγονός ότι υπάρχει ένα καί μοναδικό βιβλίο-χαπάκι έχει οάν Αποτέλεσμα νά καταργεϊται ό δημιουργικός διάλογος δασκάλου-μαθητη καί ταυτόχρονα νά έκμηδε νίζεται ή Ανάπτυξη τής κριτικής Ικανότητας τού μαθητή. Ί τ οι , μαθαίνει ότι ή γνώση Αποστηθίζεται, ότι ή γνώση δέν είναι υπό­

θεση πολλών άλλά ενός μόνο βιβλίου: τού εγκεκριμένου σχολικού εγχειριδίου. ’Ίσως αύτή ή κατάσταση νά θυμίζει μεσαίωνα, άφού τό έγκεκριμένο πιά σχολικό βιβλίο —έστω καί μέ λάθη- αναγορεύεται σέ αυθεν­ τία. Τί θά πρέπει νά γίνει; Θά πρέπει νά υπάρχει πρώτα άπ’ όλα μιά πάγια εθνική πολιτική παιδείας, πού θά άποτρέψει τίς συνεχείς άλλαγές. Τό υπουρ­ γείο Παιδείας θά πρέπει νά εκπονεί σύγ­ χρονα Αναλυτικά προγράμματα καί προδια­ γραφές συγγραφής βιβλίων. Ή έκδοση δέ τών σχολικών θά πρέπει νά γίνεται άπό εκ­ δοτικούς οίκους σέ συνεργασία μέ άτομα ή ομάδες εκπαιδευτικών. Στή συνέχεια, τά βι­ βλία αυτά θά πρέπει νά τά ελέγχει μιά επι­ τροπή δρώντων εκπαιδευτικών πού ζούν άμεσα τή σχολική πράξη, γιά νά κρίνει άν είναι σύμφωνα μέ τό πρόγραμμα καί τίς προδιαγραφές. Τά εγκεκριμένα άπό τήν επι­ τροπή βιβλία θά τίθενται στή διάθεση τής έπιτροπής τών εκπαιδευτικών κάθε σχο­ λείου, πού θά διαλέξουν ποιό άπ' όλα έξυπηρετεϊ τίς Ανάγκες τών παιδιών τής συγκε­ κριμένης περιοχής. Εννοείται ότι ή κίνηση αύτή πρέπει νά γίνεται πρίν άπό τίς διακο­ πές, ώστε τά βιβλία νά δίνονται έγκαιρο στούς μαθητές, οί όποιοι μέ τή σειρά τους θά τά προμηθεύονται δωρεάν Από τό βι­ βλιοπώλη τής περιοχής. Μέ τόν τρόπο αύτο θά ύπάρχει πλουραλισμός ιδεών, διαρκής «Τ ό σύστημα τούτο

(τής άκρατου

έλευ -

θ ε ρ ία ς π ε ρ ί τή ν σ υ γ γ ρ α φ ή ν κ α ί (κ δ ο ο ιν τ ώ ν δ ιδ α κ τ ικ ώ ν β ιβ λ ί ω ν ] έ ν έ χ ε ι μ ε ν το π ρ ο τ έρ η μ α ότι Α ν α π τ ύ σ σ ε ι τήν π ρ ω τ ο ­ β ο υ λ ί α ν κ α ί ε π ω φ ε λ ε ίτ α ι τή ς δ η μ ιο υ ρ γ ο ν μ έ ν η ς μ ε τ α ξ ύ τ ώ ν σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν ά μ ίλ λη ς, π ρ ο ύ π ο θ έτ ει όμ ω ς ά φ ' έν ό ς μ ιν π ν ε υ μ α τ ικ ή ν α ν θ η ο ι ν τ ο ια ύ τ η ν ώ σ τ ε να έ μ φ α ν ίζ ω ν τ α ι έ π ικ α ίρ ω ς ο ί κ α τ ά λ λ η λ ο ι σ υ γ γ ρ α φ ε ίς , ά φ ’ ί τ έ ρ ο υ δ έ δ ιδ α σ κ α λ ι κ ό ν σ ώ μ α ώ ρ ιμ ο ν δ ιά τ ή ν ί κ τ ί λ ε ο ι ν τ ο ύ λ ε ­ π τ ο ύ έ ρ γ ο υ τής ίκ λ ο γ ή ς τ ώ ν κ α λ υ τ έ ρ ω ν β ιβ λ ίω ν , τό σ π ο υ δ α ι ό τ ε ρ ο υ ό ( π ε ρ ι κ λ ε ί ε ι τ ό ν κ ί ν δ υ ν ο ν τής έ κ φ υ γ ή ς τ ο ύ π ε ρ ι ε χ ο ­ μ έ ν ο υ τ ώ ν δ ιδ α κ τ ικ ώ ν β ιβ λ ί ω ν ά π ό τ ο υ ς Τ ε θ ε ψ ίν ο υ ς υ π ό τ ο ύ Κ ρ ά τ ο υ ς σ κ ο π ο ύ ς τής α γ ω γ ή ς .» Από

τήν

Ε Ιοη γη νκ ή

Ιΐιοη τού νομοσχεδίου λοήΡ.

τήνΐόρνση τού ’Οργανιψ0& Ί χ ύ α α ιω ς Σ χολικ ώ ν 1 1 ’ι%· β λ ίω ν (1 9 3 7 ) I X_ —

Ανανέωση καί Ανταγωνισμός γιά τό καλύ­ τερο βιβλίο, καθώς καί αισθητική Αρτιότητα ικανή νά κάνει τό μαθητή νά τό άγαπήσειόχι νά τό καταστρέφει, όπως γίνεται σή­ μερα, στό τέλος κάθε χρονιάς. Σάν εναλλακτική λύση προτείνουμε τή διατήρηση ένός βασικού βελτιωμένου καί διαρκώς έκσυγχρονιζόμενου κρατικού βι­ βλίου. Παράλληλα ό εκπαιδευτικός θά έχει την υποχρέωση -άφού ενημερωθεί πρώτα ό ίδιος μέ τήν ύπάρχουσα βιβλιογραφία άπό βιβλία πού θά προμηθεύσει ή πολιτεία σέ κάθε σχολείο- νά προτείνει στούς μαθητές τά βιβλία πού νομίζει ότι θά τούς βοηθή­ σουν. Παράλληλα, κάθε σχολείο θά πρέπει νά Αγοράζει ικανό άριθμό αντιτύπων άπό τά βιβλία αύτά, γιά νά εμπλουτίζει τή βι­ βλιοθήκη άπό όπου θά τά δανείζεται γιά μελέτη ό μαθητής. Τά Αποτελέσματα καί στίς δύο έναλλαΧτικές περιπτώσεις θά είναι τά παρακάτω: — Θά συντελέσουν τά μέτρα αύτά στό σταμάτημα τής ύποβάθμισης τής παιδείας.

— Θά Ανέβει ή στάθμη τού σχολικού βι­ βλίου ώς πρός τό περιεχόμενο άλλά καί τήν εμφάνιση. Ο μαθητής θά Αγαπήσει τό βιβλίο καί τό διάβασμα. ~ Δέν θά υπάρχει μονομερής ένημέρωση.

— Μέ τή σωστή λειτουργία τής σχολικής δανειστικής βιβλιοθήκης ό μαθητής θά μπο­ ρεί άνέξοδα νά ενημερώνεται καί νά άποψεύγει τά φροντιστήρια.

πληρούνται όρισμένες προϋποθέσεις, όπως: α) Τά κείμενα πρέπει νά προσαρμόζονται συνεχώς στίς Απαιτήσεις μιάς σύγχρονης κοινωνίας καί εκπαίδευσης καί όχι νά περι­ λαμβάνουν περιεχόμενα περασμένων τρια­ κονταετιών. β) Πρέπει νά δίδεται μεγαλύτερη σημασία στήν ποιότητα καί εμφάνιση. Μέχρι σήμερα τουλάχιστον τά περισσότερα βιβλία διακρίνονται γιά τήν προχειρότητά τους. Άρκούν μερικά Ανοίγματα άπό τό μαθητή, γιά νά γί­ νονται σκόρπια φύλλα. Άλλά καί ή εμφά­ νιση πρέπει νά βελτιωθεί, γιά νά γίνει τό βι­ βλίο πιό καλαίσθητο καί εντυπωσιακό. γ) Κρίνω Απαραίτητο τά σχολικά βιβλία νά διανέμονται μέσω τών βιβλιοπωλείων, καί αύτό όχι γιά κερδοσκοπικούς λόγους άλλά μέ σκοπό νά φέρουν τό μαθητή σέ μιά άμεση καί γενικότερη επαφή μέ τό χώρο τού βιβλιοπωλείου.

Μ α ν ώ λ η ς Μ π ο υ ζ ά κ η ς : Ν ά έ ν α πρα­ γματικά τεράστιο θέμα πού άν μή τι άλλο άφ’ ένός δέν σηκώνει μισοτελειωμένες κου­ βέντες καί άφ’ ετέρου δέν νομίζω πώς μπο­ ρεί νά καλυφθεί μέ μιά, δυό ή πέντε, έστω, Απαντήσεις σέ Ανάλογα /ρωτήματα. Θά προσπαθήσω λοιπόν, έχοντας ύπ’ όψη μου τά πιό πάνω, νά σάς δώσω τό περίγραμμα, άν θέλετε, τών σκέψεών μου πάνω στό θέμα σας, μέ τήν επιφύλαξη νά συμπληρώσω τίς σκέψεις μου αύτές, οποτεδήποτε χρειαστεί. Έτσι λοιπόν, λέω πώς ναί, ένας εύέλικτος φορέας τής πολιτείας, ένας φορέας μέ φαν­ τασία καί πλατιές Αρμοδιότητες, μέ δυνατό­ Μ « ν ι α Κ α ρ α ί τ ί δ η : Τό θέμα είναι τε­ τητες έρευνας καί πειραματισμού, ένας φο­ ράστιο καί τό «Διαβάζω» Αξίζει νά επαινε­ ρέας μέ έντονο άντιγραφειοκρατικό πνεύμα θεί πού τό άνακίνησε. Γιά νά δοθεί όμως καί πρό παντός ένας αύτοτελής φορέας πού σωστή καί υπεύθυνη Απάντηση, χρειάζονται θά μπορούσε νά λειτουργήσει πέρα καί °τοιχεϊα πού προϋποθέτουν μακροχρόνια πάνω άπό κάθε λογής σκοπιμότητες ή συμ­ βιβασμούς, ένας τέτοιος λοιπόν φορέας νο­ χαί εμπεριστατωμένη έρευνα.

11 «'Εστία», ένας έκδοτικός οίκος με ζωή μίζω πώς θά μπορούσε μακροπρόθεσμα νά σχεδόν έκατό χρόνων καί μέ ζωντανή πα­ λύσει οριστικά τό πρόβλημα τών σχολικών ρουσία καί παράδοση στό σχολικό βιβλίο, έγχειριδίων. Οί λόγοι πού δικαιολογούν τίς παραπάνω _ θά ήθελε νά δώσει μιά Αβασάνιστη Απόψεις μου είναι: Απάντηση. Έτσι θά περιμένει Από τό «Λιαθ ά πρέπει κάποτε όλοι οι ελληνες πολίτες >αζω» τήν παράθεση των στοιχείων /κείνων νά αρχίσουν νά σκέπτονται ότι πρέπει καί ^ου ()ά τή βοηθούσαν νά υποστηρίξει μιαν μπορεί νά άποκαταοταΟούν σχέσεις Αμοι­ ποψη πού έχει διαμορφώσει άλλά δέν θέβαίας Εμπιστοσύνης καί κατανόησης μεταξύ 11 νά Ζκφράοει Επιπόλαια. των καί τής πολιτείας. Οί λόγοι πού μέχρι τώρα αύτό δέν έχει Επιτευχθεί είναι λίγοπολύ γνωστοί. ΟΙ προοπτικές όμως είναι [σ ΥΥί λ η ς Λάζος ( Λ ω δ ιό Vη ): αισιόδοξες. Ψψώνιο νά έκδίδονιαι τά σχολικέ» βιβλία Ά ν θεωρήσουμε ότι ή παιδεία, σάν ουν° Κρατικό φορέα, άλλά θά πρέπει νά Ζκ-

67

ολο, είναι, εκτός τών άλλων, ή παραγωγικό­ τερη έπένδυση πού ένας λαός θά μπορούσε νά κάνει γιά τό μέλλον του, τότε δεν μπορεί παρά νά καταλήξουμε στό συμπέρασμα πώς ή υπόθεση αύτή πρέπει νά άφεθεϊ στά χέρια τής ίδιας του τής πολιτείας. Καταλαβαίνω πώς είναι ιδιαίτερα δύσ­ κολο νά έπισημάνει κανείς τίς ατέλειωτες δυσκολίες πού θά έχει νά άντιμετωπίσει ό φορέας γιά τόν όποιο μιλώ, τόσο στό ξεκί­ νημά του όσο καί στήν πορεία του. Θά πρέ­ πει όμως κάποτε νά γίνει αύτό τό ξεκίνημα, τό όποιο θά μπορούσαν, κατά τή γνώμη μου, νά έγγυηθούν οί παρακάτω προϋποθέ­ σεις: 1. Τόν φορέα αύτό νά πλαισιώσει άπαραίτητος άριθμός άτόμων, γνωστών γιά τή γενικότερη προσφορά τους στό χώρο τής παιδείας καί τήν πλατιά άποδοχή αύτής τους τής προσφοράς άπό τό κοινωνικό σύν­ ολο.

2. Τουλάχιστον πενταετής υποχρεωτική θητεία τών μελών τού φορέα.

3. Πλήρης διοικητική καί οργανική αύτοτέλεια τού φορέα, πού θά λειτουργεί εντε­ λώς άνεξάρτητα άπό κάθε άλλη δημόσια υπηρεσία, έχοντας δικό του προσωπικό, προϋπολογισμό κ.τ.λ.

4. Στενή συνεργασία τού φορέα αυτού (άς τόν πούμε ’Οργανισμό Σχεδιασμού, ’Επιμέλειας καί Έκδοσης Διδακτικών ’Εγ­ χειριδίων - Ο.Σ.Ε.Ε.Δ.Ε.) μέ τούς δασκά­ λους καί τούς καθηγητές τών σχολείων μας, μέ βασικό στόχο αύτής τής συνεργασίας τή συνεχή άμφίδρομη άνταλλαγή πληροφοριών « Ά π ο κ ρ ο ν ο μ ε ν τό μοναδικόν τ ο ν in β λ ίο υ , <)ιότι (...) τ ό (V δ ι β λ ί ο ν έ ξ α ν α γ χ ά ζ ιι το ύ ς μ α θ η τ ή ς κ α ί τ ο ύ ς δ ιδ α υ κ ά λ ο ν ς ν ά σ κ έ π τ ω ν τ α ι π ό ν τ ε ς α κ ρ ιβ ώ ς ό ν τ ω ς , δ π ω ς έ ο χ έ φ θ η κ α ί ε ίρ γ ά α θ η τ ίς κ α ί μ ό ­ ν ο ς , ό ο ν γ γ ρ ά ψ α ς α ύ τ ό , δ π ε ρ ά ν τ (κ τ ιτ α ι τ ο ίς ν ό μ ο ις τής φ ύ σ ε ω ς , δ ιό τ ι π ά ν τ ε ς ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι δ έ ν σ κ έπ το ντα ι κ α ί δ έ ν κ ρ ί­ ν ο υ ν ι ν όμοιοτ ρ ό π ω ς |...). Τ ό μ ο ν ο π ώ λ ι ο ν n/c μ α θ ή ο ι ω ς κ α ί τής υ υ ψ ία ς ό ί ν φ α ί ν ε ­ τ α ι ο τ ι ε ίν α ι Ά ρ α γ μ α ι ν κ ο λ ο ν όιά θετών ν ό μ ω ν έ π ιδ α λ λ ό μ ε ν ο ν . »

* Υπόμνημα περί διΛακτικιίιν διόλίων» (υποβλήθηκε άπό επιτροπή ονγγραφ ίων «τήν κυβέρνηση τόν 'Οκτώ­ βριο Τον 1891 -ε)ί ί'πογραμμ ίο είί οτό πρωτότυπο)

μεταξύ τών θεωρητικών, άς πούμε, τού Ο.Σ.Ε.Ε.Δ.Ε. καί τών καθημερινών έργατών τής παιδείας μας.

5. Ό Ο.Σ.Ε.Ε.Δ.Ε. θά έπανεκτιμά, έπανακρίνει, καί γενικά θά συλλέγει όλα εκείνα τά Απαραίτητα στοιχεία πού θά φανερώ­ νουν μέ σαφήνεια καί άντικειμενικότητα τήν πορεία κάθε εγχειριδίου στά σχολεία, κάθε δυό τό άργότερο χρόνια. Ή πλήρης έπανέκδοση όλων τών σχολικών εγχειριδίων -πού θά περιλαμβάνει όλες τίς έν τώ μεταξύ νέες πληροφορίες- θά είναι υποχρεωτική κάθε έξι τό άργότερο χρόνια, εκτός εάν λόγοι ανάγκης τήν επιβάλλουν σέ συντομότερο χρονικό διάστημα.

6. Ό Ο.Σ.Ε.Ε.Δ.Ε. θά είναι άρμόδιος όχι μόνο γιά τή σύνταξη τής διδακτέας ύλης πού θά περιέχει κάθε εγχειρίδιο, άλλά καί γιά τόν καθορισμό, σέ άδρές βέβαια γραμ­ μές, τής άκολουθητέας μεθοδολογίας στήν παρουσίαση τής ύλης αύτής, μεθοδολογίας πού θά εκπορεύεται άπό τή συγκεκριμένη ελληνική πραγματικότητα καί άπό τίς πιό σύγχρονες εμπειρίες άπό τή χρήση διδακτι­ κών εγχειριδίων σ’ όλο τόν κόσμο.

7. Ό Ο.Σ.Ε.Ε.Δ.Ε. θά προκηρύσσει δια­ γωνισμό γιά τή συγγραφή τών σχολικών έγχειριδίων δύο τουλάχιστον χρόνια πρίν τή χρονολογία κυκλοφορίας τών βιβλίων καί οί συγγραφείς τών βιβλίων αυτών θά άντιμετωπίζονται όπως άντιμετωπίζονται, κατα γενική εκτίμηση, οί συγγραφείς στόν ελεύ­ θερο ιδιωτικό έκδοτικό χώρο. Αύτό μέ όπλα λόγια σημαίνει ότι οί συγγραφείς σχολικών ΐγχειριδίων θά αμείβονται ουσιαστικά και δέν θά έχουν νά Αντιμετωπίζουν όρους συ­ χνά απαγορευτικούς γιά τήν πραγματο­ ποίηση τής συγγραφικής τους δουλειάς. Κ. "Υστερα άπ’ όλα αύτά, ή χρήση ί'311 πλέον σχολικών βοηθημάτων θά γίνεται «κατ’ οικονομίαν» καί μέ βάση τόν σχετικό κατάλογο βοηθημάτων πού θά έγκρίνει δ Ο.Σ.Ε.Ε.Δ.Ε. κάθε χρόνο, ύστερα άπό ανά­ λογη έπιλογή άπό τά βιβλία πού θά κ υκλο­ φορούν στήν έλεύθερη άγορά. Τά έλεύθερ·1 αύτά βοηθήματα δέν θά πρέπει οέ καμ1'1 περίπτωση νά χρησιμοποιούνται γιά τη» -επιβολή» οποιοσδήποτε μορφής ί·ξετάσε",ν ατούς μαθητές. Ασφαλώς τό θέμα μας δέν τελειώνει έ Απλώς προσπάθησα νά οταχυολογήοω ΜΕ!,, ρικί οκέφιει μου. ΙΙεριασότερα. γουρος πώς θά χρειαστεί νά ξαναπατώ σύντομα.

επιλογή Στις σελίδες .το ύ άκολονθοϋν οί σννεργάτες τον «Αιαδαζω» παρουσιάζουν καί κρίνονν ρερικά άπό τά πιό ενδιαφέροντα βιβλία πον κνκλοφόρησαν τούς τελευταίους μήνες. Ίά βιβλία επιλέγει ή Σύνταξη τον περιοδικού.

Φ ΙΛΟ ΣΟ Φ ΙΑ

προβλήματα καί επιτεύγματα τής λογικής Π Α ΥΛ Ο Υ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΔΙΔΗ: Ή φιλοσοφία τών μαθηματικών. Ά π ό τόν Frege ώς τόν Kreisel: 1884-1979. 'Επιλογή άρθρων. ΤόμοςΑ'. Φι­ λοσοφική Βιβλιοθήκη, άριθ. 8 Θεσσαλονίκη, Εγνατία. Σελ. 242.

^ΕΛΩ νά τονίσω άπό τήν άρχή δύο σημεία πού σω5 ή θέση τους νά ήταν στό τέλος μιάς βιβλιο­ κριτικής προσπάθειας -σάν συμπεράσματά της.

(1 τονίζω στήν άρχή, γιατί τά σημεία αύτά δέν υποκύπτουν σάν συμπέρασμα άπό όσα στή συνΧαα θά μάς Απασχολήσουν, ένώ Αντίθετα ύπα'υρεύουν κατά κάποιον τρόπο τά όσα θά μάς ίΛαοχολήσουν. Γο πρώτο σημείο είναι δτι ή προκείμενη δου‘ιια τοΰ Παύλου Χριοτοδουλίδη είναι έργο χρη'ψότατο γιά δύο λόγους. Πρώτο, προσφέρει επιτέλους!) συγκεντρωμένα στά έλληνικά μερικά 1 αοικά κείμενα μιας έπιστήμης πού είναι ταυτόώυνα παλαιότατη καί έπίκαιρη, πρωταρχική καί »ώντανά σύγχρονη. Κάποιος δυτικοευρωπαϊκός «Φοριομός ορίζει ώς κλασικά τά κείμενα έκεϊνα ^ου όλοι Αναφέρουν καί κανείς δέν διαβάζει. Αν άλλο θέλει νά πει. ό άφορισμός αυτός περιίλΐ *ι θαυΜάσια μιά χαρακτηριστική πτυχή τού ηνικοϋ πνευματικού κόσμου: έν Έλλάδι (ίσως πειδή γνωρίζουμε τά πάντα, μά τό Δία) δέν 6ια’’άζουμε · άρα δέν διαβάζουμε κλασικά κείμενα ,*'* άρσ δέν χρειάζεται νά τά μεταφ ράζουμε στα ιδληνικά). Ευτυχώς ίι II.X. δέν φοβήθηκε τόν Ί’οριομο αύτό καί φαίνεται νά γνωρίζει ότι ή ’ ή Ί’ορά τοϊι πιέ) πάνω συλλογισμού είναι ή ’τίοτροφη. όν δέν διαβάζουμε τά κλασικά, δέν ‘βάζουμε -καί δέν μπορούμε νιί προχωρήσουμε

πιό πέρα. Δεύτερος λόγος, ή προκείμενη δουλειά παρέχει ένα χρησιμότατο, έμπεριστατωμένο καί συστηματικά σωστό γλωσσάρι. Ή προσφορά αύτή τοΰ Π.Χ. μάς είναι γνωστή άπό προηγούμε­ νες μεταφραστικές δουλειές του πάνω σέ φιλοσο­ φικά κείμενα τών τελευταίων εκατό έτών. Μιά τέ­ τοια δουλειά, δπως γνωρίζουν όσοι τήν προσπά­ θησαν, είναι ιδιαίτερα επίπονη, καί μάλλον Αχά­ ριστη. (Κι εδώ άναφέρομαι στις δυσκολίες τής απόδοσης λέξεων, καί κυρίως ό ρ ω ν δέν έπεκτείνομαι σ' αυτές μιάς ολόκληρης γλώσσας.) Μόνη Ανταμοιβή της τό νά γίνεται σωστά. Στά κείμενα πού παρουσιάζονται έδώ βρίσκουμε σωστά μετα­ φρασμένους όλους σχεδόν τούς βασικούς όρους τής σύγχρονης λογικής (καί πολλούς τής σύγχρο­ νης έπιοτημολογίας). Εύχή: νά συγκεντρωθούν σ' ένα εύχρηστο καί πολύτιμο γλωσσάρι. Τό δεύτερο σημείο πού θέλω νά τονίσω προέρ­ χεται άπό τό γεγονός ότι ή όλοκληρωμένη δου­ λειά τού Π.Χ άποτελείται άπό δύο τόμους, άπό τούς οποίους έχει κυκλοφορήσει μόνο ό πρώτος. Ό δεύτερος τόμος -μέ κείμενα πού φτάνουν μέ­ χρι τό 1979, καί άρα παρουσιάζουν τίς πιό πρόσφατες εξελίξεις τής έξεταζόμενης έπιστήμηςθά περιλαμβάνει, όπως υπόσχεται ό Π.Χ. στόν πρόλογό του τού πρώτου τόμου, ένα «Παράρ­ τημα» πού θά «συμπληρώνει τήν τεχνική πληρο­ φόρηση πού θά μπορούσε νά διευκολύνει τή με­ λέτη τών... κειμένων». Κι άκόμα, όπως δέν υπό­ σχεται άλλά έλπίζουμε. μιά εκτεταμένη βιβλιο­ γραφία, καί κάποιο(α) index. ’Απέχουμε, βέβαια, πολύ άπό τήν έποχή κατά τήν όποία δέν θά θεω­ ρούμε ολοκληρωμένο καί δέν θά τολμούμε νά έκδώσουμε κανένα έπιστημονικό βιβλίο χωρίς σω­ στά βιβλιογραφικά, υποσημειώσεις, index κλπ. "Ομως, Ακόμα καί στίς σημερινές περιστάσεις όπου μιά σωστή βιβλιογραφική έπεξεργασία παραμένει κάτι τό έπιθυμητό χωρίς νά Απαιτεί­ ται τό αίτημα αύτό Αποτελεί Αναγκαία συνθήκη γιά τήν εκδοτική ύπαρξη μιάς (κατά μείζονα λόγο της πρώτης) Ανθολογίας κειμένων τής φιλοσοφιίας τών μαθηματικών. "Ολες οΐ ένδείξεις μας πείθουν ότι ό δεύτερος τόμος θά ικανοποιήσει Τήν Αναγκαία αύτή συνθήκη. Καί πιστεύουμε ότι 9ά είναι υποδειγματικός γιά τά έλληνικά δεδο­ μένα Τό ίρώτημα, όμως, είναι κατά πόσο 0« εί­ ναι ύποδειγματικός -χω ρίς τόν ποιοτικό αυτό προσδιορισμό «έλληνικά δεδομένα». Καί το δικό μας πρόβλημα είναι ότι, Ακριβώς λόγω του θι μα-

69

καί τών ειδικών άπαιτήσεων πού αυτά προβάλ­ λουν, δέν μπορούμε άπό τόν πρώτο τόμο καί μόνο νά κάνουμε μιά όλοκληρωμένη βιβλιοκρισία, άφοΰ σημαντικό άντικείμενο τού κριτικού έργου είναι τό πόσο ολοκληρωμένο είναι τό έργο πού κρίνεται, τό πώς πλησιάζει τό κοινό στό όποιο άπευθύνεται, τό πού καί πώς μπορεί νά χρησιμο­ ποιηθεί. Πόσο μάλλον όταν τό έργο τού Π.Χ. προορίζεται νά χρησιμοποιηθεί γιά ε ρ ε ν ν α (λέξηταμπού)·κι όταν τό βιβλίο πού χρησιμοποιείται γιά έρευνα, πρέπει τό ίδιο νά δείχνει κατευθύν­ σεις καί νά παρέχει στοιχεία γιά τή συνέχιση. Ή φ ιλ ο σ ο φ ία τ ώ ν μ α θ η μ α τ ικ ώ ν , I άποτελεί τόν 8ο τόμο τής σειράς Φ ιλ ο σ ο φ ικ ή Β ιβ λ ιο θ ή κ η πού διευθύνει ό καθηγητής Ν. Αύγελής καί έκδίδει στή Θεσσαλονίκη ή «Έγνατία». Στους επτά προηγούμενους τόμους τής σειράς βρίσκουμε τέσ­ σερις επιμελημένες μεταφράσεις κλασικών φιλο­ σοφικών κειμένων (δύο τού 17ου καί δύο τού 20ού αιώνα), μιά έργασία-παρουσίαση πλατωνι­ κού διαλόγου καί δύο πρωτότυπες έργασίες συγ­ χρόνων έλλήνων φιλοσόφων. Λίγο πολύ, όλα τά κείμενα είναι έπιστημολογικά. Ή Φ ιλ ο σ ο φ ικ ή Β ιβ λ ιο θ ή κ η είναι ή μία άπό τίς (μόνο) δύο σοβα­ ρές εκδοτικές προσπάθειες νά παρουσιαστούν στή χώρα μας σ ε ιρ έ ς φιλοσοφικών κειμένων, καί μάλιστα μέ αύστηρά έπιστημονικά, γλωσσικά καί εκδοτικά κριτήρια.2 Ή φ ιλ ο σ ο φ ία τ ώ ν μ α θ η μ α τ ι­ κ ώ ν , λοιπόν, παρουσιάζεται στά πλαίσια μιάς φι­ λοσοφικής σειράς πού έχει ή ίδια θέσει στόν έαυτό της υψηλά κριτήρια καί πού φιλοδοξεί νά είναι μιά έκδοτική προσπάθεια πού προσφέρεται γιά έρευνα. Ή δουλειά τού Π.Χ. άνταποκρίνεται στά κριτήρια καί τούς στόχους τής σειράς. Τό νά πούμε ότι καλύπτει ένα κενό στή σύγχρονη έλληνική γραμματεία (πράγμα πού στόν πρόλογό του δηλώνει ό Π.Χ. ότι έπιθυμεϊ) είναι βέβαια άληθινύ, άλλά δέν λέει καί πολλά, μιά πού κάθε σο­ βαρή δουλειά στό χώρο τής φιλοσοφίας θά καλύ­ πτει κάποιο κενό στήν έλληνική γραμματεία. Προτιμώ, λοιπόν, νά άναφερθώστόν συγκεκρι­ μένο επιστημονικό τομέα πού μάς γνωρίζει τό βι­ βλίο αυτό. Η φηλοοοφία τών μαθηματικών συν­ δυάζει δύο παλαιότατους καί πρωταρχικούς το­ μείς γνιίκ>ης, τή φιλοσοφία καί τά μαθηματικά, δημιουργώντας ένα νέο, τελείως σύγχρονο, γνω­ στικό πεδίο -τ ή μαθηματική ή τυπική ή συμβο­ λική λογική. Ενα πεδίο πού προέρχεται άπό τό συνδυασμό δυο τόσο μεγάλων τομέων, που κι αυ­ τοί μέ τή σειρά τους συνδέονται μέ τόσους άλλους τομείς τής έπιοτημονικής γνώσης - τ ά μαθημα­ τικά ώς πρότυπο έπιστήμης, καί ή φιλοσοφ ία ιίις κριτική θεύιρηση κάθε ανθρώπινον δημιουργήμα­ τος που φιιλοδοξεΐ νά θεωρείται γνώση-, ένα τέ­ τοιο πεδίο δέν μπορεί παρά νά στηρίζεται στήν αποκτημένη γνώση πολλών άλλων τομέων καί. μέ τή σειρά του, νι'ι έχει έπιπτώοεις πάνω σ' αυτούς. Πράγμα τό όποιο Ισχύει γιά τή μαθηματική λο­ γική. Ο σ ο γιά τόν Ισχυρισμό ότι ειύτή ή τελευ­ ταία είναι ένα ν έο γνωστικό πεδίο πού δημιουργήθηκε άπο το συνδυασμό δυο πρωταρχικών το­ μέων, αύτό πού θέλω νά πω είναι ότι ή λογική στή 70

σημερινή της κατάσταση έχει βέβαια μιά ιστορία 2500 έτών, άλλά μιά ιστορία μετασχηματισμών στή μορφή καί τά έπιτεύγματά της, έτσι ώστε ή σημερινή μαθηματική λογική νά διαφέρει ριζικά (στις άρχές, τή μέθοδο, τίς έννοιες) άπό τή λογική τού ’Αριστοτέλη ή τού Leibniz. Αύτό, όμως, πού ένδιαφέρει έδώ είναι τό ότι οί μετασχηματισμοί τής λογικής πολλαπλασιάστηκαν στά τελευταία εκατό χρόνια (ύστερα άπό μιά περίοδο στασιμό­ τητας άρκετών αιώνων μέ λίγες φωτεινές έξαιρέσεις), καί υπήρξαν ριζοσπαστικοί. Γι’ αύτό καί σήμερα μπορούμε νά μιλάμε γιά επιστημονικό το­ μέα μαθηματικής λογικής -τομέα καλά καθορι­ σμένο, έξελισσόμενο, ζωντανό καί μάλιστα πολύ υψηλά στήν ιεραρχία τής έπιοτημονικής καί άκαδημαϊκής έπικαιρότητας. Ή γέννηση τής σύγχρονης λογικής (δηλαδή ή αναγέννηση τής λογικής) τοποθετείται γύρω στά 1850.3 Τό ότι ή λογική τού ’Αριστοτέλη καί τού Μεσαίωνα έπρεπε νά μετασχηματιστεί ριζικά, είχε προαναγγελθεί άπό τόν Leibniz. Ό μετασχη­ ματισμός άρχισε μέ τόν Boole, τόν De Morgan, τόν Peirce στά μέσα τού προηγούμενου αιώνα. Στήν άρχή, ή προσπάθεια νά γίνει ή λογική μιά πιστή άντιγραφή τών μαθηματικών παρήγαγε τε­ χνητά κατασκευάσματα · καί οί πολλές έρμηνεϊες τής άλγεβρας τού Boole δημιούργησαν ένα κά­ ποιο χάος γιά τή λογική. Ή μεγάλη έποχή τής λο­ γικής άρχίζει τό 1879, μέ τή δημοσίευση άπό τόν γερμανό μαθηματικό Gottlob Frege (1848-1925) τού έργου B e g r iffs s c h r ift, Μ ιά τ ν π ικ ή γλώ σ σ α , κ α τ ά τ ό μ ο ν τ έ λ ο τ ή ς γ λ ώ σ σ α ς τ ή ς Α ρ ιθ μ η τ ικ ή ς , γ ιά κ α θ α ρ ή σ κ έ ψ η . Τό έργο αύτό άπελευθέρωσε

τή λογική άπό τήν τεχνητή σύνδεσή της μέ τά μα­ θηματικά, άλλά καί προετοίμασε τό δρόμο γιά μιά βαθύτερη, ουσιαστική καί άντικειμενική σύν­ δεση τών δύο έπιοτημών. Είσήγαγε τόν προτα­ σιακό λογισμό, τή θεωρία τών ποοοδεικτών κα< τήν άνάλυση τής πρότασης σέ συνάρτηση καί τιμή συναρτήοεως, έξοστρακίζοντας τήν κλασική, άριστοτελική άνάλυση σέ υποκείμενο καί κατηγο­ ρούμενο. ’Ακόμα, είσήγαγε τήν έννοια τής άληθοουνάρτησης καί πρότεινε μιά νέα συμβολική γραφή. Ή συνολική δουλειά τού Frege καί ή άν­ θηση, στίς ίπόμενες δεκαετίες, τής θεωρίας των συνόλων καί τής Οεμελίωσης τών μαθηματικών (φορμαλισμός τού Hilbert, ίντουιοιονισμός του Brouwer), μαζί μέ τήν έμφάνιοη παραδόξων (Russell) καί τήν «άρνητική λύση» προβλημάτων (Αποδείξεις τού Godcl) δημιούργησαν, μέχρι τ° 1930, τήν έπ ο χ ή τ ή ς έ π ισ τ ή μ η ς τή ς λ ο γ ικ ή ς ■ ” όριοθίτηση τής έπιστήμης αυτής, κυρίως ιίις πρ°; τά μαθηματικά καί τή φιλοσοφία, άποτελεί αή* μέρα ένα άπό τά κυριότερα προβλήματα τής Ί 1’ λοσικρίας. Παράλληλα, ύστερα άπό τίς άποτυχίιτων προσπαθειών Αναγωγής των μαθηματικών στή λογική ή τής λογικής στά μαθηματικά, πολλα^ άλυτα προβλήματα έξακολουθοΰν νά δίνουν στήν ίδια τήν ίπιοτήμη τής λογικής. Τέλος διαφέρον πάντα παραμένει τό π ρα κτικ ό/w * βλήμα του συμβολισμού. Τό σύμβολα τού] στό B i 'i / r i l h i t h r i l i αποδείχθηκαν μή εύχί

Καλύτερη τύχη είχαν τά σύμβολα πού πρότεινε (τό 1889, άλλά χωρίς νά γνωρίζει τό έργο τού Frege) ό Peano στίς Ά ρχές τ ή ς α ρ ιθ μ η τ ικ ή ς , πα­ ρουσιασμένες μ έ μ ιά ν έα μ έ θ ο δ ο (έργο γραμμένο °τά λατινικά). Βελτιώσεις γίνονται άπό τότε συν­ εχώς (Russell. Whitehead, Wittgenstein). Καί κα­ θώς νέες ιδέες είσάγονται («τροπική λογική» καί θεωρία τών «δυνατών κόσμων» τού Kripke), δημιουργείται κάθε τόσο άνάγκη γιά νέα σύμβολα. Η επιλογή τών άρθρων τού Π.Χ. δίνει μιά αρ­ κετά σαφή είκόνα τών προβλημάτων καί τών επιτευγμάτων τής έπιστήμης τής λογικής. Σίγουρα, δλα τά άρθρα πού παρουσιάζονται στόν πρώτο τ<)μο ορθά περιλαμβάνονται. Διαφωνίες γιά τήν επιλογή μπορούν νά υπάρξουν μόνο ιός πρός τα κείμενα πού όέν έπιλέχθηκαν. Υπάρχουν, 6έβαια, προβλήματα χώρου, εκδοτικών δικαιωμά­ των κλπ. Έ π ί πλέον, ή άνθολογία τού Π.Χ. φτάνει μέχρι τό 1979, γιά νά παρουσιάσει τήν κατεύ­ θυνση τών νεότερων έξελίξεων · έτσι καλύπτει πολύ μεγαλύτερο διάστημα άπό τίς κλασικές άμερικανικές άνθολογίες τού Jean van Heijenoort (From F re g e to G o d e l, Harvard University Press, Cambridge 1967) καί τών Paul Benacerraf καί Hilary Putnam {P h ilo s o p h y o f M a th e m a tic s : s e le c te d headings, Prentice-Hall. Englewood Cliffs. 1964). Ωστόσο, θεωρώ λανθασμένη τήν έπιλογή τού ” ·Κ. νά άφήσει έξω τόσο τό B e g r iffs s c h r ift τού Cfege όσο καί τίς Ά ρχές τ ή ς Α ρ ιθ μ η τ ικ ή ς τού “eano. Μιά άπό τίς δύο συμβολικές γλώσσες θά ^ θ ε π ε νά περιληφθεϊ.4 Νομίζω άκόμα ότι ή άνολογία θά έπρεπε νά περιλάβει τή συντομότατη Αλληλογραφία Russell καί Frege τού 1902,5 μιά ?°ύ έκεϊ ό Russell παρουσιάζει μιά σημαντική Αντίφαση πού προκύπτει άπό τό B e g e iffssch ι i f t ίθέ τά σύμβολα τού Peano: 6 w = els Π χ 3 (x~ εχ). D : wew. = . w ~ ew.) κι ο Frege άπαντά. Τέλος, καί μέ λιγότερη έπιτακτικότητα, θά πρότεινα νά είχαν περιληφ’θεϊ κείΙ*ενιι τών Whitehead καί Russell, άπό τά P rin c ip ia " la th c m iitic u (1910), καί τού Skolent (1922-23). Το εισαγωγικό κείμενο τού Π.Χ. είναι άρκετα κατατοπιστικό. Πληροφοριακό κυρίως, δίνει μια /ενική άλλά συστηματική είκόνα τών προβλημά­ των, των τάσεων καί κατευθύνσεων, καί τών |β'γκρούσεων στό πεδίο τής μαθηματικής λογικής, άκόμα, παρά τούς φόβους πού έκφράζει στόν πρόλογό του, ό Π.Χ. πετυχαίνει οί μεγάλο βαθμό να μήν έπηρεάοει τόν αναγνώστη μέ τήν προσω£ική τοποθέτηση τού συγγραφ έα. (’Εδώ θέλω νά ιαφωνήαω έντονα καί προκαταβολικά μέ τήν άποψη ότι όέν υπάρχει τοποθέτηση στά μαθηματ*κα. Οχι μόνο ύπάρχει, άλλά είναι καί πολύ υοκολο νιι καλυφθεί, ώστε νά μήν έπηρεάσιι |κ ιί πού δέν πρέπει.) Ή είααγωγή. όμως, μέ προ1 θματίζει πτο (·ζης: δέν μοΰ είναι σαφές "ί ποιους άκριβως άπευθύνεται. Κρατάει μιά μέση "τάση άνάμεσα στό έκλάίκευμένο καί στό καθαρά Τ|χνικό κείμενο. Έ τσι, ίνω κατατοπίζει τόν αηι Αναγνώστη γιά τά θέματα κιιί τίς 'σεις τής έξεταζόμινης έπιστήμης καί

κατασκευή-φορμαλισμός, τυπικά συστήματα καί μή-πληρότητα, άναγκαία άξιώματα καί υποθέ­ σεις, συνολοθεωρία-περατοκρατία-άπειρο, έποπτικά καί άντικειμενοποιητικά μαθηματικά, άναδρομικότητα καί άποδειξιμότητα), δέν δίνει τόν π ρ ο β λ η μ α τισ μ ό πού οδήγησε στά θέματα καί τίς τάσεις, κι άρα δέν βοηθά στή δημιουργία τού προβληματισμού στόν άναγνώστη, τού προβλημα­ τισμού μέ τόν όποιο θά πλησιάσει ό Αναγνώστης τά κείμενα. Έ τσι, ό μαθηματικός ίσως νά περάσει γρήγορα τήν εισαγωγή, πού θά τού λέει πρά­ γματα λίγο πολύ γνωστά, καί νά στρέψει τό εν­ διαφέρον του στά τεχνικά σημεία τών κειμένων, χωρίς νά προχωρήσει στό θεωρητικό προβλημα­ τισμό τής φιλοσοφίας· γι’ αυτόν ή άνθολογία θά γίνει ένα χρήσιμο reference book. Ό φιλόσοφος Αντίθετα ίσως νά μή βοηθηθεί άρκετά άπό τήν εισαγωγή, ώστε νά μπορέσει νά συνδέσει τά διά­ φορα κείμενα μεταξύ τους· δέν θά τού είναι πολύ εύκολο νά υπαγάγει τό κάθε κείμενο στό γενικό πλαίσιο πού προσφέρει ή εισαγωγή, άν καί ή συ­ στηματική έκθεση τών προβλημάτων στήν εισ­ αγωγή θά τόν προκαλέσει νά κάνει κάτι τέτοιο. Τέλος, κάθε τρίτος Αναγνώστης θά Αναζητήσει βοηθήματα γιά τήν κατανόηση τών τεχνικών ση­ μείων τών κειμένων. Μερικά άπο αυτα τά προ­ βλήματα θά λυθούν, έλπίζουμε. μέ τό παράρτημα. "Ισως, όμως, θά έπρεπε ό Π.Χ. νά είχε προσθέσει μικρές εισαγωγές σέ κάθε κείμενο ξεχωριστά. Θά είχε έτσι τή δυνατότητα νά έναλλάσσεται άνά­ μεσα στό τεχνικό καί τό έκλαϊκευτικό, στή γενική καί τίς ειδικές εισαγωγές. 'Οπωσδήποτε, δέν έχω

>I0<S. ιι

71

νά προσφέρω λύση · απλώς προβληματίζομαι πάνω στό θέμα τού άναγνωστικοΰ κοινού τού βι­ βλίου τούτου. Παρά τις τεράστιες προσπάθειες πού πρέπει νά έχουν καταβληθεί στό θέμα τής στοιχειοθεσίας, υπάρχουν στοιχειοθετικά καί τυπογραφικά λάθη. ’Από αυτά, τά επικίνδυνα είναι όσα υπάρχουν στούς μαθηματικούς τύπους. ’Αναφέρω ένδεικτικά μερικά: α) Σελ. 195, προτελευταίος τύπος: /Snv + mv - Snv/ < ε Τό σωστό είναι: /Snv + mv - Snv/ > ε β) Σελ. 170, προτελευταίος τύπος. Τό σωστό εί­ ναι: ψ {(ιχ)(φχ)} . = : (3b): φχ. Ξχ. χ = b: ψβ Dp. γ) Σελ. 233, III, (in) : (Ea)A(a) ->(α)Α(α) Τό σωστό είναι: (Εα)Α(α) -> (α)Α(α) ’Ακόμα, καλό είναι σύμβολα όπως τό βέλος καί ή παύλα (κεραία) τής άρνησης νά έχουν παντού (καί σίγουρα μέσα στόν ίδιο τύπο) τό ίδιο μήκος. Τέλος, μιά γλωσσική παρατήρηση. "Εχω ήδη έκφράσει τήν άποψη ότι όσον άφορά τήν Από­ δοση όρων ή δουλειά τού Π.Χ. είναι έξαιρετική. Δέν είμαι άρμόδιος νά κρίνω γιά θέματα γλώσσας συνολικά, άλλά τολμώ τήν άποψη ότι ή γλύκισα τών κειμένων είναι ομοιόμορφη, στρωτή καί περισσότερο άπό ικανοποιητική.7 Μέ ένοχλούν όμως λέξεις όπως «συνταχτικό», «ποοοδεϊχτες». Κανόνες δέν θά υπάρχουν μέχρι νά τούς φτιά­ ξουμε, άλλά προτιμώ «συντακτικό» «ποσοδείκτες». Γράφουμε άκόμα «διαλεκτική», όχι «διαλεχτική». "Αλλωστε, κι ό Π.Χ. γράφει (σ. 38) «διαλλακτική», όχι «διαλλαχτική» Μέ «μεγάλες προσδοκίες», λοιπόν, γιά τό δεύ­ τερο τόμο, τόσο γιά τήν ολοκλήρωση τού έργου όσο καί γιά τόν καθορισμό τού Αναγνώστη στόν όποιο Απευθύνεται.

ΠΑΝΤΕΛΗΣ Λ. ΝΙΚΟΛΛΚΟΠΟΥΛΟΣ Σημιιώοης: 1 "Οηως έϋτέχουμι πολύ Από τήν έποχή κ α τά τή ν όποία μ ιά ζωντανή ονζήτήοη, π.χ .. πού βά μ ετα δ ίδ ε τα ι άπό κρατικά μέσα (νημίρω σ ης δχι μόνο (Ιό riv a l ελεύθερη. ιίλλά καί βά θεω ρείται αύτονόητο ότι είν α ι έλεύΟιιιη Iα να γκα ία οννθήχη τής μετάδοσής της), χωρίς ή Ιδια τητά της αύτή νά δ ια ψ η μ ίζ ιτα ι οάν α τ α ι/ι in προόδου θ έλω νΑ πώ δ τι μ ιά λογο χ ριμίνη ίκ δ ιισ η κ α ί μ ιά κακή Ικδο οη r iv a l τό Ιδ υ ι Απαράδεχτα για τήν έπ ιιιτη μονιχή fp t w a . Τό Ιδ ια ί μπ ο δίζει τή σωστή δουλειά fv a λογά κριμένσ κείμενο, fv a λανθασμένα μεταφρασμένα κ ε ί μένα, κ ι fv a κείμενο πού ορισμένες παράγραφοί τον έμεινα ν ατό ταπογραη εϊο. Τό ίδ ιο Αχρηστη είν α ι μ ια Α ιΑ λιογραφ ίιι πού δέν περιλαμβάνει βρισμένες πηγέ: γ ια τ ί λογοκρίβηχαν ή γ ια τ ί δέν τίς γνώριζε ό σογγρα φέας ή ό έκδότης.

2 Η δει'Ίερη είν α ι ή σειρά Φιλΰσσφία-Πηγές τον ΙΙα πα ζήση, ή ά π ιιίιι δεν π εριλαμβιίνε ι πρωτότυπα ο ίγ χρονα έλληνικά κείμενα, Αλλά κ α ί δέν π ιρ α ν ( ζ ιια , σεήν ι π ιοιημαλαγία θεωρία τής γνώσης ΙΙέρ α Από τίς δύο αύτές σειρές, στό χιόρσ τού φ ιλοσοφ ικού β ιβ λίο υ

υπάρχουν μόνο Α τομικές προσπάθειες συγγραφέων κ α ί δειγμα τολογικές παρουσίες εκδοτώ ν (οάν φ ιλοσοφικές δ ια ν θ ίσ εις τού π ολιτικού -κοινω νιολο γικάμασ τορ ικόν βιβλίου). Μ ερ ικές άπό αυτές τ ις εκδόσεις ε ίν α ι σοβα­ ρές κ α ί σω στές■ δέν είν α ι όμως σειρές, μ έ εξαίρεση ορισμένες σειρές Α ρχαίας ελληνικής σκέψης. Ό ελ.λ.ηνας απουδαστής-ίρευνητής τής φ ιλοσοφίας πρέπει νά σ τη ρ ίζετα ι άκόμα σ τις ξένες εκδόσεις. Πολύ περισσό­ τερο άπό τόν φυσικό επιστήμονα ή τόν νομικό. .?. Βλέπε τό ν πρόλογο κ α ί τά διάφ ορα εισαγω γικά ση­ μειώ μ ατα στό β ιβ λίο τού καθηγητή Jean van Heijenoort From Frege to God el (H arva rd 1967, γ ' έκδοση 1977) 4. "Eva Ακόμη κείμενο του Frege πού θά έπρεπε νά περιληφθεϊ, τό Direr Sinn und Bedeutung (1892), ίσως νά μήν π εριλαμβάνεται, επειδή υπάρχει στά έλληνικά, στό π εριοδικό Δευκαλίων, σέ μετάφ ραση τού Π.Χ.

5. J. van Heijenoort, σελ. 124-128.

6. Τό γνωστό παράδοξο τού Russell: "Α ν σ' ίν α χωριό ό μο ναδικός κουρέας κουρεύει όσους δέν κουρεύονται μόνοι τους, π οιος κουρεύει τό ν κουρέα; 7. Σ η μ α ντικό εκδ ο τικό πρόβλημα: Π οιο ς (ή π ο ιο ι) είναι ό μεταφ ραστής; Δ έν άναφ έρυνται πουθενά ονόματα. Υποθέτω ό τι κ α ί ή μεταφ ρα σ τική δουλειά είν α ι τον Π.Χ. Ωστόσο, σ τις διάφορες σημειώσεις του Αλλοτε γράφει Σ τΜ κ ι Αλλοτε Σ τΕ . E lm t δ ια φ ο ρ ετικό ς ό έκδό της-ίπ ιμελητής άπό τόν μεταφ ραστή;

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

Μόλις κυκλοφόρησαν •

ΒΑΣΙΛΗ ΡΩΤΑ - ΠΟΙΗΜΑΤΑ Τραγούδια τής άντίστασης • ΜΠΕΡΤΟΛΝΤ Μ Π Ρ Ε Χ ΤΔΙΗΓΗΜΑΤΑ Ό κύκλος μέ τήν κιμωλία τού "Αουγκσμπουργκ • ΚΩΣΤΑ ΧΙΩΤΑΚΗ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ Κακοκαιριά • ΥΛΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ ΚΜΕ Ή άλήθεια γιά τόν υπαρκτό Σοσιαλισμό

ΣΤΑ Βιβλιοπωλεία ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟ ΚΑΙ ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙ

Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η

στόχος νά μπει σέ ενέργεια ή «ψυχρή» σκέψη Θ Α Ν Α Σ Η ΒΑ Κ Α Λ ΙΟ Υ : Ό Ανθρωπος μέσα επ αναστατικό κίνημα. Μ ιά κ ρ ιτικ ή Ανάλυση προσωπικότητας του κομμουνιστή. Αθήνα,

στο τηο

λίδης, 1980. Σελ. 192.

“ΜΙΑ κριτική άνάλυση τής προσωπικότητας του 'κομμουνιστή» στην περίοδο τού «μονολιθικού Κομμουνισμού» -Κομιντέρν ώς 20ό Συνέδριο τού Κ.Κ.Σ.Ε.—επιχειρεί μέ τό νέο του βιβλίο ό υφη Υήτής φιλοσοφίας τού Πανεπιστήμιου τής Βου­ δαπέστης Θανάσης Βακαλιός.1 , .

(9. Β ακαλιός Εγχείρημα πραγματικά δύσκολο, πού τό κάνει άκόμα πιό δύσκολο ή έλλειψη ικανής βιβλιογρα­ πλευρό θέμα τής μαρξιστικής σκέψης. φίας πάνω στό θέμα, ή συνηθισμένη Αποσπαομα«Στόχος τού βιβλίου» -τονίζει ό Θ.Β. στον τι*ή καί έπιλεκτική χρήση τών κλασικών του πρόλογό του- «είναι νά βάλει σέ ενέργεια τήν μαρξισμού -πού δυστυχώς δέν Αποφεύγει κσι ο ‘ ψυχρή” σκέψη, τήν Αντικειμενική κρίση καί όχι ®·Β·- Αλλά καί ή ίδια ή φύση τού πολύπλοκου τό συναίσθημα. Νά ένισχύσει τήν Ιστορική Αντί­ καί Αντιφατικού Αντικειμένου του. ’Αντικείμενου ληψη στήν Αντιμετώπιση τού προβλήματος» (σελ. π°ύ δέν μπορεί νά κατανοηθεί μόνο Από τήν η ι κο-φιλοοοφική πλευρά πού κυρίως έπιχειρεϊ ν 6 τ ό οτιιχο αύτό τόν πετυχαίνει Απόλυτα, έστω κι τό προσεγγίσει ό Θ.Β., Αγνοώντας δηλαδή τίς ψυ­ άν οί σκέψεις καί οί προβληματισμοί πού γεννάει χολογικές, βιολογικές, Ιστορικο-κοινωνικές, πολι­ οδηγούν σέ κρίσεις -γ ιά τήν περίοδο πού έξεταζει τιστικές κ.ά. συνιστώσες τής δυναμικής διαμόρ­ Αλλά κιεί τίς προεκτάσεις της στό σήμερα δια­ φωσής του, οάν ίστορικού-διαλεκτικού όντος, φορετικές Από έκεϊνες τού Θ.Β. μέσα στό χώρο καί τό χρόνο. ’Αντικειμένου που Βασικό έπίσης θετικό τού έγχειρηματος είναι -κατά τήν άποψή μας- είναι Ακατόρθωτη ή όποια ότι φέρνει τόν έλληνα Αναγνώστη σέ έπαφή με μια προσπάθεια ταξινόμησής του σέ ιδεατούς τύπους. πολύ λίγο οικεία, Αξιόλογη όμως σχολή μαρξιστι­ Η κριτική ένός τέτοιου βιβλίου γίνεται έτσι κής σκέψης, τήν ούγγρική, τή μόνη ίσως, μαζί με ποάξη πολλαπλά σύνθετη. ’Αναγκασμένη να Αγ­ Τή γιουγκοσλαβική ομάδα Praxis, που έξακολουκαλιάσει ένα φάσμα θεμάτων άπό «τό κίνημα σαν θεϊ στις χώρες τού αύτοαποκαλούμενου «υπαρ­ οργάνωση καί οάν Ανθρώπινη κοινότητα» (κεφ. 1. κτά,-, σοσιαλισμού» μιά δημιουργική προσέγγιση, σελ. I 1-53) μέχρι «τό Ανθρώπινο πρόβλημα στην άρα καί προχώρημα. τού διαλεκτικού υλισμού θεωρία καί πρακτική τού σταλινισμού» (κεφ.

II συμπίεση όμως όλων αυτών των προβλημά­ σελ. 167-183), μέ ενδιάμεσους σταθμούς «τον των σέ 192 μόνο σελίδες είναι φυσικό νά μήν ί-’σλο τού συνειδησιακού παράγοντα στη ζωή το’’ ,,πορ.τ νά καλύψει τό τεράστιο φάσμα θεμάτων κομμουνιστή, (κεφ. 11. σελ. 54-86). «τήν Ανθρώ­ πού θέλει νά προσεγγίσει, μ’ έναν τρόπο αναλυ­ πινη ί'λευΟερία, οργάνωση, άτομο» (κεφ. D1. σε τικό γεγονός πού όδηγεί Αρκετές φορές σέ *7' 1 18), τήν «ταξινόμηση» τών κομμουνιστών σι Απριορισμούς πού μειώνουν τήν όλη προσπάθεια. τρεις κύριους τύπους» πού έπιχειρεϊ ό Θ .Β. (κιφ· 11 τοποθέτηση π.χ. του Λενιν ο ένα βάθρο , ν · σελ. 119-143) καί - τήν Ανθρώπινη προσπαάκριτης Αποδοχής, όδηγεί στήν παντελή Αγνόηση 0,1,1 γιά μιά ζωή Απαλλαγμένη Από καταναγκα­ κριτικής πού τού άσκησαν απο την Αριστερή σμούς» (κεφ. V. σελ. 143-166). Αναγκασ μένη -,τίουγα τού ένιαίου τότε σοσιαλδημοκρατικού επίσης νά Αντιμετωπίσει Ιδέες-έννσιες όπως: ίδακόμματος ή Λούξεμπουργκ καί ό Ίοότσκι. κιόλας ν|κο. σκοπός, πρωτοπόρος. Αγωνιστικό χρίο?· άπό τό 1904. γιά τό μοντέλο όργάνωσης του ίπαναοτατ.κου φορέα, τόν «δημοκρατικό συγκεν­ υπαρξιακό συμφέρον, δλότητα. Αλλοτρίωση, στο ‘τκή έλευθισίσ εύ,ύλτιοιι κλπ.. πού η τρωτισμό».1 Γεγονός πού τουλάχιστον δέν μας

73

έπιτρέπει νά δεχτούμε άβίαστα τόν «δημοκρατικό συγκεντρωτισμό» σάν «άρχή μέ καθολική σημα­ σία» (σελ. 11) ή νά άποδεχτούμε δτι «άμφισβητήσεις υπάρχουν μόνο σέ δ,τι άφορά την ερμηνεία τού λενινιστικοΰ αυτού δρου» (σελ. 12) ή δτι κρι­ τική τού άσκήθηκε μόνο άπό εκπροσώπους τής δεξιάς σοσιαλδημοκρατικής πτέρυγας, όπως ό Μαρτώφ (σελ. 89). Πού μάς επιβάλλει ταυτό­ χρονα, μέ βάση καί τή σκληρή ιστορική γνώση, μιά περισσότερο σέ βάθος άνάλυση τού «σταλινι­ κού γραφειοκρατικού συγκεντρωτισμού», ό όποιος δέν μπορεί νά άνάγεται μόνο σέ εξωτερικά αίτια (έπανάσταση σέ μιά μόνο χώρα, ιμπεριαλι­ στική περικύκλωση, χαρακτήρας προσωπικότητας τού Στάλιν κλπ. -σελ. 24—άλλά καί σ’ αυτό κα­ θαυτό τό λενινιστικό μοντέλο τού δημοκρατικού συγκεντρωτισμού καί τής δικτατορίας τού προλε­ ταριάτου. Καθώς επίσης καί στόν τρόπο έφαρμογής τους άμέσως μετά τήν επικράτηση τής μπολ­ σεβίκικης επανάστασης, άπό τόν ίδιο τόν Λένιν καί τόν Τρότσκι, δπως προφητικά κατέδειξε καί πάλι ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, έξι μήνες μετά τήν έπικράτηση τής επανάστασης στή Ρωσία.3 Τρόπο πρακτικής διακυβέρνησης πού φέρνει τά σπέρ­ ματα τής σταλινικής πορείας πού τόν διαδέχτηκε. Παράλληλα, σειρά προβλημάτων προκύπτουν καί μέ τήν έρμηνεία τού «άνθρώπου τού κινήμα­ τος» πού δίνει 6 Θ.Β. (σελ. 8). 'Ερμηνεία πού θέ­ λει νά άγνοεϊ τό εύρύ μπλοκ πολιτικών δυνάμεων πού συμμετείχαν σ’ όλες τίς έπαναστατικές διαδι­ κασίες τού αιώνα μας. Ή δέ άποψη δτι «δπου δέν υπάρχει καί δέν δρά κομμουνιστικό κόμμα δέν μπορεί’νά γίνει λόγος γιά τήν ύπαρξη άνθρωπον τού επαναστατικού έργατικού κινήματος σάν κοι­ νωνιολογικού τύπου» (σελ. 8) οδηγεί, ούτε λίγο ούτε πολύ, στή θέση δτι υποκείμενο τού κοινωνι­ κού μετασχηματισμού είναι μόνο τό κόμμα, καί μάλιστα τό κομμουνιστικό μπολσεβίκικου τύπου. Αποψη πού άγνοεϊ τήν ευρύτερη έννοια τού όργανωμένου πολίτη-παραγωγού μέ ταξική συνεί­ δηση τής δράσης του, ή όποια δέν ταυτίζεται πάντα καί μόνο μέ τήν κομμουνιστική οργάνωση. Η άνάλυση, τέλος, των «τριών τύπων πού χαρα­ κτήρισαν τό κίνημα στήν Ιστορική του έξέλιξη» «ο πρώτος... άναφέρεται σέ άτομα πού τήν άγωνιστική συμπεριφορά τους τή διαμορφώνουν σέ άπάλυτη προσαρμογή μέ τήν έκάστοτε πολιτική τού κόμματός καί τήν έκάστοτε οργανωτική πρα­ κτική του... έσχατο όριο... ή πίστη στήν (ιπόθεση τού κομμουνισμού»- ό δεύτερος διατηρεί «άπέναντι στό κόμμα καί τό κίνημα... τή σχετική αυτο­ νομία τού προσώπου του» ό τρίτος «ιδιότυπη σύνθεση των δύο προηγουμένων» μέ «έοχατο όριο καί κίνητρο της σκέψης καί τής δράσης του... τό άντικειμενικό συμφέρον τού κόμματος» (σελ. 7) που άποτελεί καί τό κυρτότερο τμήμα τού βιβλίου του Η Η., όσο γενική κι Λν έμφανίζι ται, δημιουργεί μιά σειρά προβλήματα. Καί ένιίι άπό πρώτη άνάγνωση φαίνεται νά πετυχαίνει τιι στόχο της, όσο περισσότερο τήν προσεγγίζει κα­ νείς μέοιι άπό Ιστορικά παραδείγματα,βλέπει ότι

ούτε στεγανά άνάμεσα ατούς τρεις τύπους είναι δυνατό νά υπάρξουν —τό ίδιο άτομο μπορεί ταυ­ τόχρονα νά μετέχει άλλά καί νά ξεφεύγει καί άπό τούς τρεις τύπους—ούτε τελική ταξινόμηση είναι δυνατή, ίσως μάλιστα καί νά μήν έχει νόημα μιά τέτοιου είδους προσπάθεια. Παρ’ δλα αύτά, ή μάλλον άκριβώς γιά δλα αυτά, άκόμη καί σάν εγχείρημα μιας κάποιας προσέγγισης τού θέματος ή δουλειά τού Θ.Β. άποκτά μιά σημαντική στή λειψή μαρξιστική φι­ λολογία τού τόπου μας. Πολύ περισσότερο πού σάν τρόπος γραφής προκαλεϊ συνεχώς τόν άναγνώστη σ’ ένα διάβασμα άγωνιστικό καί όχι ήθικόλογα έφησυχαστικό, μέ διαφωνίες καί συμφω­ νίες γραμμή τή γραμμή.

ΛΑΟ ΓΡΑΦ ΙΑ

άπό τήν εξέταση άποσπασματικών στοιχείων στή μελέτη

ΑΛΚΗΣ ΡΗΓΟΣ

Σ η μ ε ίω σ η ς :

/.

Τον ϊό ιο ν : « Ή έπ ιστημονικο-τεχνική έπανάσταση, ό σοσιαλισμός χ α ί ό άνθρωπος », έχό. θ εμ έλιο , 'Αθήνα 1979. « Ή νέα αντίληψ η γιά τήν σ ο σ ια λισ τική έπανά­ σταση σ τις σημερινές συνθήκες», 'Αθήνα 1980. «Σχε­ τικ ά μ έ τήν μ α ρ ξισ τικ ή έννοια τής ολότητας», άρθρ. περιοό. Κ Ο Θ Ε Π , τενχ. 39, Μ ά η ς-Ίο ννη ς 1981. σελ.

49-54.

2. Ά ρ θ ρ α τής /’. Λούξεμπουργκ στή ρωσική «Ίσκρα» κ α ί στή γερμανική «Νέα ’Εποχή», μ έ τίτλ ο «’Οργανω­ τ ικ ά ζητήματα τής ρω σικής σοσιαλδημοκρατίας». τσιτάρο νται άπό τό ν Α. Σ τίν α στόν πρόλογο τον βιβλίου της «Ρωσική έπανάσταση », έκό. 'ΑνόρομέΛα, 'Αθήνα 1978, σελ. 14.

3. /’. Λ ούξεμπουργκ: * Ρωσική έπανάσταση ». ο.π., έπίσης κ α ί έπ ιφ υλλίόα τον Δ. Ρ αντόπονλον: «Έ να άπό τα τρία λάμόα», έφημ. Α νγή 21.9.80.

τής κοινότητας Ε ΛΕ Υ Θ . Π. Α Λ Ε Ξ Α Κ Η : Τά γένη κ α ί ή οικογέ­ νεια στην παραδοσιακή κοινω νία τής Μάνης. Δ ιδ α κτο ρ ική διατριβή. 'Α θή να , 1980. Σελ. 392.

^ ΕΛΛΗΝΙΚΗ λαογραφική σχολή στόν ένα περίπου αιώνα τής ύπάρξεώς της έχει γίνει ένα κλειστό σύστημα πού κατόρθωσε νά έπιζήσει ναπαραγι>μενο χωρίς ουσιώδεις άλλαγές. Λόγοι π°λλοί, όχι πάντοτε έπιστημονικοί, συνετέλεσαν ση1 δημιουργία αυτού τού στατικού λαογραφικού “παραδείγματος», πού περιορίζεται στήν π ε ρ ι)ν< ιψ ή μέρους μόνο τού λεγάμενου παραδοσιακού πολιτισμού, ένώ ταυτίζει τήν έρμηνεία τών διά­ φορων κοινωνικοπολιτισμικών φαινομένων μέ τή ΥΕνεσή τους, τήν όποία χρονικά συνήθως τοποθεΤ,_ΐ στήν έλληνική αρχαιότητα. "Ολο τό σύμπλεγμα tWv παραγόντων πού έπηρεάζουν τή μορφή καί Το περιεχόμενο ένός κοινωνικοπολιτιομικού φαι­ νομένου σέ μιά βρισμένη περίοδο τής Ιστορίας μιας ορισμένης κοινωνικής όμάδας τοποθετείται * μ <17Τ° Τ^ν (νν°ια «έρμηνεία» τής σχολής αυτής. Μπορεί βέβαια νά ισχυριστεί κάποιος έλληνας "ογράφος ότι ή ταύτιση περιγραφής και έρμηας είναι μιά σύγχρονη έιντίληψη καί άποτελεί ."‘οική θέση τής ν έ α ς έ θ ν ο γ ρ η ψ ία ς . θ ά έσφαλλε 'Ίυιΐς ώς πρός τιι νόημα τών αρχών πού διέπουν 3,Ι νι u έθνογραφία, πού. ο’ άντίθεση πρός τήν <ι «ιά, μέ τέ]ν περιγραφή τών κοινωνικοπολιτιομικϋιν φαινομένων έννοεϊ τό χτίσιμο μιας θεωΟας γιά μιά συγκεκριμένη κοινωνία, όπως γίνε Ul κατανοητή μέσα άπό τό γνωστικό καί έιντιλη* τ!*° °όοτημα των μελιϊιν της.

Στό Μαρούσι «Η ΓΩΝΙΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ» ΘΗΣΕΩΣ 25 στό νέο μας βιβλιοπωλείο θά βρείτε βιβλία:

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΙΔΙΚΑ ΣΧΟΛΙΚΑ

. παρουσίαση των πιέι πάνω οκέφιεων ήταν ·παι„,ιτ ||Τ)| γ((.( V(l κ, Π „ νο,|(|,, έργο του Λλετ,<ι όποιο έχει έγκριθεί ως διδακτορική διαΑ γ '| άπο τη Φιλικίικρική Σχολή τού ΙΙανι πίστη ,;. τ">ν Ίω,,ννίνων.

Τό βιβλίο, μιά λαογραφική πραγματεία γιά τή Μάνη, χωρίζεται σέ δύο μέρη: Στό πρώτο έξετάζονται τά γένη καί οί γενιές. Μέ τίς πλούσιες ιστορικές προεκτάσεις του, τό μέρος αύτό δίνει μιά ολοκληρωμένη εικόνα τού σχηματισμού τών γενών καί γενιών τής Μάνης. Στό δεύτερο μέρος εξετάζονται ή οικογένεια, τό σύστημα τής συγγέ­ νειας καί ό γάμος στήν περιοχή αυτή. Καί οί τρεις αυτές έννοιες, έξεταζόμενες ώς τρίπτυχο, καθώς επίσης καί οί υπαγόμενες σ’ αυτές τών γενών καί γενιών, είναι έννοιες-κλειδιά γιά τήν κοινωνική άνθρωπολογία, γιατί τίς θεωρεί βασικά στοιχεία τής κοινωνικής όργανώσεως μιας κοινωνίας. Ή προσφορά τού συγγραφέα στό μέρος αύτό έγκει­ ται κυρίως στόν πλουτισμό τής έλληνικής λαογραφικής επιστήμης μέ νέες έννοιες καί όρους καί μέ μιά προσέγγιση πού ξεφεύγει άπό τήν παρα­ δοσιακή φιλολογική. Σ' αύτό βέβαια βοηθεϊ καί τό υλικό, τό όποιο δέν προσφέρεται σέ φιλολο­ γική άνάλυση, όπως τουλάχιστον αύτή γίνεται κατανοητή άπό τήν έλληνική λαογραφική σχολή. Πρέπει νά σημειωθεί ότι άρκετοί ξένοι καί έλληνες μελετητές έλληνικών άγροτικών κοινωνιών είχαν άσχοληθεΐ, πριν άπό τόν Άλεξάκη, μέ τήν οικογένεια, τό σύστημα τής συγγένειας καί τό γάμο άπό μιά άνθρωπολογική σκοπιά. ’Επειδή όμως οί έργασίες τους δέν είναι γραμμένες στά έλληνικά, έλάχιστη έπίδραση είχαν στούς έλληνες λαογράφους. ’Ενώ ό συγγραφέας χρησιμοποιεί υλικό οικείο στήν κοινωνική ανθρωπολογία, δέν προχωρεί στό δανεισμό καί τών θεωρητικών άρχών καί στόχων της. Ή έλλειψη θεωρητικού ύπόβαθρου δέν έπιτρέπει στό συγγραφέα νά ξεπεράσει τό επίπεδο περιγραφής τού πολύτιμου ύλικού του. ’Αναμφί­ βολα ή έλληνική λαογραφική σχολή μέ τό βάρος τής κληρονομιάς της έπέδρασε στή διάθεση τού συγγραφέα νά άντιμετωπίσει τή μελέτη μιάς έλλη­ νικής περιοχής μέ έναν τρόπο προσεγγίσεως έντελώς νέο καί οπωσδήποτε πιό έπιστημονικό. "Ετσι ό ’Αλεξάκης άπέφυγε τόν χαρακτηρισμό του ώς άνθρωπολόγου ή εθνολόγου καί διατήρησε τή λαογραφική του ιδιότητα. Ο συγγραφέας στό έργο του χρησιμοποιεί Ι.,κό άπό άνέκδοτα χειρόγραφα πού έχουν κατα-θεί στό Κέντρο Έρεύνης τής Ελληνικής Λαοΐ,αφίας τής ’Ακαδημίας Αθηνών, άπό δημοιευμένα κείμενα καί άπό τίς σημειώσεις τής έπιτπιας έρευνάς του. Ακολουθεί, δηλαδή, τήν πιο ωστή μέθοδο γιά ένα λαό μέ γραπτή ιστορία. Ιολλές φορές όμως ύπερβάλλει στή χρησιμοοίηση Ιστορικών στοιχείων, μέ άποτέλεσμα ό ναγνιίκπης, σέ πολλά σημεία, νά νομίζει ότι δια,-,ε,-ι μιά ιστορική πραγματεία γιά τή Μάνη. Ε κρίμα πού ό Αλεξάκης δέν χρησιμοποίησε τίς νώσι-ις του στήν Ιστορία καί στήν έθνολογία της 4ήντις γιά νά μάς δώσε, μιά έθνοίοτορική άποφ-η lie περιοχής αυτής, δηλαδή τό Ιστορικό «Υ'Υν |θα.» όπως τό άντιλομβάνοντα. οί Ιδιοι οί Μα,άτι ς Βέβαια ή ίθνοιπιστημονικη μέθοδος δέν 75

W

είναι στις προθέσεις τού συγγραφέα, ό όποιος, καί όταν άναφέρει κρίσεις ή σχόλια ή πληροφο­ ρίες τών πληροφορητών του, σκοπεύει στην ένίσχυση τής άναλυτικής (φωνηματικής) μεθόδου του. Πέρα άπό τίς γενικές αυτές παρατηρήσεις καί τίς αντιρρήσεις πού υπάρχουν γιά τόν τρόπο έπεξεργασίας ορισμένων έπιμέρους θεμάτων, όπως π.χ. τό θέμα τής κοινωνικής ίεραρχήσεως τών γε­ νών, τό βιβλίο τού Άλεξάκη αποτελεί σημαντική προσφορά στήν ελληνική λαογραφική έπιστήμη. Τήν τρέπει άπό τήν εξέταση στοιχείων τού λαϊκού πολιτισμού παρμένων έξω άπό τό συγκεκριμένο πολιτισμικό τους πλαίσιο στή μελέτη τής κοινότη­ τας. Είναι συγχρόνως πρότυπο εργασίας γιά τούς ξένους κυρίως άνθρωπολόγους, οί όποιοι στήν έρευνα τής έλληνικής κοινωνίας άποφεύγουν νά χρησιμοποιούν ιστορικά δεδομένα, μέ άποτέλεσμα νά ερμηνεύουν εσφαλμένα τά κοινωνικοπολιτισμικά φαινόμενα.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

άπόπειρα μοιχείας ή φυγής; ΜΑΡΏΣ ΒΑΜ ΒΟΥΝΑΚΗ: Τό χρονικό μιάς μοιχείας. 'Αθήνα, Δόμος. 1981. Σελ. 149.

Η Α Ν Ν Α , τό κεντρικό πρόσωπο τής νουβέλας, άφηγεϊται σέ πρώτο πρόσωπο τό χρονικό τής μοι­ χείας της, μιά ιστορία συνηθισμένη τής ζωής, άσυνήθιστη γι' αυτήν, γραμμένη μέ ένα άσυνήθιστα ζωηρό προσωπικό τρόπο άπό τή Μάρω ΒαμΓΡΗΓΟΡΗΣ ΓΚΙΖΕΛΗΣ βουνάκη (άλλα βιβλία της: Ό ’Αρχάγγελος τού καφενείου. Διηγήματα. ’Αθήνα, 1978. Ο κύκνο: καί αύτός. ’Αθήνα, 1979. Β’ έκδοση: 1980), μέ καλή τεχνική καί μέ τή γνησιότητα πού έξασφαλίζει τό Αληθινό ταλέντο. ’Από τίς πρώτες σελίδες, χάρη στήν ένάργεια. τή δύναμη τής περιγραφή?

-κυρίως τής ψυχολογικής- καί τόν εκφραστικό πλούτο, ό Αναγνώστης παρασύρεται καί ταυτίζε­ ται μέ τόν κόσμο τής ήρωίδας, συμμετέχει στή δαιδαλωδη πορεία τών ψυχολογικών άντιδράσεών της, λησμονεί πώς πρόκειται γιά έν« πρόσωπο κατασκευασμένο καί έξαναγκάζεται νά δεϊ κατάματα μιά όψη τής έλληνικής κοινωνία?, τής όποιας όλοι μας είμαστε, λίγο πολύ, συνει­ δητά ή άθέλητιι. δημιουργοί, οτυλοβάτες, ήρωε? καί θύματα. Ή συγγραφέας ξέρει πολλά καί γνώρίζει τόν τρόπο νά τά γράψει μέ δημιουργική καλλιτεχνική διάθεση. Μάς ουγκινεϊ μέ τά πάθ'1 τής ήρωίδας της καί μάς προβληματίζει μέ τού? όρους καί τίς συνθήκες πού δημιουργούν άνορθάδοξες καταστάσεις. Ή διόγκωση πού παίρνε1 ατά μάτια τής Άννας ή Ιστορία «της» γίνεται τε­ χνικά, μέ έναν τρόπο πού σπάνια συναντάς <’Τ'Ι σύγχρονη λογοτεχνία μας. 'Ο ασθματικός ρυθμό? τής Αφήγησης, συναρπαστικός συχνά, φθάνει στο τελικό Αποκορύφωμα μέ μιάν άνεση πού ξαφνιά­ ζει. Τό άγωνιωδες ένδιαφέρον είναι έξαοφαλ1" σμένο γιά τον Αναγνώστη, ό όποιος δύσκολα θα διέκοπτε τήν Ανάγνωσή πρίν φθάσει στο τέλος, τ’ άντληση όλων τών λεπτομερειών πού συγκροτοι1 παροδικά τήν εύθραυστη ψυχική κατάσταση ένό? Ανθρώπου, πού ζεί τόσο έντονα -μέ τό μυαλό τσι έντονα- μιάν Ασυνήθιστη Ιστορία, καί ή λογ·#Ί έκθεσή τους, δικαιολογούν τήν Ά ννα καί πίστα’' νουν τή συγγραφέα μέ τή γνώση τού θέματος ό ” τήν ωρηκίτητο τής Αντιμετώπισής του. Ή είλικρ1' νής προβολή μερικών είδικων πλευρών τ |£ ζουσας κατάστασης τής κοινωνίας μας άπ μια εξήγηση των λόγων πού κανουν τήν κι/ αυτή νέι παράγει τίς διάφορες Άννες. Μ Ικανότητα τής φ·υχολογικής nri'iV

έπεκτείνεται καί στά άψυχα, πού παίρνουν κι αύτά μέρος στή διαμόρφωση καταστάσεων καί επιδρούν διαβρωτικά στόν κόσμο τής Άννας. Η ιστορία τής Άννας γεμίζει 149 σελίδες. Η πράξη τής μοιχείας συντελεΐται όλιγόλογα στή σελίδα 143 (Ξαπλώσαμε ατό κρεβάτι και βια­ στικά αγκαλιαστήκαμε). Στή σελίδα αυτή τελειώ­ νει ένα συνταρακτικό επεισόδιο τής εσωτερικής προσωπικής ζωής της. Οί τελευταίες έξι σελίδες πού Απομένουν είναι απλές στήν περιγραφή τους, αλλά άρκετές γιά τή διαδικασία τής εκτόνωσης. Η άντικλίμακα αύτή, Απροσδόκητη γιά τόν άνυποψίαοτο Αναγνώστη, μπορεί νά τού δημιουργή­ σει διάφορες Αντιδράσεις. Γιά τόν προσεκτικό Αναγνώστη είναι ή φυσική κατάληξη τής ιστορίας ~τής καλά προετοιμασμένης άπό τό καθεστώς πού Τή δημιούργησε καί τήν οξυδέρκεια τής συγγραΦέως. Βιαστικά ή Άννα θά ετοιμάσει τή βαλίτζα Τήζ. θά πηδήξει άπό τό κρεβάτι τού αθηναϊκού ξενοδοχείου στό δρόμο, θά πάρει τό πρώτο Αερο­ πλάνο καί θά γυρίσει στήν έπαρχιακή της πόλη, άτό σπίτι της, στόν Αντριι της, στά παιδιά της, στή μικρή της κοινωνία. Ανακουφισμένη πού άδειασε Από μέσα της τόσα: Τό χώλ μας έχει μανρόασπρες Ρεγάλες πλάκες. Τό χώλ μας μοιάζει με ακακιερα. ΘΑ πει. Πιόνι ή ίδια αυτής τής σκακιέρας, θά συν­ εχίσει νά παίζει τήν παρτίδα πού γιά τίς κινήσεις τήξ Αλλοι καί άλλα φροντίζουν. Ο καλύτερος τρόπος νά δώσουμε τό θέμα τού βιβλίου είναι νά άποαπάσουμε μερικά κομμάτια τ°υ όπως είναι γραμμένα. Πρώτα έκείνα πού δίνουν τή φυσιογνωμία τής Άννας, μετά έκείνα που δίνουν τό χαρακτήρα τής Ιστορίας της. Η Αννα, ‘δσνιχά μεγαλωμένη σ''ένα κατεστημένο καλής ποιότητας καί ψηλού έπιπέδου, μπολιάστηκε μέ ” λες τίς Ικανότητες πού χρειάζονται για νά βγά•ει πέρα στήν εντέλεια όσα ή κατάλληλη Αγωγή Τήν Ανάγκασε. Προετοιμάστηκε νά έκτελέσει όλα |Α <<πρέπει», «όπως πρέπει» καί νά μετομορφω1' Απσ Γυναίκα σέ γυναικούλα: όλα υποτάχτηκα. Δέστε τή ζωή μου. Ενα. ΠαντρεύΡολόι / Καλοκουοντισμένο. .. . . ι ι f... Ακρίβειας. ‘ ■' τηκα - ■ ηλικία ■■ τ'/κ« στήν πσύ έπρεπε, έναν άντρα τής τα/ιοί1κι όπως έλεγαν οί γονείς μου, ο,τι επρεπι. κανα δνό παιδιά όπως έπρεπε. Τά μεγάλωσα όπως έπρεπε. Τό σπίτι λάμπει. !ν> παιδί-παιδί. τό παιδί-μαθήτρια, γίνεται σε lUu μέρα παιδί-σύζυγος: Παντρεύτηκα μόλις τ ε ­ λ είω σ α τό γ υ μ ν ά σ ιο . Άπό τή σχολική βιοπάλη οτήν οικογενειακή πάλη, χωρίς τή μεσολάβηση του Απαραίτητου πολύτιμου χρόνου πού θά σφυύή στήσει τήν προσωπικότητα μέ εκείνες τίς ί|*" πιΐρίες πού μόνο ή ζωή πού ξετυλίγεται σωστά μπορεί νά δώσει. "Οταν ή Ά ννα βρει τήν εύκαι9 'β οι μιάν Ανάπαυλα, καί κοιτάξει γύρω της, θά μ*Α κατάσταση περίπου άγνωστη, Είκοσι κιοχρόνια τής ζωής της έχουν περάσει, χωρίς ν<< M? «φήοουν καιρό νά ζήοει τή δική της πρικίωΙκ,ί Ιίς καί κοιμήθηκα δεκαέξι χρόνων και πι ω ξαφνικά κ α ί ε ίμ α ι τ ρ ία ν τ α σ χ τ ώ , θά ομολο1,11 μιλιιγχολικά, Μιά ευκαιρία νά ζήοει το

πρώτο της, έστω οργανωμένο, αίσθημα χάνεται, έξαιτίας τής σπουδής νά γίνει ό γάμος της, πρίν χαρεϊ τίς χαρές τής μνηστείας -μοναδική περί­ οδος Ανεμελιάς γιά πολλές Άννες τής γαλανής πατρίδας μας. "Οταν κάνει έναν Απολογισμό τών γεγονότων πού οδήγησαν ραγδαία άπό τήν Ανε­ μελιά τής έλληνίδας κόρης στό μαγγανοπήγαδο τής έλληνίδας νοικοκυράς, θά πει μέ πικρό παρά­ πονο: Ό Πέτρος δέ θέλησε νά ζήσουμε τό ειδύλλιό μας. Βιάστηκε σ' ένα μήνα μέσα νά μέ ζητήσει απ' τούς δικούς μου κι εγώ δέν ήξερα νά τό τρενάρω, όέν ήξερα. Μέ τό νά μέ ζητήσει σέ γάμο, ένας εν­ θουσιώδης συγγενικός σίφουνας δρμηαε στή ζωή μας νά τήν τακτοποιήσει. [...] ’Ελάχιστα πιά μου ανήκαν, τά έχασα πρίν καλά καλά τά κερδίσω, πρίν κ α τα φ έρ ω νά καθρεφτίσω τό αληθινό πρόσωπό μου πάνω τους, πρίν καθρεφτιστούν κι αυτά μέσα μου. Κι εμείς οί ίδιοι ανήκαμε πιά σέ μιά κοινή πολυπρόσωπη ιστορία. Τό μυστικό μας ειδύλλιο τερμάτισε κάπου εδώ. [...] Δέν είμαστε πιά ό Πέτρος κι έγώ, είμαστε ό Πέτρος, εγώ κι οί άλλοι, γιά πάντα... Ή Αλλοτρίωσή της άπό στοιχεία ξένα ως χθες, οικεία άπό σήμερα, θά συντελεστεΐ μέ όλους τούς κανόνες. Ή ίσοπέδωση έρχεται γρήγορα καί μ ο ι ά ζ ε ι παντοτινή. Τά Απρόσωπα πρόσωπα, καί τά Αδιάφορα ντεκόρ θά συμβάλουν φαινομενικά οτήν ευτυχία καί παραμέοα σέ προσωπικές εναν­ τιώσεις καί Αναταραχές. Τή στιγμή πού θά πά­ ρουν τή μορφή τής Αποτίναξης άπό τό ζυγό καί τής διεκδίκησης καταπατημένων δικαιωμάτων, θά Αρχίσουν οί έχθροπραξίες. Μιά Από τίς πρώ­ τες διαπιστώσεις είναι ή πεποίθηση πώς «χρησι­ μοποιείται», ένώ θά μπορούσε νά είναι χρήσιμη: ζηλεύω όσες ίργάζονται, κάνουν κάτι άλλο εκτός άπό οίχιακά, Απασχολούν τό μυαλό τους, νιώθουν χρήσιμες, άνεξάρτητες. Ή ζωή στήν έπαρχία, γνωστό τέλμα γιά τόύς Ανήσυχους, δέν τή γεμίζει, όπως είναι φυσικό: Μαζευόμαστε κάθε Πέμπτη πότε στό ένα σπίτι πότε στό άλλο καί παίζουμε χαρτιά. Αργά το βράδυ, έρχονται οί άντρες μας, τσιμπούν απ τα νλυκά πού άπύμειναν, γελούν, μάς πειράζουν. Άπό τήν άλλη, ό χαρακτήρας τού σύντροφοι-, βάλλει ίναντίον της μι τήν Αψεγάδιαστη τελειό­ τητά του καί προφανώς έντείνει τό υπαρξιακό της πριιβλημα: , , , Ο Πέτρος είναι Αξιοθαύμαστος μες στην οργά­ νωσή του. οτήν τάξη του. Μιά ζωή καθαρή και ταξινομημένη είναι ή δικ,ά του. Λαμπρή μέσα στήν όργάνωοη καί τό σύστημα που του έξασφαJ /tn χρόνο καί πεποίθηση.

•Η Ά ννα δί έχει τό προνόμιο της γαλήνιας Αντιμετώπισης των πραγμάτων. Σέ μιά προοπάII,ια νά αύτοχαρακτηρισθιτ, θα μας δώσει 6να κίειδί μέ τό όποιο θά καταλαβουμε καλύτερα γ,,,τί ή Ιστορία της μέ τό Γλαύκο θά την ταλαι­ πωρήσει ψυχικά τόσο πολύ: ιμ,λι,φίζω πολύ τά πράγματα. ΙΑ διυλίζω οι μόρια ο ί άτομα καί βασανίζομαι, Ολο λέωνα το άπο,, ύγω κ, όλο γλιστρώ προς τα εκεί. Λυτό με 77

καταστρέφει, μέ κατατρώει. Είναι πού έχω τόσον καιρό ελεύθερο, τόσο χρόνο δικό μου. Νά λοιπόν γιατί θά έπρεπε νά όονλεύω, νά άφοσιώνομαι σέ μιά καριέρα, νά άπασχολώ τό μυαλό μου μέ ξένες υποθέσεις. Νά ξεχνώ επιτέλους τόν εαυτό μου, νά Λυτρωθώ άπ’ τούς μαρτυρικούς μου μονολόγους πού όλο κα ί μεγαλώνουν τά πράγματα σά σκιές όειλινοϋ. Μ’ αυτόν τό χαρακτήρα καί μέσα σ’ έναν τέτοιο κόσμο, είναι φυσικό μιά άπλή συνηθισμένη ερω­ τική γνωριμία νά πάρει γιά τήν Ά ννα τεράστιες διαστάσεις. (Ή "Αννα δέ μοιάζει καθόλου σέ μιά φίλη της πού έχει τή μοιχεία στό πρόγραμμα τής ζωής της...) Ό Γλαύκος, άμέτοχος γιά τήν άναταραχή πού προκαλεϊ, είναι ό τυπικός υποψήφιος εραστής άλλά γιά τήν Ά ννα, ή αίτια νά γεννηθεί μέσα της μιά νέα -άγνωστη δυστυχώς γι' αύτήνκατάσταση, πού θά όδηγήσει κλιμακωτά σ’ ένα φθοροποιό άγώνα μέ τόν εαυτό της. Μιά φυσική της κλίση μάχονται άπό κοινού οΐ άναστολές τού κατεστημένου καί τών κατεστημένων άντίλήψεών της. Βγαίνουν στήν έπιφάνεια όλες οί έλλείψεις τών εμπειριών πού δέν έζησε, πού δέ γνώρισε τή γεύση τους καί δέν ξέρει πώς νά άντιμετωπίσει. Πολύ φυσικό, άφού τό άτομο αύτό δέν έζησε τόν καιρό πού έπρεπε νά ζήσει όσα ήταν άνάγκη νά ζήσει. Ή διακοπή τής κανονικής ροής τής ζωής της είναι άποτέλεομα πραγματικών περιστατικών, άπό τή μιά μεριά, κι άπό τήν άλλη τής άνάγκης νά ζήσει μέ έναν τρόπο, έντελώς έρασιτεχνικό, έναν ερωτικό δεσμό πού έκανε άναδρομικά τήν έμφάνιοή του στή ζωή της.

φοβερά μοΰ συμβαίνουν. Αλλο νά ζώ αυτή τήν παράνομη σχέση ατά όνειρα καί στις φαντασίες μου. "Άλλο νά τού δί­ νομαι άπό μακριά, άλλο νά τόν επιθυμώ μέσα μου. Κι ύστερα αύτή ή κρυφή άγάπη, ή στερημένη άπό φιλιά, χάδια κα ί παρηγοριές, ή στερημένη άπό εκδηλώσεις σπαραχτικές πού εκτονώνουν, μέ τό ίδιο μαρτύριο τής στέρησης καί τής εγκρά­ τειας, εξαγνίζεται, αϋτοτιμωρεΐται. Δέ μοϋ επι­ τρέπεται ή χαρά ενός έρωτα ολοκληρωμένου κι ανοιχτού κι ή ποινή τής απαγόρευσης μ ’ Ανακου­ φίζει. Ή έρωτική ιστορία τής Άννας πλάθεται καί διαμορφώνεται άπό τήν έλλειψη πείρας, τήν άνά­ γκη επαφής, τή διάθεση φυγής άπό τά καθημε­ ρινά, τή φοβία πώς μεγαλώνει, πώς θά άποσυρθεί άπό τή ζωή μήν έχοντας ζήσει ό,τι χιλιάδες άλλες γυναίκες ζούν μέ μεγαλύτερη εύκολία καί λιγότερες άναστολές, καί άπό τήν άγωνία νά υπάρξει καί νά άξιοποιήσει τίς άναξιοποίητες δυνατότητές της. Εξελίσσεται σέ μιά διαμάχη ένδοπροσωπική μέ τή λογική έν συρροή έμφάνιση όλων τών ενδόμυχων άντιδράσεων καί συγκρούσεων πού ένισχύονται άπό τήν ποιότητα τού χαρακτήρ0 της. ’Εξωτερικές δυσκολίες καί άναστολές δέ φαίνεται νά υπάρχουν. "Οταν, μετά άπό μιά με­ γάλη προετοιμασία, όπου τά πάντα είναι δυνατόν νά συμβούν, ό Γλαύκος τής προτείνει τό πολυπό­ θητο «σε περίμενα», άρχίζει ή πτιύοη, τό ξέφτισμα, ή άποαύνθεση. (Ή Ά ννα «έζησε» έντονο μέσα της μόνη της μιά Ιστορία πού ή ρεαλιστική της έξέλιξη, αύτή πού έπεδίωξε μέ τό μυαλό κ«ι τίς αισθήσεις της, θά τή φέρει πρός τό κούφιο τέ­ Τό κύριο μέρος τού χρονικού είναι ή κλιμά­ λος): κωση τής άνατροπής τής τάξης τού ψυχικού κό­ Αν έφερνα αυτά τά λόγια ατό μυαλό μου, σμου τής Άννας. Κάποια στιγμή άναρωτιέται: έλιωναν τά σπλάχνα μου άπ' τόν πόθο. Τώΰα Τόν αγαπώ λοιπόν;... θά μου περάσει, θά δεις, μοιάζει νά παρακολουθώ μιά κοινή α ισ θ η μ α τικ ή θά κάνει τό μικρό του κύκλο κι ύστερα αυτή ή ταινία στήν τηλεόραση μέ δύστροπο μάτι κρίΓ1' αναταραχή θά μου φαίνεται σά φάρσα πού πήρι πού. Ο λα είναι λίγα κα ί φτωχά, μέ όιαστάσιιζ κουτές διαστάσεις. Δέν μπορεί νά νιώθω στ' αλή­ συρρικνωμένες. θεια έτσι. Κι όταν, έπειτα άπό τή ραγδαία έξέλιξη τών Αλλοτε προσπαθεί νά βρει έναν τρόπο νά υπο­ πραγμάτων, βρίσκεται δίπλα στό Γλαύκο, μπι>θΓ1 χωρήσει, καταφεύγοντας σέ μιά Ιδιότητα τού χανά δει τήν πραγματικότητα, άλλά όχι έκείνη Λ°1' ρακτήριι της: πίστευε καί κυνήγησε: θ ά επιστρέφω ατό γνωστό εαυτό μου κα ί θά Κι ένώ ή σιωπή μάς έδινε, οί λέξεις πού κά^1 χωθώ στήν ασφάλεια του (...) Ή φυσική μου ήττόσο έπεφταν άνάμεαά μας μάς έσκαβαν ό1'1 τοπάθεια θά μι βοηθήσει νά Απελπιστώ... Αβυσσο πού μάς χώριζε δλο καί πιό βαθιά. Μέ»α Πιστεύει πώς τά πιύ ξεχωριστά καί ιδιαίτερα στή σιωπή μπορείς νά χτίζεις τόν Αλλον μέ Γ” συμβαίνουν σ’ αύτή καί μόνο. Τής λείπει μαζί μέ φαντασία τής καρδιάς σου κι έρχονται τά λό)'ια τήν πείρα καί τό μέτρο σύγκρισης. Ή προσδοκία Γον Ενάντια στή φαντασία τούτη καί στον κατ' γιά μιά έρωτική έποψή γίνεται δραματική Ή δαφίζσυν. κατάσταση αύτή τώρα έχει γίνει φυσική, όμοια Κι ι'ικόμη: „ I για όλες τίς Αννες πού όδεύουν προοδευτικά ίέιό βουβή νύχτα δέν υπάρχει. Ό Γλαύκος ° , πρός τήν κορύφωση τού έπειοοδίυυ. Νά δυό βρίσκεται /δω. 'Απόψε, είναι ή πρώτη νύχτα ΚΟ ώραϊα άποσπάσματα: δέν τόν σκέφτομαι, πού δέ μέ βασανίζει. ° rav U ψυχή κι Λποκαμωμίνη, μήν Λίγα λεπτά άργίιτερα, θά σηκωθεί καί θά '(’) έχοντας Αλλα ν' Λδειάσω, Αλλο νά χάσω άπό γει, στά κλεφτά. Ηά γυρίσει στή ρουτίνα καί στή^ψυχή, έρωτα, ζωή, πέφτω ατό μαξιλάρι μου πιό άψυχη παγερότητα τής τάξης τής ζωής πολύ ζωντας έξω άπ' τό κουρελιασμένο σώμα μου ποσί,η της δι ν θιι ά.τσκο/ υη θει null χσι θιί παρά έντός του, γέρνω κρυφά τό πρόσωπο μου καί τήν τελευταία ευκαιρία νά γίνει <Κψ στο μαίιλιιρι καί βουβά κλαίω άπό δυστυχία, φασαρία, κακό Τίποτα ά π' αυτά: ντροπή, ιυτυχία κι ι ύγνωμοσύνη μαζί για όσα Ο εαυτός μου κι έγω γυρνόμι λοιπόν 7H

Στό σπίτι! Ή μοιχεία μου τέλειωσε εδώ. Κανείς δέ θά μάθει ποτέ τίποτα. Ή σιωπή τής εμπιστο­ σύνης τους τής Ακλόνητης, ό ήσυχος ύπνος τους, ή ευθεία ματιά τής καθημερινότητάς τους, πού σέ τίποτα δέ θά Αλλάξει, ήδη μέ σκοτώνουν καί θά μέ σκοτώνουν. Καλύτερα νά τό μάθαιναν, νά γι­ νόταν φασαρία, σκάνδαλο, επεισόδια. Αύτή ή έλ­ λειψη τιμωρίας μου θά μέ βασανίσει. Τό ξέρω. Ή πράξη τής "Αννας δέν ήταν μιά πράξη μοι­ χείας. Ή ταν ένα ξέσπασμα μιας καταπίεσης ψυ­ χικής καί κοινωνικής. Ίσως στό μέλλον καταφέθει νά ξαναδοκιμάσει καί νά άποβεΐ μιά γνήσιου τύπου μοιχαλίδα. Ό Γλαύκος υπήρξε ή μήπροσωπική προσωποποίηση τών χαμένων εύκαιριών μιάς ζωής πού πέρασε βιαστικά μέσα στή δίνη τών υποχρεώσεων καί τής άξιοπρέπειας, χωθίξ στό πέρασμά της νά άφήσει γόνιμα ίχνη. Η επιστροφή τής Άννας στά ίδια, στήν ωραία πρα­ γματικά ζωή της, δέ σημαίνει πώς όταν δοκίμασε νά βγει άπ' αυτήν, δέν μπόρεσε, νικήθηκε καί υποχωρεΐ Ή Ά ννα είναι ένα είδος θύματος, όχι τού ευαίσθητου κι εύάλωτου έαυτού της. Είναι πιό πολύ θύμα τής κοινωνίας στήν όποια μεγά­ λωσε καί άναπτύχθηκε, χρήσιμη στό σύστημα πού ι Χει ρυθμιστεί έρήμην της. Δέν μπορεί νά βγει άπ «ύτό, γι’ αύτό καί δέν αισθάνεται πώς ήττήθηκε. °ως νά χρειάζεται περισσότερο σθένος, γιά νά νήκεις σ’ ένα νεκροταφείο ζωντανών, καί πολύς Αγώνας, γιά νά τό γκρεμίσεις. Πιστεύω πώς τό βιβλίο αύτό θά προσφέρει γιά τήν Αννα μιά θέση στό πάνθεο τών πιό καλά ’’Χεδιααμένων ήρωίδων τής πεζογραφίας μας, καί Υιό τή Μάρω Βαμβουνάκη μιά θέοη άνάμεσα °τούς πιό ένδιαφέροντες πεζογράφους πού έμφα'Ίυτηκαν τά τελευταία χρόνια. "Εχει τόσο ταεντ°, πού ίσως χρειαστεί νά περιμένει κάπως παραπάνω τήν καταξίωσή της: πρέπει νά προή­ λ θ ε! τό καταλάγιαομα τής βουής τών άτάλαντων π<ΗΙ θορυβούν. ΚΥΡ. ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ

τόμικρό

-,

ΔΕΝΤΡΟ 1 VITTORIO SERENI

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

σκόπιμες άνασχηλώσεις Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Υ Δ Ε Ν Δ Ρ ΙΝ Ο Υ : Ο άνθρωπος πού τά δέχονταν δλα. Ε πιμέλεια Φ ίλιπος Βλάχος. Α θήνα , Κείμενα, 1981. Σελ. 133.

Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Δενδρινός είναι ένας βραχύβιος λο­ γοτέχνης (1904-1938) πού γεννήθηκε στό Νιοχώρι τής Κεφαλονιάς καί πέθανε φυματικός στή «Σωτηρία», στό ίδιο καμαράκι πού είχε πεθάνει ή Μαρία Πολυδούρη, τόσο νέα κι έκείνη. Πρώτη φορά εμφανίστηκε τό 1929 μ’ ένα διή­ γημά του άπό τίς στήλες τού περιοδικού «Ελλη­ νικά Γράμματα» τού Κωστή Μπαστιά, πού τόν παρουσίαζε «υπερήφανος», όπως δήλωνε, στους άναγνώστες του. ,, , Τό 1933 κυκλοφόρησε, άπό τον I κοβοστη, ο τόμος διηγημάτων του πού ξαναβγάζουν τώρα τά «Κείμενα». Ακολούθησε τό 1937 ή νουβέλα « Ό Μαμμούθ». Τέλος τό 1940, μεταθανάτια, δημο­ σιεύτηκε μιά έπιλογή άπό τά ποιήματά του με τον τίτλο «Ένώ χτυπούν οί δώδεκα». Ό λη ή άλλη δουλειά του -είχε γράψει καί θέατρο- μένει ινέκδοτη. , Ό κ. Βλάχος, πού έπιμελήθηκε τήν τωρινή εκιοση, δίνει στήν άρχή ένδιαφέροντα στοιχεία γιά ή ζωή καί τήν προσωπικότητα τού Δενδρινού. δημοσιεύει καί μιά συνέντευξή του, πού βρέθηκε ιΤά χαρτιά του καί πιθανώς έμεινε άόημοοίευτη άπό έσωτερικές ένδείξεις βγαίνει ότι γράφτηκε ιεΤά τίς 9.5.1937, δηλαδή όταν βρισκόταν «στο ελευταίο στάδιο τής φυματίωσης», όπως πληροποοοΰοε ένα σημείωμα τών «Νεοελληνικών ραμμάτων» στό φύλλο άρ. 44/2.10.37). Η ουνντευξη είναι διαφωτιστική. Ό Δενδρινός άνηκει ιτήν κατηγορία τών αύτοδίδακτων, λαϊκών λογοεχνών τής γενιάς τού ’30 -ποιύς θα το λεγε. , ο ΰ τύπου τού Λουντέμη, τού Κορναρου του Κοίΐιούλα (ό τελευταίος μπόρεσε νά σπουδάσει φι­ λολογία). Είναι γεμάτος πληγές, όχι μονο σωμαικές άλλά καί κοινωνικίς-ψυχικές. Δέ θυμαται ,χεόόν καμιάν «αγαθή πράξη» τού πατέρα του γι 2 ,τόν. Χαρακτηρίζει τό ρόλο τής γυναίκας στη -,,,ή του «ολέθριο»: «άκομα Αμφιβάλλω και για Γύν ύπαρξη μητρικής στοργής». Κι ό τ α ν ο -υ π ο Ιετικόε l<i<oc δημοσιογράφος του Απευθύνει το ρώτημα άν θά ήθελε νά είχε γεννηθεί σέ μιαν

.....

Ch iu

γνο>ςΗ<κι of τούτη».

79

Ή διηγηματογραφία τοϋ Δενδρινού περιέχει πλήρη τή θεματολογία μιας κοινωνιστικής λογο­ τεχνίας, όπως είταν γνωστή έκεϊνα τά χρόνια. Χωρίς ρητή πολιτική ή κομματική θέση, τουλάχι­ στον σ’ αυτό τόν τόμο (λίγο άργότερα, τό 1934, στό διήγημά του «Λίγο πριν άπό τίς 12», θά δο­ ξολογήσει σά «σύμβολο τής πανανθρώπινης λευ­ τεριάς» ένα σφυροδρέπανο κρεμασμένο συνωμο­ τικά άπό μιά συντροφιά σ’ ένα κεντρικό δρόμο, βλ. σ. 9, σημ.). 'Υπάρχει ή καταδίκη τής άνατροφής μέ τά ύπνωτιστικά λιβάνια τής χριστιανικής διδασκαλίας (δες τό πρώτο διήγημα, πού δίνει τόν τίτλο του καί στό βιβλίο), ή ή άγροικία μαζί μέ τήν υποκρισία τοϋ κλήρου («Βίος καί πολιτεία ενός γαϊδάρου»)· τό θέμα τού παραγιού τού περιφρονημένου άπό τή θυγατέρα τών άφεντικών του, πού έπαιξε γιά μιά στιγμή μαζί του («Ό μι­ σεμός τοϋ Άργύρη»)· ή καταγγελία τού πολέμου σά δύναμης πού άφανίζει τή σχετική έστω γαλήνη καί τάξη τής ζωής («Ένα δράμα»)· ή κλίση πρός τά ζώα τοϋ στερημένου άπό τήν άλτρουϊστική συμπαράσταση σέ μιάν έγωκεντρική κοινωνία άτόμου («Ένα δράμα», «Ό Ρεμπέτας», «Βίος καί πολιτεία ενός γαϊδάρου») · ή άθλιύτητα τής παι­ δείας, πού άφήνει στραβούς τούς πολίτες, μέ τρόπο πού νά σημαδεύουν οί τυφλές πράξεις τους ολόκληρη τή ζωή τους («Οί ψιλοδουλειές τής Φρόνησης»)· ό παραμερισμός καί ή συντριβή τοϋ σωματικά μειονεκτικού, άλλά ψυχικά υπέρ­ τερου άτόμου άπό τόν βιολογικά ίσχυρότερό του, ώς κανόνας σέ μιά κοινωνία πού έμπνέεται καί λειτουργεί χυδαία υλιστικά («Τό καψόπαιδο»)· ή οικονομική έκμετάλλευση καί ή ηθική καί πνευ­ ματική καταπίεση τοϋ κοινωνικά άνίσχυρου όχι μόνο άπό τήν ισχυρή άρχουσα τάξη, άλλά καί άπό αύτόν πού μόλις υπερέχει οικονομικά καί κοινωνικά, κάποτε μάλιστα, άπό αύτόν, άμεσό· τέρα στυγνά (« Ό βραχνάς»)· υπάρχει τέλος ή -λατρευτική στό βάθος- φορά τού λαϊκού άνθρώπου πρός τή μηχανή («Ό μοτοοικλετιοτής»), αν καί γιά τό θέμα αύτό πρέπει νά πούμε ότι έχουμε ήδη έδώ μιά προωθημένη έκδοχή Απέναντι στήν αρχική θέση τής λογοτεχνίας αυτής, ότι ή μηχανή είναι όργανο έκμετάλλευοης τού έργάτη. οτά χέρια τής πλουτοκρατικής τάξης. Γά θέματα αύτά λοιπόν, τώρα πιά, μπορεί νά μήν έντυπωαιάζουν. "Ομως αύτό, άπό μιάν άποψη, δέ σημαίνει σχεδόν τίποτα. Ό Δενδρινός περιέχει πολλά έντυπωοιακά στοιχεία. Καί πρώτα πρώτα τά καλοχτισμένα διηγήματά του πού εί­ ναι, τελικά, έργο τής γλώσσας του. Τήν ξέρει καί τή δουλεύει τή γλώσσα σάν ένας άξιος μάστορας, άρμολσγώντας φράσεις πλασμένες άπό ένα έμ­ πειρα διαλεγμένο, άμιγώς λαϊκό Ολικό. Ένα μι κρό δείγμα: «Οί κόχες ι’ιπ" τά κόκαλά του ξεχωρί­ ζανε πίο άπό τή διαφανή έπιδερμίδα σάν ξύλα πίο άπό πανί πού ό άγέρας τό ’σπρώχνε άπ’ αντίθετα. Καί καθώς είταν έτσι χλομι'ις, βυθισμέ­ νος ιετή νάρκη του. γινότανε γιά πεθαμένος!·· (· Ιο καψόπαιόο»), Τό σώμα Ενός τέτοιου λόγου πλουμίζουν κιόλας κάποιες, όχι ύπέρμετρες, Επι­ τυχημένες. Ιδιωματικότερες «παραδηλώσεις», ΚΟ

χωρίς νά χαλούν τήν αίσθηση μιας σύγχρονης -στις άρχές τής δεκαετίας τού ’30- «κοινής». ’Εννοώ π.χ. τήν «ξεδοντού» -στή θέση τής ξεδον­ τιάρας-, εννοώ τίς «καταπωσιές» τού καπνού, πού ρουφάει ένας καπνιστής χωροφύλακας -έκεί πού ό άστός δημοτικιστής μένει άμήχανος: ποιό είναι τό ούσιαστικό τού καταπίνω, εκτός άπό τήν «κατάποση»;—, εννοώ τήν όμορφη «γλώσσα» «βρωμορουχιασμένη» -πού σημαίνει τή ντυμένη μέ βρώμικα ρούχα-, εννοώ ακόμα, άν θέλετε, τό «ξάκλουθα» στή θέση τού ξέπνοου «άκόλουθα» ή «συνακόλουθα», άφού μάλιστα ό συγγραφέας ήθελε νά δώσει καί τόν άκουστικό τόνο, κατά κά­ ποιον τρόπο, ένός χωριάτικου περίγυρου. Γενικά είναι φανερό ότι ό Δενδρινός είταν ίβωτευμένοζ μέ τή γλώσσα, κι άπό τήν άποψη αυτή ύπερέχει άπό τόν τόσο γνωστότερο του Λουντέμη, ό όποιος έχει τό πλεονέκτημα νά γίνεται πιό ελκυστικός μέ τήν παρεμβολή άφθονων αύτοβιογραφικών στοι­ χείων άπό μιά «μποέμικη» καί γ ι’ αύτό, σέ ικανό βαθμό, «γραφική» ζωή. ’Αντίθετα ή πεζογραφία τού Δενδρινού είναι, σάν ήθος καί σά γλώσσα, μπρεχτικά άποστασιοποιημένη. Στό σημείο αύτό θέλω νά μεταφέρω ένα μέρος άπό τήν ιιπάντηση πού έδωσε ό Δενδρινός, όταν ρωτήθηκε στήν πιό πάνω μνημονευμένη συνέν­ τευξη γιά τό πρόβλημα τής έμπνευσης: «νΑν έμ­ πνευση εννοείτε τήν αιτία πού μάς προκαλεϊ τή συγκίνηση καί πού μάς σπρώχνει ν’ άναζητήσουμε γιά δαύτη ντύμα (περίβλημα) ή έμπνευση παίζει κάποιο ρόλο. Μά όχι πρωτεύοντα. Έπειτα θ’ άρχίσει τό βασανιστικό κλωθογύριομα γιά τήν όσο ’ναι δυνατό καλύτερη "τοποθέτηση” , γιά τήν ενσωμάτωση τών άπειρων έκείνων λεπτομερειών πού άποτελούνι τά σύνολο τού "έργου", διηγήμα" τος. μυθιστορήματος κλπ. Πολλές φορές, τελειώ­ νοντας, παρατηρεί κανείς "μέ άπορία" πώς τί­ ποτα ή σχεδόν τίποτα δέν άπόμεινε άπό τό αρ­ χικό σχέδιο, οί λεπτομέρειες είναι άπειρες (*ι απρόβλεπτες φυσικά) μά καί τό γενικό σχέδιο (···’ τροποποιείται διαρκώς κατά τό δημιουρΥ1* 0 γράψιμο, καθώς καί ύστερα, στήν πρώτη, δεύ­ τερη... πέμπτη ή... όγδοη άντιγραφή. Μή σάς φαί­ νεται παράξενο. Πολλά άπό τά ταπεινά μου διη­ γήματα τά ’χω γράψει πέντε καί Εξι καί περισσό­ τερες φορές. Μά καί πάλε δέ μπορώ νά πω πώς (ι1 Ικανοποιούνε.» Ό κ. Φίλιπος (sic) Βλάχος, πού δέν ίπιχε*ι,ΓΙ τιάρα γιά πρώτη φορά τέτοιες σκόπιμες «άνοστηλιάσεις», δίνει ξανι'ι μ’ αύτή τή δουλειά του ί"νι δείγμα τής γνωστής τυπογραφικής καλαισθησία?

-τής δικής του καί τής συντροφιάς του, Μ I ΜΙ ΙΆ Κ Λ ΙΙΥΓ. Στή συλλογή υπάρχει κι Γ-να διήγημα Π'’’ νομίζω ότι θά τό έβρισκαν λαμπρό άκόμα καί < σημερινοί, κάπως πιό μοντέρνοι άναγνιάοτες νιιι ό «Βίος καί πολιτεία ένός γαϊδάρου συμπληριίινετιιι. οτάν Ιδιο τόμο, άπό τήν συνέντευξη μ1 ένα γάιδαρο», ένα είδος τος «σχολίου οτά πιό πάνω κείμενο καί μα(

τηση στήν άντίδραση, τάχα, κάποιου γιά τό «Βίο...», πώς «λέρωσε» τό βιβλίο «μ’ ένα θέμα ’/ενικά ταπεινό κι άχρείο». Πρόκειται γιά ένα όμορφο παιχνίδι τής τέχνης. Σ’ ένα άλληγορικό πλαίσιο, όπου εναλλακτικά ό άνθρωπος υποβα­ θμίζεται καί τό ζώο Εξευγενίζεται, όταν δέν πέφ­ τει Επίσης, στήν ήθική σκάλα, στις ώρες τού Εξαν­ θρωπισμού του, Εμφιλοχωρούν ποικίλες συμβολι­ κές προεκτάσεις, μέ βάση έναν Ερωτικό μύθο.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ Θάσο. Σολωμον Ξανθάκη

παθήματα μιας έλληνίδας αγρότισσας IIΛ Σ Α Σ Σ Ο Λ Ω Μ Ο Υ -Ξ Α Ν Θ Α Κ Η : Ό γάμος. Νουβέλα. ’Αθήνα, Ερμής. ΙΜ Ο . Σ ιλ. 9.?.

ί ΑΜΟΣ» τής κ. Βάσας Σολωμού-—ανθάκη Ακροβατεί άνάμεσα στή χωριάτικη Εθιμογραφία /',ί' °τή λογοτεχνία. Τό Εγχείρημα νά Εξισορρο­ πήσει τά λαογραφικά της Ενδιαφέροντα, τά σχετικά μέ τά έθιμα καί τά τραγούδια τού γάμου στά άμπελάκυι τής Θεσσαλίας, μέ τό λογοτεχνικό της Προσανατολισμό είναι πράγματι δύσκολο καί επισφαλές. "Η ίδια άλλωστε στό εισαγωγικό ση­ μείωμα τού βιβλίου της. κατατοπίζοντας τί>ν άναΎνώοτη, ομολογεί ότι ξεκίνησε άπό τήν κατα­ γραφή λαογραφικού υλικού γιά τό γάμο στο χω~Η<Ι Της. μέ πρόθεση νά τό κυκλοφορήσει σέ μιά μικρή έκδοση, τήν όποια όμως συνεχώς άνέβαλλε. u νά πώς Εξηγεί τήν άναβλητικότητά της: "Α ιν είμαι γιά νά κάνω λαογραφία ούτε νά κατατάσσω έθιμα σάν νΛταν αρχαιολογικά ίύρήΙ'ατ". /- να ποτάμι άπό θρύλους καί Ιστορίες τον Χ<"ρΐον άνάΟλνζαν μαζί μι τά νυφιάτικα τράγον(α. ίΐροσιοπα υπαρκτά καί πρόσωπα χαμένα ώαα στήν παράδοση, ίξ ίσον όμως υπαρκτά τρα0 ·αχούσαν τη μνήμη μου. Λυτοί οί γαμοι είχαν Πρόσωπα, όίν παίζονταν ο ί λιακούς. 1ώρα κατα■α >α τι ήταν ή θλίψη πού μας κατίκλυζε μικρούς ” α πήγαιναμι σ' άμπι λαΜίώΤΙΜΟνζ γάμον.. ΕνΟζ ιταμός όκιόραμάτιζι μέσα ιττήν Μια τήν τελετή μιά Ιστορία, οπού τό συνταρακτικό πρόσωπο j 'J!' τ" πρόσωπα τής γυναίκας. Ιούτη ή γυναίκα J. Υ’( Γ,λικά άλα τό γραπτό...· γ ναιοθηματικά κίνητρα πού έχουν σχέση μί ταπική παράδοση καί τήν κοινωνική θέση τού

γυναικείου φύλου Εξέτρεψαν τήν κ. Β. Σ.-Ξ. άπό τήν Εθιμογραφία στή λογοτεχνία. Καί ή επιλογή αύτή όδηγεί κατευθείαν στήν ήθογραφία, όχι τήν καλύτερη φυσικά. Ή συγγραφέας αναγκάζεται νά ύποβάλλει σέ αισθητική Επεξεργασία λαογραφικό υλικό πού δέν είναι άφομοιώσιμο λογοτε­ χνικά, αντιστέκεται καί βαραίνει δυσανάλογα στο σχετικά σύντομο άφήγημά της. Έτσι τό Εγχείρημά της θυμίζει τίς πρώτες προσπάθειες τών παλιών ηθογράφων πού Επιχείρησαν μέ περισσότερη η λιγότερη Επιτυχία νά στήσουν τή νέα μας πεζο­ γραφία σέ βάση λαογραφική. Ή κ. Β. Σ.-Ξ. δε^θέ­ λησε νά άλαφρώσει άπό αύτό τό φορτίο. Αισθανθηκε τήν ήθική υποχρέωση νά Ενσωματώσει τά έθιμα καί τά τραγούδια στήν ήθογραφία της. Άπό τίς 93 σελίδες τού βιβλίου της οί 45 περίπου άναφέρονται στό γάμο καί ο! υπόλοιπες στήν κο­ ριτσίστικη ζωή τής ήρωίδας της καί στό μετέπειτα συζυγικό της βίο. Καί στίς 45 αύτές σελίδες δύσ­ κολα βολεύονται κάπου 190 στίχοι άπό γαμήλια τοπικά τραγούδια. Αυτοί είναι οί λόγοι που « Ο γάμος» δέ μπορεί νά θεωρηθεί καί νά Εκτιμηθε.

L γνήσιο λογοτεχνικό είδος, παρά τίς έπιμερους άρετές του γιά τίς όποιες θά μιλήσουμε παρακ" η ’ ήθογραφία πάλι ώς είδος λογοτεχνικό έχει πιά Εξαντληθεί άπό τούς πεζαγράφους τής γενιάς τού '80. πού διέθεταν μεγάλες συγγραφικές Ικα­ νότητες καί Εδειξαν τά όρια καί τις δυνατότητές τ,,γ Τό είδος δέν άνανεώθηκε καί δεν Εκσυγχρο­ νίστηκε. όσες φιλότιμες προσπάθειες κι άν κατα­ βλήθηκαν μεταγενέστερα. Τ( καινούριο προσθέτει ί κ Β Σ -Ξ ■Πρώτα πρώτα παρατηρεί κριτικά τό Εποικοδόμημα τ.άν Εθίμων τού γάμου μέ το πρί­ σμα τής γυναικείας ευαισθησίας. Στίς προθέσεις Γ άκόμη είναι νά παρουσιάσει τό μαρτυρικό π Ηώιυπό τής άνώνυμης γυναίκας να περνάει απο t j σκλαβιά τής πατρικής οικογένειας στή σκληρό­ τ η τ α της συζυγικής. X<"9‘ c τήν Απαραίτητη προ.„

ι._ ι λ .

.

ΚΙ

καί ό ψυχισμός τής ήρωίδας, ή όποια άφηγεϊται σέ πρώτο πρόσωπο τίς περιπέτειες τού βίου της. Ή ζωή της συμπυκνώνει οέ μιά τυπική περί­ πτωση -χω ρίς ιδιαιτερότητα- τή μοίρα τής έλληνίδας άγρότισσας. 'Η υποδούλωσή της στήν πα­ τριαρχική οικογένεια, ή υποταγή της στίς άρπακτικές διαθέσεις τού άλκοολικού πατέρα, ή έλ­ λειψη κάθε άντίστασης στίς άποφάσεις τών άλ­ λων γιά τό γάμο της, οί δυσκολίες προσαρμογής στό συζυγικό βίο -κοινοί τόποι σέ άνάλογες περιπτώσεις- δίνουν άνάγλυφα τήν εικόνα τής καταπιεζόμενης γυναίκας στήν κλειστή αγροτική κοινωνία, όπου τά ήθη παρουσιάζονται μέ τή φυ­ σική τους τραχύτητα. Καί άκριβώς αύτά τά ήθη τής άγροτικής οικογένειας σχετικά μέ τή θέση τής γυναίκας δυό γενιές πρίν άπό τήν εποχή μας προ­ βάλλει ή συγγραφέας μέσα άπό τούς κατατρε­ γμούς τής ήρωίδας της. Δέν εξωραΐζει τίς κατα­ στάσεις, ούτε συναρπάζεται άπό «τή γοητεία» τών εθίμων, κατά τό παράδειγμα τών παλιών ηθογράφων. Ή ματιά της είναι διεισδυτική, κρι­ τική, καμουφλαρισμένη όμως μέ τό κάλυμμα τού προσωπείου τής άφηγήτριάς της. Ή έποπτεία της δέν είναι πλατιά, δέν περιλαμβάνει τόν ευρύτερο κοινωνικό χώρο τής κοινότητας, αλλά περιορίζε­ ται στά στενά οικογενειακά πλαίσια καί στιιν κύ­ κλο τών συγγενών. Καί αυτός ό στενός κοινωνι­ κός ορίζοντας είναι ιδωμένος μέσα άπό τήν οπτική γωνία τής γυναίκας πού ήθογραφεϊται. ’Αλλά ενώ άντιμετωπίζονται κριτικά συνήθειες πού άνήκουν ατό στάδιο τής βαρβαρότητας, ή κ. Β. Σ.-Ξ. εξωραΐζει τό γυναικείο πρόσωπο τονί­ ζοντας τίς θετικές πλευρές τού χαρακτήρα της. Τήν παρουσιάζει καρτερική στούς κατατρεγμούς, επιεική καί μακρόθυμη ατούς θύτες της, αισιό­ δοξη γιά τό μέλλον, αγωνιστική. ’Επιχειρεί ακόμη νά περάσει ορισμένες «θέσεις», τήν έλπίδα καί τούς όραματιομούς γιά ένα δικαιότερο κόσμο. Ά ριστες οπωσδήποτε οί προθέσεις, άλλά δέ φαν­ τάζουν κάπως προγραμματισμένες; "Ενα ανθρώ­ πινο πλάσμα εγκαταλειμμένο στήν αμάθεια, τήν όρφάνια, τίς φοβίες καί τήν ανθρώπινη σκληρό­ τητα δύσκολα θά μπορούσε νά μάς πείσει γιά τήν κοινωνική καί ήθική του ωριμότητα μέ τήν όποια παρουσιάζεται. Δε λείπουν ό λογοτεχνικός οπλισμός καί οί αφηγηματικές αρετές άπό τήν κ. Β. Σ.-Ε. ’Α πε­ ναντίας. Αύτό τό βλέπουμε στίς τελευταίες σελί­ δες τού βιβλίου της, όπου απελευθερώνεται άπο τό λαογραφικό φόρτο καί κατορθώνει νά μετα­ δώσει συγκίνηση καί ζεστασιά γιά τά παθήματα ^ή? γυναίκας. Καί οί σελίδες ιιύτές είναι απόλυτα πειστικές. Κάποτε φτάνει —έστω καί διασκευά­ ζοντας- τούς σπαραχτικούς τόνους τού μοιρολο­ γιού. Μέ μέσα λιτά προσεγγίζει οέ κάποιο ύψος στό σημείο πού άναφέρεται στό θάνατο τού μι­ κρού Κλεάνθη (ο. K4-HS), II άφηγήτρια ξεκίνα άπό τι’ι παρόν καί ι’ικολουΟει άναοτροφ ική πορεία στήν έξιοτόρηαη των περιστατικών ιης ζωής της. II άφίιγηοη έχει τέ) μορφή άναπολήσεων μιας ηλικιωμένης γυναίκας, I χει λιτότητα καί αφέλεια Αφετηρία είναι

82

περιστατικά τής ζωής της άπό τήν ηλικία τών 6-7 ετών, όταν έχασε τή μητέρα της. Διανθισμένη κα­ θώς είναι μέ συχνές μεταδρομές σέ μεταγενέστερα γεγονότα, κερδίζει σέ φυσικότητα. Ή άφηγήτρια ήθογραφεϊται μέσα άπό τά ίδια της τά λόγια; άπλά, χρωματισμένα μέ τοπικές εκφράσεις κυ­ λούν άβίαστα μέ μιά ρυθμικότητα πού σνν-τονίξεται μέ τίς ψυχικές της καταστάσεις. Παρά τή χρονική άποστασιοποίηση άπό τά γεγονότα πού διηγείται, ή έκφραση είναι παραστατική καί ζων­ τανή. Μιμείται εύστοχα τήν τεχνική τού παραμυ­ θιού. Ό τόνος τής αφήγησης έχει εσωτερική ενότητα ύφους πού προσδιορίζεται άπό τή διεύθυνση τής φωνής τής άφηγήτριάς. Ή φωνή της δέν άπευθύνεται σέ συγκεκριμένο πρόσωπο ή πρόσωπα. Ό άναγνώστης έχει τήν εντύπωση ότι ή άφηγήτρια διηγείται τά παθήματά της σέ μιά άφηρημένη ομάδα άκροατριών, πού τά άκούνε καί τά κατα­ γράφουν. Τήν τεχνική αυτή τού λαϊκού αφηγημα­ τικού λόγου τήν παρατηρούμε στίς συχνές άποστροφές πρός τό νοερό ακροατήριο: «πού λέτε», «όπως σάς είχα πει», «έτσι πού λέτε πέρασαν ένα-δυό χρόνια» κλπ. Ε πίσ ης καί στίς συχνές μεταδρομές στό μέλλον, o t u v ή άφηγήτρια παρασύρεται καί μιλάει γιά τή μελλοντική κατάσταση κάποιου προσώπου, γιά νά έπανορθώσει γρήγορα καί μέ φυσικότητα, ξαναπιάνοντας τό νήμα τής Αφήγησης. "Ολα αύτά δείχνουν μαστοριά όχι τυ­ χαία. Κρίμα πού τό Αποτέλεσμα είναι άνισο. Γ. Δ. ΠΑΓΑΝΟΣ

ΑφοιΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ Τά πληρέστερα βιβλιοπωλεία στόν Πειραιά Λογοτεχνία Ψυχολογία Ποίηση Περιοδικά Παιδικά βιβλία Ιστορία Πολιτική Ναυτικά Φιλοσοφία Τεχνικά Μελέτες Σχολικά Κοινωνιολογία Βοηθήματα 'Εγκυκλοπαίδειες σέ τιμές προσφοράς I" Κολοκστρώνη M2 τηλ. 4112^ 2° Νοταρά 59 τηλ. 412 32 3ι

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

ένας ’Αμερικανός «ανακαλύπτει» τήν Ευρώπη ΧΕΝΡΥ ΤΖΑ1ΗΜΣ: Ό 'Αμερικανός. Μετ. Ρί­ νας Χατχοντ. Γράμματα/Λογοτεχνία, άριθ. 19. ’Αθήνα, Γράμματα, 1980. Σελ. 394.

Ο ΧΕΝΡΥ Τζαίημς (1843-1916) γίνεται γνωστός στό ελληνικό κοινό στά πρόσφατα χρόνια (1959-1981) μέ τίς μεταφράσεις επτά έργων του: Ιό στρίψιμο τής βίδας, Νταίηζυ Μίλλερ, Ο χλύ?τΊς, Ευρωπαίοι. Ή κληρονόμος, Τά χαρτιά του Ασπερν καί τό υπό εξέταση μυθιστόρημα, Ο Αμερικανός. Τά δύο τελευταία έχουν τυπωθεί βυό διαφορετικές φορές στήν ’Αθήνα. Οί εκδόσεις «Γράμματα» κυκλοφορούν τό μυ­ θιστόρημα Ο Άμερικάνος σέ δεύτερη καί πιό τέλτια μορφή. Είναι άξιοθαύμαστο εγχείρημα νά μεταγλωττίζεται ένα τέτοιο ογκώδες έργο (394 σελίδες) γραμμένο έναν αιώνα πρίν (1876-77) κ,ό σέ τόσο θαυμάσια μετάφραση, τό όποιο καί ρτό, πρωτότυπο άκόμα διαβάζεται μέ δυσκολία. Ο έλληνας άναγνώστης αισθάνεται άνετα διαβάζσντάς το οτή γλύκισα του μέ τίς έλεγμένες καί μικρές προτάσεις πού κάπως ξεπερνούν και το ι>α(,’υψορτωμένο ύφ ος τού πρωτότυπου. Επίσης οί γαλλικές έκφράσεις καί λέξεις πού συστηματικά μεταχειρίζεται ό Τζαίημς είναι οικείες στόν Έ λνήγα, πράγμα πού έχει προσέξει ή μεταφράστρια Χατχούτ, ή όποια όπου υπάρχει άνάγκη για εξήγηση έπεμβαίνει, ώστε ύ άναγνώστης νά Παρακολουθεί τή διήγηση χωρίς νά σκοντάφτει. ς τολμήοω ν(·, Τ(-, Ε(πι-„ π,|·,ς ή Χατχούτ έχει τήν Ίανοτητα νά ριζώνει στήν ψυχή τής λέξης καί ΤΊς έκφ ρασης τόσο τού πρωτότυπου όσο καί τού μπαφιασμένου κειμένου. Προσφέρει υπηρεσία κα. « w δότη καί στόν λήπτη ταυτοχρόνως. , ^ I ζαίημς ήταν ένας πολυγραφότατος συγΥραφέας τού όποιου τά έργα, σέ 65 τόμους μυΌτορημα. θέατρο, κριτική λογοτεχνίας καί τεvniv, ταξιδιωτικά, οιογυαφία. έπιστολές μέ δικι)υς του προλόγους-, είναι πλέον κλαοικα. Ολη »Ι*,υ Ί ζ'"η ήταν Αφιερωμένη οτή λογοτεχνία.

4»ι ινι δέ Ανύπαντρος. Καταγόταν άπό πλούσια ν " έ»ρά μορφωμένη οικογένεια. Ό πατέρας του. ι νου οΐ|νιορ, πού βοήθησε καί στήν έλληνική \ α'οσία,ιη. ήταν ι'ιπέι τοιίς κύριους φορείς <’to Α ν'ΐμα των Αμερικανών Iοανοιντίνταλιοις Μι ] ' η(" τ»Ι πύις μόνο οτήν Ευρώπη κι όχι στην «τ ,

Χένρν Τζαίημς (1843-1910)

Αμερική μπορούσε κανείς νά άποχτήσει καλή μόρφωση, στέλνει τά παιδιά του εκεί. "Ετσι ό γιός Χένρυ έζησε τό μεγαλύτερο μέρος τής ζωής του στήν Εύρώπη -Παρίσι καί Λονδίνο κυρίως. ”Evu χρόνο πρίν τό θάνατό του, άντιδρώντας στή στάση τής ουδετερότητας πού κράτησε ή χώρα του κατά τόν Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, έγινε έγγλέζος υπήκοος. Ό Αδελφός του Γουίλλιαμ ήταν νά γίνει ένας άπό τούς σημαντικότερους φιλοσό­ φους τού πραγματισμού καί τό δίτομο έργο του περί ψυχολογίας (κλασικό στό είδος του) έχει μεταφράσει στά ελληνικά ό Νίκος Καζαντζάκης. Ό Τζαίημς έγινε πιό γνωστός άπό τό «θέμιι τού διεθνισμού», πού έχει Απασχολήσει πολλά άπό τά έργα του. Ή σύγκριση τών δύο πολιτισμών καί κοινωνιών, τής Εύρώπης καί τής Αμερικής, όπως καί ή μεταφύτεψη χαρακτήρων Αμερικανών στήν ευρωπαϊκή κοινωνία καί Ευρωπαίων στήν Αμερι­ κανική, τού έδωσαν τήν εύκαιρία νά κρίνει καί νά συγκρίνει τά καλά καί τά κακά, τίς έλλείψεις καί τίς Αξίες πού χαρακτηρίζουν τούς δύο πολιτι­ σμούς Ταυτοχρόνως στήν Αμερική τό ρεύμα τού «οί άθώοι στό έξωτερικό» έπηρέααε καί άλλους συγγραφείς. Στήν περίπτωση τού Τζαίημς, μιά σειρά μυθιστορημάτων, εκτός τού Ο Αμερικα­ νός. όπως Οί πρεσβευτές, Τό χρυσό κύπελλο. Ντίιζυ Μίλλερ, Τό στρίψιμο τής βίδας, Τά πτερά τής περιστεράς, έχουν διαποτιστεί άπό τό θέμα ,οΰ διεθνισμού καί τού κοσμοπολιτισμού. Ιο θέμα φυσικά είναι κάπως έπικίνδυνο. άλλά ο Τζαίημς. <><< μάστορας τού λόγου πού ήταν, μπονά τιθασεύσιι τίς δυσκολίες καί νά ελεγξει ,(c διαπλατύνσεις πού δημιουργεί ένα τέτοιο ν, 5λιι του γενικά τά έργα παρατηρούμε τις ,ίκόνες καί τά τοπία-οκηνίς νά Αποτελούν τη δομή καί τό κύριο συστατικό τους. Ανάπτυξε τή δραματική μέθοδο τής άντ.κειμεν.κοποίησης καί ,ού διαλόγου καί στηρίχτηκε κυρίως σέ μια «κεν-

83

τρική συνείδηση» ή έναν κεντρικό παρατηρητή μέσω τού οράματος τού όποιου εκτυλίσσεται ή διήγηση καί ή πλοκή τοϋ κάθε έργου. Συχνά χρη­ σιμοποίησε ποιητικούς συμβολισμούς καί μετα­ φορές. Τό έργο του στό σύνολό του είναι κοινωνικό-κριτικό, ένώ οί αισθητικές του σκέψεις περί τέχνης καί ζωής γεμίζουν μυθιστορήματα δπως τό Ό

’Α μ ε ρ ικ α ν ό ς .

Στό μυθιστόρημα αύτό, ένας 36άρης Άμερικάνος εγκαταλείπει τίς έπιχειρήσεις του γιά ένα διάστημα κι έρχεται στήν Εύρώπη γιά νά γνωρί­ σει τή ζωή, τό σύγχρονο πολιτισμό, τήν παράδοση καί νά ζήσει μιά αισθησιακή καί αισθητική ζωή. Τό όνομά του είναι Χριστόφορος Νιούμαν, ένας «νέος» Χριστόφορος Κολόμπο πού γυρίζει στήν Εύρώπη. Πρώτος του τόπος καί χώρος γιά τήν «έξερεύνηση» είναι τό Παρίσι, καί κυρίως τό μουσείο τού Λούβρου. Στά πρώτα κεφάλαια τού μυθιστορήματος τόν βρίσκουμε στις αίθουσες τού μουσείου νά «μελετά» τά έργα τών μεγάλων ζω­ γράφων καί μιά κοπελιά νά άντιγράφει τούς δα­ σκάλους. Ό ίδιος δέν γνώριζε πολλά πράγματα γιά τίς τέχνες, όμως τοϋ άρεσαν πιό πολύ τά άντίγραφα άπό τά πρωτότυπα, πράγμα πού τόν συν­ δέει μέ τήν κοπελιά, τή Νοεμί Νιός, πού γιά ώρες ολόκληρες -θά τή δούμε άργότερα νά περνά τίς μέρες της πάντα στό μουσείο- άντιγράφει, χωρίς ούτε κάν νά έχει ταλέντο ζωγράφου ή ίδια. Ό Νιούμαν άμέσως συνδέεται μέ τό κορίτσι καί άγοράζει τούς «πίνακές» της. Σέ λίγο θά γνωρίσει καί τόν πατέρα της, έναν πτωχεύσαντα κεφα­ λαιοκράτη, πού τώρα στηρίζεται μόνο στό τί κά­ νει ή κόρη του γιά «έπάγγελμα» καί ώς γυναίκα. Ό ίδιος θά διδάξει τή γαλλική γλώσσα οτόν Νιούμαν, γιά νά μπορέσει όχι μόνο νά συνεννοηθει μέ τούς Γάλλους άλλά νά μιλάει καί αυτός έξυπνα όπως αύτοί. Δεύτερο βήμα-δεσμός μέ τή γαλλική κοινωνία είναι τό ζεύγος Τόμ Τριοτράμ. παλιού του συμ­ μαθητή καί τής γυναίκας του, πού έχουν έγκατασταθεί στό Παρίσι. Ή κυρία Τριοτράμ (γαλλικής καταγωγής) θά συστήσει τόν Νιούμαν καί θά όργανώσει τίς σχέσεις καί τίς έπαφές του μέ τήν υψηλή κοινωνία τής Γαλλίας καί συγκεκριμένα τήν Κλαίρη (παιδική της φίλη), μέλος τής άριστσκρατικής οικογένειας τών Μπελγκάρντ. Ή Κλαίρη καί ό άδελφός της κόμης Βαλιντέν θά γ ί­ νουν ο( κύριοι κρίκοι καί ή μοίρα τοϋ Νιούμαν στίς σχέσεις του μέ τή Γαλλία καί τήν Εύρώπη. θ ά έρωτευθεί καί θά ζητήσει σέ γάμο τήν κό­ μισσα Κλαίρη καί θά δεθεί σέ στενή φιλία μέ τόν Βαλιντέν, πού θά γοητευτεί άπό τή Νοεμί Νιός καί θά τού κοστίσει τή ζωή του -γιατί θά σκοτω­ θεί σέ μονομαχία μέ έναν κραοέμποριι not' ήταν ίραστής της. Η οικογένεια Μπελγκάρντ, άφού συγκατατεθεί στό δεσμό Νιούμαν καί Κλαίρης, ένεκα των χρημάτων τού Άμερικάνου. θά άλλάξουν γνώμη συνωμοτικά -ή μητέρα καί ό μεγαλύ­ τερος γιός της it κόμης Ύρμπαίν- καί θά άρνηθούν τό γάμο, '() Ύρμπαίν έγραφε μιά -Ιστορία των πριγκιπισοων τής Γαλλίας πού δέν παντρεύ­ τηκαν ποτέ*. Γιά τέι δαιμονισμένα ιιύτό ντουέτο

μάνας καί γιου, άκόμα καί ή σύζυγος τού Ύρ­ μπαίν ήταν μισητή: ήταν μιά κοινή «σουρτούκα». Μιά κατάρα είχε πέσει ατούς Μπελγκάρντ: Πώς νά διατηρήσουν «καθαρή» τήν άριστοκρατική τους καταγωγή πού πηγαίνει βαθιά στούς αιώνες, άπό τή μητέρα της πού κρατούσε άπό έγγλέζους άριστοκράτες καί άπό τόν πατέρα πού κρατούσε άπό γάλλους. Αύτό τό φυλετικό, άριστοκρατικό συναίσθημα είχε γίνει ένα είδος θρησκείας γιά τή μαρκησία Μπελγκάρντ καί τό γιό της Ύρμπαίν: «‘Ηταν ή θρησκεία απλώς τών οικογενειακών νό­ μων, ή θρησκεία όπου ή αδυσώπητη μητέρα ήταν μεγάλη ιέρεια». Ό φανατισμός τοϋ ντουέτου αύτού είχε φτάσει σέ τραγικά επίπεδα. Είχαν παν­ τρέψει τήν Κλαίρη στά 18 της μέ έναν εξηντάρη παραλή, πού πέθανε ύστερα άπό δυό χρόνια γά­ μου άφήνοντας έτσι τή νεαρή, όμορφη καί ευαί­ σθητη Κλαίρη χήρα καί μελαγχολική. Πρίν όμως άπό τό γάμο θά δολοφονήσουν τόν πατέρα της, τόν Ά νρ ί Μπελγκάρντ, γιατί δέν ήθελε αυτόν τό «γάμο ευκαιρίας». Τώρα πάλι είδαν στόν «ντόμ­ προ εκατομμυριούχο» έναν άλλο γαμπρό ευκαι­ ρίας, άλλά άλλαξαν γνώμη γιατί τούτος ήταν μόνο ένας μπίζνεσμαν καί χωρίς άριστοκριιτικές ρίζες. Τή σαπίλα (φόνους, συνωμοτισμούς, κακεντρέχειες στήν οικογένεια) θά άποκαλύψει ό Νιούμαν μέ τή βοήθεια τού φίλου του Βαλεντέν Μπελγκάρντ καί τής άγγλίδας γκουβερνάντας τους, τής κυρίας Μπρέντ, ή όποια τούς υπηρε­ τούσε γιά πολλές δεκαετίες καί ή οποία μετά τήν άποκάλυψη τής δολοφονίας καί τό σημείωμα τού ετοιμοθάνατου Ά ν ρ ί Μπελγκάρντ, πού ή ίδια εμπιστεύτηκε στόν Νιούμαν, θά γίνει ή υπηρέτρια του έφ' όρου ζωής. ’Αποτυγχάνει καί ή τελευταία προσπάθεια τοϋ ντουέτου μάνας-γιού νά παντρέ­ ψουν τήν Κλαίρη μέ τό συγγενή καί λόρδο Ντηπμήαρ, έναν νερόβραστο καί μπιμπικιαομένο έγγλέζο άριστοκράτη. Τελικά ή Κλαίρη θά μπει σε μοναστήρι καλογραιών κι ό Νιούμαν θά έπιστρεψει στήν ’Αμερική έντελώς άδειος γιά ένδιαφέροντα στίς έπιχειρήσεις καί κάθε άλλη συναισθη­ ματική περιπέτεια. Όμως ξαναγυρίζει στό Πα­ ρίσι γιά νά κλειστεί κι αυτός στά «κοινωνικά τείχη» τού γεροντοπαλίκαρου. όπως καί ή Κλαίρη στά «τείχη» τοϋ μοναστηριού. Ή Νοεμί Νιοί. ι’ιντί νά γίνει «μιά άπό τίς διαοημότητες τού μέλ­ λοντος», έφτασε νά πορνεύεται μέχρι καί τό Λον­ δίνο. Τελικά θά τή δολοφονήσει ό πατέρας τη?· χωρίς τούτο νά μάς τό είπεί καθαρά ό Τζαίημ?· Τό μυθιστόρημα καταλήγει σέ ένα δράμα μι *,(1" νότους, δολοφονίες, καλογεροσύνη καί μοναξιάΤρεις έθνικσί χαρακτήρες καί όμάδτς άπστιλοϋν τόν κόομσ τοϋ μυθιστορήματος: ‘Αμερικα­ νοί, Γάλλοι, Εγγλέζοι καί σποραδικά Ιταλοί· ένώ τρεις κοινωνικές τάξεις-ρεύματα συμμΓΤεχουν στή σύγκρουση: Αμερικανοί, νεόπλουτο· καί μή (Νιούμαν. Τριοτράμ, (ερωμένος). άγγλ° γάλλοι άριστοκράτες (Μπελγκάρντ. Ντηπμήαϋ διάφοροι βαρόνοι καί πρίγκιπες), ή έπανιιοτο μένη νεολαία της Γαλλίας (Νοεμί. Βάλε· Κλαίρη) καί. τέλος, ό πρϋιην κεφαλαιούχοι πού tiltya στήν πτώχευσή του γίνεται ύποχ

τής κόρης του Νοεμί. Ομως δυό ανθρώπινα επί­ πεδα δεσπόζουν σέ όλο τό έργο: Τό νέο καί τό παλιό άντιμαχόμενα. Γίνεται φανερή ή εχθρική στάση τού Τζαίημς ενάντια στήν τάξη τής ψευ­ τιάς; τής υποκρισίας, τής σαπίλας καί τής άδίσταχτης δολοφονικής διάθεσης καί πράξης: τής άριστοκρατίας, ιδίως, μέσω τής οικογένειας Μπελγκάρντ. "Ενα άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο στό μυθι­ στόρημα είναι οί έννοιες πού κρύβουν τά όνόματα. Είδαμε ήδη τό Χριστόφορο Νιούμαν -ό Βαλεντέν (όχι Βαλαντέν τής μεταφράστριας) γιά τόν προστάτη τών ερωτευμένων, ή Κλαίρη Σεντρε (άψιδωμένη λαμπρότητα, ομορφιά, άγνότητα). «Ό Νιούμαν βρήκε τή μεταφυσική του έμπνευση σέ μιά αόριστη παραδοχή τής τελικής ευθύνης απέναντι σέ κάποιο φωτεινό γυναικείο μέτωπο». Η κυρία Μπρέντ, ή «ψωμού» ή τροφός τής οικο­ γένειας Μπελγκάρντ, ό λόρδος Ντηπμήαρ (βαθύς βάλτος) καί, τέλος, τό όνομα Μπελγκάρντ (ειρω­ νικό τού καλοφρουρόύμενου ονόματος καί οικο­ γενειακής παράδοσης τής εστίας των άριστοκραΤών πού καταρρέουν). Υποπτεύομαι πώς μέ τα ονόματα Νοεμί Νιός καί τού πατέρα της ό Τζαίημς συμπεριλαμβάνει τήν έκπεσουσα έβραϊκή οικογένεια τού κεφαλαιοκράτη Νιός. Ομως η Προσωπικότητα τού Νιούμαν δεσπόζει καί ουτοψίζει τόν τυπικό χαρακτήρα τού Αμερικανού. Κύριο μέλημα τού Νιούμαν άπό τά παιδικά του Χρόνια ήταν ή απόκτηση χρημάτων καί πού έπισης «είχε προσβληθεί άπό τό μικρόβιο τής μανίας τ°ύ “ συλλέκτη"», πράγμα πού χαρακτηρίζει το\ παραδοσιακά άμερικάνο νεόπλουτο. Ομως ή κυέ’ία Τριοτράμ άποκαλεϊ τόν Νιούμαν «διανοού­ μενο». Γνώριζε λίγο άπό μουσική, σχεδόν τίποτα περί τέχνης, σπάνια διάβαζε, άλλα γνώριζε no λές προσωπικότητες τού θεάτρου καί τής μουοι*ή?· «Πάντως, είτε είμαι είτε όχι. έγω σκοπεύω νο διασκεδάσω. Δέν είμαι καλλιεργημένο?, δέν είμαι Πάν μορφωμένος. Δέν ξέρω τίποτε άπό Ιστορία, η τέχνη, ή ξένες γλώσσες, ή οτιδήποτε άλλο. Άλλα "εν είμαι καί ανόητος, καί θά προσπαθήσω να (ΐαθω κάτι κάτω άπό τά πλευρά μου έδω. που διν ^ορ ώ νά έξηγήσω -κά τι σάν πανίσχυρη λα­ χτάρα, μιά έπιθυμία ν’ απλώσω τά χέρια μου και ν' άγκιιλιάσω τά πάντα.» Μιλάει ό ίδιος ό Νιουθαν, καί μέ τόν τρόπο αύτό μα? δίνει ένα τέλειο πορτραίτΐ) τοϋ τυπικού Άμερικάνου. Στό αυγκριΤ'Ίό πνεύμα πού διέπιτ τό έργο, ό Τζαίημ? !,α: \'.Μ π" ι:· οί μικτοί γόμοι (γαλλοεγγλίζικοι των Μπελγκάρντ καί γαλλοαμερικάνων) οδηγούν στις τραγικές συγκρούσεις. Ό Νιούμαν σκεπτόταν , ni"? ή Εύρώπη είναι φτιαγμένη γ ι’ αύτον κι όχι αυτός γα'ι γήν Εύρώπη καί πώς στην Αμερική η νεολαία έχει γέρικα κεφάλια καί νεανικές άρχίς Ί Καρδιές, ίνω ή νεολαία τής Εύρώπη? ίχ*· νεανικό Κ·'Ράλι καί γερασμένες καρδιές καί οί αρχί? της 1 να· ιτταχτιές καί ρυτιδιασμένε: Ομως ή κυρία ριοτραμ προχωρεί καί άποκαλιι τον Νιουμα' Ύ'ίλο Δυτικό Βάρβαρη, πού προχωρεί ολος ‘"ότητα καί ρώμη, κοιτάζει γιά λίγο τούτο το οτυχο παρακμασμένο Παλαιό Κόσμο, κι έπειτα

σκύβει καί μέ μιά πλατιά κίνηση τόν καταστρέ­ φει», πράγμα πού κάνει τόν Τζαίημς τρομερά προφητικό. Στούς τρεις νεολαιίστικους χαρακτήρες ό αναγνώστης θά δει πάλι προφητικές ρήσεις γιά τή σημερινή νεολαία. Ή Νοεμί ένδιαφερόταν μόνο γιά νά περνά, νά σκοτώνει τήν ώρα της στό μου­ σείο Λούβρου αντιγράφοντας τούς κλασικούς. Τελικά κατάντησε νά κοιμάται μέ όποιονδήποτε καί τό χρήμα νά γίνει ό κύριος σκοπός της. Ό Νιούμαν θά τής έφτιαχνε τήν προίκα αγοράζον­ τας ό,τι ψευτοπίνακες τοϋ έβγαζε. Τελικά ή Νοεμί, άφού δέν αύτοκτόνησε, όπως τό έπιθυμούσε! οδηγείται στήν καταστροφή της άπό τόν πατέρα της πού τόν είχε καταντήσει δουλικό της. Ήταν ή Νοεμί πού στάθηκε ή αιτία νά σκοτωθεί ό Βαλεντέν. ό όποιος Βαλεντέν συνδέθηκε μέ αγνή φιλία μέ τόν Νιούμαν, πού τού ύποσχέθηκε νά τόν πάρει στήν Αμερική γιά νά κάνει έκεϊ τά χρήματα πού δέν μπορούσε μόνος του, άφού τόν εμπόδιζε ή οίκογένειά του νά ενεργήσει αυτό­ βουλα. Θά γινόταν καί αυτός αύτοδημιούργητος καί άνεξάρτητος όπως καί ό ήρωάς μας. Ή γυ­ ναίκα τού Ύρμπαίν Μπελγκάρντ, αύτό τό σουρτούκι, κατά τή μαρκησία πεθερά της, επαναστά­ τησε καί ήθελε νά μήν άνήκει στό παρελθόν, άλλά μόνο στήν έποχή της. Τέλος, ή τραγική φυσιογνω­ μία τού έργου είναι ή Κλαίρη. πού συντρίφτηκε άνάμεσα στίε αντιθέσεις τού παλιού καί τού νέου καί τελικά ύποχώρησε καί κλείστηκε μέσα στό οχυρό τού καθωσπρεπισμού -θρησκευτικού καί κοινωνικού-, ατό μοναστήρι τών Καρμηλιτισοων, μέ τό όνομα Α γ ία Βερενίκη. Τό έργο πλάθεται άνάμεσα στίς έννοιες του νώοου καί τού χρόνου. Ανοίγει τό Μάη τού 1868 καί τελειώνει τό φθινόπωρο τού επόμενου έτους. Περιγράφονται μέ κάθε λεπτομέρεια οι εξωτερι­ κοί χώροι σπιτιών, δρόμων, προαυλίων, έοωτερικοί διάκοσμοι, έπιπλα, ενδυμασίες, ταπετσαρίες ...■. Τόν ίδιο τρόπο ή παράλληλο όπως τα άτομα, δηλαδή ό έσωτερικός καί ό έξωτερικός κόσμος J ,v συναισθημάτων, τών συγκινήσεων καί των σκέψεων. Ό Τζαίημς. σάν τέλειος ψυχολογος ταιριάζει τόν περίγυρο μέ τόν έσωκοσμο καί σάν τέλειο: κριτής τής τέχνης προσφέρει μιά άνεση στόν άναγνώοτη ατό νά άναγνωρίζει καί να γίνει κι ο ίδιος κριτής τών συμβαινοντων και της ζωής. ΓΙΩΡΓΟΣ Γ1ΑΝΝΑΡΗΣ

mm 85

Μ Α Ρ Τ Υ Ρ ΙΕ Σ

λογοτεχνία, δημοτικισμός καί ταξική πάλη Κ Ω Σ Τ Α Β Α Ρ Ν Α Λ Η : Φ ιλολογικά Απομνημο­ νεύματα. Έ πψ . Κώστα Γ. Π αηαγεω ργίον. Κ έ­ δρος, ’Α θήνα, 1980. Σελ. 366.

ΠΟΣΟ εποικοδομητικό μπορεί νά είναι τό τιμη­ τικό Αφιέρωμα ένός περιοδικού γιά ένα λογοτέ­ χνη πού μέ τό έργο, τούς άγώνες καί τήν Αγωνία του «σχετικά μέ τό μεγάλο (του) Σκοπό»1 -όπως στην περίπτωση τού Βάρναλη- πάει νά πάρει τή θέση πού τού ανήκει καί σφυροκοπιέται καί άπό τούς ιδεολογικά Αντίπαλους ομοτέχνους του καί τό επίσημο κράτος, άλλά καί -άπό καλοπροαί­ ρετη παρεξήγηση- άπό ομοϊδεάτες φίλους καί θαυμαστές; Ποιές επιδράσεις μπορεί νά έχει ένα τέτοιο άφιέρωμα κάτω άπ' αυτές τίς συνθήκες καί ποιές απρόβλεπτες αντιδράσεις είναι δυνατό νά προκαλέσει καί οτόν ίδιο τό λογοτέχνη καί ατό αναγνωστικό του κοινό; Ή απάντηση, βέβαια, φαίνεται απλή, θετική, καί σχεδόν αύτονόητη, όταν πρόκειται γιά λογοτέχνη πού ούτε μέ τήν πρωτοτυπία του ούτε μέ τήν κοινωνικοπολιτική ιδεολογία του έχει προκαλέσει Αμφίπλευρες Αντι­ δράσεις άπό εχθρούς καί φίλους. Διαφορετικά, τό έγχείρημα ένός Αφιερώματος είναι έξαιρετικά λεπτή καί έπικίνδυνη ύπόθεοη, πού απαιτεί συ­ στηματική προεργασία, περίσκεψη καί προσ­ εκτική σταΟμιοη. ί ιατί, κι ό υπέρμετρος θαυμα­ σμός κι ή άνεπιφύλαχτη αποδοχή κινδυνεύουν νά οδηγήσουν σε παραπλανητικές Παραμορφώσεις καί τού έργου καί τής προσωπικότητας τού δη­ μιουργού. 1‘.τειι, όταν τό Φλεβάρη του '35 τό περιοδικά «Νέοι Πρωτοπόροι" Αφιερώνει ένα τεύχος στη ζωή καί το έργο του Κ. Βάρναλη, γιά να τιμήσει τά ,ΜΙχρονα του. ή Απογοήτευση κι ή δυσαρέσκεια του τιμημενου λογοτέχνη τόν Αναγ­ κάζουν νά γράφει : Σι κανέναν ('εχτρό μου δίν εύ­ χομαι πιιρομοια τιμή».1 Ηιογραφικά κενά καί παραποιήσεις, παρερμηνείες του έργου καί έπιφανειακές έκτιμήσεις. παραλείψεις καί Αχρωμε; ή λαθιμένις αναφορές στέ|ν «ψυχολογική καί πνευ­ ματική ίξέλιξή» του, πού διαπίστωσε στά κείμενα του Αφιερώματος έι Η., φαίνεται πώς ήταν τά α(tia αυτής τής Λπρικιδόκητης στάσης του Οπωσ­ δήποτε. έξαίρεση πρέπει ν' άποτέλεαε τό άρθρο του Λ. I ληνοί*, στο ίδιο τιύχος, γιά την ίδεολο γική καί λογοτιχνική πορεία του Η., γραμμένο μέ

Αγάπη καί θαυμασμό, άλλά καί ευστοχία στίς εκ­ τιμήσεις, έμβρίθεια, μεθοδικότητα καί διεισδυτι­ κότητα.1 Μέ σκοπό, λοιπόν, ν' άποκαταστήσει τά σφάλματα καί τίς παραλείψεις τών «Νέων Πρω­ τοπόρων» Αποφασίζει νά γράψει Αμέσως τά «Φι­ λολογικά ’Απομνημονεύματά» του. μιάν έκθεση τής ζωής καί τής λογοτεχνικής του εξέλιξης, όπου νά διαγράφονται μέ σαφήνεια καί Απλότητα ό χαρακτήρας κι οί σταθμοί τής ψυχικής καί πνευ­ ματικής του συγκρότησης, οί στόχοι του κι οί άγώνες γιά τήν κατάκτησή τους. Μ' αυτή τήν προοπτική και μέ τό κύρος ένός καταξιωμένου πιά, σήμερα, λογοτέχνη, στοχαστή καί κοινωνικού μαχητή τά «Φ.Ά.» γίνονται Αποδεκτά σάν μιά πολύτιμη πηγή γιά τή φιλολογική έρευνα καί τήν κριτική. Αλλά καί, γιά τό μέσο Αναγνώστη, σάν ένας οικείος καί Αποκαλυπτικός στοχασμός, που λΐ'νει λογαριασμούς μέ τήν ιστορία, πολιτική καί φιλολογική, καί διαλύει παρεξηγήσεις καί συγχύ­ σεις γύρω Από ποικίλα πρόσωπα καί πράγματα μιάς κρίσιμης, παγκόσμια, περιόδου, κυρίως τών πρώτων δεκαετιών τού αιώνα μας. Δημοσιευμένα οτό διάστημα έξι περίπου μηνών (17-3 ώς 11-8-35) μέ τή μορφή επιφυλλίδων στήν έφημ. « Ανεξάρτητος», είναι γραμμένα κάτω άπό τή συμπιεστική συμφόρηση Αλλεπάλληλων πολι­ τικών γεγονότων, έλλαδικών καί διεθνών, πού επηρεάζουν τή σκέψη τού συγγραφέα κι έντείνουν καί κατευθύνουν τή μαχητικότητα τού λόγου του. Πλησιάζει τό τέλος τού κοσμογονικού Αλλά καί καταλυτικού μεσοπόλεμου: άνοδος τού έργατικού κινήματος -σπασμωδικές Αντιδράσεις τή? Αρχουοας τάξης καί τού κεφαλαίου μέ Αναπό­ φευκτες συγκρούσεις κι Ανακατατάξεις πολιτικο­ κοινωνικές. προϊούοα συνειδητοποίηση τών δη­ μοκρατικόν ιδανικόν στίς λαϊκές μάζες -έξάπλωση κι έπιβολή τού φασισμού σάν Αντίδοτου Από μέρους τής ολιγαρχίας, παγκόσμια πνοή φι­ λειρηνισμού- ιμπεριαλιστικός καύσωνας πάνωσέ λαούς ευάλωτους. Ειδικά στήν 'Ελλάδα, φιλελεύ­ θερες καί δημοκρατικές ή δημοκρατι κοφανείς κυβερνήσεις εναλλάσσονται μέ «επαναστατικές» καί δικτατορικές. οί πολιτικές ίντριγκες Αναστα­ τώνουν τήν πολιτική καί κοινωνική ζωή. ό εκπαι­ δευτικός προγραμματισμός Ακολουθεί τήν τα­ κτική του «ράβε-ξήλωνε», τά πολιτικοοτρατιωτικιί κινήματα κι οί δικτατορίες προσπαθούν να έπιθάλουν μιάν έτοιθελική κι έπομένως πλαστή κι ίφ ήμερη σταθερότητα επικίνδυνης ισορροπίας· ένιϊι μετά τούς Βαλκανικούς πολέμους καί προ­ πάντων μετά τό '22 ή συσσώρευση ποοθλημάτων αναπτυξιακών, κοινωνικών, πολιτιστικών. Αμυν­ τικών κι εξωτερικής πολιτικής έχει δημιουργησ*1 ένα αξεδιάλυτο πλέγμα Μέσα όμως σ' αυτόν τι" κυκεώνα των Αντιθέσεων καί συγκρούσεων σημειόινεται Αργά Αλλα σταθερά τό ξύπνημι λαϊκής τάξης. Παράλληλο ή μαρξιστική θε κερδίζει έδαφος στήν Ελλάδα κι ή συναφ θοδος σκίφιης κι ίρμηνειας τής Ιστορίας ) τό μαχητικό όργανο Αρκετών διανοοίΐμένω1 Μέσα σ' ένα τέτοιο Ιστορικό πλαίσιο ζι

ελίσσεται καί δημιουργεί ό Β. Ήδη άπό τό 1920 έχει προσανατολισθεί οριστικά καί σταθερά στό θαρξισμό καί άφοσιώνεται στούς άγώνες γιά κοι­ νωνική Αλλαγή μέ όλο τόν οπλισμό τής τέχνης Του. Τό 1935, στή διάρκεια τής συγγραφής τών «Φ.Ά.», καταλύεται ή βραχύβια ελληνική δημο­ κρατία καί τούς μήνες Όκτόεβρη καί Νοέμβρη εξορίζεται ό συγγραφέας μαζί μέ τό Γληνό κι άλ­ λους άντίπαλους τού νέου βασιλοδικτατορικού καθεστώτος. Γενικά, τό άνιόμαλο πολιτικό κλίμα Τϋ>ν δύο τελευταίων δεκαετιών, στιγματισμένο τίς συνέπειες καί προβληματισμένο άπό τά διδάγματα τού A ' παγκόσμιου πολέμου καί έπηρεασμένο βαθιά καί μοιραία άπό τή μεγάλη ρω<ηκή επανάσταση, έξηγεϊ τήν οξύτητα καί τήν αγωνιστική πνοή πού τυλίγει τό λογοτεχνικό έργο ^ού Β. μετά τό "22 καθώς καί τά Φιλολογικά Απομνημονεύματά του, πού γράφτηκαν μέ σκοπό να τό εξηγήσουν καί νά τό διαφωτίσουν. Στή φροντισμένη έκδοση τού «Κέδρου» (1980) ία τή φιλολογική επιμέλεια τού Κ. Γ. Παπαγεωρ7ι°υ τά «Φ.Ά.» είναι χωρισμένα σέ δυό κύρια μερή; τό πρώτο Αρχίζει μέ τίς παιδικές άναμνήσει5 άπό τή Βουλγαρία καί φτάνει μέχρι καί τά "«θεϊκά τού Βόλου» (1910), κλείνοντας μ" ένα Παράρτημα μιάς επιστολής τού γιατρού Δ. Σαράτ°ή (Από τούς ιδρυτές τού Άνώτ. Παρθεναγω’ Λΐ?υ το,! Βόλου καί κατηγορούμενος στά Αθεϊκά) καί τής Απάντησης τού Β. Τό δεύτερο, ξεκινώντας άπό τούς Βαλκανικούς πολέμους, γερνάει στή Μικρασιατική καταστροφή καί τίς ' ρ«εκτάσεις της καί τελειώνει μέ τό διδασκαλικό *«' λογοτεχνικό του έργο. Ή Αναγκαιότητα αύΤ’Κ τής τομής δικαιολογείται Από τόν έπιμελητή ε τήν παρατήρηση ότι στό δεύτερο μέρος ό συγ.ραφέας στρέφιει τό μνημονικό του ένδιαφέρον επι εκτικά οέ «περιστάσεις καί γεγονότα μέ κοι^"ΐνικοϊστορική, κυρίως, βαρύτητα καί σημασία» επ' Ιώκ0ντας ί*έ έμφαση νά τούς δώσει «έξήγηση ΐοτημονική (κοινωνιολογική) μέ μέθοδο έπιήμονική (ιστορικός ύλισμός)». ί'ρολογικά. Αφού άναφερθεϊ |ΐέ πικρία στήν θι'ρμή των «Φ.Ά.» του. υποδηλώνει τόν μαρξι­ στικό Ανθρωπισμό του Αναγνωρίζοντας τον ήρωικο-δραματικό ρόλο τού Ανθρώπου μέσα στήν «τορική πορεία του. Ό ρόλος αυτός, πού διαo u v Λξονίΐς τόοο τά «Φ. Λ». οοο Χ(ΐί ολο Αν Xx yi<’ λογοτεχνικό έργο του. στήν Αρνητική. Ι« τ« ραστική μορφή του Αντιμετωπίζεται απο το · Ι« συμπάθεια ή Ανεξικακία, Ακόμα κι όταν ^•στρατεύει τή σάτιρα, γιά νά τονίσει κραυγα* 1c πλάνες. Τό Ατομο, δημιούργημα των Ιστσριj-"κοινωνικών συνθηκών, δίν είναι ανεύθυνο, λ " τήν εύθύνη τών επιλογών. Κι όταν ο! έπιλοόδηγήσουν τό Ατομο σέ Αντιφάσεις καί ,,,^ραύσε,ς μι τόν (αυτό του καί τό σύνολο, ό γ1 ΐου λογοτέχνη είναι να τις κ " '," | ΐ " " " " V" τίς μεγενθύνΐΊ καί νά συμβάλτι έτσι "7 ‘δήτοποίηση καί τήν Αλλαγή πορείας πρώτες καταβολές τού συγγραφέα για τη Μόρφωση τής έλληνικότητάς του. τού άνθρω αντρισμσύ, της εύαισθησίας Απέναντι στον

Κώστας Βάρναλη ς

Ανθρώπινο πόνο, τού πάθους γιά τήν ελευθερία καί τής Αντιδραστικότητας γιά κάθε μορφή δου­ λείας καί Αδικίας διακρίνονται στίς παιδικές μνήμες γιά τόν τόπο καταγωγής του. γιά τή δρα­ στηριότητα καί τήν πολιτιστική στάθμη τών 'Ελ­ λήνων τής Βουλγαρίας, γιά τήν επιρροή τής ’ Εκ­ κλησίας. γιά τόν αϋταρχισμό τής εκπαίδευσης πού καλλιεργούσε τή θρησκευτική μισαλλοδοξία καί τό σωβινισμό, γιά τήν Απλοϊκή κι Αγαθή φύση τής μάνας του. Ελληνικότητα, Αγάπη γιά τόν άν­ θρωπο. έπαναστατικότητα, Ανυποταγή κι Αγωνι­ στικότητα είναι, λοιπόν, τά κύρια χαρακτηρι­ στικά πού εμφανίζονται οέ σπερματική μορφή στήν Αφήγηση γιά τήν παιδική ήλικία. Σ' αύτά πρέπει νά προστεθεί μιά ιδιαίτερη ευμάθεια καί ποιητική διάθεση, σατιρικής καί ρομαντικής ύφή:. πού εκδηλώνεται στά μαθητικά πλαίσια. Ί α γνωρίσματα αύτά Αναπτύσσονται ή καί διαφορο­ ποιούνται στή διάρκεια τής εφηβείας καί τής ώρίμανσης τού ποιητή μέσα στό ιδιόρρυθμο περι­ βάλλον τής Αθήνας τών δυό πρώτων δεκαετιών του αιώνα γιά ν' Αποκρυσταλλωθούν (εκτός Από τή ρομαντική διάθεση καί τό στενό πατριωτισμό, πού ίξαφκνίζονται) μέσα «στήν πηγή κάθε πνευ­ ματικής καί αισθησιακής χαράς: στό Παρίσι» 'Αποφ ασιστικά ρόλο στήν ψυχολογική, ίδεολο•,,κύ καί λογοτεχνική διαμόρφωση τού Β. επαι:ιιν ό ερχομός του στήν Αθήνα (1902) καί τα φοιτητικά του χρόνια ( 1»03-Ι908). °Ι έμ*η« *» Από τούς πολέμους τού 1912-13. Απ το μακελειό του Λ παγκόσμιου καί τήν περιπέτεια της ΜιΚ7

κρασιατικης εκστρατείας κι η μύησή του στό μαρ­ ξισμό, πού έγινε στό Παρίσι (1920 καί μετά). Σ' αυτούς τούς χώρους καί τούς χρόνους ό δημοτι­ κισμός του, ό άντιιμπεριαλισμός του, ή υλιστική θεώρηση τής ζωής, ή κοινωνική μαχητικότητα του, ή άγωνιστική κινητοποίηση τής τέχνης του καί ή σατιρική καί σαρκαστική του διάθεση γί­ νονται οί σταθερές καί μόνιμες κατευθυντήριές του, πού τίς κρατάει μέ άδιάλλακτη έμμονή καί σπάνια συνέπεια άπό τό 1922 («Τό φώς πού καίει») μέχρι τό τέλος τής ζωής του. Στήν ’Αθήνα, όπου έρχεται μέ ύποτροφία τής κοινότητας τής Βάρνας, ένιωσε άμέσως μεγάλη άπογοήτευση. Ό άδολος πατριωτισμός του, ή ιδανική εικόνα πού είχε πλάσει ή εφηβική του ψυχή μέ τήν επήρεια τής κλασικής παιδείας, πλη­ γώνεται: «Αυτή, λοιπόν, είναι ή χώρα τού άρχαίου μεγαλείου, τής Σοφίας, τής ’Ομορφιάς καί τής Ελευθερίας;... Φωνές, κακό, βρισιές... Βρώμα καί δυσωδία, άναρχία καί ξεχαρβάλωμα παν­ τού... Θεσιθηρία, άργομισθία καί φόνος... "Ενιωθα νά γκρεμίζεται ό έσωτερικός μου κό­ σμος», σημειώνει στά ’Απομνημονεύματα (σ. 59). Από δώ άρχίζει ό πολιτικός του προβληματι­ σμός. Μά ή ξεχαρβαλωμένη κοινωνικά Αθήνα τού άστικού καθεστώτος έχει καί τή φιλολογική ζωή της, πού προσελκύει άμέσως τό Β.: φιλολογικά καφενεία, θορυβώδεις παρέες διανοουμένων μέ ατέλειωτες συζητήσεις καί φιλολογικούς καυγά­ δες, ποιητικές έξάρσεις, πρώτες δημοσιεύσεις, ή « Ηγησώ», μεγάλα καί μικρά ονόματα... Στή Φ ι­ λοσοφική Σχολή, όπου σπουδάζει, μεγάλα άναστήματα καθηγητών (Χατζιδάκις, Βάσης, Μιστριώτης κ.ά.) συντηρούν παθιασμένα τό άντρο τού καθαρευουσιανισμού μέ τήν έπικουρία τού «Φοιτηταριού», τής ’Εκκλησίας, τού Τύπου καί τού Κράτους. Τό αντίπαλο στρατόπεδο, τού δη­ μοτικισμού, τό υπερασπίζονται ό λογοτεχνικός κόσμος, λίγοι πανεπιστημιακοί και μερικοί έξωπανιπιστημιακοί διανοουμε*νοι. μέ άοχηγο τόν Φυχάρη καί πνευματικό βήμα τό «Νουμά». Ο Β. περνάει χωρίς δισταγμό στό δεύτερο στρατόπεδο. Γο ενδιαφέρον όμως είναι, μέσα άπό ποιό πρίσμα βλέπει τό δημοτικισμό καί τούς δημοτικιστές τής έποχής εκείνης. Επικροτεί, βέβαια, τό δημοτικι­ σμό, θαυμάζει την άγωνιστικότήτα των δημοτικι­ στών, άλλα διαφωνεί μέ τούς στόχους τους: οτόχοι στενά έθνικοί. όχι όμως καί κοινωνικοί, στό­ χοι πού εξυπηρετούν τή Μεγάλη Ιδέα καί στηρί­ ζουν τήν κυρίαρχη αστική τάξη. Από τή σκοπιά του 1935 ό Η. βλέπει καθαρευουσιάνους καί δη­ μοτικιστές νά μάχονται γιά κοινά ιδανικά μέ δια φορετικά μέσα. Τώρα (1935) πού .ό αστισμό: έγειρε πσσς τή δύση του όριοτικιι· ή μαχητικό­ τητα των παλιών δημοτικιστών έκφυλίστηκε κι «ή πρωτοβουλία γιά τή λύση τού γλωσσικού ζητήμα το; πέριισε σ' άλλο χέρια». Αλλα ό λόγος γιά τό δημοτικιστικό κίνημα ίρ χεται καί ξανάρχεται οί κάθι ευκαιρία ο όλη την

έκταση τών Απομνημονευμάτων. Μέ τσουχτερό χιούμορ καί πικρή ειρωνεία δίνει τό σκίτσο τού Μιστριώτη (σ. 63-64), άναφέρεται στά Όρεστειακά (63), «στήν παράταξη τών δημοτικι­ στών» μέσα στό Πανεπιστήμιο (64), στις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες καί τίς ίλαροτραγικές περιπέτειες τού Δελμούζου, τού Γληνού. τού έαυτού του κ.ά. στά Άθε'ίκά (117-143) καί στά Μαρασλειακά (273-287), περιγράφει τή γνωριμία του μέ τόν Φυχάρη καί δίνει ένα ζωνταντό πορτραίτο του (219-232) κ.ά. Διεξοδικά όμως εκφράζει τίς γλωσσικές του αντιλήψεις καί επιχειρεί Αποτιμήσεις προσώπων καί προσπαθειών στήν ενότητα «Ποίηση καί Δη­ μοτικισμός» (97-116), καθώς καί στά Ά θεϊκά τού Βόλου (117-123 καί 142-143). Ό γλωσσικός του προσανατολισμός άρχισε μέ τήν άποδοχή τής δι­ γλωσσίας (δημοτική καί καθαρεύουσα), έπιφυλακτικότητα πού οφείλεται σέ «διγλωσσίτες» καθηγητές του στά Ζαρίφεια εκπαιδευτήρια τής Φιλιππούπολης. ’Αργότερα στήν ’Αθήνα θά γίνει «μαλλιαρός, δηλ. γνήσιος δημοτικιστής». Τό γλωσσικό συνδέεται μέ τή γενική πολιτι­ σμική καθυστέρηση τής Ελλάδας: λόγοι ιστορι­ κής άναγκαιότητας εμπόδισαν τή «νομιμοποίηση» κι επισημοποίησε) τής «έθνικής» γλώσσας. Σ' αύτό συντέλεσε πολύ ή ελληνική έκπαίδευση. πού μέ τή στέρηση τής γλώσσας κράτησε τό λαό σέ άγνοια τής κοινωνικής πραγματικότητας καί τόν διατήρησε στή δουλεία (101). Εξαίρεση άποτέλεσε ό ’Εκπαιδευτικός "Ομιλός (1910) μέ τήν έμπραχτη μαχητικότητα τού δημοτικισμού, πού στόχευε τήν «πνευματική λύτρωση τού έθνους» (103). Η περίοδος 1888-1900 χαρακτηρίζεται άπό επιστημονική καί λογοτεχνική μαχητικότητα, δηλ. «θεωρητική», σ' αντίθεση μέ τήν έπόμενη, 1900-191 I. πού ήταν ένεργητικιετερη καί πραχτικοτερη. Τελικά ό αγώνας αποδυναμώθηκε κι Αλ­ λοιώθηκε άπό τήν υπονόμευση τών Αντιπάλων, ή δημοτική «μπασταρδεύτηκε» μέ καθαρευουσιά­ νικο τυπικό καί «κανένας δέ μπορεί πιά νά τή σώσει». Οί πρωτεργάτες της πέθαναν (χωρίς αντικαταστάτες) κι άλλοι έγκατέλειψαν τόν άγώνα Αποκαρδιωμένοι ή λιποτάχτησαν γιά νά πετύχουν όψφίκια.4 Στήν επιβλητική προσωπικότητα τού Ηγέτη τού δημοτικισμού αφιερώνει ένα ιδιαίτερο κεφά­ λαιο. δίνοντας μέ σεβασμό κι Αντικειμενικότητα όλες τίς «μεγάλες του πνευματικές καί ψυχικέ» αρετές», άλλι’ι καί τιι έλαττώματα καί τίς άδυνα* μίες. «τιι μικρσχουοούρια» του. Κορυφαίος έκ*· στήμονας, (ιέ όξύτατη διορατικότητα. Ακαταπό­ νητος καί τολμηριις, Αδιάλλακτο: κι έπαναιιτατης. άδςκιξι τήν « Αλήθεια» γιέι τή λαϊκή γλοΜ’,,ί1 καί μί τον «Κανι’ινα (Λενι σ’ ένα παντοτεινό πα­ ρόν τήν ιιρχή καί τ*» τέρμα» Μά. τελικά,κι ο ψυΧάρης «Λαο κι Αν νομίζει πώς ζητιι τον φ>υχό*( λυτρωμέ) των 'Ελλήνων, τήν έσωτερική τους ,ιν/ ^ γέννηση, Λέ ζητεί παυέι μια μορφική, έξωτ τροπολιεγία καί τέι ίδιο ιδανικέ) μέ τούς ρευουοιέινους τήν πνευματική καί ήθική δουλωση του λαού σέ έχτρικέι του ουμφ έρέ

(229). Είναι γνωστά ·εξάλλου τά φιλομοναρχικά αισθήματα τού Ψ.5 Τού Αναγνωρίζει ωστόσο ότι «έλυσε τελειωτικά τό γλωσσικό ζήτημα» κι έπέδαλε τόν «Κανόνα» στή γλώσσα μέ τή δύναμη πού τού εξασφάλιζε ή «πολύ μεγάλη προσωπικό­ τητά» του καί τό κύρος τής έπιστημοσύνης του. Κλείνοντας τό κεφάλαιο γιά τόν Ψ. σημειώνει τήν κοινωνική σημασία τού δημοτικισμού, πού άπό κίνημα προοδευτικό, στις άρχές τού 20ού αί., κατάντησε Αργότερα Αντιδραστικό (131). Γιά τόν Β- τό δημοτικιστικό κίνημα δέ βρίσκει τή δι­ καίωσή του κι ή άξια κι ή σημασία του μένει λειψή, άν δεν ένταχθεϊ μέσα στό γενικότερο κοι­ νωνικό άγώνα γιά τήν επικράτηση τής λαϊκής τά­ ξης.’’

Τέλος, στήν κριτική τών δημοτικιστών, παλιότερων καί συγχρόνων του, πού έπιχειρεΐ στά πλαίσια τών «Άθεϊκών τού Βόλου», άφού δι­ καιώσει έν μέρει τούς παλιότερους γιά τήν τόλμη καί τήν πίστη τους στή λαϊκή γλώσσα, γιά τήν επιστημονική θεμελίωση καί τή δημιουργική προσφορά τους στή λύση τού ζητήματος, τούς Κατακρίνει έυς εχθρούς τού λαού, πού μπήκαν °τήν υπηρεσία τής κυρίαρχης τάξης γιά νά τόν Αποπροσανατολίσουν άπό τήν κοινωνική πρα­ γματικότητα, στρέφοντάς τον στήν παρελθοντο­ λογία τής Αρχαιολατρίας, πράγμα πού έξυπηρετούσε τά συμφέροντα τής τάξης έκείνης. Εναν­ τίον, όμως, τών «σημερινών Αρχηγών» τού δημο­ τικισμού επιφυλάσσει μιάν ίιξύτατη πολεμική μέ σκληρούς χαρακτηρισμούς: μισολαϊκοί. φασίστες “σημαιοφόροι τού φεουδαρχικού πνεύματος καί των Απολυταρχικών πολιτικών μεθόδων (...) είναι (···) συνειδητά όργανα τής ολοκληρωτικής δου­ λείας τού λαού, -πνευματικής καί πολιτικής» *,*19). Μέ ειρωνεία, πίκρα καί Αργή έξαπολύει ανοιχτή έπίθεοη στόν Άποστολάκη, τό Βλαστό, Τ° ‘ύ. Πολίτη, τιέν Κ. Χατζόπουλο καί το ΔελΙ*°ΰζο, ξώπετοους κοινωνιολόγους, σοσιαλιστές ((πό παρόρμηση νεανικής μέιδας, πού γρήγορα “ περάσανε στήν Αντίδραση (...) καί μερικοί έιπ αυτούς γενήκανε κήρυκες τού έκφασιαμού τής Χωράς». Άπ ό «παρεξήγηση» δηλ., πιστεύει ο Β.. τ° ίπίσημο κράτος θειόρηοε εχθρούς του τοοο πο­ λυτίμους συνεργάτες, «φωτοσβέστες σάν ιόν Άποοτολέικη κλπ.»

θος, κατόπιν, στις τάξεις τού κυρίαρχου Αστικού καθεστώτος. Ό Π. Βλαστός ήταν πάντα δηλωμέ­ νος έθνικιοτής δημοτικιστής. Ό Κ. Χατζόπουλος, σταθερός καί μαχητικός στήν άρχή, επηρεάστηκε άπό τήν υπαναχώρηση τού φίλου του Γ. Σκληρού κι ή σοσιαλιστική του Αδιαλλαξία έκφυλίστηκε σιγά σιγά. Ό Δελμούζος, ένθερμος μαρξιστής στή νεανική του ηλικία, άρχίζει, άπό τή δίκη τών «Άθεϊκών» καί μετά, μιά μακριά παλινωδία, συγκρούεται καί με τό Γληνό καί συντελεί στή διάλυση τού Εκπαιδευτικού 'Ομίλου. Ή Αφιέ­ ρωση μιας ζωής στήν υπόθεση τής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης παραβλέπεται άπό τό Β. Τό μαρ­ ξιστικό κριτήριο υπήρξε καί γιά κείνον καταλυ­ τικό. Οι υπαναχωρήσεις, οί παλινωδίες, οί Ατομι­ κές φιλοδοξίες άποτελεσαν γιά τό Β. καταδικαστικά στοιχεία, σέ μιά εποχή πού τό λαϊκό κίνημα είχε Ανάγκη άπό ισχυρό, ενεργό δυναμικό μαχη­ τικών διανοουμένων.7

Ή κριτική τού κινήματος τού δημοτικισμού διαπλέκεται μέ τήν υλιστική θεώρηση τής κοινω­ νικής καί πολιτικής ζωής τής Ελλάδας μέχρι τό '35 καί διαπερνάει όλο τό εύρος τών «Φ.Ά.». Αυτή ή θεώρηση είναι τόσο άπλουστευμένη και, οχεδίνν, μονοδιάστατη, όσο είναι οξεία, καυστική, τσουχτερή, όρμητική καί χειμαρρώδης κάποτε. Χωρίς προγραμματικό σχέδιο, «φυσικά» και ευ­ καιριακά (δέν Αφήνει καμιά ευκαιρία Ανεκμετάλ­ λευτη, είν' Αλήθεια) κριτικάρει, διαφωτίζει, απο­ γυμνώνει, στηλιτεύει γεγονότα, καταστέισεις καί πρόσωπα μιας τρικυμισμένης έποχής. Ο πόλεμος τού '97. οί Ανθελληνικοί διωγμοί τών Βουλγάρων (1906), οί Βαλκανικοί κι ό Α ' παγκόσμιος, ό Δ ι­ χασμός, ή Μικρασιατική καταστροφή. ' Η Απλούστευση έπιβάλλεται Από τήν έπιφυλλιδογραφική μορφή, Αλλά καί Από τό ίδιο το εί­ δος τών απομνημονευμάτων. Γενικότερα, βέβαια, ό Β. ο' όλα τά είδη τού λόγου πού καλλιέργησε, έπειδή Απευθύνεται σ' ένα πλατύ κοινό, κατά κα­ νόνα Ανενημέρωτο καί καταπιεσμένο, κι έχοντας οαν κύριο σκοπό νά τού άποκαλύψει ο,τι οι «άλ­ λοι» τού κρύβουν έντεχνα, γιά νά τό κρατούν σε μιάν εκμεταλλεύομαι άγνοια, γίνεται απλός, άναλυτικός, κατηγορηματικός και Αδιάλλακτος. ν τέι κείμενα πού μάς Απασχολούν, η ματεριαλι­ στική του ματιά φτάνει άμέσως σχεδόν οτοιπήχο λ ιο σ ο α κ ο φ τ ε ρ ή , ά τ ε γ χ τ η , χ α ρ α κ τ η ρ ισ μ ο ί 6 α χωρίς δισταγμό, χωρίς μετεωρισμούς θεωρη­ ρ ιο ί, π ο ύ θέι ξ α φ ν ι ά σ ο υ ν π ο λ λ ο ύ ς . Ο Β. α φ ή ν ε ι τικούς Αλλά, βέβαια, καί χωρίς προβληματισμό, /τ ικ μ η ρ ίω τ ε ς τ (ς ( π ικ ρ ίσ ε ις τ ο υ . Ισ ω ς γ ια τ ί ή π ο ο νόμος Τ ή ς ταξικής πάλης, ή κυριαρχία τ,,ς σ τ ι ί α τιϊιν π ρ ο ο ιί ι π ω ν π ο ύ σ τ η λ ιτ ε ύ ε ι ή τ α ν γ ν ω ­ Αστικής τάξης κ. ή ίκμ.τάλλ.υοη του λαού που σ τή σ τ ο υ ς Αναγνώστες, ί ϊ ς π α ι ό βαθμό ό μ ω ς τον χρησιμοποιεί οιϊν όργανο για τους σκοπούς μ π ο ρ ε ί ν ά ε ίν α ι Α ν τ ικ ε ιμ ε ν ικ ή μιέι τ έ τ ο ι α ο ξ υ : ή κοπηλ.ια των έθνικών ιδανικών που χρητ ΊΤ α; ο έ τ υ μ η γ ο ρ ία τ ο ύ χ ρ ό ν ο υ έχει κ ά ν ε ι π ια , ω’ ,ι ν οά δόλωμα γιέι τό λαό. η σκόπιμη Καί ο τ ( ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς τ ω ν π ρ ο σ ω π ι κ ο τ ή τ ω ν α υ τ ώ ν , ατο,,,οη τη: Ιστορίας άπό τήν κυρίαρχη τάξη τ ? Αποτιμήσεις τ η : . Ό Ά π ο σ τ ο λ ά κ η ς . διαμεΓ . ,,ν.τ,κό: ιέ Αλα αυτά οίκονομικός άνταγωρ ικ ά Α ν τ ίθ ε τ ο ς Ι δ ε ο λ ο γ ι κ ά , ύ π ή ρ ξ ι δ π ρ ώ τ ο ς καί τά?ό!κονομικά κίνητρα τών πολέμων, !ν ά π α λ σ ς τ ο ύ H. ο τ έ ιν π ν ε υ μ α τ ικ έ ) χ ώ ρ ο . Ι δ ε α λ ι· ίν,,ι μ,ι.ικά άπό τά βασικά «σχήματα» που έρ'τ η : , τ ό π έ ρ α ο |ΐι ϊ t o ) ' έιπέ) τέ> ο ι χ Η ο λ ίπ τ ι κ ό κ ίν η μ α μηνιυΐιυν κάθι Ιστορικέ, γεγονός. κάθε πολίτικη ' ή τ α ν τ ί π ο τ ε π ε ρ ι ο ο ό τ ε ρ ο ά π ό μιέι ν ε α ν ικ ή ' κάθι πολιτιστική ίκόήλωση μέσα στίς κα.. . .. η λαϊκή ρ ιπ ίτ ιτ ο Ι μπνι ένας έθνικιοτής Ι δ α ν ι ο τ ή ς . π ίίο λ ίτ η ς μ ιτ ά ν ιω ο ι

γ ιέ ι τέι ν ε α ν ικ έ ) ο ο ο ι α λ ι -

Κα Τ ου « π α ρ α ο τ ς ) ά Τ ) ||ΐα - κ α ί π ο λ ίμ η υ ε μ έ π ά ­

S9

σκοπό νά τά Ανατρέψει καί νά έπιβάλει τήν κυ­ ριαρχία τού λαού, τού μόνου φυσικού κυρίαρχου καί δικαιούχου. Ή τεκμηρίωση είναι υποτυπώ­ δης. ’Ισχύει κι εδώ ή αιτιολογία τής άπλούστευσης. Ή εφηβική μνήμη τών διωγμών τών 'Ελλήνων τής Μακεδονίας άπό τούς Βουλγάρους (1906), ξεθυμασμένη τώρα άπό τόν τραυματισμένο νεα­ νικό πατριωτισμό, φιλτράρεται μέσα άπό νεότερα ιστορικά στοιχεία καί βρίσκει τόν άληθινό στόχο της μέ μιά ερμηνεία μαρξιστικής προέλευσης. Ό τυφλός φανατισμός τού βουλγάρικου πλήθους πού ξεσπάει σέ λεηλασίες, στιγματίζεται άπό τό Β., άλλά τά ελατήρια κι ή σκοπιμότητά τους μετακινούνται τώρα άπό τό λαό στίς ’Αρχές καί τούς κεφαλαιοκράτες τής Βουλγαρίας, πού άποβλέπανε νά παραμερίσουν τούς "Ελληνες... συν­ αδέλφους τους, γιά νά περάσει στά χέρια τους ή εκμετάλλευση τού άνύποπτου βουλγάρικου λαού. «Τώρα φυσικά δέ μέ ξαφνιάζουν τέτοια πρά­ γματα. Γιατί ξέρω, πώς (...) φταίνε εκείνοι πού καλλιεργούνε μέσα τους τό μίσος καί τό έγκλημα καί τούς “ διορίζουν” κάθε τόσο καί τόν “ προαιώνιο’' εχθρό γιά νά ξεθυμάνουνε. Γιό συμφέρο τάχα τών λαών; "Οχι βέβαια. Γιά τό συμφέρο τών ληστών» (71). Μέ τήν ίδια συλλογι­ στική άντιμετώπισε προηγουμένως (σ. 43-55) τόν «άτυχή» πόλεμο τού 1897. ’Εκεί ή ειρωνεία Αναβλύζει μόνη της. πικρότατη, άπό τίς Ιστορικές έξελίξεις πού άκολούθησαν τά περιστατικά, τίς περιπέτειες καί τίς συμφορές τής φυλής, σάν Απότοκοι έκείνου τού έθελότυφλου φανατισμού, φυ­ λετικού καί θρησκευτικού, πού καλλιεργούνταν μ’ όλα τά διαθέσιμα, τότε, μέσα: παιδεία, έκκλησία, τύπος. «Τό Σεπτέμβρη τού 1912 ή έλληνική ζωή τραν­ τάχτηκε άπό τά θεμέλιά της (...) τινάχτηκε πάνω σοβαρή κι έπίσημη καί πήρε ορμές καί πόζες ήρωικές». Η έξαλλη πολεμική καί οωβινιστική Ατμόσφαιρα στήν Ελλάδα τών Βαλκανικών πο­ λέμων ζωγραφίζεται μέ χαριτωμένα καί τραγελα­ φικά στιγμιότυπα άπό τήν έπαρχιώτικη καί τήν πρωτευουοιάνικη ζωή, άπό τούς στρατώνες καί τό «περιθώριο τού πολέμου», δηλ. τή Λήμνο, όπου υπηρέτησε τή θητεία του ό συγγραφέας τό 1913. Αφανής μεταξύ άφανών «πού δέν ήταν τυ­ χεροί νά σκοτωθούνε γιά τήν Ιδέα τών,., Αλλων κι έτσι νά γίνουν έπιφανεϊς καί νά έχουνε τάφ ο τους ολάκερη τη γή!», δέν τού «δόθηκε ή... ευκαιρία» νά γίνει ήρωας, γιατί «δέν τό θέλησε ή τύχη» του. «ή Ανώτερη Βία (=· τ' Αφεντικά μας!)» (σ. 180). Κι ο ειρωνικός υπαινιγμός συνεχίζεται μέ τίς ··αφανείς αιτίες τ«·»ν TtoUituiv», ττοό «Λίν έίΐΐΥρέπει ή ύψηλή Εποποιία νά τίς ξεσκεπάσεις» Ψι­ θυριστά. δειλά διαρρέουν στά σκοτεινά, άλλά ή απαγορευτική Ιερότητα του έθνικου ταμπού (μ­ ποδίζει μέ τό φράγμα της τή βέβηλη Αποκάλυψή τους. Εξάλλου στα πολυάριθμα στιγμιότυπα μπλέκονται μέ μιά Αξεδιάλυτη σύγχυση Ιερή καί απαραβίαστη κι αυτή τό ήρωικό πνεύμα καί τό μικροουμφ έρο, ή Αφοσίωση οτό καθήκον κι ή άκαιρη καιροοκοπία. ή Απαράδεχτη έλλειψη κι ή

<>(>

άφθονία τών άγαθών, ή έξαρση κι ή κάθετη πτώση, ή άγνότητα κι ή κουτοπονηριά, ή αυτοθυ­ σία κι ή λιποταξία, τό εύτράπελο καί τό τραγικό, μέσα στόν ψυχισμό καί τή δραστηριότητα τής λαϊκής τάξης. Ή υστερία στρατιωτικής προετοιμασίας πού ακολούθησε τό τέλος τών Βαλκανικών πολέμων, συνεπικουρούμενη άπό τίς προσωρινές καί τίς μόνιμες έπιτυχίες τού στρατού, άνακόπτεται μέ τήν έκρηξη τού Α ' παγκόσμιου πολέμου. ’Αγωνία, διάσταση Βενιζέλου-Βασιλιά, Διχασμός, απο­ κλεισμός, έξευτελισμός τής κυβέρνησης καί τού λαού. Η σκληρή κριτική πού άσκεί καί πρός τίς δυό πλευρές ό Β. γιά τήν περίοδο τού Διχασμού, ξε­ γυμνώνει καί τίς μεθόδους τακτικής, πού μπορεί νά φαίνονται άντίθετες καί νά συγκρούονται στήν επιφάνεια, στό ύπόστςτωμα όμως συγκλίνουν στό ίδιο σημείο. Κι ό λαός είναι πάντα ό μεγάλος ήρωας κι ό θλιβερός άπατημένος. Μ ’ ένα κρεσέντο σπάνιας όξύτητας θά συνεχίσει τά χτυπή­ ματα κατά τών ιμπεριαλιστών, πού μέ τά λάβαρα τού Δίκιου καί τής ’Ελευθερίας οδηγούν τούς λαούς στή σφαγή, τόν έξανδραποδισμό καί τό... εθνικό συμφέρο. Ή κορύφωση θά φτάσει στήν Αφήγηση γιά τή Μικρασιατική έκστρατεία. άλλά ή πολεμική θά συνεχιστεί σχεδόν σ’ εύθεία γραμμή στό τελευταίο μέρος τών «Φ.Ά.», όπου γίνεται μιά πλατιά Αποσαφήνιση τών κινήτρων, των πηγιΪΛ1 καί τής σκοπιμότητας τού λογοτεχνι­ κού έργου τού Β., τόσο άναγκαία. όσο πολύ­ πλευρη ήταν ή παρεξήγησή του. Μιά παρεξήγηση άνάλσγη μ" (κείνη τών λαών γιά τά αίτια τής κα­ κοδαιμονίας τους, οφυρηλατημένης άπό μιΑ μακροχρόνια, ψυχική καί σωματική, διάβρωση καί καθυστέρηση. Ξεθυμασμένα «Ιδανικά-προοχήματα» προκαλούν σύγχυση, διάσταση καί σύγ­ κρουση στίς μερίδες τής λαϊκής τάξης. Απορία καί υποψία γιά τό σκοπό τής έκστρατείας. τέλος. Ανακούφιση άπό τήν υποχώρηση. ’Αλλά μέσα ατούς διαξιφισμούς τών Αντίπαλων κομμάτων (Λαϊκσύ-Φιλελευθέρων) γιά τίς ευθύνες τή? καταστροφής, ό λαός σιγά σιγά συνειδητοποιε1 τίς Αληθινές αιτίες. Μέ τήν καταδίκη τών «Έξ* -τών εξιλαστήριων θυμάτων- Ανάβει ή Αργή του λαού, στήν πραγματικότητα όχι ένάντια στους καταδικασμένους ή στό ένα Απ' τά πολιτικά κόμ­ ματα. Ά λλά σά μιά «διδιιχτική διαμαρτυρία του οτρατευόμενου λαού ένάντια στόν Πόλεμο (···* περασμένο καί μελλούμενο» (ο. 269). ΝροειδΟποίηοη ή προφητεία γιά Τό Β μεγάλο πόλεμο πού έριχνε ήδη τίς προδρομικές του σκιές; ΙΙιιιά σκοπιμότητα δικαιολογεί μιά .....— μονή στήν «Αφήγηση» καί στήν αιχμηρή κριτ'*1' των πολέμων μέσα οέ φιλολογικά (Απομνημονεύ­ ματα; Μέρα άπό τόν πρωτεύοντα καθόρισε·* *9 ρόλο των πολέμων στη διαμόρφωση της ATJj . σφαίρα ι η ίποχη; Ιου σημαδεύουν. Tic ιϊ;1 ” ώ Γ χ Εεις καί τίς έπιπτιίκιεις τους οπό πολιτιστιέυμ' κοδόμημα και στήν πορεία των λαών./ ιεκτ^ ακόμη από τήν ϊπιδραοη toi'c στήν ατοιοΚ ^*111

Vn.A

οτήν ομαδική ψυχολογία, στη μεταβολή πολιτι­ κών προσανατολισμών καί στρατηγικής, μέσα Από δλα αύτά καί μ’ όλα αύτά Ανοίγονται οί νέοι Αρόμοι τής λογοτεχνίας, τεχνοτροπίες καί τάσεις.

9 β- είχε κι ένα πρόσθετο προσωπικό λόγο: ολό­ κληρο σχεδόν τό λογοτεχνικό έργο του Αποτελεί μιάν οργισμένη διαμαρτυρία γιά τούς πολέμους καί τό βαρύ τίμημά τους, πού τό πληρώνει πάντα -καί στή «θετική» καί στήν Αρνητική κατάληξή τους- (, ΐδ 10ς ανώνυμος συντελεστής, ό λαός, γιά τά συμφέροντα έπώνυμων ή κρυπτώνυμων εκμε­ ταλλευτών του. Ό πρωταρχικός αύτός χαρακτή­ ρας τού λογοτεχνικού έργου του σκόπιμα ή άπό άγνοια παρερμηνεύτηκε σέ πολλές περιπτώσεις.

1 αυτό παίρνει ό ίδιος τήν πρωτοβουλία -όπως σημειώθηκε- νά εξηγήσει «ποιές περιστάσεις καί •Τοιοί λόγοι συντελέσανε» νά πάρει «μιάν ορι­ σμένη θέση στόν κοινωνικό άγώνα καί στά έλληνικά γράμματα», δίνοντας έτσι «τό κλειδί γιά όλα Τα έργα» του. νμ αύτά κλείνει ό κύκλος τών <<Φ· Α.».τού Β. Ό «έπίλογος» γράφεται ένα μήνα θετά, μέ τή δίμηνη εξορία τού συγγραφέα Από τήν “κυβέρνηση» Κονδύλη. α φιλολογικά Απομνημονεύματα, σά λογοτε­ χνικό είδος, μές στήν ολότητά τοτις παρουσιάζουν και τό χαρακτήρα τής όλισθηρότητας πού καρα°κεί σέ κάθε βήμα τής μνημονικής Αναδρομής του συγγραφέα, μέ κίνδυνο ή νά τόν ξεστρατίσει στ° Χώρο τής καθαρής ιστορίας ή νά τόν παρασύΡει σέ Αδιάφορες καί Ανούσιες λεπτομέρειες στιμαπυπων ή Ακόμα σέ Απαράδεχτες μεγαλοποιή­ σεις καί προβολές ενός «πεφυσιωμένου» έγωισμ°ύ.^ Δέν είναι Ιστορία, δέν είναι Απλή Αφήγηση, ^ι ν ε ν«ι ίινάλυση λογοτεχνικών έργων. Συνήθως ν| ν Είν«* ούτε Απολογία, μέ τήν ήθική έννοια. Είκάτι Απ' όλα αύτά σ’ ένα συγκερασμό «έπιΙν υνης» έξισορρόπησης. Κυρίως όμως έχουν τό Χαρακτήρα -καί' τό στόχο- τής διαφώτισης, τής οκαλυψης κάποιων καίριων πλευρών τής ού<ι? καί τής ιδιοτυπίας, τών πηγών τής έμπνευ() 9 κ,ιί τών ποικίλων έπιδράοεων σέ μιά όριοδσ"' ^<)^ΟΤΚΧνική παραγωγή ή φιλολογική περίΣτϊ ^ σ πέτυχε, νομίζω, αυτή τή λεπτή ισορροπία, καί* ****' ^ ' ” του Ανατέμνονται γεγονότα πολιτικά κ(·ο κοινιυνικά. παγκόσμια καί τοπικά, πού προίπι ,0" ν <"'^1 Αι,νο κοινωνικές έξελίξεις. αλλά καί h τή φ ιλολογική ζωή καί χάραξαν νέους τ ιyv*,>, C° Τ^ Αορφ ή καί τό περιεχόμενο τής λογοΑπ’ 'V'r|s ^'Ψ’ίγωγής. Ά λλά Ακριβώς οτό πρώτο σημεία, στή μορφή, δ Β. φάνηκε αρνηΜον "εριφιρονητικός μέχρι έχθρότητας τού Τ'ρνισμου» στην τέχνη, έμεινε πιστός στήν 'Τ'ιράδι οττ·,ν μορφής, όσο καινοτόμος ύπήρξι τη, ανανέωση τού περιεχομένου καί ίων στόχων Απο λογοτεχνία; Καχύποπτος και ι , , ^ ^ ' κ ο ς κάθε νεοτερικού Ακροβατισμού στη <50hio'' " V ,V|1 συνοδεύονταν Από σύμφ υτη ύπαγοΊ τη. ουσίας κι Επομένως τη; (κοινωνική; τσε.! Άατητας τού έργου, πολέμηοι καί θιωρτ| τ . σχετικές τάσεις.* Κι όμως το λογοτεχνικέ

του έργο καί άπό τήν άποψη τής μορφής όχι μόνο δέ μένει ξεπερασμένο, ούτε ένοχλεΐ, Αντίθετα διαθέτει έναν τέτοιο όπλισμό, πού τό κρατάει φρέσκο καί ζωντανό καί σπινθηροβόλο δίπλα στά Αριστουργήματα τής νεοτερικής τέχνης. _ . Κι αύτός ό Βάρναλης, τού λογοτεχνικού του έργου, βρίσκεται Ατόφιος στά «Φ.Ά.». Ή γλώσσα του, Απλή (στή δομή της), ζεστή, Ανθρώ­ πινη, λαϊκή, πιστή στόν ψυχαρικό «Κανόνα», Αποφεύγει μόνο κάποιες Ακρότητες έκείνου. Άλλά καί πλούσια, Αστραφτερή, Ατσάλινη κι Αδίσταχτη, πετυχαίνει τίς τομές της, όπου καί σ’ όποιο βάθος θέλει ό συγγραφέας. Έτσι τό ύφος του γίνεται ρευστό, εύέλικτο, γεμάτο φώς καί κα­ θαρότητα. Κι ό λόγος του άποκτάει τήν Αμεσό­ τητα καί τήν ευθυβολία πού είναι Απαραίτητη γιά τόν Αναγνώστη μιας έφημερίδας. ευθυγραμμισμέ­ νος καθώς είναι καί στή δεοντολογία τού δημο­ σιογραφικού ύφους. Γλαφυρός Αφηγητής (σ.

24-60. 64-74, 77-84. 89-96, 108-116, 169-205 κ.Α.), τρυφερός καί λυρικός κάποτε (89-90 κ.ά.), άλλά πάντοτε Ασυμβίβαστος μαχητής, θεωρητικός καί σατιρικός. Πάνω άπ όλα σατιρικός. Πιστεύω πώς τό πιό δυναμικό κι Αποτελεσματικό όπλο τού Β. είναι ή σάτιρα. Ή κλιμάκωσή της άρχίςει άπο τό Απλό λογοπαίγνιο (σ. 60, 76, 80, 85, 86 κ.Α.), περνάει στήν ήρεμη ειρωνεία (σ. 24, 25, 27, 31, 49, 57, 58, 63, 65, 84. 112, 176, 187, 206 κ.ά.), στήν καυστική (σ. 37, 44, 46-47, 61, 64, 109-110, 113. 125 κ.ά.). στήν πικρή, τήν οργισμένη (σ. 111.

114 124 128, 130, 180, 267 κ.ά.) καί φτάνει στό σαρκασμό (ο. 233. 238-240. 276-7 κ.ά.). Ή ειρω­ νεία μέ τήν Απρόοπτη τροπή τού λόγου κι ό σαρ­ κασμός πού δαγκώνει, πολλές φορές μέ λύσσα, ξαφνιάζουν, σπάνε τήν εύθύγραμμη πορεία της Αφήγησης καί δίνουν λαβές γιά προβληματισμό στόν Αναγνώστη ή συγκεντρώνουν τό ενδιαφέρον του σέ επίμαχα καί καίρια σημεία. Κι αύτά, πέρα Από τήν καλαισθητική αύτοδυναμία τής σάτιρας, πού εντάσσεται στό γενικότερο πεδίο τού κωμι­ κού καί δίνει χάρη καί ποικιλία στό λόγο. Ακόμη ή σάτιρά του είναι άβίαστη. Απαλλαγμένη απο εκζήτηση, πηγαία καί αυθόρμητη. Καί τελεαφόρα. Ό έπιμελητής τής έκδοσης έχει έργασθει μέ Αγάπη, εύσυνειδησία καί υπευθυνότητα. Στο προλογικό σημείωμά του εξηγεί τήν προέλευση των «Φ Ά .» καί προσδιορίζει λιτά το χαρακτήρα , „ ς προσωπικής του συμβολής στήν έκδοση. Ιο «χρονολογία τού Κ. Βάρναλη» πού προτάσσει στο κείμενο καί περιλαμβάνει τίς κύριες βαθμίδες της εξέλιξης τού συγγραφ έα καί στοιχεία παραλληλα Από τήν ελληνική καί παγκόσμια πνευματική ζωή καί πολιτική Ιστορία, είναι βοήθημα χρήσιμο γιά ,ή συνολική θεώρηση. Τό κύριο σώμα των αποι,ν,,μονι νμάτων συνοδεύεται Από κατατοπιστικές πιξηγημστικές σημειώσεις. Αναγκαίες σήμερα (ξαιτίας τη; χρονική; Απόστασης τών γεγονότων. Η επιλογή τους έχε. γίνε, μέ , η Μ W Επίσης ϊνα πολυσέλιδο «ευρετήριο» με όλα τα ΐιΐ.ΜΐίιΠΚΙ. rmie τίτλους Ρργων, Εφημερίδων κλπ.

πού άναφέρονται στό βιβλίο είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο, ιδίως γιά τά σύντομα βιογραφικά στοιχεία προσώπων πού επηρέασαν, θετικά ή αρ­ νητικά, τό συγγραφέα ή συντέλεσαν στή γενικό­ τερη διαμόρφωση τής εποχής. Στοιχεία δυσπρό­ σιτα σήμερα στόν άναγνώστη. Τέλος, μιά σειρά άπό σπάνιες φωτογραφίες χαρακτηριστικών στι­ γμών τής ζωής τού Βάρναλη ολοκληρώνουν τήν Αξιέπαινη φιλολογική επιμέλεια τού Κ. Γ. Παπαγεωργίου, έτσι ιύστε ή έκδοση νά χαρακτηρίζεται άπό πληρότητα καί αύτάρκεια. Γενικά πρόκειται γιά μιά πολύτιμη πηγή τής βαρναλικής βιβλιογραφίας κι ένα τερπνό κι άποκαλυπτικό ανάγνωσμα γιά τούς φίλους τού έργου τού πρώτου -ουσιαστικά- έλληνα μαρξιστή λογοτέχνη.

Α Ρ Χ Α ΙΟ Λ Ο Γ Ι Α

προϊστορικές έρευνες καί προϊστοριολογικά προβλήματα

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΛΑΤΑΝΙΤΗΣ

ΔΗΜ Η ΤΓΙΟ Υ ΘΕΟΧΑΡΗ Ρ.: Νεολιθικός πολι­ τισμός. Σύντομη επισκόπηση τής Νεολιθικήστόν ίλλαδικό χώρο. Αθήνα, Μορφωτικό "Ιδρυμα 'Εθνικής Τραπέζης, 1981. Σελ. 193.

1. Κ. Βάρναλ.η «Φιλολογικά Απομνημονεύματα», α. 23.

2. On.π. (στή οννέχεια σημειώνονται μέσα σέ παρέν­ θεση οι σελίδες τον κειμένον χωρίς παραπομπή).

3. Τό άρθρο αντό τον Γληνού ό Β. άναόημοοίενοε σάν πρόλογο στό σνγαπομνημονχεντρωτιχό τόμο «Πεζός Λόγος», Κέόρος, 1957. Γιά τό σχετιχό αφιέρωμα των «Νέων Πρωτοπόρων» όές τό άρθρο τον Π. Χάρη « Ό πεζογράφος-ό θεωρητικός» ατό αφιερωμένο ατό Β. τεύχος τής «Νέας Εστίας», Χριστούγεννα 1975, σ.

177-178.

9. Ιδιες απόψεις γιά τό κίνημα τού' δημοτικισμού, ύιλλά πιό Αναλντιχά κα ί ονστηματιχά, εκφράζει κι ό Γ. Κορόάτος στήν «Ιστορία τον γλωσσικού· μας ζητή­ ματος». ίκό. Μπονκονμάνη, 5η έχδ. 1971, ο 126 129-142, 159-160, Ι64-Ι70κ.ά .

5. ~Οπ.π„ σ. 133-134.

6. Η σννόεαη αύτή τον δημοτικισμού μέ τούς κοινωνικονς και πολιτικονς Αγώνες τών τάξεων γίνεται εύρντερα γνωστή από τό 1907 με «Τό κοινωνικό μας ζήτημα» τον Γ. Σκληρού, πού προκύιλεσι γιά δνό χρόνια ανζητήσεις στό «Νονμά». Σχετικά στό «Δη­ μοτικισμός καί χοινευνιχό πρόβλημα» — έπιμ. V. ΣτανρίΛη-Πατριχίον, Ερμής, 1976.

7. On.π,, ο. λ-ν '. Ιίά τή διάσπαση τον Έ κπαιδεντικσύ Ομιλον καί τή διαφωνία Λελμού'ζυν-ΐληνού Αύς Αννας Φραγκονδάκη « 'Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και φιλελεύθεροι διανοούμενοι», Κέδρος 1977 ο 76-Η5. Η. Αύτή ή περιοριστική δεοντολογία γιά τό είδος τών φιλολογικών Απομνημονευμάτων δεν έχει Ακαμψία νομον. () σνγγραφ/ας. Ανάλογο μι „),■ Ιδιαίτερο Οκοπο πού επιδιωκιι. δίνει έμφαση σ' ένα ή περισσόπ ρ ο Από τά γνωρίσματα πον σημειώθηκαν. Ισως

Γ. Π ΛΠ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟ ΥΑΟΥ: ’Εθνικό Άβ· χαιολογιχύ Μονοείο. Νεολιθικά-Κυκλαδικά Αθήνα, Μέλισσα. 1981. Σελ. 231.

Σημειώσεις:

^αραΟλέπονΐας άλλα.

9. Λές Κ Βάρναλη «Αισθητικά-Κριτικά 1957, σ. 60 κα ί 11411ε,

Α . Κέδρος

Η ΕΚΔΟΣΗ τήν ίδια χρονιά (1981) δύο βιβλίων, γραμμένων από ϊλληνες αρχαιολόγους, πού άνβ" φέρονται στήν ελληνική προϊστορία, αποτελεί ένα γεγονός άξιο νά έπισημανθεϊ. Κι αυτό γιατί ή Ελλάδα, μιά χώρα μέ συνεχή άνθρώπινη παροι1' σία δεκάδων χιλιάδιυν έτων, έχει δυστυχώς σΠ' μέρα να έπιδείξει μιά ιδιαίτερα φτωχή προϊστο' ρική βιβλιογραφία. Τήν ίδια έποχή οί ξένοι Αρ­ χαιολόγοι προχωρούν σέ θεωρητικές προσεγγί­ σεις καί σέ διεπιστημονικές συνθέσεις τών αρ­ χαιολογικών δεδομένων τέτοιας ευρύτητας, πού ή απλή παρακολούθησή τους άπό τήν ελληνική Αρ­ χαιολογία νά γίνεται έργο δυσκολότατο, άν αχ* αδύνατο. Αύτό ισχύει τόσο γιά τή θεωρητική ·*ιμελίωση τής έρευνας, όσο καί γιά τήν καθαυτά πράξη της. Ετσι, λοιπόν, οί εκδόσεις έλληνικ"1' προσεγγίσεων στήν προϊστορία έχουν καί μ1® ακόμη σημασία: Αποτελούν σημείο Αναφοράς *α αυτογνωσίας γιά τήν ελληνική έπιστήμη καί ία"1? σημείο έπαναπροσδιορισμού τιίιν στόχων της· Οί δυο τομοι μέ τούς όποιους θά ασχοληθούμε πιιρολο πού δεν παρουσιάζουν ουσιαστική ό "1 φορά ως πρός τή θεωρητική προσέγγιση τ"'' προϊστορικών ζητημάτων, παρουσιάζουν μεγάλε? διαφορές ώς πρός τήν πληρότητα τού περιεχαμ1' νου. Ιο (ιιβλίο τού Λ. Ρ. Ηεοχάρη, τού πρόσφατα χαμένου μεγάλου έλληνα πρσϊστοριολόγου. W τή μορφή έγχειριδίου πού άπευθύνεται σέ ά ν β ' γνωστές μέ ειδικές απαιτήσεις. Αντίθετα το ίειβλίο του I. IΙαπαθαναοόπουλου άπευθύνετεα ιτ ιι< ένα ευρυτερο κοινέι θίγοντας συνοπτικά δ ι α φ ι ’Ι1 προβλήματα της προϊστορίας του έλληνικου X11 ρου καί Αποτελώντας συνέχεια τού λαμπροί1γ** νου καταλόγου των πσσίοτοριχών συλλογών^^ Γ<?/ I θνικού Μουσείου που είχε γράψει σέ συχύρ^* σία με τήν Α Σόκιν,/ οσίου I tot. ένω ό ·’ Λ Ρ < ι Αποτελεί α π ο τ ε λ ε ί μιά μ ια σφαιρική σ φ ,α ιρ ιχ ή σύνθειώ σ ύ ν θ /ιμ Ι 'λ Ά ά ν δ ε δ ο μ έ ν ω ν τη ς ν ε ο λ ιθ ικ ή ; έ π ο χ ή ς σ τη ν

Η2

......

τά βιβλίο τού Γ.Π. αποβλέπει στήν άμεση, δηλαδή τ>Ιν είκονιστική, προσέγγιση τών Αντικειμένων . , " πλευράς άναγνώστη. Οπωσδήποτε καί τά υ" ®ι6λ(α Ανανεώνουν, τό καθένα μέ τόν τρόπο I ου’ τήν έλληνική προϊστορική βιβλιογραφία. Λκ°πός μας έδύι δέν είναι ή κριτική τών τόσο Ρευστών έπιμέρους προβλημάτων τής προϊστοριήζ έρευνας, Αλλά ό προσδιορισμός τής θέσης τών 1,λίων τόσο στό χώρο τής έλληνικής άρχαιολοάπήξ έπιστήμης, όσο καί Απέναντι στά σύγχρονα θτυματα. ' ° πρώτο βιβλίο Αποτελεί Αναθεωρημένη έκ!*"Ι Τ,,ύ πρώτου μέρους τής πολυτελούς έκδοσης * εολιθική 'Ελλάς», έκδοση τής ’Εθνικής Γραπέζης. , 1973.. σέ πιό χρηστικό έκδοτικό σχήμα. Ιή y l έκδοση έπιμελήθηκε δ ίδιος λίγο πρίν άπο το τΐ(^<1τ<1 Τι,υ έπιφέροντας μικρές Αλλαγές καί "ρ Ιώσεις, Από τίς όποιες ή χαρακτηριστικότερη ν!“ ή Αλλαγή τού τίτλου σέ «νεολιθικός πολιτιύ"-' II Αλλαγή αύτή. όπως έπισημαίνεται στον °Υ° τή? έκδοσης, Αντανακλιι τήν Αλλαγή στή . ! 'άή τού συγγραφέα, προφανώς κάτω Απο την 1 ‘-’««ση τής νεότερης αρχαιολογίας, πού στρέ(Jt "ήμερα σέ έκτιμήσεις γύρω άπό τήν πολιτισυνί)' ^^Αικαοία καί όχι τόσο οί Ιστορικές άνα. „ " - ? μέ χρονολογικό χαρακτήρα. Τ(. ποτέ δί βρισκόταν μακριά Από μιά "*<ι άποψη. Βαθύς γνωστής των ιινασκσφ ικων > ήματων τού έλληνικου χώρου (διετέλεσι Εργάτης του Blcgi’ii).ύστιρα Από μια σειρά σντικών ιιναοκαφ ικων έρευνών μι ίιποκορτ’* " τήν Αναοκαφ ική έρευνα στον οίκιομο τού

Σέσκλου, ωρίμασε επιστημονικά μέσα στήν κλη­ ρονομιά τού G. Chiliie καί στή διεπιστημονική προβληματική τού Braid wood. Ήδη άπό τό 1956, όταν άρχισε τή μακρόχρονη έρευνα τής θεσσαλικής προϊστορίας, ήταν έτοιμος νά στραφεί σέ προβλήματα πού είχαν ώς πυρήνα τους τήν πολι­ τιστική Αλλαγή τού προϊστορικού Ανθρώπου. Ό Δ.Ρ.Θ. είναι ό πρώτος άπό τούς προϊστοριολόγους τού χώρου αύτού πού μίλησε γιά αυτόνομη πολιτιστική εξέλιξη, γι' ανάπτυξη τής κοινωνικής ζωής τού προϊστορικού ανθρώπου καί γιά τήν εμφάνιση τού νεολιθικού παραγωγικού σταδίου, μέσα άπό επιτόπιες διαδικασίες, όταν οί Απόψεις τής έποχής του πρέσβευαν τή διάδοση τών πολι­ τιστικών στοιχείων μέσω τής πανάκειας τών μεταναστεύσεων. Στις επιφανειακά Ατράνταχτες αύτές Απόψεις άντέταξε τήν ομαλή, επιτόπια, χω­ ρίς τομές μεταβολή, άνιχνεύοντας τά στάδια τής Αδιάσπαστης πολιτιστικής εξέλιξης καί στό Απώ­ τερο παρελθόν. Γιά τό λόγο αυτό έδωσε μεγάλη σημασία στή διαπίστωση τών μεταβατικών φά­ σεων τής μεσολιθικής καί προκεραμικής περι­ όδου, πού προσπάθησε επίμονα, θά έλεγε κανείς μέ Αγωνία, νά ορίσει. Ή θέση αύτή δέν είναι τυ­ χαία. Διαμορφώθηκε όχι άπό κάποια έθνογενετική διάθεση, αλλά μέσα άπό τή μεγάλη άνασκαφική πείρα, άπό τή συνεχή έπαφή μέ τά προβλή­ ματα καί κυρίως άπό τήν άντίθεση πρός τήν άπλουστευτική καί μηχανιστική άποψη πού προ­ τείνει τό φαινόμενο τών μεταναστεύσεων ώς παράγοντα τής πολιτιστικής Αλλαγής. Ό Δ.Ρ.Θ. συνειδητοποίησε καί έπισήμανε τήν άνάγκη τής μελέτης καί τών συνθηκών καί τής διαδικασίας πού οδηγεί στήν πολιτιστική άλλαγή, γιατί είχε πεισθεΐ ότι ή Απάντηση τού προβλήματος βρισκό­ ταν Ακριβώς έκεϊ. Προσέγγισε έτσι επιστημονικά τίς νέες θεωρητικές Απόψεις πού ένδιαφέρονται νά βρίσουν τέτοιου είδους φαινόμενα. Δέν μπό­ ρεσε όμως νά μεταφέρει τό βάρος τής έρευνας καί νά έργασθεϊ πάνω στό θέμα, καί τό γεγονός αυτό προσδιορίζει καί τά όρια μέσα στά όποια κινείται ό έργο. . , . ,, Καρπός αύτής τής προβληματικής είναι το βιΙλ(ο «Νεολιθικός πολιτισμός». Μπορεί να θεωιηθεί ένας σταθμός, γιατί ολοκληρώνει μέ οφαιιικάτητα τά ζητούμενα τής έρευνας όπως διαιορφ ώθηκαν μεταπολεμικά άπό το ανασκαφικο ,Λ» τού ίδιου καί ξένων μελετητών. Η καθαρή ιαί όσο τό δυνατό πλήρης εικόνα πού Αποκομίζει ιανείί των βασικών δεδομένων τής νεολιθικής ποχής (χρονολογήσεις, φάσεις, οικιστική άνάπυξη ί ργαλιία. σκεύη), είναι βέβαιο οτι θά χρηυμεύσουν γιά μεγάλο χρονικό διάστημα στους ‘λλυνι ς Αρχαιολόγους καί γενικά στους μελετητές ή; προϊστορίας, κάνοντας τόν τόμο σημαντική ιροσθήκη σ τήν εξαίρετη σειρά του Μορφωτικού Ιδρύματος τής 'Εθνικής Γράπεζας. Θα ήταν ίπί,,,ς χρήσιμη ή ίπανίκδικιη καί του δευτέρου μίιουςτού «Νεολιθική 'Ελλάς», που περιλαμβάνει

93

Μεγάλο ενδιαφέρον άπό τά εισαγωγικά κεί­ μενα τού βιβλίου «Νεολιθικά-Κυκλαδικά» τού Γ. Παπαθανασόπουλου παρουσιάζει τό κεφάλαιο πού πραγματεύεται τίς σχέσεις άνάμεσα στην προϊστορία καί στην ιστορία. Ό Γ.Π. έχει έπίσης μεγάλη άνασκαφική εμπειρία πού τού επιτρέπει νά φτάνει σέ τέτοιου είδους γενικεύσεις. Συνερ­ γάτης καί αυτός τού Blegen άλλά καί τού Μαρι­ νάτου, βαθύς γνώστης τών προβλημάτων τών μυ­ κηναϊκών άνακτόρων, οργανωτής τής ένάλιας άρχαιολογικής έρευνας στον ελληνικό χώρο (ενός τομέα πού συνδυάζει τή σύγχρονη τεχνολογία καί τήν άρχαιολογική γνώση) καί, τέλος, άνασκαφέας ενός σημαντικού νεολιθικού σπηλαίου στό Δηρό τής Μάνης, μέ τό βιβλίο του αυτό θά έλεγε κανείς πώς ξαναγυρίζει στίς άρχές τής έπιστημονικής του σταδιοδρομίας: προσεγγίζει καί πάλι μέ ωρι­ μότητα τίς πολύτιμες προϊστορικές συλλογές τού Εθνικού Μουσείου δίνοντας στό διεθνές κοινό μιά αντιπροσωπευτική έπιλογή άπό πολυσήμαντα άντικείμενα τής αίγαιακής προϊστορίας. Σχετικά μέ τό εισαγωγικό κείμενο θά είχε νά παρατηρήσει κανείς τά έξης: σωστά κατά τή γνώμη μας, έφύσον τό βιβλίο άπευθύνεται σ' ένα γενικό κοινό, ή πορεία τής άρχαιολογικής έρευ­ νας εμφανίζεται ώς οριστικά διαμορφωμένο γε­ γονός κι όχι σάν μιά έξελικτική πορεία τήν όποίσ διαμορφώνουν διαρκώς άνανεούμενες θέσεις. Γιά τόν λόγο αύτό ό συγγραφέας άποφεύγει νά προ­ χωρήσει τό περιεχόμενο τών δρων ίατορία-προίστορία καί στό επιστημολογικό πρόβλημα, δη­ λαδή στίς σχέσεις ίστορίας-κοινωνικής έπιστήμης, καί προτείνει τήν ένοποίηοη τών δύο οτή βάση

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ε Π ΙΚ Α ΙΡ Ο Τ Η Τ Α Ασκληπιού 1 Τηλ. 3636083

Η

ΛΑΪΚΗ

ΜΑΣ

ΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟΝΙ ΚΉ

τής επιστημονικής έξακρίβωσης: «άποκλείστηκαν έτσι άπό τήν Ιστορία τρίσλαμπροι παλαιότεροι πολιτισμοί υπαρκτοί, άφού τούς έχει έπισημάνει ή άρχαιολογική έρευνα, άρα ιστορικοί...» (σ. 11)· Καθώς όμως δέν προτείνεται ό κοινός μεθοδολο­ γικός άξονας πού συνδέει ίστορία-προϊστορίο περιλαμβάνοντας όλες τίς εμφανίσεις τής κοινω­ νικής ζωής καί όχι μόνο τήν εξακρίβωση τή? ύπαρξής της, υπάρχει ό κίνδυνος γιά τόν όχι ει­ δικό άναγνώστη νά θεωρήσει τήν ενότητα αυτή άπό τή σκοπιά μιας άόιευκρίνιστης εθνικής καί πολιτιστικής ενότητας (όπως π.χ. ή σχέση τών ομηρικών επών μέ τά άρχαιολογικά λείψανα τή? Τροίας). Ή προϊστορική συλλογή τού ’Εθνικού Μου­ σείου είναι ήδη ένα σχεδόν οριστικά διαμορφώ" μένο γεγονός πού συντελέστηκε μέ γνώμονα τίς μουσειακές Αντιλήψεις τού Χρήστου Καρούζου· άντιλήψεις πού έπικράτησαν στίς μεταπολεμικέ? μεγάλες έπανεκθετικές εργασίες στό μουσείο αυτό. Οί μουσειακές αυτές άντιλήψεις στηρίζον' ται στήν προβολή τών άντικειμένων καθαυτών καί όχι στήν άνασύνθεση τού συγκεκριμένου χ"1' ρου, μέ τή γενική του σημασία, μέσα στον όποιο δημιουργήθηκαν. Οπωσδήποτε τό μουσειολσγι*0 αυτό πρόβλημα δέν θά ήταν άσκοπο νά θίγει στι? σελίδες τού βιβλίου, έστω θεωρητικά, μιά καί u πρακτική άντιμετώπιση μιας έπανεκθετικήί προσπάθειας βασισμένης στίς σύγχρονες μ0'1' σειολογικές άντιλήψεις άργεϊ άκύμη, μέ έξαίριοΠ τό Μουσείο Βόλου, νά γίνει εφικτή. Είναι φυσικό τά προβλήματα τής μουσειακής έκθεσης νά με*0" φέρονται στό έργο πού άποσκοπεϊ στήν άπεικό" νιοή της. Τά άρχαιολογικά άντικείμενα είναι συ­ ζητήσιμο άν «καθρεφτίζουν» (ο. 18) άπό μύνι| τους τήν έποχή πού τά δημιούργησε, όπως λένε σ μεγάλοι γερμανοί θεωρητικοί τής τέχνης, πού τί· απόψεις τους συμμεριζόταν ύ δημιουργός Tt’*' Εθνικού Μουσείου Χρ. Καρούζος (π.χ. Κώμθ· ι’ιλλά I ) ή απαντούν, σύμφωνα μέ τίς νέες άΛ° ψεις τής θεωρητικής άρχαιολσγίας, σέ αυγκεκβ1* μένα καί κατάλληλα διατυπωμένα (ρωτήματα· Ί 2) έντάσσονται μέσα σ' ένα άποκατεστημένσ 1'*, σικό καί κοινωνικό περιβάλλον προκειμένσυ ν<1 όριστούν υί διαδικασίες καί τά συστήματα άπό ΓΙ“ όποια προέκυψαν. Στήν άντίθετη περίπτωση " ύπάρχει καμιά μεθοδολογική έγγύηση ότι τό 71 ^ ρασμα άπό τό Αντικείμενο στήν έποχή που θρεφτίζεται» σ' αύτό δέν θά περιλαμβάνει πολ άπό τίς πολιτιστικές προκαταλήψεις τού ίρευνη σχετικά μέ τήν έποχή πού μελετά. Τό βιβλίο τού Γ.Μ., χωρίς νά έχει στους 11 χους του τή συνολική καί Αναλυτική πρικτέ/Υ τού βιβλίου · Νεολιθικός πολιτισμός» τού Λ ·· ' θά φανεί οπωσδήποτε χρήσιμο όχι μόνο στο Υ νικό κοινό, στό όποιο κυρίως Απευθύνεται, "λ μέ τόν πλούτο των πληροφοριών του, τους κά λόγους του καί τά σχόλια, καί στους είδικ’ζ^. πού θά μπορούν νά Ανατρέχουν ο’ αύτό συ Λ Η Μ Η Ι Τ ΙΟ Ϊ ΓΡ Α Μ Κ Ω Σ Τ Α Σ ΚΩΐί

94

παράρτημα Στίς σελίδες τού «Παραρτήματος» σ χ ο λ ιά ζ ο ν τα ι όσα ενδιαφέροντα βιβλία δεν παρουσιαζονται στήν ',<’Επιλογή». Τά βιβλία επιλέγει ή Σύνταξη τον περιοδικού. Γράφουν ο ί Κώστας Καλημέοης, Ελένη Κοροντζή. Χαρά Λουχαχον, Γλυκά Μαρκοπουλιω/η

η __ ___ 2

νθΐ ΚπΤΡΠί να Povwov.

Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ

Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ

ΔΗ Μ ΗΤΡΗ Κ. ΒΕΛΙΣΣΑΡΟ ΠΟ ΥΛΟ Υ: Ιστο­ ρία τής ίνόιχής φιλοσοφίας. Άπό τή βεόιχή ως τή σύγχρονη εποχή. ’Αθήνα, Δωόώνη, 1981. Σιλ.

473.

λΚΟΠΟΣ τού Δημήτρη Βελισσαρόπουλου ήταν νά δώσει ένα έργο κατάλληλο γιά νά μυηθεΐ κανείς στήν ινδική φιλοσοφία, τόσο άγνωστη στήν Ελ­ λάδα. Στό βιβλίο του «Ιστορία τής ινδικής φιλο­ σοφίας» περιγράφει τήν έξέλιξη τής ινδικής σκέ­ ψης, έτσι ώστε ό άναγνώατης νά έτοιμαστεϊ γιά νά Αντιμετωπίσει πιό ειδικά έργα σχετικά μέ αυτή τήν τόσο πλούσια φιλοσοφία. Ο συγγραφέας Αρχίζει Αναλύοντας τή φυλε­ τική σύνθεση τού ινδικού λαού, ή όποια έπηρέαοε Ttlv έξέλιξη τής σκέψης του, τίς βάσεις τού ίνδι*°ϋ πολιτισμού, πού τέθηκαν οέ πανάρχαιη ,π°Χή· Μελετά τό υλικό του κατά περιόδους ξεκι­ νώντας Από τό 2.000 π.Χ. καί προχωρώντας κατα αποχές ώς σήμερα φτάνει σέ σύγχρονους μεγά­ λους στοχαστές, τόν Tagore, τόν Γκάντι, τόν Ranakrishnan. Συχνά κάνει παραλληλισμούς μέ τήν ελληνική καί ευρωπαϊκή σκέψη, πράγμα που Η,η0ά τόν Ιλληνα άναγνώστη νά δει τίς διαφορές καί τίς ομοιότητες τού Ανατολικού πνεύματος μέ Το δικό του πνευματικό ύπόβαθρσ. Ο συγγραφέας γνώρισε άπό κοντά τόν άνατοακο στοχασμό ατά ταξίδια του οά διπλωματικός υπάλληλος καί ένδιαφέρθηκε έντονα γιά τή φιλο" ο φ ία τών Ανατολικών χωρων. Σανσκριτικό γλωσσάριο, εισαγωγή, έπίλσγος ,χα υίκόνες μέ σύμβολα τής ινδικής θρησκείας ’οηθούν τόν άναγνώστη στήν κατανόηση αυτής ή? χιθιας καί περίπλοκης σκέψης.

ΚΩΣΤΗ Π Α Π ΑΓΙΩ ΡΓΗ: 'Οργή θεού (μιά πο­ λιτική άνάγνωση τής Βίβλον), Κυρνήλιος Καστοριάόης (Ινας σοφιστής). Αθήνα, Νεφέλη, 1981. Σελ. 119.

Ο ΚΩΣΤΗΣ Παπιιγιώργης προβληματίζεται χάνω στό μόρφωμα Δυτικός κόσμος. Άφού πρόιεινε μιά διερεύνηση τής πλατωνικής θεωρίας «διατακτική Απόπειρα» τή χαρακτηρίζει μετριό•ρρονα ό Ιδιος) στό «Νομοθέτη πού αύτοκτονει», μάς έκθέτει σήμερα, στήν «’Οργή Θεού», τά πο­ ρίσματα ένός όμόλογου διαβήματος, πού συνισταται στήν άνάγνωση τού γράμματος τής θρη­ σκείας μέ στόχο τήν έρμηνεία τού πνεύματος του Νόμου κσί τού Κράτους. 'Οπλισμένος μέ μια πλα­ τιά γνώση τών πηγών, ό Παπαγιώργης Ανοίγεται στό πέλαγος, συγκρούεται μέ Απόψεις καί θεω­ ρίες καί μάς καλεϊ νά άναμετρηθούμε κι έμεις με τή σειρά μας μαςί του. Τό ίδιο ανοιχτός καί προκλητικός έμφανίζεται ό Παπαγιώργης καί στό κριτικό του μελέτη μα πάνω στό βιβλίο τού Κορνηλιου Καστοριαδη « Η φανταστική θεσμοποίηση τής κοινωνίας». Αντι­ μετωπίζοντας τό λόγο τού Καστοριαδη σάν λόγο 0οι,αστικό, ύποβάλλε, σέ συστηματική βασανο άλες τίς πλευρές του και μας προτείνει, έντέλει, α ψύχραιμη θέαση μιάς σκέψης που έγινε άντικ ίμ Γ ο άκριτης λατρείας ή καταδίκης πρίν γίνει

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ

Ε. Κ.

JACOUES Λ Π A l l : Ή οικονομική κρίση και ή νέα Ι ο ν , , μία πού θά πρόκυψη. Ελληνική π ρ ο σ α ρ μ ο γ ή A. I Διβάρι, Νιάρχος, Αθήνα.

1081. Σελ. 272.

αιρετικά ένδ.αφέρσν καί κυρίως έπίκαιρο

Π Ο Λ Ε Ο Δ Ο Μ ΙΑ

Μ ΑΝΟΥΕΛ ΚΑΣΤΕΛΣ: Πόλη καί κοινωνικοί άγώνες. Μετάφραση: Γιώργος Κόκκινος - Μα­ ρία Παγκάλον. 'Αθήνα, 'Αγώνας, 1980. Σελ.

148.

ΤΤ α λ ί

βιβλίο, πού έχει σάν έπίκεντρο, άπό τόν κυρίως συγγραφέα του, τή Γαλλία καί τήν 'Ελλάδα καί συνοδεύεται άπό τά σχόλια καί τίς συμπληρωμα­ τικές έπεξηγήσεις τού A. I. Λιβιέρη. Ό Ζάκ Ά ττα λί είναι ένας νέος γάλλος οικονο­ μολόγος καί πανεπιστημιακός δάσκαλος καί άνήκει στό Σοσιαλιστικό Κόμμα Γαλλίας (είναι σύμ­ βουλος τού Φρ. Μιττεράν σέ θέματα οικονομίας καί οικονομικής πολιτικής). Θέμα τού βιβλίου άποτελούν κυρίως οί οικονο­ μικές κρίσεις, αυτοί πού πληρώνουν τίς ζημιές πού προκαλούνται. καί τή νέα οικονομία πού κάθε φορά έτοιμάζουν οί κρίσεις αυτές. Ταυτό­ χρονα -για τί είναι καί βιβλίο οικονομικής πολι­ τικ ή ς - διδάσκει τό πώς θά άντιμετωπιοτεί ή κρίση πού περνάει σήμερα ό καπιταλιστικός κό°θ°5 χωρίς ζημιά άλλά μέ κέρδος γιά τούς λαούς. Καθώς γράφει στόν πρόλογό του καί ό Α. Ί. Λιβιέρης, τον οποίου θά πρέπει νά τονίσουμε τόσο τή μεταφραστική όσο καί τή σχολιαστική δουλειά, αυτό πού προσφέρει περισσότερο αυτό τό βιβλίο είναι ότι. ένώ μιλάει γιά τή Γαλλία καί Απευθύνεται σέ Γάλλους, μαθαίνει καί τόν τελευ­ ταίο έργάτη όποιαοδήποτε έθνικότητας τ( είναι κρίση. Τελειιίενοντας θά θέλαμε νά προσθέσουμε ότι πρόκειται γιά ένα βιβλίο αίσιόόοξο καί ένθαρρυντικι') πού ξεδιαλύνει πολλές Απορίες καί ξε­ σκεπάζει έπιστημονικά ταμπού καί ψευδαισθή­ σεις. ένώ ταυτόχρονα ζητά άπό τούς Ανθρώπους ύπευθυνότητα, συμμετοχή ατά κοινά καί μέμφεται τήν ίιδιιιφορία καί τιεν έφηουχαομό. Γ. Μ 96

«...ΤΟ τελικό μυστικό τών κοινωνικών Αγώνων τής πόλης βρίσκεται στήν Αλληλεπίδραση πού υπάρχει Ανάμεσα (α) στη θέση πού κατέχει ό κάθε στόχος μέσα στήν κοινωνική δομή, (6) στή θέση τής κοινωνικής ομάδας μέσα στις ταξικές σχέσεις καί (γ) στά πολιτικοΐδεολογικά χαρακτη­ ριστικά τών όργανώσεων πού παρεμβαίνουν...» γράφει ό Μανουέλ Καστέλς στά συμπεράσματα τής μελέτης του γιά τούς κοινωνικούς άγώνες πού δημιουργούνται μέσα (καί μέ Αφορμή) στή σύγ­ χρονη μεγαλούπολη. Ό συγγραφέας, παίρνοντας τέσσερα συγκεκρι­ μένα παραδείγματα: τόν Αγώνα κατά τής «πολεοδομικής Ανάπλασης» στό Παρίσι, τίς «έπιτροπές πολιτών» στό Κεμπέκ, τό «οικολογικό κίνημα» στίς Η.Π.Α. καί τό «κίνημα τών pobladores» στή Χιλή, Αναλύει μέ συνέπεια τίς σχέσεις Ανάμεσα στούς πολιτικούς μηχανισμούς τών εκμεταλλευ­ τών τής γής καί στά περίφημα προγράμματα «πολεοδομικών σχεδιαομών». Ακόμα, παρουσιάζει καθαρά τίς (κιοικές Αντι­ θέσεις Ανάμεσα στήν τεχνοκρατική ιδεολογία τού «οχεδιαομού», πού Αντιμετωπίζει τήν πόλη σάν όργανο Αναπαραγωγής τών υφιστάμενων δομών καί τής κυρίαρχης ιδεολογίας, καί στήν όργανωμένη καί Αποφασισμένη νά διεκδικήοει καί νά Αγωνιστεί γιά τά συμφέροντά της λαϊκή μάζα, πού μπορεί νά μήν είναι ιδεολογικά Αμιγής, δια­ θέτει όμως τή θέληση καί τό δυναμισμό πού είναι ικανά γιά τήν άνατροπή τών πολιτικών μηχανι­ σμών τών έκμεταλλευτών. Γιά τή μετάφραση πρέπει νά ειπωθεί πώς ίγ*νι πολύ προσεκτικά καί μέ συνέπεια. Γ. Μ

ΤΕΧΝΗ Λ. . 1Ε .\Η ΙΙΟ ΙΊΑ 'Οδηγός Γ ι >γ Μονσεισν Μτ> νάκη. Αθήνα. 1980. Σελ. 199

Ο ΚΛΛΥΤΙ ΙΌ Σ τρόπος γιιί νιί διαπιστώσει νείς κατά πόσο είναι πετυχημένος ένας ί*δηγα? μουσείου είναι ή πράξη Μιά ίπίοκεψη ατο λόγω μουσείο μέ τόν έιδηγό στό χέρι είναι ή καλώζο τερη ιιπίιδπξη Μέ τον «Οδηγό τού Μούσι 'Ά- $·, Μπενέικη» τού Λ. Δεληβοριά, που κυκλοφόρ Ι ^ νV.AR

πρόσφατα, κι ό πιό άδαής θά Απολαύσει τήν επί­ σκεψή του στό Μουσείο Μπενάκη σά γνώστης. Ό συγγραφέας, σέ μιά πολύ προσεγμένη έκ­ δοση πού μαζί μέ φωτογραφίες καί σχεδιαγράμ­ ματα τών ορόφων περιλαμβάνει μιά σύντομη εισ­ αγωγή γιά τόν ιδρυτή καί τό χαρακτήρα τού μου­ σείου, ξεκινά τήν περιήγηση στίς αίθουσες καί τήν περιγραφή τών Αντικειμένων πού υπάρχουν στίς προθήκες. Τό Μουσείο Μπενάκη είναι ένα άπό τά πιό ευ­ χάριστα μουσεία τής ’Αθήνας καί γιά τή χάρη τού κτιρίου καί γιά τήν ποικιλία τών εκθεμάτων του, πού ικανοποιούν πλήθος ένδιαφερόντων: προϊ­ στορική τέχνη, κλασική καί έλληνιστική, βυζαν­ τινή, κοπτική, ΐσλαμική, νεότερη ελληνική λαϊκή τέχνη, ιστορικά ντοκουμέντα, κινέζικη κεραμική, λαογραφική συλλογή, όλα εκπροσωπούνται μέ Αξιόλογα δείγματα. Καί καθώς στά έλληνικά μουσεία γενικά οί πι­ νακίδες στίς προθήκες είναι έξαιρετικά λακωνικές, ό οδηγός άποτελεϊ σχεδόν Απαραίτητο σύν­ τροφο γιά τόν επισκέπτη. Κι ό οδηγός αυτός τού Μουσείου Μπενάκη είναι τόσο καλογραμμένος κι ενημερωμένος πού Αποτελεί έναν πολύ ευχάριστο κι ενδιαφέροντα σύντροφο. Ε. Κ.

Ζ Ω Γ Ρ Α Φ ΙΚ Η

χνης τής εποχής του». "Αξια μόνο επαίνων ή καλλιτεχνική επιμέλεια (Γιώργης Βαρλάμος) καθώς καί ή τυπογραφική (Ε. X. Κάσδαγλης). Β. Π.

Μ ΑΡΙΝΟΥ Ε. ΚΑΑΛΙΓΑ: Νικόλας Ιύζης, ό άγνωστος. 1842-1901. Αθήνα, Μορφωτική Ίδρυμα Εθνικής ΐρα.τίζης, 1980. Σελ. 42

ί*·«ρ·)

Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Π Α ΙΔ Ε ΙΑ ώ ΕΝΑ λεύκωμα πού, ώς έκδοτικο επίτευγμα, τιμά πολλαπλά τούς συντελεστές του, δ Μαρίνος Καλλιγάς παρουσιάζει μιά σειρά «άγνωστα» έργα τού Νικόλα Γύζη. Τό λεύκωμα αΰτο αποτελεί συμπλήρωμα στή μελέτη τού Καλλιγα για το μεΥάλο ζωγράφο, πού θά έκδοθεί κι αυτή άπό τό μ ιε τ . Σαράντα τρεις εικόνες περιέχει ό τόμος. Είκόvic πού παρουσιάζουν ισάριθμους πίνακες τού ’’ζη. Ορισμένα άπό τά έργα αύτά είχαν έκτεθεί σ' παλιές έκθίαεις ή δημοσιευτεί σέ παλιές καί δυσεύρετες σήμερα έκδόοεις. "Ητοι ώς σύνολο δικαίΐΊζ χαρακτηρίζονται άγνωστα. Ο Μαρίνος Καλλιγάς παρουσιάζει τιι έργα μί (ί 4μπιριοτατωμένο, καίριο σχόλιο πού καταλήΥί στή διαπίστωση: «Τά “ άγνωστα κρατούν κέραιο τϊτν παλμό τού δημιουργικού σφρίγους, Τή φρεσκάδα της ψυχής του καί μαζί τή σοφία τής Πείρας του (του Γύζη). Καμωμένα σάν φλογέρας Τ^νόλογος παρουσιάζουν ένα νέο γιά μας Ι λΚαλλιτέχνη πού ίπιτίλους πρέπει να μανιι τον τιμούμε, ξέροντας πω; στέκει πολύ *]· η"Κ ιίν ιιι ί» καλύτερος Έλληνας καλλιτέ­

ΕΛΛΗΣ ΠΑΠΠΑ; Ο Πλάτωνας στήν εποχή μας. Αθήνα. Κέδρος, 1981. Σελ. 209.

«...ΠΡΟΤΑΣΗ γιά ένα διάβασμα ή ξαναδιάβααμα τού Πλάτωνα. Ιδιαίτερα τής πολιτειολογίας του, κάτω Απ’ τό πρίσμα τών προβλημάτων, των διλημμάτων άλλά καί των έμπειριών τού σύγχρο­ νου σοσιαλιστικού κινήματος» είναι« Ο I Ιλάτωνας στήν έποχή μας» Λύτός ό στι'ιχος καθορίζει καί τήν Αρχιτεκτονική τού βιβλίου. Η δομή του δίν έχει τήν αυστηρότητα πού θά ταίριαζε αν φι­ λοδοξούσε νά προσθέσει μιάν ακόμη «έρμηνεία» τού πλατωνικού έργου. Ό κίνδυνος, τονίζει ή Ελλη Παππα, της άναβίωσης τού ιδεαλισμού καί της μεταφυσικής στά χρόνια μας δίν είναι φανταστικός. «Τό δίλημμα μεταφυσική ή διαλεκτική άναπαράγεται καθημε­ ρινά μέσα στίς πολυσύνθετες συνθήκες που η Ιστορία βάζει σήμερα μπροστά στή μαρξιστική σκέψη και πράξη». «Ό Πλάταινα; στην έποχή 97

μας» είναι καλογραμμένη μελέτη καί ένδιαφερουσα δουλειά άπό τή σκοπιά τής διαλεκτικής άνάγνωσης ενός τόσο σημαντικού έργου.

Χ ΙΟ Υ Μ Ο Ρ ______________________________________

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

Κ. Κ. ΓΙΑΝΝΗ ΛΟΓΟΘΕΤΗ: ΛΟΓΟ-χριαίες. 'Αθήνα, Πολνπλανο, 1981. Σελ. 364.

Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Π Α ΙΔ Ε ΙΑ

I. Κ. ΠΡΟΜΠΟΝΑ: Ή μυκηναϊκή επική ποίηση μέ βάση τά μυκηναϊκά κείμενα καί τά ομηρικά επη. 'Αθήνα, 1980. Σελ. 144.

ΣΤΑ μυκηναϊκά χρόνια, χρόνια πού δ πολύς κό­ σμος φαντάζεται τυλιγμένα μέ τήν άχλύ τού μύ­ θου, μάς πηγαίνει ή μελέτη τού I. Κ. Προμπονά «Ή μυκηναϊκή έπική ποίηση μέ βάση τά μυκη­ ναϊκά κείμενα καί τά δμηρικά έπη». Ό λοι σήμερα πιστεύουμε ότι πρίν άπό τά ομηρικά έπη πρέπει νά υπήρξε μιά πλούσια δημοτική προφορική ποίηση, άλλά κάπως άόριστα. Ή μελέτη τού I. Κ. Προμπονά τό άποδεικνύει μέ τόσο χειροπιαστό τρόπο πού ξαφνιάζει. Ξεκινά άπό ομηρικές έκφράσεις πού, όπως πι­ στεύει, συντέθηκαν σέ μυκηναϊκή εποχή καί μέ τή βοήθειά του τίς βλέπουμε κι έμεϊς αύτούσιες ή παραλλαγμένες σέ μυκηναϊκά κείμενα. Πηγές του οί πινακίδες τής Πύλου, τής Κνωσού καί τής Θή­ βας. Περιγραφές πολυτελών άντικειμένων άνάγονται στή μυκηναϊκή έποχή, δπως μάς οδηγούν άρχαιολσγικά ευρήματα έπικής λαμπρότητας καί όπως διάφορα κείμενα τό έπιβεβαιώνουν. Εξαιρετικό ένδιαφέρον παρουσιάζουν οί πι­ νακίδες (ίδίως ή ΠΥ.Σκ.316) τών τελευταίων χρόνων τής ζωής τής Πύλου, πού μέσα άπό λίγα σπαράγματα φανερώνουν τήν πολεμική άτμόσφαιρα καί τήν άγωνία τής έπικείμενης κατα­ στροφής. Λιτανείες, θυσίες καί δώρα άποδείχτηκαν μάταια καί γύρω ατά 1.200 π.Χ. ή Πύλος πυρπολεϊται. Στοιχεία των πινακίδων αύτών άνιχνεύονται ατά δμηρικά έπη καί άλλους άρχαίους συγγραφείς, όπου μαρτυρείται συνέχεια ή άντίλαλος τών συνηθειών πού άναιμέρονται σ* αύτές. Βέβαια ή έργασία είναι ειδική καί θά ένδιαφέρ ιι περισσότερο τούς φιλόλογους καί τούς Ιστο­ ρικούς, καθώς ή Ανάλυση είναι έπιστημονική κι όχι εκλαϊκευμένη. Είναι όμως μιά φιλολογική δουλειά Αξιέπαινη καί ή συμβολή της σ' ιιΰτού τού είδους τήν έπιστημονική έρευνα πολύτιμη. Ε. Κ.

ΗΗ

ΤΟ έκδοτικό τμήμα τής αίθουσας τέχνης Πολύπλανο κυκλοφορεί τίς «ΛΟΓΟ-κρισίες», μιά σειρά άπό χιουμοριστικά σχέδια τού Γ. Λογοθέτη πού δημοαιεύθηκαν τά δυό τελευταία χρόνια στήν

ΛΟ ΥΚ Η ΑΚΡΙΤΑ: 'Αρματωμένοι. 'Αθήνα, Φιλιππότης, 1981. Σελ. 421.

ΤΟ όνομα τού Λ. Λ. είναι κατ’ άρχήν άμεσα συνδεδεμένο μέ τόν πολύχρονο καί άτέλειωτο άγώνα τών προοδευτικών άνθρώπων τού τόπου μας γιά τήν άναμόρφωση τής παιδείας. Ό άγώνας αυτός είναι πού τόν δδήγησε καί στή θέση τού υφυ­ πουργού Παιδείας τό 1964, καθιερώνοντάς τον σάν έναν άπό τούς πιό έντιμους πολιτικούς άνδρες τής Ελλάδας. Οί «’Αρματωμένοι», ένα άπό τά μυθιστορήματά του, άναφέρεται στόν έλληνοϊταλικό πόλεμο τού '40. Περισσότερο ίσως άπό μυθιστόρημα, είναι ή μαρτυρία ένός άνθρώπου πού γνώρισε άπό πρώτο χέρι (ό Λ. Λ. είχε υπηρετήσει ώς άπλός άτρατιώτης στόν ’Αλβανικό) τόν παραλογισμό *αί τή φρίκη τού πολέμου. Ο Λ. Λ. μάς παρουσιάζει τόν άνθρωπο μπροστά στή συνεχή άπειλή τού θανάτου - άποΥυμνωμένο άπό τά προσωπεία πού συνήθως τού έπιβάλλει ή κοινωνική ζωή σέ καιρό ειρήνης. Κάτω άπό τήν περιγραφή ήρωισμών ή πράξεων δειλίας υποβόσκει, δπως σέ κάθε άντιπολεμικό μυθιστόρημα, τό παντοτινό έρώτημα: «Πρός τί αυτή ή Ανθρωποσφαγή; Τί έχουν νά μοιράσουν ό έλληνας καί ό ίταλός φαντάρος;» Ο Λ. Λ. πέθανε πρόωρα, τό 1964. ’Εκτός άπό 3ήν άρθρογραφία του σέ διάφορες έφημερίδες, άφησε πίσω του τό θεατρικό έργο «Όνειρο άγά|*ήξ», τίς τραγωδίες «Όμηρος», «θεοδώρα», κα‘ύς καί τά μυθιστορήματα «Ό κάμπος» καί •Νέος μέ καλές συστάσεις».

τρώση, μιας καί τό ύφος τής γραφής άλλάζει συν­ εχώς. Ή μελέτη άναφέρεται περισσότερο στό έργο τού Τσέχωφ καί λιγότερο στόν άνθρωπο. «Πολύ λίγο μιλούσε δ Τσέχωφ γιά τόν εαυτό του» μάς υπενθυμίζει ό Μ. Λ., καί δ ίδιος ό Τσέχωφ κάπου ομολογεί: «Πάσχω άπό βιογραφιοφοβία, ύποφέρω είλικρινά δταν διαβάζω λεπτομέρειες γιά τόν εαυτό μου». Αύτό πού άπασχόλησε περισσότερο τό Μ. Α. ήταν ή προσπάθεια καί τελικά ή άποτυχία τού Τσέχωφ νά συγγράφει «μυθιστόρημα», μία σκέψη πού τόν βασάνισε καί τόν επηρέασε πάρα πολύ. Πέρα άπ’ αύτό τό θέμα δμως καί καθ’ όδόν, ό Μ. Α. θίγει καί μερικές άλλες ένδιαφέρουσες πλευρές τής ζωής καί τής σκέψης τού ρώσου συγγραφέα, χωρίς δμως, κατά τή γνώμη μας, νά τίς Αναλύει σέ έκταση. Π.χ. τήν έννοια τής ελευθερίας δπως αύτή διαπότισε τή ζωή καί τό έργο του. «Ό φα­ ρισαϊσμός, ή πνευματική φτώχεια καί ό δεσποτισμός», έλεγε ό Τσέχωφ, «βασιλεύουν όχι μόνο μέσα στά σπίτια τών εμπόρων καί στά κρατητήρια· τά βλέπω αυτά καί μέσα στήν έπιστήμη, στή λογοτεχνία, μέσα στή νεολαία... Τά άγια τών άγιων γιά μένα είναι τό άνθρώπινο σώμα, ή υγεία, ό νούς, τό ταλέντο, ή έμπνευση, ή άγάπη καί ή άπόλυτη έλευθερία, έλευθερία άπό τή βία καί τό ψέμα μ’ όποια μορφή καί άν εκδηλώνονται αυτά τά δύο». Ά λλο ένδιαφέρον θέμα πού θίγε­ ται άπλώς είναι ή φαινομενική άδιαφορία τού Τσέχωφ γιά τά πολιτικά πράγματα σέ μία Ιστο­ ρική περίοδο ιδιαίτερα καταπιεστική στή Ρωσία. Κ. Ρ.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

Κ. Ρ. Μ. ΑΒΙΩΤΗ: "Απαντα. Τόμος Α ’ : Δύσκολες νύ­ χτες. Φιλολογική έπιμέλεια: Μ. Δούκα - II. Λαμπρόπονλος. Αθήνα, Κέδρος, 1981. Σελ.

230.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ 'Α θ λ η τικ ό κέντρο ή Χαβούζα τού Ι ’ίν τ η (Σ κίτσ ο τοι

ΛΟΓΟ)

εφημερίδα «’Ελευθεροτυπία». Τά χαριτωμένα σκίτσα τού γνωστού γελοία· γράφου σχολιάζουν συνήθως τήν ίπικαιρότητ" κυρίως τήν πολιτική. Πάνω ι'ιπό 300 σελίδες, γεμάτες μέ τό Ιδιότυπο χιούμορ του γνωστού σκιτσογράφου. μάς πριΜ' φέρουν ευχάριστες στιγμές χαρίζοντας γέλιο Υ*1'· όλα τά θλιβερά καί τά παράλογα πού κυρίαρχοι1' στή ζωή μας.

II Ιδιάζουσα ματιά καί τι') πικρό, άπροοπύΑ καί λεπτό χιούμορ τού Γιάννη Λογοθέτη είναι γύηση γι' αύτό.

Μ Η Τ Σ Ο Υ Α Λ Ε Ξ Λ Ν Λ Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ Περισσό(ιρ η ίλεν θ ερ ία . Ό Τοίχιση Αθήνα, Σύγχρονη Ί-ίποχή, 1981 Σελ, 361

^ΗΤΣΟΣ Άλεξανδρόπουλος ι’ικολουθεί καί τόν ίδιιτ τρόπο γραφής πού άκολούθηοε καί βιογραφική μυθιστορία τού Γκόρκι («Τό I καί τό βιβλίο»). Στήν άφήγησή του δηλαδη μβάλλίΊ συνεχώς ιτχόλια τών έκδοτων τού >υ συγγραφέα, κομμάτια τής Αλληλογραφίας ύ'ίρτυρίτς καί γνώμες άνθρώπων τής έποχής * * τρόπος αύτός προσθέτει ζωντάνια ατό

Ο ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ οίκος Κέδρος πήρε τήν πρωτο­ βουλία νά έκδώσει σέ 9 τόμους τά άπαντα τής Μέλπως Άξιώ τη. μέ τή φιλολογική έπιμέλεια τής Μάρως Δούκα καί τού Βασίλη Λαμπρόπουλου. Ή Μ. Α. είχε τήν τύχη καί άτυχία μαζί νά βγει άπό μιά οικογένεια πού οί πνευματικοί άγώνες καί οί Απογοητεύσεις ήταν στενά δεμένα μεταξύ τους. Ή ίδια γεννήθηκε τό 1905 στήν ’Αθήνα, λίγο καιρό πρίν ή οίκογένειά της διαλυθεί, περά­ σει άπ' τον πλούτο στή μιζέρια καί ό πατέρας της Απογοητευμένος άπό τήν πνευματική κατάσταση τής πρωτεύουσας άποσυρθει στόν τόπο καταγω­ γής τους, τή Μύκονο. Τά περισσότερα σχολικά της χρόνια τά πέρασε έσωτερική στίς Ούροουλίνες τής Τήνου καί μετά λίγα χρόνια παραμονής

στό νησί της καί ένα σύντομο γάμο εγκαταστά­ θηκε στην ’Αθήνα τό 1930. Μετά τόν πόλεμο καί λόγω τής ενεργού δράσης της μέσα άπό τις γραμ­ μές τού Κ.Κ.Ε. θά ζήσει στήν ’Ανατολική Ευ­ ρώπη, άπό όπου, παρά τίς χίλιες της προσπά­ θειες, θά τής επιτρέψουν νά γυρίσει μόνο τό 1964. Τό 1973 πέθανε μόνη, όπως μόνη έζησε όλα σχεδόν τά χρόνια τής ζωής της, βαθιά τραυματι­ σμένη άπό τόν τόπο της. Οί «Δύσκολες νύχτες» είναι τό πρώτο της μυ­ θιστόρημα. Ό ταν κυκλοφόρησε, τό 1938, προκάλεσε έντονη αίσθηση γιά τή νεοτεριστική γραφή του καί παρ' όλο πού χτυπήθηκε άγρια άπό μιά μερίδα τού πνευματικού τότε κόσμου τής χάρισε τό πρώτο βραβείο τού Γυναικείου Συλλόγου Γραμμάτων καί Τεχνών (1939). Στό βιβλίο μεταφέρονται, μέ μία έντονα πρω­ τοποριακή γιά τά χρόνια έκεϊνα γραφή, οί νωπές καί πάντως όχι ευχάριστες μνήμες τής παιδικής καί νεανικής της ηλικίας. Ή θλίψη τής προσχολικής ζωής μέσα στό μεγαλοαστικό σπίτι, τά άθλια χρόνια μέσα σ' ένα καλογερίστικο ίδρυμα, ή σκληρή, μακριά άπό κάθε γραφικότητα ζωή τού νησιού καί ή μοναξιά μέσα στό πήγαινε-έλα τής πρωτεύουσας. Καί μέσα άπό τά γεγονότα τής ζωής της προβάλλει τό κοινωνικό περιβάλλον τών χρόνων εκείνων στό χωριό καί στήν πόλη. Οί «Δύσκολες νύχτες» είναι ένα μυθιστόρημα γραμμένο λίγα χρόνια πρίν ή Μ. Άξιώ τη άφιερωθεϊ ολοκληρωτικά στήν «άγωνιστική», στή ιπρατευμένη λογοτεχνία. Γιά όσους έτυχε νά τήν πρωτσγνωρίσουν άπό μεταγενέστερη δουλειά της τό βιβλίο αυτό είναι μιά ευχάριστη έκπληξη. Ή προικισμένη γραφή υπάρχει κι έδώ δπως σέ όλο της τό έργο άλλά οί χαρακτήρες καί οί καταστά­ σεις είναι λιγότερο ηρωικές, λίγο πολύ πιό κοντά στά δικά μας μέτρα. Ά ν ή Πολυξένη τού «Εικο­ στού αιώνα» συγκίνηοε γιά τίς μεγάλες στιγμές τού άγνοϋ έρωτα καί τού άγώνα, ή ήρωίδα τού «Δύσκολες νύχτες» συγκλονίζει γιά τίς μικρές στιγμές μιάς Ασήμαντης καί άδειας ζωής. Στίς «Δύσκολες νύχτες» δέν υπάρχουν καλοί προλετάριοι-κακοί άστοί, ήρωες-προδύτες. Έδώ ύπάρχουν κακόμοιροι άνθρωποι πού προκαλούν τόν ίδιο οίκτο είτε ζούν σέ μεγαλοαστικά σπίτια τής πρωτεύουσας είτε σέ φτωχικά τής Μυκόνου. Καί κυρίως ύπάρχουν γυναίκες πάντα θύματα, πάντα χαμένες, είτε τίς προικίζουν οί μανάδες τους μέ νταντέλες είτε γεννάνε άποδιωγμένες σέ κάποια παραλία τού νησιού. Σπάνια τό δράμα τής γυναίκας τιίιν χρόνων έκείνων έχει δοθεί τόσο δυνατά σέ τόσο χαμηλούς τόνους. Στίς «Δύσκολες νύχτες» ή κοινωνική κριτική περνάει άνάμεσα άπό τίς γραμμές τού βιβλίου.

Kui τό μήνυμα ιπόν έπίλογο δέν είναι τόσο μιά έπαναοτατική κραυγή όσο ή ίπίκληση γιά μιά σωστή «άνθρώπινη σχέση».V V Λ.

100

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

θηματικού καί έγκαθίδρυση τού λογοτεχνικού χρόνου.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

Β. Π. ΚΟΚΤΩ Ζ.: Τό όπιο. Μετ. Α ρ η Σφαχιανάχη. ’Αθήνα, Αΐγόχερως, 1981. Σελ. 126.

ΕΛΕΝΗΣ ΒΑΛΑΒΑΝΗ : Τά οχληρά χαρνόια. 'Αθήνα, Καοτανιώτης, 1981. Σελ. 157.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ ΕΙΝΑΙ τόσο άπλή ή περιγραφική δύναμη τής Βαλαβάνη, τόσο καθαρό τό γράψιμό της πού θά τό χαρακτηρίζαμε δίκαια σωστό προφορικό λόγο. Ή άπλύτητά της δέν καταργεί τήν ύποδόσκουσα λυρικότητα, ή όποια είναι άπαραίτητη όταν πρόκει­ ται νά μιλήσεις γιά σκληρά θέματα, όπως αυτά τών «Σκληρών καρυδιών» · ή όταν θέλεις νά άφήσεις τά γεγονότα νά διαδραματιστούν, νά μι­ ληθούν καί ν' άποκαλυφθεί έν δυνάμει ή σημασία τους. Πράγματα πού πληγώνουν καί ήχογραφούνται μυστικά, δυστυχώς άπωθούνται. Καί καταλήγουμε στή λογοτεχνία γιά νά μάθουμε ποιοι είμαστε καί νά πραγματιστούμε. «Σκληρά καρύδια» λοιπόν- μυθιστόρημα καλό, μ' άριστοτεχνική κατανομή τού υλικού, γράψιμο άπλό, χρήσιμο στήν άνακάλυψη τής σημασίας τού λόγου μέσα στήν άληθινή μαρτυρία.

ΙΦΙΓΕΝΕΙΑΣ ΧΡΥΣΟΧΟΟΥ: Ξεριζωμένη γε­ νιά. 'Αθήνα. Φιλιππότης, 1981. Σελ. 197.

Η ΤΡΙΑΟΓΙΑ τής Μικρασιατικής καταστροφής τής Ιφιγένειας Χρυσοχόου περιλαμβάνεται σέ τρία ύνομαστά βιβλία. Είναι ή «Πυρπολημένη Υή» (ξεριζωμός), ή «Μαρτυρικήπορεία »(όμηρία) καί ή «Ξεριζωμένη γενιά» (χρονικό τής προσφυ­ γιάς στή Θεσσαλονίκη). Τό τρίτο βιβλίο, πού έχουμε μπροστά μας, τιθήθηκε μέ πολλά βραβεία καί μέ τό βραβείο τής

Κ. Κ.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

ΝΙΚΟΥ Χ Ο Υ Λ ΙΑ Ρ Α : Τό μπαχαχύχ. Αθήνα· Κεόρος, 1981. Σελ. 162.

ΔΕΚΑΕΝΝΕΑ κείμενα περιλαμβάνει ό τόμο? αύτός. Κείμενα γραμμένα άπό τό 1974 ώς τ" 1980. Μερικά άπ' αύτά έχουν ουμπεριληφθεί στο βιβλίο «Ζωγραφική-κείμενα» καί άλλα έχουν δη­ μοσιευτεί κατά καιρούς σέ διάφορα περιοδικά. Ή γραφή του Νίκου Χουλιαρά θά μπορούσε να χαρακτηριστεί, στήν περίπτωση τού «Μπακακιικ», κλασική. Καί ταυτόχρονα ποιητική -'’’λ1 ποιητικίζουσα. Μί άφετηρία πραγματικά ή Ψα ταστικιί δεδομένα, ό συγγραφέας ξεκίνα γ'ά 1Ίν περιγραφή χώρων πού άπτονται τού καθημερ νι·υ. πού σφραγίζονται άπ' αύτό άλλά συγχρό'1''^ ένέχουν τίς προϋποθέσεις τής ποιητικής διαστσ λής. ‘Αξίζει νά προσεχτεί ή χρήση τών ρηματικώ χρόνων κυρίως του ίνεοτώτα. Νομίζουμε ότι * αξιότερες έπιδόοεις τού Ν. \ . έχουν νά κάνουν ώ τίς εικόνες αυτές πού προβάλλονται μπροστά μάτια μι·? ως στάσεις μέσα στό παρόν που τ νουν πριις ένα άβέβαιο μέλλον, ένιίι. παράλλ άνακαλσύν ένα φααματικό παρελθόν. Μεθά τή γραφή του ίι Χουλιαράς προωθεί μιάν ι; τερατώδη: τής σύμπτωσης των φάσεων το νου, πού σημαίνει άπλούοτερα Αναίρεση τι!

Ακαδημίας 'Αθηνών. Ή Ιφιγένεια Χρυσοχόου βρίζει πίσω -δέν ξεχνιούνται τέτοια πράγματα (>ήτε πρέπει. Γιατί πέρα άπό τίς εθνικές τρα­ γωδίες, τίς προδοσίες καί τά τερτίπια τής πολιτι­ κής. γεγονότα σάν κι αύτά τής Μικραοίας συνθέτ,,υν θετικά τήν έίΐνική μας εύαισθηοία. Η «—εθΐζωμένη γενιά». χρονικέ) προσφ υγιάς μέσα στην u< τήν πατρίδα (;). δείχνει πώς τιί δεινά δέν ( τα|<ατηοαν μέ τον ξεριζωμέ), άλλα συνεχίστηκαν ατα εθνικά γκέτο. «Ή Ξεριζωμένη γενιά είναι άχεια γης Πνρ.τσλημινη: γη: Ιά Ιδιιι ν,Μ,«»πα. τιί πιό πολλά γυναίκες, άλλοτι στον "πο τους, τώρα ξεριζωμένες, χωρίς τους άντρες ^'ό ιυουν οτέ) νέα πατρίδα γιά τιί φκιηιί. Ιά αναγ. ,ΠΤ,κά προσωρινά ί] μονιμσ κουρνιάσματα τίς τ(’"'ρ "ν Μ· άλλους πρέ)σφυγες ιΐπ’ τη Μικρασία, ι Ιόντο καί τή Θράκη» Δυστυχίας άνάγνωομα λρονικό σέ διήγηση δυνατή καί πολύ άληθινή. Κ Κ.

«Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ τής άποτυχίας είναι θε­ μελιώδης. Δέν μιλώ γιά τό άντικείμενο τής άπο­ τυχίας. "Αν δέν έχει συλλάβει κανείς αύτό τό μυ­ στικό, αυτή τήν αισθητική, αυτή τήν ήθική τής άποτυχίας, δέν έχει καταλάβει τίποτα καί ή δόξα παραμένει κενή.» Καταγραφή στό ημερολόγιο τού Ζάν Κοκτώ, τό 1929, τής άποτοξίνωσής του άπό τό όπιο. «Τρο­ μερό παιδί» κ ι αύτός τής γαλλικής διανόησης δέν χρειάζεται, ελπίζουμε, ιδιαίτερη παρουσίαση. Ή αιχμηρή ιδιοφυία του είναι ίσως γνωστή καί στό ευρύτερο ελληνικό κοινό μέσα άπό τά θεατρικά έργα του, άπό τήν ποίησή του ή έστω άπό τίς ει­ δήσεις τών εφημερίδων τά χρόνια πού ζοΰσε. Θεατράνθρωπος, ποιητής, ζωγράφος Υ,αί πάνω άπ’ όλα -Αλίμονο γ ι’ αυτόν- σκεπτόμενος, γνώ­ ρισε κι αύτός τούς ονειρικούς καπνούς τού οπίου. ’Από τό 1928 έως τό 1929 υποβλήθηκε δεύτερη φορά σέ άποτοξίνωση. Μέσα άπό τή «φυλακή» πού νοσηλεύεται κρατά σημειώσεις είτε εκθέτον­ τας τό προσωπικό του μαρτύριο, είτε σκορπών­ τας, Ανάκατα, σκέψεις καί άναμνήσεις τής ζωής του. Τό 1930 δημοσίευσε αύτό τό ημερολόγιο μέ τίτλο «Όπιο». Τά ημερολόγια ή οί όποιες άλλες σημειώσεις τών συγγραφέων άσκούν πάντα μιά ιδιαίτερη έλξη στόν άναγνώστη. Διαβάζοντάς τα έχει τήν αίσθηση, δίκαια ή άδικα, ότι εισχωρεί έκεϊ όπου τό δημιούργημα δέν τόν άφήνει νά εισχωρήσει: στά «σώψυχα» τού δημιουργού. Οί άποσπασματικές σκέψεις πού δέν συνδέονται πάντα μέ τίς προηγούμενες ή τίς επόμενες, πολλές φορές είναι πιό Αποκαλυπτικές άπό ένα ολόκληρο βιβλίο. Κανένα μυθιστόρημα ή ποίημα δέν μπορεί νά σκιαγραφήσει τόσο καλά τό δημιουργό του όσο οί προσωπικές σημειώσεις, πού θεματολογικά δέν έχουν όρια’ Απόψεις γιά τήν αισθητική, γιά τόν κινηματογράφο, γιά παλιοτερους ή σύγχρονους συγγραφείς καί μαζί οί φόβοι του. οί έπιθυμίες του τιί όνειρά του. Καί οί κεραίες τού αναγνώστη ερεθίζονται ακόμα πιό πολύ όταν μεγάλα ονό­ ματα όπως δ ΓΙρούστ, ό ΙΙικαοσό ή ό Μπουνουέλ παίρνουν οικείο χρώμα καί χαρακτηριστικά κα­ θημερινών φίλων. Τό «Όπιο» τού Κοκτώ μας μαθαίνει λίγα πραγματιι γιά τήν αποτοξίνωση κι άκόμα πιό λίγα γιά την τοξίνωση. "Οποιος το άγοράσει γι' αυτό, μάλλον θά Απογοητευτεί. Όποιος όμως θελήσει να βοεί μέσα άπό τό σκοτεινό καί χωρίς φανερή (νότητα γράψιμο τα στοιχεία που παραπάνω άναφτραμε. σίγουρα θά ενθουσιαστιι.

X. Λ.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

GEORGES BATAILLE: Ο νεκρός. Μετάφραση: 'Αγγελική Πέτρα. 'Αθήνα, "Αγρα, 1981. Σελ. 58.

ΓΟΥΙΛ1ΑΜ ΓΚΟΛΝΤ1ΝΓΚ: Ό άρχοντας τών μυγών. Μετάφραση: Ρένα Χατχούτ. ’Α θήνα, Γράμματα, 1981. Σελ. 246.

ΜΠΟΧΟΥΜΙΛ ΧΡΑΜΠΑΛ: Ό κόσμος τό αυ­ τόματο. ’Αθήνα, Αίολος. 1981. Σελ. 237.

Ε. Κ

102

ΤΟ μυθιστόρημα τού Γκόλντινγκ πρωτοκυκλοφόρησε τό 1954. Μπορεί νά τό χαρακτηρίσει κανείς σάν μιά άλληγορία πάνω στό πρόβλημα τού κα­ κού. Τό θέμα του είναι ή σχέση τής άνθρώπινης φύσης μέ τόν έαυτό της καί μέ τό φυσικό κόσμο. Κείμενο γραμμένο μέ νεύρο καί ευθυβολία, μέ παραχωρήσεις έδώ κι έκεϊ σ' ένα πνεύμα εύκολου πεσιμισμού, ό «"Αρχοντας τών μυγών» μάς φέρνει Αντιμέτωπους μέ τό πρόβλημα πού λέγεται σχέση τής λογοτεχνικής γραφής μέ «έξωλογοτεχνικά» περιεχόμενα. "Η, διαφορετικά: όρια καί ύπέρβαση τού έξωλογοτεχνικού μηνύματος. Περισσό­ τερο κι άπό τή σημασία τού έπιμυθίου του (ό άν­ θρωπος είναι κατά βάση κακός), ό «Άρχοντας» μάς μιλά καίρια γιά τίς δουλείες, τίς δεσμεύσεις τής λογοτεχνίας -κ α ί τό ξεπέρασμά τους.

Ισαάχ Μπάσιθιτς Σίνγκερ

τρωση τού έγώ;» Ρωτάμε κι εμείς μαζί του.

H μετάφραση, καλή καί δύσκολη, έγινε άπ τ°ΰς Γρηγόρη Άζαριάδη καί Α. Χριστοφορίδη. Κ. Κ.

Β. Π.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

Ρ θ υ ΗA WKS: Μάτια χωρίς πρόσωπο. Μετά­ φραση: Γιώργος Ααζόπονλος. ’Αθήνα, Ακμών, 1981. Σελ. 142.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

ΤΑ πάντα ήχούν διαφορετικά στόν κόσμο τού Ισαάκ Μπάσεβις. Μπορεί ν' Αρέσει ή όχι. Ανήκει όμως στίς έξαιρέσεις πού πείθουν. Μέσα σέ μ·Α Ατμόσφαιρα Ακραίοι' ήδονισμού καί μακάριας θανατικής πλήξης, ένοχές. μνήμες καί πάλη για λύτρωση, Λ κόσμος τού Σίνγκερ είναι καί παρου­ σιάζεται «Ανήθικος», κακάσχημος. Αηδιαστικός, μέ πρόσωπα πού τό έσκασαν Από τήν Πολωνία. Εδραίοι ντυμένοι ναζί αιχμάλωτοι πού περιφέ­ ρονται ύπνωτισμένοι ή ξεϋπνωτισμένοι στίς μα­ κάβριες λεωφόρους τού Αγύριστου, διαθέτοντας κυνισμό καί έ|ΐπορικό πνεύμα. "Ηρωες πού Αλλά­ ζουν ονόματα παπαγάλων καί φ α ν τ α σ τ ι κ ώ ν γκουρού ένώ ή ζωή δέν μπορεί νά κάνει τίποτα γιά τά προγούλια τους ή τό κατουρημένο παρελ­ θόν. Αδιάκοπη ή έναλλαγή εικόνων, πρόσωπα πού ταυτόχρονα Αλλάζουν μέ τίς σκέψεις ταυ? καί ατό βάθος πολλή κίνηση. Γιά νά βγουν "ύτε? οί μνήμες, δί χρειάζεται Αγάπη. ΆλλΛ κυνισμ καυστική διάθεση, πολλή πίκρα Ό Σίνγκερ καλά τόν κόσμο του. ·Τ ί είδους σχέση μπορι ύπάρξει Ανάμεσα στό οέξ, τή μνήμη κσί τ

:

ΙΣΑΑΚ Μ Π Α Σ pit ΙΣ ΣΙΝΓΚΕΡ: Ό λογοκλόπος καί άλλα διηγήματα 'Αθήνα, Γράμματα, 1981 Σελ. 295.

> φ

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ό Ζώρζ Μπατάιγ άρχισε νά γίνεται γνωστός στό έλληνικό κοινό καθώς οί μεταφρά­ σεις τών έργων του άκολουθοϋν ή μία την άλλη. Πρώτα έκδόθηκαν μερικά δοκίμια: «'Η λογοτε­ χνία καί τό κακό» (Πλέθρον) καί μετά ή "Αγρα κυκλοφόρησε τήν «Ιστορία τού ματιού» καί πολύ πρόσφατα τό «Νεκρό», σέ μετάφραση ’Αγγελικής Πέτρα. Οί εκδόσεις αύτές τών έργων του είναι εύπρόσδεκτες, γιατί ό Ζώρζ Μπατάιγ είναι ένας εξαιρε­ τικά σημαντικός πεζογράφος καί δοκιμιογράφος πού έπαιξε ιδιαίτερο ρόλο στά γαλλικά γράμ­ ματα. Έξέδωσε περιοδικά (Document καί Cri­ tique) καί υπήρξε βιβλιοθηκάριος στήν ’Εθνική Βιβλιοθήκη είκοσι χρόνια. ’Ακολούθησε τό σου­ ρεαλισμό, γρήγορα δμως διαφώνησε μέ τόν Μπρετόν, γιά νά χαράξει δικούς του δρόμους παρ' όλο πού τό ονειρικό καί μεταφυσικό στοι­ χείο στά έργα του πρέπει νά έχει τίς ρίζες του έκεϊ. "Εγραψε πολλά καί σημαντικά έργα, πεζά, ποιήματα, δοκίμια: «Ό έρωτιαμός», «Μαντάμ Έντουαρντά», «Ή ιστορία τού ματιού», «'Η έσωτερική εμπειρία», «Ή μητέρα μου» κ.ά. Ό «Νεκρός» είναι ένα άπό τά τελευταία του έργα -δημοσιεύθηκε τό 1964- άν καί κατά τά λεγάμενα τού συγγραφέα του πρωτογράφτηκε τό 1943. Στήν έκδοση πού κρατώ στά χέρια μου, εύτυχώς, έχει συμπεριληφθεϊ ένας πρόλογος τού συγγραφέα πού βρέθηκε μαζί μέ τά δακτυλόγραφα τού «Νεκρού» καί πού θά βοηθήσει πολύ τόν αναγνώστη, καθώς έκτίθενται οί συνθήκες, ή εποχή, ή άτμόσφαιρα πού υπέβαλαν τό έργο στό δημιουργό του. Πρόκειται γιά ένα έρωτικό θανατερό παραλή­ ρημα. Ο θάνατος ταυτίζεται μέ ti'jv έρωτα, τήν ηδονή, τή ευτυχία -« Ό έρωτιαμός όδηγεϊ στό θά­ νατο» όπως λέει ό ίδιος. Στά 28 κεφάλαιο τού «Νεκρού» ξετυλίγεται ή έξαιρετική σέ ένταση κατάσταση τής Μαρίας -ή κατάσταση τού Ιδιαν τού Butaille. αύτή ή από­ λυτη αίσθηση, ή απόλυτη έπιθυμία, ή απόλυτη γνιίιση. «ΜοΟ φαίνεται... ότι ή φρίκη, τό κάλλος, τό με­ γαλείο καί ή άηδία Αθροίζονται καί συμφιλιώ­ νονται, ότι 6 θάνατος, ή ήδονή καί τό κάλλος Ανταμώνουν, ή μάλλον χάνονται μέσα στό χαμόγελο που κανείς Λέν θά ξεχωρίσει ποτέ άπό τό άναφυλλητό. Μά θά μπορούσε νά ύπάρχει, άραγε, σ' ένα χαμόγελο, αυτός ό κυκεώνας πού κρύβει τό άναφυλλητό;»

ΤΡΕΙΣ Αστυνομικές ιστορίες κρύβονται κάτω Απο Τ<·'ν τίτλο «Μάτια χωρίς πρόσωπο» τού βιβλίου πού κυκλοφορεί δ Άκμων στή σειρά Λογοτεχνία. Συγγραφέας του ό Lou Hawks. t)i φίλοι τού παραδοσιακού Αστυνομικού διη­ γήματος ίσως Απογοητευθούν, γιατί πρόκειται πι» πολύ γιά ψυχολογικές Ιστορίες μέ κάποια Αστυνομική ύφ>ή. * Ο Ανθρωπάκος» είναι ή Ιστορία ένύς μυστη­ ριώδους μοναχικού Ανθρώπου πού ή αυτοκτονία *«υ προβληματίζει μερικούς γείτονες. Ό «Βοη°?» Αοχολείται μέ κάποιο ψύχραιμο τρελέ) δο, ί ’όνο καί « ο ι τρεις Ιστορίες» είναι οί κυκλικές Φήγήοεις τριών προσώπων πού μπλέκονται ^ τ'>ξύ τους μέ εύφυή τρόπο. Τό Αστυνομικό ένΐαφιέρον όμως αυτών των Ιστοριών είναι έλαχι<,το. Περιοσότερο κινούνται ο' ένα χώρο παράξιν,'ζ Εσωτερικής πιεστικής Ατμόσφαιρας, κι ό συγέραφέας άρέσκεται έξαιρετικά στό νά στριφογυV ■ *I Επίμονα σ' ένα περίεργο περιβάλλον καί οι •Υχώδεις ψυχικές καταστέισεις πού μάλλον ή'ύλ'ατρο θά ένδιέφ εραν μέ τό περίπλοκο πού παύουσιάζουν.

VX! ,“ VT"»C καί πολλοί οπαδοί αυτής "Κ μοντέρ^ α σ τ υ ν ο μ ικ ή ς γραφής θά τίς εύχαριστηθσύν. Ε. Κ.

«...ΞΕΡΩ πώς οί άνθρωποι πού Αγαπώ δείχνουν χοντροκομμένοι, άξεστοι καί πολλές φορές κατα­ φεύγουν σέ καραγκιοζίστικα φερσίματα γιά νά κρύψουν, άπό σεμνότητα, τά αίσθήματά τους. Μά είναι μέ τέτοιους Ανθρώπους πού μ’ άρεσε τό πιό πολύ νά δουλεύω καί νά ζώ. Γιατί αύτοί κάποια στιγμή ξέσκισαν τό πουκάμισό τους καί μ' Αφή­ σανε νά δώ την καρδια τους. Και τότε είδα πως πάνω στήν καρδιά τους είχαν γραμμένα μέ διαμαντένια γράμματα αύτό πού ψάχνουν καί στο­ χάζονται οί φιλόσοφοι. Μ’ Αρέσουν οί τόποι πού συγκεντρώνουν πολλούς Ανθρώπους, εκεί όπου σφυρηλατιέτ' ή γλώσσα μας, έκεϊ όπου γεννιούν­ ται καινούριες λέξεις, έκεϊ όπου άποχτάνε νόημα οί καινούριες εκφράσεις, έκεϊ όπου ρωτάν' οί άν­ θρωποι ό ένας τόν άλλον ποιος είναι ή ποιος θά 'θελε νά 'ναι. Καί όποιος γνωρίζει τούς Ανθρώ­ πους αυτός ξέρει πώς δέν είν' έτσι Απλό, γιατί ό λόγος είναι σκέψη, σκέψη πού ξεχύνεται Απ' τό στόμα καί σκοπεύει στήν κατανόηση καί στή σιωπή...» Μπόχουμιλ Χράμπαλ έφη, Αγαπημένος διηγηματογράφος τής μεταπολεμικής περιόδου. Ό Χράμπαλ καταπιάστηκε στά 1962 μέ τή λο­ γοτεχνία, Αφού σπούδασε... χιούμορ καί καλή καρδιά σ' έπαγγέλματα πού άλλαζε σάν τό που­ κάμισο: Σκουπιδιάρης, σιδηροδρομικός, έργάτης σέ χυτήρια, τηλεγραφητής, Αποθηκάριος Αλλά καί υπάλληλος συμβολαιογραφείου. Τό χιούμορ του - τσέχικο - δέν είναι σαλονίοτικο, Αλλά δυνατά καυστικό καί άκακο. Ό Μπόχουμιλ Αγαπάει Αλλά γίνεται κατσούφης μπροστά στό ψεύτικο. «Ό κόσμος τό αύτόματο» είναι διηγήματα μέ άξονα «τήν Αλλοτρίωση πού σακατεύει δυστυχώς τά λαϊκά στρώματα». Ή καλή μετάφραση είναι τής Ρενέ Ψυρούκη κι είναι Από τό πρωτότυπο. Κ. Κ.

Μ ΕΛΕΤΕΣ

ΜΑΡΙΑΣ ΗΛΙΟΥ: Κογκολέζικα. Μιά χώρα καί οί ποιητές της. Αθήνα. Ερμής. 1981. Σελ. 118.

I ΓΝΩΣΤΗ κοινωνιολόγος Μαρία Ηλιου παουοιάζει. στόν τόμο αύτό. πέντε κογκολεζους οιητές, μελετώντας τό έργο τους καί προοφερον(κ μας μερική χαρακτηριστικά δϊίγμ«κ« ««

κοινωνιολόγου τή Λαϊκή Δημοκρατία τοϋ Κογκό δεν άγνόησε τό αυτονόητο: «ή ποίηση ενός τόπου άποτελεί μιά προνομιακή έκφραση τής βαθύτερης αλήθειας του». Έσκυψε στοργικά καί μεθοδικά πάνω στά φανερώματα αυτής τής αλήθειας γιά νά μάς δώσει σήμερα τήν ευκαιρία νά νιώσουμε τό ρίγος πού χαρίζει ή αιφνίδια άνακάλυψη τής οι­ κειότητας μιάς φωνής πού τή νομίζαμε μακρινή, άλλόκοτη, εξωτική: «Γυρνάς από τά περασμένα καί δέ σέ καλωσο­ ρίζω / Ή χώρα τής συνάντησής μας / είναι πέρα, πίσω άπ' τήν άνατριχίλα / τού αυχένα σου, κι ό χρόνος / χτίζει εκεί τό όμιχλένιο τείχος του». Β. Π.

Μ ΕΛΕΤΕΣ

Α Ν Τ Ω Ν Η Π. Μ Π Ε Ν Ε Κ Ο Υ : Ζ α χ αρίας Π α.ιαντω νίον, Ιν α ς σ τα θ μός στήν π α ιδ ική λογοτεχνία. Α θ ή ν α , Δ ίπ τνχο. 1981. Σελ. 232.

ΤΟ βιβλίο τού Άντώνη Μπενέκου είναι φιλολο­ γικό έργο άλλά καί εκπαιδευτικό, γιατί, όπως λέει ό συγγραφέας, «όποιαδήποτε άναφορά οτήν παι­ δική λογοτεχνία είναι ταυτόχρονα καί μελέτη τών μορφών άγωγής τού παιδιού». Καί προλογίζει ό Άντώνης Μπενέκος: «ή αισθητική αύτάρκεια πού εμφανίζουν τά έργα τού Ζ. Παπαντωνίου. καθώς καί ή σοβαρή καί μακρόχρονη άπήχηση πού είχε τό έργο του γιά παιδιά στήν εκπαιδευ­ τική άναγέννηση τού τόπου μας, μού έπέτρεψαν νά δουλέψω τήν ιδέα αύτή. περιορίζοντας τήν άνάλυση κυρίως ατό δικό του έργο. Άλλωστε, ό Ζαχαρίας Παπαντωνίου τόσο μέ τό παιδικό του έργο, όσο καί μέ τήν όλη προσωπικότητά του, έκφράζει μέ τόν καλύτερο τρόπο τό νόημα τού νεώτερου έλληνισμού στήν προσπάθειά του γιά ανα­ νέωση τιϊιν μορφών άγωγής τού έθνους μέ μέσα πρακτικά κι ανήκει σέ μιά άπό τίς γονιμότερες, άπό τήν άποψη αύτή. εποχές πού μπορούν νά άποτελέοουν σημείο Αναφοράς καί γιά τούς δι­ κούς μας καιρούς». Κ. Κ.

ΘΕΑΤΡΟ ΝΙΚΟΛΟ Μ ΑΚΙΑΒΕΛΛΙ. Ό Μανδραγόρας. Μετάφραση: Παντελής Πρεβελάιχης. 'Αθήνα. Εταιρεία Σπονδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καί Γενικής Παώείας (Ιδρυτής: Σχολή Μιοραΐτη), 1981. Σελ. 122.

Ο «ΜΑΝΔΡΑΓΟΡΑΣ» γράφτηκε γύρω στά 1520. Πρόκειται γιά μιά κωμωδία μέ «θέμα» σκαμπρό­ ζικο: Πώς ένας γέροντας μέ πολλά λεφτά καί λίγο μυαλό, άνοίγει τό δρόμο γιά τόν κοιτώνα τής γυ­ ναίκας του σ' ένα νέο έρωτοχτυπημένο μαζί της, άιεκδικώντας εκεί στό γέρμα τού βίου του τό δι­ καίωμα νά άποκτήσει άπόγονο. Ό Μακιαβέλλι μάς είναι γνωστός σάν πολιτι­ κός στοχαστής, σάν φιλόσοφος τού κοινωνικού καί τού ιστορικού φαινομένου. ’Εδώ φανερώνε­ ται έξοχος χειριστής τής δραματικής γλώσσας. Τό έργο στηρίζεται σ' έναν παλιό μύθο, ή άνάπτυξη τής πλοκής όμως, σέ συνδυασμό μέ τό χρωματι­ σμό προσώπων καί καταστάσεων, άποκαλύπτουν έναν οξυδερκή παρατηρητή τών Ανθρώπινων πραγμάτων, προικισμένο μέ λεπτή αίσθηση τού χιούμορ καί τού παιχνιδιού τής ζωής. Έξοχη ή μετάφραση τού Παντελή Πρεβελάκη.

μας έναν Ακαθόριστο ρομαντισμό. "Υστερα γιατί τό κείμενο αυτό είναι ένα δδοιπορικό. 'Ένα γλα­ φυρό καί ήρεμο οδοιπορικό σέ καιρούς δύσκο­ λους, καθοριστικούς γιά τόν τόπο, καιρούς κοι­ νωνικών μετασχηματισμών, επιστημονικών κατακτήσεων, πολιτικών κραδασμών, δυσκολιών Αντι­ κειμενικών καί μή. Γράφουν στό εισαγωγικό τους σημείωμα οί επιμελητές τής έκδοσης: «Δέν είναι Χωρίς νόημα τό πλησίασμα τής ζωής ένός Ανθρώ­ που πού έζησε καί έδρασε μέ γερά προσωπικά καί επιστημονικά έφιόδια καί μέ ιδανικά πού τόν οδήγησαν στήν πραγματοποίηση Αξιόλογων επι­ τευγμάτων σέ τομείς Ακόμα καί τελείως Απροσδό­ κητους...» Γ. Μ.

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

ΤΑΣΟΥ ΒΟΥΡΝΑ: Ιστορία τής σύγχρονης Ε λ ­ λάδας. Ό Εμφύλιος. 'Αθήνα, ’Α φοί Τολίόη, 1981. Σελ. 581.

ΤΑ πολιτικά καί στρατιωτικά γεγονότα, καθώς καί τίς ιδεολογικές καλύψεις τους μετά τή συμ­ φωνία τής Βάρκιζας, ξεκινώντας άπό τήν έπίθεση τών Ανταρτών κατά τού σταθμού τής Χωροφυλα­ κής τού Λιτόχωρου Όλύμπου στίς 30-3-1946 καί καταλήγοντας στήν έκτέλεση τού Ν. Πλουμπίδη -τό τελευταίο έμφυλιοπολεμικό αίμα- Αναλύει

Μ Α Ρ Τ Υ Ρ ΙΕ Σ

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Π. ΔΡΑΚΟ Υ: Ή βιομηχανία στήν Ελλάδα. "Οπως τήν Ιζησε Ινας βιομήχανος. Αθήνα, 1980. Σελ. 194.

Β. Π.

Μ Α Ρ Τ Υ Ρ ΙΕ Σ

Μ ΑΡΙΝΟ Υ ΓΕΡΟ ΥΛΛΝΟ Υ Αναμνήσεις I»67' 1957 Αθήνα. Ελληνικό Λογοτεχνικό καί Ίοτε>· ρικό Αρχείο. 1981. Σι λ 407.

Η ΖΩΗ ένός Ανθρώπου μέ τά βιώματά της καί τι? κάθε μορφής κατακτήσεις της Αποτελούν τό αντι­ κείμενο τού βιβλίου τοϋ Μαρίνου Γερουλανσυ «Αναμνήσεις». Γιατρός, καθηγητής, βαθύτατα άνθρωπος, ό συγγραφέας γράφ ει μ' ένα Λπλι «παιδικό» σχεδόν- ύφος τά τής ζωής του, BfO' νώντας μέσα Από συγκλονιστικές Αλλαγές τατα"' καί χρόνων καί διατηρώντας τό ίδιο Απέριττο κ·* άποοτασιοποιημένσ ύφ ος, είτε πρόκειται γαι τ φοιτητικές του ήρεμες καί μελετηρές μέρες τθ: Γερμανίας, είτε πρόκειται γιά τίς μέρες τής ένερ γου έπαγγελμιιτικής του δραστηριότητας " Τ,Ρ Ελλάδα. Γιά μάς τό βιβλίο τοϋ Μ. Γερουλάνου έχει βασικά πρικιάντα Πρώτα τό ύφος του. *■ γλώσσα «έιπλή καθαρεύουσα», καθαρέ) καί πού βοηθάει σημαντικέ· στήν ύπαρξη κα Απόστασης έιπέι τέι δρώμενα, πού ξυπνά**

ΤΑ βιώματά του καί τήν έμπειρία μιάς ζωής σαύανταπέντε χρόνων στή βιομηχανία, έντάσσοντάς τα στό γενικότερο οικονομικό καί πολιτικοϊδεολογικό πλαίσιο τής Ελλάδος, Από τό 1946 μέχρι Τίζ μέρες μας, έξιοτορεί στό βιβλίο του ό I · Δρά­ κος. Ετσι, μέσα έιπό τιί μάτια ένός βιομήχανου παρακολουθούμε όλα τά μεταπολεμικά γεγονότα, οικονομικά καί πολιτικά, πού προσδιόρισαν την ι«λιξη τής έλληνικής κοινωνίας: Από τήν Αμερι­ κανική βοήθεια -δόγμα Τρούμαν. Σχέδιο Μάροαλ-, γιά τήν οποία ό συγγραφ έας γράφει οτι * Κ,° χι flv κατηγορήθηκε |ή Αμερικανική ,οτ1 Ί α | 4>ς μία ιμπεριαλιστική εκδήλωση μένει γιίανος ότι είναι μοναδική εις τήν Ιστορίαν...», "Τήν οκταετία Καραμανλή καί τήν έπταετία της ικτατορίας, μέχρι τή μεταπολίτευση καί την ' τ<|ξη τής Ελλάδας στήν Ε.Ο.Κ. Ει όλα αύτά ιδωμένα μέσα άπό τήν πίστη του "ομήχανου-συγγραφ έα στήν ιδιωτική πρωτο“” 'λ(α καί τή θέση τού «Ανήκουμε φύσει καί θ ι ° " "τή Δύση» Αίν θα μπορούσε νά ισχυριστεί κανείς οτι το 0ιΓ,λίυ αυτό άποτελεί μιά βαθιά έπιοτημονικη Τ"ύή στό θέμα βιομηχανία στήν Ελλάδα. ι '**· Ή""? ένδιαφίρον τόσο γιά τά διάφορα στοιχεία " 'η' ι’ιναφ έρει όσο καί γιά τί; ΛνεκδοτολογιΚίς "μείωσιΐς γ , , ς „ „ ,',ηέτ πρόσωπα καί Ιστορικά ίάΐτατικά

όυλοη ονημένος δημοσιογράφος Κ. Βιδάλης, ατό κένυ. μέ τήν τραγιάσκα, μέ τούς σνναόέλφονς τον (άριιρά) Βιίσο Γεωργίαν. Νίκο Καρβοννη καί Σάλωνα ηγοριάάη (μπροστά). Δεξιά. στή φωτογραφία, ό ανγαφέας Δημήτρη- \σ τίή ζ και. όρθιος, ο γραμματιας ύ Ε.Α.Μ. (->'ινοοη: \α ε ίη :

ό νέο του βιβλίο ό Τάσος Βουρνάς. Όλη ή ιστορία τών ετών αυτών, πού καθόρισαν αιφ ασιατικά τήν πορεία τής Ελλάδας Απο τό λος τού πολέμου μέχρι σήμερα, περιεχεται στον ,λυσέλιόο αύτό τόμο: οί έκλογές και το δημοήφιισμα τού '46. ή αμερικανική «έπίθεση» καί τό 2 L Τρούμαν, οί Αντάρτες στη Θεσσαλονίκη „■ τήν Αθήνα, ή δολοφονία του Πόλκ οί τοποι ορίας καί τά βασανιστήρια, Ι ράμμος-Βίτοι, το έτάρτικο σέ όλη τήν Ελλάδα, η ήττα καί η υπου ,ηση τού Δημοκρατικού Στρατού, το λεγόμενό παιδομάζωμα», οί έκλογές του '50. η ειρήνευσή, ίδρυση της ΕΔΑ. ή δίκη του Μπελογ.άννη, οί «τελέσεις καί τέλος ό Ν. Πλουμπίδης.

• Ϊο ν τ α ς ξεκαθαρίσει άπό τήν εισαγωγή του . Χ. «ουονάς τήν ιδεολογική του τοποθέ,.,Υ πού κλίνει πρός τήν πλευρά τών άδικημεν πόυ πολέμησαν γιά νά «τραγουδουν αύριο» ν περιορίζεται στήν έξαρση τών ηρω.ομων καί ^ ^ . ρβ.... ........ μιά? Χούφτας Αγωνιστών Ό ά με τ ή ν ί δ ι α Α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό τ η τ α Λναφέρετα.

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Π. Κ. ΕΝΕΠΕΚΙΔΗ: Ή θεσααλονίχη ατά χρό­ νια 1875-1912. θεσααλονίχη, 'Αφοί Κνριαχίόη, 1981. Σελ. 303.

ΤΟ βιβλίο αυτό τού καθηγητή τού Πανεπιστημίου τής Βιέννης Π. Ένεπεκίδη άποτελεΐται άπό μιά σειρά άρθρων του πού πρωτοδημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Μακεδονία» τής Θεσσαλονίκης. Τά άρθρα αυτά κάθε άλλο παρά έχουν τή ρομαντική διάθεση τής άναπόλησης ένός «γραφικού» τούρ­ κικου παρελθόντος. ’Αντίθετα έχουν πρόθεση νά γνωρίσουμε μέ στερεή καί μαρτυρημένη γνώση τόν βρικόλακα αυτό πού περπατούσε μέρα-νύχτα ως τά πρώτα χρόνια άκόμη τού αιώνα μας στούς δρόμους τής Θεσσαλονίκης. Καί νά παρουσιά­ σουμε μέ βάση τίς «έξωθεν μαρτυρίες» σ' όλες τίς διαστάσεις τους, τίς πολιτικές, διοικητικές κοι­ νωνιολογικές καί στίς πιό άπλές μορφές τής κα­ θημερινής ζωής. Αυτό πού κάνει άκόμη πιό ένδιαφέρον τό ιστό­ ρημα τούτο είναι ή παρουσίαση των ξένων πη­ γών, χειρόγραφων ή τυπωμένων, γερμανικής γλώσσας, σέ υπεύθυνες μεταφράσεις πού άναφέρονται στήν ιστορία τής Θεσσαλονίκης πρίν εκατό χρόνια. Στόν πρώτο αυτό τόμο ό συγγρα­ φέας άρχίζει μέ τά άπομνημονεύματα ένός γερμανού φιλελεύθερου πολιτικού συγγραφέα καί βου­ λευτή, τού Κάρλ Μπράουν Βισμπάντεν. Έτσι, στίς τριακόσιες σελίδες τού βιβλίου αυ­ τού μάς δίνεται ή εικόνα τής καθημερινής της κοινωνικής καί πνευματικής ζωής ή τών έξαιρετικών γεγονότων, τής δημόσιας ύγείας καί τού πλη­ θυσμού τής Θεσσαλονίκης, πού τόν συγκροτού­ σαν "Ελληνες, Εβραίοι, Αρβανίτες καί. βέβαια, Τούρκοι, μέ τίς συνήθειες καί τά ήθη του ό καθέ­ νας. θαυμάσιο συμπλήρωμα τής δλης έκδοσης οί γκραβούρες καί οί εικόνες τής έποχής. Γ. Μ*I

τήν ιστορία τού τόπου που βρίσκονται, διασώζει σχετικούς θρύλους καί λαϊκές παραδόσεις, άνασύρει παλιές πηγές πού μιλούν γι' αύτά. Συγχρό­ νως δίνει πρακτικές πληροφορίες γιά περισσό­ τερα άπό είκοσι κάστρα (Πάτρας, "Αργους, Ώριάς, Διδυμότειχου, Λαμίας κλπ.), γιά τήν πόλη όπου βρίσκονται καί γιά τό πώς θά τά βρει εύκολα ό ένδιαφερόμενος. Κι όλα αύτά στό βι­ βλίο του «Κάστρα. Ταξίδια στήν Ελλάδα τού θρύλου καί τής πραγματικότητας» πού άποτελεϊ τό 6' τόμο ένός άλλου μέ τίτλο «Κάστρα τού θρύ­ λου καί τής ιστορίας», πού περιλαμβάνει πεζο­ γραφήματα εμπνευσμένα άπό τήν ιστορία άλλων κάστρων τής έλληνικής γής, όπως Άκροκόρινθου, Λιβαδιάς κλπ. Ό συγγραφέας έχει γράψει έργα λαογραφ ικά, λογοτεχνικά, μελέτες. ’Εδώ πλανιέται σέ διάφο­ ρες περιοχές τής πατρίδας μας, περπατάει πολι­ τείες καί κάστρα, σχεδιάζει, συζητά μέ τούς ντό­ πιους, θυμάται, άναπολεί. Χαζεύει σάν άπλός έπισκέπτης καί συγχρόνως παρατηρεί σά βαθύς γνώστης. Τό βιβλίο του είναι έξαιρετικά ευχάρι­ στο, ένημερωτικό, καλογραμμένο, σέ καθημερινή πλούσια γλώσσα, μ’ ένα χαριτωμένο κουβεντιαστό ύφος πού τό κάνει ιδιαίτερα γοητευτικό. Ή έκδοση είναι προσεγμένη, μέ παλιές γκρα­ βούρες καί σκίτσα τού συγγραφέα, πού μαζί μέ τό κείμενο μαρτυρούν τήν άγάπη του γ ι’ αύτόν τόν τόπο καί γ ι’ αυτό τό είδος τών μνημείων του. Ε. Κ·

r

Λ

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ

Φ ιλ *

το υ

Ε ίν α ι

β ιβ λ ίο υ .

γνω σ τή

ή

π ρ ο σ π α θ ιια

πού

μέ

τήν

8 ικ ή σ ο υ σ υ μ π α ρ ά σ τ α σ η κ α τ α β ά λ λ ο υ μ ε γ ι ά Κ Α Λ Υ Τ Ε Ρ Ο κ α ί Φ « Η Ν Ο Τ Ε Ρ Ο β ιβ λ ίο ποτέλβσμα

A

ή δ η μ ιο υ ρ γ ία έ ν ό ς ά π ό τ ά π ι ό

ενη μ ερω μ ένα

β ιβ λ ιο π ω λ ε ία

τής

*Α θήνας,

κ α ί ο ί έ κ ά ό σ ε ις μ α ς π ο ύ μ έ τ ό σ η έ κ τ ίμ η σ η

τ ρ ε ις

νέους

θ ε σ μ ο ύ ς -κ α ιν ο τ ο -

μ ίε ς .

Βιβλία «έ ΠΡΟΣΦΟΡΑ σέ τιμές κό­ στους

2 Μ Ε Τ Α Χ Ε ΙΡ ΙΣ Μ Ε Ν Α β ιβ λ ία σ τ ό ή μ ισ υ ή I

καί

λ ιγ ό τ ε ρ ο

τής

τ ιμ ^ ς

Α Ν Τ Α Λ Λ Α Γ Ε Σ β ιβ λ ίω ν ρά

σ τή

νοντας

Έ λα

Γ ιά π ρ ώ τ η φ ο ­

/ ώ ρ α μ α ς ά γ ο ρ ά ζ ε ι ς β ι β λ ί α 81 ά ντί

γ ιά

/ρ ή μ α τ α

β ιβ λ ία

νά 8ε1ς κ α ί νά σ υ ζ η τ ή σ ο υ μ ε τ ί ς ν έ ε ς

προσφ ορές

μας

Η έ β ρ ε ίς ί ά Ι8 ιο ό π ω ς π ά ν τ α φ ιλ ικ ό π ε ρ ι­

/ ΙΑΝΝΗ 11

Ι ΚΙ ΚΑ: Κάστρα

Τα£ίΛια στήν

Ιλλάάα toll Ορνλον χσί τής οραγματιχότητσς ΑΟήναι, Ά στήρ, 1981 Στλ 2Ητ>

ΣΙ μια σειρά άπο κάστρο μάς ξεναγεί ί» Γιάννης II Γκίκιις Μάς ξεναγεί μόνο: Μάς ταξιδεύει α άλλες έποχές, μάς διηγείται τήν ίστοειίσ τους καί |0 Α

Τό ελληνικό μυθιστόρημα γιά νέους Τότε πού είμαστε μικρά ξέραμε ότι προτού ανοίξεις μιά κλειστή πόρτα πρέπει να χτυπή°*5 · Α ύτό τό υπολόγιζα πάντα όταν ήταν νά μπώ σέ κανένα δωμάτιο γ ια μεγάλους. Ομως ποτέ δέν είχα οκεφτεϊ νά τό κάνω άμα ήταν νά μπώ σέ κάμαρα με παιδια. Ούτε κα ι, άργοπορημένη, στήν τάξη... Τώρα πού είμαι μεγάλη, ξέρω πώς, προτού ένα παιδί μελετάει γιά •ώ(^ ΐςb σέ μιά μιυ κάμαρα καμαρα όπου οπού ενα jiu Το ci A ----' ___rv-x_____ ,,Α ντιιττ« α Ρ ΐΓ fl Το (ΤΥηΙ σΧολειό του, _πρέπει έξάπαντος νά χτυπήσεις η ν<1 κάνεις κάποιο θόρυβο, νά βήξεις λ.χ. ή νά «σχοντάψεις». ’Αλλιώς ένας πυρετικός οργασμός Χ«ρτομετακινήσεων θά δονήσει τό τραπέζι τής δουλειάς καί τό άνοιχτό ίσαμε τότε μυθιστόρημα α Εξαφανιστεί, ένώ κάποιο τετράδιο γραμματιΧήζ θά βρεθεί μπροστά στό σκυμμένο κεφάλι τού ^λετηροϋ μαθητή. ώρα ξέρω πώς κάτω άπό τήν πλήξη τών σχοικων γνώσεων βρίσκεται διάπλατα άνοιχτή ή °ρτα τής φαντασίας, κάτω άπό τούς άριθμούς αι τίς άντωνυμίες ξεσπάνε μάχες, περιπέτειες Χ((ι πάθη. μικρότερες ήλικίες αύτό τό κρυμμένο νησί wv σειρήνων είναι καμωμένο άπό παραμύθια ή °"ικς, άλλά γιά τή χρυσή ηλικία τού διαβάσμα°ξ (όπως λένε οί ειδικοί τά Ι0-Ι3 »γώτως 10-Ι3 χρόνια τού π«ιδιού) -- —«— 'άΜοθ τ° μαγενΤ1* 6 Η>«γσύδι έρχεται πάντα

Σ τ ά π λ α ίσ ια α υ τ ή ς τ ή ς π ρ ο σ π ά θ ε ια ς δ η μ ι­ ουργήσαμε

βάλλον

καί

χα μ η λό τερ ες

τ ιμ έ ς

για παιδια

Ε π ιμ έλεια : Ζωή Βαλάση

π ε ρ ιβ ά λ λ ε ις .

1

ΤΑΞΙΔΙΑ

διαβαζω

δυσκολότερο άπό όλα τά είδη τού λόγου γιά τό Γίραφέα, τό μυθιστόρημα, είναι καί τί> πιο ώ π η τ ό γ ιά τ όν άναγνώστη καί τό πιό άποκαλυ1X0 Αά τ όν κριτικό. Έδιΐι θά φανεί ξεκάθαρα ή α ρ ξ η οχ, μόνο γνήσιου ταλέντου άλλά καί άτοIX,I>V άρετών. , , γ ν Χ<(()| ®ΘΥο τέχνης τό μυθιστόρημα χρειάζεέμπνευση καί σκληρή δουλειά, μετριον,ί,;” ’ντΙ δκόμα, καί σεβασμό Απέναντι στόν άναy/f} -'Tt> μυθιστόρημα, περισσότερο άπό δ,τι " 1 άλλ,ο λογοτεχνικό είδος, μπορεί νά έκτισ\/ ; " '" " ΙΙ1 ή συνθετική Ικανότητα τοί» δημίουρό ύ ’’νατοτητά του νά έλέγχει καί ν' άξιοποιεί i o v V Τον· ^ καλλιτεχνική του ε ύ α ι ο θ η ο ί α .

1 '^"Υής. όχι μόνο ό καλλιτέχνης μά κι <’ ΛνΦανερώνεται μέσα στό μυθιστόρημά του. " Ί κ ιι έχει, t( πρότυπα προσφέρει, πώς νιω? ά ν θ ο ώ π ιν ι «ιΐιr όλέπει T0V

νικό σύνολο. Έτσι κρίνοντας τό μυθιστόρημα, καταλαβαίνουμε πώς αύτό τό λογοτεχνικό είδος μπορεί νά μάς δώσει όχι μονάχα αισθητική άπόλαυση άλλά καί πληροφορίες γιά τήν έποχή του, ζωντανές παραστατικές εικόνες τής ζωής και τών προβλημάτων της. , . Τό πρωταρχικό στοιχείο τού καλού μυθιστορή­ ματος γιά παιδιά -άπό καταβολής μυθιστορήμα­ τος- είναι βέβαια ή συναρπαστική πλοκή. Τά μυ­ θιστορήματα πού γοητεύανε τά έλληνόπουλατής γενιάς μου ήταν τά τρελά ταξίδια του Ιουλίου Βέρν, τά ήρωικά κατορθώματα τού Ρομπέν των δασών καί τής παρέας του, ένώ οί περιπέτειες με κουρσάρους καί κλεμμένα παιδιά ή διαμάντια κυκλοφορούσαν μέ τή μυστική έξαρση έπαναστατικών προκηρύξεων. Σέ κείνα τά βιβλία τίποτα δέν ήταν καθημερινό, οικείο ή άπλο. Στήν πρα­ γματικότητα ζούσαμε σ' έναν κόσμο γεμάτο έν> χ , / γ ιά εξαιρετική πολυτέλεια κανένα κουοοιστο τρενιον, Μ ι··— — ■· χαλο Λούσαμε δέκα οικογένειες σέ μια αυλή μέ ένα άποχωρητήριο κι ένα πλυσταριό, κι οί δημό­ σιο. υπάλληλο, ρέβανε άπό τήν πείνα Αλλά ό έαΐ'Τός μας. όπως τόν έρμηνευαν τα βιβλία, ήταν άπασχολημένος μέ τήν τιμή και την Εκδίκηση και τήν πίστη στήν πατρίδα καί το βασιλέα Και μο­ νάχα οί δυό βιβλία βρίσκαμε τόν άληθινό έαυτο μ ς όπως άκριβώς τόν ξέραμε, άνυποταχτο. παράφορο· άπατεωνάκο, σέ κείνα τα ευαγγέλια του Μάρκ Τουαίν. «Τόμ Σώγερ» και «Χωκ Φιν», ^ -»Vi i m c I y c i v Αναφέρει χαί οτό οχολι ι ο i

ελληνικά μυθιστορήματα τότε, Ιοαμ. τό W δηλαδή ήταν προπάντων Ιστορικά. Και γραμμένα Λη/.αοη. ητ ι , ■ Μέ προβολή της , « κ .ι τ,,,ϊτ.ι Λχι ,κίν ι.τοιχπι, της πρέπειας. _____ ιης έλληνικής μο-

107

καί είναι ό μόνος στόχος. Ό πόλεμος στά έλληνικά Ιστορικά μυθιστορήματα είναι πάντα όπως τόν φαντάζονται τά μικρά παιδιά στά παιχνίδια τους. Άπό δώ εμείς -ο ί καλοί-, άπό κεϊ οί έχθροί μας -ο ί κακοί-, καί μεϊς τρώμε τούς κακούς! "Ετσι όμως οί νεαροί άναγνώστες ξεγελιούνται πάνω στή φύση τών πραγμάτων, χάνουν τήν εύκαιρία νά συλλάβουν τίς Αληθινές διαστάσεις τών γεγονότων, μαθαίνουν νά σκέφτονται ουτοπικά, μονολιθικά, άντιδιαλεκτικά. Ήταν όμως -κ α ί εί­ να ι- τά ελληνικά ιστορικά μυθιστορήματα ένας άληθινά ένδιαφέρων προθάλαμος στό άσυλο τής σχολικής ιστορίας. Παρακολουθώντας άπό τό 1974 σταθερά τήν πορεία τών ελληνικών παιδικών βιβλίων, καί επαγγελματικά άλλά καί σάν «άδιύρθωτος» καί παθιασμένος αναγνώστης, έχω κάνει μερικές σκέψεις. Λίγες φορές ευχαριστιέμαι πραγματικά μέ κάποιο ελληνικό βιβλίο. Κι άκόμα σπανιότερα μέ μυθιστόρημα. Μοιάζουν τά περισσότερα τόσο «φτιαχτά». Μαντεύεις τό τέλος προτού φτάσεις στή μέση. Κι έπειτα, υποχρεώνουν πάντα τόν άναγνώστη νά θυμάται πώς είναι παιδί. Σέ πολλά, οί παιδικές μνήμες τών συγγραφέων τους μοιάζουν σάν αύτά πού πρέπει ν' άκούς μιά ζωή απ τούς γονείς σου. Κι αποπνέουν πάντα καλο­ κάγαθη φροντίδα καί γλυκερή προστασία, άλλά πρός τί; Ολα τά παιδιά-ήρωις είναι πρότυπα. Καί το σπιτικό τους κι αυτό πρότυπο μελιστάλαχτης άρμονίας ή, τό πολύ πολύ, καμιιις χαριτωμέV']C μητρικής κηδεμονίας. Οσο γιά τήν άλήθεια τής ζ'»ής. αύτά είναι άπαγορευμένος καρπός. Ια πρώτα μυθιστορήματα πού μίλησαν με ιίλ ικρίνεια κι έντιμότητα κι αληθινή καλλιτεχνικέ! πνοή στα παιδια ήταν τά μυθιστορήματα τής "Αλ­ κής Χέη « Γό καπλάνι τής βιτρίνας» καί «Ο μ ιγάλος περίπατος του ΙΙέτρου» και τη; /ω ρζ ϊα ρ ή - Οταν ο ήλιος». Οπου τα πριίγματα είπωθηκιιν μέ τ όνομά τους - όσο ταμπού κι Λν ήταν-, όπου ΙΟΝ

τά παιδιά διασκέδασαν μέ γνήσιους ολοζώντα­ νους χαρακτήρες, όπου σελίδες τής ιστορικής καί κοινωνικής μας ζωής άναδύθηκαν άπό τήν έσκεμμένη άφάνεια κι άποκαταστάθηκαν θαυμα­ στά. Ή δικτατορία, ό κομμουνισμός, ή ’Αντί­ σταση, ή Κατοχή, ή προδοσία, ή πείνα, ή έλευθερία, ό θάνατος, ό ηρωισμός ξαναβρήκαν τό νόημά τους. Δέν είναι τυχαίο πού τά βιβλία αύτά επα­ νεκδίδονται σχεδόν κάθε χρόνο, πού δέν λείπουν άπό καμιά βιβλιοθήκη, πού αγαπιούνται τόσο άπό τά παιδιά, παρά τούς κατατρεγμούς, τ' άναθέματα, τούς άνώνυμους λίβελους πού τά πολε­ μάνε. Φαινόμενο καί τούτο σημαδιακό. Λένε πώς καί στήν άρχαιότητα, όταν ό Πυθαγόρας άνακάλυπτε μιά κρυμμένη άλήθεια, όταν διατύπωνε ένα καινούριο θεώρημα, όλα τά βόδια μουγκάνιζαν. "Ηξεραν πώς θ' Ακολουθούσε, μέ τήν εκατόμβη, Ί εξαφάνισή τους. Κι ή παράδοση συνεχίστηκε. Τό δίδυμο τής άντίστάσης στή δικτατορία «Οί πελαργοί θά ξανάρθουν» τής Μαρούλας Κλιάφα καί «Τά γενέ­ θλια» τής Ζώρζ Σαρή άντιμετώπισαν τό ίδιο θέμ« άπό δυό διαφορετικές σκοπιές. «Οί πελαργοί θα ξανάρθουν» μιλάνε μέ άπλότητα καί μέ συγκρο­ τημένη συγκίνηση, χωρίς έξάρσεις καί μεγαλοστομίες, γιά τήν έφταετία στήν έπαρχία, όπου όλοι σχεδόν γνωρίζονται άνάμεσά τους, κάθε κί­ νηση έλέγχεται, κάθε λόγος άκούγεται κι ή κάθε έκδήλωση έλεύθερου φρονήματος είναι πραγμα­ τική «άποκοτιά» ή, πιό σωστά, παλικαριά- κι ευ­ τυχώς, δέ λείπει. «Τά γενέθλια» μιλάνε γιά τήν έφταετία στήν ’Αθήνα μέ μιά συναρπαστική έ?1" στόρηση άληθινών καί φανταστικών γεγονότων μ έπώνυμους καί άνώνυμους πρωταγωνιστές ΤΙ]^ καθημερινής τότε μάχης γι' άνθρώπινη άξιοπρί" πεια. "Οσο γιά τή μεγάλη κι άνοιχτή άκόμα πληγή τ'}~ κυπριακής οδύνης, άπό τούς λίγους συγγράφει πού καταπιάστηκαν μ' αυτήν μόνο τό κείμενο της Σοφίας Φίλντιοη «Τό προσφυγόπουλο» είν(11 Ικανό νά δώσει στούς νεαρούς άναγνώστες τ σπαραγμό τής άδικης καταστροφής. Τό άνα'( ί'1-"" γιά τίς λαμπρές άρετές του, μ’ όλο πού δέν είν(<ι

ακριβώς μυθιστόρημα άλλά νουβέλα. "Ας σημειω­ θεί ότι περιέχεται στό βιβλίο «Ό μεγάλος μας Αδελφός» χωρίς ένδειξη στό εξώφυλλο ότι, έκτος άπό τό ομώνυμο τού τίτλου μυθιστόρημα, υπάρ­ χει καί αύτό μέσα. Τέλος, μέ τό μυθιστόρημα τής Μαρούλας Κλιάφα «Ένα δέντρο στήν αύλή μας» κλείνω τήν άναφορά μου στά καλά μυθιστορήματα πού γράφτηκαν εξαρχής ειδικά γιά νέους, μέ θέμα πού έμπνεύστηκαν άπό κάποια ιστορική στιγμή άλλά πού δέν κινήθηκαν ιστορικά. Πού προχώρησαν σ a'av κοινωνικό χειρισμό τού θέματος μέ προβολή °άγχρονων προβλημάτων μέ διαχρονική άξια. Τό «"Ενα δέντρο στήν αύλή μας» τολμάει ν άψηφήαει τή διδακτέα ύλη καί τήν επίσημη σιωπή κ<ά ν’ Ασχοληθεί μέ τήν άγροτιά τής Θεσσαλίας κ«ί τίς συνθήκες πού οδήγησαν στό Κιλελέρ. Δέν ιστορεί τό «γενναίο καί ηρωικό ξεσηκωμό τών άγροτών κλπ.», άλλά περιγράφει ζωντανά τή ζωή τών κολιγάδων κάτω άπ' τήν τυραννία τού τούρκου άφέντη ως τά 1881, καί μετά τήν «άπελευθέρωση» Τήν άθλιότητα τών ίδιων άγροτών μέσα στήν άδικία τού έλληνα τσιφλικά. Ή Αφήγηση, ή γλώσσα, τό ύφος, ζοϋν στήν έποχή τους καί στό λώρο τους καί συνεπαίρνουν τόν άναγνώστη χωέ)ις νά τόν προδίνουν. Αν καί κανονικά ή προϊστορία προηγείται, οτήν πορεία τού έλληνικού μιιθιστορήματος έπετ'11· Υστερα άπό δεκάδες τόμους γιά τήν Κατοχή, u'V Επανάσταση τού ’21. τήν Τουρκοκρατία, το Βυζάντιο καί τήν ’Αρχαιότητα, ένα μόνο καί ψάλογο μυθιστόρημα υπάρχει γιά τήν προϊστοθι«. τό βιβλίο τής Κίρας Σίνου «Στή χώρα τών θσμούθ». Έδώ παρακολουθούμε τή ζωή των άνρωπων Νεάντερταλ καί Κρομανιόν στήν Ελ«6u, τίς συνήθειες, τό νοητικό τους έπίπεδο, τήν φάνταστη δυσκολία αύτών τών προγόνων νά πανουν άνθρώπινα βήμιιτα σέ μιά φύση καί μ ν« κοντινό παρελθόν πού ταιριάζει σέ ζώα. Τίποτα τό δασκαλίστικο καί γνωοιολογικό. Η π οκή γοργή, τά έπεισόδια ζωντανά, οί έξελίξεις Φυ.®,?ι ί ? χαί υποβλητικές. Αλλά, άν υπάρχουν βιβλία σάν καί τά παρα^uv") (παί μερικά άκόμα γιά μικρότερα παιδιά) „ ° υ 111λανι μέ καλαισθησία τή γλύκισα τής άλήΕιας, ύπάρχουν κι ένα σωρό άλλα μυθιατορή,μ«Τ(1 πού άγνοούν καί τήν καλαισθησία καί τήν 1 Ίθεια. Μιά έπίφαση έπικαιρότητας πάνω πάνω Υ'α κατανάλωση καί στή βάση Ιδίες παλιομοδί',πΐζ κ<β οπτική γεροντική. ’Ενώ άλλα ξεκινούν ,ΙΓ καλές προθέσεις, καταλήγουν όμως σέ αδύν«ΜΌ αποτέλεσμα.

■ f , ° πρόβλημα τής μόλυνσης του περιβάλλοντος Ι’ν,τ«ι μέ τιμωρία τών κακών κατά τό ρητό «Οποιος σκάβει τό λάκκο τού άλλου πέφτει ό τ μέσα», ένύι τά ναρκωτικά ξορκίζονται μέ ”ν έρωτα, ή Αστυφιλία μ< προσφορά άκρογια• "ιν ώς γ(-νι (Ιλίων στήν αίσθαντική μεγα* °αοτή κόρη καί ή διαφορά των τάξεων Λμβλυνι (ι μι δημοκρατικές συμβουλές τού τύπου «είναι ” παιδιά πιιρόλο πού πηγαίνουν στιϊ δημοκαί Αλλα τέτοια εύρήματα θαυμαστό καί

τολύ παιδαγωγικά. Τέλος, σέ μιά άλλη κατηγορία ϊνήκουν τά μυθιστορήματα έκεϊνα όπου καί τά -νδιαφέροντα πράματα δέν έχουν κανένα ενδια­ φέρον καί τά μυθιστορήματα εκείνα πού κάνεις !>έ θά ’χάνε τίποτα άν λείπανε. Έτσι, μέσ’ άπό τό μυθιστόρημα γιά νέους απο­ δείχνεται περίτρανα γιά μιά άκόμα φορά ή με­ γάλη άλήθεια: Πώς άμα μετέχεις ένεργά στή ζωη, άμα παλέβεις γιά τά άνθρώπινα δικαιώματα, άμα είσαι ένημερωμένος καί άνήσυχος, άμα δέν κλεί­ νεις τά μάτια, τότε, μόνο τότε, μπορείς νά δη­ μιουργείς Αξιόλογα έργα. Δέ θέλω μέ τούτο νά πώ πως τό μονο καλό βι­ βλίο είναι τό πολιτικό καί κοινωνικό. Καλό βι­ βλίο κι Αληθινή τέχνη είναι καθένα πού γεννιέται άπό τή ζωή. είτε γιά νά έκφράσει τους ποθους και τά (δανικά της είτε γιά νά φανερύ,σει τις άνάγκες της Τό ότι τό μυθιστόρημα γιά νέους απευθύνε­ ται σ' ένα κοινό πού δέ μετέχει άμεσα στο σχηματεσμό τής κοινωνίας είναι μιά πραγματικότητα που πρέπει νά Αντιμετωπιστεί σωστά άπό μέρους των δημιουργών. Δέ θά βάλουμε τα παιδια σ ένα παλάτι άπό φυ,ιί γυαλί άπ' όπου δλα -υποτιθ τα ι- τά βλέπουν ένώ οτήν πραγματικότητα ή όξυ τητα οί Αντανακλάσεις καί ή Ακτινοβολία Απού­ σα',ζουν. Τά παιδιά ζούν μέσα στην κ ο ιν ω ν ία ς ft, μήν τή φτιάχνουν τά ίδια. Υποφέρουν άπό την δ κία κι άς μήν είναι ύπεύθυνα γι «υτην. Πε­ θαίνουν άπό τόν πόλεμο, κι άς μήν τόν προκαχ,,,,ν Τό βιβλίο δέν έχει νόημα ύπαρξης άν αττά τί. Αληθινά χειροπιαστά γεγονότα τα κρύβει ή τά ■ . -ρχείνο όμως πού μπορούν καί πρέ-

' "

S

S

' j

Αλλα πικια ι

S

:

«,

I U 1 | V , Χα

t e *

συγκινήσεις πέρνα ο -ας ά ρ μ ^ ο υ ν

σ’ άλλα πέλαγα. Οί πολιτικοί πρόσφυγες (έξω άπό τό «Ό θειος Πλάτων» τής "Αλκής Ζέη), οί μετανάστες, οί άπεργίες, οί άπολύσεις, οί διαδη­ λώσεις, οί πλημμύρες, οί φωτιές, τό θάψιμο τών φρούτων, οί σεισμοί, τ’ αυθαίρετα, ή οικοπεδο­ ποίηση κι ή πολυκατοικιοποίηση, οί βάσεις, ή άπειλή τού πολέμου, ή μόλυνση, ή άκρίβεια, τό μποτιλιάρισμα, τά σούπερ μαγαζιά, τά ναρκω­ τικά, ή εργασία άνηλίκων, ή τηλεορασομανία, τά διαζύγια, καί τά μονά ζυγά άκόμα, πουθενά δέ φαίνονται στην ελληνική θεματογραφία. "Η, άν κάπου κάπου δυό τρία άπό τά παραπάνω καθη­ μερινά μας άγχη προβάλλουν, τό κάνουν πολύ πολύ διακριτικά, άποπροσανατολιστικά ή άνώδυνα. Κι όμως τά παιδιά δέν τρομάζουν ούτε άποδιώχνουν τέτοια θέματα, δταν βέβαια συμφω­ νούν μ’ αύτό πού ή παιδική ψυχή ζητάει καί περιμένει. ’Από τά μυθιστορήματα πού πολύ άγάπησαν τά μεγάλα παιδιά είναι τό βιβλίο τού Παντελή Καλιότσου «Τά ξύλινα σπαθιά», βιβλίο διασκεδαστικό, μ’ ένδιαφέρουσα πλοκή, οικείους στό παιδί διαλόγους, μέ κυρίαρχο θέμα τόν πόλεμο ένάντια στόν πόλεμο. Ένα μυθιστόρημα μέ «περιπέτεια καί πλάκα» (τά δυό συστατικά πού προτιμάνε τά παιδιά στά βιβλία), πού περνάει θαυμάσια τό φ ι­ λειρηνικό του μήνυμα, άπλουστεύοντας -ε ίν ’ ή άλήθεια- καί σχηματοποιώντας τήν πολεμική άπειλή καί υποβάλλοντας μιά επικίνδυνη πό­ λωση. 'Όσο γιά τό «χάπυ έντ», δέν μπορώ ν’ άντισταθώ στόν πειρασμό νά τό χαρακτηρίσω κακό δαίμονα τού έλληνικοΰ μυθιστορήματος. Παίρ­ νοντας ίσως παράδειγμα άπό τό παραμύθι, όπου τό ευτυχισμένο τέλος είναι λειτουργική άνάγκη καί στοιχείο τής ουσίας, κάθε έλληνικό μυθιστό­ ρημα θεωρεί υποχρέωσή του νά τελειώσει καλά καί -όπου χωράει- μέ παντρολογήματα! "Ομως, ένα καλό βιβλίο θυμάμαι, δέν ένέδωσε. Τό «Άχ, οί φίλοι μου» τής 'Ελένης ΣαραντίτηΠαναγιώτου. Τό άγόρι πού άφηγείται τήν Ιστορία περνά μιά άπλή, συνηθισμένη ζωή (έπιτέλους!): σπίτι, διάβασμα, βόλτες cm') άλσος, καμιά έκδρομή, τραγούδια τού συρμού... Γνωρίζεται μέ τέσσερα παιδιά κιιί γίνονται αχώριστοι φίλοι. Μά, ξαφινικά, μιά παρεξήγηση, τούς χωρίζει Αύτό ήταν. Δέν ξανανταμώνουν πιά. Ούτε κατα­ σκευασμένες συμπτώσεις, ούτε ζαχαρωμένες λύ­ σεις. "Ομως, μένει στόν άναγνώστη ή χαρά τής φιλίας, ή γεύση τής τρυφερότητας, κι αύτά δου­ λεύουν μέοσ του πιό άποτελεσμιιτικά άπ’ όλα τά κλιοαρισμένα «χάπυ έντ».

Κι άκόμα, είναι καί τό μυθιστόρημα τής Λείας Χατζοπουλου-Καραβία «Καλοκαίρι», μέ όλη τή δροσιά μιας πολύβουης ομάδας άγοριών καί κοριτοιών πού περνάνε λίγον καιρό μαζί of μιά κατασκήνωση. Έρωτες γεννιούνται δειλά, γιά νά σβήσουν σέ λίγο, φιλίες στεριώνουν, όραματιομοί, ταλέντα, χαρά, φόβος πλημμυρίζουν τίς σελίδες. Ατόφια ή γοητεία τής νιότης, ό μ ω ς χωρίς νο οταλγικό ύφος άπο μέρους τού δημιουργού, άπλά, άμεσα, καθημερινά, μέ μιά ύγιή αισιοδοξία

γιά τό μέλλον. Τήν ίδια αισιοδοξία νιώθω κι εγώ γιά τό μέλ­ λον τού έλληνικού μυθιστορήματος γιά παιδιά· Γιατί οί έλληνες νέοι συγγραφείς έχουν καί ικα­ νότητες καί φιλότιμο. ’Αρκεί νά πέσουν μέ τά μούτρα οτή δουλειά. Ξέρω πώς υπάρχουν άκόμα πολλά βιβλία άνοστα, άχρωμα καί βαρετά ένώ ή φαντασία τού παιδιού στραφταλίζει δροσιά καί λάμψη, ιριδίζει άπό φτερουγίσματα όνείρων καί σπαρταράει σέ κύματα σχημάτων καί μελωδία?· θ ά ’ταν τρομερό κάτω άπ’ τά σχολικά έγχειρίδια ν’ άνοίγει μέ λαχτάρα τό παιδί ένα άνάλατο βι­ βλίο... Γ ι’ αύτό λέω πώς χρειάζεται αυτοκριτική, μΕ' λέτη καί δουλειά, όχι γιά τίς βιτρίνες, όχι γιά τά βραβεία, τίς άγορές τού 'Υπουργείου καί τίς στή­ λες τών εφημερίδων. Μόνο καί μόνο γιά κείνη τήν ιερή κι εξαίσια μυστική φωλιά τού σχολικού χρό­ νου ή γιά τά συνωμοτικά μεσημέρια τού καλοκαι­ ριού, άς είναι. Γιά τό παιδί, δηλαδή.

κριτικογραφια ~τήν κριτικογραφία αυτόν τον τεύχους περιλαμβάνονται βιβλιοκριτικές πού δημοσιι ι τηκαι τ ό ι 1οι ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, καί κριτικές η μ ο σ ιινμ η ις στοι περί οδικό καί επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φρόντισαν νά μάς στείλουν οί συντάκτες τους Για κάθε βιβλίο °ημειώνονται, μέσα σέ παρένθεση: τό όνομα τον κριτικού και ό τίτλος τον έντυπου λ. ^ πομιημα , καθώς καί ή ημέρα δημοσίευσης τής κριτικής, &ν πρόκειται γιά ϊφημερι α, ή ο αρι μος ικ υση·,, α\ Πρόκειται γιά περιοδικό έντυπο. ('Επιμέλεια: Κατερίνα Παπα/.ιβιριαυ)^ __ λ ιο στόν

'Υπόμνημα

Α Α : Α . ’ Αργυρίου Α Κ : Α . Καλογεροπσύλου

Ζ. Β·

ΑΠ: ΑΦ: BA: ΒΠ: ΓΜ : ΔΖ:

Σεπτέμβριο; 1981

Τ Α Ν Ε Α Β ΙΒ Α ΙΑ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΘΠ:

Π Κ : Πνευματική Κύπρος Π Ο : Ο Πολίτης ΠΡ: Πορφύρας Ρ Α; Ραδιοτηλεόραση

Α Κ : Ά κ ρ ό π ο λ ις Α Ν : ’Α ντί Α Π : Α π α ν ε μ ιά

ΚΡ: Κ. Ρούφου

Α Υ : Αυγή Β Η : Τ ό Βήμα ΒΡ: Η Βυαδυνή

ΚΣ: Κ. Σταματίου

Λ Ι: Δ ιαβάζω

ΡΙ: Ριζοσπάστης Σ Κ : Σ κιάθος Σ Υ : Συμβολή Τ Ε : Τριφ υλλιακή Εστία

ΤΟ: Τομές

Τέχνες

Κοινωνικές έπιστήμες c

29/1419)

oiiloumbK Th A. ~ Wolfe 1 Μ ΕΙοαγωγή otic άιθίντίς οχίοιις

'

(ΜΠ, ΝΕ. 4)

............ ..

”

Ποίηση

νια? Δ. Γ.: Ή κρίοη τι* πολιτισμοί’ (Τ Άνιιοταοιάάης, ΟΤ,

,

27/1417)

Τό “

ί! ^ελαΊΙΙμιικιη τών άντρων (ΤΜ, ΕΠ. β 77)

5,

’Κως I ,: η γπ,ιργίι, ρτήν (ηοχή τής ττχνιΑ ογΙος (Κ Λιιτΐ·

II

ιιης ΟΤ. 30/Μ 20)

Β ! Λ Η χ ιΐς ovYxrvt\Mirtix<mttuc τέ)ς έλληνιχήζ »4χ»>* Xuultnc > ι ·. νο μ Ιια ιΚ \ " ” Ί Ί - , 0 1 Ί Ί 4 2 Ι ) * Α· 1 : ΕλλάΑα-ΕΟΚ IV39-W 79 (Λ Λ Π αχαγοιννίΛ ης.

ΟΤ. 30/1420)

MtooJ / Λ ^ , χ , , , ,)

Αν,ωνΙου 1

Πρώσ, τριλογίο (ΘΠ. ΕΣ.

, οιννοχής Γ

Κατοητριομώ (Σ. Κάλμπαρης. Τά Ηοοιλτιιόνοικο.

u

YtiinnC o t0 μέλλον (ΔΚ. ΠΡ» 6)

(ι ΚΛΐ4^ ,,ι>ση·Παι6αγι·γική Cf

Πιΐ»ς ν«ϊ βοηθήοττ» ιό *αιΝ ικις ν' άναΛτνχβΠ Λ*ό νναγίννηχο fu»c 3 χ^ονοητ (ΤΜ. ΕΠ. ft7ft) Μ α ρ γ α ΐ8 υ ΐςΛ

^ β®Υύ«φ1α

Ο Nil Λ ΣΚΟΤ. Γό μούρο μιιργαρια/ Κίρας Σινου Αθήνα, Μετόπη, 1981. ϊ Αρχ. 250. \

Π , Ίοτορία

Νταλί I . : Π α ρα ν ο ίχο χ^ τικ ή (ΤΜ . t i l . o /o j

.

ΜΠΟΥΧΟΥΜΙΛ ΡΖΙΧΑ. Τό ταξίδι τού νάκη στό χωριό τού παππού. Μετ. Ελένη? I πτη. Αθήνα, Μνήμη, ΐυκί. Σελ. 103. ΑίΧ-

Ν Ε : Τ ά Νέα Ο Κ : Ο ίκονομία κ α ί Κ οινω νία ΟΤ: Ο ικονομικός Ταχυδρόμος

ΕΝΤΥΠΑ

Κ Δ : Κ. θ . Δημαράς Κ Κ : Κ. Καλημέρης

Πλούω*

ΧΟΝΤΟΥ-ΚΑΛΑΪΤΖΗ ΚΑΤΕΡΙΝΑ. Τό *υ^ τού ήλιου. Εικονογράφηση Νανάς Κ ο υ τ σ π ο υ λ α Λήμου. Αθήνα, Μουστάκας, 1981. Σελ. όΙ· Αύ 250.

Δ Ε : Ή Λέξη Μ Ε : Μεσημβρινή

Χ Λ : X. Λ ουκάκου X X : X. Χειμώνας

Κ Α : Κ. Ά νδ ρ ο ν ίκ α ς

Ν(

ΚΟ : Ελεύθερος Κόσμος

Σ Τ : Δ . Σταμέλος Τ Λ : Τ . Λειβαδίτης Τ Μ : Τ . Μενδράκος Φ Μ : Φ. Μ πουμπουλίδης

θ . Μ . Π ο λ ίτ η ;

Nl4v

ΙΣ : Ισ τ ο ρ ία Κ Α : Καθημερινή Κ Λ : Κυπριακός Λόγος

Π Π : Π. Παγκράτης Σ Α : Σ. Ά ρτεμά κης

Κ,ινής Γ.: Κουβεντιάζοντας ατό Κρτμλίνο (Γ. Μαρίνος. ΟΤ.

ΝΕΟΦΩΤΙΣΤΟΥ ΜΑΡΙΑ Τά ζώα, τά πα'δώ καί οί κούκλες. Οικολογικό παραμύθι. Άθήν ΠΑ.Κ.Ο.Ε., 1981. Σελ. 84. Λρχ. 250.

Ε Π : ’ Ε πίκα ιρ α Ε Σ : ’Ελεύθερος (Στερ. Έ λλ.)

Ο Π : Ό Παρατηρητής

Α . Π α πα δά κη Α . Φ ουριώ τη; Β. Ά γγελοπούλου Β. Π απαβασιλείου Γ. Ματζουράνης Δ . Ζαδές

Ε Κ : Ε. Κοροντζή ΕΡ: Ε. Ρόζος Ζ Β : Ζ. Βαλάση

Η ταξινόμηση τών βιβλίων γιά παιδιά γίνεται μέ βάο1! τό γνωστό Δεχαδιχό Σύστημα ταξινόμησης, φ ο Λ ί ) * · ομένο στην έλληνιχή βιβλιογραφία χα ί στις Ιδιομορφ'1' αυτής τής χατηγορίας βιβλίων. Κατά τά άλλα Ισχύ°*,ν όσα άναφέρονται προλσγιχά ατό Βιβλιογραφικό Δελτι°

Ε Ο : Έ ποπτεία

Μ Π : Μ . Π απαδοπούλου

Α Σ : Δ . Σιατόπουλος Δ Κ : Δ .Κ ονιδά ρη ς Ε Ζ: Ε. Ζωγράφου

Επιμέλεια: Ε. Άπάκη

Ε Λ : ’ Ελευθεροτυπία

Κ Τ: Κ. Τσαούσης Κ Χ : Κ. Χρυσάνθης Μ Γ: Γ. Μ αρκοπουλιώτου

Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ο Ι

ύ.ε«,Λ,„

.... -

u i (Λ Λ οί'κοι. Γνώμη Π οτρων, Π ),

Ημ/ρο Πατρων, 14 . (Λ<

.

*

Πρτβίζης.

Χ ω ω ο .ιΑ Λ ο ι» , ΑΝ. 1*71

"

Ν*ΗΜΐγχ»Η·νηΛιχ. (Μ \ Π«ιλι*Μ)μ*κ.. ΛαΟΜΗΐϊκή

Ill

I 10

Ε λεύθερ ος, 6) Ο ίκονομίδου Μ.: Κηδεία πολυτελείας (ΤΜ, ΕΠ , 674) Σ ινόπουλος Τ.: Συλλογή II (Κ. Λιόντης, θ ο ύ ρ ιο ς, 9)

Πεζογραφία Α γγέλου Γ.: Ε π ίγρ α μ μ α (Κ. Λιόντης, θ ο ύ ρ ιο ς , 9) Κ αζαντζής Τ.: Έ νηλικίω ση (Κ. Λιόντης, θ ο ύ ρ ιο ς, 9) Καραβίας Π.: Χρώμα ά πό σμαράγδι (Σ Α , ΡΑ, 598) Κ αρντινάλ Μ.: ’Εγώ κι αύτό (Κ. Λιόντης, θ ο ύ ρ ιο ς. 9) Κ άτος Γ.: Τά καλά π α ιδιά (Κ. Λιόντης, θο ύ ρ ιο ς, 9) Λιόσα Μ. Β.: Ή πόλη καί τά σκυλιά (ΤΜ , ΕΠ , 678) Μ άρκες Γ. Γ.: Ε κ α τ ό χρόνια μοναξιάς (Κ. Λιόντης, θ ο ύ ρ ιο ς, 9) Ό ο υ τ ς Τ. Ζ: Δ ιηγήματα (Κ. Λιόντης, θ ο ύ ρ ιο ς, 9) Ό ο υ τ ς Τ. Ζ.: ’Α δέσποτα π α ιδ ιά (ΤΜ , ΕΠ , 677) Χ αβιαράς Σ.: "Οταν τραγουδούσαν τά δέντρα (Κ. Λιόντης, θ ο ύ ­ ριος, 9)

Λοκίμια-Μελέτες-Κριτική- ΆλληλογραφίαΧιούμορ ’Α κρίτα Ε.: ’Α πό τήν Έ λ ε να μέ χαμόγελο (ΤΜ . ΕΠ , 674) «Ευθύνη»: ’Επανεκτίμηση τού Μ. Καραγάτση (Κ Σ, ΝΕ. 4) Κ αραντώνης Α.: Κριτικά (Σ Α , ΡΑ, 597) Π απαδιαμάντης Α.: ’Α λληλογραφία (Κ. Λιόντης. θο ύ ρ ιο ς. 9)

θέατρο

Επιμέλεια:

Σεπτέμβριος

UAEM B

’Α στούριας Μ. Α.: Σολούνα (ΤΜ. ΕΠ , 675) Γκύμπροβιτς Β.: Ύ βόννη - 'Ο γάμος (ΤΜ , ΕΠ , 674)

Παιδικά

1981

Ά δάμη-Μ ανω λοπούλου Π.: Γλυκειά μου άνοιξη (ΣΑ , ΡΑ, 598) Καίστνερ Ε.: Ή τάξη πού πετάει (Μ Π, ΝΕ, 4) Ντάλ Ρ.: Ό Τσάρλυ καί τό έργοστάσιο σοκολάτας (ΜΠ, ΝΕ, 4) Σ κιαδά ς Ν. Ε.: ’Αχελώος (ΤΜ . ΕΠ , 678)

Έφη Άπάκη

Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΚ Ο Δ Ε Λ Τ ΙΟ Α Ρ ΙΘ . 4 7 ______________

Σνντάσσεται μέ τήν πολύτιμη συνεργασία τού βιβλιοπωλείου τής « Εστίας»

Ίστορία-Βιογραψίες-Μαρτυριες Βουρνάς Τ.: Ό έμφύλιος (ΤΜ , ΕΠ , 676) Γερουλάνος Μ.: ’Α ναμνήσεις (ΣΑ , ΡΑ, 595) Έ ρενμπουργκ Η.: Ά ν θ ρ ω π ο ι, χρόνια, ζωή (Κ. Λιόντης, θο ύ ρ ιο ζ 9) Κ ατακουζηνού Λ.. Σ υντροφιά μέ τόν Ά λ μ π έρ Καμύ (Σ Α , ΡΑ.

596)

Γεωγραφία-Ταξίόια

®

Η ταξινόμηση τών βιβλίω ν γίνετα ι μέ βάση τό γνωστό Δ εκα δ ικό Σύστημα ταξινόμησης, προοαρμοσμένο στήν ελληνική βιβλιογραφ ία.

® Σέ κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται Αλφαβη­

Γκίκας Γ. Π.: Κ άσιρα, τα ξίδια στήν 'Ελλάδα τού θρύλου καί τή? πραγματικότητας (ΤΜ. ΕΠ , 676) Π απαντω νίου Ζ.: Ταξίδια (Σ Α , ΡΑ, 597)

τικά οί έλληνες συγγραφείς καί άκολονθονν οί ξέ­ νοι.

Π

Α .Ψ Υ Χ Ο Α Ο Γ I Α ____ _______ —

ΔΕΡΜΙΤΖΑΚΗΣ ΜΠΑΜΠΗΣ. Παραψυχολογία, μύθος ή πραγματικότητα; ’Αθήνα, Θυμάρι, 1981. Σελ. 165. Δρχ. 180.

® H κατάταξη τών ξένων συγγραφέων γίνεται σύμ­

φωνα μέ τό έλληνικό Αλφάβητο. Στήν κατηγορία τών περιοδικών δέν περιλαμβά­ νονται έντυπα πού έκδίδονται δύο ή περισσότερες φορές τό μήνα.

WASSILY

ΚΕΙΜΕΝΚ %

* Τά έκδοτικά στοιχεία κάθε βιβλίου Αναγράφονται Απως τά παραδίνει ό έκδοτης.

ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΥΣΣΗΣ. Ή προσδοκία μας. Λόγος πρός τούς πενθούντας. Είσαγωγημετάφραση-σχόλια Άρχιμ. Παγκρατίου Μπρουοαλη. Άθήναι, 1981. Σελ. 150. Δρχ. 150.

® Γιά τήν Ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα του Δελτίου *άθε έκδοτης άς μάς στέλνει τά πλήρη βιβλιογρα­ φ ικά στοιχεία τών καινούριων έκδόσεών τον. θ ά Χοταχωρηθούν όπωσδήποτε.

ΚΑΡΑΒ1ΔΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ’Αποστό­ λου Παύλου Επιστολές πρός Έφεσίους, Φιλιπ, __ ., f ώάήιιηνπ Ηοιιηνεΐα Και-

,

KANDINSKY

σημειολογίας

Γιό τό πνευματικό ατά τέχνη

Mnev0#irtcn .Mn0pf NtepwiO.flftj Φσυκω

Θ Ρ Η Σ Κ Ε ΙΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Εκόότες χα( έκδόσεις. θεματικός άναλυτικός 8ατΑλογος τών βιβλίων. 'Αθήνα. 1981. Σελ. 326. Δ0λ· 100.

ΟΡΑΚΙΔΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Σ. Αθηναγόρα Άθηνογένης. Συμβολή είς τήν Αγιολογίαν του II Χί τού 111 μ X. αϊώνος. 'Αθήνα, Ιωνία. 1980. ελ. 172. Δρχ. 400.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

Ιό ΟΙ Iill

ιών pavuHoii Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ

ΑΑΣΣΙΘΙΗΤΑΚΗ ΛΙΖΥ-ΕΛΕΝΗ κ . ό Σάρτρ ,<ι ι>1 δρόμοι Τής έλευθερίας. 'Αθήνα. Ελληνικό τ^Υοτεχνικό καί Ιστορικό Αρχείο, 1981. Σελ. ίΛ· Λρχ. «Ο. ? £ * * *

ομο κ ο ι ν ω ν ι κ ο π ο λ ι τ , κ ό λεξικό· ’Αθήνα. Σύγη Εποχή. 1981. Σελ. --9. Δρχ. -ΝΟΥΛ ΛΛΛΙΝ Ν Τ Ε -Φ Ε Υ Γ Κ ΙΠ Ω Μ .Ή

ίγ ία των δικαιωμάτων τού ανθρώπου και[ιέ , των Ανθρώπων. Μετάφρασις καί πρό

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ. ΟΙ ρίζες τής κοινω-

ήζ οντολογίας, Θεσσαλονίκη, 1980. Σελ, 309.

Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Μαυρομιχάλη 9 τηλ. 36077

^ Α Κ | αν ΙΌΥΙΛΑΙΑΜ. Ιστορία της φίλο .1 1

Ι Ι Ο Λ ί Γ ΙΚ ΙΙ

___________

too ' >·ΐ| .1/,»/1.· μι t«M|ροοΐ| ΧΟήοτον

' ι 'οίτση, Τόμος Η . 'Αθήνα, Παρμενίδης, 1981, ,λ· ’ 23. Λρχ, 40(1

ΛΗΜΗΤΡΙΟΥ ΛΗΜ.

ν.

Παράδειγμα πρός Λπο-

113 I 12

φυγήν. Μελέτη στά επίσημα κείμενα τού ΚΚΕ. Τόμος Α': 1918-1941. ’Αθήνα, Τό Επιχείρημα, 1981. Σελ. 286. Δρχ. 350. ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ. Πολιτικά. ’Αθήνα, Κάκτος, 1981. Σελ. 243. Δρχ. 300. ΚΑΤΣΑΝΕΒΑΣ ΘΟΔΩΡΟΣ Κ. Τό σύγχρονο συνδικαλιστικό κίνημα στήν Ελλάδα. ’Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1981. Σελ. 215. Δρχ. 300. ΣΤΑΜΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΧΡ. Ή πολιτική γραμμή τού «Βήματος» κατά τήν έπταετία 1967-1974. (Πολιτική μελέτη). Πρόλογος Γ. Κ. Βλάχου. ’Αθήνα, 1981. Σελ. 433. Δρχ. 500. ΑΜΙΝ Σ. - ΑΞΤ X. Γ. - ΦΡΑΝΚ Α. ΓΚ. ΚΟΛΜ Σ. Κ. - ΣΠΑΝΤΙΓΙΕΡ ΜΠ. - ΣΑΦΙΕΧ Α. - ΡΑΟΥΪ Μ.Α. - ΑΡΣΕΝΗΣ Γ. - ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΣ Κ. - ΛΑΖΑΡΗΣ Α. - ΜΠΑΜΠΑΝΑΣΗΣ ΣΤ. - ΠΑΓΚΑΛΟΣ Θ. - ΠΑΓ1 ΑΝΤΩΝΙΟΥ Γ. Μετάβαση στό σοσιαλισμό. Οί διαστάσεις τής δομικής άλλαγής. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Α. Γ. Παπανδρέου. ’Αθήνα, ’Αλέτρι, 1981. Σελ. 351. Δρχ. 350.

INTERNATIONALE SITUATIONNISTE. Τό άληθινό σχίσμα στή Διεθνή. Μετ. Θέμη Μιχαήλ. Κεφάλαιο καί ’Επανάσταση. ’Αθήνα. ’Ελεύθερος Τύπος, 1981. Σελ. 118. Δρχ. 150. ΧΩΔ ΓΚΑΣ. Τό άντιπάλεμα. Μετ. Θ. Κακλαμανάκη. Αθήνα, Σύγχρονη ’Εποχή, 1981. Σελ. 109. Δρχ. 120.

θνεϊς σχέσεις. ’Αθήνα, Σάκκουλας, 1981. Σελ.

159. Δρχ. 300.

CORDOVA ARMADO — SILVA MICHHLENA HECTOR. Ή οικονομική δομή τής Λατινικής Αμερικής. Μετ. Σταύρου Καμπουρίδη. Αθήνα. Άναγνωοτίδης. Σελ. 141. Δρχ. 170.

Μ Ο ΥΣΙΚΗ ΥΑΡΓΓΩΝΙΔΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ. Τήνος. ’Ελληνική Παραδοσιακή ’Αρχιτεκτονική. ’Αθήνα, Μέλισσα, ■981. Σελ. 40. Δρχ. 300.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔΑΓΩΙΊΚΗ ΒΑΚΑΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡ. Κ. Ζητήματα ζωής καί άγωγής. Άνάτυπον έκ τού περιοδικού «’Ηπειρω­ τική Εστία». ’Ιωάννινα, 1981. Σελ. 32. Δρχ. 50. ΒΛΟΝΤΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ Γ. Τρεις λίβελοι. ’Αθήνα, 1981. Σελ. 190. Δρχ. 200. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. Γιά νά γνωρί­ σουμε καί νά διαπαιδαγωγήσουμε σωστά τό παιδί. Β' έκδοση. Πάτρα. Σελ. 237. Δρχ. 320.

ΑΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ. 1. Ή ρεζέρβα. Αθήνα, Ιθά­ κη. 1981. Σελ. 123. Δρχ. 400.

ΓΛΩΣΣΑ Κείμενα σημειολογίας. Έπιλογή-μετάφραση Κω^ ή Παπαγιώργη. ’Αθήνα, Νεφέλη, 1981. Σελ.

235· Δρχ. 280.

ΒΙΑΝ ΜΠΟΡ1Σ. Ά ς άρχίσει ή μουσική... Μετ. Μάγδας Οίχαλιώτου. ’Αθήνα, Νεφέλη, 1981. Σελ.

185. Δρχ. 200.

ΚΟΝΤΟΣΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Γ. Διάλεκτοι 8αί ιδιώματα τής νέας έλληνικής. Αθήνα, 1981. Σελ· 135. Δρχ. 400.

ΑΘ ΛΗΤΙΣΜ Ο Σ Λεύκωμα ’Ολυμπιακών Αγώνων 776 π.X.-1896-1980. ’Αθήνα, ’Ολυμπιάδά. Σελ. 28». Δρχ. 1500. ΊΑΠΑΓΡΗΓΟΡΑΚΗΣ ΜΑΝΩΛΗΣ. Ό ί’ποβρύ-

ΚΑΛΟΝΑΡΟΣ ΠΕΤΡΟΣ. Μάνη. Κάστρο τής παράδοσης. ’Αθήνα. Πατσιλινάκος, 1981. Σελ.

192. Δρχ. 300.

*ΔΤΡΙΚΗ

ΚΑΡΒΕΛΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Δ. Θησαυροί τού λαϊ­ κού μας πολιτισμού. ’Αθήνα, 1981. Σελ. 303. Δρχ. 300.

γΕΩΡΓΟΥΑΙΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΝΤ. Κύτταρα F στύν ελληνικό πληθυσμό. Μελέτη μέ άνοσοφθορι° μ!>· Αιατριβή γιά διδακτοοία. ’Αθήνα, 1980. Σελ. 158.

ΚΑΣΣΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ Δ. Λαογραφία τής Μέοα Μάνης. Τόμος Β': Πνευματική ζωή. ’ Αθήνα.

1981. Σελ. 223. Δρχ. 350.

ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ NIK. ΧΡ. Τό βιβλίο τού διαβητιου· Αθήνα, 1981. Σε).. 59. Δρχ. 200.

ΜΕΡΔΙΕ ΜΕΛΠΩ Ο. Τραγούδια τής Ρ ο ύ μ ε λ θ ? · Ιστορική καί Λαογραφική Βιβλιοθήκη, άριθ· I»· Αθήνα, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. 198'· Σελ. 95. Δρχ. 250.

’Ελληνικά τραγούδια πόπ-ρόκ. Αθήνα, Σπηλιώτης. Σελ. 110. Δρχ. 180.

Στίχοι-παρτιτούρες-συνεντεύξεις.

φ ΟΡΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Δ. ’Από τίς άνευθυνότητες «Ευθύνης» γιά γλωσσικά καί όρθογραφικά. Θεσσαλονίκη^ 1981. Σελ. 29. Δρχ. 60.

ΜΑΚΡΗΣ ΚΙΤΣΟΣ Α. 'Ελληνική κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ή παράδοση καί σύγχρονη χειροτεχνία. ’Αθήνα· ΕΟΜΜΕ.Χ, 1981. Σελ. 56. Δρχ. 100.

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ

Αγραφα. ’Αθήνα, 1981. Σελ. 140. Δρχ. 300.

ΚΛΑΣΙΚΗ Π Α ΙΔ Ε ΙΑ ΙιΟΥΤΡΙΔΗΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ Ε. Ό χορός; τού

M ouLE ALAN. Προβλήματα πέψης. Πρόληψη, εςιαπεία χωρ(ς φάρμακα. Μετ. Γ. Κυπραίου. Αθήνα, Διόπτρα, 1981. Σελ. 117. Δρχ. 200.

ΓΛΥΠΤΙΚΗ Ϊ

[Ο ΙΗΣΗ

___

( ,ν »Α ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ. Ό γλυπτός διάκοσμος

Α(). ν<!°θ Της Παναγίας στό μοναστήρι τού Όσιου Μ ΙΧΛ ΙΙΛ -Λ ΕΔ Ε ΜΑΡΙΑ. Ή φορεσιά τής Με*11’ γείτιοσας (1800-19.30). Αθήνα, Μπογά'αή?· 1981. Σελ. 79 + εΙκόνες. Δρχ. 350.

ΝΟΜ ΟΘΕΣΙΑ ΙΑ ΙΡ Ο Υ ΜΙΧΑΗΛ ΙΩΑΝ. Νόμος. Νομονομία, νομοτέλεια, κοσμονομία. Προλογίζει δ Λημήτρης Σιατόπουλος. ΆΟήναι, 1980. Σελ. 273. Δρχ. 500.

Δ ΙΕ Θ Ν Ε ΙΣ ΣΧ ΕΣΕΙΣ ΒΛΡΒΑΡΟΥΣΗΣ ΙΙΛΡΙΣ 114

I I«αγωγή στίς διε

I Ιελοποννηοιακό Λαογραφικό Ίδρυμα. γος. Ναύπλιο. 1981, Σελ. 89. Δρχ. 200.

ΘΩΜΑΣ

Δ,

Τραγούδια

1. Δρχ. 80. ΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ποίηση δωματίου, ιθήνα. Ίκαρος, 1981. Σελ. 26.

Κ α τα λ α

ΓΟΣΚΑ-ΚΑΜ ΙΙΑ ΣΟΥΔΑ, Δαογραφικά θέα- Μευοαλικων Άγράφων 'Αθήνα, 198’ 246 Δρχ 350 ΙΣΕ ΙΣΟΣ

Υ ΐκ ίΙ^ ι-^ '^Ό θ ή κ η τής έν Άθήναις Άρχαιολο1> Ι-ταιρείας, άριθ, 95. Αθήνα, 1980. Σελ.

50 + '(κάνες. Δρχ 900

^ Ώ Γ Ρ Λ Φ ΙΚ Η ΑΛΟΙ ΕΗΟΠΟΥΛΟΥ K W J *· ™ * » £ ;,ρου. Αθήνα. Φιλιπποτης. 1981. *.ιλ. \!.ύ !!Λ ν,Α Μ θ 1 ΑΗΜΙΓ1ΡΗΣ Σχί διιι Ια V ,,1 Αθήνα, Εθνική Μιναχοθή» |0 ||""" ^(-α ν δ ρ ο υ Σούτζαυ Σ ι/ 22* Δι

30. ,ΑΥΡΙΔΟΥ

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ.

Εντρυφήματα.

Ποίηση. Θεσσαλονίκη, 1981. Σελ. 130. Δρχ. 200. ΜΟΥΖΑΚΗ ΜΑΧΗ. "Αλλες ημιπληγίες. ’Αθήνα, 1981. Σελ. 63. ΜΟΥΖΑΚΗ ΜΑΧΗ. Νεφερτίτη. ’Αθήνα, Ά ν τιπαράλληλα, 1980. ΜΟΥΛΙΟΣ ΦΑΝΗΣ. Μετά τή βροχή. ’Αθήνα, Δωδώνη, 1981. Σελ. 44. ΞΑΝΘΟΠ ΟΥΔΟΣ ΛΕΦΤΕΡΗΣ. Περιπέτειες πλανόδιου σωματοφύλακα όνείρων. ’Αθήνα, Νε­ φέλη, 1981. Σελ. 56. Δρχ. 80. ΠΑΥΛΑΚΟΥ ΔΗΜΗΤΡΑ. Ή ν ούσα όν. ’Αθήνα, Ceres. Σελ. 54. ΡΙΤΣΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Συντροφικά τραγούδια. ’Αφιέρωμα στά 40 χρόνια τού ΕΑΜ. ’Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1981. Σελ. 204. Δρχ. 280. ΣΑΚΚΕΤΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ Π. Υμνώντας τίς μού­ σες μου. Άθήναι, 1981. Σελ. 109. Δρχ. 100. ΣΗΘΑΣ Π. Σκόρπιες ρίμες. ’Αθήνα, 1981. Σελ.

117.

ρήμα. Β' έκδοση. Πειραιάς, Αισχύλος, 1981. Σελ.

445. Δρχ. 350.

ΧΑΙΝΩ ΡΑΙΗΜΟΝ. Ή Ζαζί στό μετρό. Μετ. Γεωργίας Κατωπόδη. Γράμματα/Αογοτεχνία, Δριθ. 27. Αθήνα, Γράμματα, 1981. Σελ. 174. Δρχ. 180.

ΣΟΑΟΧΟΦ ΜΙΧΑΗΛ. Ό ήρεμος Ντόν. Τόμος Β'. Μετ. Άντρέα Σαραντόπουλου. Σύγχρονη Λο­ γοτεχνία, άριθ. 2. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1981. Σελ. 555. Δρχ. 400.

ΚΕΜΑΛ ΓΙΑΣΑΡ. Ίντζέ Μεμέτ (Μεμέτ ό ψηλό­ λιγνος). Μυθιστόρημα. Μετ. Έρμου Άργαίου. Δθήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 428. Δρχ. 500.

ΦΡΑΝΣ ΑΝΑΤΟΛ. Ή άνταρσία τών άγγέλων. Μετ. Αόυσκας Άβαγιανού. Αθήνα, Αστέρι, 1981. Σελ. 261. Δρχ. 300.

ΜΩΥΣΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. ’Αγαπημένε μου Άνχελ. ’Αθήνα, 1981. Σελ. 78.

KEROUAC JACK. Στό δρόμο. Μετ. Δήμητρας Νικολοπούλου. Αθήνα, Πλέθρον, 1981. Στλ. 376. Δρχ. 460.

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΡΟΜΠΕΡΤ Ε. Άλμουρικ. Μετ. Γιώργου Ν. Μπαλάνου. Αθήνα, Σελεφαίς, 1981. Σελ. 191. Δρχ. 200.

ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ό γάμος, ή δια­ θήκη, καί οί έρωτες... ’Αθήνα, Εστία, 1981. Σελ.

214. Δρχ. 220.

ΓΕΕ HOWARD. Τό σημάδι τού δράκοντα. Κούνγκ Φού 1. Μετ. Ά . Ά ιδίνη. Αθήνα, Κά* τ°ς, 1981. Σελ. 197. Δρχ. 250.

ΧΟΛΛΑΝΤΕΡ ΞΑΒΙΕΡΑ - ΤΣΑΜΠΕΡΣ ΜΑΙΡΙΛΥΝ. Τό .γλυκό κορμί τής Μαίριλυν. Μετ. Α. Άιδίνη. Αθήνα, Κριός, 1981. Σελ. 219. Δρχ.

230.

ΠΑΑΑΜΙΩΤΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Τό πάρκο. Εξάν­ τας, 1981. Σελ. 151. Δρχ. 200.

ΜΝΑΤΣΚΟ ΛΑΝΤΙΣΛΑΒ. Ό θάνατος λεγόταν Ενγκελχεν. Μετ. Διονυσίας Μπιτζιλέκη. Αθήνα, θεμέλιο, 1981. Σελ. 343. Δρχ. 200.

ΚΕΤΣΗΣ ΜΑΝΘΟΣ. Μιά ζωή χαμένη. ’Αθήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 302. Δρχ. 350. ΜΥΡΙΒΗΛΗΣ ΣΤΡΑΤΗΣ. Ό Πάν. Γ έκδοση. Νεοελληνική Λογοτεχνία, άριθ. 257. ’Αθήνα, Εστία, 1981. Σελ. 137. Δρχ. 220.

ΡΑΒΑΝΗΣ-ΡΕΝΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Τό ημερο­ λόγιο τής προσφυγιάς ένός άντάρτη. ’Αθήνα, Ήριδανός, 1981. Σελ. 293. Δρχ. 350. ΣΚΡΟΥΜΠΕΑΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Τά φίδια στόν Κολωνό. Δυτικές Συνοικίες, άριθ. 1. ’Αθήνα, Ανδρομέδα, 1981. Σελ. 110. Δρχ. 120. ΣΠΗΛΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Ε. ’Αγάπη μέ καλπασμό. Άθήναι. Σελ. 137.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ ΑΜ ΠΑΤΖΗ ΡΙΑ. Ή πεταλούδα. ’Αθήνα, Καραβίας, 1981. Σελ. 176. Δρχ. 250. ΑΝΔΡΕΑΔΟΥ ΤΑΤΙΑΝΑ. Συντυχία. Τςιάμ/Λογοτεχνία, άριθ. 136, Θεσσαλονίκη, Έγνατία, 1981. Σελ. 50. Δρχ. 80. ΒΟΡΝΙΝΓ Κ ΑΙ I ΗΛΙΚ1Ι. Ούτε Αντιγόνη ούτε Ελένη. Πεζογραφήματα. ’Αθήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 126. Δρχ. 200. ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΙΛΣΩΝ, Η πολιτείατωνείδώλων. Διηγήματα άλληγορικά. Αθήνα. Δωδώνη. 1981.

ΙΑΤΡΙΔΗ ΙΟΥΛΙΑ. Καβαλάρης στόν άνεμο. Μυ­ θιστόρημα. Η Γχδοοη. Αθήνα. Άιιοενίδης. Σελ 233. Δρχ. 270. ΙΑ IΙΊ Λ Η ΙΟΥΛΙΑ. Στίς πέντε τήν αυγή. Αθήνα 'Εστία, 1981. Σελ. 228. Δρχ. 220 Κ Α ΙΡΛ ΚΗ Σ ΠΟΤΗΣ. Ό έπίορχος Μυθιστό-

I Ιβ

ΜΠΑΡΘΕΛΜ ΝΤΟΝΑΑΝΤ. Ή ζωή τής πόλης. , εε· Ρένας Χατχούτ. Γράμματα/Αογοτεχνία, ριθ. 29. Αθήνα. Γράμματα, 1981. Σελ. 143. Δρχ. 160. ^ΠΑΑΝΣΟ ΜΩΡΙΣ. Καταδίκη σέ θάνατο. Μετ. ιιυι ^°λωμοϋ. Αθήνα, Νεφέλη, 1981. Σελ. uy· Δρχ. 150.

ΤΡΑΥΛΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝ'ΓΩΝΗΣ Κ. Ή Κρου­ σταλλένια. Αθήνα, Μπάυρον. Σελ. 208. ΔρΧ· 250.

οκΤ°ίΫΛ ΑΡΘ °Υ Γ ΚΟΝΑΝ. Τό σκυλί τών Μπάδλ ο 1 έκδοση. Μετ. Ξ. Χατζηγρηγορίου. Βι0 ήκη ςιένων Συγγραφέων, άριθ. 24. Αθήνα, * “ λοξίας, 1981. Σελ! 177 Δρχ. 250.

ΑΖΑΡ ΕΜΙΛ. Τό άγχος τού βασιλιά Σολομώντα· Μυθιστόρημα. Μετ. Ρένας Μουρελάτου-ΊγγλέαηΑθήνα, Πύλη, 1981. Σελ.'279. Δρχ. 380.

ELULA. Α λίκη στή χιίιρα τών γυναιτ , ' , Π · X Παντελάκη. Αθήνα. Κάκτος, 1981. Σελ· «Ο. Δρχ. 230.

ΑΣΙΜΩΦ ΙΣΑΑΚ. Πλανήτες. Μετ. X. Ξ ε ν ο ύ λ η Αθήνα, Κάκτος, 1981. Σελ. 250. Δρχ. 250.

κ ο Ν/ ΙΙΚ Ε ΡΑΫΜΟΝ. Μέ τό διάβολο στό βλ,„Η, 11 _έκδοση. Μετ. Μίνας Ζωγράφου. ΒιΓ,,ι ,'|κτ| -ένων Συγγραφέων, άριθ. 21. Αθήνα, Γαλαξ(ας, ,98). Σελ 135 Δρχ. 220.

ΓΙΟΝΓΚ ΕΡΙΚΛ. Ίλιγγος. Μετ. Ε. Κιούση· Αθήνα, Κάκτος. 1981. Σελ. 331. Δρχ. 350. ΠΟΝΓΚ ΕΡΙΚΑ. Τό διαζύγιο. Μετ. Ε. Κιούοη· Αθήνα. Κάκτος. 1981. Σελ. 359. Δρχ. 400.

1ΌΥΑΙΛΝΤ ΟΣΚΑΡ. Τό πορτραίτο τού Nt<V‘“ v Γκρέυ, Μετ. Ά ρ η 'Αλεξάνδρου. 'Αθήνα. ΓκΟ® στης. Σελ. 206, Δρχ. 220. /■ΟΛΑ ΕΜΙΔ. Ή ταβέρνα. Μετ. Νίκον Άολάνσγλσυ, Κλασική Λογοτεχνία. Λι Αθήνα, /αχαρόπουλος. 1981, Σελ.

400

Μω|Ι,Λ Κ ΐίΦ ΑΝΑΤΟΛ. Καπνός καί άθάλη. γ ’ υ θ ι ο τ όΆη’ημα. τ ω ι. μ .. . ............. Μετ. Δέσποινας Καμπάνη-Δετζώρτζη. Λθήνα, Κέδρος.

1981. Σελ.

399. Δρχ.

450. pjTy -

^ *ΙΟΥΡΙ, "Οταν φεύγουν οί φάλαινες, ■tom- . ^ « έ Υ ή Κσύρτσβικ. Αθήνα, Άλμπαζ· Ι9«Ι. Σελ. 122. Δρχ. 180

1ΙΟ/|.ψ () β(Μφ)ής προφήτης. Μετ. ΣωΌλικιά. Αθήνα. 'Οδυσσέαε. 1981. Σελ.

Μ ΕΛΕΤΕΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΤΑΚΗΣ. Έ ξι γερμανοί λυρικοί σύν ένας. Αθήνα, Έποπτεία, 1981. Σελ. 151. Δρχ.

300. ΔΟΞΑΣ ΤΑΚΗΣ. Δοκίμια. Αθήνα, 1981. Σελ.

232. Δρχ. 300. ΝΟΤΑΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΩΤ. Σχόλια γιά τίς γνώ­ μες έκπροσώπου τής Εταιρείας Ελλήνων Φιλο­ λόγων πάνω στήν έλληνική γλώσσα καί γραμμα­ τεία. Αθήνα, 1981. Σελ. 15. Δρχ. 50. ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ ΑΣΗΜΑΚΗΣ. Άγγελος Σικελιανός ή τά πολιτικά πρόσωπα τών θεών. Αθήνα, Κέδρος, 1981. Σελ. 30. Δρχ. 100.

ΘΕΑΤΡΟ ΑΡΜΕΝΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Τό σόι. Αθήνα. Γνώση, 1981. Σελ. 129. Δρχ. 180. ΚΑΜΠΑΝΕΛΗΣ I. Θέατρο. Τόμος Γ : Πρόσωπα γιά βιολί καί ορχήστρα. Τά τέσσερα πόδια του τραπεζιού. Ό μπαμπάς δ πόλεμος. Αθήνα, Κέιιιυ ι V.1 324. Λον. 400. μ μ υ Ό Υ Ρ Α Κ Η Σ ΑΝΑΡΙΑΣ. Τρία Gay μονόϊρ α « α Αθήνα. Γνώση. 1981. Σελ. 37. Δρχ. 130.

ΝΑΚΟΠΟΥΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Β - 120 δ άν­ θρωπος τού μηχαν...... ., κοινωνικό τοε.ς πράξεις. Αθήνα, 1981. Σιλ. η .

ΠΑΠΑΓΓΕΛΟΥ ΡΟΗΣ. Διττά. ’Αθήνα, Διογέ­ νης, 1981. Σελ. 63. ΡΩΤΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Θέατρο καί άντίσταση. Κέν­ τρο Μαρξιστικών Ερευνών. ’Αθήνα. Σύγχρονη Εποχή, 1981. Σελ. 84. Δρχ. 100.

ΜΠΑΤΣΗ Λ1ΛΙΑΝ. Βαρύτατο τίμημα 1941-1952. ’Αθήνα, Δωδώνη, 1981. Σελ. 183. Δρχ. 280.

Γ Ε Ω Γ Ρ Α Φ ΙΑ - Τ Α Ξ ΙΔ ΙΑ

ΣΑΝΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ Κ. Βήματα λευτεριάς. ’Απομνημονεύματα καπετάν Άδάμη Κρασανάκη. ’Αθήνα, Κνωσός, 1981. Σελ. 172.

ΑΛΙΠΡΑΝΤΗΣ ΝΙΚΟΣ ΧΡ. Ήλιοθάλασσα τού Αιγαίου. Ταξιδιωτικά. Βιβλίο Α'. Παριανή Βι­ βλιοθήκη, άριθ. 9. ’Αθήνα, 1981. Σελ. 170. Δρχ.

ΤΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΡΙΣ. Διπλή διαδρομή. Τε­ τράπρακτο μέ πολλές σκηνές καί έναν επίλογο. Αθήνα, Δαίδαλος, 1981. Σελ. 104. Δρχ. 200.

ΠΑΠΑΓΓΕΛΟΥ 1ΩΑΚ. Χαλκιδική. Θεσσαλο^8η, Μαλλιάρης-Παιδεία, 1981. Σελ. 320. Δρχ.

ΤΑΚΟΠΟΥΑΟΣ ΠΑΡΙΣ. Ντίσκο. Τετράπρακτο. Δαίδαλος, 1981. Σελ. 106. Δρχ. 200.

Α Ρ Χ Α ΙΟ Λ Ο Γ ΙΑ

ΧΑΤΖΗΠΑΝΤΑΖΗΣ ΘΟΔΩΡΟΣ. Τό κωμειδύλλιο. Τόμοι A ' + Β'. Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη/Θέατρο, άριθ. 41. ’Αθήνα, 'Ερμής, 1981. Σελ.

295 + 277. Δρχ. 500 (οί 2 τόμοι).

ΚΡΑΒ ΑΡΤΟΓΙ ΑΝΝΟΣ ΔΡΟΣΟΣ. Κατάλογος νομισματικών ευρημάτων Καλλιπόλεως, άνασκαψής 1978. Ανάτυπο άπό τά «Τετράμηνα», τεύχος 19-20. "Αμφισσα, 1981. Σελ. 1309-1340. Δρχ. 50.

ΧΟΥΡΜΟΥΖΗΣ Μ. Ό Λεπρέντης. Κωμωδία. Νεοελληνικά Κείμενα. ’Αθήνα, ’Ιθάκη, 1981. Σελ.

67 + πίνακες. Δρχ. 170. ΧΡΥΣΟΥΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Τά έγκαίνια. ’Αθήνα. Γνώση, 1981. Σελ. 131. Δρχ. 180. ΒΑΛΕΝΤΙΝΙ ΚΙΑΡΑ. Ή ιστορία τού Ντάριο Φό. Μετ. Νάσας Παπαμικρούλη. ’Αθήνα, ‘Ιστορικές ’Εκδόσεις, 1981. Σελ. 223. ΦΟ ΝΤΑΡΙΟ. Λά Τζουλαράτα. Μετ. Μάνιας Πο­ λίτου. Αθήνα, Ιστορικές ’Εκδόσεις, 1981. Σελ.

128. Δρχ. 160. ΦΟ ΝΤΑΡΙΟ. - Μπούμ-μπούμ - Ποιος είναι; - Αστυνομία. Μετ. Νάσας Παπαμικρούλη. Αθήνα, 'Ιστορικές Εκδόσεις, 1981. Σελ. 127. Δρχ. 160. ΦΟ ΝΤΑΡΙΟ. "Ολοι ένωμένοι! "Ολοι μαζί! Μά συγνώμη, αύτό δέν είναι τ' άφεντικό; Μετ. Στέ­ λιου Μανούσακα. Αθήνα, Ιστορικές 'Εκδόσεις.

1981. Σελ. 118. Δρχ. 150.

Αρχει ον Ίωάννου Καποδίστρια. Ιστορικά Κείμενα. Τόμος Γ'. Κέρκυρα, 1980. Σελ. 493· Δρχ. 1000. ΓΑΡΟΥΦΑΛΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΕΥΑΓΓ. Κείμενα καί άναμνήσεις άπό τόν τραγικό Δεκέμβριο 1944· ’Αθήνα, 1981. Σελ. 578. Δρχ. 600. ΓΕΩΡΓΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Στόν πόλεμο τής ’Αλβανία? (χρονικό τού έπους 40-41). Αθήνα. Θ ο υ κ υ δ ί δ η ? · 1981. Σελ. 82. Δρχ. 120. ΓΥΦΤΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Μαρτυρίες Yl(i τήν ελληνική αντίσταση 1941-1944. ’Αθήνα· 1981. Σελ. 294. Δρχ. 400. ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ Κ. Λιηγή'"11? συμβάντων τής έλληνικής φυλής. 'Από τά !?' έως τά 1836. Ε(οαγωγή-εύρετήριον-έπιμέλε1<ι Τάσου Ά θ . Γριτσόπουλου. 'Εταιρεία Πελοπον νησιαχών Σπουδών, άριθ. 3, Άθήναι. 1981.

302 + 18. Δρχ. 400.

ΜΑΡΤΥΡΙΚΙ ΛΜΟΣΤΟΛΙΛΗΣ Π ΕΊΡ Ο Ι, Οσα θυμάμαι 1900-1969. Λ Γκαρνιζόν Ούσιάκ 1922-1921 Αθήνα. Κέδρος. 1981, Σελ. 243. Λρχ. 300. ΚΟΑΛΙΟΙΙΟΥΛΟΣ ΘΟΔΩΡΟΣ I Αθήνα. 1981, Σελ. 294. Δρχ, 100

I 18

Ανάμνηση

ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ ΑΡΓΙΝΗ Γ Ή Σινοία Σχολή ιΊ? Ά γ. Λίκατερίνης οτό Χάνδακα κατά τήν τής Ενετοκρατίας. Αθήνα, Βιβλιοπωλείο tu Βιβλιοφίλων. 1981. Σελ. 79. Δρχ. 250.

Γ^μανία (δυτική). Βερολίνο. Τόμοι A ' + Β'. Αθήνα, Hachette-Γιαλλελής, 1981. Σελ. 825 + β· Δρχ. 1800 (οί δύο τόμοι).

ΑΓΙΑΣΟΣ. Διμηνιαίο περιοδικό τού «Φιλοπρόο01! Συλλόγου Άγιασωτών». Τεύχος 4. Δρχ. 30.

ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΑ. Περιοδική έκδοση τού Πελοποννησιακού Λαογραφικού 'Ιδρύματος. Τόμος Β'. Δρχ. 400.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ. Φιλολογικόν ιστορικόν καί λαογραφικόν περιοδικόν σύγγραμμα. Τεύχος 2. Δρχ.

250. ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Όργανο τής Πανελλή­ νιας 'Ομοσπονδίας Έκδοτών-Βιβλιοχαρτοπωλών. Φύλλο 31. ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΠΥΡΓΕΤΟΥ. Μηνιαία εφημερίδα τού ’Εκπολιτιστικού Μορφωτικού Συλλόγου ΓΙυργετού. Φύλλο 3.

ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Ανεξάρτητη μη2^ ι ° βεροδιαστημική έφημερίδα. Φύλλο 16. Δρχ.

Β Ο Λ ΙΚ Α ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Τεύχος 63. Δρχ. 100. ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙ. ’Επιλογές δισκογραφίας. Τεύ3. Δρχ. 120. ‘^ Ό Φ Ι Α Ι Α . Τριμηνιαίο περιοδικό άναδρομιI? βιβλιογραφίας. Τεύχος 13-14-15. Δρχ. 150.

7Λ Τ '· ^ Ί ν>άτικη έπιθεώρηση. Τεύχη 72, 73 καί / 5 · Λ ρ χ . 40.

τ η -^ Ι.Ιίί Περιοδική έκδοση τού παραρτήματος Ις Ε Ε·Φ· Φύλλο 13.

ΕΓ1ΕΤΗΡ1Σ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. Τόμος ΜΔ71979-80. Δρχ. 1250. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟ­ ΤΗΤΩΝ. Τεύχος 1. Δρχ. 350. ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό φιλοσοφίας καί παιδείας. Τεύχος 60. Δρχ. 150. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΗ ΔΟΜΗΣΗ. Τεχνική έπιθεώ­ ρηση. Τεύχος 14. Δρχ. 100. ΖΥΓΟΣ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 47. Δρχ.

250.

-ΚΦ ΡΑΣΙΣ ΤΗΣ Π ΑΤΡΙΩ ΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩ!,1Σ ΔΗΜ Ο ΚΡΑΤΙΚΗ Σ ΕΝΩΣΕΩΣ. Μηα έφημερίς. Φύλλο 14-15. Δρχ. Η).

λάδ?,**< ι )· ^"νδεομος Βιομηχάνων Βορείου Έλξ· Γι'0Χ°ς 186-187. Δωρεάν. δικιη s ΑΛΛΑΓΗ Ανεξάρτητη Λίμηνη Ιχ^ η · έ ο Τ ΟΤ,Χθύ Προβληματισμού μέ ιδιαίτερο ένΦύλλη βήμα Αγίων 'Αναργύρων 'Αττικής. '*■ Λρχ. | SO.

• ...A

λ i w n f i ’Y V i u .

I εΰΥΟ ζ

Η ΜΑΧΗ. Εφημερίδα Άχαρνών-Κάτω Πότη υ·/ο^Μ^

ΧΙΩΤΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Πολιτικές θόβ ληνικό άντιφασιοτιχό κίνημα στή Μέ »αλή. Αθήνα, 1981 Σελ. 480 Δρχ. 400

ΔΩΔΩΝΗ. ’Επιστημονική επετηρίδα τής Φιλο­ σοφικής Σχολής τού Πανεπιστημίου Ίωαννίνων. Τόμος Η'. Δρχ. 925.

ΕΛΕΥΘΕΡΑ. Μηνιαίο πολιτικό περιοδικό. Τεύ­ χος 3. Δρχ. 50.

Γϊ Ε Ρ ΙΟ Α ΙΚ Α Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΑ

ΔΙΟΤ1ΜΑ. Έπιθεώρησις φιλοσοφικής έρεύνης. Τεύχος 9. Δρχ. 500.

δΐηνιαία ίπι0·ωσησΐ| toi' βιβλίου

σίων. Φύλλο 47. Λρχ. Β).

Λ ? 44. Λρχ, |20

Η 'ΠΈΛΛΑ Περιοδική έκδοση. Τεύχος 3. Δρχ.

ΛΟΓΟΙ. I π>χος 32.

70.

1 19

ΗΧΟΣ HI-FI. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχη 101 και 102. Δρχ. 50.

ΣΤΕΡΕΟ. Μηνιαίο περιοδικό Hi-Fi, μουσική? καί video. Τεύχος 77. Δρχ. 50.

ΘΡΑΚΙΚΗ ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ. ’Ετήσια έκδοση τού Μορφωτικού 'Ομίλου Κομοτινής. Τόμος Α'. Δρχ.

600.

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ. Τριμηνιαία έκδοση επι­ στημονικού προβληματισμού καί παιδείας. Τεύ­ χος 11. Δρχ. 120.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Μηνιαίο περιοδικό Ιστορικής ύλης. Τεύχος 159. Δρχ. 100.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Μηνιαία περιοδική έκ­ δοση γραμμάτων καί τεχνών. Φύλλο 57 καί 5°· Δρχ. 7.

ΚΑΝΑΛΙ 14. Διμηνιαία ναυτική επιθεώρηση. Τεύχος 4. Δρχ. 80. ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΑΙ ΜΕΛΕΤΑΙ. Περιοδικόν έπιστημονικόν σύγγραμμα. Τόμος Β . Δρχ. 500. ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑ. Μηνιαίο κινηματογραφικό περιοδικό. Τεύχος 2. Δρχ. 70. ΚΥΠΡΙΑΚΟΣ ΛΟΓΟΣ. Τεύχος 73. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχη 1297 καί 1300. Δρχ. 130. ΝΕΑ Π ΑΙΔΕΙΑ. Τρίμηνη έκδοση παιδευτικού προβληματισμού. Τεύχος 18. Δρχ. 250.

ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Περιοδικό προσχολικής άγωγής. Τεύχος 5-6. ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό γιά συλλέκτες. Τεύχος 10. Δρχ. 50. ΣΥΜΒΟΛΗ. Περιοδική έκδοση ’Επιμορφωτικοί Συλλόγου Παιανίας. Τεύχος 15. Δρχ. 50. ΣΥΝ ΚΑΙ ΠΛΗΝ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος -· Δρχ. 100. ΣΥΝ. Διπλό τεύχος 7-8. Δρχ. 60.

Μ ΑΖΙ - TOGETHER. Τεύχος 5. Δρχ. 18.

ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ. Περιβάλλον-ίστορία-λο°' γραφία-πολιτιστική παράδοση. Τεύχη 44, 45 κώ 46. Δρχ. 60.

ΜΥΡΙΟΒΙΒΛΟΣ. Τρίμηνη περιοδική έκδοση γιά τούς φίλους τού Μεσαιωνικού Ελληνισμού. Τεύ­ χος 1. Δρχ. 100.

ΤΑ ΨΑΡΑ. Μηνιαίο περιοδικό μέ ποικίλη ό^Ι άπό τά Ψαρά καί άπό τίς άγονες περιοχές ω* χώρας μας. Φύλλο 10-11-12.

Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. Τεύχος 11. Δρχ.

50.

ΤΕΤΡΑΜΗΝΑ.Τεύχος 19-20. Δρχ. 150.

Ο ΔΡΟΜΟΣ. Μηνιαίο δωδεκανησιακό περι­ οδικό. Τεύχη 5 καί 6. Δρχ. 40.

ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. Περιοδική έκδο^Ι τής Πανελλήνιας Πολιτιστικής Κίνησης. Το# ’ 8. Δρχ. 80.

Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία έπιθεώρηση. Τεύχη 43 καί 44. Δρχ. 100.

ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ. Μηνιαία έκδοση 0*^ ματος κεντρικής Μακεδονίας τού Τεχνικού | μελητηρίου τής Ελλάδος. Τεύχος 24. Δωρεάν·

Ο ΣΤΑΘΜΟΣ. Περιοδικό γιά τούς "Ελληνες στή Γερμανία. Τεύχος 8-9.

ΤΖΑΖ. Τρίμηνο μουσικό περιοδικό. Τεύχος Δρχ. 100.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΥΠΡΟΣ. Τεύχος 248-250.

ΤΟΜΕΣ. Μηνιαίο περιοδικό πνευματικού Λ0°| βληματισμού. Τεύχος 74-75. Δρχ. 100.

ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Δίμηνη έκδικιη γραμμάτων καί τε­ χνών, Φύλλο 7. Δρχ. 100. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ. "Οργανο τής «Κίνησης γιά τή Νεότητα». Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος I.

ΊΟ ΒΑΣΙΛΕΙΗΝΟΙΚΟ. Τρίμηνη έκδικιη γου Βααιλειωνοικουσών Αθήνας. Φύλλο 5. ΤΡΑΠΕΖΙΤΙΚΗ. Μηνιαίο όργανο τού £,,λ^ £ | των 'Υπαλλήλων τής Εθνικής Τραπέζης *ήί

ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ Ο ΠΥΡΦΟΡΟΣ. Διμηνιαίο περι­ οδικό. Τεύχος 25.

λάδος. Φύλλο 422. Δρχ. 1.

ΣΗΜΑΝΤΡΟ. Φύλλο 70.

ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ, Φιλολογικό. Ιστορικό. η ικό, λογοτεχνικό περιοδικό. Τόμος Λ ΛρΧ·

ΣΚΟΥΠΑ. I ιά τό γυναικείο ζήτημα. Τεύχος 5 Δρχ. 100.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ. Τεύχος 26. Λρχ 70.

ΣΚΥΡΙΛΝΑ ΝΕ Α. Φύλλο 58. Λρχ, 20. ΣΠΕΙΡΑ. Γλώοίΐα-ποίηαη, Τεύχος Η.

J

ΧΡΟΝΙΚΑ. Όργανον τού Κεντρικού κού Συμβουλίου τής 'Ελλάδος. Τεϋχο ΧΡΥΣΑ ΣΓΛΧΥΛ Μηνιαία λι λιτιοτική έπιθεώρηση. Τεύχος I. Λρχ.