Τεύχος 87

ΙΕΝΘΗΜΕΡΗ

•Μοτεχνες Ε. Λαδιά Ιόρνινγκ

X. Μεγαλυγ

ερωνυμάκη

Θ. Νιάρχος

'κιυοσούλ*ΐ£

Τ. Καζαντζής

τΓ Τ φ υρ ίδ ή ς

Β. Κάσσος

Δ. Χριστοδούλου

ΑΡΘ. 87 ·8.2.84 · ΔΡΧ. 120

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ομήρου 34, Αθήνα - 106 72 Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.26.910 Τεύχος 87 8 Φεβρουάριον 1984 Τιμή: Δρχ. 120 Εκδότης: Άννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Νίκος Στεφανάκης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, Δημήτρης Δεληπέτρος, Θεοδώρα Ζερβού, Βασίλης Καλαμαράς, Κώστας Καλημέρης, Ηρα­ κλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου, Ελένη Στεφανάκη Γραμματεία Σύνταξης: Γιώργος Σαρηγιάννης Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 - 75.14.958. Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριστοδουλάκος - 1. Κοριαλιάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Πειραιάς: ■Βιβλιοπωλείο «Κιβωτός» Δραγάτση 1 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτξιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Κύπρος: Πρακτορείο βιβλίου Χρ. Ανδρέου και Σία Ρηγαίνης 64 Λευκωσία Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α ΧΡΟΝΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ: Ευτυχισμένα τα γαλλόπουλα (Γράφει ο Μ.

Volkovitch)

2 5 6

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Α. Βόρνινγκ, Π. Γερωνυμάκη, Κ. Γκιμοσρύλης, Κ. Γουλιάμος, Ν. Ευθυμιάδη, Ν. Ησαία, Τ. Καζαντζής, Β. Κάσσός, Ε. Λαδιά, X. Μεγαλυνός, Θ. Νιάρχος, Δ. Παπαχρήστος, Σ. Σταυρακοπούλου, Β. Στεριάδης, Α. Σφακιανάκης, Π. Σφυρίδης, Δ. Χριστοδούλου

10

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΔΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Γράφει ο Νίκος Δήμου ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ: Γράφει ο Β. Χατζηβασιλείου ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ: Γράφει ο Β. Ραφαηλίδης ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Γ. Αράγης ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Η. Κεφάλας ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφουν ο Πέτρος Λεκαπηνός και η Μαίρή Κάσου

49 51 54 59 62 64

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο Β. Παγκουρέλης

51

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

71

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

77

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στον Κώστα Βάρναλη

ΧΡΟΝΙΚΑ Ευρετήρια περιεχομένων 1983 ΣΤΟ κεντρικό δεκαεξασέλιδο του τεύχους που κρατάτε στα χέρια σας θα βρείτε τα ευρετήρια με τα περιε­ χόμενα των τευχών του περασμένου χρόνου, χωρισμένα σε δυο εξάμηνα. Στο πρώτο, περιλαμβάνονται και τα περιεχόμενα των τελευταίων τευχών του 1982 με αριθμούς No 58 και No 59, που ήταν και τα πρώτα στη σειρά του δεκαπενθήμερου «Διαβάζω». Έτσι οι αναγνώστες μας μπορούν να αποσυνδέσουν το δεκαεξασέλιδο με τα ευρετήρια από το υπόλοιπο σώμα του περιοδικού και να τα δέσουν μαζί με τα αντίστοιχα τεύχη. Ζητούμε από τους αναγνώστες μας να μας συγχωρέσουν για την καθυ­ στερημένη δημοσίευση και τους υπο­ σχόμαστε ότι από δω και μπρος το ευ­ ρετήριο των περιεχομένων θα περι­ λαμβάνεται στο τελευταίο τεύχος κά­ θε εξαμήνου.

Ευχές ΠΟΛΛΕΣ ευχές δέχτηκε το «Διαβάζω» στη διάρκεια των εορτών, από επώνυ­ μους και ανώνυμους αναγνώστες του, από συνεργάτες και φίλους. Με ειλι­ κρινή συγκίνηση, ευχαριστούμε όσους μας έστειλαν τις ευχές τους και μας ζέσταναν με τα λόγια τους. Μέσα απ’ αυτό το μικρό σημείωμα αν­ ταποδίδουμε κι εμείς τις ευχές μας και στέλνουμε τις ευχαριστίες μας.

Σεμινάριο για φιλόλογους ΕΠΑΙΝΟΙ οφείλονται στα εκπαιδευτή­ ρια Ζηρίδη, που για όγδοο χρόνο ορ­ γάνωσαν επιμορφωτικό σεμινάριο με

προ λεγο μένα θέμα «Η διδακτική του δοκιμιακού λό­ γου και το πρόβλημα της έκθεσης ιδεών στο λύκειο» και στό; ους: Πρώ­ τον, να καταφανεί, με θεωρητική θεμελίωση και με πρακτικές εφαρμογές, η όλη προβληματική σχετικά με τη δι­ δασκαλία του δοκιμιακού λόγου στο λύκειο. Δεύτερο, να.συνδεθεί άμεσα, στα πλαίσια της διδακτικής πράξης, η διδασκαλία του δοκιμιακού λόγου με το πρόβλημα της έκθεσης ιδεών. Τρί­ τον, να δοθούν στους ακροατές ενδεικτικά-δυνητικά «σχήματα» διδα­ σκαλίας του δοκιμίου που να δη­ μιουργούν πλουσιότερες δυνατότη­ τες και περισσότερες προοπτικές για την προσέγγιση του προβλήματος της έκθεσης ιδεών. Το σεμινάριο, που το παρακολούθη­ σαν καθηγητές φιλόλογοι της δημό­ σιας και ιδιωτικής εκπαίδευσης, είχε για εισηγητές τους Τίτο Πατρίκιο, Φ. Κ. Βώρο, Γιώργο Κεχαγιόγλου, Νικήτα Παρίση, Δημήτρη Πλάκα, Λουκά Κούσουλα, Δ. Ν. Μαρωνίτη και Δημήτρη Πλατανίτη.

Δάνεια ΕΟΜΜΕΧ και βιβλίο ΣΤΙΣ 3 του Γενάρη ανακοινώθηκε από τον ΕΟΜΜΕΧ η ένταξη του εκδοτικού κλάδου στο καθεστώς των βιοτεχνι­ κών δανείων (ειδικά κεφάλαια της 197/78 απόφασης της Νομισματικής Επιτροπής), που εισηγήθηκε ο υπουργός αναπληρωτής Εθνικής Οι­ κονομίας κ. Βαΐτσος στην Τράπεζα Ελλάδος. Ο Σύνδεσμος Εκδοτών Βι­

βλίου, μαζί με τις ευχαριστίες του στην πρόεδρο του ΕΟΜΜΕΧ, Βάσω Παπανδρέου, υπογράμμισε ότι μ’ αυ­ τό το μέτρο θα θοηθηθούν σημαντικά οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις του κλάδου του βιβλίου να ξεπεράσουν την κρίση που από πολλά χρόνια τις μαστίζει και θα τις ενισχύσει στην προσπάθειά τους για οικονομική ανά­ πτυξη και για αποφασιστικότερη συμ­ βολή τους στην κοινωνική και πνευ­ ματική προκοπή του τόπου. Εμείς το ευχόμαστε και το ελπίζου­ με.

Ανέκδοτες εργασίες για τη Μικρά Ασία ΟΣΟΙ ασχολούνται με τη μελέτη και την έρευνα των θεμάτων της χιλιό­ χρονης ιστορίας του ελληνισμού της Ανατολής και έχουν ανέκδοτες εργα­ σίες τους, μπορούν να τις στείλουν για δημοσίευση στο 18ο τόμο του επι­ στημονικού περιοδικού συγγράμμα­ τος «Μικρασιατικά Χρονικά». Οι εργασίες, που θα πρέπει να υπο­ βληθούν μέχρι τις 29 Φεβρουάριου στη Γραμματεία της Ενώσεως Σμυρναίων, θα κριθούν από επιτροπή που την αποτελούν ακαδημαϊκοί, καθηγη­ τές πανεπιστημίου και ειδικοί επιστήΤα «Μικρασιατικά Χρονικά» αποτε­ λούν, μαζί με τη μηνιαία εφημερίδα «Μικρασιατική Ηχώ», το βασικό εκδο­ τικό έργο της Ένωσης Σμυρναίων. Το σωματείο αυτό μάλιστα, για να γιορ­ τάσει τα 25 χρόνια της «Μικρασιατι­ κής Ηχούς», θα διοργανώσει στην Αθήνα, παράλληλα με άλλες εκδηλώ­ σεις, μεγάλη έκθεση μικρασιατικού τύπου. Το σπάνιο υλικό που έχει συγκεντρωθεί θα καλύπτει τον περιοδικό και ημερήσιο τύπο που κυκλοφορού­ σε πριν από την καταστροφή του ’22, καθώς και επίσημα δελτία, ημερολό­ για και εφημερίδες που εκδόθηκαν στην Ελλάδα από τους ξεριζωμένους Έλληνες της Ανατολής και τα σωμα­ τεία του μικρασιατικού ελληνισμού.

χρονικα/3

Ισοπαλία σε εκπομπές για το βιβλίο ΣΤΙΣ αρχές του Γενάρη, σε μια ειδησεογραφική εκπομπή στριμωγμένη ανάμεσα σ’ ένα άλλο τηλεοπτικό πρό­ γραμμα και στις ειδήσεις, ακούστηκαν από την ΕΡΤ-2 πολλές αλήθειες για το βιβλίο και την αντιμετώπισή του από την πολιτεία. Παρ’ όλο το άγχος του παρουσιαστή για τον περιορισμένο χρόνο που. διέθετε, η συζήτηση με τους καλε­ σμένους του πρόβαλε κάποια αιτήμα­ τα και συμπεράσματα που σπάνια ακούγονται από κρατικά μέσα ενημέ­ ρωσης: Πρώτο, ότι δεν υπάρχει κρατι­ κή πολιτική για το βιβλίο. Δεύτερο, ότι δεν υπάρχουν δημοτικές και κοι­ νοτικές βιβλιοθήκες, και όσες υπάρ­ χουν δε λειτουργούν ώρες που να μπορεί να τις επισκέπτεται και ο ερ­ γαζόμενος. Αίτημα που το βλέπουμε συχνά στον ημερήσιο τύπο και που θά 'πρεπε κάποτε να ικανοποιηθεί, για να μην αποκλείεται ο εργαζόμενος από τα οφέλη της επίσκεψης του στη βι­ βλιοθήκη. Τρίτο, η επιδότηση των εκ­ δοτών από το κράτος όποτε αυξάνε­ ται η τιμή του χαρτιού, πράγμα πού συμβαίνει συχνά στον τόπο μας. Πριν κλείσει η εκπομπή, ο Αντώνης Σαμαράκης, με το πάθος που τον δια­ κρίνει, μίλησε για την ανάγκη που έχει ο κόσμος για το διάβασμα και επεσήμανε ότι στις φυλακές του Κο­ ρυδαλλού έχει δημιουργηθεί μια βι­ βλιοθήκη από έναν παπά και τα βιβλία της έχουν διαβαστεί πολλές φορές από τους κρατούμενους. Όπως μάθα­ με, από κείμενο του Λευτέρη Παπαδόπουλου, την άλλη μέρα συγγρα­ φείς, εκδότες και πολλοί θεατές της εκπομπής έστειλαν στη βιβλιοθήκη των φυλακών Κορυδαλλού 450 βιβλία για τους κρατούμενους. Εκτός από αυτή καθεαυτή την προσφορά τους, η πράξη τους δείχνει πόσο συμμετέ­ χουν και δηλώνουν τη συμπαράστασή τους στα προβλήματα που έθιξε η εκ­ πομπή και που δεν έχουν λυθεί από την πολιτεία. Αλλά για να μη μείνουμε στους επαίνους, θα σας θυμίσουμε και μια άλλη εκπομπή για το βιβλίο, που εν­ τάχθηκε στη σειρά «Μίλα ελεύθερα» που παρουσιάζει και επιμελείται ο λαμπρός ηθοποιός Στέφανος Ληναίος. Η εκπομπή, κατά τη γνώμη μας, θά 'πρεπε να λέγεται «Μίλα ελεύθερα αν προφτάσεις», γιατί ο δημιουργός της, προσπαθώντας να της δώσει μια ζων­ τάνια επιταχύνοντας το ρυθμό της ομιλίας του, το μόνο που κατορθώνει είναι, αντί να ζωντανέψει η εκπομπή, να μην επιζεί κανείς άλλος εκτός απ’ αυτόν. Στη συγκεκριμένη εκπομπή

του βιβλίου υποβαθμίστηκαν τα προ­ βλήματα -τα οποία ακούν οι αρμόδιοι απ' αυτή την εκπομπή- και τελικά μεί­ ναμε με το συμπέρασμα ότι δεν πρέ­ πει ν’ αγοράζουμε βιβλία αν οι πλασιέ που μας τα πουλάνε δεν είναι μέλη του επίσημου σωματείου πλασιέ.

Συνέδριο για την προστασία των μνημείων Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ των αρχαίων μας μνη­ μείων είναι ένα θέμα που άρχισε πρόσφατα να απασχολεί και πολλούς Έλληνες, εκτός από τους ειδικούς. Η έλλειψη παιδείας και η ακατάλληλη αγωγή για τον αρχαίο πολιτισμό, έκα­ ναν πολλούς από μας να αγνοούμε τον πλούτο της αρχαίας μας παράδο­ σης και πολλές, φορές μέσα από την άγνοιά μας να τον καταστρέφουμε. Για να μην αναφερθούμε σε περιπτώ­ σεις που καταστράφηκαν μνημεία ή αποσιωπήθηκε η ανακάλυψή τους, για να χτιστούν πάνω σ’ αυτά πολυκατοι­ κίες. Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων, στα πλαίσια των έντονων προβληματι­ σμών για την προστασία των μνη­ μείων, διοργανώνει το Μάρτιο του 1984 στην Αθήνα έκτακτο συνέδριο με θέμα «Οργανισμός της Αρχαιολο­ γικής Υπηρεσίας. Έργο και λειτουρ­ γία μιας υπηρεσίας για την προστασία των μνημείων σήμερα». Το συνέδριο θα επεξεργαστεί επιστημονικά το θεωρητικό πλαίσιο που θα αποτελέσει τη βάση για τη λειτουργία μιας υπη­ ρεσίας για την προστασία των μνη­ μείων σε έναν αποκεντρωμένο κρατι­ κό μηχανισμό, ενόψει της προγραμματιζόμενης σύνταξης νέου οργανι­ σμού του ΥΠΠΕ. Στο συνέδριο μπορούν να πάρουν μέρος οι εργαζόμενοι σε σχετικούς κλάδους και άλλοι ενδιαφερόμενοι._

ΕΝΑ θέμα που έχει απασχολήσει πολ­ λούς λογοτέχνες και πολιτικούς, η σχέση ανάμεσα στη λογοτεχνία και την πολιτική πραγματικότητα, είναι ο κεντρικός άξονας του συνεδρίου που διοργανώνει το περιοδικό «Πολιορ­ κία» κάτω από το γενικό τίτλο «Συγ­ γραφέας και εξουσία». Το συνέδριο αυτό, μαζί με άλλες εκδηλώσεις, θα αποτελόσουν τις διε­ θνείς ημέρες λογοτεχνίας. Πιο ανα­

λυτικά, τα θέματα πού θα διερευνηθούν είναι: 1. Ανασκόπηση του πολιτι­ κού ρόλου και των σχέσεων του συγ­ γραφέα με την εξουσία μέσα από δια­ φορετικές κοινωνικές δομές. 2. Ο συγγραφέας αντιμέτωπος με την πο­ λιτική και κοινωνική πραγματικότητα (αυταρχική εξουσία: δικτατορία, απε­ λευθερωτικοί αγώνες) και 3. Ο συγ­ γραφέας στο πλευρό της εξουσίας (συμμετοχή στη διαμόρφωση της πο­ λιτικής διακυβέρνησης). Το περιοδικό, που εκδίδεται από την Εταιρεία Λογοτεχνίας και Τέχνης, φιλοδοξεί να φιλοξενήσει σ’ αυτό το συνέδριο σημαντικούς συγγραφείς από πολλές χώρες του κόσμου, κα­ θώς και πολλούς θεωρητικούς της λο­ γοτεχνίας. Στη διοργάνωση του συνεδρίου συμμετέχουν πολλοί κρατικοί φορείς: το υπουργείο Πολιτισμού και Επιστη­ μών, το υφυπουργείο Νέας Γενιάς, η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος και ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού.

Σύγχρονη Διαφήμιση ΟΤΑΝ ξεφυλλίζουμε παλιά περιοδικά, σταματούμε συχνά πολλή ώρα στις διαφημίσεις που φιλοξενήθηκαν στις σελίδες τους. Η εικόνα είναι εκείνη που κλέβει τη ματιά μας στην αρχή, αλλά ύστερα την παρατήρησή μας κερδίζουν το σλόγκαν, οι λέξεις που χρησιμοποιήθηκαν για να το φτιά­ ξουν, η αντίληψη που προβάλλεται για τα πράγματα της εποχής, η νοο­ τροπία του κοινού που θέλει να ερε­ θίσει και ·οι ανάγκες που θέλει να δη­ μιουργήσει. Η αισθητική της πάλι δεν διαμορ­ φώνεται και δεν επηρεάζεται μόνο από τα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής αλλά και από την εξέλιξη των γραφικών τεχνών. Από μια διαφημι­ στική καταχώριση μπορούμε να ανα­ γνωρίσουμε, από τη γλώσσα που χρη­ σιμοποίησε, από το προϊόν που προ­ βάλλει και την αισθητική της, ποια εποχή και μέσα σε ποιες ιδεολογικές συνιστώσες κατασκευάστηκε. Ήταν λοιπόν πολύ χρήσιμη για μας η παρατήρηση των διαφημίσεων του χρονικού διαστήματος ανάμεσα στο 1931 με 1965, πού δημοσιεύονται στη «Σύγχρονη Διαφήμιση», περιοδικό που ασχολείται με τις διαφημιστικές τέχνες, αν και δεν έχει διαφημιστεί κατάλληλα. Προβληματίζει ακόμα το άρθρο «Παιδιά και διαφήμιση», ένα δύσκολο θέμα, που, όπως και να το κοιτάξεις και από όποια ιδεολογική γωνιά να το φωτίσεις, σε τρομάζει. Επίσης η σημειολογία, που εύκολα εισεχώρησε σε πολλούς τομείς της ζωής μας, δεν μπορούσε ν’ αφήσει ανεπηρέαστη τη διαφήμιση, απ' ό,τι συμπεράναμε από το άρθρο «Η ση­ μειολογία στη διαφήμιση».

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Ζωοδόχου Πηγης 3, Αθήνα 10678. Τηλ. 36.01.331-36.03.234

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

• ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Αλεξίου Έλλη

Μουντές Ματθαίος

Η αντοχή των υλικών

Υπό εχεμύθειαν Νικολαίδης Αριστοτέλης Ασημακόπουλος Κώστας

Επιλογή Β'

Το δέντρο που χορεύει Η γενιά των αιχμαλώτων

Παπαδάκη Αθηνά

Καρατξαφέρη Ιωάννα

Αμνάδα των ατμών

Οι δύο τελευταίοι

Ποταμίτης Δημήτρης

Κονδύλης Φώντας

Τα πυρηνικά ποιήματα

Η δίκη του μεσημεριού (Μυθιστόρη­ μα)

Χουξούρη Έλενα

Έρωτος μάθος

Μανοΰσακας Γιάννης

Ο μπαρμπα-Αναστάσης το Σο­ βιέτ Η βράβεψη Σαραντίτη-Παναγιώτου Ελένη

• ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ Κούσουλας Λουκάς

Μετά τα φιλολογικά

Τα δέντρα που τα λένε ΝτίβιΝτίβι

Μηλιώνης Χριστόφορος

Τζιαντζή Μαριάννα

Τσακνιάς Σπόρος

Την άλλη φορά, Μαργαρίτα

Υποθέσεις (Κριτικά κείμενα) Δαχτυλικά αποτυπώματα

Φακίνου Ευγενία

Το έβδομο ρούχο Φωτιάδου-Μπαλαφούτη Γιώτα

Ά σε το βιβλίο, το γάλα φέρε Χαριτόπουλος Διονύσης

Τα παιδιά της Χελιδόνας • ΠΟΙΗΣΗ Βουρλάκης Κώστας

Αλλού φέγγω Ζέρβας Αντώνης

Η ανάσταση της κυρα-Τσίνης

• ΒΡΑΒΕΥΜΕΝΑ 1983 Νόλλας Δημήτρης Το τρυφερό δέρμα - Βραβείο διη­ γήματος του ΥΠ.Π.Ε. Αλεξίου Νίκος Α ισθητικά σημειώματα - Βραβείο κριτικής-δοκιμίου του ΥΠ.Π.Ε. Φάτσης Γιάννης •Πολυτεχνείο ’73 Π.Ο.Ε.Β.

Βραβείο της

ΟΒΕΙΖΗΕηΒΠΠΕΠ

Από 10 έως 24 Ιανουάριου

|

|

Ραγιάς - Θεσ.

CD <

!

Σύγχρονη Εποχή - Αθ.

| Libra - Αθ.

I

Λέσχη του Βιβλίου - Αθ. |

Κατώι του Βιβλίου - Θεσ. I

|

j

j

| Εξαρχόπουλος - Αθ.

Εστία - Αθ.

I

|

| Ελευθερουδάκης - Αθ. |

!|

..

2. Ν. Γκατζογιάννη: Ελένη (Ελληνική Ευρωεκδοτική)

Λ Λ

3. Ν. Κοτζιά: 0 τρίτος δρόμος (Σύγχρονη Εποχή)

**»

Λ

4. Μακρυγιάννη: Οράματα και θάματα (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης)

Λ

5. Φ. Μπιούμπι: Η τελευταία παράσταση (Εξάντας) 6. Μ. Δούκα: Πλωτή πόλη (Κέδρος)

I

I

I 1. Τζωρτζ Όργουελ: 1984 (Κάκτος)

Δωδώνη - Γιάννενα

k < ιί

[

: CD CD < <

I Δωδώνη - Αθ.

Β ΙΒ Λ ΙΑ

Ενδοχώρα-ΑΘ.

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δυο του­ λάχιστον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου­ λεύεστε τις σελίδες της «Επιλογής».

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες απ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις με­ γαλύτερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστε­ ρίσκους (**), το αμέσως μετά με δυο (* *) και το τελευταίο με έναν (*).

* ..

ί. Κυρ: Καστρί, ενταύθα (Κάκτος) Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Ραγιάς το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Ίταλο Καλβίνο: Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης (Αστάρτη)

1984 μια χρονιά αφιερωμένη στην αρχαία τραγωδία σατυρικό δράμα και κωμωδία

36.22.326 10-1 π.μ., 6-8 μ.μ.

6/χρονικα

το ξένο βιβλίο

Ευτυχισμένα τα γαλλόπουλα Τα παιδιά σου (2 με 12 χρονών, ας πούμε) πεινάνε για βιβλία. Πηγαίνεις στο παιδικό τμήμα του βιβλιοπωλείου FNAC, π.χ., κι όπως κάθε φορά ζαλίζεσαι: γύρω σου τα ράφια ξεχειλίζουν μπροστά σου, πάνω σε δυο μεγάλα τραπέζια, μόλις που χωράνε οι τελευταίες δημοσιεύσεις -κάθε λογής βιβλία, πολυτε­ λείς εκδόσεις και σειρές τσέπης, βιβλία με σκηνές κινούμενες, βιβλίαπλεούμενα για το μπάνιο... Στοίβες από κόμιξ, πιο ψηλές από τα πιτσιρίκια... Κόσμος πολύς, κάθε ηλικίας. Ευτυχισμένα τα γαλλόπουλα. Από το ’80, κυκλοφο­ ρούν εδώ 5000 τίτλοι το χρόνο (χώρια τα σχολικά εγχειρίδια), 75 εκατομμύρια αντίτυπα συνολικά (συν 60 εκατ. σχολικά). Στα πέντε βιβλία που που­ λιούνται, το ένα απευθύνεται στα παιδιά. Υπάρχουν ειδικά βιβλιοπωλεία (20 στο Παρίσι), παιδικά τμήμα­ τα στις περισσότερες βιβλιοθήκες, έξι ειδικά περιο­ δικά, μια τηλεοπτική εκπομπή· ένας κρατικός οργα­ νισμός, το La joie par les livres (Η χαρά του βιβλίου), δίνει πληροφορίες, οργανώνει συναντήσεις και δια­ λέξεις, βγάζει δικό του περιοδικό και λίστεςεπιλογές, και ανοίγει στους μεγάλους (βιβλιοθηκά­ ριους, δασκάλους, ερευνητές ή απλούς γονείς) τη βιβλιοθήκη του, που τα έχει όλα. Ναι, το παίρνουν πολύ στα σοβαρά το παιδικό βιβλίο πια: γράφονται μελέτες ολόκληρες πάνω σ’ αυτό,1 και πολλοί κα­ θιερωμένοι συγγραφείς, όπως οι Giono, Eluard, Pre­ vert, Dhotel, Ionesco, Le Clezio, Boulanger, Tournier, έγραψαν ή γράφουν για τα παιδιά. Ο Tournier μάλι­ στα, που διασκεύασε το μυθιστόρημά του Vendredi (Παρασκευάς) για τους νέους, επιμένει ότι τα καλύ­ τερα έργα του είναι τα παιδικά.2

Κι όμως, οι εκδότες παραπονιούνται: στους γείτονές μας (Αγγλία, Γερμανία, Ιταλία), λένε, η κατά­ σταση είναι καλύτερη· εδώ, με την κρίση, οι πωλήσεις έχουν πάψει ν’ αυξάνουν, ενώ τα βιβλία τσέ­ πης σιγά σιγά αντικαθιστούν τις πολυτελείς εκδό­ σεις. Παραπονιούνται και οι κριτικοί. Τα πρωτότυπα έργα, λένε, σπανίζουν. Οι φοβισμένοι εκδότες τό ’χουν ρίξει στις επανεκδόσεις και στην έκδοση ξέ­ νων βιβλίων. Προτιμούν δηλαδή τα ήδη αναγνωρι­ σμένα έργα, που τους κοστίζουν και λιγότερο.3 Και ο τεμπέλης, το κοινό, ακολουθεί: όλο τα ίδια αγο­ ράζει. Όχι πάντα τα καλύτερα: αν δικαιολογείται π.χ. η ατράνταχτη επιτυχία του Τεντέν (4-5 εκτ. αν­ τίτυπα το χρόνο), τι να πεις για τις δημοφιλέστατες και μετριότατες ιστορίες της Ομάδας των Πέντε ή για ολόκληρη την ανιαρή Ροζ Βιβλιοθήκη; Έτσι διευρύνεται το χάσμα ανάμεσα στους τερά­ στιους εκδοτικούς οίκους, τύπου Hachette, που κα­ τακλύζουν την αγορά με βιομηχανοποιημένα προϊόντα, και στους μικρούς -καμιά φορά πολύ μι­ κρούς- εκδότες. Ο Ipomee, ο Sourire qui mord, π.χ., Κοντορεβυθούληδες στη χώρα των γιγάντων, ιδρύ­

χρονικα/7 θηκαν από νέους δημιουργούς για να δημοσιεύ­ σουν τα δικά τους έργα, τα οποία, λόγω της πρωτο­ τυπίας τους, δεν θα γινόντουσαν δεχτά αλλού: Εί­ ναι δυο τρία άτομα το πολύ, οι συγγραφείς ασχο­ λούνται με τα πακέτα και τα λογιστικά, τα τιράζ σπάνια ξεπερνάνε τα 5000 αντίτυπα -θεωρείται λί­ γο εδώ-, με την πτώχευση πάντα ν’ απειλεί. Μην απελπιζόμαστε: Αν ψάξεις μέσα στους τό­ νους τα βιβλία, θα βρεις ωραία έργα, οπωσδήποτε κιλά απ’ αυτά. Ακόμα και τα βιβλία-ντοκυμανταίρ, μάλλον άχαρα άλλοτε, γίνονται όλο και πιο ελκυστι­ κά. Έχουν βγει σειρές ολόκληρες, όπως το Le monde en poche (Ο κόσμος στην τσέπη) του Nathan, που οι δώδεκα τίτλοι του αφιερώνονται πότε στο πα­ ρελθόν, ιδιαίτερα το μακρινό (Γαλάτες, άνθρωποι των σπηλαίων, φαραώ, δεινόσαυροι -πολύ της μό­ δας όλοι), πότε στο πιο άμεσο παρόν (π.χ. ένας τό­ μος πάνω στην ανοικοδόμηση μιας γειτονιάς σε μια μεγάλη πόλη). Στην Ecole des Loisirs, επίσης, ο Ά γ­ γλος Macaulay μας δείχνει, με επιστημονική ακρί­ βεια, αλλά και με τη ζωντάνια του ρεπορτάζ, πώς έκτιζαν οι πρόγονοί μας (Η γέννηση μιας ρωμαϊκής πόλης. Η γέννηση ενός μεσαιωνικού κάστρου), πριν περιγράφει το υπέδαφος της μοντέρνας πόλης (Κά­ τω από την πόλη) και την (υποθετική) «αποσυναρμολόγηση» του Empire State Building στη Νέα Υόρκη (Ο θάνατος ενός ουρανοξύστη). Σε άλλα βιβλία, όπως εκείνα τόυ εκδότη Hatier, πάντα ωραία, το παρελθόν και το παρόν συναν­ τιούνται κιόλας. To Pierre et Pierre (Πέτρος και Πέ­ τρος) εξελίσσεται στο ορεινό χωριό του μικρού Πέ­ τρου: Στη μια σελίδα, μια εικόνα του 1980' στην άλ­ λη δίπλα, η ίδια σκηνή, αλλά από το 1900, τον καιρό που ζούσε ο άλλος Πέτρος, προπάππος του πρώ­ του. Δεν ωραιοποιείται ο παλιός καιρός σε βάρος του καινούριου -ούτε το αντίστροφο συμβαίνει. Το Ζώα των πέντε ηπείρων, μια συλλογή από γοητευτι­ κά σχέδια του ΙΘ' αιώνα, συνοδεύεται από σημειώ­ σεις δυο σύγχρονων επιστημόνων, δείχνοντας πό­ σο άλλαξε η πανίδα από τότε. Ο πιο πρωτότυπος τόμος της σειράς Τι λέει η φύση είναι αφιερωμένος στην... πόλη: τα απομεινάρια του φυσικού κόσμου μέσα στην έρημο της μεγαλούπολης -δέντρα, φυ­ τά, ποντίκια, μέχρι και κατσαρίδες- καταγράφονται μερακλίδικα. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ο παλιός διαχωρισμός μάθηση-διασκέδαση, ή ντοκυμανταίρ-έργα φαντα­ σίας, δεν έχει πολύ νόημα πια: Πού να κατατάξου­ με, π.χ., το Plaisir des mots (Χαρές των λέξεων) του Georges Jean (Gallimard); Είναι λεξικό μεν, αλλά υποκειμενικό: ο συγγραφέας κράτησε μόνο τις λέ­ ξεις που του αρέσουν! Δίνει τις απαραίτητες πλη­ ροφορίες (ορισμούς, ετυμολογίες), αλλά τις συμ­ πληρώνει με στίχους διαφόρων ποιητών, σχέδια, λεκτικά παιγνίδια κ.τ.λ. (Θα ακολουθήσει μια ολό­ κληρη σειρά στο ίδιο πνεύμα.) Και στην παιδαγωγι­ κή σειρά Εξερευνώ το σώμα μου του Hatier, χάρη σε σχέδια καταπληκτικά, η μελέτη των οργάνων (πνεύ­ μονα, καρδιάς) μετατρέπεται σε σωστό διαστημικό ταξίδι! Παράλληλα, τα έργα φαντασίας (μυθιστορήματα, παραμύθια, κάθε είδους ιστορίες), ιδιαίτερα δημο­ φιλή τελευταία, δεν περιορίζονται στο να διασκε­

δάζουν. Όχι πως δεν υπάρχουν καθαρά απολαυστι­ κά βιβλία, και μάλιστα πολύ νόστιμα: Η απαγωγή της βιβλιοθηκάριου και Ο σαματάς των πειρατών, π.χ., που η Margaret Mahy μας έστειλε από τη Νέα Ζηλανδία, ή τα γλωσσικά παραληρήματα του Γάλ­ λου PEF, ο οποίος, αφού μας πέθανε στα γέλια πρόπερσι με το Prince de Motordu (Ο πρίγκιπας Στραβαλέξης), μόλις χτύπησε πάλι με το Λεξικό των «στραβών λέξεων» και το Κουτές απαντήσεις σε χαζές ερωτήσεις (όλα στις εκδόσεις Gallimard).4 Ταυτόχρονα όμως, όλο και πιο συχνά, οι συγγρα­ φείς αγγίζουν θέματα «σοβαρά», άλλοτε ταμπού. Καβγάδες και διαζύγια επιτρέπονται πια στους γο­ νείς των πρωταγωνιστών βιβλία για τους 8-10 χρ. γράφονται με θέμα το θάνατο (βλ. το συγκινητικό Ce changement-la [Εκείνη η αλλαγή] του Philippe Du­ mas - Ecole des Loisirs)· μέχρι και το σεξ ξεπηδάει πού και πού, λ.χ. στις ιστορίες του Michel Tournier: Amandine (Αμαντίν, εκδ. G.P) και το θαυμάσιο Pier­ rot ou les secrets de la nuit ( Ο Πιερότος ή Τα μυστικά της νύχτας, Gallimard). Απέναντι στους υποστηριχτές του «ας το αφήσουμε ήσυχο το παιδί», οι δη­ μιουργοί -όσοι ξέρουν ότι το παιδί έτσι κι αλλιώς δεν είναι ποτέ «ήσυχο»- προσπαθούν να μιλήσουν ανοιχτά για τα προβλήματα, τους φόβους, τις επι­ θυμίες του. Όλα τα χωνεύει το παιδί, λένε· αρκεί να είναι μαγειρεμένα σωστά. Υποδειγματικά, π.χ., τα βιβλία του Sourire qui mord (Το χαμόγελο που δαγκώνει!). Από το 76, ο συγγραφέας Christian Bruel, σε στενή συνεργασία με δυο σχεδιάστριες, τις Anne Bozellec και Nicole Claveloux, δημοσιεύει ένα βιβλίο το χρόνο, αλλά­ ζοντας κάθε φορά θέμα και μορφή: έργα άκρως πρωτότυπα, απαιτητικά (σοκαρίστηκαν αρκετοί), αλλά και άκρως γοητευτικά. Κλασικό πια (40.000 αντίτυπα) το πρώτο βιβλίο τους, το Histoire de Julie (Ιστορία της Γιούλης): ένα κορίτσι, που συμπεριφέρεται σαν αγόρι, βγάζει ξαφνικά ίσκιο αγοριού’ φοβάται το ρεζιλίκι, απελπί­ ζεται, κρύβεται, ώσπου να συναντήσει ένα αγόρι που το ρεζιλεύουν, επειδή κλαίει «σαν τα κορί­ τσια»... Στις επόμενες ιστορίες η φαντασία βγαίνει στη φόρα: στο Qui pleure? (Ποιος κλαίει;), συμβολι­ κά, το καράβι των πειρατών αράζει σε μια στάση του μετρά. Η πραγματικότητα όμως δεν χάνεται πο­ τέ, το αντίθετο: στο Lison et I'eau dormante (Η Λιζόν και τα στεκούμενα νερά), π.χ., η ηρωίδα βυθίζεται στα όνειρά της για να ξαναγεννηθεί, να ξαναγυρίσει στην επιφάνεια, ταράσσοντας επιτέλους τα «στεκούμενα νερά», τη ρουτίνα της ζωής. Ο Bruel γράφει μια γλώσσα δική του, πλούσια και λιτή, στα σύνορα του πεζού λόγου και της ποίησης. Ιδιαίτερα ωραίο απ’ αυτή την άποψη το Le cheval dans I'arbre (To άλογο στο δέντρο). Τα βιβλία της σειράς Ηδονές είναι και χωρίς λόγια, όπως το Grapougneries,5, γουστόζικο και αλλόκοτο μαζί· το τελευταίο, On serait des grenouilles (Θα ήμασταν βα­ τράχια), όπου παιδιά φαντάζονται τι ωραία θα ήταν αν γινότανε πλημμύρα στην αυλή της πολυκατοι­ κίας τους· και το αριστουργηματάκι Les chatouilles (Τα γαργαλέματα): Σ’ ένα κρεβάτι, ένα αγοράκι, ένα κοριτσάκι, μια γάτα κι ένα φτερό. Τα παιδιά χαϊ­ δεύονται, γελάνε, ο καθένας ανακαλύπτει το σώμα

8/χρονικα του αλλουνού, και το δικό του. Εικόνες γεμάτες ευ­ αισθησία και λεπτό χιούμορ. Αλλά πέρα από την ομορφιά των κειμένων και των εικόνων χωριστά, το αξιοθαύμαστο είναι και το πώς συμπλέκονται τα δυο- πώς, αντί να επαναλαμ­ βάνουν το ένα τ ’ άλλο, αλληλοσυμπληρώνονται. Ολοφάνερη σ’ αυτό η επίδραση του καλού κινημα­ τογράφου. Όπως και δεν μπορούμε να μη βλέπου­ με, σ’ αυτή τη συμφιλίωση του φανταστικού κόσμου και του πραγματικού, την κληρονομιά του σουρεα­ λισμού...6 Το ξέρει το Sourire qui mord, και πολλοί άλλοι πιά: Δεν υστερεί η φαντασία μπροστά στη λογική, και συνεπώς δεν υστερεί η εικόνα μπροστά στο γραπτό λόγο. Μια εικόνα διαβάζεται. Πρέπει λοιπόν τα παι­ διά να το μαθαίνουνε, όπως μαθαίνουν να διαβά­ ζουν γράμματα. Βοηθάνε σ’ αυτό ορισμένα βιβλία σαν το Voyage autour d’un tableau (Ταξίδι γύρω από έναν πίνακα), στο Casterman, που αναλύει λεπτομέ­ ρεια προς λεπτομέρεια έναν ιστορικό πίνακα του ΙΘ' αιώνα- και προπαντός μια καινούρια σειρά, Imagique,7 στο Larousse. Κάθε βιβλίο κατασκευάζεται γύρω από μια εικό­ να, την οποία όμως ανακαλύπτουμε στο τέλος μό­ νο, αφού πρώτα εμφανιστούν μεμονωμένα τα διά­ φορα στοιχεία της (πρόσωπα, μέρη του ντεκόρ), σαν να την εξερευνά μια κάμερα με τράβελιν και γκρο-πλαν, Ένα σύντομο κείμενο συνοδεύει τις ει' κάνες: όχι σχόλια, αλλά μια ιστορία -μια απ’ τις χί­ λιες ιστορίες που θα μπορούσε να φανταστεί κα­ νείς με βάση τον πίνακα. Έτσι ακονίζονται, ταυτό­ χρονα, και το μάτι και η φαντασία μας, σαν κοιτά­ ζουμε γοητευμένοι την ακίνητη εικόνα ν’ αρχίζει να παίρνει ζωή. Τα έξι βιβλία της σειράς, φτιαγμένα από την ίδια ομάδα, παρουσιάζουν εκπληκτική ποικιλία. Μπαί­ νουμε σε πίνακες των Vermeer, Canaletto, Miro, μέ­ χρι και... σ’ ένα γραμματόσημο (Voyage dans un tim­ bre - Ταξίδι μέσα σ’ ένα γραμματόσημο): Ένας δρό­ μος που βγαίνει στη θάλασσα, δυο διαβάτες, λίγα αυτοκίνητα, ένα καράβι στο βάθος -αυτά φτάνουν για να στηθεί ένα μικρό σενάριο. Οι λεπτομέρειες, σχεδόν αγνώριστες, αποκτούν μια παράξενη, σχε­ δόν αφηρημένη ομορφιά. Ωραία και τα έξι, γεμάτα

ευρήματα. Ξεχωρίζει όμως το La gare de Claire (Ο σταθμός της Φωτεινής), με αφετηρία -και τέρμαέναν πίνακα του βέλγου σουρεαλιστή Paul Delvaux, που δημιουργεί με καταπληκτική λιτότητα (ράγες, ένα τρένο, λίγα σπίτια, το κορίτσι που τα κοιτάζει, όλα πάνω σε μαύρο φόντο) μια ατμόσφαιρα καθαρά μαγική. «Το παιδικό βιβλίο; Δεν υπάρχει!» έλεγε κάποτε ο Francois Ruy-Vidal, εκδότης και συγγραφέας παι­ δικών βιβλίων. Δηλαδή, ένα καλό έργο για παιδιά είναι τροφή για όλους. Και πράγματι, αν δοκίμασες αυτές τις λίγες λιχουδιές των νέων γάλλων σεφ (έχει κι άλλο!8), το ξέρεις πια: έχεις μπει σε μια χώ­ ρα των θαυμάτων ανοιχτή και στα πρώην παιδιά. Ευτυχισμένα τα γαλλόπουλα -και οι γονείς τους.

MICHEL VOLKOVITCH Σημειώσεις: 1. Π.χ. το δοκίμιο του Marc Soriano, καθηγητή λαϊκής και παιδικής λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο του Bordeaux, πάνω στα παραμύθια του Perrault, και τον Οδηγό της λο­ γοτεχνίας για νέους (Flammarion) του ίδιου.

2. Βλ. την πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη του Μ.Τ. στο εξίσου ενδιαφέρον τεύχος του Courrier της Ουνέσκο, αφιερωμένο στο «Παιδί στη λογοτεχνία» (Ιούνιος '83).

3. Εφόσον ο γάλλος εκδότης μοιράζεται τα έξοδα με τον ξένο συνάδελφο. Μπορεί, π.χ., ένα βιβλίο από Ολλανδό συγγραφέα (και τυπωμένο στή Σιγκαπούρη) να κοστίζει μόνο (;) 500 δρχ., αντί για 1500 δρχ. αν ήταν 100% γαλ­ λικό.

4. Αξιοσέβαστες για την ποιότητα -και την ποσότητα- των δημοσιευμάτων τους.

5. Ο ίδιος ο συγγραφέας δεν ξέρει τι θα πει.

6. Προφανώς τα μέλη του S.q.m. έχουν διαβάσει -και δειπολλά. Κι όμως -αντίθετα με κάτι άλλους δημιουργούςτα έργα τους μένουν προσιτά. Εν μέρει επειδή, πριν τυ­ πωθεί κάθε βιβλίο, διαβάζεται και συζητιέται από εκα­ τοντάδες παιδιά.

7. Από το image και το magique: κάτι σαν «μαγεικόνα».

8. Πρόκειται για μια υποκειμενική και βιαστική επιλογή: Ούτε μια λέξη, π.χ., για τα κόμιξ: λείπει ο χώρος... Α ς . αναφέρουμε τουλάχιστον, για φρούτο, δυο θαυμάσια (και παλιότερα) βιβλία, στην Ecole des Loisirs το Μαξ και τα Υπερτέρατα και τη Νυχτερινή κουζίνα ενός μεγαλο­ φυή μάγειρα ιστοριών, του Αμερικανού Maurice Sendak.

Βιβλιοπωλείο «ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ» Μέτωνος 62, Χολαργός 1η παράλληλος της Μεσογείων,

• Κάτι νέο στο χώ ρο του βιβλίου · Αυστηρή επιλογή βιβλίων • Αναγνω στήριο · Εκπτώ σεις • Παιδική γωνιά · Ειδικές προσφορές

Ένα βιβλιοπωλείο στο Χολαργό που θα το ζήλευε το κέντρο ΚΑΛΕΝΤΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑ Ε.Ε. Γραφεία: Κολοκοτρώνη 15, τηλ. 32.34.270

Νέοι λογοτέχνες Για τρίτη συνεχή χρονιά το «Διαβάζω» αφιερώνει τεύχος του σε λογοτέχνες της νεότερης γενιάς. Για την επιλογή των 17 δημιουργών χρησιμοποιήθηκαν τα ίδια κριτήρια με το προπέρσινο και το περσινό αντίστοιχο αφιέρωμα, δηλαδή ότι όλοι πρωτοπαρουσιάστηκαν στα γράμματα από το 1965 και δώθε κι ότι η μέχρι τώρα προσφορά τους, αν την κρίνουμε αντικειμενικά, θεωρείται ποσοτικά και κυρίους ποιοτικά επαρκής. Από τα παραπάνω όμως δεν πρέπει να νομιστεί ότι τα κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν για την επιλογή των λογοτεχνών που παρουσιάζονται υπήρξαν απόλυτα αξιολογικά. Δε σημαίνει δηλαδή ότι αυτοί θεωρήθηκαν αξιολογότεροι από άλλους που θα παρουσιαστούν μελλοντικά, σε ανάλογα αφιερώματα που θα ακολουθήσουν. Επίσης, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε στους αναγνώστες του «Διαβάζω» ότι στις σελίδες μας θα εξακολουθήσουν να δημοσιεύονται συνεντεύξεις με πνευματικούς δημιουργούς, κατά κύριο λόγο των προηγούμενων γενεών - και όχι αποκλειστικά από το χώρο της λογοτεχνίας. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε ο Ηρακλής Παπαλέξης

10/αφιερωμα

Αγγελική Βόρνινγκ Ποια είναι τα κύρια ερεθίσματα που σε οδήγησαν να εκφραστείς με το γραπτό λό­ γο; Η ΣΤΑΔΙΑΚΗ συνειδητοποίηση της καθημερι­ νής βίας, του δεδομένου, σχεδόν αυτονόητου φασισμού, που κορυφώθηκε με τη δικτατορία και συνέπεσε με την εισβολή του καταναλωτι­ σμού σ’ ένα άνισο κοινωνικό περιβάλλον, χωρίς περιθώρια ανεκτικότητας και παράδοση σεβα­ σμού των ατομικών δικαιωμάτων. Σημαντική ήταν και η επαφή μου με το ευρωπαϊκό φεμινι­ στικό κίνήμα και τον όλο προβληματισμό του για, αυθεντικότητα. Συνταιριάστηκε και με μια έντο­ νη ανάγκη δικής μου επιβίωσης, μέσα σ’ ένα κλί­ μα γενικής οικονομικής κρίσης, από το 1973 και έπειτα. Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου; Και σε ποια ση­ μεία διακρίνεις να υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις και αναστολές;

Η Αγγελική Worning γεννήθηκε στη Θεσσα­ λονίκη το 1944. Πτυχιούχος της φιλοσοφικής σχολής, με μεταπτυχιακές σπονδές στη Νί­ καια, το Παρίσι, την Κοπεγχάγη και διδακτο­ ρικό στη Σορβόννη. Ασχολήθηκε με μεταφρά­ σεις και φιλολογικά εγχειρίδια. Ζει το μισό χρόνο στην Αθήνα, το μισό στην Κοπεγχάγη, όπου εργάζεται. Παρακολουθεί μαθήματα στο διεπιστημονικό πανεπιστημιακό κέντρο γυναικείων ερευνών. Συλλογές διηγημάτων της: «Ούτε Αντιγόνη ούτε Ελένη» (Κέδρος 1981), «Η Αθηνά των Αμπελιών», «Α... όπως Άρτεμη», που πρόκειται σύντομα να εκδοθούν.

ΟΠΩΣ λέει κι ο Κηλαηδόνης, «θέλω ένα βράδι να κάνω ένα πάρτυ και να καλέσω τα πιο καλά παιδιά». Νά ’ρθουν από πολύ μακριά, πιασμένοι χέρι χέρι, ο Τομ Σώγερ του Μαρκ Τουαίν, η Λενιώ, η Μικρή Ηρωίδα της Γαλάτειας Καζαντζάκη, ο Γιάννης Αγιάννης του Ουγκώ, το Άσχημο Παπί του Κρίστιαν Άντερσεν, η Τζέην Έυρ της Μπροντέ κι ο Μικρός Πρίγκιπας του ΣαιντΕξυπερύ, πρότυπα των παιδικών μου ονειροπο­ λήσεων. Νά ’ρθει η Ρίτα Μπούμη με την «Ανθο­ λογία της παγκόσμιας ποίησης», πριν καταφτά­ σουν οι υπόλοιποι. Νά ’ρθουν παρέα ο Μακρυγιάννης, ο Ανούιγ, ο Λαπαθιώτης κι ο Καρυωτάκης. Νά ’ρθει ο Χατζόπουλος, η Ά ντα Νέγκρι, η Σιμόν ντε Μπωβουάρ, η Αναϊς Νιν, ο Παπαδίτσας, η Μέλπω Αξιώτη, ο Βασιλικός, ο Ουγκαρέττι, ο Έσσε, «που πετούν αγκαλιασμέ­ νοι μακριά»... Το χρωματιστό αερόστατο να φέ­ ρει το Ρίτσο, που θα μας διαβάσει τη «Σονάτα» αλλά και το «Τι παράξενα πράγματα» και να ξα-

αψιερω μα/11 ναφύγει, για να φέρει το Φλωμπέρ και τον Έλιοτ... Νά ’ρθουν αυτοί όλοι, κι εγώ να ζεστα­ θώ στη συντροφιά τους, σιγουρεμένη, χαλαρωμέ­ νη κι ήσυχη, όπως ανάμεσα σε φίλους, με την αυθόρμητη εκείνη ευγνωμοσύνη στην καρδιά και στα μάτια, που έχουμε για όποιον μας έδωσε κά­ τι σπουδαίο, χωρίς να περιμένει ανταπόδοση από μας. Επιδιώκεις το έργο σου να έχει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία. ΘΕΛΩ κι εγώ να συμβάλω στο να βρεθεί μια μορφή ελευθερίας, έξω από τις διάφορες φυλα­ κές των φυλετικών ρόλων. Μέσα σ’ ένα τέτοιο κλίμα, που δε θα καθορίζεται από ανταγωνιστι­ κές και ιεραρχικές αξίες, άντρες και γυναίκες, έξανθρωπισμένοι, θα μπορούμε να διαμορφώ­ νουμε μια στάση ζωής σύμφωνα με τις ανάγκες του φύλου μας και τις ιδιομορφίες του καθένα μας. Εκείνο που νομίζω πως σε γενικές γραμμές με συνδέει με τη γενιά μου είναι η αμφισβήτηση των πάντων, η κατάργηση του αυτονόητου, του όσιου. Βρίσκω ακόμη πως μια διάχυτη, αλλά κά­ πως απροσδιόριστη αγωνία, που πάει χέρι χέρι με την αναζήτηση μιας κάποιας αυθεντικής ταυ­ τότητας, το άγχος της ανωνυμίας μέσα σε μια με­ γαλούπολη, η αδυναμία του ασύμφωνου μοναχι­ κού ανθρώπου μέσα στο απάνθρωπο, βίαιο αστι­ κό περιβάλλον, όλα αυτά είναι και τα δικά μου βιώματα. Νιώθω πως συγγραφείς όπως ο Λιοντάκης, ο Βαγενάς, η Μαστοράκη, ο Κοντός, η Πλασσαρά, η Μεγάλου, η Δούκα, ο Σκούρτης, ο Πόντικας κ.ά. εκφράζουν πολλά από τα βασικά μου αισθήματα και τις καθημερινές μου σκέψεις. Πιστεύεις ότι υπάρχει γυναικεία λογοτε­ χνία; Αν ναι, το έργο σου ανήκει σ’ αυτή την κατηγορία; ΔΕ νομίζω πως η γραφή μπορεί, αυθαίρετα κι απροβλημάτιστα, να χωριστεί σε ανδρική και γυναικεία. Έχουμε πολλά παραδείγματα αντρών που με πολλή εντιμότητα κι αγάπη ασχολήθηκαν με τη γυναικεία επιρροή στον πολιτισμό (Κάμπελ, Μπαχόφεν,.Μπριφφώ). Και στη λογοτεχνία δεν είναι λίγοι οι άντρες που ξέφυγαν από την υμνολογία των γυναικείων στερεοτύπων (μάνα, μάγισσα, βαμπ, παιδούλα κ.τ.λ.) και άλλοι που έφεραν στην επιφάνεια τις μητριαρχικές τους νο­ σταλγίες («Ο βασιλιάς Ληρ» του Σαίξπηρ για παράδειγμα). Π.χ. στο ποίημα «Η κυρά των αμπελιών» του Ρίτσου, η γυναικεία αρχή, ο γυναικοκεντρικός πανθεϊσμός, αυτοδικαιώνονται στο προσωποποιημένο γυναικείο στοιχείο. Δεν μπο­

ρούμε όμως να .μην ονομάσουμε «γυναικεία λο­ γοτεχνία» τα κείμενα που γράφτηκαν και γρά­ φονται από γυναίκες, οργανωμένες ή όχι, με κύ­ ριο προβληματισμό τη φυλετική ταυτότητα και τη λειτουργία (πνευματική, επαγγελματική, σω­ ματική) των γυναικών μέσα σ’ ένα σύστημα πα­ τριαρχικό. Και συχνά βέβαια.κάτω από συνθή­ κες τελείως αρνητικές, και σε καιρούς πιο σκο­ τεινούς, όπου κάθε αναζήτηση και αντίρρηση γυναικεία αναλογούσε με έγκλημα. Η απομά­ κρυνση από την ανδροκεντρική ιδεολογία, ακρο­ γωνιαίο λίθο όλων των συστημάτων, που για αιώνες κρατά τη μισή ανθρωπότητα μακριά από αποφάσεις που την αφορούν άμεσα, είναι το βα­ σικό γνώρισμα της «γυναικείας λογοτεχνίας». Η γυναικεία γραφή, που προσπαθεί να εκφράσει το γυναικείο φύλο σαν κάτι άλλο από μια θεσμοποιημένη κατάρα, το κείμενο-, που αποκαλύπτει ότι οι κανόνες και οι παραδόσεις που δημιούρ­ γησε το πατριαρχικό σύστημα δεν ανταποκρίνονται στη στοιχειώδη ανάγκη της γυναίκας για αυτοπραγμάτωση, κάνει μια ανατομία στη βα­ θιά, ντροπιαστική σιωπή που τυλίγει άκόμη το ήμισυ του ανθρώπινου είδους. Ό πω ς η Καίητ Μίλλετ κάνει «γυναικεία κοινωνιολογία», η Μάργκαρετ Μηντ «γυναικεία ανθρωπολογία», η Άντζελα Νταίηβις «γυναικεία πολιτική», η Φρανσουάζ ντ’ Εμπών «γυναικεία αρχαιολο­ γία», έτσι και η Σιμόν ντε Μπωβουάρ, η Ντό'ρις Λέσσινγκ, η Σιξού, η Άτγουντ, και πολλές άλ­ λες, κάνουν «γυναικεία λογοτεχνία», ξεπερνώντας το φόβο και την υπακοή που συσσώρεψε, και πάνω τους και μέσα τους, η πατριαρχία πολ­ λών αιώνων. Όσο για μένα, αυτό που εκφράζω παντού, και στη δουλειά μου και στη γραφή μου βέβαια, είναι πρώτα απ’ όλα ολόκληρη η κοινωνικοποίη­ σή μου σα γυναίκα, μεγαλωμένη από τη μέσαία, ελληνική, τάξη. Είναι ζήτημα δύναμης ή αδυνα­ μίας πότε κρατιέμαι αποξενωμένη από το δυνα­ μικό του φύλου μου και της αγανάκτησής μου για το άδικο σύστημα, και πότε ξεπερνώ τις εσω­ τερικές μου πατριαρχικές αντιδράσεις και τις αλλοτριώσεις που μου προξένησαν οι κοινωνικές δομές. Ό ποτε η γραφή αλλάζει τις σχέσεις μου με τον εαυτό μου, τότε είναι γυναικεία γραφή, γιατί σίγουρα και κάπου αλλάζει και τις σχέσεις μου με τις εξουσίες που είναι έξω από το μυαλό μου και το σώμα μου. Έχεις κάνει παρουσιάσεις και αναλύσεις συλλογών του Ρίτσου και γυναικείων βι­ βλίων, αποκλειστικά. Κατά πόσο αυτές οι παρουσιάσεις επηρεάζουν τη δουλειά σου; ΓΡΑΦΩ μόνο για βιβλία που μου αρέσουν και που ξέρω πως θα με επηρεάζουν για καιρό. ^

12/αφιερωμα

Πόπη Γερωνυμάκη Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο; ΔΕΝ είναι σίγουρο πως υπάρχει πάντα ερέθι­ σμα. Μπορεί να οδηγηθείς εκεί ή οπουδήποτε αλλού από καθαρή σύμπτωση. Ό π ω ς και δεν εί­ ναι απαραίτητο να εκφράζεσαι. Υπάρχει και πε­ ρίπτωση να χρησιμοποιείται το γράψιμο σαν ένα μέσον τόσο πιο παραπλανητικό όσο περισσότερο θεωρείται ως μέσον έκφρασης. Έτσι τουλάχι­ στον το αντιμετωπίζω προς το παρόν. Απ’ την άλλη μεριά ο γραπτός λόγος είναι η μόνη λύση που προσφέρεται σ’ όποιον θελήσει ν’ ασχοληθεί -περιστασιακά και χωρίς να υπόκειται σε κανέ­ να σύστημα έρευνας- με τη γραπτή διατύπωση. Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου; Και σε ποια ση­ μεία διακρίνεις να υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις και αναστολές;

Η Πόπη Γερωνυμάκη γεννήθηκε στην Αθήνα το 1950. Ίέλειωσε φιλολογία. Έχει δημοσιεύ­ σει σε διάφορα περιοδικά. Έχει εκδώσει τα βιβλία: «Δε βγαίνει τίποτα» (1980), «Ακόμη και το σλιπ σ’ ένα πακέτο ντάνχιλ» (1982) και το «Μωρό μου» (1983).

ΟΡΟΣΗΜΟ, αρνητικό όμως, κι αν κατάλαβα καλά τι εννοείτε, στάθηκαν για μένα οι λόγοι των ρητόρων, ελληνικοί και λατινικοί. Στην προσπάθεια ν’ αποτινάξω όλη αυτή την επιχει­ ρηματολογία, το θρίαμβο του λογικού επιχειρή­ ματος, την κατάλληλη λέξη στην κατάλληλη θέση κλπ., φτάνω απλώς στο άλλο άκρο. Όσο για ομοιότητες και διαφορές, υποθέτω πως ο κατ’ εξοχήν αναρμόδιος να τις εντοπίσει είναι αυτός που γράφει. Μπορώ να πω μόνο πως θά ’θελα νά ’χα ομοιότητες με εξωλογοτεχνίκά κυρίως κείμε­ να, όπου η γλώσσα δεν κάνει απεγνωσμένες προσπάθειες ν’ αρέσει αλλά ούτε και υποβιβάζε­ ται σε όργανο του συγγραφέα, ο οποίος δεν επι­ τρέπει να φανούν οι περιπέτειες και τα πάθη των λέξεων παράλληλα με τα δικά του παρά προβάλ­ λει μόνο τα δικά του. Τα βιβλία σου μοιάζουν σαν αποσπάσμα­ τα από ημερολόγιο προσωπικών βίωμά-

αφιερωμα/13

των. Εντούτοις απουσιάζουν εντελώς τα στοιχεία της βίας και του σεξ. Ποια εξή­ γηση δίνεις; ΕΧΩ την εντύπωση -δεν είμαι βέβαιη- πως απουσιάζουν τα πάντα. Οτιδήποτε πάει να δημιουργηθεί καταστρέφεται αυτόματα κι ερήμην μου. Αυτό είναι σίγουρα βίαιο και μπορεί νά ; ’ναι και σέξι. Αλλά δεν ξέρω κατά πόσον είναι κανείς υποχρεωμένος ν’ αναφέρεται σ’ όλα όσα αφορούν την ανθρωπότητα ή να ψυχαγωγεί και να κάνει τα κέφια της ανθρωπότητας ή να της επιβάλλει με το έτσι θέλω τα δικά του κέφια -κ ι αυτό είναι μάλλον το καλύτερο- ή να επαναεπινοήσει τον κόσμο -κατά Ναμπόκοφ- ή να προε­ τοιμάζει με άθώα βιβλία το άλλοθι του για όταν έρθει η ώρα κλπ., κλπ. Ή στα τελευταία να μην έχει καμιά απολύτως υποχρέωση ούτε στον εαυ­ τό του τον ίδιο, οπότε ό,τι κι αν γράφει είναι τυχαίο και δε χρειάζεται εξήγηση. (Σχετικά με τα ημερολόγια που είπατε, δε νομίζω πως θά ’χ α ' ποτέ την τόλμη να εκδώσω από τυχόν προσωπι­ κά ημερολόγια έστω ένα και.) Η γραφή σου θυμίζει γραφή υπερρεαλι­ στών. Τι έχεις να πεις γι’ αυτό; ΤΟΥ καθενός η γραφή μπορεί να θυμίζει ό,τι θέ­ λει χωρίς νά ’χει ο ίδιος την ευθύνη. Ούτε ξέρω καλά καλά τι είναι υπερρεαλιστές. Στο άκουσμα της λέξης μου έρχονται στο μυαλό διάφορα ονό­ ματα όπως Μπρετόν, Εμπειρικός... Θά ’πρεπε να ήμουνα πολύ περισσότερο ενημερωμένη για νά ’χω γνώμη. Υπάρχει κατά τη γνώμη σου γυναικεία λο­ γοτεχνία; ΕΑΝ ισχυρίζεται πως υπάρχει, μου φαίνεται πως ο ισχυρισμός από κάπου χάνει. Είναι φυσι­ κό π.χ. ν’ αναρωτηθεί κανείς με ποια λογική μια γυναίκα θα διέφερε, σχετικά με την οπτική και την ευαισθησία της, μόνο απ’ τους άντρες κι όχι απ’ όλο τον κόσμο. Μια τέτοια αντιπαράθεση ήταν απλοϊκή ακόμα και τότε που οι καιροί την ευνοούσαν. Τα ίδια ισχύουν και για τον τρόπο γραφής· αλλιώς θά ’πρεπε διαβάζοντας ένα κεί­ μενο να μαντεύεις αμέσως το φύλο του συγγρα­ φέα. Απομένει η θεματολογία, που σίγουρα βα­ ραίνει περισσότερο σ’ όλη αυτή την ιστορία, κι απ’ αυτή την άποψη ίσως ευσταθεί ο όρος γυναι­ κεία λογοτεχνία. Τι πρεσβεύει δεν ξέρω, ελπίζω κάτι περισσότερο, κάτι λιγότερο απ’ την προώ­ θηση γυναικείων ζητημάτων. Το πολύ πολύ ν’ ανεχτεί κανείς τα ζητήματα, όχι όμως και την προώθηση.

14/αφιερωμα

Κωστής Γκιμοσούλης

Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο;

Ο Κωστής Γκιμοσούλης γεννήθηκε τον Ιούλιο του 1960 στην Αθήνα. Μεγάλωσε στην Αθή­ να. Ο πατέρας του θεσσαλικής καταγωγής, η μητέρα του από την Κρήτη. Πρώτο του βιβλίο «Ο ξυλοκόπος πυρετός» (Εστία), δεύτερο «Η αγία μελάνη» (Κέδρος, 1983).

ΣΤΗΝ τέχνη αυτό που μας αφορά είναι, κυρίως, το αποτέλεσμα. Αυτό είναι που βαραίνει. Τα κί­ νητρα έπονται. Σημασία έχει εκείνο που απομέ­ νει από όλη τη διαδικασία της γραφής. Το απο­ τέλεσμα είναι απαραίτητο να μπορεί να ζει μέσα σε μια πλήρη ανεξαρτησία, σε μια ςλοφώτιστη μοναξιά, ρίχνοντας στο σκοτάδι τις αιτίες του και τους δρόμους που οδήγησαν ώς εκεί. Η επιλογή του γραπτού λόγου σημαίνει μια έλ­ λειψη. Μια αδυναμία να ανταποκριθείς στις αι­ σθήσεις σου με αμεσότερο ή λιγότερο υπαινικτι­ κό τρόπο! Η ντροπή είναι η κύρια αιτία του συγ­ γραφέα. Αυτό δεν σημαίνει πως ο γραπτός λόγος είναι κάτι λιγότερο από τη «ζωή». Η γραφή, όπως κάθε τέχνη, είναι καταστροφή γι’ αυτό και ζωή. Είναι ό,ύι γυμνότερο μου δόθηκε για να ακουμπώ και να αισθάνομαι τα πράγματα. Είναι τα μάτια μου, τα χέρια μου, το δέρμα, μου, το σώμα μου. Ό ταν τελειώνω ένα κείμενο που με ικανοποιεί απόλυτα, απομένω δίχως πρόσωπο. Το κείμενο είναι το πρόσωπό μου. Καθένας που γράφει, έλκει την καταγωγή του συγγραφέα, άπό έναν ανεκπλήρωτο ψυχισμό. Μια τάση να ενωθεί με τον κόσμο. Αλλά και μια οργή. Η ένταση του ψυχισμού του είναι μια προϋπόθεση για το αποτέλεσμα της γραφής, δεν είναι όμως η μόνη. Εδώ παρεμβάλλονται τα εκ­ φραστικά μέσα. Αν δεν κατορθώσει να διατηρή­ σει μια απόσταση ανάμεσα σ’ αυτά τα μέσα και στην εκρηκτική εσωτερική του πίεση, η έκφραση; δεν θα αστράψει. Το αποτέλεσμα θα είναι θορυ-; βώδες μόνο και αδέξιο. Κι ο αναγνώστης θα προειδοποιείται συνέχεια με νεύματα για φορτία ψυχικά που του αποστέλλονται, χωρίς τελικά να γίνεται αποδέκτης.

αφιερωμα/15

Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου; Και σε ποια ση­ μεία διακρίνεις να υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις;

Η ΕΜΜΟΝΗ ιδέα του συγγραφέα είναι, πι­ στεύω, η απόκλιση. Η κατάκτηση μιας γλωσσι­ κής άποψης όσο είναι δυνατόν πιο προσωπικής. Φιλοδοξία του καλλιτέχνη είναι να μεταβληθεί σ’ ένα χειροποίητο και ανεπανάληπτο μουσικό όργανο που να παράγει ήχους πρωτάκουστων συνθέσεων. Παράδοξα όμως, ανακαλύπτω πως αυτό το επίτευγμα δεν είναι προϊόν κάποιας αλ­ χημείας ή επινόησης αλλά το συναντά κανείς όσο εγγύτερα πλησιάζει προς ένα λόγο γυμνότερο και ειλικρινέστερο. Ένα λόγο στα μέτρα του εαυτού του που περιφρονεί. Είχα μια αίσθηση της γλώσσας πριν αρχίσω να γράφω. Αίσθηση παραδομένη από παλιότερους ανθρώπους μου επέβαλε την ανάγκη να την αναδείξω. Είχα μια ενστικτώδη διάθεση πριν να γνωρίσω, και αυτήν ακολούθησα. Ομολογώ, βέβαια, πως αυτό μόνο δεν αρκεί για να ισορροπήσεις στο χαρτί. Χρειά­ ζεται μέθοδος και μια κατάλληλη συμπεριφορά απέναντι στη γλώσσα. Ανακαλύπτω μέθοδο μέσα στα κείμενα της ζωντανής λογοτεχνικής παράδο­ σης, ελληνικής ή ξένης. Ο τρόπος, όμως, που τα προσεγγίζω ανταποκρίνεται περισσότερο στις δικές μου προθέσεις παρά στον γεωμετρικό χα­ ρακτήρα του βιβλίου. Γιατί ανοίγω ένα βιβλίο με «ύποπτες», πάντα, διαθέσεις, ερεθίζομαι από μια φράση, μια λέξη, μια εικόνα, ανατρέποντας την τάξη, ανασύροντας μια αίσθηση έλξης προς τη γραφή. Αρκεί ένας στίχος ενός ποιήματος ή η συμπυκνωμένη αίσθηση ενός πεζού για να σε ω> ήσει σε μια βίαιη κι ανεπανόρθωτη μεταμόρ­ φωση.

Επιδιώκεις το έργο σου να έχει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία.

ΜΟΝΟ η στάση μας απέναντι στη γλώσσα καθο­ ρίζει την ιδεολογία μας. Αν μέσα στα εκατομμύ­ ρια ενός λαού, ένας μόνο δαπανά τη ζωή του σκυμμένος με ιερή τρυφερότητα επάνω από τον ανθρώπινο λόγο κι ένας άλλος με ευλάβεια τον παρακολουθεί, τότε μπορούμε να είμαστε αισιό­ δοξοι.

Το ζητούμενο είναι ο άνθρωπος και ο λόγος του. Μόνον αυτοί οι δύο, γυμνοί, μπορούν να μας δώσουν ένα μέτρο του εαυτού μας. ΚαΓποτέ άλλοτε δεν περιφρονήθηκαν τόσο κάτω από σκο­ πιμότητες. Παρ’ όλα αυτά ο λόγος, σε αντίθεση με τον άνθρωπο, αντιστάθηκε, έδειξε μια θαυμα­ στή ανελαστικότητα. Με μια αρχαία αυτοσυντή­ ρηση κι ένα συναισθηματισμό, προτίμησε να καταποντιστεί παρά να ακολουθήσει το φορέα του. Και οι γενιές αδυνατούν να αντιληφθούν τις υπόγειες διαδρομές της γλώσσας και να στρέ­ ψουν το αυτί. Σ’ αυτές πάντοτε ήταν ευαίσθητος ένας. Ποια η στάση σόυ απέναντι στη γλώσσα; ΠΡΟΣΠΑΘΩ να καλλιεργήσω την προγνωστική αντίληψη της γλώσσας. Πολλές φορές αναρριχάται στο μυαλό μου σαν ένας ευκίνητος καπνός προφορικού λόγου. Στους ήχους αυτής της κίνη­ σης αφήνομαι, επιβλέποντάς την διακριτικά μή­ πως και γίνει θόρυβος. Και οι κινήσεις των σπλάχνων ανταποκρίνοντάι σ’ αυτόν το νευρικό ρυθμό. Τους ρυθμικούς αυτούς σπασμούς ακο­ λουθώ, όταν γράφω, αποκρυσταλλώνοντας έτσι μια μουσική. Πρώτα απ’ όλα ο ρυθμός λοιπόν. Ό λες οι λέξεις, ήχοι και χρώματα, να υπακούουν σ’ αυτή την τονικότητα που διαπερνά συνο­ λικά το ποίημα. Γιατί το «μέλος» είναι μια άγρα­ φη σύμβαση επικοινωνίας με τον αναγνώστη. Η γραφή με ενώνει με τον κόσμο. Η τέχνη είναι η τελειότερη ταπείνωση. Μου αφαιρεί την προσω­ πική μου υπόσταση. Βρίσκομαι μέσα σ’ ένα σκο­ τεινό θάλαμο κι εμφανίζω λέξη προς λέξη τη γλώσσα. Το αποτέλεσμα είναι εκθαμβωτικό. Πέ­ ρασαν πράγματα που δεν περίμενα, ούτε καν γνώριζα πως υπήρχαν. Το πρόσωπό μου σε όλες τις διαστάσεις της ζωής του. Στο πρώτο μου βι­ βλίο, στον «Ξυλοκόπο πυρετό», προσπάθησα να ιχνογραφήσω το πρόσωπό μου. Στο δεύτερο, στην «Αγία μελάνη», επιχειρώ να ανοίξω μια βεντάλια, όλες τις εκφράσεις του προσώπου. Το ξάφνιασμα ήταν πως όσο έγραφα πίσω του ερχό­ ταν ένα ολόκληρο πλήθος άλλων ανθρώπων. Στα κείμενα που γράφω αυτή την εποχή, το πρόσωπο αυτό σε όλες, ξεχωριστά, τις διαστάσεις του αφηγείται την ιστορία του όπως αυτή αναβλύζει μέσα από τα γλωσσικά του συναισθήματα. Εφόσον, πέρα από τις εύκολα αναγνωρίσιμες διαστάσεις, υπάρχουν η διάσταση του χρόνου και η διάσταση του νου, ακόμη και θαύματα μπορεί να περιμένει κανείς. ΓΓ αυτό και προσ­ δοκώ ανάσταση των νεκρών εκδοχών των πραγ­ μάτων και των ανθρώπων.

16/αφιερωμα

Κώστας Γουλιάμος Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο; ΜΕΓΑΛΩΣΑ στην επαρχία, όπου τελετές καθα­ ρά συμβολικές, όπως ο γάμος και η κηδεία, δη­ μιούργησαν τις πρώτες σχεδόν εμπειρίες των αι­ σθήσεων. Θυμάμαι, για παράδειγμα, τα μοιρολόγια προ της ταφής κι έπειτα τους δαιμονόλη­ πτους νεκρόδειπνους. Κι ακόμη, το σπίτι δίπλα στα τρένα -στο μη­ χανοστάσιο για την ακρίβεια. Και σε ελάχιστη απόσταση το λιμάνι, το ποτάμι και η πλατεία. Τρεις κόσμοι σ’ ένα σαρκίο. Και μαζί τους ο Μυνχάουζεν, ο Πινάκιο. Διάβαζα κάθε μέρα. Μια παιδική ποιητική ανθολογία με πρόλογο του Μυριβήλη. «Τα χλωμά τα κοριτσάκια» του Λαπαθιώτη, ο «Δείπνος» του Σικελιανού, οι «Θερμοπύλες» του Καβάφη, «Μια πίκρα» του Παλαμά. Ό λα αυτά μέσα σ’ ένταση και σύγχυση. Αναλογίζομαι πως αυτή η σύγχυση στάθηκε το πρώ­ το ερέθισμα. Έπρεπε να πάρει μορφή όχι μόνο το δοσμένο αλλά και το κρυμμένο. Ό σα τελικώς διαστρέφονται ή απορρίπτονται από τους καθιε­ ρωμένους κανόνες της κοινής λογικής. Ο Κώστας Γουλιάμος γεννήθηκε στην Καλα­ μάτα το 1955. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες. \ Έχει εκδώσει τις ποιητικές συλλογές «Μάτικάπια» (1976), «Εντροπία» (1977) και «Νευ­ ρασθενικά τοπία» (1981), τα οποία τον ίδιο χρόνο παρουσιάστηκαν οπτικοακουστικά στις εκδηλώσεις του «Μουσικού Αύγουστου». Έχει συνεργαστεί με περιοδικά, εφημερίδες κι ανθολογίες, ενώ ποιήματά του μεταφρά­ στηκαν στα αγγλικά. Το σενάριό του «Σε λευ­ κή σελίδα» έγινε ταινία από το Στέλιο Χαραλαμπόπουλο. Είναι- μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού «Γράμματα και Τέ­ χνες».

Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου; Και σε ποια ση­ μεία διακρίνεις να υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις και αναστολές; ΔΕΝ γνωρίζω αν η κλεψιγαμία αποτελεί νομοτέ­ λεια, οπωσδήποτε όμως είναι αναμφισβήτητη, τουλάχιστον στο αρχικό στάδιο της ποιητικής εκκόλαψης. Κανείς, θαρρώ, δεν αντιλέγει. Και κάπου το όλο ζήτημα εκλαμβάνεται ως φυσιολο­ γικό. Στην αφετηρία δηλαδή κάθε ποιητής εντυ­ πωσιάζεται από διάχυτους, φερ’ ειπείν, λυρι­ σμούς, κι αυτούς προσπαθεί να μεταγγίσει. Προς τούτοις θα ήταν σκόπιμη μια μελέτη η οποία θα εξηγούσε πώς, λογουχάρη, ο Ελύτης

αφιερω μα/17 επηρέασε τον πρώτο βίο ενός διόλου ευκατα­ φρόνητου αριθμού ποιητών της νέας γενιάς ενώ οι ίδιοι ακριβώς, κατά τη μετέπειτα πορεία τους, δεν δείχνουν, ούτε κατά διάνοια, μια τέτοια επιρροή. Στην προέκταση του λοιπόν το φαινόμενο της παρακαταθήκης διαφοροποιείται ανάλογα με την ωριμότητα του ποιητή, τις κοινωνικές συν­ θήκες. Γενικότερα με τον προσανατολισμό της σκέψης και της αισθητικής του. Κατά τ’ άλλα δεν μπορώ να δεχθώ ότι η ποίηση προηγούμενων γενεών και δη ελληνικών δημιουργεί αυτή και μόνη παρακαταθήκες. Πιστεύω ότι και άλλες μορφές τέχνης προσφέρουν ανάλογα. Η ζωγρα­ φική και ο κινηματογράφος είναι χαρακτηριστι­ κές περιπτώσεις -τουλάχιστον αυτό συμβαίνει σε μένα. Ακόμα και σε κείμενα της πεζογραφίας οφείλω κάποιους σχηματισμούς. Εν πάση περιπτώσει, επειδή το ερώτημα αφο­ ρά στην ποίηση, ομολογώ ότι με διέγειρε το τρί­ γωνο Κάλας-Σαχτούρης-Παπαδίτσας. Τόσο εννοιολογικά όσο και από πλευράς δόμησης, μιας τελοσπάντων ποιητικής γεωμετρίας. Κι ακόμα, οι προσλαμβάνουσες παραστάσεις από τη συ­ νάρτηση Αναγνωστάκη-Λεοντάρη. Αλλά βέβαια το θέμα δεν δεσμεύεται με τις συγκεκριμένες αναφορές, αν σκεφτώ τι με δίδα­ ξαν πάνω στη μορφή τα «Ιταλικά» του Σολωμού, ο Καβάφης και τα «Τρία κρυφά ποιήματα» του Σεφέρη. Ωστόσο, στο βάθος πιστεύω πως η ποίηση γεν­ νά την ποίηση όχι μόνο από το παρελθόν αλλά και από το παρόν. Ό σο παράδοξα κι αν ηχεί, είναι γεγονός. Επιδιώκεις το έργο σου νά ’χει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία. ΝΟΜΙΖΩ ότι από μόνο του το έργο έχει κοινω­ νικό αντίκρισμα. Παρά ταύτα μένει να δούμε τι είδους αντίκρισμα προσλαμβάνει σε μια κοινω­ νία σχεδιασμένη ν’ αναπαράγει ένα στιλ υλικού πολιτισμού: διαφήμιση, δημόσιες σχέσεις, πλη­ ροφόρηση και άλλα επάρατα στηρίγματα του συ­ στήματος. Ενός δηλαδή συστήματος που άλλοτε αντιστρατεύεται στο έργο ή το υποβαθμίζει κι άλλοτε το απορροφά σ’ ένα στιλ ζωής καθολικώς αλλοτριωμένο. Μέσα λοιπόν σε μια τέτοια κοινωνία αποσύν­ θεσης το έργο έχει μόνο συμβολικό αντίκρισμα με παθητική, φυσικά, λειτουργία. Συνεπώς η έν­ νοια του κοινωνικού αφορά σε όσους βρίσκονται σε διάσταση με κάθε τι δεδομένο-καθιερωμένο. Τους ανατρεπτικούς δηλαδή που εναντιώνονται σε απατηλές συμφιλιώσεις και καλλιτεχνικές αρ­

μονίες οι οποίες δικαιώνουν τ’ αδικαίωτα. Ακριβώς αυτή η κοινωνική ανατροπή συνεπά­ γεται και την αισθητική. Με αυτές τις υποθήκες η λογοτεχνία δεν βαδίζει στο θάνατο. Και τούτο είναι ένα από τα οράματα που προσπαθεί να διαφυλάξει η γενιά μου. Γιατί, πρέπει να το δού­ με, ζει σε μια πολύ κρίσιμη εποχή, αντίστοιχη μ’ εκείνη των μεγάλων διαφοροποιήσεων της ποιη­ τικής μας γλώσσας. Είναι θέμα άξιο προσοχής. Βρίσκεις να τέμνονται στη θεματική σου οι αναδρομές στο παρελθόν με το σύγχρο­ νο κόσμο; ΕΧΩ την εντύπωση ότι αυτό γίνεται. Άλλωστε δεν εκλαμβάνω τη μνήμη ως κάτι στατικό αλλά ενεργητικό. Μια σύγχρονη περιδιάβαση, λογουχάρη, στην Καλαμάτα ανακαλεί τους νόμους της συνάφειας και της ομοειδίας. Οι δυο τροχοί έγι­ ναν τέσσερις. Και ο δρόμος κατά μήκος της πα­ ραλίας πέρασε από το φυσικό στον τεχνητό κό­ σμο. Των ηλεκτρονικών, των εφέ, των fast foods. Γενικώς των τοτέμ μιας αμφίβολης στερεότητας. Σ’ ελάχιστο χρονικό διάστημα σημειώθηκαν κα­ ταλυτικές διαβρώσεις που μου δημιουργούν οδυ­ νηρή αίσθηση και ψυχολογία. Εν ολίγοις, ζούμε σε μια κοινωνία που έχουν παρανοηθεί οι λέξεις επιβίωση και ανάπτυξη. Έτσι όμως αντιφάσκουμε προς την πραγματικό­ τητα, είτε καλείται παρόν είτε παρελθόν. Τελικώς απαρνούμαστε τον εαυτό μας μέσα από τη γλώσσα. Αλλά αυτό βέβαια είναι μια άλλη, εσώ­ τερη αλήθεια. Στα ποιήματά σου γίνεται αισθητό ένα εί­ δος κινηματογραφικής γλώσσας στην αρ­ μολόγηση των στίχων και, γενικότερα, στην όλη εικονοποίηση. Πού αποβλέπεις μ’ αυτή την τεχνική; ΕΝΑ από τα ζητούμενα είναι πάντοτε η κατάκτηση μιας προσωπικής έκφρασης. Για να το επιτύχω, καταφεύγω σε διάφορες λειτουργίες, διαδικασίες αν θέλετε. Παρακολουθώ συστημα­ τικά κινηματογράφο. Μελετώ τις αντιλήψεις του. Τη φιλμική γλώσσα. Η τεχνική, για παρά­ δειγμα, του μοντάζ διδάσκει πολλά στην οικονο­ μία τουλάχιστον του ποιήματος. Με λέξεις ή φράσεις-κλειδιά γίνονται περάσματα από τον ένα χώρο ή χρόνο στον άλλο ώστε το ποίημα να μη διακρίνεται από μια ακανόνιστη αισθητική. Ο «Νεκρόδειπνος», φερ’ ειπείν, του Σινόπουλου ακολουθεί μ’ επιτυχία αυτή την τεχνική. Και ο Μέσκος στα «Ισόβια ποιήματα». Τελικώς, πρό­ κειται για τεχνοτροπία που δεν έχει να κάνει με στερεοτυπία, αλλά συνεχή αναζήτηση της γρα­ φής-

18/αφιερωμα

Νένη Ευθυμιάδη Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο;

Η Νένη Ευθυμιάδη γεννήθηκε στην Αθήνα, στις 27 Μαΐου του 1946. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και το 1970 έγινε δικηγόρος Αθηνών. Έχει γράψει τα μυ­ θιστορήματα «Εσύ κι εγώ μοιάζουμε λιγάκι» («Δωρικός», 1973), «Ο κήπος με τ ’ αγάλμα­ τα» («Νέα Σύνορα», 1975), «Η φωτοβολίδα» («Νέα Σύνορα», 1978) και το Δεκέμβριο του 1983 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις της «Εστίας» το τελευταίο της μυθιστόρημα, «Αθόρυβες μέρες». Έχει ακόμη μεταφράσει δοκίμια από τα γαλλικά, γερμανικά, αγγλικά.

ΑΝΑΡΩΤΙΕΜΑΙ αν θα έπρεπε να μιλήσω ακρι­ βώς για ερεθίσματα. Η λέξη περιέχει σε μεγάλο βαθμό την έννοια του τυχαίου, θυμίζει την «αφορμή» σχεδόν. Στην πραγματικότητα υπήρ­ ξαν αιτίες που με οδήγησαν σε αυτό το είδος έκ­ φρασης, συγκεκριμένες αιτίες. Αυτές ήταν τα ίδια τα πλεονεκτήματα του γραπτού λόγου, όπως η δυνατότητα της σύνθετης διείσδυσης σε έννοιες, χαρακτήρες, καταστάσεις, η αποκάλυψη πλευρών της πραγματικότητας που η καθημερι­ νότητα κρύβει, η διορθωτική και επιλεκτική αν­ τιμετώπιση της ζωής, ο εποχιακός πολλαπλασια­ σμός του «εγώ» μέσα απ’ τους ήρωες, η δύναμη ελέγχου του παιχνιδιού των συμπτώσεων, η αυ­ τόματη διάλυση και ανασύνθεση του κόσμου. Φυσικά, για να επιτευχθούν όλα τούτα, αναγκάζεται κανείς να παραιτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τη γοητεία της άμεσης επικοινωνίας και -το χειρότερο- με τον καιρό η ίδια η ικανό­ τητα για άμεση επικοινωνία αδυνατίζει, χάνεται, γίνεται παρελθόν. Είναι κι αυτό ένα από τα τι­ μήματα μιας επιλογής. Όμως, επειδή ίσως δε θα έπρεπε να ωραιο­ ποιούμε συνέχεια μερικές λειτουργίες, όπως τη λογοτεχνική, καλλιτεχνική κλπ. και επειδή μοιά­ ζει κάπως άτοπο στην εποχή μας να βλέπουμε τους ανθρώπους της δημιουργίας σαν θύματα στο βωμό της προσφοράς, θα ήθελα να επισημάνω και ορισμένα στοιχεία του χαρακτήρα, λίγο ή πολύ κοινά σε όλους, που αν και ελάχιστα ελκυ­ στικά, βοηθάν ιδιαίτερα τη λογοτεχνική παρα­ γωγή. Για παράδειγμα αναφέρω την έλλειψη προσαρμοστικότητας, μερικές μορφές δειλίας, τον εγωκεντρισμό, τη σκληρότητα, τη ματαιοδοξία, την αυταρχικότητα, κυρίως αυτή... Ναι, φυ­ σικά, υπάρχει και η ευαισθησία. Η ευαισθησία όμως δε χρησιμεύει σαν κινητήρια δύναμη, αλλά σαν πρώτη ύλη.

αφιερωμα/19

Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου και σε ποια ση­ μεία διακρίνεις να υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις και αναστολές; ΗΤΑΝ τόσο πολλά τα ορόσημα που τελικά αλληλοεξουδετερώνονται. Μπορώ απλά να πω ότι οι επιδράσεις της μαθητικής μου ηλικίας ήταν κυ­ ρίως οι γάλλοι, άγγλοι, ρώσοι και γερμανοί κλα­ σικοί κι αμέσως μετά ο κύκλος διευρύνθηκε πο­ λύ, περιέλαβε κλασικούς και σύγχρονους εκπρο­ σώπους από τις περισσότερες πολιτιστικά ε­ νεργές χώρες του κόσμου, τουλάχιστον όσους οι αδικίες της πληροφόρησης ή οι αδυναμίες της έκδοσης έφερναν μέχρις εμένα. Δε θα ήθελα να σταθώ σε συγκεκριμένα έργα ή ονόματα, το πα­ ραμικρό κενό μνήμης θα με οδηγούσε σε ανακρί­ βειες. Άλλωστε, ποτέ δεν έφτασα στο σημείο να γίνω «μελετήτρια» κάποιου έργου, ακόμα κι όταν σε έκταση σχεδόν το εξαντλούσα. Μου ταί­ ριαζε και μου ταιριάζει καλύτερα η περιπλάνηση ανάμεσα σε σκέψεις που συχνά συγκρούονται και αν αυτό θυμίζει διανοητικό τυχοδιωκτισμό, στην πραγματικότητα είναι ένας πολύ φυσικός νοητικός επεκτατισμός. Ορόσημο λοιπόν για το έργο μου στάθηκε η συνισταμένη όλων των σκέψεων που πλησίασα, και όχι απλά ορόσημο, αλλά και απαραίτητη προϋπόθεση, αφού αν έλειπε, έργο δε θα υπήρ­ χε. Οι πεπερασμένες προσωπικές εμπειρίες, όσο πλούσιες και αν φαντάζουν, είναι τελείως ανε­ παρκείς. Επιδιώκεις το έργο σου να έχει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία. ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ κάθε καινούριο μυθιστόρημα, η διάθεσή μου είναι καθαρά ερευνητική. «Έτοι­ μη» έχω μόνο κάποια νοοτροπία, που στη δια­ δρομή του βιβλίου όχι μόνο θα εξελιχθεί, αλλά και θα με φέρει αντιμέτωπη με εκπλήξεις και απρόοπτα -αυτές είναι άλλωστε και οι ωραιότε­ ρες στιγμές. Είναι φανερό λοιπόν ότι κι όταν το έργο μου καταλήγει σε κάποια θεώρηση του κόσμου, στό­ χος μου ποτέ δεν είναι η επιβολή αυτής της θεώ­ ρησης, που, εκτός του ότι όπως και κάθε θεώρη­ ση σίγουρα θα περιέχει μέσα της την πλάνη, το πιθανότερο στο επόμενο μυθιστόρημα θα διαφο­ ροποιηθεί. Ωστόσο, κάτι επιδιώκω να μεταδώσω: την ίδια την ερευνητική μου διάθεση, με όσο πιο σύνθετο

τρόπο μπορώ και σε όσο το δυνατό περισσότερα επίπεδα. Φυσικά αυτό θυμίζει περισσότερο θεωρητικό στόχο παρά κοινωνικό. Θα μπορούσε όμως κα­ νείς να το δει και αλλιώς! Η ερευνητική διάθεση, η σκέψη δηλαδή και οι συνέπειές της -όπως η αμφισβήτηση ή και η αν­ τίσταση στα «παραδεκτά της εποχής»-, είναι ίσως ο μόνος δρόμος για την όξυνση της τόσο παραμελημένης και παρερμηνευμένης ατομικό­ τητας. Λέω «παρερμηνευμένης», γιατί κοντεύει πια να ξεχαστεί πως η ατομικότητα είναι η μόνη ασφαλής βάση και για την ίδια τη συλλογικότητα και πως πνίγοντάς την, φτάνουμε σε απρόσωπα σύνολα που άγονται και φέρονται από τους επι­ τήδειους της εξουσίας. Πιστεύεις ότι υπάρχει γυναικεία λογοτε­ χνία; Και αν ναι, το έργο σου ανήκει σ’ αυτή την κατηγορία; «ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ λογοτεχνία», από πλευράς μορ­ φής, περιεχομένου ή προέλευσης; Για το πρώτο σκέλος, για τη μορφή, η Βιρτζίνια Γουλφ απάντησε από το 1928 κιόλας, λέγον­ τας πως είναι ολέθριο γι’ αυτόν που γράφει, όχι απλά να σκέφτεται το φύλο του, αλλά να έχει ακόμη και επίγνωση του φύλου του. Στη λογοτε­ χνία δε δεχόταν παρά τις γυναίκες με αρσενικές συγγραφικές ιδιότητες και τους άντρες με θηλυ­ κές. Ιδεατό του γραπτού λόγου γινόταν γι’ αυτήν ο ερμαφροδιτισμός, σύμβολο της λογοτεχνικής γονιμότητας, και μεταξύ άλλων, σαν κύριους εκ­ πρόσωπους της ερμαφρόδιτης λογοτεχνίας κατέ­ τασσε τον Σαίξπηρ και τον Προυστ. Δεν μπορώ να πω ότι βρίσκομαι μακριά από τις απόψεις της. Πιστεύω στον ερμαφροδιτισμό του γραπτού λόγου, στον ερμαφροδιτισμό της σκέψης γενικότερα, αν και προτιμώ τη λέξη «ου­ δετερότητα», γιατί ενώ ο ερμαφροδιτισμός προϋ­ ποθέτει τα δύο φύλα, η ουδετερότητα μοιάζει να τα καταργεί. Τώρα, όσον αφορά το π;εριεχόμενο. Ναι, υπήρξαν και υπάρχουν βιβλία που ασχολούνται με τη ζωή των γυναικών όπως διαμορφώνεται και από τις κοινωνικές συνθήκες. Ασχολούνται όμως μόνο με αυτό; Και παραπέρα... Το ότι ο συγγραφέας αναγκαστικά διαλέγει κάποιο θέμα, πόσο αποφασιστικό ή χαρακτηριστικό είναι; Και αν δεχτούμε ότι συχνά το «θέμα» δεν είναι παρά μια πρόφαση, αν ταξινομήσουμε το λογοτεχνικό υλικό θεματογραφικά, μήπως κινδυνεύουμε να φτάσουμε σε παράλογα αποτελέσματα; Το ζήτημα φυσικά αλλάζει κάπως αν στο κεί­ μενο υπάρχουν και ατόφια γυναικεία κοινωνικά αιτήματα. Ξαναγυρνάμε στο κλασικό ερώτημα

20/αφιερωμα

αν η Λογοτεχνία πρέπει ή όχι να χρησιμοποιείται σαν όργανο προπαγάνδας και κατά πόσο φθεί­ ρεται το λογοτεχνικό ύφος όταν περιέχει «άμεσα αιτήματα» γενικά. Κάποια απάντηση δεν ανήκει σε αυτόν το χώρο, όμως ειδικά στο θέμα του φε­ μινισμού, που θεωρητικά είναι ένα θέμα εξαν­ τλημένο, πιστεύω πως οι αγώνες θα έπρεπε να συγκεντρωθούν χωρίς διασπάσεις στο κοινωνικό και το νομοθετικό επίπεδο, που είναι πιο αργό, πιο δύσκαμπτο και πιο δυσκίνητο. Τέλος, αν μιλάμε για «γυναικεία» και κατά συ­ νέπεια και για «ανδρική» λογοτεχνία, επειδή τα έργα γράφτηκαν από γυναίκες ή άντρες, αδια­ φορώντας για το κατά πόσο οι συγγραφείς χρη­ σιμοποίησαν «ερμαφρόδιτη» ή «ουδέτερη» σκέ­ ψη, τότε το κριτήριο γίνεται τόσο τυπικό και ανεπαρκές, ώστε αυτοκαταργείται.

'

Έ να από τα χαρακτηριστικά του έργου σου είναι και η οικουμενικότητα της προ­ βληματικής του. Οι ήρωές σου δηλ. συχνά σκέπτονται και κινούνται πέρα από τοπικά όρια. Τι σε ώθησε σε αυτή την οπτική;

τικότητα, η κατάτμηση και η προσκόλληση στα επιμέρους δε βοηθάν τον άνθρωπο να ερευνήσει ούτε την ουσία της ύπαρξής του, ούτε τα όσα τον περιβάλλουν. Τον περιορίζουν σε ένα είδωλο του «εγώ», φευγαλέο, απόμακρο, ξένο σχεδόν, προορισμένο να καταταχθεί αυθαίρετα από άλ­ λους. Η «κρατούσα» σκέψη σήμερα, γίνεται συνέ­ χεια και πιο αναλυτική, ενώ θα έπρεπε να είναι και συνθετική, εξαντλείται με τμήματα της πραγ­ ματικότητας, περιφρονώντας συστηματικά το σύνολο, ασχολείται με τις ιδιομορφίες του κό­ σμου που μας περιέχει, ενώ ουσιαστικότερο θα ήταν να έψαχνε για την ίδια τη μορφή του. Τα βιβλία μου, λοιπόν, δε βλέπουν τον άνθρω­ πο μόνο σαν τον «πολίτη» που αντιδρά είτε πα­ θητικά είτε βίαια στις «αδιαφιλονίκητες» μα κί­ βδηλες αξίες της εποχής του. Τον βλέπουν και σαν ένα μικρό πυρήνα του σύμπαντος, ένα ζων­ τανό πυρήνα, με κάθε δικαίωμα να ερευνήσει και τον ευρύτερο χώρο του, με κάθε δικαίωμα να περιπλανήσει στις περιπέτειες ενός διεισδυτικό­ τερου και πλατύτερου στοχασμού, που η σύγχρο­ νη πραγματικότητα προσπαθεί να ακρωτηριάσει.

ΟΙ ίδιες οι ανάγκες της σκέψης. Η απόσπασμα-

Νανά Ησαΐα Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο;' ΓΡΑΦΩ από δέκα ετών. Γεννήθηκα τον Οκτώ­ βριο του 1934 και το πρώτο ημερολόγιο που άρ­ χισα να κρατώ στη ζωή μου αρχίζει τον Οκτώ­ βριο του 1944 και τελειώνει τον Ιούνιο του 1947. Μετά από αυτό ακολούθησαν τόμοι επί τόμων ημερολογίων, που έχουν σχεδόν όλοι πεταχτεί ως κακογραμμένοι. Αυτός, όμως, ο πρώ·Λ)ς, έχει κρατηθεί σαν μία απόδειξη του ότι τα πράγματα έχουν έτσι! Ένα μικρό κομμάτι στις πρώτες σε­ λίδες του, χωρίς ημερομηνία και με τον τίτλο «Μυστικά Δικά Μου», δίνει μια πρώτη απάντη­ ση στο ερώτημά σας. Το παραθέτω όπως έχει γραφεί (ανορθόγραφο!): «Εμένα κανονικός δεν μ’ αρέσουν τα μαθήματα γιατί είμαι πολύ ζωντα­ νή, αλλά το σχολείο μαρέσει και να γιατί, πρώτα απ’ όλα γιατί φλερτάρω με τ’ αγόρια. Και δεύτε­

ρο γιατί κάνω σκανταλιές μέσα στην τάξη». Δε­ δομένου, δε, ότι σχεδόν δεν υπάρξει σελίδα στην οποία να μην αναφέρονται «τ’ αγόρια», πολύ φοβάμαι ότι τα πρώτα μου ερεθίσματα ήταν αυ­ τά τ’ αγόρια ακριβώς! «Θεέ και Κύριε!» αισθά­ νεται την ανάγκη ν’ αναφωνήσει κανείς! Αλλά τι να κάνομε; Η αλήθεια έχει τους δικούς της τρό­ πους να έρχεται στο φως. Ωστόσο, κατά κάτι τα πράγματα δεν ήταν ακριβώς όπως τα λέω. Γιατί αν και ισχυρίζομαι ότι είμαι «πολύ ζωντανή», σπάνια έπαιρνα μέρος στα διάφορα παιχνίδια με «τ’ αγόρια», έχοντας μάλλον την τάση να παρακολουθώ τα παιχνίδια τους με τ’ άλλα κορίτσια, που συνέβαιναν γύρω μου, από μακριά. Αυτή, δε, η στάση στάθηκε χα­ ρακτηριστική και ολόκληρης της υπόλοιπης ζωής μου. Είχα πάρα πολλές ερωτικές ιστορίες, ωστό­ σο, κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου πάντα μέ­ ρους αυτών των ιστοριών, ήμουνα μακριά από

αφιερωμα/21

το εκάστοτε αντικείμενο της αφοσίωσης μου! Και φυσικά παρέμενα μακριά... γράφοντας -γράφοντας πάντα γι’ αυτό από το οποίο είχα απομακρυνθεί. Το ότι, δε, ως προς αυτό ειδικά, τα πράγματα δεν έχουν και πολύ αλλάξει είναι εύκολο να διαπιστωθεί από το ημερολόγιό μου των δύο τελευταίων ετών που δημοσιεύεται τώ­ ρα. Πρόκειται για ένα καινούριο άνοιγμα του πολύτομου, κατεστραμμένου σχεδόν εντελώς ημερολογίου της ζωής μου, που με την περιπέ­ τεια της ποίησης -που άρχισε κάπως αργά: το 1967 μόνο- είχε διακοπεί από τότε ώς τώρα. Ή ταν, πάντως, αυτό το κατεστραμμένο ημερο­ λόγιο που με οδήγησε στην ποίηση, καθώς στα τελευταία χρόνια πριν από τη διακοπή του -1964-67- ο τρόπος της ποιητικής πρόζας, με τον οποίο γραφόταν τότε, κατέληξε σαν από μόνος του στο να παρουσιάζει ποιήματα αντί για κομ­ μάτια πρόζας. Τώρα, τι με οδήγησε στην ποίηση και στην εγκατάλειψη της πρόζας με την οποία είχα ξεκινήσει; Η περιέργεια! Ό ταν είδα ότι μπορούσα να γράψω και ποιήματα, θέλησα ν’ ανακαλύψω, από την αρχή, όλα τα μυστικά της ποίησης! Ν’ ανοίξω το καρύδι να δω τι έχει μέ­ σα! Αλλά επρόκειτο για ένα δύσκολο καρύδι που χρειάστηκαν δέκα χρόνια καθημερινού γραψίμα­ τος για ν’ ανοίξει. Σε αυτά τα χρόνια η ζωγραφι­ κή μου περίπου καταστράφηκε, όπως και η πρό­ ζα επίσης. Τώρα, πάντως, που άνοιξα το καρύδι -και το τι είδα μέσα δεν είναι η ώρα να σας το πω!- επιστρέφω σε αυτές τις δύο παλιές μου αγάπες, στις οποίες πιστεύω ότι χρωστάω πάρα πολλά και απέναντι στις οποίες αισθάνομαι ένο­ χη γι’ αυτή την τόσο περίεργη -για μια περιέρ­ γεια- εγκατάλειψή τους. Αν και, όπως έχει ήδη λεχθεί, «είμαστε αυτό που κάνομε». Η ποίηση εξακολουθεί να γράφεται ακατάσχετα, εμποδί­ ζοντας πολλές φορές τα άλλα που θέλω τώρα. Έτσι, είναι δυνατόν να είμαι ποιήτρια πολύ πε­ ρισσότερο απ’ ό,τι νομίζω ότι είμαι ή απ’ όσο θέλω να είμαι. Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου; Και σε ποια ση­ μεία διακρίνεις να υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις και αναστολές; ΜΙΑ και το μόνο «έργο» που κατάφερα να κάνω ώς τώρα, από τα πολλά που θέλω να κάνω, είναι η ποίηση, θα πρέπει απαντώντας να περιοριστώ σε αυτήν. Ό ,τι έμαθα γι’ αυτήν από άλλους το χρωστάω στη Σύλβια Πλαθ και στα πάρα πολλά δοκίμια πάρα πολλών ποιητών που έχω διαβάσει -κυρίως στα δοκίμια των Βαλερύ και Έλιοτ. Εί­ χα πάντα την τάση ν’ αγαπώ τα σύγχρονό μου

Η Νανά Ησαΐα γεννήθηκε στην Αθήνα το 1934. Σπούδασε ζωγραφική στο Ελεύθερο Σπουδαστήριο Καλών Τεχνών. Έχει λάβει μέρος σε 6 πανελληνίους και έκανε την πρώτη της ατομική έκθεση στην Αθήνα («Ώρα») το 1974. Εξέδωσε τις ποιητικές συλλογές: «Ποιή­ ματα 1969» (1969), «Persona» (1972), «Ένα βλέμμα» (1974), «Μέρες και νύχτες χωρίς ση­ μασία» (1977), «Η Αλίκη στη χώρα των θαυ­ μάτων» (1977, μεγάλο ποίημα στηριγμένο στο βιβλίο του Κάρολ), «Μορφή» (1980, Β ' Κρα­ τικό Βραβείο Ποίησης), «Στην τακτική του πάθους» (1982, πρόζα και ποίηση), «Συναί­ σθηση λήθης» (1982), «Ά λλη (Ημερολόγιο 1981-83)» (1983). Έλαβε επίσης μέρος στην ομαδική έκδοση «6 ποιητές» που κυκλοφόρη­ σε το 1971 με πρόλογο του Κίμωνα Φράιερ. Έκανε τις μεταφράσεις: «Σύλβια Πλαθ», στη σειρά εκδόσεων «Σύγχρονη Ποίηση» του Μπουκουμάνη (1974, με εισαγωγή), «Η αι­ σθητική της σιωπής» της Σούζαν Σόνταγκ (1979, με εισαγωγή), «Σημειώσεις για τον ορι­ σμό της κουλτούρας» του Τ. Σ. Έ λιοτ (1980), «Σκέψεις. Δοκίμια» του Έρμαν Έσσε (1982, με εισαγωγή). Έχει γράψει και δημοσιεύσει πολλά δοκίμια σε ελληνικά περιοδικά. Ποιήματά της έχουν δημοσιευτεί σε πολλά ελληνι­ κά και ξένα περιοδικά. Ετοιμάζει βιβλίο δο­ κιμίων με κεντρικό δοκίμιο το αδημοσίευτο μεγάλο της δοκίμιο «Τέχνη και στρουκτουρα­ λισμός». Το 1976 οργάνωσε ένα μεγάλο αφιέ­ ρωμα στη νεότερη γυναικεία ποίηση στο πε­ ριοδικό «Καινούρια Εποχή» (τεύχη: Φθινό­ πωρο, Χειμώνας 1976).

22/αψιερωμα

έργα. Έτσι, ενώ ξέρω πολλά για όσα έχουν γίνει σε αυτόν τον αιώνα, οι γνώσεις μου ως προς αυ­ τά που έγιναν στους άλλους αιώνες παρουσιά­ ζουν αρκετά κενά. Έτσι οι επιδράσεις μου -που απ’ όσα ήδη είπα, φανερά, είναι κυρίως ξένες και όχι ελληνικές- ξεκινούν από την εποχή μας και τελειώνουν σε αυτήν. Τώρα, το ποιες είναι οι διαφοροποιήσεις που παρουσιάζω ως προς αυτές, αυτό είναι ένα θέμα που ο χώρος που μου έχει δοθεί δεν είναι αρκε­ τός για να το αναπτύξω. Έτσι, παρά το ότι υπάρχουν διαφορές, προτιμώ να μιλήσω για τις ομοιότητες μάλλον, δίνοντας το στίγμα μου στα γρήγορα: Απ’ όλους τους ποιητές και συγγρα­ φείς αυτού του αιώνα που έχω αντιμετωπίσει στη ζωή μου θεωρώ ως σημαντικότερο τον Τόμας Μαν. Και σχεδόν ως προς αυτόν δεν βλέπω κα­ θόλου διαφορές, μόνο συγγένειες. Το ότι ο αμέριστος θαυμασμός μου ανήκει σ’ έναν συγγραφέα της πρόζας δεν είναι κάτι το τυχαίο. Θαυμάζω την πρόζα περισσότερο από την ποίηση και είναι αυτή που μ’ έχει διαμορφώσει. Ο τρομακτικός, ειρωνικός εφιάλτης που παρουσιάζει ο «Δρ. Φάουστους» του Μαν, τηρουμένων βέβαια των αναλογιών, είναι και αυτός που παρουσιάζει η ποίησή μου. Όπως έχω γράψει αλλού, κάποτε τα ποιήματα της Πλαθ με τίναξαν στον αέρα. Ωστόσο ο δικός της εφιάλτης είναι διαφορετικός από τον δικό μου: Διαθέτει την αμεσότητα του ενστίκτου που η Πλαθ, ανήκοντας στον αρκετά νεόκοπο αμερικανικό πολιτισμό, διέθετε. Ο δι­ κός μου ανήκει πολύ περισσότερο στον πολύ πιο παλιό και πολύ πιο περίπλοκο πολιτισμό της Ευ­ ρώπης. Πιστεύω ότι η ποίηση της Πλαθ, παρά την κακότητα της τρέλας που παρουσιάζει, είναι πολύ πιο υγιής από τη δική μου, της οποίας η μεγάλη αρρώστια είναι, θα έλεγα, αντίθετα, η λογική, που μοιάζει να τα έχει υπολογίσει όλα πολύ πριν καν να έχουν συμβεί. Μοιάζει να έχει υπολογίσει ακόμα και τις όποιες δαιμονικές δυ­ νάμεις της ύπαρξής μου! (Και να, λοιπόν, που σας μίλησα και για τις διαφορές μου!) Επιδιώκεις το έργο σου να έχει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία. ΠΙΣΤΕΥΩ ότι αυτοί που μπορούν να καταλά­ βουν την τέχνη είναι οι λίγοι και όχι οι πολλοί. Και καθώς οποιοδήποτε κοινωνικό αντίκρισμα δεν μπορεί παρά να σημαίνει τους πολλούς, όχι, δεν σκοπεύω σε κάτι τέτοιο. Βέβαια η επίγνωση αυτού του πράγματος είναι ασφυκτική. Όσο όμως ασφυκτική και αν είναι, δεν θεωρώ ότι δί­ νει το δικαίωμα σε οποιονδήποτε ν’ αρχίσει να δημαγωγεί με το σκοπό να κερδίσει τους πολ­

λούς που διαφεύγουν και που, ειρήσθω εν παρό­ διο, περνούν θαυμάσια αυτή τη στιγμή με την σε εκπληκτική ανάπτυξη και άνοδο εμπορική τέχνη -και γιατί όχι, αφού με αυτήν περνάμε πολύ κα­ λά κι εμείς οι ίδιοι οι καλλιτέχνες πολλές φορές! Επιπλέον, είμαι εναντίον κάθε κριτικής αντιμε­ τώπισης της τέχνης από την άποψη του κοινωνι­ κού αντικρίσματος, από την οποία μόνο οι μέ­ τριοι καλλιτέχνες έχουν να κερδίσουν και ποτέ οι σημαντικοί. Τα κέρδη τους είναι, βέβαια, πρόσκαιρα, καθώς όμως οι μέτριοι καλλιτέχνες είναι σαν τη Λερναία Ύδρα -ένα κεφάλι κόβεις και δεν ξέρω πόσα βγαίνουν- η διαρκής παρου­ σία των όλο και... επόμενων μέτριων καλλιτε­ χνών, διαρκώς θολώνει τα νερά και κάνει αφάν­ ταστη ζημία. Μια ζημία που αφορά ολόκληρη την υπόθεση της τέχνης, το κοινό που ενδιαφέρεται και αυτούς τους ίδιους τους σημαντικούς καλλιτέχνες, που συχνά φτάνουν πικραμένοι στο θάνατο. Ποιος θα πληρώσει την ψυχική ζημία, που δεν μπορεί παρά να έχει γίνει, στους δύο σημαντικότερους μεταπολεμικούς μας ποιητές, Καρούζο και Παπαδίτσα, που εδώ και δεν ξέρω πόσα χρόνια ακούνε πόσους και ποιους ν’ αποκαλούν τον Σινόπουλο μείζονα ποιητή, ξεχνών­ τας βέβαια εντελώς αυτούς τους ίδιους; Ευτυχώς που ήρθε απ’ έξω ακόμα ένα Νόμπελ για τον' Ελύτη, που διαφορετικά δεν θα είχε ποτέ ξεχάσει την πρόκριση του Ρίτσου από τους ανάλο­ γους εκείνους της πρόκρισης του Σινόπουλου -αν και λέγοντας αυτά δεν προσπαθώ να εξο­ μοιώσω τον Ρίτσο με τον Σινόπουλο, καθώς ο πρώτος είναι ασφαλώς πολύ σημαντικότερος από τον τελευταίο. Φοβάμαι ότι στο όνομα αυ­ τού του κοινωνικού αντικρίσματος, που λίγο θέ­ λει για να μετατραπεί σε πολιτικό, έχουν γίνει εγκλήματα στον χώρο της τέχνης. Δηλώνω απε­ ρίφραστα ότι τα δύο χειρότερα βιβλία που έχουν φτάσει ποτέ στα χέρια μου -και από τα χέρια μου έχουν περάσει χιλιάδες βιβλία- είναι η «Αρ­ χαία σκουριά» της Μάρως Δούκα και η «Εξαφά­ νιση» του Αριστοτέλη Νικολαίδη. Και πάρα πο­ λύ συχνά κάνω αυτή τη σκέψη: «Ζω σ’ έναν τόπο όπου από τα δύο χειρότερα βιβλία που έχω ανοί­ ξει ποτέ μου, το μεν ένα πήρε το πρώτο βραβείο της πεζογραφίας, το δε άλλο έγινε μια μεγάλη επιτυχία με μία πώληση χιλιάδων αντιτύπων». Το περίεργο είναι, πάντως, ότι αυτή η σκέψη, αντί να με καταρρακώνει, αντίθετα, με τονώνει! Κάθε φορά που την κάνω, γελάω λίγο και μετά πάω ήσυχη και κάνω τη δουλειά μου! (Το γιατί είναι αυτή η αντίδρασή μου, αυτό ούτε κι εγώ το ξέρω! Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι το γέλιο, έτσι κι αλλιώς, βοηθάει πάντα!) Για να μη νομιστεί, πάντως, ότι εγώ η ίδια, λέγοντας αυτά, έχω καμιά οποιοσδήποτε είδους πολιτική σκοπιμότητα, δηλώνω και τα εξής: ότι

αφιερω μα/23 ορισμένα από τα ωραιότερα δικά μας βιβλία που έχουν φτάσει σε μένα είναι αυτά του Δημήτρη Χατζή, της Τατιάνας Μιλλιέξ, του Γιώργου Χειμωνά και του Γιώργου Ιωάννου, του οποίου ορι­ σμένα πράγματα μ’ ενδιαφέρουν ιδιαίτερα από την άποψη της λογοτεχνίας του ντοκουμέντου. Και για να μη νομιστεί, επίσης, ότι έχω καμιά οποιαδήποτε... αριστοκρατική τάση υπέρ της μορφής και εναντίον του περιεχομένου, δηλώνω και αυτό: ότι για μένα πρέπει να υπάρχει συνε­ χής αλληλεπίδραση μορφής και περιεχομένου κατά τη διάρκεια της γραφής ενός έργου, όπως και κατά τη διάρκεια της ανάγνωσής του. Ρωτάτε για τη γενιά μου. Αν θα πάμε τις γε­ νιές με δεκαετίες, θα έλεγα ότι η δική μου γενιά, αυτών που τώρα είναι περίπου σαράντα με πε­ νήντα ετών, είναι η γενιά του «τίποτα». Η «χτυ­ πημένη» γενιά. Αυτή που ξεκίνησε με αρκετά πλεονεκτήματα μετά τον πόλεμο για να δει αυτά τα πλεονεκτήματα να μετατρέπονται σε παγίδες. Ας μην ξεχνάμε ότι η Πλαθ αυτοκτόνησε. Μέσα στην παγίδα του «ευτυχισμένου» γάμου, μ’ έναν άντρα επίσης δημιουργό και δύο παιδιά και μία ήδη αρκετά μεγάλη επιτυχία γι’ αυτήν και τον άντρα της. Και όλα αυτά ήταν πράγματα που κατέρρευσαν από τη μία στιγμή στην άλλη. Φυ­ σικά «η ζωή αποτυχαίνει πάντα», όπως είπε ο Φιτζέραλντ και άλλοι δημιουργοί που δεν ανή­ κουν στη δική μου γενιά. Όμως εδώ συμβαίνουν δύο πράγματα παραπάνω, που το ένα είναι συ­ νάρτηση του άλλου. Το πρώτο: Παρά τους ανοι­ χτούς δρόμους μπροστά μας, ταυτόχρονα υπήρχε πίσω μας ο Δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος, το μεγαλύτερο έγκλημα που έγινε ποτέ στην ιστο­ ρία. Και το δεύτερο: Ήταν στη δική μας γενιά που έπεσε το μεγάλο λαχείο του να καταλάβει ότι όλες σχεδόν οι πληροφορίες που είχε ώς πε­ ρίπου τώρα ο άνθρωπος για τον εαυτό του ήταν λανθασμένες. Και νομίζω ότι αυτά τα δύο είναι αρκετά για να εξηγήσουν το γιατί βρεθήκαμε κυ­ ριολεκτικά στο χάος. Υπάρχει ένας εφιάλτης, ένα πλήρες αδιέ­ ξοδο στην ποίησή σου. Πώς συνδυάζεις αυτό το αδιέξοδο με τον έρωτα, που επί­ σης υπάρχει στην ποίησή σου και είναι ένα στοιχείο ζωής; ΑΙΣΘΑΝΟΜΑΙ την ανάγκη να πάω πίσω σε κείνη την παιδική φράση που για ν’ απαντήσω στις ερωτήσεις σας ξέθαψα: «είμαι πολύ ζωντα­ νή...» Μια φράση που προσπάθησα ν’ ανατρέ­ ψω! Στο τέλος δεν ξέρω αν ανατρέπεται: Σε από­ σταση από τη ζωή, ήμουν η ίδια η ζωή προσωποποιημένη! Περίπου όπως ο ήρωας του Μαν στον «Δρ. Φάουστους», που αν και σχεδόν δεν παίρ­ νει είδηση τον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, απο­

μονωμένος όπως ήταν στην εξοχή, ωστόσο, ταυ­ τόχρονα ήταν η ίδια η Γερμανία σε πόλεμο! Έχοντάς την, κατά κάποιο τρόπο, ενσωματώσει. Είμαι πολύ ζωντανή, λοιπόν, ή τουλάχιστον ήμουν ώς τώρα. Ήταν όμως κατά τη .διάρκεια αυτού του «ώς τώρα» που γράφτηκε η ποίησή μου, όταν ήμουν «πολύ ζωντανή» ακόμα, δηλα­ δή, πολύ ερωτευμένη! Αν και πάντα σε μία πολύ λογική απόσταση από τη ζωή! Αυτή, άλλωστε, που δίνει και τον καιρό στο έργο να γίνει! Και αυτή επίσης που δημιουργεί και την κόλαση! Να είσαι σε απόσταση και, ταυτόχρονα, να είσαι η ίδια η ζωή: ποια άλλα καλύτερα συστατικά από αυτά τα δύο μπορεί να βρει κανείς για να φτιά­ ξει έναν εφιάλτη; Άλλωστε πώς θα μπορούσε ποτέ ένας εφιάλτης ν’ αποτελείται μόνο από στοιχεία θανάτου, χωρίς να περιέχει και στοι­ χεία ζωής; Χωρίς αυτά δεν θα ήταν ένας εφιάλ­ της καθόλου!

■

Χαρτιά εξωφύλλων που ξεχωρίζουν elegant εξωφύλλων χαρτιά για ποιότητας βιβλία

Conqueror ' Ένα χαρτί για εξώ­ φυλλα που διαφέρει Χαρτιά αναπαραγωγής έργων τέχνης Η επί 95 χρόνια παράδοση και πείρα, σας εγγυώ νται τις σταθερές και εκ λ ε­ κτές ποιότητες των χαρτιών μας ΤΣΕΝΤΡΟ - ΧΡΩΜΟΛΟΥΞ ΧΡΩΜΑΤ. - ΒΕΛΒΕΤ ΜΓΐΡΙΣΤΟΛ - ΤΟΥΑΛ - ΠΕΡΓΑΜΗΝΕΣ ΚΛ.

ΧΑΡΤΙΑ ΠΕΡΡΑΚΗΣ ΧΡΥΣΟΣΠΗΛΑΙΩΤΙΣΣΗΣ 4 ΤΗΛ. 3221884-3238219 ΔΓ εκδοτ. οίκους τηλεφωνήσατε ν’ αποσταλούν δειγ­ ματολόγια

24/αφιερω μα

Τόλης Καζαντζής Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο; ΤΗΝ ανάγκη για καλλιτεχνική έκφραση την είχα από πάντα. Ταυτόχρονα θα πρέπει να άρχισε και η αναζήτηση του πιο πρόσφορου μέσου έκ­ φρασης. Για πολλά χρόνια, σ’ όλη την εφηβεία μου, το πρόβλημα εντοπιζόταν στο ποιος εκφρα­ στικός τρόπος και μέσο θα ήταν πιο αποτελε­ σματικός για την καλλιτεχνική μου εκτόνωση και για τη σύμφυτη ανάγκη επικοινωνίας. Στο τέλος, ύστερα από πολλές σταθμίσεις, τόσο η πεζογρα­ φία, όσο και η κριτική, ήρθαν σαν φυσικές κι, ελπίζω, αποκλειστικές λύσεις. Βέβαια, από δω και πέρα παρουσιάστηκαν και παρουσιάζονται άλλες δυσκολίες κι άλλα προβλήματα, έτσι που να μένω με την αίσθηση ότι το μόνο που έχω μέ­ χρι τώρα καταφέρει είναι ένας γενικός εκφρα­ στικός προσανατολισμός. Και μακάρι να μείνω μ’ αυτή την αίσθηση. Γιατί διαφορετικά αρχί­ ζουν οι κίνδυνοι. Κίνδυνοι μανιερισμού, επανά­ ληψης και λοιπά.

Ο Τόλης Καζαντζής γεννήθηκε το 1938 στη Θεσσαλονίκη, όπου σπούδασε νομικά και εί­ ναι δικηγόρος. Συνεργάστηκε σχεδόν απο­ κλειστικά με το περιοδικό «Διαγώνιος» και από το 1958 μέχρι τώρα είναι βασικός συνερ­ γάτης. Στη «Διαγώνιο» υπάρχει ένα πλήθος από πεζογραφήματα, βιβλιοκρισίες και μελέ­ τες του πάνω σε διάφορα θέματα της πεζο­ γραφίας μας. Έργα του: «Η κυρα-Λισάβετ» (αφήγημα, 1975), «Η παρέλαση» (διηγήματα, 1978), «Ενηλικίωση» (διηγήματα, 1981). Πρόσφατα κυκλοφόρησαν δυο εκτενή αφηγήματά του με το γενικό τίτλο «Οι πρωταγωνι­ στές» (1983).

Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου; Σε ποια σημεία διακρίνεις να υπάρχουν ιδεολογικές, μορ­ φικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις και αναστολές; ΚΑΙ η πεζογραφία και η κριτική είναι είδη λό­ γου σύνθετα. Απαιτούν βίωση πραγματική, κα­ θώς και μελέτη και βίωση της λογοτεχνίας. Θα πρέπει λοιπόν μιας εξαρχής να διαχωρίσεις το φιλολογικό σου γούστο από τα ατομικά μέσα με­ ταφοράς της πραγματικότητας σε μιαν άλλη πραγματικότητα. Το δικό μου φιλολογικό γού­ στο, ξεκινώντας από σύγχρονες λογοτεχνικές πε­ ριπτώσεις που θαυμάζω, δικές μας και ξένες, ει­ σχωρεί σ’ ένα παρελθόν μεγάλου βάθους. Αυτές οι περιπτώσεις, ο τρόπος που δέχονται τα ερεθί­

αψιερωμα/25 σματα από την πραγματικότητα, ο τρόπος και τα μέσα που εκφέρουν την πραγματικότητα αυτή σε χώρους λογοτεχνικούς, αποτέλεσαν για μένα συ­ χνούς πειρασμούς. Εκεί τοποθετούνται και οι πρώτες μου λογοτεχνικές δοκιμές. Αργότερα κα­ τάλαβα πως δεν μπορείς να ζεις για πάντα με δανεικά κι ανακάλυψα ότι η υπαρξιακή αξία της λογοτεχνίας έγκειται στο να χρησιμοποιείς τα δι­ κά σου μέσα. Επιδιώκεις το έργο σου νά ’χει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία. ΕΝΑ καλό έργο, έχει, ή πρέπει να έχει, πάντα κοινωνικό αντίκρισμα. Αυτή είναι η μόνη επι­ δίωξη που πρέπει να έχει κάθε ευρύνους λογοτέ­ χνης. Βέβαια, αυτό επιβάλλει μιαν αυστηρή και αδιάφθορη αυτοκριτική. Το πόσο δύσκολη είναι στις μέρες μας αυτού του ΐίδους η αυτοκριτική, το ξέρουν όλοι. Σήμερα οι παρακριτικές, τα σλόγκαν, η εύκολη κατάκτηση και η αγωνιώδης διατήρηση της κατοχής του λογοτεχνικού προσ­ κηνίου έχουν τρία ολέθρια αποτελέσματα: Πρώ­ τα πρώτα, παραμορφώνεται η εικόνα της λογο­ τεχνικής μας πραγματικότητας. Δεύτερο, σε κά­ νει να αμφιβάλλεις για την κριτική σου επάρκεια και, τρίτο, σε κάνει επιεική για τα γραφτά σου. Γιατί άνθρωπος είσαι και συ · δεν μπορείς να κλείνεις τα μάτια σου συνεχώς μπροστά στα πλούσια γεύματα και να αρκείσαι στα ξεροκόμ­ ματα. Ευτυχώς στη Θεσσαλονίκη κυριαρχεί, ακόμη, ένα διαφορετικό κλίμα. Έ να κλίμα λογο­ τεχνικού ήθους, όπως έχω κι άλλοτε πει, που ση­ μαίνει επιμέλεια συγγραφική που δημιουργεί πολλές αναστολές αλλά που οδηγεί πάντα στην καλύτερη δυνατή ποιότητα κι αναζήτηση της αναγνώρισης από τους αυστηρούς, δίκαιους, μα τελικά καλοπροαίρετους γνωρίζοντες. Καμιά γενιά δεν μπορεί να μιλάει' για τις ελπί­ δες της αν δεν μιλήσει για το παρελθόν της. Αφού λοιπόν μου ανατίθεται η εκπροσώπηση της γενιάς μου, έχω να πω -κ ι ας μου το συγχω­ ρήσουν οι ομήλικοι- ότι βρεθήκαμε στην καμπή της ελπίδας και της διάψευσης των δυο προη­ γούμενων γενεών. Έτσι ολοκληρώσαμε την παι­ δική και την εφηβική ηλικία μας μέσα στη σιωπή και την απραξία της κατοχής και των δυο εμφυ­ λίων (θερμού και ψυχρού). Κι ότάν ήρθε η ώρα να δοκιμάσουμε τις άπραγες, ώς τότε, φωνητικές διφθέρες μας, είχαμε μπει, εκόντες άκοντες, μέ­ σα στις γραμμές μιας τάξης και μέσα σε μιαν αμ­ φίβολη εποχή που οδήγησε σε μιαν άλλη σκοτει­ νότερη. Σ’ εκείνη που ούτε το δικαίωμα της σιω­ πής σου επιτρεπόταν. Σήμερα, φορτωμένοι με υποχρεώσεις, χωμένοι αναπόδραστα μέσα στην

αντιπνευματική μας τάξη, αναλογιζόμαστε πως ό,τι ζήσαμε, το ζήσαμε μέσα από τα βιβλία. Κι έτσι μένουμε με το παράπονο ότι γίναμε κάτι πο­ λύ λιγότερο απ’ αυτό που μπορούσαμε να γίνου­ με, κι αυτό το κοινωνικό παράπονό μας λειτουρ­ γεί μεταξύ μας σαν τύψη. Αγαπιόμαστε μεταξύ μας σαν όλες τις μειονότητες, αλλά δεν καταφέ­ ραμε ποτέ να δομήσουμε στοιχειωδώς μιαν ομά­ δα, ούτε και να βγάλουμε ένα, βραχύβιο έστω, περιοδικό. Και να λείπανε τα στελέχη ή το υλι­ κό; Τώρα ποιες ελπίδες μπορούμε νά ’χόυμε; Πώς να βγούμε απ’ αυτό το φαύλο κύκλο; Πώς ν’ αποδράσουμε σ’ έναν αέρα χωρίς περισπα­ σμούς, αφού εδώ που βρισκόμαστε είναι ο χώρος που κείνται μαζί μας όλα όσα αγαπήσαμε (γυ­ ναίκες, παιδιά κλπ.) και που αποτελούν τις μό­ νες επιτυχίες της ζωής μας; Με ποιον να τα βά­ λουμε; Δεν είμαστε καν τραγική γενιά, αφού δεν μας δόθηκε η ευκαιρία να τα βάλουμε και να χτυπηθούμε με τη μοίρα μας, που της παραδοθή­ καμε «ανεπαισθήτως» και «αμαχητί». Έτσι, μό­ νος εχθρός κι άσπονδος φίλος απόμεινε ο εαυτός μας. Και μέσα σ’ αυτή τη φθοροποιό μοναξιά, θα αυτοκατηγορούμαστε και θα απολογούμαστε, θα σπαράζουμε και θα σπαραζόμαστε, θα αδι­ κούμε και θα αδικούμαστε, χωρίς ελπίδες εξό­ δου. y Η καταγραφή των γεγονότων της παιδικής ,σου ηλικίας ποιες εσωτερικές ανάγκες θε­ ράπευσε; ΚΑΠΟΤΕ, σε κάποιες δύσκολες στιγμές, κατά­ λαβα πως λίγα πράματα είχα εκτιμήσει όσο έπρεπε απ’ αυτά που είχα ζήσει κι άλλα τα είχα βιώσει με τρόπο που σήμερα δεν εγκρίνω. Έτσι αισθάνθηκα πως κλονίζομαι, πως πατώ πάνω σε πλάνες και σε στρεβλωμένες ιδέες κι ανέτρεξα σ’ ένα παρελθόν με ασήμαντα και σημαντικά γεγο­ νότα. Το φάρμακο ήταν η φαντασία μΰυ, που έπαιξε ρόλο διορθωτικό, ή συμπληρωματικό, ή συνθετικό. Αυτή λοιπόν η αναδρομή δεν υπά­ κουσε σε κάποιο ρομαντικό μηχανισμό, αλλά ήταν προϊόν μιας υπαρξιακής αγωνίας. Στο έργο μου αυτό συνάντησα δυσκολίες. Κυρίως γιατί έπρεπε να περάσω από τις συμπληγάδες Ταχτσής-Ιωάννου, που αφηγούνται κι αυτοί ένα παρελθόν περίπου όμοιο με το δικό μου. Βέβαια πρόσβλεπα με ελπίδες στη διαφορά της ιδιοσυγ­ κρασίας μας. Εντούτοις φαίνεται πως και η λο­ γοτεχνική λειτουργία μας ήταν διαφορετική, για­ τί σε μένα, ο αφηγητής είναι ένα μικρό παιδί απαλλαγμένο από τις μετέπειτα εμπειρίες και γνώσεις. Ένας αφηγητής που αναχωρεί προς το χρόνο που διαδραματίζονται τα γεγονότα. Οι άλλοι δύο, ανακαλούν το παρελθόν στο παρόν και το βλέπουν με τη ματιά φορτισμένη με το ση­

26/αψιερωμα

μερινό της οπλισμό. Μην υποθέσετε πως κάνω συγκρίσεις. Απλώς επισημαίνω διαφορές. Στα διηγήματα σου πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει η Θεσσαλονίκη και η πρόσφατη ιστορία της. Τι σημασία έχει αυτό για σέ­ να και πώς το εξηγείς; Η ΕΡΩΤΗΣΗ συναρτάται προς την προηγούμε­ νη. Σ’ ένα έργο αυτοβιογραφικό, πρωταρχική σημασία έχει ο χώρος και ο χρόνος που διαδρα­ ματίζονται τα γεγονότα. Έτσι, ο φυσικός μου χώρος είναι η Θεσσαλονίκη. Η Θεσσαλονίκη «εν χρόνω». Όμως ποτέ ο χρόνος δεν είναι ακίνη­

τος. Εκτείνεται σ’ ένα παρελθόν. Όπω ς, λοιπόν, ενδιαφέρθηκα για τα συστατικά στοιχεία του εαυτού μου, έτσι ενδιαφέρθηκα και για το πού πατάει αυτός ο εαυτός και για το ιστορικό του υπέδαφος. Ήταν κι αυτός ένας μηχανισμός που συνέβαλλε στην αυτοσυντήρησή μου. Έτσι, η Θεσσαλονίκη ταυτίζεται μαζί μου και βγαίνει καθοριστικά από το έργο μου μαζί με το πορτρέ­ το του αφηγητή ή του ήρωα. Πορτρέτα που -πώς αλλιώς;- «ενηλικιώνονται» προοδευτικά μέσα στη συνέχεια του έργου μου, φτάνοντας στα γερασμένα πορτρέτα του «Φερδινάνδου και του Αποστόλου», του δεύτερου αφηγήματος του τε­ λευταίου μου βιβλίου, των «Πρωταγωνιστών».

Βαγγέλης Κάσσος Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο;

Ο Βαγγέλης Κάσσος γεννήθηκε το 1956 στην Καρδίτσα, όπου έβγαλε το γυμνάσιο. Σπούδα­ σε νομικά στην Αθήνα και στο Στρασβούργο. Έχει εκδώσει τα ποιητικά βιβλία: «Μικρές δορκάδες» (1979) και «Η νυχτερινή ηδνπάθεια ενός μετανάστη» (1981). Έχει μεταφρά­ σει την «Αυρηλία» του Ζεράρ ντε Νερβάλ. Εδώ και έξι χρόνια ασκεί την κριτική βιβλίου.

ΕΡΧΕΤΑΙ στη μνήμη μου ένας στίχος του Άρη Δικταίου: «Από παιχνίδι τ’ άρχισα όλ’ αυτά». Κάπως έτσι έγινε. Το γιατί τώρα το παιχνίδι αυ­ τό έχει εξελιχθεί σε υπόθεση ζωής, είναι κάτι που δεν μπορώ, που δεν τολμώ να εξηγήσω. Κα­ θώς θυμούμαι, το πρώτο λογοτεχνικό βιβλίο που έπεσε στα χέρια μου ήταν «Ο γέρος και η θάλασ­ σα» του Χεμινγουαίη. Ήμουν τότε εννέα χρονώ περίπου και μεγάλωνα σ’ ένα σπίτι στερημένο. Και από λογοτεχνικά βιβλία. Τα λίγα βιβλία που υπήρχαν ήταν πολιτικά, του πατέρα μου. Τα βι­ βλία αυτά δεν πρόλαβα να τα διαβάσω, γιατί τα πήρε η πυρά και ο φόβος της δικτατορίας. Το βιβλίο, λοιπόν, του Χεμινγουαίη ήταν για μένα η απαρχή μιας μαγείας που εύχομαι να μην τε­ λειώσει ποτέ. Διάβαζα ό,τι λογοτεχνικό βιβλίο έβρισκα. Συνήθως, απ’ αυτά που πουλάνε στα καροτσάκια. Ποιος να με καθοδηγήσει; Δεν υπήρχε κανείς. Άκουγα μέσα μου μια περίεργη φωνή που μου υπαγόρευε τους όρους του παι­ χνιδιού. Άρχισα να γράφω. Διηγήματα. Σχέδια­ ζα μυθιστορήματα που επρόκειτο να μείνουν για πάντα στα σκαριά. Έπειτα ήλθαν οι έλληνες συγγραφείς. Τους γνώρισα από τη σειρά της «Εστίας»: ο Καρκαβίτσας, ο Βλαχογιάννης, ο Βενέζης, ο Μυριβήλης, ο Καραγάτσης και άλλοι. Κατόπιν ακολούθησε μοναχικός και σφοδρός ο

αφιερωμα/27 Καζαντζάκης. Μιλάμε για τα πρώτα χρόνια της δικτατορίας, που για μένα συνέπεσαν με τα πρώτα χρόνια της γυμνασιακής ζωής. Η γνωρι­ μία με την ποίηση ήλθε αργότερα. Με τη φοβερή αναστάτωση της εφηβείας, με τον πρώτο έρωτα, με την «ανακάλυψη» του Σολωμού. Ήταν μια συγκυρία; Δεν ξέρω. Δεν είναι τάχα η ποίηση μια διαρκής εφηβεία και ένας έρωτας απαρηγό­ ρητος; Από τότε κάτι άλλαξε μέσα μου αμετάκλητα και ένα ολόκληρο μυθιστόρημα δεν μπορεί πια να αναπληρώσει έναν ωραίο στίχο'. Επίσης, θα ήθελα να προσθέσω ότι κάτι που με περόνια­ σε βαθιά ήταν η βουβή μελαγχολία του θεσσαλικού κάμπου που γύρευε να αρθρωθεί. Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών αποτελούν ορόσημο για το έργο σου; Κι αν υποτεθεί πως αυτές οι γενιές αποτελούν το θεμέλιο για τη δική σου θεώρηση του κόσμου, σε ποια σημεία διαπιστώνεις να., υπάρχουν ιδεολογικές, θεματικές, μορφικές διαφο­ ροποιήσεις ή αναστολές;

ΔΕΝ επιδιώκω τίποτε τέτοιο. Το έργο τέχνης, αν επιδέχεται κάποια δεοντολογία, επιδέχεται μόνο τη δεοντολογία του ότι πρέπει πάντοτε να εκπο­ ρεύεται από τον παλμό της ψυχής. Όπως και να το κάνουμε όμως, η ψυχή του δημιουργού είναι εμποτισμένη από κάποιες αρχές, ιδεολογικές, ηθικές, αισθητικές. Είναι κάτι το αναπόδραστο. Και το αμάλγαμα αυτών των αρχών περνάει συ­ νειδητά ή ασυνείδητα στο έργο του. Λοιπόν, ας μη μιλάμε περί δεσμευμένης και αδέσμευτης τέ­ χνης. Είμαστε όλοι δεσμευμένοι στη ζωή, αφότου είδαμε το φως και για όσο θα το βλέπουμε. Η τέχνη που είναι μια άρθρωση απορίας μπρο­ στά στο φως είναι δεσμευμένη και από την απο­ ρία και από το φως, είναι μονάχα ελεύθερη ως προς την εκφορά της άρθρωσης. Σας θυμίζω τα λόγια του Maurice Blanchot, που εγώ τουλάχιστο τα δέχομαι κατά κεραία: «Η λογοτεχνία η πιο αδέσμευτη είναι ταυτόχρονα η πιο ενταγμένη, ενόσω ξέρει ότι το να ισχυρίζεται πως είναι ελεύθερη σε μια κοινωνία που δεν είναι ελεύθερη ισοδυναμεί με το να επωμίζεται τους καταναγ­ κασμούς αυτής της κοινωνίας και προπαντός με το να δέχεται τη μυστικοποιημένη έννοια της λέ­ ξης ελευθερία με την οποία αυτή η κοινωνία κρύβει τις προθέσεις της». Με ρωτάτε για τους οραματισμούς της γενιάς μου στη λογοτεχνία. Τι να πω... Νιώθω στ’ αλή­ θεια αμηχανία. Αν σε προηγούμενες εποχές γι­ νόταν λόγος για κρίση, για αδιέξοδο, στη δική μας εποχή για τι αρμόζει να μιλήσουμε; Εδώ πρόκειται για πραγματική διάλυση, για τέλεια μοναξιά. Κανείς πια δεν μπορεί να μιλήσει εξ ονόματος κανενός άλλου έξω από τον εαυτό του. Μέσα στην έρημο αυτής της ασχημοσύνης, δεν έχουμε κανένα δικαίωμα να είμαστε λυρικοί. Αν δεν έχουμε να προτείνουμε κάτι καινούριο, μπο­ ρούμε τουλάχιστο ν’ αντισταθούμε. Με το συγ­ κρατημένο, τον έντιμο λόγο, με τη δροσιά του ήθους.

ΘΑ ήταν μάλλον άστοχο ή τουλάχιστον παρα­ κινδυνευμένο το να επιχειρούσα να προσδιορίσω κάποια εμφανή ή αόρατα στοιχεία από τις προη­ γούμενες γενιές που μ’ επηρέασαν ή που εξακο­ λουθούν να μ’ επηρεάζουν. Αγαπώ πολλούς ποιητές. Ένας που άφησε βαθιά τ’ αχνάρια του στην ψυχή μου ήταν ο Κώστας Ουράνης. Θέλω όμως να εξομολογηθώ ότι ο ποιητής που μ’ έχει εντυπωσιάσει περισσότερο είναι ο Γιώργος Σεφέρης. Ο σμιλεμένος λόγος του, η τραγικότητα, το αρρενωπό «πάτημα» της φωνής του ηχούν διαρκώς στ’ αυτιά μου. Ωστόσο, στενότερη συγ­ γένεια βλέπω να με συνδέει με τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, τους περίφημους ποιητές της ήττας. Η γενιά αυτή μ’ έχει επηρεά­ σει πολύ και στο ύφος και στην ιδεολογία. Δια­ φορές οπωσδήποτε υπάρχουν. Και δεν οφείλον­ ται μόνο στην προσωπική ιδιοσυστασία, οφεί­ Στην ποίησή σου υπάρχει μια κίνηση επι­ λονται γενικότερα στο ύψος από το οποίο έγινε η στροφής και μια σκληρότητα. Πώς το ερ­ «ανώμαλη προσγείωση». Το συγκινητικό εκείνο μηνεύεις αυτό; επικό στοιχείο που υποβόσκει στη γραφή των ποιητών της ήττας έχει οριστικά εκλείψει. Εκεί­ νοι μιλούσαν με υγραμένα μάτια, εμείς πια μιλά­ ΕΙΝΑΙ η κίνηση επιστροφής του ξεριζωμένου. με με ξεραμένα χείλη. Αναστολές όμως, όχι, δεν Του ξεριζωμένου που συνειδητοποιεί ότι επι­ υπάρχουν. Με διαφορετική θεματολογία, με δια­ στροφή, περιοχή επιστροφής, δεν υπάρχει. ΓΓ φορετικό ύφος, μιλάμε για την ίδια πληγή, αντι­ αυτό μιλάει σκληρά, για ν’ αντέξει, όπως το δέν­ στεκόμαστε με την ίδια ηθική αδιαλλαξία στην τρο που αναγκάζεται ν’ απλώσει τις ρίζες του επιβεβλημένη ήττα. μέσα στην πέτρα. Η γλώσσα της τρυφερότητας ανήκει σ’ αυτούς που έχουν μοιράσει το χρόνο σε Επιδιώκεις το έργο σου να έχει κάποιο παρελθόντα, παρόντα και μέλλοντα, ιδίως μέλ­ κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για λοντα. Για έναν ξεριζωμένο μονάχα το παρελθόν τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ υπάρχει. Το παρελθόν πλημμυρίζει τις μέρες γοτεχνία. του, τις πνίγει αλύπητα. Κόβει και πετάει όλα τα

28/αφιερω μα

κλαδιά και μένει ο κορμός γυμνός, καμένος, δί­ χως ελπίδα ανθοφορίας. Γι’ αυτό μιλάει σκληρά. Πώς βλέπεις την κριτική; Το κριτικό σου έργο νομίζεις ότι επηρεάζει την ποίησή σου ή το αντίστροφο; Η ΚΡΙΤΙΚΗ είναι άλλο πράγμα. Απαιτεί μια μέ­ θοδο και μια οπτική γωνία προσωπική εκ μέρους αυτού που την ασκεί. Μην ακούτε όσους υπο­ στηρίζουν ότι ο κριτικός εκφράζει απόψεις που ταιριάζουν με τις δικές του αισθητικές αντιλή­ ψεις, άρα δεν είναι ποτέ αντικειμενικός. Τι θα πει «αντικειμενικός»; Μήπως είναι αντικειμενι­ κός ο ποιητής, η ο κάθε δημιουργός; Αλίμονο αν ήταν. Η αντικειμενικότητα, κατά την ταπεινή μου γνώμη, δεν έχει καμιά θέση στο χώρο της τέχνης. Η μέθεξη του κριτικού στο έργο τέχνης θα μένει πάντοτε επιδερμική, αν ο κριτικός δεν πάλλεται από την ίδια ή περίπου την ίδια συγκί­ νηση, όπως και ο δημιουργός. Θα πρέπει δηλαδή ο κριτικός να διαπνέεται από ένα έντονο πάθος, να μην προσέρχεται μ’ ένα ψυχρό επιστημονικό

νυστέρι. Αυτό το τελευταίο να το χρησιμοποιεί μόνο εκεί όπου φράζει ο δίαυλος της μέθεξης. Αυτό φυσικά δε σημαίνει ότι ο κριτικός δεν πρέ­ πει να είναι γενικά νηφάλιος. Το αντίθετο μάλι­ στα. Δε θα πρέπει όμως η νηφαλιότητα να αναι­ ρεί το πάθος. Μπορώ να πω ότι διαβάζω τα κρι­ τικά δοκίμια του Σεφέρη με την ίδια σχεδόν ευ­ χαρίστηση που διαβάζω και τα ποιήματά του ή ότι διαβάζοντας τον Βαρίκα, για παράδειγμα, νιώθω την ίδια περίπου αισθητική τέρψη, όπως όταν διαβάζω έναν καλό ποιητή. Αυτό συμβαί­ νει με όλους τους κριτικούς που με αληθινό πά­ θος εξακοντίζονται ώς την περιοχή της πρωτότυ­ πης δημιουργίας. Έτσι τη βλέπω την κριτική, σα μιαν άλλη όψη της δημιουργίας, πιο αθέατη ίσως, αλλά το ίδιο «υποκειμενική» και παλλόμενη. Η επιστημονική προσέγγιση στο κριτικό έργο μάλλον με απωθεί. Είτε γράφω λοιπόν ποίηση είτε γράφω κριτική, δεν κάνω τίποτε άλλο από το να αντιπροτείνω τις αισθητικές μου αντιλή­ ψεις. Και δεν έχω κανενός είδους τύψεις γι’ αυ­ τό.

Τα νέα βιβλία της «γνώσης» ΚΥΡ.

ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ

ο

Ακης και οι άλλοι Μια φανταστική αυτοβιογραφία που μοιάζει με παιδικό βιβλίο (κατάλληλο και για παιδιά) και είναι χωρισμένη σε επεισόδια που το καθένα λέει τι έγινε (και τι δεν έγινε) εκείνη τη σχολική χρο­ νιά (το 1939 -1940) σε μια ελληνική πό­ λη (την Πάτρα) και που τα ζωγράφισε (σαν να ήταν εκεί) ή

Σοφία Ζαραμπούκα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΝΩΣΗ»

αφιερωμα/29

Ελένη Λαδιά Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο; ΠΙΣΤΕΥΩ πως πρωταρχική αιτία για την έκ­ φραση του γραπτού λόγου δεν είναι τα ερεθί­ σματα αλλά το «κύτταρο»: η διάθεση, η έμφυτη, διάθεση. Η διάθεση να επισημάνεις την άλλη ή τις άλλες διαστάσεις του ήδη πολυδιάστατου κό­ σμου. Ό λοι οι άνθρωποι υποψιάζονται την άλ­ λη διάσταση του κόσμου, αλλά μερικοί πολύ πε' ρισσότερο. Μέσα στους «μερικούς», αυτοί που θέλουν έντονα να προβάλουν την άλλη διάστα­ ση, γράφουν. Άλλοι το υποψιάζονται και δεν μι­ λούν. Οι πρώτοι είναι οι καλλιτέχνες, οι δεύτεροι οι ονειροπόλοι. Ερεθίσματα για να εκφρασθεί ένας καλλιτέχνης μπορεί να είναι τα πάντα. Αρ­ κεί, η προβολή του αντικειμένου-ερεθίσματος να συμπέσει με την ευτυχισμένη στιγμή της συγκίνη­ σης. Ο Τσέχωφ είχε πει κάποτε: «Ένα απλό στα­ χτοδοχείο μπορεί να αποτελέσει αφορμή της έμ­ πνευσής μου». Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημα για το έργο σου; Και σε ποια ση­ μεία διακρίνεις να υπάρχουν ιδεολογικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις και αναστο­ λές; ΟΠΩΣ δεν διασαφηνίζεται η ερώτηση, υποθέτω πως οι προηγούμενες λογοτεχνικές γενιές δεν πε­ ριορίζονται σε συγκεκριμένα χωροχρονικά πλαί­ σια. Αξίες και αγάπες ακατάλυτες για μένα είναι τα έργα (αλλά και το ήθος) του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι και του Φρειδερίκου Νίτσε. Για το δεύτερο σκέλος της ερώτησης, δεν είμαι εγώ η κατάλληλη να διαπιστώσει γιατί πιστεύω πως ποτέ δεν μπορεί να δει σωστά το έργο του ο ίδιος ο καλλιτέχνης. Υπάρχει πάντα ο κίνδυνος της αυτοαναφοράς. Αυτό που μπορώ να δω γενι­ κά είναι πως υπάρχουν κοινά σημεία έλξης (πάν­ τα σε σχέση με την εκλογή των θεμάτων) στις γε­ νιές, όπως και σημεία άπωσης. Το θέμα της ανα-

Η Ελένη Λαδιά γεννήθηκε το 1945 στην Αθή­ να. Σπούδασε αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει εκδώσει: «Παραστάσεις κρατήρος» (διηγήματα, 1973), «Άρθρα για την καβαφική ποίηση » (α' έκδ. 1974, 6 ' έκδ. επηυξημένη 1975), «Αποσπασματική σχέση» (μυθιστόρημα, a ' έκδ. 1974, 6 ' έκδ. 1979), «Δοκίμια (Ιώβ και Σίσυφος, ο χρόνος της επανάστασης - Ιβάν Καραμαζώφ και Ιωσήφ Κ., οι άνθρωποι με την προϋπαρξιακή ενοχή - Η ψυχολογική σκέψη του Ορντίνωφ», 1976), «Φάθι Ζαρατούστρα» (ποίηση, 1976), «Ο μαύρος Ερμής» (διηγήματα, 1977), «Χάλκινος ύπνος» (διηγήματα, 1980, Β ' Κρατικό Βρα­ βείο), «Ο σχιζοφρενικός θεός» (διηγήματα, 1983), «Αποσπασματική σχέση» (ολόκληρο το πρώτο και δεύτερο μέρος του μυθιστορήμα­ τος κυκλοφορεί για πρώτη φορά απ’ τις εκδό­ σεις της Εστίας, 1983). Αρχαιολογικά άρθρα και μελετήματά της έχουν δημοσιευθεί σε διά­ φορα περιοδικά.

30/αφιερωμα στολής ιδιαίτερα είναι ένας μεγάλος κίνδυνος αλλά και μια γερή δοκιμασία για το συγγραφέα. Μια κολυμπήθρα του Σιλωάμ. Ο γνήσιος συγ­ γραφέας δεν θα καθηλωθεί ποτέ από τον μεγάλο θαυμασμό του για το έργο ενός άλλου καλλιτέ­ χνη. Μπορεί να θαυμάζει απεριόριστα αλλά δεν θα πιστέψει ποτέ πως δεν μπορούν να ξαναειπωθούν τα ήδη χιλιοειπωμένα. Ο γνήσιος καλλιτέ­ χνης ζει πάντα μέσα σε μια ατμόσφαιρα μυθο­ ποίησης των πάντων: Μιας μυθοποίησης που πάντοτε ο ίδιος τη δημιουργεί.

νικό μας πρόσωπο μέσα σ’ αυτό το φοβερό ανα­ κάτεμα ιδεών και πολιτισμών που γεννά ο κο­ σμοπολιτισμός.

Επιδιώκεις το έργο σου νά ’χει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία.

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ή δοκίμια γράφω μονάχα αν ένα θέμα με συγκινήσει εξαιρετικά. Έγραψα δο­ κίμια για τον Ντοστογιέφσκι, τον Κάφκα, τον Ιώβ, για τη ζαρατουστρική ηθική του Νίτσε, για τον Καβάφη και, τα τελευταία χρόνια, αρκετά δοκίμια για την πολύ μεγάλη, όπως πιστεύω, ποίηση του Δημήτρη Παπαδίτσα, Ό χι, τα άλλα είδη δεν αναστέλλουν το διήγημα. Αντίθετα, το διήγημα αναστέλλει τα άλλα. Ό ταν έρθει η ευ­ λογημένη ώρα να γράψω ένα διήγημα, τα άλλα σταματούν. Δεν ξέρω αν τα άλλα είδη συμπλη­ ρώνουν το διήγημα. Κάπου στο βάθος θα πρέπει να υπάρχει κάποια αλληλεπίδρασή, αφού φο­ ρέας όλων είναι ο ίδιος ο συγγραφέας, κι αφού για τα δοκίμιά μου διαλέγω θέματα που μου ται­ ριάζουν. Ρωτάτε για την επιλογή μου σχετικά με το διή­ γημα. Πιστεύω πως αυτό που ονομάζουμε επιλο­ γή, δεν είναι παρά μια προσπάθεια να εκλογικεύσουμε το ορμέμφυτό μας. Δεν υπάρχει επιλο­ γή: όπως δεν επιλέγεις το φύλο, το χρώμα των ματιών σου κτλ., έτσι δεν επιλέγεις και το είδος του λόγου. Έτυχε να γράφω διήγημα, να θέλω πιο πολύ να γράφω διήγημα. Θα μπορούσα να πω, ξέροντας πώς αυτό είναι μια εκ των υστέρων συνειδητοποίηση, για να δικαιολογήσει την αγά­ πη μου για το διήγημα: γιατί το διήγημα άπτεται των μαθηματικών και της ποιήσεως, γιατί το διήγημα σου επιτρέπει να ασχοληθείς με θέματα πολύ θεωρητικά και να τολμήσεις τεχνικές και ευρήματα, γιατί ομοιάζει με γεωμετρικό θεώρη­ μα, γιατί είναι αφαιρετικό και περιεκτικό, γιατί δεν έχει την εξονυχιστική και εν πολλοίς βαρετή ανάλυση του μυθιστορήματος κτλ. Ωστόσο η πιο αυθεντική απάντηση είναι: έτυχε να γράφω διή­ γημα.

ΑΣ υποθέσουμε πως ένας συγγραφέας γράφει μονάχα για πέντε ανθρώπους. Αυτοί οι πέντε αναγνώστες, κι ένας ο συγγραφέας, έξι, ζουν μέ­ σα στην κοινωνία. Επομένως το βιβλίο εξυπηρε­ τεί κι ένα σκοπό κοινωνικό. Μ’ αυτό θέλω να πω πως, θεληματικά ή αθέλητα, ένα βιβλίο που ρί­ χνεται μέσα στην κοινωνία, έχει και σημασία κοινωνική. Προσωπικά δεν επιδιώκω να έχουν τα βιβλία μου κοινωνικό αντίκρισμα, χωρίς να αποκλείω μια έμπνευση συνυφασμένη με κάποιο κοινωνικό θέμα. Ό ταν γράφω, δεν σκέφτομαι ποτέ τι είδους αντίκρισμα θα έχει το βιβλίο μου. Οι οραματισμοί της γενιάς μου στη λογοτεχνία είναι ένα θέμα πολύπλοκο και ακόμη ανεξερεύ­ νητο, μιας κι αυτή η γενιά τώρα σχηματοποιείται καλλιτεχνικά. Εκείνο που μπορώ να διακρίνω (έτσι γενικά και αόριστα) σαν κοινή συνισταμένη στη δική μου λογοτεχνική γενιά, είναι η προσπά­ θεια να γίνουμε, από δυο πρόσωπα που είμαστε, ένα. Εξηγούμαι: να επουλώσουμε τον διχασμό, να εξισορροπήσουμε την ψυχική καί διανοητική πλευρά του εαυτού μας. Αυτό φαίνεται και στη λογοτεχνία. Η γενιά μου (κακά τα ψέματα, όσο και να θέλουμε να διαχωριστούμε και να πούμε πως είμαστε εκτός γενιάς, έχουμε σημεία το­ μής), έπαιξε πάντα το ρόλο μονάχα του ευαίσθη­ του θεατή ή ακροατή. Δεν ήταν ποτέ ενεργό μέ­ λος. Έτσι σημαδεύτηκε μ’ έναν ιδιότυπο διχα­ σμό. Με το διχασμό και τις πληγές του θεατή ή ακροατή που δεν μπορεί να επέμβει στο γεγονός. Αυτή η γενιά (κι εννοώ όλους όσους γεννήθηκαν μετά το 1940), δεν γνώρισε τον πόλεμο αλλά άκουσε γι’ αυτόν. Δεν πολέμησε στην, Κύπρο, αλλά άκουσε και παρακολούθησε. Ή ταν φυσικό να βγει με εγκέφαλο λαβωμένο. Γι’ αυτόν το λα­ βωμένο εγκέφαλο μιλά στη λογοτεχνία της η γε­ νιά μου, γι’ αυτόν το διχασμό και τη λαχτάρα για ισορροπία. Και κοντά σ’ αυτά, υπάρχει κι η παντοτινή προσπάθεια, κοινό χαρακτηριστικό με τις προηγούμενες γενιές: να διατηρηθεί το ελλη­

Έγραψες διηγήματα, μελέτες, μυθιστόρη­ μα, και μια ποιητική συλλογή. Είσαι όμως γνωστή σαν διηγηματογράφος. Κατά πόσο τα άλλα είδη με τα οποία ασχολήθηκες αναστέλλουν ή συμπληρώνουν το διήγημα και πού οφείλεται η επιλογή να είσαι κυ­ ρίως διηγηματογράφος;

Πιστεύετε πως υπάρχει γυναικεία λογοτε­ χνία; ΥΠΑΡΧΕΙ λογοτεχνία που υπηρετείται από άνδρες κι από γυναίκες, όπως παλαιότερα ιερείς και ιέρειες υπηρετούσαν στους ναούς. Για να μην πω κάτι περισσότερο: ο καλλιτέχνης είναι διανοητικά δίφυλος. Οι παλαιοί ορφικοί ύμνοι

αφιερωμα/31

χαρακτήριζαν τις θεότητες, κι ιδιαίτερα εκείνες που είχαν αμεσότερη σχέση με τους ανθρώπους, όπως ο Διόνυσος, η Αθηνά, η Σελήνη, ο Άδωνις κ.ά., με τις προσαγορεύσεις «θήλυς τε και άρ­

σην». Έτσι κι ο καλλιτέχνης, λησμονημένη θεό­ τητα, ριγμένη μέσα στον κόσμο, για να τον κατα­ νοήσει, είναι θήλυς τε και άρσην.

■

Χάρης Μεγαλυνός Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο; ΕΝΑ μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής δημιουρ­ γίας είναι ασυνείδητο, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπακούει στους νόμους του ανθρώπινου μυαλού. Ο Όμηρος απευθύνεται στη Μούσα για να εξιστορήσει τον πόλεμο Τρώων και Ελλήνων. Ο Δάντης έγραψε τη «Θεία Κωμωδία» γιατί είδε τη Βεατρίκη σ’ ένα δρόμο της Φλωρεντίας. Πόση διαφορά ανάμεσα σε δυο ταυτότητες! Η Ελένη (η πιο όμορφη γυναίκα) είναι η αιτία του έπους, της ποίησης. Η Βεατρίκη (ο ιδανικός έρωτας) εί­ ναι η λύτρωση απ’ το θάνατο, δηλαδή ο ίδιος ο Θεός. Στην «Ιλιάδα» δεν υπάρχει καθόλου δια­ νοητική περιπέτεια, μόνο πληγές και γεγονότα. Στο Δάντη η πραγματική ζωή είναι μάταιη και ακατανόητη, «ένα σκοτεινό δάσος». Τι απ’ τα δυο είμαστε εμείς όταν γράφουμε; Πιστεύω ότι, στο βαθμό που είμαστε πολιτι­ σμικά όντα, ζούμε σ’ έναν κόσμο μνήμης. Υπάρ­ χει λοιπόν η πληρότητα της μνήμης, η πληρότητα μέσα στη μνήμη. Η μητέρα των Μουσών είναι η Μνημοσύνη. Με άλλα λόγια, υπάρχει μια πλατωνική και μια αριστοτελική θεωρία για την ποίηση. Το πα­ ράλογο, η τρέλα, η έμπνευση, απ’ τη μια, η δια­ μόρφωση, η λειτουργία της σκέψης, δηλαδή η κριτική, απ’ την άλλη. Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου; Σε ποια σημεία διακρίνεις να υπάρχουν ιδιαιτερότητες, μορφικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις και αναστολές;

Ο Χάρης Μεγαλυνός γεννήθηκε στον Πύργο το 1951 και από το 1960 ζει στην Αθήνα. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πρωτοδημοσίευσε στην «Αντιανθολογία» του Δ. Ιατρόπόνλου το 1971 μια πρωτόλεια μικρή συλλογή ποιημάτων με τον τίτλο «Κατ’ όναρ». Έγραψε στα περιοδικά της εποχής «Pander­ ma» και «Σήμα». Το 1980 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Ακμών» το πρώτο του βιβλίο, «Στον δρόμο της χώρας». Μόνιμος συνεργά­ της στην «Οδό Πανός» του Γιώργου Χρονά με κριτικές βιβλίων, μεταφράσεις και άρθρα. Το Νοέμβριο του 1983 κυκλοφόρησε το δεύτε­ ρο βιβλίο του .με ποιήματα και με τον τίτλο «Το μήλο της έριδος»,από τις εκδόσεις «Οδός Πανός».

32/αφιερωμα

ΔΕΝ πέρασε μισός αιώνας απ’ το θάνατο του Παλαμά κι όμως μας είναι πιο απρόσιτος κι από τον Πίνδαρο. Ο Σικελιανός μας φαίνεται πιο παλιός κι απ’ τον Τυρταίο, το προπέρσινο είναι σαν αυριανό και το αυριανό μοιάζει με αυτό που υπήρχε από πάντα. Τι θέλω να πω; Απλούστατα, δεν υπάρχει πια ιστορικότητα, χρονικότητα. Τα ράφια της βιβλιοθήκης έχουν έρθει τα πάνω κά­ τω. Μη μου πείτε ότι δεν έχετε μπει στον πειρα­ σμό να ακούσετε τον Μπαχ σαν το συγκρότημα των «Πρόκολ Χάρομ» ή τον Βιβάλντι σαν ένα επίτευγμα της γιαπωνέζικης τεχνολογίας. Η ποιητική τέχνη ήταν κάποτε σπουδαία γιατί δεν μπορούσε να γίνει απ’ τον καθένα. Απαιτού­ σε υψηλό βαθμό αυτοσυνείδησης. Οι ποιητές ήταν λιγοστοί και τα άτομα που σ’ αυτά απευθυ­ νόταν η τέχνη ακόμα πιο λιγοστά. Τα άτομα στην εποχή μας είναι περισσότερα από κάθε άλ­ λη εποχή. Ά ρ α και η παραγωγή της τέχνης θα μεγαλώνει και θα καλυτερεύει συνέχεια. Οφεί­ λουμε να είμαστε καλύτεροι και πιο έξυπνοι απ’ τις προηγούμενες γενιές. Στο μέτρο που θα το πετύχουμε αυτό, και η τέχνη μας θα γίνεται κα­ λύτερη. Πρέπει να το καταλάβουμε: το σημερινό κοινό είναι πιο έξυπνο, πιο πληροφορημένο. Αυτό συμβαίνει για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Το αίσθημα της ελευθερίας, της κινητικότητας έρχεται και στη χώρα μας. Τα τείχη και τα τελω­ νεία χάνουν συνέχεια έδαφος. Αυτό έχει επίπτω­ ση και στην παραγωγή της τέχνης. Η τέχνη, όπως και η οικονομία στην Ελλάδα, ήταν μέχρι τώρα «δασμοβίωτη», υπήρχε χάρη στην έλλειψη ανταγωνισμού και στη στενότητα της εσωτερικής αγοράς. Κακά ή μέτριας ποιότητας έργα περνού­ σαν για σπουδαία από έλλειψη ενός στοιχειώ­ δους μέτρου συγκρίσεως. Τώρα καταλαβαίνουμε γιατί μερικοί θέλουν να κρατήσουν τα σύνορά μας κλειστά: απλούστατα, υπερασπίζονται τη μέτρια ύπαρξή τους.

Επιδιώκεις το έργο' σου να έχει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία. ΘΕΩΡΩ ευτύχημα ότι το έργο τέχνης εξακολου­ θεί να θεωρείται «άχρηστο» στις κοινωνίες μας. Αλλά τι σημαίνει κάτι «μη χρήσιμο»; Μήπως ση­ μαίνει περιφρόνηση του ανθρώπου που το φτιά­ χνει; Ό χι. Άχρηστο είναι το μη προγραμματι­ σμένο, αυτό το οποίο στη διαμόρφωσή του δεν παρεμβαίνει κανενός είδους αρχή ή εξουσία. Φοβάμαι ότι οι ποιητές, ζητώντας κοινωνική προστασία, όχι μόνο στην κατανάλωση αλλά και στη διαμόρφωση του έργου τέχνης, δεν έχουν κατανοήσει σε βάθος τι είναι αυτή η «κοινωνικο­ ποίηση» που γυρεύουν. Είμαι πολύ επιφυλακτικός όταν ακούω τη λέ­ ξη «οραματισμός», «όραμα». Αλλά νομίζω ότι αυτή την ερώτηση την έχω απαντήσει καλύτερα πιο πάνω. Θέλω μόνο να προσθέσω ότι κάθε άν­ θρωπος, και ο καλλιτέχνης, αισθάνεται χρήσιμος όταν κάνει κάτι και όταν τον αγαπούν γι’ αυτό που κάνει. Το αίτημα για αγάπη είναι το μόνο αληθινό περιεχόμενο κάθε τέχνης. Τα θέματα των ποιημάτων σου διακρίνονται από μια προτίμηση προς το σκοτεινό και το ρομαντικό. Πόσο αυτό είναι αποτέ­ λεσμα συνειδητής εκλογής; ΠΟΣΟ πραγματικά μπορεί να είναι τα λιβάδια και η εξοχή, τα γηρατειά και ο χειμώνας, μια γεύση, οι σελίδες από ένα μυθιστόρημα, το κάρ­ βουνο, οι βάρκες, τα καλύβια, ένας περίπατος δίπλα στη θάλασσα; Θέλω να πω, πόσο αυτά τα υποκείμενα μπορεί ν’ αποτελέσουν το περιεχόμε­ νο μιας τέχνης και συνάμα το αποτέλεσμα να μην είναι ψεύτικο ή γελοίο; Πίσω απ’ όλα αυτά λοι­ πόν πρέπει να υπάρχει μια σκέψη. Κι αυτή η σκέψη δεν μπορεί να είναι πολλών ειδών. Η σκέ­ ψη είναι μία, και όταν υπάρχει, το έργο τέχνης παύει να είναι μια επιδέξια, ίσως, μίμηση άλλων έργων και γίνεται έργο βαθιά προσωπικό και πρωτότυπο. Απ’ τη στιγμή που υπάρχει η σκέψη, που έχει συλλάβει κανείς τον τρόπο να σκέπτε­ ται, τα θέματα έρχονται μόνα τους. Η συντομία της ζωής, ας πούμε, και η αιωνιότητα που έχει ανάγκη το εγώ μας για να μπορέσει να ζήσει, εί­ ναι μια σπουδαία σκέψη, αλλά μόνο μια σκέψη. Για να εγγραφεί μέσα μας χρειάζεται κάτι άλλο, περισσότερο υλικό, χρειάζεται δηλαδή τη γλώσ­ σα. Η γλώσσα και η σκέψη όταν ενωθούν σωστά μας δίνουν την αισθητική ικανοποίηση. Ξέρουμε ότι αυτό το πάντρεμα γλώσσας και σκέψης αργεί να γίνει: ή μάλλον δεν γίνεται, και πάει τέλειωσε, αλλά διαρκεί όσο το όνειρο και η ζωή.

■

αφιερω μα/33

Θανάσης Θ. Νιάρχος Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν στο να εκφραστείς με το γραπτό λόγο; ΔΕ νομίζω ότι κάνουμε τίποτε άλλο σ’ όλη μας τη ζωή απ’ την προσπάθεια να θυμηθούμε. Να θυμηθούμε λέξεις, πρόσωπα, σχέσεις που μας σημάδεψαν γιατί μας βασάνισαν, γιατί έχουμε έναν αντίπαλο, το χρόνο, που φεύγει πολύ γρη­ γορότερα ή μάλλον αλλάζει πολύ γρηγορότερα απ’ ό,τι τα δικά μας αισθήματα απέναντι στα γε­ γονότα που μας κατακλύζουν. Σαν πρώτο, ωστόσο, και τελευταίο ερέθισμα, σε μένα τουλά­ χιστον, όχι μόνο γι’ αυτά που γράφω αλλά και γι’ αυτά που κάνω ή σκέφτομαι ακόμη, βλέπω τη μοναξιά της ελληνικής επαρχίας των χρόνων του ’60. Μια μοναξιά που όσο περνούν τα χρόνια την αντιλαμβάνομαι ακόμη δραματικότερη. Δεν υπάρχει αυτή η μοναξιά σήμερα; Ίσως να έχει αλλάξει μορφή, αισθάνομαι όμως πως φτάνει να μιλήσει κανείς με συγκεκριμένα περιστατικά για το πώς την αισθανόταν τη μοναξιά αυτή, για να έχουμε έναν πλούσιο πίνακα με απίθανες κοινω­ νικές προεκτάσεις που να παραμένει ωστόσο κα­ θαρή λογοτεχνία. Γιατί έφτανε ν’ ασχοληθεί με κάτι άλλο, να τολμήσει κάτι διαφορετικό, για να γίνει δαχτυλοδειχτούμενος. Αν ζήσεις την κατά­ σταση αυτή, σε πιάνει μια λύσσα να ιδιοποιηθείς αυτό το «διαφορετικό» και να προσπαθήσεις να το επιβάλεις, να κρατήσεις σε στάση προσοχής κείνους που σε λοιδωρούσαν, και μάλιστα να το επιβάλεις μέσα από πολύ πιο οξείες μορφές και όχι μέσα από τις ανώδυνες επιλογές της λογοτε­ χνικής έκφρασης. Καταλήγει τελικά να γίνεται μια πραγματικότητα «μυθική» αυτή που εσύ έζησες, και όπως τώρα μπορείς να τη χειρίζεσαι όπως θέλεις, φτάνεις ακόμη και να ευγνωμονείς τους ανθρώπους που συνετέλεσαν στη δημιουρ­ γία της. Ό ταν προπάντων φτάσεις να καταλά­ βεις τι επενδύσεις γίνονταν πάνω σου τα χρόνια, του βασανισμού σου, έτσι όπως το κάθε τι που σου παρουσιάζεται τώρα το ζεις με πολλαπλάσια ένταση. Γιατί αν τώρα αισθάνεσαι έτοιμος για ζωή και για θάνατο, ν’ αλλάξεις την κάθε στιγμή

Ο Θανάσης Νιάρχος γεννήθηκε το 1945 στο Βόλο. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες και γαλ­ λική φιλολογία. Βιβλία τον: «Εικοσιτέσσερα νυχτερινά τραγούδια» (1970), «Η ανθρώπινη ανησυχία» (1973), «Πραγματογνωμοσύνη της εποχής» (1976), «Έρως έρωτας» (1979), «Κι­ βωτός» (1980), «Κατά μέτωπο» (1980). Σε συ­ νεργασία με τον Αντώνη Φωστιέρη διευθύνει από το 1975 την ετήσια ποιητική ανθολογία «Ποίηση» και από το Γενάρη του 1981 το μη­ νιαίο λογοτεχνικό περιοδικό «Η Λέξη». Το 1981 πήρε το Β ' Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου για το βιβλίο του «Κατά μέτωπο».

34/αφ ιερω μα τη ζωή σου, να παραμένεις οξυδερκής, αλλά και αδιάτρητος, απέναντι και στους εξευτελισμούς ακόμη που μπορεί να επιχειρήσουν σε βάρος σου, είναι γιατί παιδί δεν είχες πού ν’ ακουμπήσεις. Το σχολείο με πανικόβαλλε, η ομάδα με περιφρονούσε, η οικογένεια μ’ έκανε να νιώθω σαν νά ’χω πέσει από άλλο πλανήτη. Ή θελα ν’ απο­ δείξω πως αν δεν ήμουν ικανός για πράγματα που όλοι τους εκτιμούσαν, μπορούσα να τα κα­ ταφέρω σε άλλα που δεν τα υποψιάζονταν και έτσι, από αντίδραση, βάθαινα τον εαυτό μου. Έπρεπε να ισορροπήσω, και ακριβώς γιατί ήμουν σε απόγνωση, η ισορροπία που κατόρθω­ να δεν ήταν επισφαλής. Ονειρευόμουν φιλίες μο­ ναδικές, πράγματα άθραυστα, που άλλοτε πλου­ σιοπάροχα μου επιδαψιλεύτηκαν, αλλά και σ’ όποιες περιπτώσεις διαψεύστηκα, η μνήμη της προσδοκίας τους με συντηρεί ακόμη. Έκοβα απ’ την εφημερίδα που συνεργαζόμουν μαθητής γυ­ μνασίου τα κείμενά μου και το βράδι σκεπασμέ­ νος κάτω απ’ τις κουβέρτες κοίταζα τ’ αποκόμ­ ματα. Ούτε ξέρω τι αισθανόμουν τότε. Σίγουρα όμως ό,τι κι αν ήταν αυτό που αισθανόμουν, φτάνει να μπορέσω να το δώσω για ν’ αναδυθεί το κλίμα όχι μιας πόλης, αλλά μιας εποχής. Επειδή δεν μπορούσα να επιβεβαιωθώ με την μπάλα, επιβεβαιωνόμουν μόνος κάτω απ’ τις κουβέρτες. Ξέρω πως όταν φτάσει κανείς στο ση­ μείο να τα ομολογήσει αυτά, οι επιπτώσεις έχουν ακυρωθεί μέσα του. Ό π ω ς όταν ζούμε ένα μεγάλον έρωτα, δεν ξεστομίζουμε λέξη, κι όταν περά­ σει, εμείς οι ίδιοι τον περιγράφουμε με άνεση, με μελανά ή ευχάριστα, ανάλογα, χρώματα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ήμασταν ειλικρινέστεροι όταν δεν μιλούσαμε. Τώρα η ευκολία που τον ομολογούμε είναι μια ανάγκη επιβίωσης και όχι η ζωή που ήταν όταν σιωπηλά τον βιώναμε. Συμ­ βαίνει το ίδιο με τη λογοτεχνική έκφραση; Ας έχουμε την παρηγοριά ότι σ’ αυτήν, που δεν εί­ ναι κατά περιόδους όπως ο έρωτας, θέλουμε να καταλάβουμε, και το να καταλάβεις τι σου συμ­ βαίνει έχει σχέση με τον τρόπο που αποχαιρετάς οριστικά τα πράγματα. Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου; Και σε ποια ση­ μεία διακρίνεις να υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις και αναστολές; ΕΧΩ μια μάλλον «περίεργη» αίσθηση για τη λο­ γοτεχνία ή που μου την έχει καλλιεργήσει ως πε­ ρίεργη ο τρόπος που μ’ αυτόν βλέπω γ ’ αντιμε­ τωπίζεται απ’ τους περισσότερους. Βλέπω να παραμονεύει ένας τεράστιος κίνδυνος σε μια τά­ ση άμεσης κωδικοποίησης των σχολών, των ρευ­

μάτων, των κριτικών διασυνδέσεων των έργων της πριν ακόμη φανερωθούν ή μάλλον πριν αλ­ λοιώσουν αφού διαγράψουν μια τροχιά και έτσι νόμιμα υπάρξουν. Δεν είναι άσχετο το φαινόμε­ νο αυτό απ’ την τάση να μας βλέπουν οι άλλοι πιίσω από μιαν ετικέτα και ανάλογα μ’ αυτήν, παρά τις επώδυνες εξελίξεις μας, να μας αξιολο­ γούν και διαρκώς να μας κρίνουν. Αλλά μπορεί να έρχεται η λογοτεχνία και να προσφέρει χείρα βοήθειας σ’ αυτή τη χυδαιότητα της καθημερινής ζωής; Η δημιουργία στο χώρο της λογοτεχνίας δεν είναι ακυρωτική ή συμπληρωματική. Το γε­ γονός -για να μεταφέρουμε την άποψή μας σε μιαν άλλη τέχνη- ότι μας συγκινεί ο «Ιβάν ο τρο­ μερός» του Αίζενστάιν, δε σημαίνει ότι μας αφή­ νει αδιάφορους «Η ερωμένη του γάλλου λοχα­ γού». Ό σ οι δεν το καταλαβαίνουν αυτό, γεμίζει η γλώσσα τους και τα κείμενά τους με λέξεις όπως «φορμαλισμός», «δομή», «αποστασιοποίη­ ση» και άλλα σχετικά, που είναι μάλιστα από δεύτερο χέρι. Μ’ αυτή την έννοια μ’ ενδιαφέρουν κι έχω σχέση μ’ όλες τις λογοτεχνικές γενιές που προσκόμισαν μιαν αλήθεια, όσο κι αν είναι βέ­ βαια παραδεκτό ότι ένας κόσμος, για να εκφρα­ στεί, χρειάζεται να υπακούσει σε κάποιους νό­ μους σύμφυτους με τις προϋποθέσεις της δη­ μιουργίας του και που από κάπου οι νόμοι αυτοί εμφανίζονται αρνητικοί και απορριπτικοί κά­ ποιων άλλων νόμων. Σήμερα όμως το πρόβλημα είναι ότι η λογοτεχνία κινδυνεύει να μουμιοποιηθεί απ’ τις καταγραφές της. Αυτή που τόσο σαν άσκηση όσο και σαν αποτέλεσμα μελέτης εί­ ναι δράση και μόνο δράση. Μπράβο στο λογοτέ­ χνη που έφτασε, χάρη στο γράψιμο, σε μια ζωή που θα του ήταν αδιανόητη αν δεν έγραφε και στον άνθρωπο που έκαψε το καλύβι του και δε βολεύτηκε στην ηδονή της «μελέτης» της λογοτε­ χνίας. Που τη ζει τη λογοτεχνία έστω κι αν δεν τη διαβάζει. Που έγιναν και οι δύο -τόσο ο συγ­ γραφέας όσο και ο αναγνώστης- κάτι άλλο από κείνο που εγγυόταν το ξεκίνημά τους. Διαφορε­ τικά η λογοτεχνία γίνεται κοσμικότητα, δεξίωση, ρύθμιση αισθημάτων και «αγωνιών», μια πα­ ράλληλη κοινωνική σταδιοδρομία μ’ όλες τις προδιαγραφές των αντίστοιχων κοινωνικών στα­ διοδρομιών, που υποτίθεται ότι τις υποσκάπτει - υπόθεση δηλαδή εγκληματική. Αν φτάνουμε να την ομολογούμε τη λογοτεχνία συγκλονιστική, χωρίς να μας ανατρέπει, να μας αλλάζει προσα­ νατολισμό, χωρίς να καταχωρεί στη ζωή μας το «αδιανόητο», σημαίνει ότι δεν της αναγνωρίζου­ με τίποτε περισσότερο απ’ ό,τι στη συνθηματο­ λογία του μπαλκονιού που μπορεί κάθε στιγμή να εκστομιστεί. Μ’ αυτή την έννοια αισθάνομαι σαν ένας παρωχημένος ρομαντικός που μπορεί να τη «βρίσκει» γράφοντας ένα ποίημα, αγνοών­ τας την πιο σοβαρή καλλιτεχνική υποχρέωση

αφιερω μα/35 γιατί κάπου «σκόνταψε» μέσα του ή στο δρόμο, δίνοντας προτεραιότητα στα ασήμαντα και περιφρονώντας τα σημαντικά, μη ταξινομώντας τη ζωή και τη δημιουργία, και αυτή η ελευθερία δεν του γίνεται ασυδοσία -όπως τουλάχιστον τη νιώ­ θει- αλλά χάρη επικοινωνίας και καθαρός πνευ­ ματικός ρυθμός. Επιδιώκεις το έργο σου να έχει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία. ΟΤΑΝ ακούω για το επιδιωκόμενο κοινωνικό αντίκρισμα ενός έργου, θυμάμαι πως όταν ήμουν παιδί κι άρχισα να γράφω, είχα συνέχεια κατά νου πως σ’ όλα τα κείμενα που θα έγραφα ώσπου να πεθάνω δε θα έπρεπε να υπάρχει ούτε ένα που να μην έχει μέσα του τη λέξη «θάνατος». Ή πως -αντίθετα τώρα- θα απόφευγα να χρησι­ μοποιήσω τη λέξη «πρέπει». Για μεγάλο χρονικό διάστημα οι δύο αυτές λέξεις μου είχαν γίνει έμ­ μονη ιδέα. Έρχεται όμως μετά η σκληρή πραγ­ ματικότητα της ζωής και της λογοτεχνίας, με το αναποδογύρισμα που μας επιφυλάσσει στις λέ­ ξεις και τις έννοιες, έτσι που όλες τους να γίνον­ ται κατάλληλες και όλες ακατάλληλες, ώστε εκεί­ νοι οι προγραμματισμοί της εφηβείας ν’ αντη­ χούν ειδυλλιακοί. Παίρνεις τις λέξεις όπου κι αν τις βρίσκεις, όπως ο ναυαγός το σωσίβιο, κι ας είναι ο χώρος τους υποτιμημένος, συκοφαντημένος. Δεν υπάρχουν πια απαγορευμένες περιοχές, • φτάνει να σωθείς. Αρχίζεις τώρα να ξεχωρίζεις τα πράγματα, αλλά και κάπου να βλέπεις πόσο αλληλένδετα είναι', πας να μιλήσεις για ένα υπο­ τιθέμενο «προσωπικό» θέμα και νιώθεις ότι δεν είσαι εσύ που μετράς, άλλα ένα συγκεκριμένο κλίμα που σου έχει δημιουργήσει την άλφα ή τη βήτα διάθεση. Είναι λιγάκι «εκ του πονηρού» αυτοί οι διαχωρισμοί σε «κοινωνικό» και «μη κοινωνικό». Να πάρουμε ένα συγκεκριμένο πα­ ράδειγμα; Υπάρχει πιο κοινωνική ποίηση απ’ αυτήν που χαραχτηρίζεται ερωτική; Απηχεί την ευφορία ή τ’ αδιέξοδα που έχει επισωρεύσει ένα κοινωνικό περιβάλλον σε σχέση με την ερωτική διάθεση, την ευθυγράμμιση μαζί του ή την αντί­ σταση σ’ αυτό, γιατί στην πραγματικότητα η υπόθεση «προσωπικότητα» είναι ένας μύθος. Ό σο για τη γενιά μου -μια και εξακολουθούμε να μιλάμε για γενιές-, υπάρχουν άτομα με εκ­ πληκτικές ευαισθησίες, με συχνά πρωτότυπο στοχασμό, που ανεβάζουν το γενικό επίπεδο της γραφής, δεν ξέρω όμως αν όλα αυτά μπορούν να χαραχτηριστούν οραματισμοί, όταν απουσιάζει η «εν εγρήγόρσει συνείδηση» και πλεονάζει η συ­ νείδηση του «μικροκαλλιεργητή», του ανθρώπου δηλαδή που σεμνά και «νοικοκυρίστικα» αυγά-

ταίνει το «έργο» του και την όποια του «επωνυ­ μία». Ίσως να φταίει το γεγονός πως όσοι γρά­ φουν, «δημιουργούν» δηλαδή με οποιοδήποτε τρόπο, δίνουν περισσότερη σημασία στο φορέα και όχι στην ίδια την πράξη της γραφής, στην πράξη της δημιουργίας: Υπογραμμίζουν αυτόν που φέρνει το λόγο, δηλαδή τον εαυτό τους, και όχι τον ίδιο το λόγο. Ζητούν να υπάρξουν μέσα απ’ αυτόν, να γίνουν επώνυμοι με τον ίδιο και συχνά πιο απαιτητικό τρόπο απ’ ό,τι ο πολιτικός ή ο έμπορος μεγαλοαστός, κι εδώ είναι που παί­ ζει κανείς το παιχνίδι της εξουσίας και δεν μπο­ ρεί να γίνει, όσο κι αν είναι κριτής της, υπονομευτής και καταλύτης της. Ό ταν κυριαρχήσει η ανάγκη να γίνει κανείς επώνυμος, να επιπλεύσει χάρη σε κριτικές και βραβεία ανάμεσα σε συνο­ μήλικους, σε γενιές, σε ομάδες, έχει ξεπουλήσει μεγάλο μέρος από το έργο του και έχει συνταχθεί με τις χυδαιότερες μεθόδους μιας μικροπολιτι­ κής, έστω κι αν αφορούν «καλλιτεχνικά» προϊόν­ τα. Η κατάσταση αυτή σε σχέση με κάποια «ομα­ δοποίηση» που επιχειρείται, όχι κάτω από δριμείς πολιτικούς και υπαρξιακούς στόχους, αλλά μέσα από τη θαλπωρή των «μπαρ», της «κουβεντούλας», των φιλικών αλληλοεξυπηρετήσεων μέ­ σα σ’ ένα πλέγμα καλλιτεχνικών «ενδιαφερόν­ των» και «ανησυχιών», θα έκαναν κάποιον δι­ καιολογημένα να μιλήσει για μια σύνολη μετριό­ τητα και όχι για τις βαθιές -οπουδήποτε- κατα­ δύσεις που έχουν ως συνέπεια και τους οραματισμούς. Γράφεις δοκίμια, ποιήματα, κριτική βι­ βλίου και παράλληλα έχεις με τον Αντώνη Φωστιέρη τη διεύθυνση του περιοδικού «Η Λέξη». Πώς συμβιβάζεται η προσωπι­ κή γραφή με τον έλεγχο της εργασίας των άλλων, που αναπόφευκτα σημαίνει η διεύ­ θυνση ενός λογοτεχνικού περιοδικού, και σε ποιο βαθμό αισθάνεσαι να αλληλοεπηρεάζονται οι ιδιότητές σου αυτές; ΚΑΤ’ ΑΡΧΗΝ δε μου αρέσει ο όρος διεύθυνση, όσο κι αν πρέπει για λόγους τυπικούς να υπάρ­ χει στην ταυτότητα του περιοδικού. Δεν αισθάνθηκα καμιά φορά διευθυντής, δεν αισθάνθηκα ούτε μια στιγμή στη ζωή μου ν’ ασκώ εξουσία, αντίθετα, θα έλεγα, ένιωσα, και πολύ συχνά μά­ λιστα, να μ’ εξουσιάζουν και να μ’ εξουθενώ­ νουν πράγματα που κανονικά θα έπρεπε να τα έχω υπό τον έλεγχό μου. Δεν τις θεωρώ καθόλου ασυμβίβαστες τις ιδιότητες αυτές, γιατί τι σημαί­ νει στ’ αλήθεια ένα λογοτεχνικό περιοδικό; Ση­ μαίνει ένα ή πολλά οράματα για τη ζωή και τη λογοτεχνία, που τα υπηρετείς όχι με τον έλεγχο της εργασίας των άλλων, αλλά την ουσιαστική και εμπνευσμένη συνύπαρξη των καρπών αυτής

36/αφιερωμα

της εργασίας, είτε επιλέγοντας μέσα από τα κεί­ μενα που προσφέρουν στο περιοδικό είτε εκμαιεύοντάς τα είτε ακόμη προκαλώντας τα με τη συ­ ζήτηση και την κάθε είδους επικοινωνία. Αλλά και με την προσωπική γραφή τα οράματά μας δεν υπηρετούμε; Πού είναι λοιπόν το ασυμβίβα­ στο; Έπειτα έχω μια απόλυτη πεποίθηση: Πι­ στεύω πως όλα τα πράγματα που αποκτούν μιαν ευρεία βάση και προοπτική ξεκινούν από ιδιωτι­ κές αφορμές. «Η Λέξη» συνελήφθη και περίπου

πραγματοποιήθηκε πολλά χρόνια πριν βγει στο φως σε συνεργασία με τον Αντώνη Φωστιέρη, που η εντιμότητά του, το ταλέντο του, η βαθύτη­ τα και ακρίβειά του μ’ εκπλήσσουν και σήμερα, έπειτα από τόσα χρόνια, στο βαθμό που μ’ είχαν εντυπωσιάσει όταν πρωτογνωριστήκαμε. Είναι μια ανεξάντλητη πνευματική χαρά να δουλεύει κανείς μαζί του, κι αν είχα να ευχηθώ κάτι, είναι να συνεχιστεί η συνεργασία μας ως το τέλος της ζωής μου.

Δημήτρης Παπαχρήστος Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο;

Ο Δημήτρης Παπαχρήστος γεννήθηκε στον Ά γιο Γεώργιο Ιστιαίας (Εύβοια) στις 31 Γε­ νάρη τον 1950. Τέλειωσε την Ανωτάτη Εμπο­ ρική. Το 1979 κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Ο άλλος Κεμάλ» (μυθιστόρημα). Το 1981 το έρ­ γο του «Με το ποδήλατο» (ποιήματα). Το Δε­ κέμβρη τον 1982 βγήκε ο «Διάτρητος», ενώ το 1983 κυκλοφόρησε «Το μοναστήρι νάν’ καλά» (μυθιστόρημα). Έχει δημοσιεύσει πεζά και ποιήματα και διάφορα άρθρα σε εφημερίδες και πολιτικά περιοδικά.

ΓΙΑ μένα το γράψιμο είναι όπως το ταξίδι, όπου είτε πηγαίνοντας προς τα έξω, μακριά σε άγνω­ στους τόπους, είτε πηγαίνοντας προς τα μέσα, βαθιά σε εσωτερικούς χώρους, ανακαλύπτεις συ­ νέχεια καινούρια πράγματα και ξαφνιάζεις και ξαφνιάζεσαι σκορπώντας ρίγη συγκίνησης. Το όχημα θα έλεγα είναι η γλώσσα, που άλλο­ τε γίνεται ποιητική και άλλοτε πεζή, ανάλογα με την εσωτερική ανάγκη, και τη στιγμή, που ξε­ περνάει τον εαυτό της, τα όριά της, αποκτάει διάρκεια και εισχωρεί στο γεγονός που γίνεται λογοτεχνία. Αυτό που μένει πάντα είναι το ταξί­ δι, όπως και η ποίηση... Νομίζω, ανεξάρτητα από τις δυο ποιητικές συλλογές που έχω εκδώσει, η ποίηση διαπερνάει και τα υπόλοιπα βιβλία μου που έχουν τη μορφή μυθιστορήματος. Είναι μια ανάγκη (όχι μονάχα δική μου) να αντιδράσουμε. Χρειαζόμαστε την ομορφιά, την ποίηση όσο και το ψωμί, σ’ αυτή τη στεγνή και αντιποιητική εποχή που ζούμε. Είναι η μόνη μας άμυνα για να μη φτάσει το τέλος... Δεν είναι τυ­ χαίο που ξαναδιαβάζεται το κλασικό μυθιστόρη­ μα ούτε το ότι το λατινοαμερικάνικο μυθιστόρη­ μα έφερε μια νέα πνοή, υπάρχει η τρυφεράδα μέ­ σα στη βία, ο ρομαντισμός μέσα στις σχέσεις, ο λυρισμός στην περιγραφή, ναι και το παραμύθι

αφ ιερω μα/37

το συμβολικό, είναι πράγματα που τα έχουμε ανάγκη, μας θρέφουνε όπως και τα όνειρα. Το μοντέρνο γράψιμο, που βγήκε απ’ την αγριάδα και την αποξένωση της αναπτυγμένης κοινωνίας μας, δίνει σιγά σιγά ξανά τη θέση του όχι στο παραδοσιακό στιλ, αλλά σε ένα νέο συγ­ κερασμό. Με ρωτάς ποια είναι τα ερεθίσματα που με οδήγησαν να εκφραστώ με το γραπτό λόγο. Με βάζεις δηλαδή στον πειρασμό να σου απαντήσω με στόμφο π.χ. όταν με στριμώχνουν τα πράγμα­ τα ο πεζός λόγος με βοηθάει, όπως ο περίπατος, να ξεκουμπωθώ. Αναπνέω όμως με την ποίηση, νιώθοντας σαν ορειβάτης. Ας αφήσουμε τα αστεία που δεν είναι και πολΰ αστεία. Μερικοί λένε πως η εν γένει μεταπολιτευτική κρίση μας έσπρωξε στη λογοτεχνία. Η απογοή­ τευση από τα κόμματα· βαρέθηκε ο κόσμος τις μπροσούρες, τα προγράμματα και τις επιστημο­ σύνες. Εγώ νομίζω πως η λογοτεχνία σε τέτοιους δύσκολους καιρούς έρχεται να βοηθήσει, να προβάλει συνολικά τον άνθρωπο, να μας πάει πιο πέρα, και από μιαν άλλη άποψη κάνει ψηλή πολιτική. Μέσα στη φούρια της μεταπολιτευτι­ κής κατάστασης, όπου η μικροπολιτική μας έκα­ νε να χάνουμε τον εαυτό μας (που λίγο πολύ γνωρίσαμε μέσα στη δικτατορία), και αφού πέ­ ρασε μια δεκαετία, αισθανθήκαμε την ανάγκη της καλλιέργειας της ψυχής μας, την τρυφεράδα του συναισθήματος, που χωρίς να το καταλαβαί­ νουμε χανόταν μέσα στην καθημερινή βαρβαρό­ τητα. Τα στοιχεία δηλαδή εκείνα που συγκρο­ τούν τον ερωτικό άνθρωπο το γεμάτο αγάπη, που ήτανε καταχωνιασμένα στο όνομα της σκο­ πιμότητας και του πολιτικού και,κομματικού λό­ γου. Η λογοτεχνία αυτά τα στοιχεία προσπαθεί να αναδείξει, για να αποκτήσει ο καθένας μας συνείδηση και εποικοδόμημα η κοινωνία... Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου; Και σε ποια ση­ μεία διακρίνεις να υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις και αναστολές; ΔΕΝ μου αρέσουν τέτοιου είδους ερωτήσεις. Έχω αισθανθεί άσχημα όταν διάφοροι αραδιάζουν βαρύγδουπα ονόματα και κάνουν θεωρητι­ κούς χαρακτηρισμούς και αναλύσεις του ίδιου τους του έργου. Αρχίζουν απ’ τον Όμηρο και φτάνουν στο Σολωμό. Ο Μακρυγιάννης και ο Παπαδιαμάντης μαζί με το Βιζυηνό την πληρώ­ νουν τώρα τελευταία πολύ. Λέει κάποιος: Ο Ντοστογιέφσκι βρίσκεται μέσα στο έργο μου. Αν δεν τον είχα διαβάσει θα ήμουν τυφλός. Αν δεν γνώριζα τον Μπαλζάκ δεν θα είχα γράψει τίπο­

τα. Σίγουρα σε μένα ο Ρεμπώ λειτούργησε σαν προφήτης. Οι σουρεαλιστές με έκαναν να δω το γράψιμό μου απ’ την αρχή. Οι μπιτ, αχ αυτοί οι μπιτ, μου άρεσαν δεν λέω, αλλά δεν επέδρασαν πολύ στο έργο μου... Ο Καβάφης, ο Σεφέρης και πάει λέγοντας... Δεν πιστεύω πως υπάρχει παρθενογένεση. Το παρελθόν κι ό,τι κουβαλάει παίζει καθοριστικό ρόλο πάνω μας. Η μνήμη αντιστέκεται στην ύπουλη βία της λήθης και μέσα της διασώζονται εμπειρίες και γεγονότα που μας κάνουν καλύτε­ ρους όταν γίνεται η απαραίτητη επεξεργασία. Τότε η τέχνη, η λογοτεχνία εν γένει, επενεργεί λυτρωτικά. Νομίζω, ό,τι διαβάζει και ζει ο κα­ θένας που γράφει επιδρά και στο δικό του γρά­ ψιμο· το πρόβλημα είναι να μη γίνει μίμηση και αντιγραφή. Θέλω να πιστεύω ότι γίνεται μια κα­ λή χώνεψη μέσα μου και οι οποιοιδήποτε επηρεασμοί είναι δημιουργικά αφομοιωμένοι και φωτίζουν καλύτερα το δικό μου πρόσωπο. Δεν το προσπαθώ ιδιαίτερα, αλλά νομίζω το γράψι­ μό μου βγαίνει αυθόρμητα και παρορμητικά και αναζητάει τη χαμένη παιδική αθωότητα, θα έλε­ γα; με έναν τρόπο που περικλείει πολλά είδη του πεζού λόγου αλλά δεν εγκαταλείπει ποτέ και για τίποτα την ποίηση. Στο κάτω κάτω αυτό οι άλ­ λοι σαν αναγνώστες-κριτές μπορούν να το δουν και να το βεβαιώσουν καλύτερα... Το ύφος μου είναι του επαρχιώτη που κουβα­ λάει τη γλώσσα της καταγωγής του και δεν ντρέ­ πεται γι’ αυτό, παρόλο που υπήρχε αυτός ο κίν­ δυνος. Η πρωτεύουσα πολύ εύκολα σνόμπαρε και κομπλεξάριζε, γνωστή ιστορία... Τώρα που αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση, όλος ο πλούτος της ζωντανής γλώσσας, γιατί πιστεύω εκεί αναβαπτίζεται, αλλά και των πραγμάτων που ομορ­ φαίνουν τη ζωή μας, βγαίνει μέσα απ’ τη μνήμη και μπολιάζεται με την αγωνία και το άγχος της πόλης και των προβλημάτων της κι έτσι ξεπηδάει κάτι καινούριο μέσα απ’ την αναζήτηση και την αμφισβήτηση... Η περιφέρεια και το περιθώριο, μ’ άλλα λόγια, επιτίθεται στο κέντρο... Επιδιώκεις το έργο σου νά ’χει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία. ΚΟΙΤΑΞΕ, δεν μπορώ να απαλλαγώ από το σύνδρομο, θα έλεγα, της πολιτικής. Ό λα περνά­ νε από το μάτι της κοινωνικής κριτικής. Δεν νο­ μίζω πως η λογοτεχνία μπορεί να είναι ουδέτε­ ρη, το θέμα είναι πώς αυτό το κοινωνικό αντί­ κρισμα μετουσιώνεται σε τέχνη και δεν είναι ένας απλός ρεαλισμός και μια τυφλή στράτευ­ ση... Στον «Άλλο Κεμάλ» φάνηκε καθαρά ένας

38/αφιερωμα δρόμος που ξεκίναγε από μέσα μου κι ας περπα­ στη σωτηρία. Τα πράγματα έχουν πάρει επικίν­ τούσα στα καλντερίμια της Προύσας. Ο προφο­ δυνο δρόμο, χρειάζεται να αντιδράσουμε... ρικός λόγος ζωντάνευε από τα άμεσα βιώματά Ο υπότιτλος του τελευταίου βιβλίου σου, μου αλλά κι από τη γλώσσα της επαρχίας που «Ένα μυθιστόρημα ορθοδοξίας, πίστης κι φέρνω μέσα μου. Η αλήθεια είναι πως δεν μπό­ αναρχίας», είναι ερεθιστικός. Θα μπορού­ ρεσα να ξεπεράσω τις δεσμεύσεις της ιδεολογίας σες να εξηγήσεις ποια σχέση έχει η ορθο­ μου. Παρ’ όλα αυτά έκφρασα την κοινωνική πο­ δοξία με την αναρχία; , λιτική μέσα από καθημερινά επεισόδια και ιστο­ ρίες που προσπάθησα να τις δώσω μ’ έναν άλλο τρόπο. Ήτανε το 1978, που θέλαμε να ξεφύγου- ΤΟ βιβλίο μου αυτό άρχισα να το γράφω από τις αρχές του 1983, μετά από ένα ταξίδι που έκανα . με από τις μπροσούρες και το στείρο πολιτικό και αλλοτριωτικό λόγο. Αυτό ξάφνιασε, ο Πα- το Δεκέμβρη του 1982 στο Ά γιο Όρος. Δεν είχε παχρήστος το έριξε στη λογοτεχνία, κάτι έπαθε, αρχίσει ακόμα ο λεγόμενος διάλογος νεοορθόδοείπαν μερικοί σύντροφοι... Ήτανε τότε όμως ξων και μαρξιστών. Δεν έχει καμιά σχέση μ’ αυ­ που τα συνθήματα στο Χημείο ζωντάνευαν κι τή τη φιλολογία. Θα μπορούσε όμως να προκαομόρφαιναν τους τοίχους και ζητούσαν να απο- λέσει μια πιο προωθημένη συζήτηση πάνω στην ορθοδοξία και την αναρχία, καθ’ ότι ο Θεός εί­ δράσουν από τις θλιβερές αίθουσες... «Με το ποδήλατο», το πρώτο μου ποιητικό βι­ ναι άναρχος και ο μοναχός ορθόδοξος συνάναρβλίο, αλλά και με το «Διάτρητο», κάνω βόλτα γύ­ χος και ενάντια στα πάντα (π.χ. κράτος, εξου­ ρω μου και σιγά σιγά οι περιστροφές κλείνουν, σία, επίσημη εκκλησία, οικογένεια, πατρίδα γίνονται εσωτερικό επώδυνο ταξίδι που ζαλίζει, κλπ.) και η ύστατη «αυτοκαταστροφική» επιλογή κουβαλάει μνήμες και τραύματα απ’ τη δικτατο­ τον φέρνει μέσω της πίστης κοντά στη θέωση, ρία και προπαντός καθημερινές στιγμές απ’ την όπου γίνεται ο ίδιος Θεός που «μπορεί να είναι ισοπεδωτική πολιτικάντικη μεταπολίτευση. Πι­ τα πάντα ακόμα και το τίποτα», που λέει και ο στεύω πως ήτανε μια σιγανή πολιτική αντίδραση Νικόδημος νομίζω. Τότε η θέση του Ζουράρη, που με μιαν άλλη γλώσσα μιλούσε για κοινά του Μοσκώφ, του Ράμφου, του Γιανναρά ή του Νέλα θα γινόταν δύσκολη, θα τους βγαίναμε προβλήματα... Δεν νομίζω οι οραματισμοί να λέπτυναν τόσο από αριστερά. Στο κάτω κάτω ο αγιορείτης μο­ πολύ, που να πέρασαν στη λογοτεχνία. Ό σοι εί­ ναχός και ο σκηνίτης παραδέχεται πως είναι χαν την «προδιάθεση» έγραψαν και δημιούργη­ αναρχικός όπως και ο Ιησούς Χριστός και ποτέ σαν μέσα στις συνθήκες που έζησαν, άλλος πολύ δεν είπε πως είναι μαρξιστής... Μ’ άλλα λόγια, και άλλος λιγότερο, σ’ αυτή τη σύγκρουση με τη «αραμπάδες και καρούλια δύσκολη που είναι η χούντα και την κοινωνία. Ο καθένας πήρε το αγάπη...» «Το μοναστήρι νά ν’ καλά» αλλά και ο υπότιτ­ δρόμο του μοναχικά, αυτό που ονομάζουν «γε­ νιά του ’70» -και αύριο θα λένε και για γενιά της λος «Ένα μυθιστόρημα ορθοδοξίας, πίστης και μεταπολίτευσης- χρησιμοποιείται γιατί βολεύει αναρχίας» είναι εύστοχοι προσδιορισμοί μιας μερικούς. Δεν πιστεύω ότι δημιουργήθηκε ένα ανάγκης να σατιρίσουμε, ακόμα και το λίγο κίνημα που διεκδίκησε συλλογική λογοτεχνική χιούμορ να λειτουργήσει απελευθερωτικά μέσα έκφραση... Θέλω να ελπίζω, τώρα που τα πράγ­ απ’ την αλήθεια... Αυτό δεν σημαίνει πως το περιεχόμενο του βι­ ματα έχουν πάρει μιαν απόσταση αλλά και το δρόμο τους, πως θα ξεπηδήσει έργο ουσιαστικό βλίου απλώς σατιρίζει, νομίζω όλα δένουν, και η απ’ αυτούς που έζησαν και σημαδεύτηκαν απ’ τη ορθοδοξία και η αναρχία, και εκφράζονται με δικτατορίά και το Πολυτεχνείο. Έχουμε τέτοιου επιτυχία απ’ τον τίτλο. Στο κάτω κάτω ο τίτλος είδους ενδείξεις, οι υπόγειες διαδρομές περνάνε δεν είναι μικρό πράγμα για ένα βιβλίο... Σ’ αυτό τΰ βιβλίο γίνεται μια προσπάθεια να ξεφύγω απ’ στο αύριο... το παραδοσιακό μυθιστόρημα, χωρίς να το αρΗ βαθύτερη ανάγκη να βρει ο καθένας τον νούμαι. Μέσα στην αντίφαση αυτή, εντελώς ρο­ εαυτό του, να ξεχωρίσουμε απ’ τη χύμα κατά­ μαντικά και λυρικά, περιγράφεται αλλά και σταση ουσιαστικά, για να ενωθούμε σε μιαν άλ­ μπλέκεται η υπόθεση πάνω σε πραγματικά και λη ποιότητα που θα τροφοδοτεί το σύνολο με δύ­ φανταστικά γεγονότα μιας ομάδας πέντε νέων ναμη, ζωή και αξίες, όπου η όποια δημιουργική που μπουχτισμένη από τα εγκόσμια πάνε να δού­ λειτουργία θα δίνει νόημα σε ό,τι κάνουμε και οι νε τι γίνεται στο Ά γιο Ό ρος και να συναντή­ ελάχιστες στιγμές θα γονιμοποιούν τη σταθερό­ σουν εκεί ένα φίλο τους που έγινε καλόγερος. τητα του τίποτα για να ξαναγεννηθούν τα πάν­ Προσπάθησα να λειτουργήσω όχι προκλητικά κι τα, σε μια νέα πανέμορφη βλάστηση... Αυτή η όταν χρησιμοποιώ μια γλώσσα αργκό, σε ένα χώ­ ανάγκη νομίζω τώρα έγινε επιτακτική, το αδιέ­ ρο που εμπνέει το σεβασμό. Σε ένα χώρο που ξοδο μπορεί να μας οδηγήσει στην καταστροφή ή υπάρχει κάτι διαφορετικό όσο και παράλογο.

αφιερωμα/39

Χρειάζεται ελευθερία απόλυτη σήμερα και άρ­ νηση σ’ όλους τους δογματισμούς. Δεν ζούμε στην εποχή του Θ. Κορνάρου και της προκατά­ ληψης... Έχουμε ανάγκη την αξιοπρέπεια,-το

σεβασμό, την πίστη. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέ­ πει να γίνει μεταφυσική, να στραφεί στο Θεό, γιατί πάνω απ’ όλα μετράει ο άνθρωπος...

Σωτηρία Σταυρακοπούλου Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο; Η ΒΡΟΧΗ που κρατάει πολλές μέρες και νύχτες. Οι βροντές κι οι αστραπές. Το χιόνι. Ο καύσω­ νας. Και περισσότερο απ’ όλα ο σεισμός. Επειδή όλα αυτά είναι βασανιστικά και αφαιμακτικά σαν αρρώστια, χορεύω το κορμί ή κοιτάζω το πρόσωπο στον καθρέφτη ή κάνω κατασκευές με τις λέξεις. Αυτά τα τρία μέσα χρησιμοποιώ για , να πετύχω ένα άψογο μακιγιάζ πάνω στο χλωμό και τραβηγμένο πρόσωπο. Με ένα τέτοιο μακι­ γιάζ γίνομαι όμορφη σα νεράιδα. Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου και σε ποια ση­ μεία διακρίνεις να υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις και αναστολές; ΨΑΧΝΩ πάντα για ένα δάσκαλο που θά ’ναι ευ­ φυής και καλότυχος και θά ’χει ακόμη άλλες ιδιότητες που ενδιαφέρουν εμένα και κανέναν άλλο. Πρέπει πάντως να είναι αρκετά γέρος, ας είναι και πεθαμένος, ακόμα καλύτερα. Για την ώρα έχω τους δασκάλους μου, τη Γκρέτα Γκάρμπο, τη Ρόμυ Σνάιντερ και μια προγιαγιά μου. Επιδρούν επίσης στα γραπτά μου τα όμορφα πρόσωπα που γίνονται όλο και πιο σπάνια στους δρόμους, πρόσωπα ζωντανά, όχι φωτογραφίες των περιοδικών.

Η Σωτηρία Σταυρακοπούλου γεννήθηκε το Σεπτέμβρη του 1957 στο Βόλο. Το 1975 έφυγε από το Βόλο για τη Θεσσαλονίκη. Έχει εκ­ βιάσει τρεις συλλογές κειμένων: «Τα ζούμπε­ ρα» (Ερμής, 1980), «Η χορδοφάσα και ο κύ­ κλος» (Ερμής, 1982), «Η λαπαροτομή» (Νέα Σύνορα, 1983).

40/αφιερωμα

Επιδιώκεις το έργο σου να έχει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία. ΟΣΟ κι ένας τραγουδιστής που ξοδεύει τη φωνή του στη μέση ενός κατάμεστου στάδιου, κάτω από έναν αδιάφορο ουρανό, κυκλωμένος από παιδάκια νήπια που κυνηγιούνται -αλλά είναι ευχαριστημένος γι’ αυτό (μένω στην εικόνα και μόνο). Ξέρεις, είμαι σαν τις γυναίκες που κάνουν πε­ ζοδρόμιο. Πηγαίνω μ’ όποιον σταματήσει μπρο­ στά μου το αυτοκίνητό του, κάνω τον έρωτα, πληρώνομαι και φεύγω. Κι όταν γυρίζω στο σπί­ τι μου ξεπλένομαι απ’ τις λέξεις και τις πράξεις του δρόμου μ’ ένα λυτρωτικό ζεστό μπάνιο από λέξεις ευωδιαστές και πολυτελείς.

Πιστεύεις ότι υπάρχει γυναικεία λογοτε­ χνία; Αν ναι, τα γραφτά σου ανήκουν σ’ αυτή την κατηγορία; ΥΠΑΡΧΟΥΝ οι γυναίκες που καθρεφτίζονται όμορφες στα γραπτά τους, το ίδιο και οι άντρες. Δηλαδή όχι τόσο το πρόσωπό τους όσο το σώμα τους και το ιδιαίτερο βάδισμά του. Στη γυναι­ κεία λογοτεχνία ανήκουν και μερικά γραπτά άντρών. Δεν ξέρω αν συμβαίνει το αντίθετο. Νομί­ ζω ότι δεν έχω διαμορφώσει ακόμη στα γραπτά μου χαρακτηριστικά αντρικά ή γυναικεία. Το πρόσωπό μου είναι διφορούμενο και το σώμα μου ασχημάτιστο. Έτσι μπορώ να κάνω πότε τον άντρα, πότε τη γυναίκα (π.χ. οι κυρίες κουμπά­ ρες, προγραμματικό κείμενο της «Λαπαροτομής»).

Βασίλης Στεριάδης Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο;

Ο Βασίλης Στεριάόης γεννήθηκε στο Βόλο το 1947. Σπούδασε νομικά και σήμερα εργάζεται ως δικηγόρος στην Αθήνα. Εξέδωσε τις ποιη­ τικές συλλογές: «Ο κ. Ί6ο» (1970), «Το ιδιω­ τικό αεροπλάνο» (1971), «Ντικ ο χλομός» (1976), το «Χαμένο κολιέ» (1983) και το πεζό «Η κατηγορία Α1» (1979). Ασχολείται και με τήν κριτική. Ποιήματά τον έχουν μεταφρα­ στεί στα αγγλικά.

Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ δεν είναι καθόλου εύκολη. Οπωσδήποτε όμως μπορώ να πω ότι η έκφραση με το γραπτό λόγο δίνει μια άλλη διάσταση στη ζωή. Μια διάσταση που λείπει από την καθημε­ ρινότητα του δημοσίου υπαλλήλου, του ιδιωτι­ κού υπαλλήλου ή του δικηγόρου. Η ποίηση είναι μια γλώσσα μεταφυσική, που δεν έχει καμιά σχέ­ ση με τη γλώσσα της τηλεόρασης, του ραδιοφώνου καί των εφημερίδων, και ως τέτοια γλώσσα αποτελεί ένα έξοχο ερέθισμα, για να ξεχάσει κανε’ίς ή, στην καλύτερη περίπτωση, να ξεπεράσει το δεδομένο του θανάτου και της μελλοντικής ανυπαρξίας. Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου; Και σε ποια ση­ μεία διαπιστώνεις να υπάρχουν ιδεολογι­ κές, θεματικές, μορφικές διαφοροποιήσεις και αναστολές; Η ΑΦΟΜΟΙΩΣΗ της παράδοσης είναι απαραί­ τητη σ’ ένα φιλόδοξο δημιουργό. Ό ταν λέω πα-

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ Α '

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Ω Ν

Ε Ξ Α Μ Η Ν Ο Υ

198 3

(Τ Ε Υ Χ Η 5 8 -7 2 )

66^78, 67/78, 68/78,569/7

7Π1«

ΧΡΟΝΙΚΑ

9

7

2

^8&

μεν°’58/4' 59/4·60/4' 61/4· ^ 6:

Il/A' εξάμηνο

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ

Αντίσταση και λογοτεχνία, 58/21 Αλεξίου Έλλη: Οι συγγραφείς στην Αντίσταση, 58/62 Αργυρίου Αλέξ.: Σύντομες αναφορές σε περιοδικά της Κατοχής, 58/ 40 Βελουδής Γιώργος: Η ελληνική λογοτεχνία στην Αντίσταση, 58/29 Δασκαλόπουλος Δημήτρης: Εκδοτική και πνευματική ζωή 1941-1944, 58/22 Κουλουφάκος Κώστας: Η αντιστασιακή λογοτεχνία, 58/46 φωτιάδης Θανάσης: Η πολιτιστική αντίσταση στη Θεσσαλονίκη (1941-1944), 58/68 Η λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία, 59/19 Αλφρέδο Μπρυς Ετσενίκε: Η καταπληκτική ζωντάνια της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας, 59/50 Γκαλεάνο Εδουάρδο: Ελπίδα και όχι νοσταλγία, 59/57 Δρακονταειδής φίλιππος: Ας προσέξουμε το πρόσωπό μας, 59/20 Ζεράρ ντε Κορτάνζ: Η λατινοαμερικάνικη πρωτοπορία, 59/60 Ζουέν Υμπέρ: Η φανταστική λογοτεχνία στην Αργεντινή, 59/52 Κορτάσαρ Χούλιο: Για μια διαφορετική ιδέα της εξορίας, 59/62 Κουφόν Κλωντ: Στρατευμένη ποίηση, 59/42 Μάριο Βάργκας Γιόσα: Το γράψιμο στη Λατινική Αμερική, 59/32 Μάρκες: Χωρίς επανάσταση δεν γίνεται αλλαγή, 59/39 Μπαταγιόν Λάουρα: Το γέλιο σαν πρόκληση, 59/46 Πας Οκτάβιο: Ο κινητός χώρος της γλώσσας, 59/22 Σαρδουί Σεβέρο: Η στροφή προς το νεο-μπαρόκ, 59/45 Ψλορ Ρομέρο δε Νόρα: Γυναικεία λογοτεχνία, 59/47 Φουέντες Κάρλος: Μια λογοτεχνία χωρίς αναβολές, 59/28 Χόρχε Ενρίκε Αδούμ: Η λογοτεχνία μπροστά στα Τουφέκια, 59/55 Ονορέ ντε Μπαλζάκ, 60/15 Παπαδόπουλος Πέτρος: Ανήκω στην αντιπολίτευση που λέγεται ζωή, 60/25 Στεφανάκη Ελένη: Η «προεισήγηση του μεταφραστού» στην Ευγενία Γκραντέ (1883), 60/40 Dugorce Olivier: Μπαλζάκ, η ζωή και το έργο του, 60/16 Galantaris Christian: Η εικονογράφηση των έργων του Μπαλζάκ, 60/37 Juin Hubert: Ο Μπαλζάκ και η πολιτική, 60/29 Γληνός Δημήτρης, 61/21 Κασιούρας Δημήτρης: Σχετικά με τις φιλοσοφικές αντιλήψεις του Δ. Γληνού, 61/38 Μαρτυρίες για το Δημήτρη Γληνό, 61/59 Μπιτσάκης I. Ευτύχης: Δημήτρης Γληνός: «Από τον αστικό στο σο­ σιαλιστικό ανθρωπισμό», 61/32 Σιάκαρης Κων/νος: Δημήτρης Γληνός. «Η ζωή και το έργο του», 61/22 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρένα: Ησύνδεση του Δημήτρη Γληνού με το δημοτικιστικό κίνημα, 61/52 Φραγκουδάκη Άννά: Ο Γληνός και η παιδεία, 61/56 Τζόυς Τζαίημς, 62/15 Αραθαντινού Μαντώ: Το Δουβλίνο του Τζόυς μέσα από τη γραφή των «Δουβλινέζων», 62/35 Παγκουρέλης Βάιος: Ο Τζόυς και το θέατρο, 62/62 Dachy Marc: Τζαίημς Τζόυς. Η ζωή και το έργο του, 62/16 Dachy Marc: Από τον Τζόυς και μετά..., 62/69 Gandon Odile: Ο Οδυσσέας και η γλώσσα του Ομήρου, 62/59 Lemaire GOrard-Georges: Ο Τζαίημς Τζόυς και οι «πρωτοπορίες», 62/ 65 Malet-Buisson Agathe: Ο καθημερινός Τζόυς, 62/28 RabatOJean-Michel: Τα ρίσκα του Οδυσσέα, 62/40 Χατζηαργύρης Κώστας, 63/21 Γεωργουσόπουλος Κώστας: Ο θεατρικός Χατζηαργύρης, 63/29 Ζήρας Αλέξης: Τοπογραφία της ανθρώπινης κωμωδίας (η γλώσσα του ήθους και η ηθική της γλώσσας), 63/25 Καραβασίλης Γιώργος: Κώστας Δ. Χατζηαργύρης. Η ζωή και το έργο του, 63/22 Κουν Κάρολος: Το χρέος μου, 63/32 Φέρρης Κώστας: «Οικογένεια Ζαρντή». Η μεταγραφή, 63/34 Η γενιά μπητ, 64/15 Burroughs William: Η αποστολή της τέχνης, 64/40 Dommergues Pierre: Η γενιά μπητ, 64/16

G0rard de Cortanze: Ginsberg, η οδός της ποίησης, 64/31 Ginsberg Allen: Μιλώ την ποίηση, 64/34 Grunberg Serge: Burroughs, το άσυλο ή η εξορία, 64/36 Kerouac Jack: Η τεχνοτροπία, Οι τεχνοτροπίες, 64/28 Lemaire G£rard-Georges: Το φάντασμα του Jack Kerouac, 64/23 Οι κληρονόμοι του Φρόυντ, 65/11 Ηλιόπουλος Βαγγέλης: Έριχ Φρομ, 65/43 Κατσαούνης Φωτεινός: Ο Κ. Γκ. Γιούνγκ και η αναλυτική ψυχολογία, 65/35 Κλάιν Μελανί, 65/40 Λακάν Ζακ, 65/45 Λιάρος Διονύσης: Ηψυχαναλυτική αριστερά και ο ιρροϋδομαρξισμός, 65/26 Μικρό λεξικό των σημαντικότερων ονομάτων της ψυχανάλυσης, 65/ 59, Ο Άλφρεντ Άντλερ και η ατομική ψυχολογία, 65/42 Ρανκ Όττο, 65/41 Τσαλίκογλου-Κωστοπούλου Φωτεινή: Οι μυθικές διαστάσεις της πα­ ραφροσύνης, 65/52 Φάρος Φιλόθεος: Πρόδρομοι της ψυχανάλυσης στη μεταχριστιανική ελληνική πνευματικότητα, 65/50 Clement Catherine: Ψυχανάλυση και κοινωνική ανθρωπολογία, 65/12 Frangois George: Ο Σάντορ Φερέντσι και η «βιοανάλυση», 65/47 Grisoni Dominique: Το οικογενειακό «μυθιστόρημα», 65/16 Rochlitz Rainer: Ψυχανάλυση και κριτική θεωρία, 65/37 Ο Ζενέ μιλά για τον Ζενέ, 66/17 Ζαν Ζενέ: Η ζωή και το έργο του, 66/18 Παπαδόπουλος Πέτρος: Ζενέ. Μια εισαγωγή, 66/27 Συζητήσεις, 66/30 «Επιθεώρηση Τέχνης», 67/13 Βουρνάς Τάσος: «Επιθεώρηση Τέχνης», Γέννηση, ωριμότητα, θάνα­ τος, 67/14 Η «Επιθεώρηση Τέχνης» μιλά για τον εαυτό της, 67/27 Καρπόζηλου Μάρθα: Τεύχη-αφιερώματα στην «Επιθεώρηση Τέχνης», 67/38 Κουλουφάκος Κώστας: Ένα πείραμα αντιεξουσίας, 67/16 Ραυτόπουλος Δημήτρης: Η «Επιθεώρηση Τέχνης» και ο σοσιαλιστι­ κός ρεαλισμός, 67/20 Χειμάρας Χρίστος: Η «Επιθεώρηση Τέχνης» και η εφηβεία ενός επαρχιώτη, 67/34 Αγιον Όρος, 68/21 Καρποδίνη-Δημητριάδη Έφη: Τα εικονογραφημένα ή ιστορημένα χειρόγραφα του Αγίου Όρους, 68/32 Κάρακατσάνη Αγάπη: Βιβλιογραφία αγιορείτικης τέχνης, 68/50 Μουντές Ματθαίος: 1963-1983. Αθωνική ακτινοβολία, 68/47 Πεντζίκης Νίκος Γαβριήλ: Προσεγγίσεις στο 'Αγιον Όρος, 68/22 Στάθης Θ. Γρ.: Η έντυπη παράδοση για την ψαλτική τέχνη στο Άγιον Όρος, 68/41 Χαρκιολάκης Νίκος: Επιλογή βιβλιογραφίας για την αρχιτεκτονική του Αγίου Όρους, 68/35 Νέοι λογοτέχνες, 69/13 Αρανίτσης Ευγένιος, 69/14 Βαρβέρης Γιάννης, 69/16 Βέης Γιώργος, 69/18 Γαλανάκη Ρέα, 69/21 Δεληγιώργη Αλεξάνδρα, 69/23 Ίσαρης Αλέξανδρος, 69/25 Καραβασίλης Γιώργος, 69/28 Κυρτζάκη Μαρία, 69/30 Μαρκόπουλος Γιώργος, 69/32 Μεγάλου-Σεφεριάδη Αία, 69/35 Νικηφόρου Τόλης, 69/37 Ξεξάκης Μανόλης, 69/39 Παμπούδη Παυλίνα, 69/42 Πατίλης Γιάννης, 69/45 Πρατικάκης Μανώλης, 69/47

A ' εξάμηνο/ΙΙΙ Σωτηροπούλου Έρση, 69/50 Φραντζή Άντεια, 69/52 Φωστιέρης Αντώνης, 69/54 Χατζιδάκι Νατάσα, 69/56 Το γερμανόφωνο μεταπολεμικό θέατρο, 70/9 Βαρβέρης Γιάννης: Φρήντριχ Ντύρρενματ. Περιήγηση στο ιραρσικό παράδοξο των καιρών μας, 70/30 Κοιλάκου Μάνια: Το θέατρο του Μπέρτολτ Μπρεχτ, 70/20 Μαράκα Λίλα: Πέτερ Βάις, 70/35 Μαράκα Λίλα: Θέατρο-ντοκουμέντο, 70/39 Μαράκα Λίλα: Βάλζερ Μάρτιν, 70/48 Μάρκαρης Πέτρος: Το τίμημα του μετασχηματισμού και της ευημε­ ρίας, 70/10 Πα,γκουρέλης Βάιος: Μαξ Φρις, Απέναντι στο χωρίς λύση δίλημμα, 70/27 Πατσαλίδης Σάββας: Το μεταθέατρο του Πέτερ Χάντκε, 70/54 Ματζίρη Σωτηρία: Φραντς Ξάβερ Κρόετς, 70/58 Σαρηγιάννης Γιώργος: Το γερμανόφωνο μεταπολεμικό θέατρο στην ελληνική σκηνή, 70/62 Σκούφης Παναγιώτης: Wolfgang Borchert. «Έξω από την πόρτα», 70/ 25 Σημειωτική, 71/11 I. Εισαγωγή 71/12 Λαγόπουλος Φ.Α., Μαρτινίδης Π., Μπόκλουντ-Λαγοπούλου Κ.: Εισα­ γωγή, 71/12

Μπόκλουντ-Λαγοπούλου Κάριν: ΤΙ είναι η σημειωτική; 71/15 II. Η σημειωτική και τα θεμέλιά της, 71/24 Καψωμένος Ερατοσθένης: Σημειωτική και λογοτεχνία, 71/30 Παπαγιώργης Κωστής: Σημειωτική και φιλοσοφία, 71/24 Σετάτος Μ.: Σημειωτική και γλωσσολογία, 71/26 III. Σημειωτική και κοινωνικές επιστήμες, 71/36 Βέλτσος Γιώργος: Σημειωτική και κοινωνιολογία ή κοινωνική σημειω­ τική; 71/36 IV. Σημειωτική του χώρου, 71/39 Λαγόπουλος Φ. Λ.: Σημειωτική του οικισμού, 71/43 Μαρτινίδης Πέτρος: Σημειωτική της αρχιτεκτονικής, 71/39 V. Σημειωτική και οπτικές τέχνες, 71/47 Αντωνόπουλος Τάκης: Σημειωτική και κινηματογράφος, 71/51 Καμπουρίδης Χάρης: Σημειωτική της ζωγραφικής, σημειωτική της ει­ κονογραφίας, 71/47 Αριστοφάνης , 72/7 Γεωργουσόπουλος Κώστας: Ο «πλούτος» των αριστοφανικών παρα­ στάσεων, 72/22 Κακριδής Φάνης: Λυσιστράτη σουπερστάρ, 72/31 Κατσής Γιώργος: Αριστοφάνης ο κώμικός, 72/8 Οικονόμου Γ. - Αγγελινάρας Γ.: Βιβλιογραφία των νεοελληνικών με­ ταφράσεων του Αριστοφάνη, 72/14 Σπυρόπουλος Ηλίας: Βωμολόχος ή σεμνολόγος ο Αριστοφάνης; 72/ 33 Στεφάνής I.: Δημοσιεύματα ελλήνων μελετητών για τον Αριστοφάνη,

ΕΠΙΛΟΓΗ

Ανθολογίες

Μιχαηλίδης-Νουάρος Γεώργιος: Ζωντανό δίκαιο και φυσικό δίκαιο,

Μπόρχερτ Βόλφγκανγκ: Μικρό ανθολόγιο, 58/89

Εκπαίδευση

Αρχιτεκτονική

Βρυχέα Άννα - Γαβρόγλου Κώστας: Απόπειρες μεταρρύθμισης της ανώτατης εκπαίδευσης 1911-1981, 60/59 Ροσφόρ Κριστιάν: Τα παιδιά πρώτα!, 61/67

Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Σαντορίνη - Σίφνος - Πάρος Νάξος - Κέα - Τήνος - Ανδρος - Σάμος - Λέσβος, 59/70 Ιακωβίδης Χρήστος: Νεοελληνική αρχιτεκτονική και αστική ιδεολο­ γία, 61/68 Risebero Bill: Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής, 60/62

Ενασχολήσεις Βουγιούκα Α.: Ιστορία μόδας Α-Β, 61/71

Βιογραφίες

Ζωγραφική

Σιμόν ντε Μπωβουάρ: Η δύναμη των πραγμάτων, 60/73

Βακαλό Ελένη: Η φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Ελ­ λάδα. Τόμος Β': Εξπρεσιονισμός, υπερρεαλισμός, 71/59 Κωτίδης Αντώνης: Ο ζωγράφος Κ. Μαλέας (1878-1928), 61/70 Μπουζιάνης: Ακουαρέλες, 60/63 Stoichita Victor leronim: Μανιερισμός και τρέλα, 62/71

Γλυπτική Λυδάκης Στέλιος: Οι έλληνες γλύπτες. Τόμος Ε'. Η νεοελληνική γλυ­ πτική. Ιστορία-τυπολογία-λεξικό γλυπτών, 69/59 Λυδάκης Στέλιος: Μια πολύτιμη γλυπτοθήκη. Το Α’ νεκροταφείο Αθηνών, 69/59 Χρήστου Χρύσανθος - Κουμβακάλη-Αναστασιάδη Μυρτώ: Νεοελλη­ νική γλυπτική 1800-1940, 69/59 Γλώσσα Τριανταφυλλίδης Μανόλης: Τα οικογενειακά μας ονόματα, 58/76 Τσοπανάκης Αγαπητός: Ο δρόμος προς τη δημοτική, 59/72

Karagoz: Το θέατρο σκιών στην Ελλάδα και στην Τουρκία, 66/69 Μητσάκης Βασίλης: Η δική μας οικογένεια, 69/71 Πίντερ Χάρολντ: Ο επιστάτης, 61/79 Θετικές επιστήμες Bernal John Desmond: Η επιστήμη στην ιστορία, 66/63 Ιστορία

Μηναΐδης Σίμος: Βιβλιογραφία συνταγματικού δικαίου 1974-1979,63/

Παπαγιαννάκης Λευτέρης: Οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι (1882-1910), 59/89

IV/Α ' εξάμηνο

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ Β '

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Ω Ν

Ε Ξ Α Μ Η Ν Ο Υ

198 3

(Τ Ε Υ Χ Η 7 3 -8 4 )

ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ

Βιβλιογραφικό δελτίο, 73/72, 74/71,75/73, 76/73, 77/73, 78/175, 79/ 73, 80/73, 81/73, 82/73, 83/71, 84/73 Η αγορά του βιβλίου, 73/13, 74/10, 75/9, 76/8, 77/12, 78/14, 79/12, 80/14, 81/11, 82/10, 83/10, 84/10

Κρίτίκογραφία, 73/78, 74/78, 75/78, 76/78, 77/78, 78/180, 79/78, 80/ 78, 81/78, 82/78, 83/78, 84/78 Προλεγόμενα, 73/6, 74/6, 75/6, 76/2, 77/4, 78/10, 79/6, 80/10, 81/6, 82/6, 83/8, 84/8

ΧΡΟΝΙΚΑ

Ρεπορτάζ

Στασινοπούλου Μαρία: Τρίτο Συμπόσιο Ποίησης: Κ. Π. Καβάφης, 76/6

Αγγελάκος Χρήστος: Βιβλιοθήκες στις μικρές Κυκλάδες, 79/10 Πέρσης Θόδωρος: 5ο Φεστιβάλ Βιβλίου Βαλκανικό, 78/12 Σαλβαρλής Μίλτος: Έκτη Γιορτή Βιβλίου στην Κηφισιά, 73/14 Σαλβαρλής Μίλτος: Βιβλία του χειμώνα, 81/12

Το ξένο βιβλίο Freund Gisele: Φωτογραφία και κοινωνία, 77/8

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Αραβαντινού Μαντώ, 81/58 Βαλαωρίτης Νάνος, 79/60 Βουρνάς Τάσος, 82/64 Γερμανός Φρέντυ, 77/68

Γιατρομανωλάκης Γιώργης, 73/62 Δούκας Στρατής, 74/64 Τζεϊχούν Ντεμιρτάς, 83/62 Χειμωνάς Γιώργος, 80/58

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ

Πρεβέρ Ζακ, 73/17 Κάσσος Βαγγέλης: Οι «κουβεντιαστές φωτογραφίες» του Ζακ Πρε­ βέρ, 73/27 Λαστέρ Αρνώ: Ποιητής του αιώνα, 73/18

Ρεν Ανρύ-Φρανσουά: Ο λόγος του ανθρώπου και ο λόγος του Πρε­ βέρ, 73/30 Ρουλώ Φαμπρίς: Οι οχτώ ταινίες των Καρνέ-Πρεβέρ, 73/34

U/B' εξάμηνο

Μικρασιατικός ελληνισμός, 74/11 Βερέμης Θάνος: Η Εθνική Τράπεζα στη Σμύρνη, 74/35 Δραγούμης Μ.: Μια ανέκδοτη συλλογή τραγουδιών του Μικρασιάτη Πέτρου Φιλανθίδη, 74/32 Κιτρομηλίδης Πασχάλης: Μικρασιατική καταστροφή, 74/12 Μπώκος Γ.: Η ελληνική τυπογραφία στη Μικρά Ασία, 74/24 Παμπούκης I.: Το ποντιακό θέατρο, 74/19 Παναγιωτόπουλος 'Αλκής: Για τη μελέτη του μικρασιατικού ελληνι­ σμού, 74/15 Χατζημωυσής Παύλος: Βιβλιογραφικά Μικρός Ασίας, 74/38

Λογοτεχνία και κινηματογράφος, 75/13 Βαλούκος Στάθης: Η κλασική ρωσική λογοτεχνία στον κινηματογρά­ φο, 75/38 Διζικιρίκης Γιώργος: Λογοτεχνία και κινηματογράφος, 75/17 Εκδόσεις με σενάρια ελληνικών και ξένων ταινιών, 75/48 Κοντ Ολιβιέ: Τρεις αμερικανοί συγγραφείς στο Χόλλυγουντ, 75/22 Ραφαηλίδης Βασίλης: Όλες οι τέχνες έχουν ανάγκη απ’ τον κινημα­ τογράφο, 75/14 Ρομπ-Γκριγιέ Αλαίν: Δύο δραστηριότητες εντελώς ανεξάρτητες η μία απ’ την άλλη, 75/51 Σολδάτος Γιάννης: Ελληνικός κινηματογράφος και λογοτεχνία, 75/46 Gili Jean: Ο συγγραφέας και η εικόνα, 75/42

Αμπρουάζ Κλωντ: Λογοτέχνες πίσω απ’ τα δοκίμια, 76/26 Βιβλιογραφία ελληνικών εκδόσεων έργων της ιταλικής λογοτεχνίας, 76/58 Γυναίκες που μιλάνε.., 76/30 Καλβίνο Ίταλο: Αλλαγή φρουράς, 76/12 Λεκαπηνός Πέτρος: Μερικές σκέψεις για τις αντιστοιχίες της ιταλι­ κής και της ελληνικής λογοτεχνίας στις δεκαετίες '60 και '70, 76/10 Μανγκανέλι Τζιόρτζιο: Οι λέξεις είναι το πραγματικό, 76/18 Μικρό λεξικό της ιταλικής λογοτεχνίας, 76/32 Σιάσια Λεονάρντο: Η αυταπάτη της αλλαγής, 76/16 Τζιρτζιλάκης Γιώργος: Ιταλική ποίηση στην εικοσαετία 1960-1980, 76/ 22 Τσιτάτι Πιέτρο: Η λογοτεχνία του καθρέφτη, 76/20 Μαρκήσιος ντε Σαντ, 77/13 Από την αλληλογραφία του Σαντ, 77/39 Ένα ηφαίστειο δεν εμφιαλώνεται, 77/14 Ένας μεγάλος «ρητορικός» των μορφών του ερωτισμού, 77/36 Μπρόσιέ Ζαν-Ζακ: Μπροστά στον Σαντ, 77/17 Ρομπ-Γκριγιέ Αλαίν: Ητάξη και το προσωπείο της, 77/31 Κ. Π. Καβάφης, 78/17 Αργυρίου Αλέξ.: Η επίδραση του Καβάφη στους ποιητές του Μεσο­ πολέμου, 78/114 Δάλλας Γιάννης: Οι δύο όψεις του νομίσματος του Οροφέρνη, 78/ Δασκαλόπουλος Δημήτρης: Η βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη, 78/141 Δασκαλόπουλος Δημήτρης: Επιλογές από τη «Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη», 78/149 Ζήρας Αλέξ.: Οι διαχρονικές ετυμηγορίες του Κ. Π. Καβάφη, 78/130 Ιωάννου Γιώργος: Ο Κ. Π. Καβάφης και το δωδέκατο βιβλίο της Παλατινής Ανθολογίας, 78/41 Κοκόλης Ξ. Α.: Γλωσσική ασυμβατότητα, ποιητική τεχνική και πολιτι­ κή εγρήγορση στο «Πάρθεν» του Καβάφη, 78/61 Παπαγεωργίου Κώστας: Οι πρώτοι μεταπολεμικοί ποιητές και ο Κα­ βάφης, 78/122 Πιερής Μιχάλης: Σιωπή και λόγος στην ποίηση του Καβάφη, 78/82 Σαβθίδης Γ. Π.: Τι εκόμισε στην τέχνη ο Καβάφης; 78/35 Σαββίδης Γ. Π.: Ο Κατσίμπαλης περιγράφει τον Καβάφη στον Σεφέρη, 78/37 Σέρραρντ Φίλιπ: Ξανακοιτάζοντας τον Καβάφη, 78/137 Στασινοπούλου Μαρία: Χρονολόγιο Κ. Π. Καβάφη, 78/18 Σουλογιάννης θύμιος: Κωστής Παλαμάς και Κωνσταντίνος Καβάφης. Διαμάχη και οπαδοί, 78/50 Φράγκου-Κικίλια Ρίτσα: Το ποίημα του Καβάφη «Εικών'εικοσιτριετούς νέου καμωμένη από φίλον του ομήλικα, ερασιτέχνην» και ο «Παντάρκης» του Σικελιανού, 78/97 Haas Diana: «Στον ένδοξό μας Βυζαντινισμό»: σημειώσεις για ένα στίχο του Καβάφη, 78/76 Lavagnini Renata: Ο Καβάφης και η ιταλική φιλολογία, 78/56

Χόρχε Λούις Μπόρχες, 79/13 Καμπερίδης Λάμπρος: Ο γκάουτσο της γραφής, 79/23 Νοτιοαμερικάνικη εγκυκλοπαίδεια, έκδοση του 2074, 79/49 Ο Μπόρχες και ο κινηματογράφος, 79/43 Στο περιθώριο της μοντέρνας λυρικής, 79/33 Bosquet Alain: Ένας Βαλερύ της αμφιβολίας, 79/41 Cortanze Gerard de: Ένας καινούριος Γκριμ στην τάξη των «ουλτραϊστών», 79/29 Louit Robert: Βιβλία και σκοτάδι, 79/14 Montalbetti Jean: Η δεύτερη ζωή του Χόρχε Λούις Μπόρχες, 79/35 Μίλαν Κούντερα, 80/15 Δρακονταειδής Φ. Δ.: Τρεις απόψεις για τη λογοτεχνία της Κεντρι­ κής Ευρώπης, 80/16 Η Ευρώπη δεν ενδιαφέρεται πια για την Ευρώπη, 80/26 Η παγίδα του τελικού παράδοξου, 80/20 Κούντερα Μίλαν: Εισαγωγή σε μια παραλλαγή, 80/32

Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, 81/15 Γιουρσενάρ Μαργκερίτ: Σημείωση για τα «Ανέκδοτα Ποιήματα» του Κωνσταντίνου Καβάφη, 81/37 Γιουρσενάρ Μαργκερίτ: Μυθολογία, 81/41 Γκαντόν Οντίλ: Ένα πλάγιο βλέμμα στην αρχαία Ελλάδα, 81/22 Κλεμάν Κατρίν: Ο φαντασιακός ανδρογυνισμός της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, 81/28 Λακαρριέρ Ζακ: Το ταξίδι στο νησί του έρωτα, 81/34 Μια συζήτηση με τον Κων/νο Δημαρά, 81/25 Ορμεσόν Ζαν ντ': Γιουρσενάρ ή μια nr Παπαδόπουλος Πέτρος: Μ

Αδαμάντιος Κοραής, 82/11 Βρανούσής Λ.: Απάνθισμα έργων και επιστολών Αδαμαντίου Κοραή, Γραμματάς Θόδωρος: Κοραής και Φαναριώτες, 82/41 Κουκουρίδης Κώστας: Ο Κοραής κάι η Χίος, 82/37 Κουμαριανού Αικατερίνη: «Ερωτομανής» της «εφημεριδογραφίας», 82/22 Στεργιόπουλος Κώστας: Ο Κοραής αφηγητής, 82/49 Φασουλάκης Στέρ.: Χρονολόγιο Κοραή, 82/15 Φασουλάκης Στέρ.: Ο ευρωπαίος Κοραής, 82/35 Φασουλάκης Στέρ.: Κοραϊκή βιβλιογραφία 1963-1982, 82/52 Φραγκίσκος Εμμ.: Ηαλληλογραφία Κοραή και οι ολικές εκδόσεις της, 82/29 Χριστοδούλου Γεώργιος Α.: Ο Κοραής ως κλασικός φιλόλογος, 82/45

Καρλ Μαρξ, 83/11 Κόντος Αλέξαντρος: Ο Μαρξ και οι αρχαίοι, 83/22 Λοϊζίδη Νίκη: Μαρξισμός και θεωρία της τέχνης, 83/42 Μπριλλάκης Αντώνης: Καρλ Μαρξ. Η ζωή και το έργο του, 83/12 Μοσκώφ Κωστής: Διαλεκτικός υλισμός- ούτε μυστικισμός ούτε θετι­ κισμός, 83/31 Παπαδόπουλος Αντώνης: Μαρξισμός και τέχνη, 83/45 Ράπτης Μ. Ν.: Μερικές σκέψεις πάνω στις γιορταστικές εκδηλώσεις για τα εκατό χρόνια από το θάνατο του Καρλ Μαρξ, 83/20 Τσιβάκου-Ζαχαρέα 'Αννα: Γυναικείες θέσεις- συγκλίσεις κι αποκλί­ σεις από τη μαρξιστική οπτική, 83/51 Ολλανδικά γράμματα, 84/11 Ζήρας Αλέξ.: Όψεις και κατευθύνσεις στη μεταπολεμική ποίηση της Ολλανδίας, 84/36 Ντουλλαάρτ Ιωάννα: Η σύγχρονη ολλανδική λογοτεχνία, 84/19 Όφερστεεχεν Γ.Γ.: Βίλεμ Φρέντερικ Χέρμανς- ένας κόσμος σύμπτω­ σης και απάτης, 84/51 Παγκουρέλης Βάιος: Οι μεταμορφώσεις του λόγου στο θεατρικό κεί­ μενο, 84/60 Πέντε Ολλανδοί ποιητές, 84/29 Στάθη-Schoorel Αντριέττα: Σύντομη ιστορία της ολλανδικής λογοτε­ χνίας, 84/13 Στάθης Ελευθέριος: Η ολλανδική γλώσσα, 84/12 Σχάουτεν Ντίνυ: Εξερεύνηση του κόσμου των γυναικών, 84/39 Φόκκεμα Ρ. Λ. Κ.: Κατευθύνσεις και πρόσωπα στην ποίηση της Ολ­ λανδίας και Φλαμανδίας μετά το 1945, 84/24

IV/B' εξάμηνο

ΟΝΟΜΑΤΑ ΣΥΝΕΡΓΑΤΩΝ

VIΖΒ' εξάμηνο

Συμπληρώστε τή σειρά τών άφιερωμάτων τού

ΔΙΑΒΑΖΩ

Ζαν Ζενέ (No 66) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 14) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Βιβλία για παιδιά (No 24) Ά γιον Ό ρος (No 68) Γυναικείος λόγος (No 36) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γκέοργκ Λούκατς (No 41) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Τα διδακτικά βιβλία Σημειωτική (No 71) της μέσης εκπαίδευσης (No 47) Αριστοφάνης (No 72) Φραντς Κάφκα (No 50) Ζακ Πρεβέρ (No 73) Νέοι λογοτέχνες (No 50) Μικρασιατικός ελληνισμός (No 74) Νίκος Καζαντζάκης (No 51) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Μαρσέλ Προυστ (No 52) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Ουίλλιαμ Φώκνερ (No 54) Μαρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Αγγλική λογοτεχνία (No 56) Κ. Π. Καβάφης (No 78) Σοβιετική λογοτεχνία (No 57) X. Λ. Μπόρχες (No 79) Αντίσταση και λογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία (No 59) Μίλαν Κοΰντερα (No 80) Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Ονορέ ντε Μπαλζάκ (No 60) Αδαμάντιος Κοραής (No 82) Δημήτρης Γληνός (No 61) Καρλ Μαρξ (No 83) Τζέημς Τζόυς (No 62) Ολλανδικά γράμματα (No 84) Κώστας Χατζηαργύρης (No 63) Μπορίς Βίαν (No 85) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Αστυνομικό μυθιστόρημα (No 86) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65)

Ετοιμάζονται τα αφιερώματα Κώστας Βάρναλης Νεοελληνικό θέατρο Τόμας Μαν

Ρολάν Μπαρτ Εμμ. Ροΐδης Κωνσταντίνος Θεοτόκης

Α να τρ έξτε στα άρ θ ρ α του Δ ΙΑ Β Α Ζ Ω Οι εγκυκλοπαίδειες και τα κριτήριά τους (No 9) Ο Παπαδιαμάντης σήμερα (No 9) Ερωτήματα για την επαρχιακή λογοτεχνία (No 10) Ιούλιος Βερν: Ταξίδι με το όνειρο (No 12) Πώς φθάσαμε στο βιβλίο (No 13) 1941-1944: Η Εθνική Αντίσταση μέσα από βιβλία (No 14) Ο Γκόρκι και το βιβλίο (No 15) Η πεζογραφία από το 1880 ώς το 1940 (No 16) Η πεζογραφία από το 1940 ώς τις μέρες μας (No 17) Η ΕΣΣΔ μέσα από τα κείμενα των ιστορι­ κών της (No 17) Ελληνική κινηματογραφική βιβλιογραφία (No 19) Γνωριμία με τον Μισέλ ντε Μονταίνι (No 20)

Μ ην ξεχνά τε τις συνεντεύξεις Μένη Κουμανταρέα (No 1) Γιώργο Ιωάννου (No 9) Διονύση Σαββόπουλο (No 10) Γαβριήλ Πεντζίκη (No 11) Ιάκωβο Καμπανέλλη (No 12) Νίκο Σβορώνο (No 18) Μέντη Μποσταντζόγλου (No 19) Νίκο Πουλαντζά (No 27) Αλέξανδρο Κοτζιά (No 28) Στρατή Τσίρκα (No 29) Ζωή Καρέλλη (No 30) Άλκη Ζέη (No 33) Γιάννη Τσαρούχη (No 42) Τάκη Σινόπουλο (No 46) Νίκο Καρούζο (No 48) Κ. Θ. Δημαρά (No 53) Διδώ Σωτηρίου (No 58) Κυριάκο Σιμόπουλο (No 59)

Φανταστικό και επιστημονική φαντασία (No 20) Οι εκδόσεις του Μαρξ (No 21) Συγκριτική της μοντέρνας ελληνικής ποίη­ σης (No 22) Εισαγωγή στη μεσοπολεμική πεζογραφία (No 25) Ξαναδιαβάζοντας τον Θερβάντες (No 26) Το βιβλίο και τα πολιτικά κόμματα (No 32) Χίλιες και μία νύχτες (No 33) Όλιβερ Τουίστ (No 34) Το θέατρο του παράλογου στην Ελλάδα (No 37) Ο Ντοστογιέφσκι και το «Έγκλημα και τι­ μωρία» (No 38) Ξαναδιαβάζοντας τη «Μαντάμ Μποβαρύ» (No 42) Ξαναδιαβάζοντας τον Άγγελο Σικελιανό (No 46) Το θέατρο του Γιάννη Καμπύση (No 53)

τους: Κώστα Ζουράρη (No 60) Σπύρο Ασδραχά (No 61) Εμμανουήλ Κριαρά (No 62) Αλ. Φιλιππόπουλο (No 63) Καίη Τσιτσέλη (No 64) Πέτρο Αμπατξόγλου (No 67) Γιάννη Δουατζή (No 68) Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ (No 71) Λιλίκα Νάκου (No 72) Γιώργη Γιατρομανωλάκη (No 73) Στρατή Δούκα (No 74) Φρέντυ Γερμανό (No 77) Νάνο Βαλαωρίτη (No 79) Γ ιώργο Χειμωνά (No 80) Μαντώ Αραβαντινού (No 81) Τάσο Βουρνά (No 82) Σταύρο Βαβούρη (No 85)

A εξάμηνο/V

ΠΛΑΙΣΙΟ

VI/A ’ εξάμηνο

ΟΝΟΜΑΤΑ ΣΥΝΕΡΓΑΤΩΝ

VI11/A ' εξάμηνο

αψιερωμα/41 ράδοση, εννοώ από τον Όμηρο μέχρι την πρώτη μεταπολεμική ποιητική μας γενιά. Η δική μας γενιά στάθηκε τυχερή γιατί η πρώττ) μεταπολεμι­ κή αποτέλεσε για μας μια άριστη και πρόσφατη παράδοση, επειδή οι ποιητές αυτοί, όσοι έμει­ ναν, και γνώσεις είχαν και φιλοδοξίες σχετικά με τη διαμόρφωση της γλώσσα τους. Τις περισσότε­ ρες φορές οι γνώσεις τους εκτείνονται και στις ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και τα επιτεύγματά τους στη γραφή είναι εντυπωσιακά. Γνωρίζω πολύ καλά το έργο των ποιητών της πρώτης μεταπολε­ μικής ποιητικής μας γενιάς, έχω επισημάνει τους χειρισμούς της γλώσσας στον κάθε ποιητή που εκτιμώ, έχω ωφεληθεί από τις κατακτήσεις τους, αλλά δε νομίζω ότι υπάρχει η παραμικρή ιδεο­ λογική, μορφική ή θεματική (αυτή και λόγω ηλι­ κίας) συγγένεια. Θα μπορούσα μάλιστα να πω ότι ειδικά στην ποίησή μου, και περισσότερο από το δεύτερο βιβλίο μου κι ύστερα, όλες οι γέ­ φυρες είναι κομμένες. Επιδιώκεις το έργο σου νά ’χει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία. Ο ΠΑΟΥΝΤ γράφει κάπου πως η λογοτεχνία δεν υπάρχει στο κενό. Οι συγγραφείς έχουν μια ορισμένη κοινωνική λειτουργία, η οποία αντι­ στοιχεί ακριβώς στην ικανότητά τους ως συγγρα­ φέων. Ασφαλώς αυτή η κοινωνικότητα δεν πρέ­ πει σε καμιά περίπτωση να ταυτιστεί με προβο­ λές κάποιας πολιτικής σκοπιμότητας, γιατί τότε παύει να λειτουργεί η συνταγή του Πάουντ. Η γενιά μας, η σπουδαία γενιά του ’70, έχει οραμα­ τιστεί τη δημιουργία μιας δικής της γραφής, και οι ποιητές της την ανάδειξη μιας προσωπικής φωνής που να λειτουργεί μέσα στον κοινωνικό χώρο της εποχής τους, και νομίζω ότι οι κυριότεροι εκπρόσωποί της τα κατάφεραν. ΓΓ αυτό βρίσκει κανείς στα ποιήματά μας εμπειρίες και γλωσσικούς χειρισμούς που δεν υπήρχαν. Στην ποίησή σου κυριαρχεί ένα στοιχείο φαντασίας- από ποια παράδοση έρχεται αυτό; ΣΙΓΟΥΡΑ στην ποίησή μου μπορεί να εντοπίσει κανείς ένα στοιχείο φαντασίας με μια απροσδιό­ ριστη έννοια, το δέχομαι. Αυτό όμως δεν είναι το φανταστικό, όπως υπάρχει στην πεζογραφία των νοτιοαμερικανών συγγραφέων. Δηλαδή στην ουσία δεν πρόκειται για φαντασία. Είναι ένας διαφορετικός τρόπος όρασης μιας πολύ γνωστής πραγματικότητας, είναι οι ασυνήθιστες εμπειρίες που ζω μέσα σ’ αυτήν και οπωσδήποτε ο αντισυμβατικός τρόπος που τις βιώνω.

Είσαι ποιητής. Ασχολείσαι και με την κρι­ τική. Επίσης έχεις γράψει κι ένα μυθιστό­ ρημα; Πώς νομίζεις ότι αυτές οι δραστη­ ριότητες μπορούν να λειτουργήσουν πα­ ράλληλα; ΤΟΥΛΑΧΙΣΤΟΝ εγώ θέλω να βλέπω το ποιητι­ κό μου έργο ανεξάρτητα από ένα μυθιστόρημα που έγραψα και από τα κριτικά μου σημειώμα­ τα. Επειδή όμως ό,τι κάνουμε μας εκφράζει, ακόμα και το βιοποριστικό επάγγελμά μας, πρέ­ πει να πω ότι σίγουρα υπάρχουν συναρτήσεις. Π.χ. στο μυθιστόρημά μου υπάρχουν σημεία που φωτίζουν τα ποιήματά μου ενώ από τις κριτικές μου προβάλλει καθαρά κάποιο δικό μου δη­ μιουργικό πιστεύω για την ποίηση.

Μ όλις κυκλοφ όρησε Σκαλτσά Ματούλα

Κοινωνική ζωή και δημόσιοι χώροι κοινωνι­ κών συναθροίσεων στην Αθήνα του 19ου αιώ­ να. Περιέχει: Η Αθηναϊκή ζωή κατά κοινωνικό στρώμα και οι δημόσιοι χώροι κοινωνικών συναθροίσεων (ταβέρνες, ξενοδοχεία, εστια­ τόρια, μπακάλικα, φαρμακεία, κουρεία, λέ­ σχες, καφενεία, ζαχαροπλαστεία, μπυραρίες, καφωδεία, θέατρα, πλατείες κλπ.). από άπο­ ψη λειτουργιών και σύνθεσης του χώρου όπως διαμορφώνονται στη διάρκεια του 19ου αιώνα μέσα από τη γενικότερη οικονομική και πολιτική ιστορία της περιόδου. Σελ. 706

Δρχ. 950

ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ Στουρνάρα 23, τηλ. 36.41.826 106.82 Αθήνα

42/αψιερωμα

Άρης Σφακιανάκης Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο;

Ο Ά ρης Σφακιανάκης γεννήθηκε στο Ηρά­ κλειο Κρήτης το 1958. Σπούδασε νομικά στην Αθήνα. Το πρώτο\ του βιβλίο με διηγήματα και με τον τίτλο « Ό ταν βρέχει και φοράς πα­ πούτσια κόλετζ» κυκλοφόρησε το 1981 από τις εκδόσεις «Κέδρος». Έχει ακόμη μεταφρά­ σει τα βιβλία: «Όπιο» του Ζαν Κοκτώ, «Παρανοϊκο-κριτική» του Σαλβαντόρ Νταλί, «Οι μαστοί του Τειρεσία» του Γκιγιώμ Απολλιναίρ, «Ιδανική μέρα για μπανανόψαρα» του Τζ. Ντ. Σάλιντζερ, «Η μηχανή που ταξιδεύει μέσα στο χρόνο» και «Ο αόρατος άνθρωπος» του X. Τζ. Γουέλς, «Ποτέ μη στοιχηματίζεις το κεφάλι σου με τον διάβολο» του Έντγκαρ Ά λλαν Πόε, «Ο άγιος και το τελώνιο» του Σα­ κί και τις «Παράξενες ιστορίες», μια συλλογή μεταφυσικών διηγημάτων.

ΕΧΩ την τρομερή ατυχία να πιστεύω στο πε­ πρωμένο. Ίσως αυτό να οφείλεται στον καταιγι­ σμό της παιδικής μου ηλικίας με αφηγήσεις πα­ ραμυθιών όπου η ειμαρμένη έπαιζε σχεδόν πάν­ τα τον καθοριστικό ρόλο. Η εικόνα, ας πούμε, του Προυστ-βρέφους δεν μπορεί παρά να πλαι­ σιώνεται από τρεις ηλικιωμένες νεράιδες, όπου η πλέον ζωηρή και εύθυμη λέει με δυνατή φωνή στρ νήπιο (γεγονός του οποίου οι συνέπειες θα φανούν αργότερα, όταν ο Αναζητητής του Χαμέ­ νου Χρόνου θ’ απομονωθεί σ’ ένα ηχομονωμένο δωμάτιο): «Σεις, φίλε μου, θα γίνετε συγγρα­ φέας». Το παιδί συγκινείται, αμέσως ωστόσο το ξεχνάει γιατί έχει σημαντικότερα πράγματα να κάνει (βρισκόμαστε ακόμη στο πρωκτικό στά­ διο). Στη δική μου περίπτωση τα πράγματα ήταν πιο απλά. Τα ωχρά κοριτσίστικα πρόσωπα με γοήτευαν πάντα, και σ’ αυτό φάνηκα ιδιαίτερα τυχερός αφού όλες σχεδόν οι φίλες μου έπασχαν από μεσογειακή αναιμία. Τρελά ερωτευμένος μ’ αυτές τις φασματικές κοπέλες, που οι μητέρες τους τις έντυναν με βυσσινιά φορέματα για να υπογραμμίζουν τη χλωμάδα και το απρόσιτο του χαρακτήρα τους, έψαχνα απεγνωσμένα κάποιο τρόπο για να τις πλησιάσω. 'Ενα μεσημέρι λοι­ πόν, κι ενώ σκάλιζα βαριεστημένα τη βιβλιοθήκη μας, έπεσα πάνω στο «Ημερολόγιο ενός διαφθο­ ρέα». Το διάβασα άπληστα κι άρχισα να συν­ τάσσω πυρετωδώς επιστολές παρόμοιες μ’ εκεί­ νες που λάβαινε η Κορδελιά. Εννοείται φυσικά ότι οι δικές μου δεν έφτασαν ποτέ στα χέρια των βαλκυριών μου, οι οποίες εξάλλου είχαν αρχίσει να πεθαίνουν μία μία. Συνέχισα ωστόσο να γρά­ φω, πράγμα που εξακολουθώ να κάνω έως και σήμερα ακόμη, αφού «όποιος διαβεί αυτήν την πύλη» δεν θ’ αργήσει να διαπιστώσει -με γλυκό τρόμο- ότι έχει πια «αφήσει κάθε ελπίδα». Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων γενεών στάθηκαν ορόσημο στο έργο σου; Κι αν υποτεθεί πως αυτές οι γε­ νιές αποτέλεσαν το θεμέλιο για τη δική σου θεώρηση του κόσμου, σε ποια σημεία

αφιερω μα/43

διαπιστώνεις να υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές, θεματικές διαφοροποιήσεις ή αναστολές; ΜΟΥ είναι αδύνατο (κι όχι τόσο εξαιτίας της αδύναμης μνήμης μου) να μιλήσω για συγκεκρι­ μένα έργα ή συγγραφείς που τυχόν επηρέασαν αποφασιστικά το γράψιμό μου. Κι αυτό γιατί θα μπορούσε να είναι εξίσου καλά ένα αστυνομικό του Τζαίημς Χάντλεϋ Τσαίηζ όσο και οι ιστορίες του Λουκιανού. Ωστόσο, μιλώντας κάπως γενι­ κότερα, θα ήθελα ν’ αναφέρω μερικές συνισταμένες τις οποίες θεωρώ μείζονος σημασίας, και που δεν είναι άλλες απ’ τη δομή και το πάθος της κλασικής ρώσικης μυθιστοριογραφίας, το φανταστικό και το παράλογο της τσέχικης λογο­ τεχνίας και το σκοτεινό παράδοξο του γοτθικού μυθιστορήματος. Είναι μήπως χωρίς σημασία ότι κοιμόμουν έχοντας κάτω απ’ το μαξιλάρι μου (κι όχι βέβαια σαν εκτροφείς εφιαλτών) τα βιβλία του Φραντς Κάφκα; Η επαφή μου με το λούστρο και τη γλασαρισμένη φαντασία των σουρεαλιστών αποδείχτηκε περισσότερο μοιραία για τον νεαρό επαρχιώτη. Η επίδρασή τους ωστόσο στάθηκε περισσότερο στο θέμα παρά στη μορφή. Εκείνο που νομίζω ότι σηματοδοτεί τελικά τη διαφοροποίηση των δικών μου κειμένων είναι μια, ενοχλητική ίσως, επιμονή στον ερωτικό εφιάλτη, έτσι ώστε τα πρώτα μου διηγήματα να παρουσιάζονται μου­ λιασμένα στο αίμα, κι όχι τόσο στο αίμα της γυ­ ναικείας περιόδου (του οποίου εξάλλου είμαι αμετανόητος λάτρης) αλλά σ’ εκείνο που ξεπηδά στην κάθε τυχαία επαφή με το καθημερινό πα­ ράλογο. Επιδιώκεις το έργο σου να έχει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία. ΤΟ χειρότερο που μπορεί να σου τύχει είναι να προσπαθήσεις να συντάξεις μια απάντηση που είναι τόσο αυτονόητη ώστε καταντά εξοργιστικά περιττή. Για τη δομή ωστόσο και μόνο της συνεντεύξεως, που δεν δικαιολογεί ατυχή κενά, θα ταχθώ εδώ με την άποψη ότι το έργο ενός συγ­ γραφέα έχει κοινωνικό αντίκρισμα «εν αγνοία του». Ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό του στρατευμένο στη «συγγραφική» του λίμπιντο. Μερικές φορές θυμίζει τον Σούπερμαν που ξεχνάει τη δύναμή του και του μένει η πόρτα στο χέρι ενώ ο ίδιος διατηρεί ένα χαριτωμένα έκπληκτο βλέμμα. Οι περιπτώσεις αυτές όμως είναι τόσο σπάνιες όσο κι ένα γυάλινο κερασάκι σ’ ένα κοκτέιλ Μολό­ τοφ. Τώρα για τα οράματα (κι εδώ πρέπει να πα­

ραδεχτούμε ότι η συνέντευξη αυτή βρίθει από βαρύγδουπες ερωταπαντήσεις που με το διασκεδαστικά ροκοκό στιλ τους θα πρέπει να προκαλούν τη ζωηρή βδελυγμία στον αναγνώστη), όσο για τα οράματα, λοιπόν, οφείλει να παραδεχτεί κανείς ότι έχουν ακριβώς γεννηθεί για τη γενιά μου, που αν τη διακρίνει κάτι απ’ τις προηγού­ μενες γενιές, αυτό φαίνεται να είναι η τόσο δί­ καια εξεζητημένη πλήξη της, μια πλήξη που της επιτρέπει την πολυτέλεια των οραματισμών (όχι τόσο λογοτεχνικών ωστόσο, αλλά μάλλον παιδοκτητικών) και την ειρωνική χαύνωση των ταλαν­ τούχων, πλην μεγαλόσχημων, μπαρ του κέντρου. Πιστεύεις ότι ο φόβος, το άγχος και η υπέρβαση της καθημερινότητας που εντο­ πίζονται στα κείμενά σου οδηγούν τη γρα­ φή σου σε κάποιο «αυθόρμητο» υπερρεα­ λισμό; Έχει αυτό κάποια σχέση με τις με­ ταφράσεις σου; ΙΣΩΣ νά μην είναι απλώς σύμπτωση το γεγονός ότι η πρώτη μου μετάφραση ήταν ένα κείμενο του Αντρέ Μπρετόν για τον Ζακ Ριγκώ, στην «Ανθολογία του μαύρου χιούμορ». Έγραφα τότε το πρώτο μου βιβλίο κι ήμουν ακόμη γοητευμέ­ νος από τους σουρεαλιστές, που το κάθε τους έρ­ γο, είτε κείμενο ήταν αυτό, είτε ταινία, είτε ζω­ γραφική (το πάθος μου για τον Ντελβώ και τον Νταλί συναγωνιζόταν αυτό για τον Μπος και τον Μπρύγκελ στα ράφια του Ελευθερουδάκη), μου χάριζε εκείνο ακριβώς το όπιο του οποίου η μικροαστική μου αγωγή δεν μου επέτρεπε τη χρήση: τη διεστραμμένη (δεν θά ’λεγα ονειρική) συνεύρεση των εικόνων. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή κι ενώ η επιμονή του Φλωμπέρ στη σωστή επιλογή των λέξεων με γέμιζε με μια αφόρητη πλήξη (πράγμα που δεν θά ’λεγα και σήμερα, κι ίσως αυτό θά ’πρεπε να με τρομάζει λιγάκι), εκείνη λοιπόν ακριβώς τη στιγμή η ενασχόλησή μου με τη μετάφραση μ’ έκανε να δω αλλιώτικα τα πράγματα. Χρειάστη­ κε να καταφύγω σε λεξικά. Ν’ αποκτήσω μια πε­ ρισσότερη οικειότητα με το λόγο (όσο κοινότυπο κι αν ακούγεται αυτό). Μπόρεσα να υποθέσω λι­ γάκι την ηδονή του Προυστ όταν ακροβατούσε στις σχοινοτενείς παραγράφους του. Ή ταν λοιπόν αναπόφευκτο τα μεταφραστικά μου αυτά «πονήματα» (γιατί πώς αλλιώς θα μπο­ ρούσαν να ονομαστούν) να λειτουργήσουν θετι­ κά στη σχέση μου με την ίδια πια τη γλώσσα. Δεν μπορώ όμως να πω ότι έγινε το ίδιο και με τη θεματική των διηγημάτων. Ο χαρακτηρισμός «αυθόρμητος υπερρεαλισμός» ίσως υπεραπλου­ στεύει το όργανο της έκφρασής μου τη συγκεκρι­ μένη εκείνη στιγμή. Κι εξάλλου δεν πιστεύω κα­ θόλου στο αυθόρμητο στην τέχνη.

■

44/αφιερω μα

Περικλής Σφυρίδης Ποια είναι τα ερεθίσματα που σε οδήγη­ σαν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο; ΑΠΟ χρόνια έγραφα μικρά συνήθως ποιήματα, προσπαθώντας να εκφράσω με στίχους διάφορες συγκινήσεις μου. Το Νοέμβριο του 1977, ύστερα από το απροσδόκητο τέλος ενός μακροχρόνιου ερωτικού μου δεσμού, άρχισα -για πρώτη φορά - να γράφω πεζά, γιατί δεν ήθελα να εκφράσω μόνο συναισθήματα (πού θα μπορούσαν να χωρέσουν σε στίχους) αλλά με έκαιγε να αφηγηθώ γεγονότα, να περιγράφω πρόσωπα και καταστά­ σεις. Έτσι, παράτησα την ποίηση -εξάλλου δεν ήμουν και κανένα ταλέντο της προκοπής- και στράφηκα οριστικά προς την πεζογραφία. Με τα διηγήματά μου εξιστορώ περιστατικά της ζωής μου που με τυράννησαν, ταυτόχρονα όμως αν­ τλώ δύναμη και αντιστέκομαι στην εξουθένωση. Από την άποψη αυτή θα έλεγα ότι η λογοτεχνία καλύπτει εσωτερικές μου ανάγκες. Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου; Και σε ποια ση­ μεία πιστεύεις ότι υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις και αναστολές;

Ο Περικλής Σφυρίδηζ γεννήθηκε το 1933 στη Θεσσαλονίκη, όπου και ζει. Σπούδασε ιατρι­ κή στο ΑΠΘ και εξασκεί την ειδικότητα του καρδιολόγου. Είναι συνεργάτης του περιοδι­ κού «Διαγώνιος». Έχει εκδώσει τα εξής βι­ βλία: «Περιστάσεις» (ποιήματα 1974), «Η αφίσα» (διηγήματα, 1977), «Αντιπαροχή», (ποιήματα, 1978), «Χωρίς αντίκρισμα» (διη­ γήματα, 1980), «Τό τίμημα» (διηγήματα, 1982), «Κούφια λόγια» (διηγήματα, 1984).

ΣΤΗ διαμόρφωση του προσωπικού μου ύφους επηρεάστηκα από πεζογράφους που χρησιμο­ ποίησαν την απλή και φρέσκια λαϊκή ομιλία. Πι­ στεύω ότι τα γεγονότα και οι χαρακτήρες πρέπει να πείθουν από μόνα τους, χωρίς εγκεφαλικές διεργασίες στο όνομα της «πρωτοπορίας», που αν και μπαγιάτικη πια, καταντάει πολλές φορές αυτοσκοπός. Ιδιαίτερη προσοχή δίνω στη γλώσ­ σα, να είναι αυτή που σήμερα μιλιέται, και απο­ φεύγω τις εκζητήσεις τόσο των νεοκαθαρευουσιάνων όσο και των παλαιοδημοτικιστών, όπως πολύ εύστοχα μου έγραψε ο Κώστας Ταχτσής για το βιβλίο μου «Το τίμημα». Γενικά επηρεά­ στηκα από τον Ντίνο Χριστιανόπουλο, όχι τόσο από τα διηγήματά του όσο από το όλο του παρά-

αφιερω μα/45 δείγμα: είναι οι βιωμένες ερωτικές απογοητεύ­ αναφέρεται στη συμφωνία δύο φαντάρων να πά­ σεις που γίνονται σαράκι και μ’ οδηγούν στη λο­ νε μ’ έναν ομοφυλόφιλο χωροφύλακα και το δεύ­ γοτεχνική κατάθεση, για να φύγει από μέσα μου τερο στον καβγά που ακολουθεί μεταξύ τους για ένα βάρος. Ό σο για τις διαφοροποιήσεις και το ποιος θα κρατήσει το λαχείο που του έκλε­ αναστολές της πεζογραφίας μου, σ’ αυτό είναι ψαν. δύσκολο να απαντήσω. Μου έρχεται σόλοικο να μιλάει ο συγγραφέας για το τι καινούριο φέρνει Επιδιώκεις το έργο σου να έχει κάποιο στα γράμματά μας, χώρια που υπάρχει ο κίνδυ­ κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για νος να ξεγλιστρήσει σε περιαυτολογίες. Το διή­ τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γημα γράφεται σε κάποια περίοδο έμπνευσης. γοτεχνία. Ό ταν γράφω δεν σκέφτομαι τίποτα απ’ όλα αυ­ τά και νομίζω ότι κάπως έτσι πρέπει να συμβαί­ νει και με τους περισσότερους λογοτέχνες. Εν ΤΟ έργο μου δεν προορίζεται να υπηρετήσει κα­ πάση περιπτώσει θα σας πω κάτι που παρατήρη­ μιά πολιτική σκοπιμότητα. Δεν ανήκω στους σε ο Χριστιανόπουλος. Μου είπε, σε μια κουβέν­ στρατευμένους λογοτέχνες που επιζητούν ένα τα μας, ότι μεταφέρω στα διηγήματά μου κομμά­ συγκεκριμένο κοινωνικό αντίκρισμα. Από την τια που ανήκουν σ’ άλλο είδος πεζού λόγου: το άλλη όμως μεριά εξιστορώ περιστατικά, περι­ δοκίμιο. Π.χ. στο διήγημα «Η λύρα» περιγράφω γράφω χαρακτήρες και αναλύω τις ανθρώπινες την κατασκευή της, στο «Μοντέλο» τον τρόπο σχέσεις του καιρού μας, έτσι όπως αυτές διαμορ­ που ζωγραφίζει ένας γνωστός ζωγράφος της φώνονται σε μια συγκεκριμένη κυρίως τάξη, τη Θεσσαλονίκης, στην «Έκτρωση» το πώς γίνεται μικροαστική, στην οποία ανήκω. Αν τα διηγήμα­ η έκτρωση κ.ο.κ. Οι περιγραφές που ενσωματώ­ τά μου βοηθούν τους αναγνώστες να συνειδήτονονται μέσα στην πλοκή παύουν να είναι ξερές ποιήσουν τα αδιέξοδα που δημιουργούνται από και κουραστικές και αποκτούν κάτι από τη δρα- τον τρόπο ζωής που κάνουμε -όπου αυτό που ματικότητα του διηγήματος. Επίσης τα περισσό­ λέμε ήθος όλο και περισσότερο ξεφτίζει με τους τερα από τα διηγήματά μου έχουν μια σπονδυ­ ποικίλους συμβιβασμούς, τις σκοπιμότητες και λωτή διάρθρωση, όπου το κάθε κομμάτι θα μπο­ την ιδιοτέλεια, που παίρνουν και δίνουν στις μέ­ ρούσε να αποτελέσει και ένα ξεχωριστό διήγημα. ρες μας- τότε ασφαλώς το έργο μου έχει κοινωνι­ Στην «Έξοδο», για παράδειγμα, το πρώτο μέρος κό αντίκρισμα, και μάλιστα με αρκετό εύρος,

Τα νέα βιβλία της «γνώσης» ΣΤΑΝΤΑΛ

Αναμνήσεις εγωτισμού Εισαγωγή - Μετάφραση - Σημειώσεις: ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ Όταν στα 1832 ο Σταντάλ έγραφε τούτη την αυτοβιογραφία του, σημείωνε: «Αν αυτό το βιβλίο είναι βαρετό, ύστερα από όύο χρόνια θα τυλίγει βούτυρο στα μπακάλικα». Όμως όχι μόνο κάτι τέτοιο δεν έγινε αλλά ύστερα από εκατόν πενήντα χρόνια έ­ χει εκδοθεί στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου και διαβάζεται σαν ένα εντελώς σύγ­ χρονο κείμενο. Τώρα το συναρπαστικό αυ­ τό έργο του μεγάλου συγγραφέα κυκλοφο­ ρεί για πρώτη φορά στα ελληνικά σε μια θαυμάσια μετάφραση του Τίτου πατρικίου και με εμπεριστατωμένα σχόλια που το συ­ σχετίζουν με τα γεγονότα του καιρού του κα­ θώς και με την ελληνική παιδεία της εποχής. Η τυπογραφική του παρουσίαση είναι ισάξια των καλύτερων ξένων εκδόσεων.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΝΩΣΗ»

46/αφιερω μα

γιατί το γράψιμό μου είναι απλό και δεν χρειά­ ζεται καμιά ιδιαίτερη προσπάθεια από μέρους του αναγνώστη για να καταλάβει τι θέλω να πω. Σαν παράδειγμα αναφέρω την «Έκτρωση», όπου πολλοί που τη διάβασαν μου είπαν ότι στην περιγραφή της άμβλωσης τους ήρθε να κά­ νουν εμετό. Πιστεύω ότι αν οι νέες κοπέλες μπο­ ρούσαν να διαβάσουν το παραπάνω διήγημα, θα το σκεφτόντουσαν πολύ πριν αποφασίσουν να πάνε σε κάποιο ιατρείο γυναικολόγου για να κά­ νουν έκτρωση. Ό σο για τους οραματισμούς της γενιάς μου στη λογοτεχνία, εγώ αποτελώ μια μο­ νάδα και δεν μπορώ να μιλήσω σαν εκπρόσωπος άλλων, χώρια που δέν μ’ αρέσει καθόλου αυτός ο διαχωρισμός των λογοτεχνών σε γενιές. Εγώ στη λογοτεχνία είμαι νέος αλλά στα χρόνια πά­ τησα τα πενήντα. Αλήθεια, μπορείτε εσείς να μου πείτε σε ποια γενιά ανήκω; Πόσο επηρέασε το επάγγελμα του γιατρού το λογοτέχνη και πόσο η λογοτεχνία το γιατρό; ΤΟ επάγγελμα του γιατρού μ’ έφερε κοντά στους ανθρώπους και τα προβλήματά τους. Σε πολλά διηγήματά μου καταγράφω εμπειρίες που βγή­ καν μέσα από τις επαγγελματικές μου σχέσεις. Επίσης η ιατρική μ’ έκανε ρεαλιστή. Έτσι, ξε­ κομμένος από κάθε λογής φιλολογία, διαμόρφω­ σα και ένα ρεαλιστικό τρόπο γραψίματος που πιστεύω ότι με εκφράζει. Το επάγγελμα του για­ τρού σκληραίνει συνήθως τον άνθρωπο γιατί εθίζεται στον πόνο. Απεναντίας η λογοτεχνία κάνει τον άνθρωπο ευαίσθητο. Η λογοτεχνία με

βοήθησε να συγκινούμαι από περιστατικά ή κα­ ταστάσεις που' θα φαίνονταν στους περισσότε­ ρους γιατρούς αδιάφορα ή και ανόητα ακόμα. Τα διηγήματά σρυ έχουν σαν θέμα τους κυρίως ερωτικές σχέσεις. Μπορείς να σχο­ λιάσεις αυτή σου την προτίμηση; ΓΡΑΦΩ για πράγματα για τα οποία πόνεσα, και βέβαια μ’ έτσουξαν πολύ τα διάφορα σκαμπίλια που έφαγα στη ζωή μου από γυναίκες που ερωτεύθηκα. Αυτή είναι η αλήθεια. Τώρα αν μέσα από τις ερωτικές αυτές σχέσεις φανερώνεται ο εκφυλισμός των αισθημάτων και το τσάκισμα όσων δίνονται με πάθος, αυτό είναι μια διαφο­ ρετική ιστορία. Ό πω ς άλλη ιστορία είναι και το ότι στα διηγήματά μου δεν υπάρχει ούτε ένας ερωτικός δεσμός όπου η αφοσίωση και η διάθε­ ση για θυσίες να είναι αμοιβαία αισθήματα ανά­ μεσα στον άντρα και τη γυναίκα. Το δίδυμο θύ­ της και θύμα στον έρωτα είναι για μένα μια πραγματικότητα, όπως πραγματικότητα είναι το ότι συνήθως θύτης είναι η γυναίκα και θύμα ο άντρας, πράγμα που δείχνει το ρηχό από ιδεαλιστική αλλά ισχυρό από βιολογική άποψη ψυχι­ σμό της γυναίκας, όπου η αφοσίωσή της και η οποιαδήποτε εκδήλωση αγάπης γίνεται στο μέ­ τρο που εξυπηρετεί δικές της ανάγκες. Το τελευ­ ταίο αυτό γεγονός εισάγει, κατά την άποψή μου, το στοιχείο της μεταχείρισης, μ’ όλες του τις πα­ ραλλαγές, μέσα στον έρωτα-συναίσθημα και σαν τερμίτης κάνει τον έρωτα «κούφια λόγια», τίτλο που έβαλα στο τελευταίο (υπό έκδοση) βιβλίο μου. Η

αφιερωμα/47

Δήμητρα Χριστοδούλου Ποια είναι τα ερεθίσματα που σ’ έκαναν να εκφραστείς με το γραπτό λόγο; ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ, δεν νομίζω ότι μπορώ ν’ απο­ μονώσω κάποια συγκεκριμένα πράγματα ανάμε­ σα σ’ εκείνα που ζούσα και αισθανόμουν και να πω: «νά, αυτά υπήρξαν τα ερεθίσματα, αυτές εί­ ναι οι... αφετηρίες μου». Ανακάλυψα ότι θέλω να γράφω σιγά σιγά, ήταν κάτι που ήρθε μόνο του στην επιφάνεια, το ίδιο φυσικά όπως και άλ­ λα στοιχεία της προσωπικότητάς μου· πέρασε από τη θολή διάθεση στη συνειδητή ανάγκη με τον ίδιο ρυθμό που τόσες άλλες ακαθόριστες τά­ σεις έγιναν μέσα από την ίδια τη ζωή μου κάποι­ οι από τους κανόνες της. Τώρα, βέβαια, όταν κανείς περάσει για τα καλά στην περιοχή της αγωνίας της λογοτεχνικής έκφρασης, ως ένα διαρκές ερέθισμα λειτουργεί ο ίδιος ο λόγος, εκείνες οι ιδιωτικές και βαθιές απολαύσεις που ζει κανείς ανακαλύπτοντάς τον... Ποιες από τις παρακαταθήκες των προη­ γούμενων λογοτεχνικών γενεών στάθηκαν ορόσημο για το έργο σου; Και σε ποια ση­ μεία διακρίνεις να υπάρχουν ιδεολογικές, μορφικές ή θεματικές διαφοροποιήσεις και αναστολές; ΔΕΝ αγαπώ τα ορόσημα, το κάθε τι είναι μια διαρκής μετάβαση, χίλια δυο πράγματα δουλεύ­ ουν μαζί για να γεννηθεί το όποιο έργο... Πάν­ τως αγάπησα κάποτε πολύ τον Παπαδιαμάντη κι εξακολουθώ ν’ αγαπώ τον Εμπειρικό και την Παλαιά Διαθήκη, αν και διετέλεσα ένα φεγγάρι φανατική κομουνίστρια. Παραμένει πολύ περιο­ ρισμένη ακόμη η απευθείας επαφή μου με την ξε­ νόγλωσση λογοτεχνία, κι αυτό πραγματικά το νιώθω σαν αναπηρία. Πάντως η κατάκτηση μιας προσωπικής γλώσσας είναι, πιστεύω, ζήτημα εσωτερικών κοιτασμάτων και όχι αποτέλεσμα «ιδεολογικών, μορφικών ή θεματικών διαφορο­ ποιήσεων» από την ατομική, του καθενός, παρά­ δοση. Διαφοροποιήσεις τέτοιου είδους θα υπάρ-

Η Δήμητρα Χριστοδούλου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1953 και σπούδασε νομικά και φι-. λολογία. Το 1974 εξέδωσε «Τα άλογα τον Μυροβλήτου» και το 1979, στις εκδόσεις «Κείμε­ να», την «Ηγησώ». Στις ίδιες εκδόσεις πρό­ κειται να κυκλοφορήσει μέσα στο 1984 το τρί­ το ποιητικό βιβλίο της, με τον τίτλο «Χώμα». Ποιήματά της έχουν δημοσιευτεί σε ελληνικά, αγγλικά και αμερικανικά περιοδικά και ανθο­ λογίες.

48/αφιερω μα

ξουν έτσι κι αλλιώς, αφού είναι ένα άλλο άτομο, σ’ έναν άλλο χρόνο και τόπο που δοκιμάζει την αντοχή του στο λόγο. Δεν είναι όμως, αλίμονο, αυτές που ανατρέπουν την εικόνα του κόσμου μέσα μας. Κι η αληθινή ποίηση είναι μια τέτοια ανατροπή. Γι’ αυτό, στ’ αλήθεια δεν είμαι ακόμη σε θέση να δώσω καμιά απάντηση στο δεύτερο σκέλος του ερωτήματος σας αυτού.

λο, θα το βρουν οι φιλόλογοι. Ώ ς τότε καθένας μας δίνει το μοναχικό του αγώνα. Στους κοινούς οραματισμούς πολύ σκοτάδι... Είναι κι οι και­ ροί...

Επιδιώκεις το έργο σου νά ’χει κάποιο κοινωνικό αντίκρισμα; Μίλησέ μας για τους οραματισμούς της γενιάς σου στη λο­ γοτεχνία.

ΑΓΑΠΩ ό,τι φαίνεται, ό,τι έχει σχήμα, χρώμα, μια ιδιαίτερη αίσθηση στην αφή. Δεν μου φαίνε­ ται καθόλου ταπεινός, καθόλου στερημένος μυ­ στήριο ή περιορισμένος ο ορατός κόσμος, αντί­ θετα τίποτε δεν μου φαίνεται πιο πλούσιο σε ση­ μασία και αίσθημα απ’ όσο το ίδιο ποτήρι νερό σε διαφορετικές ώρες της μέρας, με περισσότερο ή λιγότερο φως γύρω του. Έχω την εντύπωση ότι παραμένοντας κάτι κοντά στις αισθήσεις που μας έδωσαν την πρώτη πληροφορία για την ύπαρξή του διασώζει μέσα μας όλην τη φρεσκά­ δα, την έκπληξη και την ανησυχία της πρώτης στιγμής. ΓΓ αυτό και δεν μπορώ ακόμη να πολύ-' συνηθίσω τη «φιλοσοφική» λεγάμενη ποίηση, μ’ όλο που αναγνωρίζω ότι τέτοιες άγονες προκα­ ταλήψεις είναι σκλαβιά. Προς το παρόν πάντως μια τέτοια γενική αρχή δεν καταφέρνει να δια­ φοροποιήσει αισθητά τις προτιμήσεις μου. Η ποίηση για μένα είναι μια εικαστική συνάντηση του αληθινού με το πλαστό, κάτι σαν μεγάλη πα­ ράσταση όπου το κοινό κρατά την ανάσα του μέ­ χρι να πέσει η αυλαία. Σ’ ό,τι αφορά στη δική μου δουλειά, ελπίζω τουλάχιστον να μη φεύγου­ νε από τη μέση του έργου...

ΕΠΙΔΙΩΚΩ να μην προδώσω τον εαυτό μου, να πλατύνω τη δυνατότητά μου να αισθάνομαι. Ή μάλλον δεν επιδιώκω τίποτε. Γράφω. Και, σπανίως, δημοσιεύω κιόλας. Αν όλη αυτή η προσω­ πική περιπέτεια έχει κάποιο κοινωνικό αντίκρι­ σμα, καλώς. Στ’ αλήθεια, δεν νιώθω εκπρόσωπος ή ένας από τους εκπροσώπους κανενός. Ούτε της γενιάς μου φυσικά. Αν η περιλάλητος γενιά του ’70 αναζητεί κάτι κοινό, αν έδωσε μέχρι στιγμής κά­ τι καίριο ή αν δουλεύουμε όλοι για κάποιον άλ­

Μια καινούρια έκδοση του «ΔΙΦΡΟΥ»

Η εικόνα στην ποίησή σου παίζει ένα ρόλο καθοριστικό. Ποια είναι η δική σου ερμη­ νεία γι’ αυτό;

Η γυναικεία διάσταση με ποιον τρόπο περνάει μέσα από την ποίησή σου;

Ένα βιβλίο που αξίζει να διαβάσετε

ΑΛΛΟΤΕ άμεσα, δηλαδή και μέσα από το θέμα, όπως συμβαίνει λ.χ. σε μερικά ποιήματα στην «Ηγησώ» («μνηστεία», «άπλοια»...), και άλλοτε έμμεσα, σαν ένα δηλαδή από τα ρεύματα που διαπερνούν την όποια ευαισθησία μου και που έχει την πηγή του στα καθαρά γυναικεία μου βιώματα. Στο «Χώμα» ελπίζω ότι είναι μόνον έμμεσο το στοιχείο αυτό. Διατηρώ, βλέπετε, πλήθος επιφυλάξεων προς κατηγοριοποιήσεις του τύπου «γυναικεία ποίηση», «γυναικεία λογο­ τεχνία» κ.τ.λ. που σαν θεωρητική τους προϋπό­ θεση έχουν τις κάθετες διαιρέσεις του ανθρώπι­ νου ψυχισμού ή μια «έξωθεν» αποτίμηση της ποιητικής αξίας. Για μένα, το κρίσιμο είναι κατά πόσον όλες οι πληροφορίες που συλλέγει κανείς μέσα από τον πόνο, τους ενθουσιασμούς ή την περισυλλογή του διαλύονται κι ανασυντίθενται μέσα του μορφοποιώντας σιγά σιγά μια σφαιρι­ κή σύλληψη του ανθρώπου.

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή μήνυμα ορθού λόγου ΓΙΑΝΝΗ Μ ΑΡΙΝ Ο Υ: Για μια αλ­ λαγή στο καλύτερο: Αθήνα, Π απαζήσης, 1983. Σελ. 366.

Για να αξιολογήσει κανείς αυτό το βιβλίο και να αποτιμήσει τι εισφέρει ο Γιάννης Μαρίνος στη νεοελληνική σκέψη και ζωή, πρέ­ πει να ξεκινήσει αρνητικά. Επισημαίνοντας τι μας λείπει από αυ­ τό τον τόπο και τι μας καίει. Αν ο Γιάννης Μαρίνος δημοσίευε τα εβδομαδιαία άρθρα του σε κά­ ποια άλλη χώρα, π.χ. Γαλλία ή Αγ­ γλία, θα ήταν καλός σχολιαστής της πολιτικής, κοινωνικής και οι­ κονομικής πραγματικότητας. Ένας μέσα σε πολλούς. Ένας από τους καλύτερους. Ίσως -γιατί όχι- και ο καλύτερος. Θα ξεχώριζε σίγουρα από τους άλλους για το ύφος του, την οξυδέρκεια, την τεκμηρίωση, την κρίση του. Αλλά όχι βέβαια για την ειλικρίνειά του. Γιατί εκεί -στους κουτόφραγκους- η εντιμότητα και ειλικρίνεια ενός σχολιαστή (και μάλιστα επώ­ νυμου) θεωρείται αυτονόητη. Ο καθένας γράφει (και υπογράφει) αυτά που πιστεύει. Ενώ εδώ... Εδώ έχουμε τόσο πολύ κουρα­ στεί να διαβάζουμε κατευθυνόμενους κονδυλοφόρους που ο Μαρί­ νος δεν είναι ένας άπό τους καλούς σχολιογράφους, δεν είναι καν ο καλύτερος -είναι φαινόμενο.

Γιατί είναι μοναδικό το γεγονός ενός δημοσιογράφου που τα τελευ­ ταία δεκαπέντε χρόνια (τόσα τον παρακολουθώ), ανεξάρτητα από το καθεστώς, από τη «γραμμή»^ του εντύπου, από πολιτικές δεσμεύσεις και σκοπιμότητες, κατορθώνει πά­ ντα να λέει τη γνώμη του. Κοινότοπο; Τι το σπουδαίο στο να λες τη γνώμη σου; Όμως σήμε­ ρα είναι το σπανιότερο πράγμα στον ελληνικό τύπο -κάι δύσκολα θα βρει κανείς άλλα ονόματα να τα παραθέσει δίπλα στο όνομα του Γιάννη Μαρίνου. Έτσι λοιπόν οφείλουμε να ανα­ γνωρίσουμε πως το πρώτο -και πιο σημαντικό- στοιχείο αξιολόγησης για τα κείμενα, είναι το γεγονός πως υπάρχουν. (Κάπου πιστεύω 'πως- για τον ιστορικό του μέλλον­ τος’ θα αποτελέσουν πολύ θετικά βοηθήματα.) Το δεύτερο σημαντικό στοιχείο, είναι το περιεχόμενό τους. Και δεν εννοώ εδώ το τυπικό περιεχόμενο

(ας το αναφέρουμε κι αυτό: στο βι­ βλίο. έχουν συγκεντρωθεί 31 άρθρα πρωτοδημοσιευμένα στον «Οικονο­ μικό Ταχυδρόμο» από 1.10.1981 μέχρι 31.12.1982). Εννοώ το ουσια­ στικό περιεχόμενο: τι κομίζουν αυ­ τά τα κείμενα. Αυτά τά κείμενα -άσχετα με το γεγονός που σχολιάζουν, με τα πρόσωπα που κρίνουν, με τις κα­ ταστάσεις που αναλύουν- φέρνουν ένα πράγμα: το μήνυμα του ορθού λόγου. Ο συγγραφέας τους είναι ένας αθεράπευτος (ευτυχώς) ορθολογιστής. Δεν παρασύρεται ούτε από μύθους, ούτε από ιδεολογίες, · ούτε από συναισθηματισμούς. Ρη­ τορικά τεχνάσματα, υποσχέσεις, ευχολόγια, οραματισμοί, φανατι­ σμοί περνάνε από πάνω του χωρίς να τον αγγίξουν. Κλεισμένος στο ταμπούρι του ορθού λόγου, κάνει τον πόλεμό του χωρίς ίσως (στο βάθος) να ελπίζει σε νίκη! Αλλά πολεμά. Μόνος εναντίον όλων; Έστω: μόνος εναντίον όλων. Θα μπορούσε να πει κανείς πως το motto του Γιάννη Μαρίνου είναι η καταληκτική αναφώνηση από το γνωστό παραμύθι του 'Αντερσεν «Τα καινούρια ρούχα του αυτό-

50/οδηγος Ξαναδιαβάζοντας τα άρθρα αυ­ τά -με τη μορφή του βιβλίου- ο αναγνώστής θα κερδίσει πολλές πληροφορίες, γνώσεις και στοι­ χεία. Θα χαρεί αναλύσεις και στοι­ χεία. Θα απολαύσει πολλές προ­ γνώσεις πόυ εν τω μεταξύ επαλη­ θεύτηκαν (τόσο που το βιβλίο θα μπορούσε να έχει σαν τίτλο τη φράση «Σας τά ’λεγα...»). Αλλά πάνω από όλα θα εξασκηθεί σε μια μέθοδο κρίσης και σκέψης.

Γιάννης Μαρίνος

κράτορα»: «Αλλά, πατέρα, ο αυτοκράτορας είναι γυμνός!» Τίποτα δεν αρέσει περισσότερο στο συγγραφέα αυτών των άρθρων από το να γυμνώνει -ή να επιση­ μαίνει τη γύμνια- των κάθε λογής βασιλιάδων. Και κάνοντας αυτό θα έλεγα πως αποκτά μια κανονιστική σημασία για την κοινωνία μας. Εί­ ναι το χέρι που ξεθολώνει τα τζά­ μια για να βλέπουμε πάρα πέρα.

Αν δεν υπήρχε αυτό το βασικό­ τατο κέρδος, θα μπορούσε κανείς να αμφισβητήσει τη σκοπιμότητα της έκδοσης αυτούσιων δημοσιο­ γραφικών κειμένων που (σε μερικά σημεία) έχουν ήδη χάσει την επικαιρότητά τους. Θα μπορούσε να ζητήσει τη δημοσίευση μιας επιλο­ γής (και διασκευής) εκείνων των κειμένων που έχουν υπερχρονική σημασία. (Γιατί εδώ που τα λέμε, έχει παραγίνει αυτή η μανία της έκδοσης σε βιβλίο παντός του δη­ μοσιογραφικού!) Όμως εδώ βρί­ σκεις ουσία ακόμα και στην παρα­ τήρηση και ανάλυση παρωχημέ­ νων. Σημασία έχει η μέθοδος, η αγωγή, η άσκηση της κρίσης. Κι αυτό δικαιολογεί την έλλειψη επι­

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΑ

λογής ή διασκευής. Η οποία δικαιώνεται κι από κάτι άλλο: την τεκμηριωτική σημασία των κειμένων. 'Οχι μόνο για τον ιστορικό του μέλλοντος, αλλά και για τον σημερινό παρατηρητή. Με έμμεσο τρόπο το βιβλίο αυτό απο­ τελεί μια ιστορία του πρώτου δεκατετράμηνου σοσιαλιστικής εξου­ σίας στην Ελλάδα. Μια ιστορία πλούσια σε γεγονότα, χρήσιμη σε διδάγματα και κρίσεις. Άφησα τελευταίο το ύφος. Θια­ σώτης του ορθού λόγου ο Γιάννης Μαρίνος έχει ένα ύφος σαφές σαν μαθηματική πράξη. Δεν γράφει «ωραία» (ευτυχώς!), γράφει απλά, λιτά, καθαρά, πειστικά. Είναι συ­ νήθως ψύχραιμος εκτός όταν αγα­ νακτεί (την οργή του δίκαιου). Τό­ τε καταφεύγει στο μόνο υφολογικό όπλο που διαθέτει ο ορθός λόγος: την ειρωνεία. Η ειρωνεία αυτή συ­ νοδεύεται και επεκτείνεται στο βι­ βλίο από θαυμάσια σκίτσα του Κώ­ στα Μητρόπουλου που -μαζί με το Γιάννη Ιωάννου- είναι σήμερα ο εγκυρότερος σχολιαστής της ελλη­ νικής μας πραγματικότητας. ΝΙΚΟΣ ΔΗΜΟΥ

ΚΕΙΜΕΝΑ

Μ όλις κυκλοφόρησαν τρία άγνωστα κείμενα κορυφαίων Ε λλήνω ν

παρατηρητής ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ «ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ» ΠΡ. ΚΟΡΟΜΗΛΑ 38 ΤΗΛ. 264958 - ΑΘΗΝΑ «ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ» ΔΙΔΟΤΟΥ 3<

οδηγος/51

πλαίσιο Γ - ---------------- 1 Σ ΤΗ ΒΕΝ ΡΑΝΣΙΜΑΝ: Β υ ζ α ν τ ιν ό ς π ο λ ιτ ισ μ ό ς .

ο ρητός και

ο άρρητος κόσμος του Λεονάρντο ντα Βίντσι M AR CE L BRION: Leonardo da Vinci. Μ εγαλοφ νΐα και πεπρωμένο. Πρόλογος-μετάφραση: Νικηφόρος Βρεττάκος. Β ' έκδ. Αθήνα, Ν εφέ­ λη, 1983. Σελ. 380.

Η δυτική τέχνη αγγίζει το απόγειό της με την ύστερη γοτθική επο­ χή, την αναγέννηση, το μπαρόκ, το ροκοκό και την πρώιμη νεο­ κλασική τεχνοτροπία. Η Ιταλία κατέχει την πιο προνομιακή θέση στις τεχνοτροπικές αλλαγές. Ό πω ς σημειώνει στην εισαγωγή του ο Νικηφόρος Βρεττάκος, εδώ συντελείται η μεγαλύτερη προοδευ­ τική ανατροπή της ιστορίας. Στις αρχές του 15ου αι. η φλωρεντιανή ζωγραφική ήδη ξεχώριζε με τους Μπρουνελλέσκι κι Αλμπέρτι γι’ αυτό που ονομάστηκε «τεχνητή προοπτική» (κλιμάκωση των αντι­ κειμένων σύμφωνα με την απόστα­ σή τους από ένα σημείο). Τους ακολούθησε ο Μαζάτσιο και μετά απ’ αυτόν οι Αντζέλικο, Ουτσέλλο, Φραντσέσκα, Μαντένια. Στα μέσα του ίδιου αιώνα, στην ίδια πόλη, οι Ντονατέλλο, Καστάνιο, Παλλαϊουόλο, Βερόκκιο προετοιμάζουν την ομάδα εκείνη που δοκιμάζει τις διακοσμητικές της δυνατότητες: Βενετσιάνο, Ουτσέλλο, Μποτιτσέλλί. Τέλος, οι Βερόκκιο, Παλλαϊουόλο και Ντα Βίντσι προσηλώθηκαν όχι μόνο στη μελέτη της ανατομι-

κής κατασκευής του ανθρώπου αλ­ λά κυριότατα αναζήτησαν τον τρό­ πο με τον οποίο ανασχηματίζονται τα μέλη με την κίνηση και την έντα­ ση. Μέσα από τις κινούμενες μορ­ φές τους επιβεβαίωσαν το βάθος και τη συνέχεια του εικονογραφικού χώρου συνδέοντας την κίνηση με το αναγεννησιακό ενδιαφέρον για την απεικόνιση του «πνεύματος του ανθρώπου». Ο Marcel Brion (συγγραφέας των «Γκαίτε», «Ρέμπραντ». «Μακιαβέλι») ανέλαβε να περιπλανήσει τον αναγνώστη στο γοητευτικό και συ­ νάμα επώδυνο κόσμο του Λεονάρ­ ντο ντα Βίντσι. Ξεκινώντας από τα παιδικά του χρόνια. Τα πέντε ελεύ­ θερα χρόνια του στη φύση που πα-

Μετ. Δέσποινα Δετζώρτζη. Αθήνα, Γαλαξίας!Έρμείας, 1983. Σελ. 360.

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ με παγκόσμιο κύρος ο Στήβεν Ράνσιμαν, στην πολύ γνωστή του επιτομή -που επανεκδόθηκε φέτος- εξέτάζει οργανωμένα, αν και συνοπτικά, την εικόνα του βυζαντινού πολιτισμού στις διάφορες εκφάνσεις του. Το πολίτευμα και η διοίκηση, η εκκλησία, ο στρατός, το εμπόριο, η κοινωνική ζωή, η παιδεία και η τέχνη, παρουσιάζονται σε σχέση με τα ιστορικά γεγονότα και τις εποχές τους, ώστε να δοθεί ολοκληρωμένα ο κόσμος του Βυζαντίου, που αποτέλεσε έναν από τους μεγαλύτερους σταθμούς στη διαδρομή της ανθρώπινης συγκροτημένης παρουσίας. ΚΥ Ρ ΙΑ ΤΟ ΠΑΛΟΒ: Μή φ ο β ά σ α ι α ν θ ρ ω π ά κ ι.

Μετ. Ελένη Φ εγγονόάκη. Αθήνα, Ν έα Σύνορα, 1983. Σελ.

155.

ΜΕ μια παράξενη, υπόκωφη οξύτητα, το μυθιστόρημα του Βούλγαρου Τοπάλοβ μπαίνει στον κόσμο των παιδιών, των πληγωμένων, παραπονεμένων παιδιών, για να δώσει μέσα από κει την κριτική του για τον κοινωνικό χώρο. Τη δύναμη των ιδιαζουσών καταστάσεων (νόθα-ανατροφή) πολλαπλασιάζει στο «Ανθρωπάκι» η αμεσότητα της γραφής και η οπτική της (αφήγηση ενός παιδιού με ανύπαντρη μητέρα), που φτάνει σε τραγικά όρια, χωρίς

5 2/οδηγος

Λεονάρντο Ντα Βίντσι (αυτοπροσωπο­ γραφία)

ρέχουν και τις βιωματικές-διανοητικές προϋποθέσεις της καλλιτεχνι­ κής του ανέλιξης. Η πρωταρχική συλλογή των περιεργειών και των ακουσμάτων, της φυσικής λεπτομέ­ ρειας και της προσεχτικής ματιάς, οι ατέλειωτες διαδρομές μέσα στο φυσικό περιβάλλον αποτυπώνουν τα πρώτα σχέδια που ο ζωγράφος βρίσκει κιόλας πίσω από την πρώ­ τη όψη των πραγμάτων. Νιώθει από τώρα την ανάγκη να επαναλάβει τη γύρω πραγματικότητα σχε­ διάζοντας την, δηλαδή να την αναπαραστήσει. Ο Λεονάρντο φρόντισε πολύ γρήγορα να πάρει μιαν απόσταση από τις επιρροές του (Ουτσέλλο και Αλμπέρτι κατά πρώτο λόγο, Βερόκκιο και Μποτιτσέλλι κατά δεύτερο). Ανέπτυξε ύφος και τε­ χνική που στέκονταν σαν κάτι το ιδιαίτερα ξεχωριστό ήδη από την εποχή των απλών εργαστηριακών συλλογικών συνθέσεων. Στο επίπε­ δο του υλικού ο Λεονάρντο καινοτόμησε όχι μόνο ως προς τη χρήση αλλά και ως προς το είδος (σε αντί­ θεση με τις φλωρεντιανές παραδο­ χές, πρώτος αυτός χρησιμοποίησε το λάδι). Ερχόμενος σε ρήξη με την παραδεγμένη αναγεννησιακή προο­ πτική και τη σταθερή γεωμετρία των πινάκων, εισάγει ως μείζονα στοιχεία την ταραχή και την ορμή ανατρέποντας, όπως σημειώνει ο Brion, τον κόσμο κι εγκαθιδρύον­ τας τη δική του καλλιτεχνική τάξη.

•Πολύ πειστικά, ο συγγραφέας αποδεικνύει ότι ο Λεονάρντο αποδίδει στην τέχνη κατασκευαστικές ιδιό­

τητες. Τον αποκαθιστά δε από τη μομφή του «ακαλλιέργητου» (ο Ντα Βίντσι δεν αποδέχεται το ανα­ γεννησιακό ιδεώδες των αρχαιοελ­ ληνικών κάι λατινικών γραμμάτων) δείχνοντας τις πολλαπλές διαστά­ σεις των ενασχολήσεών τού, που προάγουν, τροποποιούν και τελικά καθορίζουν την όλως διαφορετική αισθητική του. Εδώ, ο Brion επιμέ­ νει να αναλύει δυο καίριες θητείες του Λεονάρντο: την αυτοδιδάχή και τη διαβίωση στη φύση. Είναι μέσα απ’ αυτά τα δυο μεγάλα αχνάρια που ο ζωγράφος θα οδη­ γηθεί να νιώσει τον εαυτό του αναδημιουργό της φύσης. Στο Μιλάνο, ο Λεονάρντο κατα­ λαβαίνει για πρώτη φορά τον εαυ­ τό του σαν αυθύπαρκτο ον. Ο Brion προβάλλει την πόλη σαν πε­ δίο όπου Αναγέννηση και Μεσαίω­ νας συγχωνεύονται. Συγχώνευση που αντανακλάται στη συνείδηση του Λεονάρντο, Με το να αποσπα­ στεί από το φλωρεντιανό περιβάλ­ λον αποκτά μια μυστική και μυστη­ ριώδη ταυτότητα. Την εποχή αυτή αναδεικνύεται και η ιδιαίτερη σχέ­ ση του με τη μουσική και δι’ αυτής το εναγώνιο καλλιτεχνικό αίτημα για τη ρήση του άρρητου· εδώ και η στιλπνή σιωπή που κατοικεί τους λεοναρντικούς πίνακες. Η σημαντικότερη, ίσως, προσέγ­ γιση του Brion αφορά τη θρησκευ­ τικότητα του Λεονάρντο. Την οποία λεπτόλογα κάι πολύ προσε­ χτικά αναλύει. Ο Ντα Βίντσι, αν και ζωγραφίζει χριστιανικά θέμα­ τα, κάθε άλλο παρά ένθερμα χρι­ στιανός είναι. Αν το κάνει είναι γιατί πρώτα πρέπει να επιβιώσει ηθικά και κοινωνικά (αποφεύγει την οποιαδήποτε επαφή με τις αλχημιστικές έρευνες, αφενός γιατί δεν τις εμπιστεύεται, αφετέρου γιατί μπορεί να δώσει αφορμή για τις δικές του επιστημονικές αναζη­ τήσεις) και μετά να εξασφαλίσει τους υλικούς όρους της ζωής του (η εκκλησία είναι ο εργοδότης του). Η Παναγία του (βλ. «Παναγία των Βράχων») δε φυλακίζει τη μη­ τρότητά της στο εκκλησιαστικό ιε­ ρό· την απλώνει σαν υγρή και σκο­ τεινή προστασία μιας σπηλιάς. Ο Λεονάρντο αναδεικνύει με επιμονή τη θηλυκή αρχή του κόσμου (ο Χριστός, ο Άντρας ευρύτερα, εμ­ φανίζονται ελάχιστα στα θέματά του - «Μυστικός Δείπνος», «Ά γι­ ος Ιερώνυμός»). Η θηλύτητά του

παραπέμπει στη φύση αναλυόμενη στα στοιχεία της: Γη («Παρθένος των Βράχων»), Νερό («Αγία Ά ν ­ να»), Αέρας («Βάκχος»), Φωτιά («Άγιος Ιωάννης») και οδηγούμε­ νη ξανά, επιστρέφοντας στο συνθε­ τικό εαυτό της: την «Τζοκόντα». Ο Brion υπενθυμίζει ότι η Παναγία του χριστιανισμού αντλήθηκε από τον προγενέστερο και διαρκέστερο παγανισμό. Από την άποψη αυτή ο Ντα Βίντσι θητεύει στην ειδωλολα­ τρία, αν κι όχι ακριβώς. Στο φιλο­ σοφικό επίπεδο προετοιμάζει τους γερμανούς φυσικούς φιλοσόφους (τέλη του 18ου αι.), που συνελάμβανάν τη φύση ως διηνεκώς διάχυ­ το θεό. Πολύ επιτυχημένα ο Brion συνδέει το Λεονάρντο Ντα Βίντσι με τους προσανατολισμούς της κι­ νεζικής ζωγραφικής που αντιλαμ­ βάνεται θεολογικά το όλο μέσα από τη διαπλοκή των μερών του (το στατικό-βουνά και το κινούμενο-ποταμοί στο σύνολο που οι Κι­ νέζοι ονομάζουν τοπίο). Αν, ση­ μειώνει ο Brion, η χριστιανική τέ­ χνη της Αναγέννησης αγωνιζόταν, χωρίς συνείδηση ασφαλώς, να εξο­ ρίσει το θείο τοποθετώντας το σε μορφές εξωτερικά μεν χριστιανικές εσωτερικά όμως πολύ γήινες για να είναι θείες, ο Λεονάρντο επανεισάγει το θείο όχι με την εξωτερική μορφή μιας Παναγίας αλλά με την εσωτερική φλόγα μιας γυναίκας («Τζοκόντα») μισής σάρκα και μισής πνεύμα, ακίνητης μέσα στο ορ­ θό της σώμα. Ωστόσο, ο Brion παρασταίνει και μ’ έναν άλλο τρόπο τη σχέση του Λεονάρντο με τη φύση και τη λειτουργία της σχέσης αυτής μέσα στη ζωγραφική του. Ο ίδιος ο Ντα Βίντσι ανάλωσε το μεγαλύτερο μέ­ ρος της ζωής του στην επιστημονι­ κή διακρίβωση: την κίνηση, τη ση­ μασία του νερού, την αρχιτεκτονι­ κή και την πολεοδομία, την οπτική, την ανατομία, την υδραυλική. Αλ­ λά και στην επιστημονική πράξη: τις υποβρύχιες και τις πτητικές μη­ χανές, τα πολεμικά όπλα. Πάλεψε, πιο γενικά, να διευκρινίσει τα στοιχεία που συναποτελούν τη φύ­ ση. Η γνώση αυτή η τόσο πολύπλο­ κη τον κράτησε μακριά από το παι­ δευτικό ιδεώδες της εποχής του, τα αρχαιοελληνικά και τα λατινικά γράμματα. Η- ίδια γνώση έκανε τη ζωγραφική του σταυρικό σημείο των ερευνών της φύσης και μετέ­ τρεψε την τέχνη του σε μέσο

οδηγος/53

εναρμόνισής του με το σόμπαν. Ιδωμένος έτσι ο Ντα Βίντσι είναι ταυτόχρονα γνήσιο αναγεννησιακό τέκνο. Οι άνθρωποι του καιρού του δεν απασχολούνται να ψηλα­ φήσουν μυστικούς σκοπούς· επιχει­ ρούν να διαπιστώσουν πραγματι­ κές αιτίες. Με την επιστήμη εξα­ κριβώνουν μέσα στη φύση περιοδι­ κότητες και κανονικότητες και με την τέτοια γνώση τους προσπαθούν να την κυριαρχήσουν. Ο Brion δεν παραμένει μόνο σ’ αυτά που -χω­ ρίς να το λέει και να τα εκθέτει σα μέθοδο-· αποτελούν και το βασικό πλαίσιο ερμηνείας που χρησιμοποι­ εί. Δοκιμάζει τη σύγκριση και με το μέλλον που έρχεται. Το ρομαντι­ σμό του Γκαίτε: Αν οι αναγεννη­ σιακοί αγωνίζονται να μάθουν τα πάντα στη διάρκεια του βίου τους, και πιστεύουν ότι το μπορούν, οι ρομαντικοί αποχαιρετούν πικρά το ακριβό στολίδι της γνώσης. Ο Brion δε στέκεται στον Ντα Βίντσι μονάχα ως δρων υποκείμενο στην εποχή του. Επεκτείνεται στην προσωπική τραγωδία: Ο ζωγράφος δεν κατορθώνει, σχεδόν ποτέ, να τελειώσει τίποτε: μηχανικά έργα, γλυπτική, ζωγραφικά σχέδια, νέες πολιτείες, όλα μένουν αποσπάσμα­ τα και ψηφία. Ο Λεονάρντο οικοδομεί στο τίποτε. Ο μελετητής' πι­ στεύει πως αυτό οφείλεται στην υπερβολική συσσώρευση γνώσης που τον κάνει να προετοιμάζει δαι­ μονικά το κάθε τι αλλά και στη ρη­ ξικέλευθη εργασία του ίσως και στην ατομική του πράξη (σε μιαν εποχή που η ζωγραφική είναι πιο πολύ προϊόν εργαστηρίου ο Ντα Βίντσι κηρύσσει την ατομικότητα του καλλιτέχνη). Η σπουδή που επιχείρησε ο Brion πολύ απέχει από μιαν ακα­ δημαϊκή τεχνοκριτική. Μέσα από την ιστορία της πολυδιασπασμένης Ιταλίας (που έκανε το Μακιαβί λι να γράψει και να προτείνει τον «Ηγεμόνα» του), την εξέλιξη της τέχνης στην ίδια αυτή Ιταλία και τη γειτονική Γαλλία και την ιστορία των επιστημών ο Brion αφηγήθηκε τη ζωή του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Παρακολούθησε ο συγγραφέας το Λεονάρντο βήμα προς βήμα. Χωρίς να επιμεΐνει στα τεχνικά στοιχεία αλλά και ανατέμνοντας με ακρίβεια τα χρώματα και τις σημα­ σίες των πινάκων, δείχνοντας την ψυχολογική δομή τους, αναλύον­ τας το λεοναρντικό φως (απόπειρα

να διαπεραστεί η φαινόμενη πλευ­ ρά του κόσμου) διηγήθηκε την τέ­ χνη της εποχής του και το τι ο Ντα Βίντσι της εκόμισε.

- > Πρέπει να επιμείνει κανείς στη μέθοδο της μελέτης του Brion. Ο Ντα Βίντσι άφησε ως πλέον ολο­ κληρωμένο έργο τα κείμενά του. Επιστημονικές πραγματείες, ση­ μειώσεις, ημερολόγια, απόψεις για την τέχνη. Προκαταρκτικά, ας ση­ μειωθεί ότι πριν την Αναγέννηση η θεωρία της τέχνης γραφόταν από τους φιλόσοφους και τους θεολό­ γους· στην εποχή του Λεονάρντο οι επαγγελματίες καλλιτέχνες άρχισαν να διατυπώνουν θεωρίες για τη φύ­ ση της τεχνικής τους. Ο Brion με­ ταφέρει συνεχώς τον αναγνώστη από το κείμενο (θεωρία) στην εικό­ να (πράξη) αποδεικνύοντας την ενότητα της λεοναρντικής νοητικής επεξεργασίας. Γι’ αυτό και παρα­ τηρεί ότι ο Λεονάρντο στα σχέδιά του (εικονικό μέρος του κειμένου) αφενός απεικονίζει το αντικείμενο, αφετέρου δίνει ένα φωνητικό στοι­ χείο για τη σύνθεση των λέξεων. Χωρίς να το δηλώνει ο Brion πα­ ραδέχεται ότι το έργο του Ντα Βίντσι είναι κείμενο. Κείμενο που αποκαλύπτει ένα λόγο πυκνό, εκχειλίζοντα και ποιητικό. Υπόγειοι ρυθμοί, επιστημονική διατύπωση, δαιδαλώδης γλώσσα. Ο Λεονάρντο διοχετεύει το πράττειν του σε πυ­ ρακτωμένες λέξεις. Με τον τρόπο αυτό ο αναγνώστης καταλαβαίνει καλύτερα τον Brion όταν σημειώνει πως η ζωγραφική είναι η σιωπηλή ποίηση του Ντα Βίντσι. Ο Νικηφόρος Βρεττάκος απέδω-' σε το γαλλικό πρωτότυπο με λυρι­ σμό και ποιητική ενάργεια. Γνωρί­ ζουμε όλοι ότι ο ποιητής διαλέγει τα κείμενα που ταιριάζουν στο κλί­ μα του. Στην προκειμένη περίπτω­ ση δεν υπάρχει μονάχα η αλληλεγ­ γύη του γλωσσικού ήθους αλλά και η κοινότητα στην αίσθηση του κό­ σμου (με αιχμή την αγάπη προς τα πράγματα και τους ανθρώπους). Ο Marcel Brion μας ξενάγησε στην καλλιτεχνική και την ανθρώ­ πινη περιπέτεια του Λεονάρντο Ντα Βίντσι κατορθώνοντας τον (όπως ο Μανόλης Βλάχος τον έχει θέσει) αναγκαίο και ικανό όρο για τη μελέτη του εικαστικού φαινομέ­ νου: «την προσφυγή στο πλέγμα ιδεών που επικρατούν κατά την εποχή της δημιουργίας του». ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

επιφανειακές εξάρσεις. (Αξιοσημείωτη είναι, πάντως, η μεγάλη βοήθεια που δίνει στο εξαίρετο τούτο βιβλίο και η ελληνική μετάφρασή του.) Ε ΥΓΕΝ ΙΟ Υ ΑΡΑΝΙΤΣΗ: Τ ο β ιβ λ ίο τ η ς π α ιδ ικ ή ς η λ ικ ία ς .

Αθήνα, Ερατώ, 1983. Σελ. 232.

ΒΙΒΛΙΟ μάλλον προκλητικό παρά επιστημονικό, μάλλον ήπιο στην προκλητικότητά του, μάλλον έξυπνο παρά βαθυστόχαστο στην ηπιότητά του, μάλλον συγκεχυμένο και διάχυτο παρά συγκροτημένο στην εξυπνάδα του, το «Βιβλίο της παιδικής ηλικίας» έχει αρκετές ελπίδες να διαβαστεί από τους έλληνες αναγνώστες που ζητούν «κάτι άλλο» στη ρουτίνα των καθιερωμένων εκδόσεων. Και τα κείμενά του υπηρετούν μια παρακοινωνιολογική και μια παραφιλολογική ανάλυση, άλλοτε ενδιαφέρουσα και άλλοτε μακρόσυρτη, που προσπαθεί να οριοθετήσει έναν κόσμο συμβόλων και μύθων μέσα από την απομυθοποίηση... ΧΕ Ν Τ Ε Ρ ΣΟ Ν Ν ΤΑΑΡΑΪΜ ΠΛ: Μ π ο μ π Μ ά ρ λ ε ϊ-Ρ ά σ τ α Ρ έ γ κ ε . Μετ. Ντίνος Κρίτας. Αθήνα, Α πόπειρα, 1983. Σελ.

108.

ΜΙΑ οργισμένη φωνή είναι αυτό το βιβλίο του Τζαμαϊκανού Χέντερσον Νταλράιμπλ. Γραμμένο το 1976, αρκετά πριν απ’ το θάνατο του Μάρλεϊ, παρουσιάζει τη διαδρομή του πολυσυζητημένου τραγουδιστή, από τα νεανικά χρόνια στις φτωχοσυνοικίες του Κίνγκστον μέχρι την παγκόσμια επιβολή της μουσικής του και της μουσικής των συμπατριωτών του (ρέγκε). Και τη συνδυάζει με τον

54/οδηγος

αντικειμενικότητας SIEGFRIED KR ACAU ER: Θεω­ ρία τον κινηματογράφου. Μετ. Δ η­ μοσθένης Κούρτοβικ. Αθήνα, Κάλ6ος, 1983. Σελ. 566.

Είναι αλήθεια ότι ο κινηματογράφος πάσχει από μια εγγενή στην εικόνα «πνευματική αναπηρία», που τον καθιστά πολύ κατάλληλο για πνευματικά ανάπηρους που απεχθάνονται τις ιδέες όχι τόσο από υπερβάλλουσα προσήλωση στον υλισμό όσο από νοητική ανε­ πάρκεια. Τούτη η αναπηρία επισημάνθηκε απ’ τους πρώτους, κιό­ λας, αισθητικούς του κινηματογράφου, και η ίασή της ήταν το κύριο μέλημα του Αϊζενστάιν, που σε πείσμα του «ρεαλιστικού κατάλοιπου» της φωτογραφίας διατεινόταν ότι θα μπορούσε να φιλμάρει το «Κεφάλαιο» χρησιμοποιώντας το σαν σενάριο. Πρό­ κειται, ίσως, για υπερβολή (αν και ο Αϊζενστάιν μιλούσε πολύ σοβαρά) που ωστόσο δείχνει μια πίστη στη δυνατότητα του σχετι­ κά καινούριου ακόμα τότε μέσου να αυτογιατρευτεί, κατά κά­ ποιον τρόπο, απ’ την «πνευματική του αναπηρία». Αργότερα ο Αντρέ Μπαζέν μετάθεσε την «πνευματική αναπηρία» του κινηματογράφου απ’ το αντικείμενο στο υποκείμενο, δηλαδή απ’ το κινηματογραφημένο θέμα στον κινη­ ματογραφιστή. Για τον καθολικό Μπαζέν, ο αντικειμενικός κόσμος, δοσμένος άπαξ δια παντός απ’ το Θεό, που τον έφτιαξε με τον καλύτε­ ρο τρόπο, δεν επιδέχεται αλλαγές. Όμως επιδέχεται αλλαγές το μυαλό μας, και η ευαισθησία μας, που έτσι αλλαγμένα μπορούν να κοιτούν τον κόσμο με «καινούρια μάτια» και να θαυμάζουν κάθε φορά με καινούριο τρόπο το παλιό έργο του Θεού. Για τον Μπαζέν, ο κινηματογράφος εί­ ναι «ένα παράθυρο ανοιχτό στον κόσμο», και το σημαντικό για ένα σωστό κοίταγμα του κόσμου δεν εί­ ναι το άλλαγμα του κόσμου, ώστε στο μάτι να φτάνει μια άλλη, καλύ­

τερη εικόνα του κόσμου, αλλά η αλ­ λαγή της ματιάς. Ο Μπαζέν, εκτός από καθολικός, ήταν κι ένας σπουδαίος φιλόσοφος που εφάρμοσε με εκπληκτική συνέ­ πεια και οξυδέρκεια στον κινηματο­ γράφο τις απόψεις της φαινομενο­ λογίας. Είναι φανερό πως οι θέσεις του Μπαζέν δεν είναι «λαϊκές», κι αυτό σημαίνει ότι δεν πρόκειται να ικανοποιήσουν εύκολα αυτούς που, πάσχοντας από νοητική ανεπάρ­ κεια, έχουν ωστόσο την απαίτηση να «καταλαβαίνουν» και να «νιώθουν» τον κινηματογράφο, που δυστυχώς γι’ αυτούς θα παραμείνει «η τέχνη των έξυπνων για τους έξυπνους», όπως έλεγε ο Αντονιόνι. Αφού, λοιπόν, η φαινομενολογία παραήταν «αριστοκρατική» υπόθε­ ση κι αφού, ακόμα, η αϊζενστανική διαλεκτική έπρεπε να παραμεριστεί

σαν επικίνδυνη για τα «θαυμαστά έργα του Θεού», που μας προσφέρονται για θαυμασμό στον αιώνα τον άπαντα, ήρθε ο νεοθετικισμός για να «βάλει τα πράγματα στη θέση τους», δηλαδή να παραμερίσει και τη διαλεκτική και τη φαινομενολο­ γία και να αποκαταστήσει την πρω­ τοκαθεδρία του παλιού καντιανού «πράγματος καθεαυτού», που υπάρ­ χει έξω και πέρα απ’ το Θεό αλλά επίσης και έξω και πέρα απ’ τον άν­ θρωπο. Ο νεοθετικισμός, αηδιασμέ­ νος απ’ τις χειραγωγικές προσπά­ θειες των ιδεολογιών, τις διέγραψε όλες συλλήβδην και στη θέση τους έβαλε τη λατρεία του αντικειμένου. Από δω και πέρα η απαίτηση για «αντικειμενικότητα» θα γίνει το κύ­ ριο αίτημα της αστικής σκέψης, που δεν θα καταλάβει ποτέ, μέσα στο μέ­ νος της κατά της διαλεκτικής, πως τα αντικείμενα καθεαυτά δεν έχουν σημασία (είναι στην κυριολεξία ανόητα) κι ότι τα νοήματα σ’ αυτά τα βάζουν άνθρωποι, που τα κοι­ τούν από μια ορισμένη για τον κα­ θένα «γωνία όρασης». Για τη διαλε­ κτική, λοιπόν, αυτό που έχει σημα­ σία δεν είναι το «αντικείμενο» αλλά η διαλεκτική σχέση που αποκαθιστά το συγκεκριμένο υποκείμενο που έρ­ χεται αντιμέτωπο μ’ ένα συγκεκριμέ­ νο αντικείμενο, κι όχι με τον κόσμο στο σύνολό του, που αυτός, ως φύ­ ση, θα παραμείνει τελείως απαθής και αδιάφορος, για τα δικά μας πα­ θήματα, συνεπώς και για τα παθή-

οδηγος/55

καταπιεσμένο κοινωνικό περίγυρο απ’ όπου ξεπήδησε και με ολόκληρο το κίνημα των εγχρώμων συμπατριωτών του, των Ράστας, με την ιδιάζουσα θρησκευτικότητα και το όραμα της επιστροφής στην Αφρική.

Κ. Μ Α Κ Ρ Η -Γ . Μ ΑΡΚΟΥΛ1ΔΗ : Π α ρ ά θυ ρα π ρ ο ς την α υ τ ο γ ν ω σ ία . Αθήνα, Παπαζήσης, 1983. Σελ.

220.

Σκηνή από την ταινία τον I. Μπεργκμαν « Άγριες φράουλες»

ματα της ματιάς μας, που αποκλείε­ ται να είναι ουδέτερη όπως ο κό­ σμος των νεοθετικιστών. Γιατί η μα­ τιά ανήκει πάντα σ’ ένα υποκείμενο, και τούτο το υποκείμενο αποκλείε­ ται να είναι ουδέτερο, εκτός κι αν το αντιμετωπίσουμε κι αυτό σαν «πράγμα», οπότε ξαναμπαίνουμε στη θεολογία απ’ την πόρτα του «υλισμού». Κι αυτό ακριβώς κάνει ο νεοθετικισμός με την άκριτη απαίτη­ σή του για «αντικειμενικότητα». Ο κινηματογραφικός νεοθετικι­ σμός δεν θα μπορούσε να βρει καλύ­ τερο θεωρητικό εκπρόσωπο απ’ τον Γερμανό Ζίγκφριντ Κρακάουερ, που και αντιναζιστής υπήρξε, και φιλελεύθερος φανατικός μέχρι τέ­ λους του βίου του, το 1966 (γεννή­ θηκε το 1889), ήταν, και τέλεια ενη­ μερωμένος κινηματογραφόφιλος εχρημάτισε, και γερμανικά άψογος στους συλλογισμούς του είναι, και επιστημονική μεθοδικότητα κληρο­ νομημένη απ’ τη Σχολή της Φραν­ κφούρτης διαθέτει, και νουν έχει. Αυτό που του λείπει είναι η διαλε­ κτική, δηλαδή η αντιμετώπιση του κόσμου στην άρρηκτη σχέση υποκειμένου-αντικειμένου. Ο Κρακάουερ δηλώνει εξαρχής πως η αισθητική του είναι μια αι­ σθητική του υλικού, όχι της μορφής. Μ’ άλλα λόγια, θέλει να είναι υλι­ στής, όχι φορμαλιστής. Κι αυτό, γιατί πιστεύει πως ο κινηματογρά­ φος, μαζί με τη φωτογραφία, στην οποία στηρίζεται απόλυτα, είναι η

μόνη τέχνη που αφήνει την πρώτη ύλη της λίγο πολύ άθικτη. Συνεπώς, οι ταινίες είναι τόσο πιο κινηματο­ γραφικές όσο λιγότερο εστιάζονται άμεσα στην εσωτερική ζωή, στην ιδεολογία και σε πνευματικά μελήματα. Κι έτσι, μέσα από την εξερεύ­ νηση των θαυμάτων της καθημερι­ νής ζωής, ο κινηματογράφος βαθαί­ νει, σύμφωνα με τον Γκαμπριέλ Μαρσέλ, που τον αγαπά ιδιαίτερα ο Κρακάουερ, τη σχέση μας μ’ αυτή τη γη που είναι η κατοικία μας. Όπως ένας αναγνώστης, ο φωτο­ γράφος, συνεπώς και ο κινηματο­ γραφιστής, που δεν είναι παρά φω­ τογράφος με αυξημένα καθήκοντα, εντρυφεί στο βιβλίο της φύσης, κι απ’ αυτή την άποψη υπάρχει μια προσέγγιση ανάμεσα στη φωτογρα­ φία και την επιστήμη: και οι δυο αναδιφούν σ’ ένα ανεξάντλητο σύμπαν, που η ολοκληρωμένη μορφή του μας ξεφεύγει αιώνια, λέει ο Κρ. Πάντα κατά τον Κρ., ο κινηματο­ γράφος είναι άριστα εξοπλισμένος για να καταγράφει και ν’ αποκαλύ­ πτει τη φυσική πραγματικότητα, και επομένως ρέπει προς αυτήν. Χρέος του κινηματογραφιστή, λοιπόν, εί­ ναι «η αποκάλυψη της φυσικής πραγματικότητας», και ο παραπάνω αφορισμός τονίζεται εμφαντικά κα­ θώς μπαίνει υπότιτλος στον τίτλο «Θεωρία του κινηματογράφου». Η φυσική πραγματικότητα είναι η «πραγματικότητα της κάμερας», στην οποία ο Κρ. δεν αναγνωρίζει

«ΠΡΟΪΟΝ διεπιστημονικής συνεργασίας στο χώρο της βιολογίας-αστρδνομίας» (ο πρώτος από τους συγγραφείς είναι αστροφυσικός και ο δεύτερος ιατρός-βιολόγος), τα «Παράθυρα προς την αυτογνωσία» προσπαθούν να δώσουν μια νέα προοπτική της επιστημονικής σκέψης, που θα υποβοηθήσει την κατανόηση του κόσμου στον οποίο ζούμε και των δυνατοτήτων του. Γραμμένο λιτά και κατανοητά το βιβλίο, εκτός από λώρο ανάμεσα στο μικρόκοσμο και το μακρόκοσμο, προσφέρει και διέξοδο προς επιστημονικά συμπεράσματα και στον απλό άνθρωπο που βαρύνεται με μύρια υπαρξιακά προβλήματα... Χ Ρ Η Σ Τ Ο Υ Φ ΡΑΓΚΟΥ: Β α σ ικ έ ς π α ιδ α γ ω γ ικ έ ς θ έσ ε ις . Αθήνα,

Gutenberg, 1983. Σελ.

247.

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ παιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, ο συγγραφέας παρουσιάζει εδώ σε ενιαίο σύνολο τρεις ερευνητικές μελέτες του, που κατοπτεύουν «τον σημερινό παιδαγωγικό χώρο στην περιοχή των βασικών τοποθετήσεων». Έτσι πραγματικά το βιβλίο αποτελεί βασικές θέσεις, αλλά και

56/οδηγος

καμιά άλλη σοβαρότερη φιλοδοξία, σαν αυτήν για παράδειγμα του Αϊζενστάιν, κι αργότερα του Γκοντάρ, που κάνουν απεγνωσμένες προσπά­ θειες να υπερνικήσουν την «πνευμα­ τική αναπηρία» του κινηματογρά­ φου και να επιβάλουν στην «αντι­ κειμενική» φύση τη δική τους πνευ­ ματικότητα, δηλαδή την προσωπική τους ερμηνεία γιά τη φύση και τον άνθρωπο. Η ερμηνεία αυτή καθορί­ ζεται απ’ τη δική τους «γωνία όρα­ σης» του κόσμου - έννοια που ο Κρ. την παραμερίζει τελείως, προκειμένου να αποφύγει το σκόπελο της όποιας ιδεολογίας, που τη μισεί θα­ νάσιμα και τη θεωρεί ύποπτη για τα δεσμά με τα οποία δέθηκε η «φυσική πραγματικότητα», που αναμένει τον ελευθερωτή της, δηλαδή την κάμε­ ρα, της οποίας σημειωτέον υπέρτατη αρετή είναι ότι λειτουργεί σαν ηδο­ νοβλεψίας. Μέσα απ’ αυτή την ηδονοβλεπτική λειτουργία της κάμερας, οι ται­ νίες αφομοιώνουν όψεις της φυσι­ κής πραγματικότητας με σκοπό να μας κάνουν να τις βιώσουμε. Και τις βιώνουμε τόσο πιο σωστά όσο πιο πιστός στις καταγραφικές του υπο­ χρεώσεις μένει ο κινηματογράφος. Εδώ μπαίνουν για τον Κρ. προ­ βλήματα πάρα πολύ δύσκολα για λύση. Όπως, για παράδειγμα, η με­ λέτη κινηματογραφικών ειδών που απέχουν πολύ απ’ το ρεαλισμό, στον οποίο μένει φανατικά προσκολλημένος ο συγγραφέας, που δεν αναγνω­ ρίζει ■εύκολα «κινηματόγραφικότητα» σε ταινίες που δεν ακολουθούν τη ρεαλιστική τάση. Ολόκληρο το

βιβλίο δεν είναι παρά μια πανέξυ­ πνη όσο και απεγνωσμένη προσπά­ θεια διεύρυνσης της έννοιας «ρεαλι­ σμός», ώστε να χωρέσουν σ’ αυτήν ακόμα και το μιούζικαλ ή οι ταινίες επιστημονικής φαντασίας. Αυτό, λοιπόν, που δίνει «κινηματογραφικότητά» σε μια ταινία είναι «το θαύμα της κίνησης», ο πυρήνας και η ουσία του κινηματογραφικού ρεαλισμού. Ο κινηματογράφος είναι ρεαλιστικός απ’ τη (φωτογραφική) φύση του, γιατί όπου υπάρχει φωτο­ γραφική καταγραφή της κίνησης υπάρχει και ρεαλισμός. Συνεπώς το θέατρο, και εντελώς ιδιαίτερα η τραγωδία, είναι απ’ τη φύση τους εντελώς ακατάλληλα για μια κινη­ ματογραφική προσέγγιση. Το ίδιο και το μυθιστόρημα, αν και ο Κρ. εδώ είναι λιγότερο κατηγορηματι­ κός. Το θέατρο και το μυθιστόρημα στηρίζονται σε ιδεολογήματα, κι αυ­ τά ακριβώς είναι που προσπαθεί ν’ αποφύγει με κάθε τρόπο ο Κρ., προκειμένου να «καθαρίσει» την πραγ­ ματικότητα απ’ τη μόλυνση της ιδέας εν γένει και να την επαναφέ­ ρει στην πρωταρχική, καθαρή της μορφή, όπου το τυχαίο και το συμπτωματικό θα παίζουν τον πρώτο και κύριο ρόλο. Γιατί οι εικόνες της οθόνης τείνουν να αντανακλούν την απροσδιοριστία των φυσικών αντι­ κειμένων, και ο κινηματογράφος εί­ ναι σαν να διαπνέεται από την επι­ θυμία να αποδώσει το συνεχές της φυσικής ύπαρξης σ’ έναν κόσμο που μοιάζει ασυνεχής, έτσι που τεμαχί­ στηκε απ’ τις αντιφατικές ιδεολο­

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ Σολωμού 12, τηλ. 36 25 677 Κ υκλοφορεί ΑΛΜΠΕΡ ΜΑΤΙΕ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ 3 τόμοι δρχ. 750

γίες. Το ίδιο ακριβώς προσπαθούν να κάνουν όλα τα συστήματα, θεολογικά, φιλοσοφικά και κοινωνιο­ λογικά. Ο Κρ. φαίνεται να μην αντι­ λαμβάνεται πως μαχόμενος την καρ­ τεσιανή συστηματοποίηση και ιδεολογικοποίηση επιβάλλει τελικά ένα άλλο σύστημα, το ίδιο βεβαρημένο μεταφυσικά, παρά τον θετικιστικό «υλισμό» του: αυτό του σεβασμού της ενιαίας και αδιαίρετης πραγμα­ τικότητας που πρέπει να μείνει άθι­ κτη στον αιώνα τον άπαντα. Το ίδιο περίπου θα μπορούσε να πει κι ένας θεολόγος, π.χ. ο Γκαμπριέλ Μαρσέλ, που τόσο τον αγαπά ο Κρ. Σε μια τέτοια «αντικειμενική» αν­ τίληψη του κόσμου, συνεπώς και του κινηματογράφου, που κατά τον Κρ. κρατεί έναν καθρέφτη απέναντι στον κόσμο, αποκλείονται τα απ’ έξω επιβεβλημένα νοήματα, και η προτεραιότητα δίνεται στη φυσική πραγματικότητα, που πρέπει να μεί­ νει άθικτη πάση θυσία. Βέβαια, δεν χρειάζεται πολλή σκέψη για να κα­ ταλάβεις τι σημαίνει αυτή η απαίτη­ ση: Ο κόσμος είναι αυτός που είναι και ο κινηματογράφος τον αναπα­ ράγει μεγεθυμένο στην κάθε του λε­ πτομέρεια, την αόρατη δια γυμνού οφθαλμού, χωρίς να προτείνει τρό­ πους για μια πιθανή αλλαγή. Το κλειστό σύμπαν για τον Κρ. εί­ ναι ασυμβίβαστο με το άπειρο ασυ­ νεχές της φυσικής ύπαρξης. Όταν υπάρχει ένα ιδεολογικό κέντρο γύ­ ρω απ’ το οποίο δομείται η ταινία, η πνευματική πραγματικότητα παίρνει το προβάδισμα, όπως λέει ο Κρ., απ’ τη φυσική πραγματικότητα, κι αυτό είναι περίπου ένα θανάσιμο αμάρτημα. Γιατί; Μα διότι, λέμε εμείς, η ιδεολογία «νοθεύει» το έργο της φύσης, δηλαδή του Θεού. Πρέ­ πει να υπάρχει ένα στοιχείο ανολοκλήρωσης και απροσδιοριστίας προκειμένου το παροδικό να γίνει αντι­ ληπτό σαν ουσιώδες από μια κάμερα που τρέφεται απ’ το τυχαίο. Και τί­ ποτα δεν είναι πιο χαρακτηριστικό για την πραγματικότητα της κάμε­ ρας από τον τυχαίο χαρακτήρα των γεγονότων που τη συγκροτούν, λέει ο Κρ. Η κίνηση, που είναι το Α και το Ω του κινηματογράφου για τον Κρ., είναι αυτή που ανανεώνει ακατάπαυστα το τυχαίο, καθώς μπερ­ δεύει συνεχώς τα χαρτιά των «άμε­ σων δεδομένων της συνείδησης», όπως θα έλεγε ο Μπερξόν. Η έμφα­ ση λοιπόν στην πνευματική πραγμα­ τικότητα δεν ευνοεί τις εικόνες, που

οδηγος/57 πρέπει να παραμείνουν αποπνεύματοποιημένες, δηλαδή ιδεολογικά ανάπηρες. Αυτό που για όλους τους άλλους θεωρητικούς του κινηματο­ γράφου είναι μια εγγενής στην εικό­ να αδυναμία που πρέπει να υπερνικηθεί, π.χ. με την επεμβατικότητα του μοντάζ, για τον Κρ. αποτελεί όχι μόνο πλεονέκτημα αλλά και την «ουσία» της κινηματογραφικής ιδιαιτερότητας, που την ψάχνει ενα­ γώνια στην αντικειμενικότητα της φωτογραφικότητας. Είπαμε ήδη πώς για τον Κρ. υπάρχει μια σχέση στην προσέγγιση του κόσμου τόσο με τη φωτογραφία όσο και με την επιστήμη, δεδομένου ότι η φωτογραφία είναι «επιστημο­ νική», δηλαδή αντικειμενική απ’ την ίδια της τη φύση. Όμως, τελικά, αυτό που αγκαλιάζει ο κινηματο­ γράφος, κατά τον Κρ., είναι η πραγ­ ματικότητα εκείνη που ξεφεύγει απ’ τη μέτρηση, δηλαδή την επιστήμη. Κατά κάποιον τρόπο, ο κινηματο­ γράφος είναι ένα δεδομένο υπερεπιστημονικό που συμπληρώνει την επιστήμη προς την πλευρά του αό­ ρατου μέρους του φάσματος της πραγματικότητας. Εντούτοις, ο καλλιτέχνης-κινηματογραφιστής, λέει ο Κρ., δεν πρέπει να επιβάλλεται στον αναγνώστη-κινηματογραφιστή, που καθήκον του είναι όχι να εξηγεί αλ­ λά να διαβάζει το βιβλίο της φύσης: Όπως, λέμε εμείς, ο κάθε συνοικια­ κός παπάς, που όσο περισσότερο εντρυφεί στο βιβλίο της φύσης τόσο περισσότερο θερμές, συνεπώς και αποτελεσματικές, γίνονται οι προ­ σευχές που απευθύνει σε κείνον που το έγραψε άπαξ δια παντός στις έξι κοπιαστικές μέρες της Δημιουργίας. Τούτη η απαίτηση για φυσικότητα είναι πάντα ύποπτη, λέει ο μαρξι­ στής Ανρί Λεφέβρ, και βέβαια δεν έχει καθόλου άδικο, παρόλο που ο Κρακάουερ θα διαφωνούσε ριζικά επ’ αυτού. Οι ρώσοι σκηνοθέτες, και κυρίως ο Αϊζενστάιν, απέναντι στον οποίο ο Κρ. κρατεί μια στάση πέρα για πέ­ ρα συγχυσμένη, βιάζουν το οπτικό στοιχείο, δηλαδή την πραγματικότη­ τα, που την παραποιούν προς όφε­ λος της ιδεολογίας -φυσικά της δι­ κής τους ιδεολογίας, που απέχει πο­ λύ απ’ αυτήν του Κρ. Σαν συνεπής νεοθετικιστής ο Κρ. απεχθάνεται την ιδεολογία εν γένει, που δουλειά της είναι να προσθέτει* σημασίες στην ανόητη (άνευ νοήματος) πραγ­ ματικότητα. Γιατί ή φύση είναι σί­

γουρα ανόητη, αλλά αυτό ο Κρ. εί­ ναι αδύνατο να το καταλάβει, γιατί δεν είναι διαλεκτικός. Είναι φυσικό, λοιπόν, ο Κρ. να μην επιτρέπει στη μυθοπλασία να πνίγει την ανοιχτή πραγματικότητα και να την αντικαθιστά μ’ ένα στε­ γανό σύμπαν, δηλαδή με τη στεγανότητα που νομίζει πως επιβάλλει η ιδεολογία. Κι αυτό γιατί ο κατά Κρακάουερ κινηματογράφος έχει ξεχωριστή προτίμηση για επεισόδια όπου η ζωή είναι χύμα. Τίποτα το παράδοξο, λοιπόν, που τούτο το βι­ βλίο θα ενθουσιάσει τους νοητικά «χυμένους» ανθρώπους, στην περί­ πτωση, βέβαια, που η νοητική τους διάλυση επιτρέψει, έστω, την ανά­ γνωση, πράγμα πολύ αμφίβολο. Βέβαια, ο Κρακάουερ είναι πάρα πολύ έξυπνος για να κάνει το λάθος να αποκλείσει παντελώς τη λειτουρ­ γία του πνεύματος μέσα στην «αντι­ κειμενική» φωτογραφία. Και γι’ αυ­ τό πρεσβεύει πως τα κινηματογρα­ φικά πλάνα υλικών φαινομένων πρέπει να περιβάλλονται από ένα πλαίσιο ακαθόριστων νοημάτων. Πρόκειται προφανώς για μια πνευ­ ματική άλω που περιβάλλει την ύλη. Μέσα σ’ αυτό τον ενιαίο και αδιαίρετο κόσμο, το χάπυ-εντ έχει να παίξει έναν πολύ σοβαρό ρόλο: Μας κάνει να ανασαίνουμε τον αέρα του παραδείσου και ταυτόχρονα υπαινίσσεται πως η ζωή θα συνεχι­ στεί. Κι έτσι ικανοποιεί την επιθυ­ μία της κάμερας να εξερευνά την απεριόριστη πραγματικότητα, μια πραγματικότητα θεολογικά άναρχη και ιδεολογικά αναρχούμενη, με τρόπο όμως τυπικά μικροαστικό, αυτόν που εγκαινίασαν οι Αναβαπτιστές τον 16ο αιώνα, όταν ζητού­ σαν «κάτι περισσότερο» απ’ αυτά που τους προσέφερε ο Λούθηρος, ο μακρινός πνευματικός πρόγονος του προτεστάντη Κρακάουερ, που σ’ αυ­ τό το βιβλίο διαμαρτύρεται για την «παπική» επεμβατικότητα, πράγμα που θα ήταν θεμιτό αν δεν ήταν ύποπτο προτεστάντικης καιροσκοπίας, σύμφωνα με τις πολύ γνωστές θέσεις του Μαξ Βέμπερ, που συνέ­ δεσε τον προτεσταντισμό με τον κα­ πιταλισμό. Από όλα τα κινηματογραφικά θέ­ ματα -και είναι πάρα πολλά- ο Κρ. προτιμά αυτό της «αναζήτησης του δράστη», γιατί, λέει, είναι το κοσμι­ κό αντίστοιχο των θεολογικών ανα­ ζητήσεων. Ο Χίτσκοκ είναι ο μεγά­ λος μαιτρ τούτης της θεολογικοεγκληματικής αναζήτησης, κι αυτό δεν

συμβολή στην περαιτέρω αναζήτηση, μα και τη μεθοδική μελέτη των παιδαγωγικών προβλημάτων. (Άλλωστε, η θεωρητική αντιμετώπιση των παιδαγωγικών θεμάτων είναι άχρηστη αν δεν πλησιάζει την ουσία τους και την πρακτική τους αντιμετώπιση, και προς αυτή τη γραμμή ωθούν και οι μελέτες του βιβλίου.)

Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Χ Α Ρ ΙΤ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ : Τ α π α ιδ ιά τ η ς Χ ε λ ιδ ό ν α ς .

Αθήνα, Καστανιώτης, 1983. Σελ. 121.

ΜΙΑ έκπληξη στο χώρο του νεότερου μυθιστορήματος είναι το βιβλίο τούτο του Διονύση Χαριτόπουλου. Με μια πρισματική δομή, μέσα από τις αφηγήσεις πέντε αδερφών (με τελείως διαφοροποιούμενους χαρακτήρες), αναστηλώνει τη διαδρομή μιας οικογένειας στα τελευταία πενήντα χρόνια και μαζί δίνει υπαινικτικά την εικόνα των ιστορικών συμβάντων του τόπου. Έτσι, πετυχαίνεται -με χαρακτηριστική λιτότητα- ένα πραγματικά σύνθετο έργο, με τους τρεις αλλεπάλληλους και συχνά αλληλοσυγκρουόμενους κύκλους (ατομικός -οικογενειακός-ευρύτερα κοινωνικός) και την εξέλιξή τους, ενώ παράλληλα παραμένει ακέραιο το αναγνωστικό ενδιαφέρον. Σημαντικό βιβλίο. ΦΩΝΤΑ ΚΟ Ν ΔΥΑΗ : Ο γ ε ίτ ο ν α ς Η ρ ό σ τρ α το ς .

Αθήνα, Θεωρία, 1983. Σελ. 148.

Ο «Γείτονας Ηρόστρατος» (πρωτοεκδόθηκε το 1965) ήταν ένα βίαιο σχεδόν χτύπημα, τότε, στον καθιερωμένο τρόπο γραφής, με το πήδημα του λόγου, τη φαινομενική του ασυνέπεια που υπηρετεί ένα

58/οδηγος αμφισβητείται από κανέναν κινημα­ τογραφόφιλο. Μόνο που ο κινημα­ τογραφόφιλος Κρακάουερ, με το πείσμα του να κρατιέται μακριά απ’ τα γοητευτικά φορμαλιστικά προ­ βλήματα που βάζει η περίτεχνη και πολύπλοκη κινηματογραφική δομή προς όφελος της «ύλης», ξεχνά να πει πως η όποια αξία του μεγάλου Χίτσκοκ δεν είναι πρόβλημα «περιε­ χομένου» αλλά πρόβλημα «μορφής», που γεννά ένα περιεχόμενο το οποίο έχει περισσότερη σχέση με τη φαινο­ μενολογία παρά με το θετικισμό. Βέβαια, ο κινηματογράφος προσκολλάται απ’ τη φύση του στην επι­ φάνεια των πραγμάτων, όπως, σω­ στά λέει ο Κρ. Αλλά αυτό συνηγορεί μάλλον υπέρ της φαινομενολογικής άποψης του Μπαζέν παρά υπέρ της θετικιστικής άποψης του Κρακά­ ουερ, που όντας θετικιστική παρα­ πλανά ευκολότερα με τον «υλισμό» της. Ο «υλιστής» Κρ., μάλιστα, φτάνει στο σημείο να πει πως η τέχνη στον κινηματογράφο είναι αντιδραστική επειδή συμβολίζει (η τέχνη) την ολό­ τητα, που έτσι επιχειρεί να διαιωνίσει την ύπαρξη δοξασιών που «κα­ λύπτουν» τη φυσική πραγματικότη­ τα. Ο κατά Κρακάουερ κινηματο­ γράφος μπορεί να οριστεί σαν ένα μέσο άριστα εξοπλισμένο για να πραγματοποιήσει την απελευθέρωση της φυσικής πραγματικότητας -ε ν ­ νοείται απ’ τα δεσμό της ιδεολογίας. Για να γίνει πραγματοποιήσιμο αυ­ τό το μεγάλο απελευθερωτικό πρό­ γραμμα, πρέπει ο κινηματογράφος να απαλλαγεί απ’ την αφαιρετικότητα, που δεν είναι δική του δουλειά.

Βέβαια, το 1960 που πρωτοκυκλοφόρησε το βιβλίο, ο Γκοντάρ ήταν στα πρώτα του βήματα, ο Γιάντσο άγνωστος και ο Στράουμπ ετοιμαζό­ ταν για το σάλτο του. Αν γνώριζε έστω μόνο αυτούς τους κινηματο­ γραφιστές ο Κρακάουερ, πιθανώς να μην έιιενε τόσο πεισματικά προσκολλημένος στον μη-ιδεολογικοποιημένο ρεαλισμό, που το πρότυπό του είναι ο προ πολλού πεθαμένος ιταλικός νεορεαλισμός. Αν τους γνώριζε δεν θα εκστομούσε το πα­ ρακάτω τρομερό και φοβερό, που ηχεί σαν μήνυμα αδελφοσύνης δια της κινηματογραφικής ιδεολογικής ουδετερότητας: «Αν ξεχάσουμε προς στιγμήν τα πιστεύω, τους ιδεολογι­ κούς σκοπούς, τα μακρόπνοα εγχει­ ρήματα κλπ., θ’ απομείνουν οι λύ­ πες και οι χαρές, οι τσακωμοί και οι γιορτές, οι ανάγκες και οι προσπά­ θειες που χαρακτηρίζουν το καθη­ μερινό γαϊτανάκι της ζωής». Με τούτη την. άκριτη δήλωση πί­ στης στον πιο άκριτο λαϊκισμό, ο Κρακάουερ όχι μόνο υποσκάπτει την τεράστια και καθ’ όλα αξιοσέβαστη προσπάθειά του να εντοπίσει την κινηματογραφικότητα στη φω­ τογραφικότητα, πράγμα που αποτε­ λεί μια σπουδαία συνεισφορά στην κινηματογραφική θεωρία -κι αυτό άσχετα με τη δική μας απόρριψηαλλά και αποκαλύπτει τα βαθύτερα κίνητρά του γι’ αυτό το εγχείρημα, που αποτελεί έργο ζωής: τα μικρο­ πράγματα της μικροζωής είναι αυτά που δίνουν νόημα στη ζωή. Κανείς μικροαστός δεν θα διαφωνούσε με τούτη τη σμίκρυνση της ζωής στα μι­

ΑΒΕΕΕΑ BAR σπευσιπηου 15 * κολιονακι · 7228639

κρά μέτρα του μικροαστικού μυα­ λού, που προσπαθεί να τα στριμώξει όλα μέσα στη «φωτογένεια της' αθλιότητας» για να νιώσει εν πλήρη αθλιότητι σπουδαίος. Αυτό, ακρι­ βώς, είναι το «πρόγραμμα» όλων των λαϊκιστών, που δεν θα πάψουν να θαυμάζουν το ταπεινό και το ασήμαντο, γιατί δεν είναι σε θέση να έχουν κάποια σχέση με κάτι πιο σοβαρό και πιο κοπιαστικό. Βέ­ βαια, περιττό να πούμε πως τούτη η άποψη είναι καταφάνερα χριστιανι­ κής καταγωγής. Γιατί ο χριστιανι­ σμός, τούτη η κατά Νίτσε λαίλαπα που κατέστρεψε τα πάντα, είναι αυ­ τός που επέβαλε τη λατρεία του μι­ κρού και του ασήμαντου, κρατών­ τας έτσι τον κόσμο μόνιμα καθηλω­ μένο στη μικρότητα και την ασημαντότητα. Ο Κρακάουερ δεν είναι υλιστής, είναι χριστιανός. Μόνο που ο χρι­ στιανισμός του είναι ντροπαλός και ως εκ τούτου αδήλωτος. Δικαίωμά του, βέβαια. Αλλά και δικαίωμά μας να τον απορρίπτουμε, κατ’ αρ­ χήν σαν χριστιανό. Φυσικά, δεν τον απορρίπτουμε καθόλου σαν μελετητή. Και σεβόμα­ στε απόλυτα την τεράστια πνευματι­ κή του προσπάθεια να δημιουργήσει μια κινηματογραφική θεωρία, που όσο δογματική κι αν είναι έχει ένα κολοσσιαίο ενδιαφέρον για το μελε­ τητή του κινηματογράφου. Η έκδο­ ση, συνεπώς, του βιβλίου στα ελλη­ νικά είναι μια προσφορά όχι μόνο για το φίλο του κινηματογράφου αλ­ λά και για όσους δεν περιορίζουν τα ενδιαφέροντά τους στην κατά κανό­ να αποβλακωτική κινηματογραφοφιλία, την τόσο επικίνδυνη για την πνευματική υγεία. Η μετάφραση απ’ το Δημοσθένη Κούρτοβικ αυτού του ογκώδους και δύσκολου αισθητικοφιλοσοφικού. συγγράμματος είναι ένας πραγματι­ κός άθλος, για τον οποίο αξίζει τα πιο ειλικρινή συγχαρητήρια. Κά­ ποια λάθη στη φωνητική απόδοση ονομάτων είναι εντελώς αμελητέα κοντά στον όγκο της δουλειάς που είχε να διεκπεραιώσει. Όσο για τις εκδόσεις «Κάλβος», που πήραν τα οικονομικά ρίσκα ενός αντιοικονομικού εγχειρήματος, το μόνο που θα μπορούσαμε να πούμε είναι να συνεχίσουν και στο μέλλον την πολύ παλιά τους προσπάθεια για τη δη­ μιουργία κινηματογραφικής παι­ δείας στην Ελλάδα. ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΑΦΑΗΛΙΔΗΣ

οδηγος/59

μια ανορθόδοξη ποιητική σταδιοδρομία Τ ΑΚ Η ΚΑ ΡΒΕΛ Η : Η μνήμη μισο­ φέγγαρο. Αθήνα, Γνώση, 1983. Σ ελ. 49.

«Η μνήμη μισοφέγγαρο»,. που κυκλοφόρησε πρόσφατα, είναι η πέμπτη ποιητική συλλογή του Τάκη Καρβέλη. Πριν απ’ αυτήν ο Καρβέλης είχε εκδώσει τα «Σήματα» το 1956, την «Κατάθεση» το 1966, τη «Μετάφαση» το 1972 και τη «Γραφή παρανόμων» το 1977. Λογικά θα περίμενε κανείς «Η μνήμη μισοφέγγαρο» ν’ αποτελεί τον τελευταίο σταθμό μιας εξελικτικής πορείας η οποία άρχισε με τα «Σήματα» και συνεχίστηκε ομαλά με τις επόμενες συλλογές. Εν τούτοις η ποιητική σταδιοδρομία του Καρβέλη δεν υπήρξε ομαλή, ούτε λογικά συνεπής. Τα «Σήματα» αίφνης είναι από πολλές πλευ­ ρές έξω από την τροχιά της κατοπινής πορείας του ποιητή. Τίποτε παράξενο ωστόσο αν κρί­ νουμε από τον τρόπο που σταδιο­ δρόμησαν και άλλοι ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, στην οποία ανήκει ο Καρβέλης. Ο Αναγνωστάκης π.χ. παρουσιάστηκε σχηματισμένος από την πρώτη του ποιητική συλλογή κι έκλεισε τον κύκλο του πρόωρα. Ό Αλεξάν­ δρου, μετά από μια πρώτη ανώριμη εμφάνιση, μας έδωσε με το δεύτερο βιβλίο του τον καλύτερο εαυτό του. Ο Παπαδίτσας, αφού ολοκληρώθη­ κε ως ποιητής, παρουσιάστηκε από το έβδομο βιβλίο του και μετά ριζι­ κά διαφοροποιημένος. Ο Σινόπουλος μόλις με το δέκατο βιβλίο του, τον «Νεκρόδειπνο», κατάφερε να αρθρώσει δραστικό ποιητικό λόγο. Ο Κατσαρός κι ο Καρούζος ακο­ λούθησαν μια διαδρομή με απροσ­ δόκητες μεταπτώσεις κλπ. Ο καθέ­ νας δηλαδή και μια λίγο πολύ ανορθόδοξη πορεία· κάτι συνηθι­ σμένο με τους ποιητές. Όπως είπα παραπάνω, η πρώτη συλλογή του

Καρβέλη, τα «Σήματα», δεν αποτε­ λεί την αφετηρία της κατοπινής του εξέλιξης. Το δεύτερο βιβλίο του, η «Κατάθεση», είναι μάλλον ένα νέο ξεκίνημα παρά μια συνέχεια. Ας δούμε όμως πιο συγκεκριμένα τι συνέβηκε. Τα «Σήματα» βγήκαν από την εμπειρία του εμφύλιου πολέμου. Ο Καρβέλης γνώρισε τον εμφύλιο ως στρατευμένος, την περίοδο του δεύτερου αντάρτικου, πάνω στα βουνά της Κόνιτσας. Μολαταύτα, ως περιεχόμενο τα «Σήματα» είναι μάλλον ερωτικά ποιήματα. Για την ακρίβεια αποτελούν μια δοκιμασία στέρησης, έρωτα κι «ενεδρεύοντος» θανάτου. Ενώ πίσω απ’ αυτά διαφαίνεται το δράμα της πρώτης με­ ταπολεμικής γενιάς, το δράμα δη­ λαδή των χαμένων προσδοκιών της: «Ο ήλιος που αγαπήσαμε / ναυάγησε στ' ανοιχτά της δύσης.» ή «Τώρα που χάνεστε μ ες στην αοριστία της νύχτας, /θυμηθείτε τις χώρες του ορίζοντα, /που κάποτε σε

διαφορετικό ειρμό. Και τώρα, 18 χρόνια μετά, στη δεύτερη έκδοσή τους, τα διηγήματα του, που συμπληρώνονται με άλλα τέσσερα νεότερα, μπορεί να έχασαν τον πρωτοπόρο χαρακτήρα τους, διατηρούν όμως αναλλοίωτο το βαθύτερο ενδιαφέρον τους, με τη διερεύνηση του ψυχικού βάραθρου που επιχειρούν. Μ ΑΚ Η Π ΑΝΩ ΡΙΟ Υ: Η κ α τα σ τρ ο φ ή . Αθήνα, Δωδώνη. Σελ. 75.

ΠΑΡΟΛΟ που πέρασαν αρκετοί μήνες από την κυκλοφορία του, θα ήταν άδικο να μη συζητηθεί τούτο το βιβλίο, που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για τον τρόπο σχηματοποίησης των σκέψεων μέσα από λέξεις. Τα διηγήματά του, γραμμένα σε διάφορες εποχές, αποτελούν ένα σφιχτό σύνολο καταγραφής του ανθρώπινου όντος απέναντι στη μοίρα του -με καθοριστικό τον απώτερο συμβολισμό του χθες και του σήμερα, του εδώ και του παντού. Και καταλήγοντας σε μια «κραυγή» υπαρξιακής υπέρβασης, οδηγούν πίσω στο ίχνος της ζωικής καταγωγής του είδους.

I. ΒΑΣΙΛΕΙΟ Υ: Σ τη Σ ικ ε λ ία - Α ν α ζ η τ ώ ν τ α ς τ η Μ ε γ ά λ η Ε λ λ ά δ α . Αθήνα, Εστία, 1983. Σελ. 208.

Η «ταξιδιωτική» λογοτεχνία έχει μια δική της μαγεία και ένα δικό της κοινό, ακόμη και τώρα που ο κόσμος έγινε πολύ πιο μικρός και ευκολογνώριστος (είτε τον τριγυρνά κανείς πραγματικά είτε τον μαθαίνει μέσα από τους δίαυλους της σύγχρονης τεχνολογίας, τον κινηματογράφο, την τηλεόραση κλπ.). Και.ο I. Βασιλείου -με τα προηγούμενα βιβλία τουαποτελεί ίσως τον κυριότερο σημερινό εκπρόσωπο του χώρου, που τον υπηρετεί και

60/οδηγος αισθητή υποχώρηση. Η θαλερή, υποβλητική και ακριβόλογη έκ­ φραση των «Σημάτων» εδώ δίνει τη θέση της σ’ ένα λόγο που παρου­ σιάζει φανερά σημάδια συμφόρη­ σης. Πρόκειται, συγκριτικά με τα «Σήματα», για ένα λόγο πιο γενικό και αφηρημένο και ταυτόχρονα πιο ερμητικό: «Πάσχω από έλλειψη σνντανισμούΙτων φυγοκέντρων δυ­ νάμεων της μνήμης.ΙΜε των στίχων τα οστεώδη δ άκτυλ α/πασχίζω να δώσω μορφή στα πυρέσσοντα αισθήματά μου. /Ανάμεσα από χιλιά­ δες πρόσωπα!αναζητώ το καινούρ­ γιο πρόσωπό μου».

Τύχης Καρβέλι]ς τελλάρα με τριανταφυλλένια από­ χρωση!ζωγράφιζαν τη μοναξιά μας.» Η βιωματική ένταση των

«Σημάτων» αποδίνεται με τόση εκ­ φραστική ευφορία, ώστε τα ποιή­ ματα αυτά ν’ αποτελούν ήδη μια κατάκτηση και να συνθέτουν μια σαφή ποιητική φυσιογνωμία. Δέκα χρόνια μετά τα «Σήματα» ο Καρβέλης έβγαλε την «Κατάθεση». Πέρα από τα λίγα ερωτικά ποιήμα­ τα που κάπως θυμίζουν τα «Σήμα­ τα», τα υπόλοιπα, που αποτελούν το κυρίως σώμα του βιβλίου, δια­ φέρουν, τόσο τεχνικά, όσο και από άποψη περιεχομένου και έκφρα­ σης. Αναφορικά με την τεχνική, παρατηρούμε μια απόκλιση προς τον ολιγόστιχο, επιγραμματικό τύ­ πο ποιήματος. Ως προς το περιεχό­ μενο, εκεί που στα «Σήματα» είχα­ με μια έντονη εμπειρία, στην «Κα­ τάθεση» κυριαρχεί ο προβληματι­ σμός. Προβληματισμός που έχει ως αντικείμενο το καθημαγμένο πρό­ σωπο της μεταπολεμικής-μετεμφύλιας ζωής. Τα κείμενα της «Κατά­ θεσης» αποπνέουν κοινωνική α­ σφυξία κι ο ποιητής φαίνεται σα να μην ξέρει από πού να πιαστεί. Το νόημα της δικής του ζωής έχει χαθεί κάπου εκεί στα χρόνια της αντίστασης και τώρα μοιάζει σα να ψελλίζει ανώφελα λόγια. Μέσα σ’ όλα αυτά ωστόσο «κι η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται». Το κλίμα της «Κατάθεσης» ως ποιητικό υλικό εί­ ναι αυτό που τροφοδότησε τη λεγά­ μενη «ποίηση της ήττας». «Η ποιη­ τική ιδέα» όμως στον Καρβέλη δεν υπήρξε ιδιαίτερα δραστική την πε­ ρίοδο αυτή. Η «Κατάθεση» μέσα στο συνολικό έργο του ποιητή ση­ μειώνει από ποιοτική άποψη μια

Η «Μετάφαση» κυκλοφόρησε το 1972, δηλαδή έξι χρόνια ύστερα από την «Κατάθεση». Για όσους παρακολουθούσαν την ποιητική προσπάθεια του Καρβέλη από κον­ τά, η νέα συλλογή φάνηκε σαν ένα οριστικό σταμάτημά του στο πρό­ βλημα που αποτελούσε από άποψη περιεχομένου και μορφής η «Κατά­ θεση». Πραγματικά, τα ολιγόστιχα ποιήματα της «Μετάφασης» ήταν ουσιαστικά μια συνεπής προέκταση του προηγούμενου βιβλίου. Από­ λυτα; Θα έλεγα απόλυτα αν τώρα δεν είχα υπόψη μου τις επόμενες συλλογές του Καρβέλη. Τότε, όταν πρωτοδιάβασα τα ποιήματα της «Μετάφασης», δεν μπόρεσα να διακρίνω ότι μερικά από αυτά προοιώνιζαν τη «Γραφή παρανό­ μων» και «Τη μνήμη μισοφέγγαρο». Αργότερα κατάλαβα ότι το ποίημα π.χ. που παραθέτω παρακάτω ση­ μείωνε την απαρχή μιας αργοπορημένης ποιητικής αναγέννησης: «Εί­

απλώς αυτό που θα μπορούσε ήδη να .συμβεί με την «Κατάθεση». Αποκαθιστά ένα δραστικό διάλογο ανάμεσα στο δραματικό παρελθόν και στην αδήριτη πραγματικότητα του παρόντος. Ο διάλογος αυτός, όντας βιωματικής υφής, έχει ως συ­ νέπεια να επιδρά στο επίπεδο της έκφρασης αποσυμφορητικά. Έτσι, στη «Γραφή παρανόμων» η έκφρα­ ση λύνεται, γίνεται πιο ειδική και συγκεκριμένη, αποδίνοντας κυρίως πράγματα και όχι γενικές καταστά­ σεις ή σκέψεις. Φαινομενικά η με­ τατόπιση που έγινε από την «Κα­ τάθεση» ώς τη «Γραφή παρανό­ μων» είναι πολύ μικρή, από αισθη­ τική άποψη ωστόσο έχει κεφαλαιώ­ δη σημασία: «Οι δρόμοι είναι σαν τους τυφλούς/τους δίνεις κάθε φ ο­ ρά και κάτι απ ’ τη ζωή σου/κι αυ­ τοί στέκουν μπροστά σουΐσιωπηλοί κι αθέατοι στην ερημιά τους.ΓΟσο το φως τους λούζει/κι οι νέοι τιτιβί­ ζουν μες στα μπαρίμε κρεμασμένα τα όνειρα/στων κοριτσιών τα μάτια/νιώθουν σαν τα πουλιά.ΙΜ ες στο σκοτάδι όμως τα χάνουν/δεν εμπιστεύονται κανένα.! Η νύχτα επωάζει της καινούργιας μέρας!την αναπόφευχτη άρνηση και λησμονιά».

«Η μνήμη μισοφέγγαρο» χωρίζε­ ται σε τρία μέρη, τα οποία επιγρά­ φονται κατά σειρά: «Η μνήμη μισο­ φέγγαρο», «Ο ταχυδακτυλουργός του χρόνου» και «Η αθέατη πλευ­ ρά». Το πρώτο μέρος απαρτίζεται από λίγα ολιγόστιχα ποιήματα, ενώ τον κορμό του βιβλίου τον αποτε­ λούν τα άλλα δύο μέρη με ποιήμα­ ναι καιρός που συνηθίσαμε στις τα αστιχούργητα, δηλαδή πεζολοπυρκαϊές.Ι Α ν ένα σπίτι πάρει φω- . γικά. Η διαίρεση του βιβλίου, κα­ τιά/ή αν κάποιος στην απελπισία θώς και οι ονομασίες των μερών του!αποφασίσει να πυρποληθείΙκι του, δε νομίζω ότι διασπούν την ακόμη αν περάσει από μπροστά ενότητά του ώστε να χρειάζεται να μας/σα νοικοκύρης φρόνιμος ντασυζητηθεί τμηματικά. Ολόκληρό το βατζής ή ρουφιάνος/φέρνουμε τό βιβλίο συνεχίζει την ανοδική τρο­ ’να χέρι στην καρδιάΙτο άλλο στη χιά της «Γραφής παρανόμων». σκαντάλη/κ’ έτσι περνάμε τη ζωή Όπως κι εκεί έτσι κι εδώ, ό,τι μας». προέχει είναι ο δραστικός διάλογος Αλήθεια, ποιος να τό ’λεγε πως παρελθόντος-παρόντος. Πώς γίνε­ έπειτα από είκοσι ολόκληρα χρόνια ται ο διάλογος αυτός; Από την από τη δημοσίευση του πρώτου του ανάγνωση των ποιημάτων γίνεται βιβλίου, ένας ποιητής της πρώτης φανερό ότι αναφέρονται σε μια μεταπολεμικής γενιάς θα ήταν δυ­ ζωή κομμένη στα δυο: ένα τμήμα νατό να παρουσιαστεί εσωτερικά της το παρελθόν κι ένα το παρόν. ανανεωμένος. Η «Γραφή παρανό­ Στη συγκεκριμένη περίπτωση πα­ μων», που εκδόθηκε το 1977, δεν ρελθόν σημαίνει κατοχή και αντί­ αποκαθιστά τη χαμένη συνέχεια με σταση. Ενώ παρόν σημαίνει κυρίως τα «Σήματα». Το πρώτο βιβλίο του σώμα με αισθήσεις και μικροπεριΚαρβέλη φαίνεται πως αποτέλεσε στατικά στα πλαίσια της σύγχρονης οριστικά μια κλειστή υπόθεση. Η εποχής. Όσοι δε ζήσαμε ενεργά «Γραφή παρανόμων» πραγματώνει την κατοχή και την αντίσταση, λό­

οδηγος/61 γω ηλικίας, βλέπουμε με κάποια απορία όσο και ζηλότυπο θαυμα­ σμό όσα έγιναν τότε. Γεγονός είνάι πάντως ότι η πρώτη μεταπολεμική γενιά, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, έχει σφραγιστεί από τα χρόνια εκείνα. Ήταν άραγε μια στιγμή η οποία έδειξε στους νέους ανθρώ­ πους αυτού του τόπου το μέτρο των δυνατοτήτων τους; Ή ήταν απλώς μια στιγμή έντονης δράσης που γέμιζε τις καρδιές με τις πιο ξέφρενες προσδοκίες για το μέλ­ λον; Στην περίπτωση του Καρβέλη, όπως και σ’ άλλους μεταπολεμι­ κούς ποιητές, αυτή η διαζευκτική διαστολή δε φαίνεται να έχει βάση, γιατί λανθάνουν στα ποιήματά του κι οι δύο εκδοχές. Έτσι στο συγκε­ κριμένο έργο του το παρελθόν απο­ τελεί μέτρο για τις μεταγενέστερες εμπειρίες του και αίτημα για μια πληρέστερη ζωή. Υπάρχει μ’ άλλα λόγια «Στη μνήμη μισοφέγγαρο» ένα παρελθόν που λειτουργεί σαν ποιοτικό κριτήριο για τα περιστα­ τικά και τις προσδοκίες του παρόν­ τος. Πρόκειται για τη λειτουργία της έμμεσης μνήμης που δίνει στο παρόν τον δραστικό χαρακτήρα του. Χωρίς αυτή τη μνήμη το πα­ ρόν θα έμενε ουσιαστικά δίχως έρ­ μα κι ανάλογα χωρίς δικό του ειδι­ κό βάρος. Μιλώντας σχηματικά θα έλεγα ότι το παρόν δίνει την ύλη στον ποιητικό λόγο του Καρβέλη και το παρελθόν την ενέργεια. Το παρόν από μόνο του δεν έχει αυτο­ δυναμία, αλλά και το παρελθόν χωρίς το παρόν θα συγκροτούσε απλές αναμνήσεις. Παραθέτω τώρα

δύο ποιήματα στα οποία οι δυο εκ­ φάνσεις του παρελθόντος που προανάφερα είναι αντίστοιχα αρ­ κετά ευδιάκριτες: «Κοιτώντας, τ’ ανύποπτα πρόσωπα των επι-Ιγόνων ανακαλώ το πάθος της φωνής που σέρ-Ινονταν στις καθημερινές κου­ βέντες τους καιΙτα. ολονύχτια ξεφαντώματά, τους. Τους έζησα!κά­ ποτε στα μαρμαρένια αλώνια τους είδα τα/μάτια τους κοίταξα βαθιά κι ένιωσα το τρόμε-/ρό παίξιμο ανάμεσα στο φως και στο σκοτάδι. //Περιμένω νά ’ρθει στ’ αυτιά μ ου η φωνή/που θ ’ ανταλλάξει την προσ­ δοκία με τη βε-Ιβαιότητα. Περιμέ­ νω να περάσει και σήμερα/η γλυκιά ώρα του απογεύματος. Α ν περά­ σει,/μπορώ να σας βλέπω και να με βλέπετε. Αν/όμως αφήσω τα π ράγ­ ματα να πάρουν το δρό-Ιμο τους και γίνω πάλι απόψε πολλαπ λάσ ιο­ ί στη ς αισθημάτων, τότε μικρόν και ου Θεω-Ιρείτε με».

Υπάρχουν όμως και ποιήματα όπου η συμμετοχή του παρελθόντος δεν είναι φανερή. Πρόκειται για τα ποιήματα εκείνα στα οποία κυ­ ριαρχεί η αίσθηση του παρόντος. Αλλά και σ’ αυτές τις περιπτώσεις που το παρελθόν δε μετέχει άμεσα στον ποιητικό λόγο αποτελεί το αθέατο βάθρο του: «Κυριακάτικο πρωινό. Δ ε ν είναι η μουσική /που σήμερα επιμένει όσο η ακαθόριστη προσ-Ιδοκία πως κάτι κυοφορείται εν αγνοία σου. /Με τη μουσική θα μπορούσες να μετατρέψεις/την ερη­ μ ιά του δρόμου σε τοπίο οργιαστικών/εκρήξεων. Χω ρίς τη μουσική θα πεις αυτό!είναι ένα μικρό δωμά-

τώρα πιστά, και τον διευρύνει μάλιστα, καθώς, με αφορμή τον τόπο, επιχειρεί κι ένα άλλο ταξίδι, στο χρόνο...

ΓΙΑΝ ΝΗ ΚΑΤΡΗ: Η α λ ή θ ε ια ε ίν α ι το φ ω ς π ο υ κ α ίε ι. Αθήνα, Καστανιώτης, 1983. Σελ.

285.

ΓΙΑΝΝΗΣ Κάτρης, σαν δημοσιογράφος και σαν δημόσιο πρόσωπο, έχει δώσει απτά δείγματα έντιμου αγωνιστή, που δεν διστάζει να εκφράσει αυτό που πιστεύει, και ακόμη περισσότερο: να πολεμήσει δυναμικά υπερασπίζοντάς το. Και μια τέτοια μαρτυρία θαρραλέας φωνής αποτελεί και τούτο το βιβλίο, που περιλαμβάνει -σε συνέχεια άλλων αντίστοιχων που κυκλοφόρησαν πάλι μέσα στο 1983- άρθρα του δημοσιευμένα στον τύπο πριν και μετά τις τελευταίες εξελίξεις, με απόψεις, ερμηνείες πολιτικές και θέσεις. Ο

Μ ΑΡΙΟ Μ ΑΝ Α ΚΟ ΡΝ ΤΑ : Γ ια μ ια σ ύ γ χ ρ ο νη π α ιδ α γ ω γ ικ ή . Μετ.

Μυρσίνη Ζορμπά. Αθήνα, Οδυσσέας, 1983. Σελ. 173.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ Σολωμού 12, τηλ. 36.25.677 Γύρω στα 1935, ο Πωλ ντε Κρουΐφ, που δημοσιογραφούσε πάνω σε επιστημονικά θέματα, σήκωσε αληθινή σταυροφορία. Έβαλε για σκοπό του να πλατύ­ νει τη διάδοση της προληπτικής ιατρικής.

350 δρχ.

ΜΙΑ διερεύνηση της μαρξιστικής παιδαγωγικής (με την έννοια της κατ’ ευθείαν άντλησης από τα κείμενα του Μαρξ κατευθύνσεων και ερμηνειών και όχι από τη θεωρητική και πρακτική του σύγχρονου υπαρκτού σοσιαλισμού) περιλαμβάνει η μελέτη του Ιταλού Μανακόρντα, γραμμένη την εποχή που πρωτοδιαμορφώνονται οι τάσεις του ευρωκομουνισμού (1966). Έτσι, εκτός από το ενδιαφέρον αυτού καθαυτού

62/οδηγος

n o ξενοδοχείου κι αυτόςΙένας έρη­ μος δρόμος».

φέγγαρο» προσγειώνεται στα πράγματα: «Με τα τζιτζίκια ο χρό­

Βέβαια, όλα αυτά, οι τρόποι με τους οποίους η έμμεση μνήμη χρω­ ματίζει το παρόν, δε συνεπάγονται απαραίτητα ποιητικό αποτέλεσμα χωρίς οργανικό και εμπράγματο λόγο. Ο διάλογος, μ’ άλλα λόγια, παρελθόντος-παρόντος δε θά ’χε αισθητικό αντίκρισμα αν δεν αποδινόταν με εκφραστική επάρκεια. Ο Καρβέλης όμως δε σκηνοθετεί έναν κάποιο ποιητικό λόγο. Αντί­ θετα μιλάει ανυπόκριτα. Η «Κατά­ θεση» κι η «Μετάφαση» υστερούν απέναντι στη «Γραφή παρανόμων» και «Στη μνήμη μισοφέγγαρο» επειδή εκεί προέχει ο προβληματι­ σμός και η διανοητική διατύπωση, ενώ στα δυο τελευταία βιβλία προέχει το βίωμα και η ομόλογη έκφρασή του. Ο αφηρημένος λόγος της «Κατάθεσης» «Στη μνήμη μισο­

νος χάνεται μες στην!αμφίβολη δια­ φ άνεια τον καλοκαιρινού πρωί-/ νού, γίνεται θαλασσινό κοχύλι, όπου μπορείς/ν' ακούσεις ήχους παράξενους π ου σβήνουν σ’Ιένα σι­ γα λό αξεδιάλυτο μουρμονρητό. Με τα/τζιτζίκια ζητάς έναν καθρέφτη, έστω αυτόν/τον απέραντο καθρέ­ φτη της θάλασσας, να ρί-Ιξεις π έ­ τρα βαριά και να τη δεις να κατεβαίνει/στο βυθό και πίσω της ν ’ αφήνει αφρούς, κύ-Ικλονς που απλώ νουν ασταμάτητα στην επι-Ι φάνεια. Τότε η αλήθεια θά ’ρθει μπροστά σου/ολόσωμη: σ’ όλη σου τη ζωή έριχνες πέτρες/στο βυθό που άφηναν γύρω σου κύκλους ατέ-Ιλειωτονς».

Η ποιητική σταδιοδρομία του Καρβέλη υπήρξε ασφαλώς απροσ­ δόκητη. Μετά από ένα πρώτο αξιό­

λογο βιβλίο ακολούθησε η κάμψη. Κι έπειτα με αρκετή καθυστέρηση μας έδωσε τον ωριμότερο και πλη­ ρέστερο εαυτό του. Θα έλεγα ωστόσο πως όταν έχουμε να κάνου­ με με ποιητές, καλύτερα να ξεχνού­ με το πώς θά ’πρεπε να εξελιχτεί το έργο τους και πώς όχι. Η περίπτω­ ση του Καρβέλη, όπως από άλλη άποψη του Παυλόπουλου και του Κωσταβάρα, δείχνει πως η ποίηση της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς δεν έχει κλείσει τελεσίδικα τον κύ­ κλο της. Κι αυτό θα πρέπει να κά­ νει προσεκτικούς όσους ασχολούν­ ται κριτικά με τα ποιητικά μας πράγματα. Σήμερα μάλιστα που μια ολόκληρη στρατιά νεότερων κατακλύζει την αγορά με υπέρογ­ κες ποσότητες στίχων χωρίς αξιό­ λογο ποιητικό λόγο. Γ. ΑΡΑΓΗΣ

σκοτεινό εγχειρίδιο μελλοντολογίας Λ ΙΑ Σ ΜΕΓΑΛΟΥ-ΣΕΦΕΡ1ΑΔΗ: Τα 92 συρτάρια. Αθήνα, Εξάντας, 1983. Σελ. 85.

Εκτιμώντας το μικρό αυτό αφήγημα της Αίας Μεγάλου-Σεφεριάδη ως μια πικρή και εκ βαθέων σαρκαστική σάτιρα η οποία δεν συνιστά τίποτα περισσότερο παρά μια ψευδαισθητική παρέμβαση στην εποχή μας, ένα καυτό παραμιλητό για μοναχικούς οραματιστές, αναλογίζομαι ότι τα λογοτεχνικά έργα ή γράφονται πολύ πιο νω­ ρίς από την ώρα που το κοινό θα τα αποδεχθεί ή οι δημιουργοί τους, πορευόμενοι πάντα στην αμετάκλητη μοναξιά τους, δεν θέ­ λουν να εννοήσουν εκείνες τις επιλογές που θα οδηγήσουν πολύ πιο γρήγορα το κοινό σε επαφές άμεσες με το έργο και τα πιστεύω τους. Πέρα όμως απ’ αυτό, κάθε επιλογή -και μιλάμε πάντα για επιλογές στη γραφή και την έκφραση- είναι προϋπόθεση ενός συγκεκριμένου στόχου, ενός μηνύματος στο οποίο αποβλέπει ο συγγραφέας. Κάτω

από μια τέτοια πεποίθηση πρέπει να δικαιώσουμε τη Λ.Μ.-Σ. για το είδος του λογοτεχνικού έργου και το ύφος που χρησιμοποίησε, γρά­ φοντας τα «92 συρτάρια», αφού στόχος της ή, τουλάχιστον, ένας

από τους στόχους της ήταν, κατά την άποψή μας πάντα, η έκφραση της βαθιάς απογοήτευσης ή και της αηδίας ακόμα για μια κοινωνία ανθρωποφαγική και αλλοπρόσαλλη, που δοξάζει το σκότος των ημερών μας με τον εκφυλισμό κάθε ιδέας, με τη φθορά κάθε αισθήματος. Εδώ ο φθαρτός κόσμος είναι συ­ νάρτηση του φθαρτού και ίσως φθαρμένου πνεύματος. Από την άλλη μεριά, όμως, στόχος της ήταν να δείξει ότι η αισιοδοξία για την επιβίωση των αξιών δεν πρέπει να χαθεί, ότι οι ονειροπόλοι και οι πάσχοντες χρειάζονται ανά πάσα στιγμή το κουράγιο για να συνεχί-

οδηγος/63

Αία Μεγάλον-Σεφεριάόη

σουν να στηρίζουν τον κόσμο στην κυρτωμένη ράχη τους. Αναπόφευκτα, λοιπόν, η Λ.Μ.Σ. οδηγήθηκε στην υπερρεαλιστική παραβολή. Ο μύθος των «92 συρταριών» στηρίζεται στα παλιά συ­ στήματα σκέψης για την κατανόη­ ση του κόσμου. Το καλό και το κα­ κό, το δίκαιο και το άδικο, το φως και το σκοτάδι, οι από αρχαίων εποχών γενικά αντιθέσεις είναι οι ιδέες και οι χειρονομίες που τρο­ φοδοτούν την όλη εξέλιξη του αφη­ γήματος. Ιδέες που κατακερματί­ ζονται με την υποκειμενική αντίλη­ ψη και την κατάχρηση και οδηγούν στην αντίθετή τους έννοια. Τα 92 συρτάρια ή άλλως τα 92 στοιχεία της ύλης, είναι τόσο οι αμεσότερες προσπελάσεις, όσο και οι πιο ακαριάίες αποκοπές από τη ζωή, διαμέσου των μέχρι τώρα γνωστών μορφών της ύλης. Μικρές νύξεις γνωσιολογίας και εσχατολογικές απόπειρες. Φιλοσοφικά σχή­ ματα εν παρενθέσει για να στηρί­ ξουν το μύθο και τα γενεσιουργικά του κύτταρα. Ο «χάρτης με τα ορά­ ματα» είναι το πιο συχνό σημείο αναφοράς, ο επαναλαμβανόμενος σπόνδυλος στη ραχοκοκαλιά του αφηγήματος. Τι είναι τα οράματα και πιος ο ρόλος τους; Τίποτα πε­ ρισσότερο από ό,τι η ίδια η ιστορία διδάσκει. Ότι, δηλαδή, συνιστούν τη μοναδική αναγκαιότητα της ζωής και την προϋπόθεση κάθε τραγωδίας. Οι οραματιστές οδη­ γούνται πάντα στην,πυρά, ενώ τα ίδια τα οράματα δεν παύουν να εί­ ναι η διαρκής πυρά. Ο στόμφος και η χρήση των εικό­ νων του αίματος δίνουν ένα κείμε­ νο κάτω από το οποίο αναλογίζεσαι συχνά αν κρύβεται ο Ιωάννης της Αποκάλυψης ή ο Ντε Σαντ των Σοδόμων, σε ρόλους σκοτεινών υποβολέων. Ο άνθρωπος απογυ­ μνωμένος από κάθε είδους αρετή

πορεύεται προς την προδοσία της ίδιας της πίστης του, ενώ τα αισθή­ ματα που υποτίθεται ότι συνοδεύ­ ουν κάθε πνευματική του ανέλιξη δίνουν την εντύπωση ότι δρουν ως μικροί αυταρχικοί δαίμονες, αυθύ­ παρκτα και ανεξάρτητα από κάθε είδους συλλογιστική και νομοτέ­ λεια. Μέσα σε όλα αυτά επαναλαμβά­ νεται με μικρές διαφορές κάθε φο­ ρά ο συμβολισμός του αρχαίου μύ­ θου: ο πολιτισμός που εξακολουθεί να γεννιέται μέσα από μια διαρκώς αιμορραγούσα μήτρα και οι γεννή­ τορες που εξακολουθούν ακόμα να τρώνε τα ίδια τα παιδιά τους. Τελικά, όλο αυτό το πολύ αίμα του κειμένου, οι θάνατοι, οι φόνοι, οι λεηλασίες και γενικά η έξαρση κάθε αγριότητας και βαρβαρότη­ τας περνούν κάτω από τα μάτια μας χωρίς κανένα ρίγος, χωρίς κα­ μιά συγκίνηση. Σ’ αυτό δεν φταίει μόνο η ψυχρή γλώσσα του υπερ­ ρεαλιστικού απόλυτου, αλλά και η κορεσμένη μας πραγματικότητα. Όλα τα γεγονότα που περιγράφονται στο βιβλίο δεν είναι παρά η ίδια η εικόνα της σύγχρονης ή έστω της αμέσως προσεχούς πραγματι­ κότητας, της ίδιας πάντα εικόνας, αλλά δοσμένης από πολλούς παρα­ μορφωτικούς καθρέφτες. Η Λ.Μ.-Σ. γνωρίζει πλέον τα μυστικά της γλώσσας καί το γεγο­ νός αυτό της επιτρέπει και επιτυγ­ χάνει μιαν αυστηρή συμπύκνωση του λόγου της, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που μερικές φορές εγγίζει τα όρια μιας σκληρής έκφρασης, εις βάρος της ηχητικής και της γλαφυρότητας, αλλά όλα αυτά είναι ενσυνείδητα. Λέω ενσυνείδητα, γιατί με τον τρόπο αυτό κατορθώ­ νει και περνά κάποια άλλα, επιμελώς κρυμμένα, μηνύματα, όπως, αν δεν κάνω λάθος, την αμφισβήτηση των αξιών, που στηρίζουν το αν­ δροκρατικό σύστημα. Τελειώνοντας θα ήθελα να ση­ μειώσω ότι ενώ στις 88 σελίδες του βιβλίου υπάρχουν 13 σελίδες με ει­ κόνες (μαζί με τα εξώφυλλα) δεν είδα πουθενά μια πληροφορία για την προέλευσή τους. Όσο για τα διδάγματα, νομίζω ότι μπορούμε να αρκεστούμε στο συμπυκνωμένο νόημα της λέξης «εμείς», όσο και αν τα ίδια τα γε­ γονότα μας καταμαρτυρούν την τό­ σο επισφαλή της θέση. ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

του περιεχομένου του βιβλίου, κεντρίζεται το ενδιαφέρον για την παρακολούθηση της εξέλιξης της νεομαρξιστικής σκέψης σ’ έναν τομέα καθρέφτη της συνολικότερης πολιτικής αντίληψης. Λ ο ν ίς Μ π ο υ ν ιο ν έλ .

Επιμέλεια: Τασούλα Καραϊσκάκη. Αθήνα, Αιγόκερως, 1983. Σελ.

95.

ΜΙΑ καινούρια σειρά με εκδόσεις γύρω από τον κινηματογράφο εγκαινιάστηκε, με το πρώτο της βιβλίο αφιερωμένο στον μεγάλο Μπουνιουέλ. Η προσωπικότητα και το έργο του δίνονται με δύο επιλεγμένα κείμενα (ένα του ίδιου και ένα -ανυπόγραφοεργοβιογραφικό) και τη φιλμογραφία του σκηνοθέτη, αποτελώντας; ένα πρώτο υλικό βαθύτερης γνωριμίας για τον κινηματογραφόφιλο · αναγνώστη. Και μαζί αποτελώντας έναν «οδηγό» που διευκολύνει τη -δύσκολη οπωσδήποτε- σχέση του θεατή με το δημιουργό και τα δημιουργήματά του. Λ Ο Υ ΙΣ ΡΑΘΙΟ Ν ΕΡΟ : Ο ι φ ιλ ο σ ο φ ί ε ς τ ο ν u n d er g ro u n d . Μετ. Ν ίκος Κωνσταντάς. Αθήνα, Οόυσσέας, 1983. Σελ. 183.

ΑΠΟ τις πιο σημαντικές εκφράσεις της επαναστατημένης σκέψης του καιρού μας είναι οι ολίγον «αναρχοαυτόνομες» περιθωριακές φιλοσοφικές θεωρήσεις, συχνά βασισμένες σε παμπάλαια ανατολικά φιλοσοφικά οικοδομήματα, που αντιπαρατίθενται στην επικρατούσα αιτιοκρατία. Και ο συγγραφέας εδώ δίνει ακριβώς μια εικόνα από τις διάφορες «σχολές», με τα βασικά τους σημεία και τις

64/οδηγος

ημερολόγιο ενός ταξιδιού Μ Α Τ Ο Υ Λ Α Σ X . Σ Κ Α Λ ΤΣ Α : Κοι­ νωνική ζωή και δημόσιοι χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στην Α θήνα τον 19ου αιώνα. Θεσσαλο­ νίκη, 1983. Σελ. 704.

Πριν από πολλά χρόνια οι Αθηναίοι τραγουδούσαν με καμάρι: «Λόντρα, Παρίσι, Νιου Γιόρκ, Βουδαπέστη, Βιέννη, / Μπρος στην Αθήνα καμιά σας, καμιά σας δεν βγαίνει.:.» «...στην οικοδομική αναρχία, στο κυκλοφοριακό χάος, στην^έλλειψη πράσινου και δη­ μόσιων χώρων, στο καθημερινό άγχος, στην απρόσωπη ζωή κλπ., κλπ....», θα μπορούσε να συμπληρώσει πεζά και δημοσιογραφικά κάποιος σήμερα. Αλλά πότε και πώς η Αθήνα πέταξε μακριά το γαλάζιο της φόρεμα και ντύθηκε στα γκρίζα; Άδηλον! Φέτος η άγνωστη αυτή πόλη κλεί­ νει 150 ολόκληρα χρόνια σαν πρω­ τεύουσα του νεοελληνικού κρά­ τους, και όμως κανείς δεν ενδια­ φέρθηκε μέχρι σήμερα να καταγρά­ ψει τα επεισόδια της πολυκύμαντης πορείας της, που ώς ένα μεγάλο βαθμό ταυτίζεται με την περιπέτεια της Ελλάδας του τελευταίου ενάμιση αιώνα. Για τον ιστορικό, τον αρχιτέκτο­ να, τον πολεοδόμο, γενικά τον οποιοδήποτε επίδοξο μελετητή, η συλλογή στοιχείων σχετικών με την Αθήνα παρουσιάζεται σαν ένα εγ­ χείρημα χιμαιρικό αλλά και εξαιρε­ τικά ριψοκίνδυνο. Το πλουσιότατο υλικό που ώρα με την ώρα και χρό­ νο με το χρόνο η Αθήνα έχει κατα­ θέσει φύρδην-μίγδην στην αχανή τράπεζα των ιστορικών επενδύ­ σεων που την αφορούν, απειλεί κά­ θε στιγμή να καταπιεί, σαν άλλη Χάρυβδις, και τον πιο ηρωικό με­ λετητή. Και, σίγουρα, η αναζήτηση του υλικού αυτού, η επισήμανσή του σε εφημερίδες, σε περιοδικά, σε μυθιστορήματα, σε μελέτες, σε αρχεία, σε απομνημονεύματα, σε καρτ-ποστάλ, κι όπου αλλού μπο­ ρεί κανείς να φανταστεί, η αξιολό­

γησή του, η ταξινόμηση του, η κω­ δικοποίησή του, όλα αυτά είναι τα­ ξίδια όχι λιγότερο γοητευτικά από τις περιπέτειες του Μάρκο Πόλο, ούτε και λιγότερο χρήσιμα. Έπα­ θλο για τους ταξιδευτές είναι πάν­ τα η γνώση: Εκεί ήταν η γνώση της μπαρούτης, εδώ θα είναι η γνώση της Αθήνας. Η μελέτη της Ματούλας Σκαλτσά είναι λοιπόν, πριν από οτιδήποτε άλλο, το ημερολόγιο ενός ταξιδιού που έπρεπε να είχε αρχίσει να γρά­ φεται εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Στον πρόλογο επισημαίνονται οι σταθμοί του ταξιδιού: Μουσείο της πόλεως των Αθηνών, Ελληνικό Λο­ γοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Μουσείο Μπενάκη, αρχείο ελληνι­ κών νεοκλασικών κτιρίων στην Εμ­ πορική Τράπεζα Ελλάδος, Σύλλο­ γος Αθηναίων, Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων, Μουσείο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εται­ ρίας, Εθνική Πινακοθήκη, Θεατρι­ κό Μουσείο, Μπενάκειος Βιβλιο­ θήκη, Βιβλιοθήκη της Βουλής, Η.Σ.Α.Π., Department of Prints and Drawings του British Museum, Institute of Classical Studies και Se­ nate House του London University,

Cabinet des Estampes της Bibliotheque Nationale de Paris, καθώς και τα αρχεία μιας σειράς αιωνό­ βιων αθηναϊκών επιχειρήσεων, από τη σοκολατοποιία Παυλίδη μέχρι τη βιομηχανία τσιμέντων «Ηρα­ κλής». Παραθέτω έτσι μονότονα όλα τα παραπάνω ονόματα μόνο και μόνο για να τονίσω πάλι πόσο άγνωστη μας είναι αυτή η πόλη: Πόσα μουσεία και πόσα αρχεία σχετικά με την πόλη του γνωρίζει ο Αθηναίος; Ο τίτλος της μελέτης δηλώνει και το αντικείμενό της. Ωστόσο χρειά­ ζεται να ειπωθεί αμέσως ότι «η με­ λέτη αυτή ξεκίνησε σαν παραπλη­ ρωματική μιας άλλης, που βρισκό­ ταν σε εξέλιξη στα πλαίσια των ερευνητικών προγραμμάτων της Έδρας Κτιριολογίας το 1974, και η οποία αφορούσε την ανίχνευση των καταβολών του σημερινού ζητήμα­ τος της ελληνικής κατοικίας στην Αθήνα του 19ου αιώνα. Η παρού­ σα θα επιχειρούσε νά συμπληρώσει την εικόνα, ασχολούμενη με τους δημόσιους χώρους κοινωνικών συ­ ναθροίσεων, στην ίδια πόλη και εποχή, δηλαδή με ένα σημαντικό μέρος του οικιστικού εξοπλισμού». Εκείνη η άλλη μελέτη εγκαταλείφθηκε, το γεγονός αυτό όμως δεν επηρέασε την αυτάρκεια της μελέτης' της Ματούλας Σκαλτσά. Η μελέτη ασχολείται με την κοι­ νωνική ζωή της Αθήνας σε σχέση: α) με τη γενικότερη οικονομικοπολιτική και κοινωνική ιστορία της Ελλάδας, και β) με τον κτισμένο

οδηγος/65

χώρο. Το ίδιο ισχύει και για άλλους Πρόθεσή της ήταν να «διερευνηχώρους, όπως τα κουρεία και τα θούν κάποιες από τις τελευταίες μπακάλικα, όπου τον 19ο αιώνα συνέπειες και απολήξεις ιστορικών «μαζεύονται οι κατώτερες τάξεις» διεργασιών, όπως είναι ο δομημέ­ και όπου «οι ανθρώπινες σχέσεις νος χώρος». Διερεύνηση ιστορικών συσφίγγονται, η ανθρώπινη επικοι­ διεργασιών γιατί «κάθε γνώση, η νωνία προωθείται». οποία φωτίζει τις απαρχές γέννη­ Η παρατήρηση αυτή, πέρα από σης προβλημάτων και συνθηκών την αξία που έχει από μόνη της, που ακόμη ισχύουν, είναι σημαντι- ' σημαίνει επίσης απλά ότι οι πληρο­ κή για την κατανόηση και τη σωστή φορίες που δίνονται στη μελέτη στάση απέναντι τους». αφορούν μια τοπογραφία δομημέ­ Πρόθεση της μελέτης είναι λοι­ νου χώρου πολύ πλατύτερη από πόν στην ουσία να συμβάλει στη εκείνη που περιμένει να βρει ο σύγ­ μεγάλη συζήτηση που τα τελευταία χρονος αναγνώστης, σύμφωνα με χρόνια έχει ανοίξει, σχετικά με τα τις παραστάσεις που δέχεται βιώσημερινά ασφυκτικά προβλήματα νοντας καθημερινά τη σημερινή της Αθήνας. πόλη. Προτού φτάσουμε στον τρόπο Η μελέτη χωρίζεται σε τρία μέρη ταξινόμησης του υλικού χρειάζεται «με βάση τρεις ιστορικές χρονικές να επισημάνουμε κάτι που φαίνε­ περιόδους». Η πρώτη αρχίζει το ται κοινός τόπος, αλλά δεν είναι.

1834, χρονολογία της μεταφοράς Ο σημερινός ρυθμός παραγωγής της πρωτεύουσας στην Αθήνα, και και κατανάλωσης, η διεύρυνση των τελειώνει το 1862, χρονιά εκθρόνιμέσων μαζικής ενημέρωσης και η σης του Όθωνα. Η δεύτερη φτάνει εισβολή τους στις περιοχές της μέχρι το 1880, τελευταία χρονιά της ιδιωτικής ζωής, καθώς και μια σει­ κυβέρνησης Κουμουνδούρου. Το ρά ακόμα άλλοι παράγοντες, έχουν 1881 η Ελλάδα αποκτά νέο πρωθυ­ διαφοροποιήσει την ψυχολογία του πουργό, τον Τρικούπη, και μια νέα σύγχρονου αστού (του κατοίκου επαρχία, τη Θεσσαλία. Η τρίτη αυ­ του άστεως) και έχουν μεταβάλει τή περίοδος φτάνει μέχρι το 1910, σε ιδιωτικές υποθέσεις πολλές λει­ χρονιά που κλείνει την πρώτη δε­ τουργίες που τον 19ο αιώνα ήταν καετία του 20ού αιώνα. Η επανά­ ακόμα δημόσιες. σταση του Γουδί είναι μόλις ενός Μια μελέτη για τους δημόσιους , έτους. χώρους κοινωνικών συναθροίσεων Στην εισαγωγή της μελέτης πα­ σήμερα δεν θα συμπεριλάμβανε, ρουσιάζονται συνοπτικά τα επιμέγια παράδειγμα, τα φαρμακεία. ρους κεφάλαια των τριών αυτών Παραθέτω μια παράγραφο που βα­ μερών. σίζεται σε πληροφορίες από το βι­ Το κάθε μέρος χωρίζεται σε τρία βλίο του Εντμόντ Αμπού «Η Ελλά­ κεφάλαια: 1) Ιστορικοπολιτικά γε­ δα του Όθωνος»: γονότα - Κοινωνικοοικονομική κα­ «Στα φαρμακεία συγκεντρώνον­ τάσταση, 2) Κοινωνική ζωή στους ται “κυρίως οι καλοστεκούμενοι δημόσιους χώρους, 3) Χώροι κοι­ άνθρωποι και η αφρόκρεμα της νωνικών συναθροίσεων. αστικής τάξης”, γιατροί με λογοτε­ Στα δύο πρώτα κεφάλαια παρέ­ χνική φλέβα ή φιλολογικά ενδιαφέ­ χονται τα απαραίτητα στοιχεία για ροντα, όλοι δε με πολιτικές ανησυ­ την κατανόηση της χρονικής περιό­ χίες. Ο όρος εξάλλου ιατροφιλόσο­ δου στην οποία αναφέρονται: οι­ φος είναι απόδειξη της άλλης ενα­ κονομικά και πολιτικά χαρακτηρι­ σχόλησης των γιατρών. Έτσι τα στικά της περιόδου και γενικότερη φαρμακεία αποβαίνουν “έδρες φι­ ένταξή τους στο διεθνές οικονομι­ λολογικών και επιστημονικών συλ­ κό και πολιτικό πλαίσιο· οικονομι­ λόγων... μικρά κοινοβούλια”. κά στοιχεία της καθημερινής ζωής Ύστερα ο φαρμακοποιός, ιδιοκτή­ στην Αθήνα, σαν απόληξη του οιτης του καταστήματος, ανήκει κι κονομικοπολιτικού πλαισίου στο αυτός στην “αφρόκρεμα της αστι­ επίπεδο των δημόσιων έργων, των κής τάξης”, γεγονός καθοριστικό συγκοινωνιακών μέσων και της για τον κόσμο που θα διαβεί το κα­ αξίας των παρεχόμενων υπηρεσιών τώφλι χωρίς να τον οδηγεί πραγμα­ τους, των μισθών, των ημερομι­ τικά και μόνο η ανάγκη της πρωτο­ σθίων, των τιμών γης, των ενοι­ γενούς λειτουργίας του φαρμακεί- κίων, του γενικότερου κόστους ζωής, της οικοδομικής δραστηριό-

απολήξεις τους, σε μια πρόσκληση για διαφοροποίηση των κατεστημένων αντιδράσεων: απέναντι τους και μια πρόταση I για μεταστροφή της εκ των προτέρων απόρριψής τους τουλάχιστον σε σκεπτικισμό.

ΑΡΓΥΡΩ Σ Κ Α Ρ ΥΜ Π Α Κ Α ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗ : Α σ π ρ ο χ εν τή μ α τ α κ ο φ τ ά . Αθήνα, 1983.

Σελ. 90.

.

I

ΕΝΑ λεύκωμα με -προσωπικάIσχέδια για κεντήματα (όπως |τούτο της Αργυρώς ,Καρύμπακα-Νεγρεπόντη), που ^φέρνουν στη μνήμη τη μαστοριά και το μεράκι άλλων εποχών, έχει μια ιδιάζουσα σημασία, πέρα κι απ’ την πρακτική του σκοπιμότητα. Γιατί δείχνει μια συνέχεια της παραδοσιακής χειροτεχνικής, μετά το πέρασμά της από την αναγκαιότητα στην επιλεγμένη διέξοδο δημιουργικότητας. Και γίνεται | ίόργανο της συνειδητοποίησης της εκ νέου ανακάλυψης των απλών αισθητικών αξιών, που χάθηκαν από την αμφίβολη μεταχείριση... (Και μια παρατήρηση έλλειψης: Το λεύκωμα δεν έχει επεξηγηματικά κείμενα, . μειονεκτώντας στο πρακτικό μέρος.)

ΛΟΥΚΑ Χ ΡΙΣΤΟ Φ ΙΔΗ : Ο φ ιλ ο λ ο γ ι κ ό ς π ε ρ ιο δ ικ ό ς τ ύ π ο ς (1 890-1919).

Αθήνα, Μ πάυρον, 1983. Σελ. 94.

ΣΕ μια σειρά από επιφυλλίδες της εποχής (1919), που αμέσως

66/οδηγος

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Μόλις κυκλοφόρησαν • ΕΡΙΚ ΣΑΛΤΣΜΑΝ: Εισαγωγή στή μουσική τοΰ 20ου αιώνα. (Μετάφραση: Γ. Ζερβός).

* ΚΡΙΣΤΟΦΕΡ ΣΜΩΛ: Μουσική, κοινωνία, παιδεία. (Μετάφραση: Μ. Γρηγορίου).

’Επίσης κυκλοφορούν.

9

Φ

9

θ 9

θ

9

ΙΓΚΟΡ ΣΤΡΑΒΙΝΣΚΥ: Μουσική ποιητική. ΑΑΡΩΝ ΚΟΠΛΑΝΤ: Μουσική καί φαντασία. ΤΖΩΝ ΜΠΛΑΚΙΝΓΚ: Ή έκφραση τής ανθρώπινης μουσικότητας, ΟΤΤΟ ΚΑΡΟΛΥ: Εισαγωγή στή μουσική. ΝΤΙΜΙΤΡΙ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ: Μαρτυρία. ΑΜΑΡΑΝΤΟΣ ΑΜΑΡΑΝΤΙΔΗΣ: Τό Τονικό μουσικό σύστημα. ΛΗΟΣΜΙΘ: Σημειώσεις γιά τή φύση τής μουσικής. εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Μαυρομιχάλη 9. ’Αθήνα 10679 Τηλ. 3639962 - 3607744

V

___ _

/

τητας στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα· όρια της πόλης· στοιχεία για τον γενικότερο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα και την όψη της πόλης· στρωματογραφική σύνθεση του αθηναϊκού πληθυσμού. Με τα στοιχεία αυτού του τελευ­ ταίου σημείου ασχολείται ιδιαιτέ­ ρως το δεύτερο κεφάλαιο. Εδώ «στοιχεία ειδικότερα παρμένα από άλλες ιστορικές εργασίες, η γενικό­ τερη οικονομία, οι μισθοί και τα ημερομίσθια, το κόστος των παρε­ χόμενων υπηρεσιών και προϊόντων στους δημόσιους χώρους, οι ιδιαι­ τερότητες της κοινωνικής ζωής, οδήγησαν στον εντοπισμό τριών κοινωνικών στρωμάτων στη σύνθε­ ση του αθηναϊκού πληθυσμού, και, στη συνέχεια, στην αναλυτική πα­ ρουσίαση των ομάδων που συγκρο­ τούσαν αυτά τα στρώματα». Μετά τα στοιχεία που δίνονται στα δύο πρώτα κεφάλαια, στο τρί­ το κεφάλαιο εξετάζονται πλέον όλες οι κατηγορίες των δημόσιων χώρων ξεχωριστά. «Εξετάζονται πρώτα τα γενικά ή ειδικά χαρακτη­ ριστικά της κατηγορίας στη συγκε­ κριμένη περίοδο, ακολουθούν πλη­ ροφορίες για τους χρήστες, μετά εντοπίζονται στην πόλη είτε η κα­ τηγορία γενικά είτε, στην περίπτω­ ση που υπάρχουν ακριβή στοιχεία, καθένας από τους συγκεκριμένους χώρους χωριστά, στη συνέχεια γί­ νεται αναφορά στις λειτουργίες που εκεί συμβαίνουν, στα προϊόντα που διαθέτονται και την αξία των παρεχόμενων υπηρεσιών γενικά και τέλος περιγράφεται ο χώρος από άποψη αρχιτεκτονικής σύνθε­ σης, μορφολογίας και εξοπλι­ σμού.» Για τη μελέτη έχουν χρησιμο­ ποιηθεί 443 πηγές που αναφέρονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε γενικά ή επιμέρους θέματα σχετικά με την Αθήνα. Η βιβλιογραφία αυτή έχει κωδικοποιηθεί για τις ανάγκες της μελέ­ της, αλλά με έναν τρόπο απλό, που την καθιστά εύχρηστη και απαραί­ τητη για κάθε μελλοντικό μελετητή. Η βιβλιογραφία συμπληρώνεται με 212 τίτλους πηγών που «περιέ­ χουν στοιχεία σχετικά με το θέμα τα οποία όμως δεν κρίθηκε σκόπι­ μο να χρησιμοποιηθούν επιπροσθέ­ τους για τη μελέτη αυτή». Η μελέτη εκτυλίσσεται εν είδει διηγήσεως αλλά πάντοτε τεκμηριω­ μένη βάσει των κωδικοποιημένων

πηγών. Κάθε φράση, συχνά κάθε λέξη, παραπέμπει σε ένα ή πε­ ρισσότερα κώδικά σήματα της βι­ βλιογραφίας (πρόσημο, αύξων αριθμός τίτλου, αριθμός σελίδας). Η διήγηση αυτή καταλαμβάνει σταθερά τις δεξιές σελίδες του βι­ βλίου. Στις αριστερές σελίδες καταχωρούνται πληροφορίες εν είδει υποσημειώσεων, οι οποίες μπορεί να ανήκουν στη φωτογραφική τεκ­ μηρίωση, και τότε σηματοδοτούνται με έναν αύξοντα αριθμό, ή μπορεί να είναι αποσπάσματα αυ­ τούσια από τις πρωτογενείς γρα­ πτές πηγές, οπότε σηματοδοτούνται με έναν ιδιαίτερο αύξοντα αριθμό, διαφορετικό από εκείνον του φωτογραφικού υλικού. Οι φω­ τογραφικές και γραπτές αυτές μαρ­ τυρίες των αριστερών σελίδων βα­ δίζουν παράλληλα, σχολιάζουν, τεκμηριώνουν και εμπλουτίζουν τις δεξιές σελίδες, χαρίζοντας στη με­ λέτη μια τελείως ιδιαίτερη «πατίνα» χρόνου. Φυσικά και αυτές εί­ ναι σηματοδοτημένες με τα κώδικά σήματα της βιβλιογραφίας. Ένα ποσοστό 8,7% της μελέτης ασχολείται με την οργάνωση του υλικού (Πρόλογος - Περιεχόμενα Εισαγωγή - Βιβλιογραφία), ένα τε­ ράστιο ποσοστό 89% παρουσιάζει το υλικό, και τέλος ένα μικρό πο­ σοστό 2,3% της μελέτης ασχολείται με την εξαγωγή συμπερασμάτων και το σχολιασμό των γεγονότων. Η δυσανάλογη αυτή κατανομή των σελίδων κατά ομάδες θεμάτων, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τα συμπεράσματα βγαίνουν σε έναν τόνο κοντράστ, άσπρου-μαύρου, καλού-κακού, δίνουν την εντύπω­ ση σ’ αυτόν που θα ρίξει μια πρό­ χειρη ματιά στο βιβλίο ότι η μελέτη δεν έχει άποψη. Η εντύπωση αυτή είναι απατηλή και διαλύεται με ένα δεύτερο, πιο εξεταστικό βλέμμα, που ανακαλύ­ πτει ότι κάτω από το πρώτο επίπε­ δο ανάγνωσης του υλικού, μέσα από τις σχολαστικά επιλεγμένες παραπομπές και τις εύστοχες ση­ μειώσεις διακρίνεται σαφώς μια αυστηρά προκαθορισμένη γραμμή πλεύσης, φαίνεται ξεκάθαρα ότι η επιλογή αυτή εξυπηρετεί μια συγ­ κεκριμένη λογική και αποτελεί τον αγωγό μέσω του οποίου κυρίως διοχετεύεται στον αναγνώστη η άποψη της μελέτης, που δεν είναι ούτε απλή ούτε ασπρόμαυρη. ΠΕΤΡΟΣ ΛΕΚΑΠΗΝΟΣ

οδηγος/67

η δομική ανάλυση όργανο έρευνας Π ΙΕΡ Β ΙΝ Τ ΑΛ -Ν Α ΚΕ: Ο μα ύρος κυνηγός. Μετ. Γιάγκος Ανόρεάδης - Π έπη Ρ ηγοπούλον. Αθήνα, Νέα Σ ύνορα, 1983. Σελ. 468.

Μια πειραματική ανάγνωση του «Μαύρου κυνηγού» του Πιερ Βιντάλ-Νακέ θα αναγκαζόταν απαρχής να αναφερθεί σε μια «θεωρία χώρου», αφηρημένη εξ ορισμού.1 Υπάρχει, όμως, στην πραγματικότητα κάποια ανάγνωση πέρα από την πειραματική; Και σε μια τέτοια ανάγνωση δεν θα επιβαλλόταν, με κάποια από τις υπόγειες διεργασίες του κειμένου -κάθε, ίσως, κειμένου-, η ίδια αυτή «θεωρία του χώρου»; Αν θα ενέδιδα σε μια γραμμική πα­ ράσταση του επιχειρήματος, που, είναι κάθε ένα από τα δοκίμια του βιβλίου του Βιντάλ-Νακέ, θα ση­ μείωνα δύο σημεία αντιτιθέμενα, απ’ όπου βέλη που ορίζουν τη ρο­ πή θα στόχευαν το ένα το άλλο. Το σημείο συνάντησής τους θα ήταν το σημείο επαφής των περιφερειών δύο κύκλων, συνάμα το κέντρο ενός νέου. Στη θεωρία των συνό­ λων είναι γνωστές τέτοιου είδους παραστάσεις: ο νέος κύκλος μετέ­ χει του Α και του Β κι έχει ένα ολόδικό του τμήμα, μια τρίτη διά­ σταση που βγαίνει από την αλληλε­ πίδραση των άλλων δύο: Αυτή θα ήταν η φαντασιακή διάσταση, μια διάσταση που λίγοι ομολογούν ότι μπορεί να υπάρχει μέσα στο στεγα­ νό χώρο των ιστορικών γεγονότων. Χαρακτηριστικό των δύο ση­ μείων που τείνουν να συναντηθούν η συχνά απόλυτη ετερότήτά τους: γι’ αυτό ο συσχετισμός τους είναι

τελικά ένα μαγικό συμβάν. Κάπου ο συσχετισμός δοκιμάζει τη λογική μας: ποτέ δεν την αμφισβητεί, αλλά θέτει ένα ερωτηματικό σε τρόπους συλλογιστικής και πληροφοριοδότησης που την τροφοδότησαν κι ίσως συνεχίζουν να την τροφοδο­ τούν. Το βιβλίο του Π. Βιντάλ-Νακέ πραγματεύεται τον συσχετισμό ανάμεσα στις «μορφές σκέψης» και στις «μορφές κοινωνίας» στον ελ­ ληνικό κόσμο. Συνεχίζει μ’ αυτό τον τρόπο και προεκτείνει τη θεώ­ ρηση του R. Hertz,2 ο οποίος είναι, σύμφωνα με τον G. Ε. R. Lloyd,3 ο πρώτος που συνέδεσε ζεύγη αντι­ θέτων (όπως «δεξί χέρι»-«αριστερό χέρι», και αργότερα και άλλα ζεύ­ γη αντιθέτων στη φύση) με βασικές αξίες ή ιδανικά του πρωτόγονου ανθρώπου. Σε μια τέτοια θεώρηση τα ζεύγη αντιθέτων είναι σύμβολα που ανταποκρίνονται και σε μορ­ φές σκέψης (ο Lloyd μιλά για «reli­ gious polarity» στην πρώιμη ελληνι-

μετά κυκλοφόρησαν σε συγκροτημένο βιβλίο, ο Λουκάς Χριστοφίδης αποτιμά τα φιλολογικά περιοδικά που κυκλοφόρησαν από τη χρονιά που ξεκαθαρίζει το ύφος και η συνέχεια του είδους τους (το 1890, με την «Εστία») ώς τις μέρες του. Και παράλληλα δίνει το στίγμα των ανάλογων περιοδικών των Αιγυπτιωτών, θέμα που στάθηκε και η αφορμή για ολόκληρο το μελέτημα. (Άλλωστε, ολόκληρο το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στη «Σφίγγα» του Καίρου.) Και τώρα, 64 χρόνια μετά, το μελέτημα παραμένει διαφωτιστικό και αποκαλυπτικό.

Τ Α Σ Ο Υ ΒΟ Υ Ρ Ν Α: Τ ο ε λ λ η ν ικ ό 1848. Αθήνα, Α φ ο ί Τολίδη, 1983. Σελ.

131.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ιστορία έχει αρκετές πτυχές άγνωστες όχι μόνο στο ευρύτερο κοινό, αλλά ακόμη και στους πιο άμεσα ενδιαφερομένους. Και μια τέτοια πτυχή είναι τα γεγονότα του 1848, που παρουσιάζει και αναλύει τούτη η νεανική (του 1947) μελέτη του Τάσου Βουρνά. Με ερευνητικό και κριτικό βλέμμα αντιμετωπίζονται συγκεκριμένα η κατάσταση της οθωνικής Ελλάδας και οι αγώνες για κοινωνικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις, που πυροδοτήθηκαν από τις αντίστοιχες -επιτυχείςεξεγέρσεις της αστικής τάξης σε πλήθος ευρωπαϊκών χωρών. Πραγματικά αξιόλογο βιβλίο.

ΒΑΤΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

68/οδηγος

ζωή, διαπιστώνει στην ομηρική κή σκέψη) και φυσικά σε μορφές Ο δύσσεια τη συνύπαρξη στοιχείων κοινωνίας. θεϊκών και υπο-ανθρώπινων στις Γνωρίζουμε για τα ζεύγη αντιθέ­ αφηγήσεις που τοποθετούνται έξω των των προσωκρατικών, για τον από το τρίγωνο της «πραγματικό­ πίνακα αντιθέτων των πυθαγο­ τητας» Ιθάκη-Σπάρτη-Πύλος: δηλ. ρείων που μας παραδίδει ο Αρι­ στις αφηγήσεις των περιπλανήσεων στοτέλης (Μ εταφ . A 5 986α22 κ.ε.) του Οδυσσέα που οριοθετούνται και για τις θεωρίες περί αντιθέτων από την άφιξή του στη Φαιακία. που περιλαμβάνονται στα έργα του Αν στον Ησίοδο «χρυσούς αιών» Ιπποκράτη ή του ιπποκρατικού και αγριότητα είναι ασυμβίβαστα, corpus. Στον «Μαύρο κυνηγό» θα στην Οδύσσεια είναι συνδεδεμένα βρούμε αναφορές λίγο πολύ σε εφόσον συνδηλώνουν αυτό που δεν όλες αυτές τις πηγές, μα το επίκεν­ είναι ανθρώπινο. Η πολιτεία των τρο και το σημείο αναφοράς θα εί­ Φαιάκων είναι μια ουτοπική πολι­ ναι η πόλις. τεία, ένας παράδεισος φανταστικός «Ο ελληνικός πολιτισμός, με τον απ’ όπου ο ήρωας θα αναδυθεί μέ­ οποίο εδώ ασχολούμαι» -γράφειο σω του τελετουργικού του ύπνου Βιντάλ-Νακέ (σ. 26)- «αντιστοιχεί στον κόσμο του.4 Σ’ αυτή την ουτο­ στη γέννηση, την ανάπτυξη, την πική Σχερία ο χρόνος και ο χώρος ωριμότητα και την κρίση της πό­ έχουν ανασταλεί. λης, δηλαδή στην περίοδο ανάμεσα Στο «Χρόνο των θεών και χρόνο στο τέλος του μυκηναϊκού κόσμου των ανθρώπων» ο " Βιντάλ-Νακέ και τις αρχές του ελληνιστικού.» παρουσιάζει τη χρονική εμπειρία Ιστορικό πεδίο ευρύτατο και πολυ­ σύνθετο, αν αναλόγιστούμε τι προ­ των Ελλήνων μέσα από τα κείμενα βάλλει επάνω του ένα παρελθόν εν του Ησιόδου και του Ομήρου, των μέρει ιστορικό, εν μέρει μυθικό λυρικών και των ’τραγικών ποιη­ τών, των ιστορικών και τέλος του που επιβιώνει μεταλλαγμένο κι εξε­ Πλάτωνα. Χρόνος ευθύγραμμος ή λίσσεται μαζί του. κυκλικός, κοσμικός, μυθικός ή Ο «Μαύρος κυνηγός» χωρίζεται ιστορικός, αποτελεί πράγματι «για σε τέσσερα μέρη -αν εξαιρέσουμε το εισαγωγικό δοκίμιο «Ένας πο­ τον άνθρωπο-παρατηρητή» του λιτισμός του πολιτικού λόγου». Τα ομηρικού έργου -όπως γράφει ο Βιντάλ-Νακέ (σ. 78- μια «καθαρή μέρη αυτά είναι: I) Ο χώρος και ό σύγχυση» σε σχέση με την τάξη που . χρόνος, II) Οι νέοι, οι πολεμιστές, αποτελεί ο θεϊκός χρόνος: Ο ευθύ­ III) Οι γυναίκες, οι δούλοι, οι τε­ χνίτες, και IV) Η πόλις σα σκέψη γραμμος χρόνος της Θ εογονίας του και βίωμα. Μια πλούσια βιβλιο­ Ησιόδου γίνεται κυκλικός στο Έ ρ­ γραφία καλύπτει όλους τους τομείς γα και ημέραι, ενώ στους λυρικούς και τους τραγικούς ο ανθρώπινος που εξετάζονται στο βιβλίο αυτό: ιστορία, κοινωνιολογία, εθνολο­ κυκλικός χρόνος υποτάσσεται σ’ γία, φιλολογία, φιλοσοφία, μυθο­ ένα χρόνο που δεν είναι απλώς θεϊ­ κός, αλλά αυτός ο ίδιος θεός. Οι λογία, γλωσσολογία, αρχαιολογία, ίωνες φιλόσοφοι συνδέουν τον κυ­ κοινωνική ανθρωπολογία, πολιτι­ κλικό χρόνο με τον θεϊκό μέσα από κές επιστήμες κ.ά. Από τα μέρη που προαναφέραμε την έννοια του κοσμικού χρόνου, ενώ για τον Δημόκριτο (στον οποίο μόνο το πρώτο δεν έχει τίτλο που να αποκαλύπτει άμεσα και το πε­ «από μόνη της η έννοια της πολλα­ πλότητας των κόσμων αποκλείει ριεχόμενό του: οι τρεις μελέτες που έναν κυκλικό χρόνο», Βιντάλ-Νακέ περιλαμβάνονται σ’ αυτό («Θρη­ σκευτικές και μυθικές αξίες της γης σ. 85) ο χρόνος είναι «αγέννητος» και της θυσίας στην Οδύσσεια» - ' (Diels 69 (55), A 71). Με τους ιστο­ «Χρόνος των θεών και χρόνος των ρικούς εμφανίζεται και η διάκριση ανθρώπων» - «Ο Επαμεινώνδας «χρόνος μυθικός» και «χρόνος πυθαγόρειος ή το τακτικό πρόβλη­ ιστορικός», τα όριά της όμως δεν μα της δεξιάς και της αριστερής είναι σαφή και αμετακίνητα. Πα­ πτέρυγας» (μελέτη που γράφτηκε ράλληλα επιβιώνει κάποτε η έννοια σε συνεργασία με τον Ρ'. Leveque) του κυκλικού χρόνου (περισσότερο έχει η καθεμιά και δικό της στόχο. στον Θουκυδίδη παρά στον Ηρό­ Στην πρώτη, ξεκινώντας από την δοτο). Τέλος στον Πλάτωνα ο ησιόδεια αφήγηση περί «χρυσού γραμμικός χρόνος -που απολήγει -οώνα», εποχής κατά την οποία οι στη «συγχρονία των αντιθέτων»άνθρωποι ζουν μια σχεδόν θεϊκή είναι στην ουσία ο θάνατος του

χρόνου, ενώ ο κυκλικός χρόνος (χρόνος των εσχατολογικών μύ­ θων) είναι ένα πρότυπο χρόνου κο­ σμικού με τον οποίο συνδέεται άμεσα ο χρόνος των ανθρώπων της ιδανικής πολιτείας. Ο ιστορικός χρόνος υπάρχει, αλλά η τύχη που είναι βασικό στοιχείο του τον κα­ ταργεί ως τάξη. «Ο Επαμεινώνδας πυθαγόρειος» δεν είναι μια παραδοξολογία: η στρατηγική του Θηβαίου στρατηγού στα Λεύκτρα και τη Μαντίνεια -η επίθεση της λοξής φάλαγγας από το αριστερό κέρας, που ανέτρεψε την πάγια τακτική να ηγείται το δεξί κέρας των επίλεκτων μονάδων στη μάχη- φαίνεται πως έχει ερεί­ σματα φιλοσοφικά. Στη μελέτη αυτή διερευνάτάι η σχέση του Επα­ μεινώνδα με τους πυθαγορείους, και ιδιαίτερα τον Λύση και τον Φι­ λόλαο. Ο τελευταίος -αποκλίνοντας εν μέρει από τον ορθόδοξο πυθαγορισμό- φαίνεται να επηρέασε ιδιαίτερα τον Επαμεινώνδα, εφό­ σον δίδασκε τη σχετικότητα των αντιθέτων εννοιών του ύψους· και του βάθους και εμμέσως του δεξιού και του αριστερού. Η μελέτη αυτή, που έγραψε ο Βιντάλ-Νακέ μαζί με τον Ρ. Leveque, και που πραγμα-. τεύεται ουσιαστικά τη συμβολική λειτουργία του γεωμετρικού χώ­ ρου, κλείνει και το πρώτο μέρος του βιβλίου «Ο χώρος και ο χρό­ νος». «Οι νέοι, οι πολεμιστές» είναι μια ενότητα τριών δοκιμίων («Η παράδοση του αθηναίου οπλίτη» «Ο μαύρος κυνηγός και η καταγω­ γή της αθηναϊκής εφηβείας» - «Το ωμό, το παιδί στην Ελλάδα και το ψημένο») που έχουν σα στόχο να εξετάσουν την «πολεμική λειτουρ­ γία της πόλης». Δεχόμενος ότι «δεν είναι σαν πολεμιστής που ο πολίτης διοικεί την πόλη, είναι σαν πολίτης που ο Αθηναίος κάνει πόλεμο» (σ.

134) ο Βιντάλ-Νακέ διερευνά τη λειτουργικότητα του οπλιτικού θε­ σμού καθώς και του θεσμού της εφηβείας. Βασικό κείμενο-αφετηρία για τη χωρο-χρονίκή τοποθέτη­ ση και των δύο θεσμών καθώς και για την ειδικότερη σημασία τους είναι η Αθηναίω ν Πολιτεία του Αριστοτέλη. Η εφηβεία εντάσσεται έτσι στην ιστορία ως θεσμός πολι­ τικός -προετοιμασία του εφήβου για την ανάληψη του στρατιωτικού του ρόλου- ενώ στο μυθικό επίπε­ δο η εφηβεία συνδέεται με τελε­

οδηγος/69

τουργικές πρακτικές και συμβολι­ κές πράξεις μύησης που σώζονται μόνο στη διαδικασία ένταξης του δεκαεξαετούς νέου στη φρατρία. Σε αντίθεση προς τον οπλίτη (βα­ ριά οπλισμένο μαχητή της φάλαγ­ γας), ο έφηβος είναι ο ελαφρά οπλισμένος περίπολος που δρα στο περιθώριο της πόλης, με την οποία μόνο κατ’ εξαίρεση έρχεται σε επα­

φή·

Η διετής θητεία του δεν είναι πε­ ρίοδος απομόνωσης αλλά μια κα­ νονική στρατιωτική θητεία στη φρουρά. Για την εφηβεία ως αθη­ ναϊκό θεσμό του 4ου αιώνα δεν λει­ τουργεί σε όλες του τις λεπτομέ­ ρειες το μυθικό πρότυπο του «μαύ­ ρου κυνηγού», που, αντίθετα, λει­ τουργεί προσαρμοσμένο στις πολι­ τικές ανάγκες του σπαρτιατικού κράτους, στη σπαρτιατική κρυ­ πτέ ία. Οι νεαροί κρύπτες είναι πρώτ’ απ’ όλα οι «μαύροι κυνη­ γοί», τα θηράματα, βέβαια, είναι οι είλωτες. Δεν λείπουν, φυσικά, στην Αθήνα οι επιβιώσεις τελε­ τουργικών και μυητικών στοιχείων που συνδέονται με την εφηβεία και δηλώνουν την είσοδο του νέου ή της νέας στην κοινωνική ζωή των ενηλίκων (που είναι ο πόλεμος για τους άνδρες και ο γάμος για τις γυ­ ναίκες). Και εδώ θα βρούμε τα τρία είδη των ρόλων που καλείται να παίξει ο νέος ή η νέα στις ιε­ ρουργίες αυτές:5 φορμαλισμός, προσωπιδοφορία, αντιστροφή των ρόλων.6 Αν αυτά ισχύουν για τη μυθική παράδοση, η ιστορική πραγματικότητα του 4ου αι. δεν γνωρίζει έναν έφηβο «κρύπτη» αλ­ λά στην πραγματικότητα έναν προοπλίτη. Η εξέταση της καταγωγής και της λειτουργίας της αθηναϊκής εφηβείας κινήθηκε σε δύο επίπεδα: το μυθικό και το ιστορικό. Η εξέ­ ταση, όμως, της θέσης των δούλων, των γυναικών και των τεχνιτών, που γίνεται στο τρίτο κεφάλαιο του «Μαύρου κυνηγού», θα κινηθεί σε τρία: το ιστορικό, το μυθικό και το ουτοπικό, που -αντίθετα με τα άλ­ λα δυο- προβάλλεται στο μέλλον. Στο ερώτημα «Οι έλληνες δούλοι αποτελούσαν τάξη;» -που είναι και ο τίτλος του πρώτου δοκιμίου του κεφαλαίου αυτού- ο Βιντάλ-Νακέ δεν μπορεί να δώσει μια απάντηση πριν προβεί στην ουσιαστική διά­ κριση ανάμεσα σε δούλουςεμπόρευμα και είλωτες, δηλ. ανά­

μεσα σ’ ένα θεσμό της αθηναϊκής πόλης και σε μια ιδιοτυπία του σπαρτιατικού πολιτεύματος. Στην ιστορική ανάλυση που επιχειρεί μόνον οι είλωτες αποτελούν μία τά­ ξη με κοινά συμφέροντα και δυνα­ τότητα πολιτικών διεκδικήσεων. Στην Αθήνα τέτοιες διεκδικήσεις είναι αδιανόητες τόσο στο ιστορικό. όσο και στο μυθικό και τέλος και στο επίπεδο της ουτοπίας. Ο Αρι­ στοφάνης, που παρουσιάζει στη Λυαιστράτη την ουτοπία μιας γυναικοκρατίας, δεν θίγει την παρα­ δοσιακή θέση των δούλων ούτε και στην πολιτεία αυτή που αποτελεί στην πραγματικότητα την ανατρο­ πή της ίδιας της ιδέας της πόλης. Σ’ αυτό το «εντευκτήριο ανδρών» οι γυναίκες βρίσκονται μαζί με τους δούλους και τους ξένους στο περιθώριο. Αφού αναφερθεί σε μια ιδιαίτερη περίπτωση γυναικείας δουλείας στο δοκίμιό του «Οι αθά­ νατες σκλάβες της Αθηνάς Ιλιάδος», ο Βιντάλ-Νακέ θα προχωρή­ σει στη συστηματική εξέταση των σχέσεων «Δουλείας και γυναικοκρατίας στην παράδοση, το μύθο, την ουτοπία». Αν για τη δουλεία μπορεί να πει κατηγορηματικά πως «Κ ανένα κείμενο δεν υπαινίσσεται μια “πόλη δούλων” σε κάποια από τις περιοχές της Ελλάδας όπου ασκούνταν η καθαυτή λεγάμενη δουλεία, αυτή η δουλεία που τρο­ φοδοτούνταν από το εμπόριο» (σ.

286), η γυναικοκρατία στη μυθική κυρίως παράδοση καθώς και στην ουτοπία είναι κάτι το δυνατό. Αληθεύει, ωστόσο, πως στην Αθή­ να τέτοιο φαινόμενο δεν μαρτυρείται. Ο αποκλεισμός των γυναικών -στην κλασική Αθήνα δεν υπάρ­ χουν Αθηναίες πολίτιδες, αλλά σύ­ ζυγοι και κόρες Αθηναίων- ανάγε­ ται σε κάποιον μύθο που προσπα­ θεί να εξηγήσει την καταγωγή της ανδρικής δημοκρατίας. Παρ’ όλα αυτά, διαφορά μεταξύ δούλων και γυναικών υπάρχει, όπως μαρτυρεί με σαφήνεια το χωρίο του Αριστο­ τέλη Ποιητ. 1454α20: «καί γάρ γυ­ νή έστιν χρηστή καί δούλος, καίτοι γε ίσως τούτων τό μέν χείρον, τό δέ δλως φαΰλόν έστιν». Ο ίδιος ο Βιντάλ-Νακέ εξηγεί γιατί δίπλα στις άλλες δύο κατηγο­ ρίες που δρουν στο περιθώριο της πραγματικής πόλης, εξετάζει. και μια τρίτη κατηγορία, αυτή των τε­ χνιτών, που δρα κι αυτή στο περι­ θώριο της πλατωνικής, αυτή τη φο­

ρά, πόλης: Γράφει στη σελίδα 311: «τα πλατωνικά κείμενα... στην τε­ ράστια πλειοψηφία τους δεν περι­ γράφουν τον κόσμο των ιδεών αλ­ λά το δικό μας» («Μελέτη μιας αμ­ φισημίας: Οι τεχνίτες στην πλατω­ νική πόλη»). Τόσο στην Αθήνα του 5ου και 4ου αι. όσο και στην πόλη των πλατωνικών Νόμων οι τεχνίτες είναι μια κοινωνμιή ομάδα που δεν οργανώνεται ποτέ σαν πολιτική δύ­ ναμη. Η πολιτική δραστηριότητα απωθεί στο περιθώριο την τεχνική δραστηριότητα. «Οι ίδιοι άνθρω­ ποι», γράφει ο Βιντάλ-Νακέ, «που δουλεύουν πλάι πλάι στις σκαλω­ σιές του Ερεχθείου για έναν ίδιο μισθό (...) ξαναβρίσκονται τελειώ­ νοντας τη δουλειά, να είναι άλλοι πολίτες, άλλοι μέτοικοι και άλλοι, τέλος, δούλοι. Το πολιτικό επίπεδο χωρίζει αυτό που ενώνει το τεχνι­ κό» (σ. 331). Στον Πλάτωνα, βέ­ βαια, η περιθωριοποίηση των τε­ χνιτών είναι απόλυτη. Το παράδο­ ξο, όμως, είναι πως η πολεμική λει­ τουργία καλείται να εγγυηθεί την απρόσκοπτη άσκηση της τεχνικής δραστηριότητας. «Η π όλις σα σκέψη και βίωμα» είναι το τελευταίο κεφάλιο του «Μαύρου κυνηγού». Το πρώτο δο­ κίμιό του «Ο ελληνικός λ ό γο ς και η πόλη» επιστρέφει στα θέματα που απασχόλησαν τον Βιντάλ-Νακέ στην εισαγωγή του. Ο συγγραφέας ακολουθεί κι εδώ, μιλώντας για τον λ ό γο , τις διακρίσεις που χρησι­ μοποίησε σχετικά με τον χρόνο: «λόγος-μύθος» και «ιστορικός λό­ γος» (με τη διττή σημασία: λόγος επανενταγμένος στην ιστορία και λόγος «που οργανώνει την ιστορία» -σ. 351) είναι οι δύο πόλοι του επι­ χειρήματος. Ο πολιτικός λόγος, γέννημα ενός συγκεκριμένου πολι­ τικού χώρου και χρόνου, παγιοποιεί τη θεληματική εγκατάλειψη του μύθου χάριν της ιστορίας. Ταυτό­ χρονα, άκολουθώντας μια πορεία παράλληλη με κείνη της φιλοσοφι­ κής γλώσσας, ο πολιτικός λόγος συμβάλλει στη δημιουργία μιας δυ­ ναμικής σχέσης ανάμεσά τους: ας σημειώσουμε την τεράστια επίδρα­ ση της γλώσσας των ιώνων φιλοσό­ φων στην πολιτική σκέψη των σο­ φιστών. Τα δύο τελευταία δοκίμια του βιβλίου αναφέρονται σε δύο πλα­ τωνικούς μύθους: το πρώτο στον μύθο της Ατλαντίδας που εκτίθεται στον Τίμαιο και το δεύτερο στον

70/οδηγος

μύθο του Πολιτικού για τον χρυσό αιώ να. Η εξέταση της δομής της μυθικής αυτής διαμάχης μεταξύ πρωτόγονης Αθήνας και Ατλαντίδας, αφενός φέρνει στο φως το πρότυπο-σημείο αναφοράς και των δυο7 που είναι η ιδανική Πολιτεία του Πλάτωνα, αφετέρου εφαρμόζει στο πολιτικό επίπεδο τη φιλοσοφι­ κή θεώρηση περί του όντος και του γίγνεσθαι, περί του Α υτού και του Ετέρου. Η πρωτόγονη Αθήνα, δη­ μοκρατία στεριανή και συνδεδεμένη έτσι με το πιο σταθερό και αμε­ τάβλητο στοιχείο της κοσμολογίας του Τιμαίου, τη γη, γίνεται «η πο­ λιτική εικόνα του Αυτού» (σ. 368), ενώ η θαλασσινή Ατλαντίδα, πλού­ σια σ’ όλα τα μέταλλα που κατά τον Πλάτωνα (Τιμ. 58b κ.ε.) είναι μεταμορφώσεις του νερού,· χαρα­ κτηρίζεται από μια πολιτική δομή που «έχει να κάνει με την ανάπτυ­ ξη του απείρου, της ετερότητας» (σ. 373). Η καταστροφή της Ατλαντίδας είναι μέσα στα προδιαγε­ γραμμένα από τον Πλάτωνα πλαί­ σια της εξέλιξης (αφού η ίδια ως έτερον ταυτίζεται με το γίγνεσθαι), αλλά η πρωτόγονη Αθήνα αναλαμ­ βάνει στοιχεία της μυθικής Ατλαντίδας. Στο σημείο αυτό σπάει ο δε­ σμός ανάμεσα στο πρότυπο και το αποτύπωμα (σ. 355): η κοινή δομή ανάμεσα στην πρωτόγονη Αθήνα και την ιδανική πολιτεία διαφορο­ ποιείται: έτσι το παράδειγμα «πρωτόγονη Αθήνα-Ατλαντίδα» απομονώνεται σαν ένα διάλειμμα που μας επιτρέπει «να γευτούμε, εξετάζοντας- τις πιθανές δοξασίες σε σχέση με το γίγνεσθαι, μια ηδο-

νή δίχως τύψεις» και να βρούμε έτσι τη ζωή μας «μέτριον... π αιόιάν και φρόνιμον» (Τιμ. 59 c-d). Στον «πλατωνικό μύθο του Π ολι­ τικού» ο Βιντάλ-Νακέ επανέρχεται στο θέμα του «χρυσού αιώνα» και στη διαπίστωση πως η εποχή αυτή του Κρόνου, όσο κι αν συνδέεται με μια θεϊκή ζωή των ανθρώπων -αν και απλή- μπορεί να χαρακτη­ ριστεί και ως μία εποχή αγριότη­ τας. Ο Δικαίαρχος και ο Θεόφραστος τοποθετούν την εποχή αυτή στην αρχή της ανθρώπινης ιστο­ ρίας, που φτάνει ώς την εποχή των πόλεων και των αυτοκρατοριών. Η εποχή όμως του Κρόνου δεν είναι για τον Όμηρο και τον Ησίοδο ένα -μακρινό έστω- παρελθόν της αν­ θρώπινης ιστορίας: αυτή αρχίζει με τη ρήξη, που σημαδεύει ο ρόλος του Προμηθέα, ανάμεσα στον άν­ θρωπο, από τη μια, τους θεούς ή τα άγρια ζώα, από την άλλη. Η «ιστορική αντίληψη» του χρυσού αιώνα, που εκφράζεται από τον Δικαίαρχο και τον Θεόφραστο τον 4ο αι., είναι χαρακτηριστικό προϊόν μιας περιόδου πολιτικοκοι­ νωνικών κρίσεων. «Το θέμα του χρυσού αιώνα», γράφει ο ΒιντάλΝακέ, «δεν είναι τότε μόνο ένα θεωρητικό πρόβλημα το οποίο προσπαθούν να εντάξουν στον ιστορικό λόγο. Η εποχή του Κρό­ νου, “η ζωή της εποχής του Κρό­ νου”, όπως λένε, είναι ένα σύνθη­ μα για τις φιλοσοφικές και θρη­ σκευτικές κλειστές ομάδες τις οποίες η πολιτική τάξη δεν ικανο­ ποιεί ή δεν ικανοποιεί πια» (σ.

387). Μια τέτοια κλειστή ομάδα, οι

Σημειώσεις: 1. Βιντάλ-Νακέ, σελ. 18.

2. «La Preiminence de la main droite, 0tude sur la ροΐατίίέ» (Revue Philosophique 1909 - επανεκό. Melanges de sociologie riligieuse et de folklore, Pa­ ris 1970, 84-109).

3. 0. E. R. Lloyd, Polarity and Analogy: Two types of argumentation in early Greek thought (Cambridge Univ.

Press 1966), σελ. 37 κ.ε.

4. Οι έλληνες μελετητές είναι εξοικειω­ μένοι με την προβληματική αντή χά­ ρη στη μελέτη του Παναγή Λεκατσά «Φαιακία: Μητριαρχικά Στοιχεία και Μυητικές Αφετηρίες της Οδύσσειας» (Κείμενα, Αθήνα 1970). Την ύπαρξη του μητριαρχικού στοιχείου αρνείται ο Βιντάλ-Νακέ, αξίζει όμως να ση­ μειώσουμε πως και ο Λεκατσάς μιλά για «στοιχεία» μόνον μητριαρχίας σ’

5.

6.

7.

8.

ένα κατά τα άλλα πατριαρχικό πλαί­ σιο. Βλ. A . Van Gennep, Les Rites de pas­ sage, Zurich 1909, και N. Belmont, Arnold Van Gennep, Paris 1974.

E. Leach, Critique de Vanthropologie (trad. D. Sperber - S. Thion, Paris 1968). Βλ. όμως και την άποψη του D. Lee που υποστηρίζει πως οι στρατιωτικοί θεσμοί της Ατλαντίδας έχουν δάνεια στοιχεία από τη σπαρτιατική πολι­ τεία και τον Όμηρο (Plato: Timaeus and Critias, Appendix on Atlantis, Penguin Books 1971, σελ. 153). Ενδεικτικά αναφέρω: σελ. 47 σημ. 17 «Ο Εφήμερος» -του βιβλίου- είναι φυσικά ο Ευήμερος (ίσως τυπογρα­ φική αβλεψία). Επίσης στη σελ. 80 σημ. 25 «λέει η (όχι ο) Ρ. Philippson»· και το ίδιο στη σελ. 156 σημ.

κυνικοί, αναζήτησαν την ελευθερία την «επί Κρόνου» θεωρώντας την εποχή αυτή ως εποχή της πρωτόγο­ νης αγριότητας. Ο Πλάτων δεν εν­ δίδει στην ανάλογη πρόκληση να συνδέσει την εποχή του Κρόνου με την ιδανική πολιτεία. Ο «χρυσός αιώνας» είναι για τον Πλάτωνα εκτός ιστορίας, εκτός ανθρώπινης ιστορίας -που τοποθετείται στην εποχή του Διός-, γι’ αυτό και είναι ριζικά διαχωρισμένος από την πόλη.

Ιστορική πραγματικότητα-μύθος-ουτοπία είναι οι τρεις άξονες πάνω στους οποίους κινήθηκε η έρευνα του Βιντάλ-Νακέ. Το φως που ρίχνει ο κάθε ένας από τους τρεις στους άλλους δυο συμβάλλει στην απεικόνιση του γίγνεσθαι του ελληνικού κόσμου, που παύει έτσι να είναι καταδικασμένος σε μια μονοσήμαντη ύπαρξη. Η ελληνική έκδοση του «Μαύρου κυνηγού» του Βιντάλ-Νακέ είναι μια υποδειγματική μεταφραστική δουλειά του κ. Γιάγκου Ανδρεάδη και της κ. Πέπης Ρηγοπούλου. Εί­ ναι κατόρθωμα που ένα τόσο δύ­ σκολο και απαιτητικό κείμενο απο­ δίδεται με τέτοια σαφήνεια και εκ­ φραστική λιτότητα που σε κάνει συχνά να ξεχνάς πως πρόκειται για μετάφραση. Ελάχιστες οι ατυχείς στιγμές της μετάφρασης (θα έλεγα «αναπόφευκτα ολισθήματα»,"^Επροστά σε έναν τέτοιο όγκο δουλειάς)8 μπορούν πάντα να διορθωθούν για τις επόμενες εκδόσεις που αξίζει να γνωρίσει ο «Μαύρος κυνηγός» του Πιερ Βιντάλ-Νακέ. ΜΑΙΡΗ ΚΑΣΟΥ 110 «της (όχι του) Μ. Guarducci». Στη σελ. 190 «το πρωτόγονο ζευγάρι» είναι πιθανότατα «το ζεύγος των πρωτοπλάστων» στην εικόνα του Lafitau. Στη σελ. 195 θα μπορούσε να αποφευχθεί η κακόηχη έκφραση «βούλωνε ακούραστα τις τρύπες του Παυσανία ή του Οβιδίου», και η με­ τάφραση τον χωρίου του Ηροδότου στη σελ. 362 θα ήταν σκόπιμο να πα­ ραβληθεί ξανά προς το πρωτότυπό του για μια καλύτερη απόδοση. Υπο­ θέτω πως ο Βιντάλ-Νακέ ενδίδει συ­ χνά στον πέρασμά να παραφράζει ελαφρώς τα χωρία που παραθέτει σε μετάφραση, όπως μάλλον συμβαίνει και σε κείνο που παραθέτει στη σελ.

341 από το βιβλίο του Dodds «The Greeks and the Irrational», όπου η αγ­ γλική φράση «this greek stuff» γίνεται «ces machines grecques» (αυτές οι ελ­ ληνικές μηχανέςλ

ΔΕΛΤΙΟ H -24ίανουαρίου 1984

β ι β λ ι ο γ ρ α φ ι κ ό δ ε λ τ ίο α ρ ι θ .

87

Επιμέλ^ η Απάκη

Το Βιβλιογραφ ικό Δ ελτίο συντάσσεται μ ε την πολύτιμη συνερ­ γα σία του βιβλιοπω λείου της «Εστίας», τη διεύθυνση κα ι το προσω πικό του ο π οίου ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίω ν γίνε­ ται μ ε βάση το γνω στό Δ εκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, π ροσαρ­ μοσμένο στην ελληνική β ιβλιο­ γρα φ ία.

• Σ ε κάθε κατηγορία βιβλίω ν προη γούντα ι αλφαβητικά οι έλ•

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

ληνες σ υγγραφ είς και ακολου­ θούν ο ι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένω ν συγγρα­ φέω ν γίνετα ι σύμφωνα μ ε το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη π λη ­ ρότητα του Δελτίου, παρακαλ ο ύντα ι ο ι εκδότες να μα ς στέλ­ νουν έγκα ιρα τις κα ινούριες εκ­ δόσεις τους.

ΜΟΣΚΟΦ ΚΩΣΤΗΣ. Η πράξη και η σιωπή. Δοκίμια II. Αθήνα, Καστανιώτης, 1983. Σελ. 239. Δρχ. 400.

ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΜΟΣ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ Ημερολόγιο 1984. Γυναίκες από τ’ ^λγέρι. Αθήνα, Άγρα, 1984.

LIVRAGA GIORGIO Α. Εισαγωγή στη μυστική δι­ δασκαλία. Μετ. Γ. Α. Πλάνας. Αθήνα, Νέα Ακρόπο­ λη. Σελ. 191. Δρχ. 400.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΓΕΝΙΚΑ

ΚΟΙΝ ΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

ΚΑΒΑΣΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ. Διαλεχτικό τρίπτυχο. Λάο Τσε - Ηράκλειτος - Μαρξισμός. Αθήνα, Δωδώνη, 1983. Σελ. 121.

ΓΡΙΒΑΣ ΚΛΕΑΝΘΗΣ. Αποδιοπομπαίος τράγος. Ψυ­ χική «αρρώστια» και τοξικομανία. Αθήνα, Μαλλιάρης-Παιδεία, 1984. Σελ. 152. Δρχ. 250.

ΜΑΚΡΗΣ ΝΙΚΟΣ. Παιδεία του μυστηρίου. Αθήνα, Συντροφιά, 1983. Σελ. 115.

ΤΙΜΙΑΔΗΣ ΑΙΜΙΛΙΑΝΟΣ. Υπέρ των μεταναστών μας. Αθήναι, 1983. Σελ. 292. Δρχ. 300.

ΜΕΡΑΝΑΙΟΣ ΚΩΣΤΗΣ. Η παρακμή των φιλοσόφων και ο μαρξισμός. Αθήνα, Μαρής, 1984. Σελ. 229. Δρχ.

ΤΣΑΟΥΣΗΣ Δ. Γ. Χρηστικό λεξικό κοινωνιολογίας. Κοινωνιολογική Βιβλιοθήκη. Αθήνα, Gutenberg, 1984. Σελ. 390. Δρχ. 700,

72/δελτίο

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Π. Ν. Η ελληνική πραγματικότης. (Με παράδειγμα την περίοδο 1977... 1980). Αθήναι, 1983. Σελ. 243. Δρχ. 600. ΧΙΩΤΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Πολιτικές θύελλες. Αθήνα, Καρ'ανάσης, 1983. Σελ. 294. Δρχ. 350. ΕΚΟΜΠΕΣΚΟΥ ΝΙΚΟΛΑΕ. Η αποπυρηνικοποίηση των Βαλκανίων. (Μια ρουμανική άποψη). Μετ. Δημήτρης Ραβάνης - Σωκράτης Δούλης. Αθήνα, Τολίδης, 1984. Σελ. 110. Δρχ. 250. ΛΕΒΙΝ ΜΟΣΕ. Η τελευταία μάχη του Λένιν. Μετ. Δημήτρης Ψαρράς. Αθήνα, Παρουσία, 1983. Σελ. 177.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ.' Εισαγωγή στο «Παραγωγή εμπορευμάτων μέσω εμπορευμάτων» του Piero Staffa. Παρουσίαση και κριτική της νεορικαρδιανής θεωρίας. Αθήνα, 1983. Σελ. 123.

MAPS ΚΑΡΑ. Αποτελέσματα του άμεσου προτσές πα­ ραγωγής.' (VI ανέκδοτο κεφάλαιο). Αθήνα, Α/ συνέχεια. Σελ. 239. Δρχ. 350.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΜΑΘΕΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Α. Οι πετροφάισσες. Αθήνα, 1983. Σελ. 93. Δρχ. 200. ΤΣΕΒΑ ΑΓΓΕΛΙΚΗ. Μια κουλούρα γεμάτη κεντίδια γεννιέται. Κορωπί, 1983. Σελ. 39. Δρχ. 250.

ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ Σ1ΝΟΥ ΚΙΡΑ. Τα διαμάντια της μαϊμούς. Εικονογρά­ φηση Ωρίωνας Αρκομάνης. Αθήνα, Κέδρος, 1983. Σελ.

117. ΣΟΥΡΟΥΝΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Το μπαστούνι. Εικόνες Διατσέντα Παρίση. Θεσσαλονίκη, Ρέκος. Σελ. 39. Δρχ. 300. Ιταλικά παραμύθια. Τόμοι Α'+Βλ Η διασκευή του Ίταλο Καλβίνο. Μετ. Παύλος Γερένης. Αθήνα, Δεξα­ μενή, 1983. Σελ. 47 + 52. Δρχ. 150 + 150. ΜΠΟΥΛΙΤΣΕΦ ΚΥΡΙΛ. Η Αλίκη κι ο νεκρός πλανή­ της. Μετ. Κίρα Σίνου. Εικονογράφηση Νίκος Πετρόπουλος. Αθήνα, Μετόπη, 1983. Σελ. 147. Δρχ. 350.

ΕΦΑΡΜΟΣΜ. ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΜΠΕΡΔΕΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ο γιατρός μεταξύ μας. Αθήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 296. Δρχ. 300.

ΤΕΧΝΕΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΑΡΓΥΡΙΟΥ ΙΩΣΗΦ. Η ρύπανση του περιβάλλοντος και η υγεία μας. Αθήνα, Δρυμός, 1984. Σελ. 95: Δρχ.

200.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ

ΓΕΝΙΚΑ ΣΠΗΤΕΡΗΣ ΤΩΝΗΣ. Η τέχνη στην Ελλάδα μετά το 1945. Αθήνα, Οδυσσέας, 1983. Σελ. 124 + εικόνες. Δρχ. 250. ΜΙΚΕΛΙ ΜΑΡΙΟ ΝΤΕ. Οι πρωτοπορίες της τέχνης του εικοστού αιώνα. Μετ. Λένα Παπαματθαιάκη. .Αθήνα, Οδυσσέας, 1983. Σελ. 460. Δρχ. 450.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΓΕΪΤΣ ΑΛΑΪΝ. Πώς να ενθαρρύνετε τον ερωτισμό των παιδιών σας. Μετ. Μαρία Παπανικολάου. Αθήνα, •Πλειάς, 1983. Σελ. 248. Δρχ. 150.

ΜΟΥΣΙΚΗ KAROLYI ΟΤΤΟ. Εισαγωγή στη μουσική. Μετ. Τρι-

δ ε λ τιο /7 3 σεύγενη Καλοκύρη. Αθήνα, Νεφέλη, 1983. Σελ. 224. Δρχ. 300.

ΠΟΙΗΣΗ

ΣΜΩΛ ΚΡΙΣΤΟΦΕΡ. Μουσική - κοινωνία - εκπαίδευ­ ση. Μετ. Μιχάλης Γρηγορίου. Αθήνα, Νεφέλη, 1983. Σελ. 325. Δρχ. 450. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Π. Τέσσερις μο­ νάδες μια ενότητα. Αθήνα, 1983. Σελ. 46.

ΧΙΟΥΜΟΡ

ΒΑΛΑΣΚΑΝΤΖΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ, Ανθολογία ποιη­ τών. 20ός αιώνας. Τόμος Α'. Αθήνα, Νέα Σύνορα. Σελ. 240. Δρχ. 200.

ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Μια τρελλή-τρελλή πολυ­ κατοικία. Αθήνα, Μαμούθ Comix, 1983. Σελ. 32. Δρχ.

200.

ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ ΝΑΝΟΣ. Ποιήματα, 1 (1944-1964). Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία, 1983. Σελ. 191. Δρχ. 300.

QUINO. Ο κόσμος ανάποδα. Μετ. Νίκη Τζούδα. Λέτερινγκ Παυλίνα Καλλίδου. Αθήνα, Βαβέλ, 1983. Δρχ.

200.

ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗΣ ΤΑΚΗΣ. Η ατραπός. Θεσσαλονίκη, «Φιλολογική», 1984. Σελ. 40. Δρχ. 300. ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗΣ ΤΑΚΗΣ. Καλειδοσκόπιο. Θεσσαλο­ νίκη, «Φιλολογική», 1983. Σελ. 33. ^ρχ. 300. ΓΑΛΑΝΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ο σκουπιδότοπος του Θεού. Αθήνα, Δωδώνη, 1983. Σελ. 40.

ΓΛΩΣΣΑ ΓΕΝΙΚΑ ΚΡΙΑΡΑΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ. Η σημερινή μας γλώσσα. Μελετήματα και άρθρα. Αθήνα, Μαλλιάρης - Παιδεία, 1984. Σελ. 271. Δρχ. 300.

ΞΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΤΣΑΜΠΟΥΝΑΡΑΣ Τ. Ελληνοαγγλικό επιλεξικό. Αθήνα. Σελ. 559. Δρχ. 2000.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΓΕΝΙΚΑ

ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΛΗ. Το δίκιο των εντόμων. Αθήνα, 1983. Σελ. 46. Δρχ. 150. ΓΚΟΡΠΑΣ ΘΩΜΑΣ. Περνάει ο στρατός... Β' έκδοση. Αθήνα, Έξοδος, 19£3. Σελ. 47. Δρχ. 120. ΔΑΜΙΑΝΑΚΗ-ΑΪΒΑΛΙΩΤΑΚΗ ΕΜΜΑΝΟΥΕΛΑ. Φωτεινές διαστάσεις. Αθήνα, Νέα Σκέψη, 1983. Σελ.

45. ΔΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ ΤΑΚΗΣ. Η τρίτη διάσταση. Ποιή­ ματα. Νεοελληνική Ποίηση, αριθ. 16. Αθήνα, Καστανιώτης, 1983. Σελ. 190. ΘΑΣΙΤΗΣ ΠΑΝΟΣ Κ. Σχιστολιθικά. Αθήνα, Κέδρος, 1983. Σελ. 35. ΚΑΒΑΦΗΣ Κ. Π. Ποιήματα. Αθήνα, Κανελλόπουλος, 1984. Σελ. 214. Δρχ. 500. ΚΑΣΙΜΑΤΗΣ ΠΕΤΡΟΣ. Το χρυσάφι του παγωνιού. Λογοτεχνία, αριθ. 1. Αθήνα, Μονόγραμμα, 1983. Σελ.

43. Κ. Π. Καβάφη. Άπαντα. Ποιήματα 1896-1933. Πρόλογος-επιμέλεια Παναγής Λυγγούρης. Αθήνα, Στρουμπούκης, 1984. Σελ. 223. Δρχ. 250. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ΛΟΥΛΑ Δ. Η Αττική και ο χρόνος. L’Attica e il tempo. Αθήνα, Δελφικά Τετρά­ δια, 1984. Σελ. 48. Δρχ. 200. ΛΕΝΤΖΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Σημειώσεις για την Άννα που ζούσε στο Elsinore. Αθήνα, Δωδώνη, 1983. Σελ.

30. ΛΕΟΝΤΑΡΗΣ ΒΥΡΩΝ. Ψυχοστασία. (Ποιήματα 1949-1976). Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία, 1983. Σελ. 235. Δρχ. 400.

ΒΟΤΣΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Σε μαύρο φόντο. Εφημεριδογραφήματα. Αθήνα, Στοχαστής, 1984. Σελ. 352. Δρχ. 650.

ΜΟΥΤΑΦΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Οι.κόκκινες ώρες. Αθήνα, Δωδώνη, 1983. Σελ. 37.

ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ ΜΙΚΗΣ I. Κείμενα. Λευκωσία, Ελ­ ληνικός Πνευματικός Όμιλος Κύπρου, 1983. Σελ. 295.

ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ. Μικρά ποιήματα. Αθήνα, Δωδώνη, 1983. Σελ. 42.

ΝΤΑΚΟΥΛΑΣ ΠΑΝΤ. Α· Εικόνες και σκίτσα μιας εποχής. Αθήνα, 1983. Σελ. 265. Δρχ. 500.

ΞΗΡΟΣ ΘΑΝΟΣ. Η ατζέντα. Αθήνα, Διογένης, 1983. Σελ. 55.

74/δελτίο ΠΑΠΑΓΓΕΛΟΥ ΡΟΗΣ. Γυρισμός. Αθήνα, Διογένης, 1984. Σελ. 14. ΠΑΠΑΔΑΚΗ ΑΘΗΝΑ. Αμνάδα των ατμών. Ποιήμα­ τα. Β' έκδοση. Νεοελληνική Ποίηση, αριθ. 14. Αθήνα, Καστανιώτης, 1983. Σελ. 31. ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΔΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ. Στάλες. Αθήνα, Μπέλλου, 1983. Σελ. 52. ΠΟΤΑΜΙΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Τα πυρηνικά ποιήματα. Νεοελληνική Ποίηση, αριθ. 10. Αθήνα, Καστανιώτης, 1983. Σελ. 45. Δρχ. 150. ΣΑΓΙΑΔΙΝΟΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ. Πράξις. Αθήνα, Δωδώ­ νη, 1983. Σελ. 73. ΣΑΜΙΩΤΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Διαδρομή. Κοκκινιά, 1983. Σελ. 78. ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ. Εσπερινός απόλογος. Αθή­ να, Θουκυδίδης, 1983. Σελ. 71. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ. Διαμελίζομαι. Αθή­ να, Βασδέκης. Σελ. 94. ΤΣΕΚΟΥ-ΠΕΛΕΚΗ ΝΙΚΗ. «Είκοσι και μία στιγμές, γύρω απ’ το φως». Ποιήματα. Σελ. 32. ΥΦΑΝΤΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ελιξίριο. Ποίηση. Αθήνα, Δω­ δώνη, 1983. Σελ. 63. ΧΟΥΖΟΥΡΗ ΕΛΕΝΑ. Έρωτος μάθος. Νεοελληνική Ποίηση, αριθ. 12. Αθήνα, Καστανιώτης, 1983. Σελ. 37.

ANTONIOU TAKIS. Der Aufstand der Toten. Berlin, Publica, 1984. P. 159. ΛΑΞ ΡΟΜΠΕΡΤ. Εννιά ποιήματα. Μετ. Μόσχος Λαγκουβάρδος. Λάρισα, 1983. Σελ. 8.

STANITSAS S. Anthologie de la poesie neo-hellenique.

Tome A'. Paris, Les Belles Lettres, 1983. P. 497.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΒΑΣ. To μπουγαρίνι. Αθή­ να, 1983. Σελ. 100. Δρχ. 300. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ. Από τις πηγές και τις ρί­ ζες. Διηγήματα. Αθήνα, 1984. Σελ. 70. Δρχ. 200. ΒΩΚΟΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ. Ο εκτοπισμένος κ.ά. διηγήμα­ τα. Επανέκδοση. Αθήνα, Έξοδος, 1983. Σελ. 48. Δρχ.

100.

ΒΩΤΥΡΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Β. Ο μάγκας του ωρολογίου. Επανέκδοση. Αθήνα, Έξοδος, 1983. Σελ. 94. Δρχ.

220. ΓΕΡΑΝΗΣ ΣΤΕΛΙΟΣ. Ένας ευαίσθητος μποξέρ που έγινε αστυφύλακας. Διηγήματα. Αθήνα, Δίφρος, 1983. Σελ. 111. ΓΚΡΙΤΣΗ-ΜΙΛΛΙΕΕ ΤΑΤΙΑΝΑ. Βυθοσκοπήσεις. Β' έκδοση. Αθήνα, Κέδρος, 1983. Σελ. 110. ΓΛΥΚΟΦΡΥΔΗ ΚΑΤΕΡΙΝΑ. Μελήσιππος. Αθήνα, Καστανιώτης, 1983. Σελ. 287. Δρχ. 350.

ΗΣΑΪΑ ΝΑΝΑ. Άλλη. Ημερολόγιο 1981-83. Αθήνα, Θεωρία-Ωκεανίδα, 1983. Σελ. 195. ΚΑΝΤΑΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ. Στα νύχια της πατρίδας και η άφιξη. Νουβέλες. Αθήνα, Καστανιώτης, 1983. Σελ, 126. Δρχ. 250. ΚΑΡΑΣΤΑΘΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Β. Λύση ανάγκης. Διηγή­ ματα. Αθήνα, Φιλιππότης, 1983. Σελ. 94.

MAPΑΣ ΘΩΜΑΣ. Με απόφαση της κεντρικής επιτρο­ πής. Διηγήματα. Αθήνα, «Το Ελληνικό Βιβλίο», 1983. Σελ. 131. Δρχ. 200. ΜΟΥΡΤΖΑΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Κόκκινες ιστορίες. Αθή­ να, Αιγόκερως, 1983. Σελ. 100. Δρχ. 200. ΠΑΝΟΥ ΓΙΑΝΝΗΣ. ...από το στόμα της παλιάς Re­ mington... Β' έκδοση. Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία, 1983. Σελ. 220. Δρχ. 350. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΕΙΡΗΝΗ Γ. Η εξόφληση. Αθήνα, Δωδώνη, 1983. Σελ. 146. ΠΑΣΧΟΣ Π. Β. Άλγος νηπίων. Διηγήματα. Αθήναι, Αστήρ, 1983. Σελ. 167. ΣΟΛΔΑΤΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Πολεμικές ιστορίες. Αθήνα, Αιγόκερως, 1983. Σελ. 76. Δρχ. 120. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗ ΕΡΣΗ. Το καπηλειό του Αγγέλου. Μυθιστόρημα. Ελληνική Πεζογραφία, αριθ. 25. Αθή­ να, Γνώση, 1983. Σελ. 90. Δρχ. 250. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗ ΕΡΣΗ. Ο μικρός γιαλός. Διηγήμα­ τα. Ελληνική Πεζογραφία, αριθ. 24. Αθήνα, Γνώση, 1983. Σελ. 105. Δρχ. 250. ΧΟΡΤΙΑΤΗ ΘΕΤΗ. «Στη Βέροια στη Βεργίνα». Αθή­ να, Κέδρος, 1983. Σελ. 122. Δρχ. 300. ΒΙΝΜΠΕΡΓΚ ΑΝΝΑ ΓΚΡΕΤΑ. Μια Πέμπτη του Οκτώβρη. Μετ. Μαρούλα Κλιάφα. Αθήνα, Καστανιώ­ της, 1983. Σελ. 222. Δρχ. 350. ΒΟΡΟΝΟΒ ΝΙΚΟΛΑΪ. Το κυνήγι των περιστεριών. Μετ. Μαριάννα Γαβριηλίδου. Νεανική Βιβλιοθήκη, αριθ. 25. Αθήνα, Καστανιώτης, 1983. Σελ. 130. ΓΟΥΛΦ ΒΙΡΤΖΙΝΙΑ. Ορλάντο. Μια βιογραφία. Μετ. Αναστασία Λιναρδάκη. Αθήνα, Αστάρτη, 1984. Σελ.

242. Δρχ. 420. ΕΣΣΕ ΧΕΡΜΑΝ. Νάρκισσος και Γκόλντμουντ. Μετ. Σταύρος Καμπουρίδης. Κλασική Λογοτεχνία, αριθ. 62. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1983. Σελ. 377. Δρχ. 300. ΙΣΤΡΑΤΪ ΠΑΝΑΪΤ. Νερατζούλα. Μετ. Α. Φορτούνας. Αθήνα, Κάκτος, 1983. Σελ. 98. Δρχ. 200. ΜΠΑΣΑΝΙ ΤΖΙΟΡΤΖΙΟ. Ο κήπος των ΦίντζιΚοντίνι. Μυθιστόρημα. Μετ. Στέλλα Β. Θεοδωροπούλου. Αθήνα, Κέδρος, 1983. Σελ. 268. Δρχ. 450. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ Φ. Το όνειρο. Μετ. Κοσμάς Πολί­ της. Θεσσαλονίκη, Πασχάλης. Σελ. 198. Δρχ. 320. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ Φ. Μια αξιοθρήνητη ιστορία. Μετ. Κοσμάς Πολίτης. Θεσσαλονίκη, Πασχάλης. Σελ.

77. Δρχ. 150. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ ΦΙΟΝΤΟΡ. Το υπόγειο. Μετ. Νί­ κος Κυτόπουλος. Κλασική Λογοτεχνία, αριθ. 59. Αθή­ να, Ζαχαρόπουλος, 1983. Σελ. 208. Δρχ. 220.

δελτιο/75

ΠΑΟΥΣΤΟΒΣΚΙ ΚΟΣΤΑΝΤΙΝ. Το μέτωπο των λι­ μνών. Το ξεχείλισμα των ποταμών. Νουβέλες. Κλασική Λογοτεχνία, αριθ. 65. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1983. Σελ. 111. Δρχ. 150. ΤΣΒΑΪΧ ΣΤΕΦΑΝ. Ένα επικίνδυνο και δύσκολο επάγγελμα. Μετ. Γιώργος Άρτης. Απόδοση Θωμάς Γκόρπας. Αθήνα, Έξοδος, 1983, Σελ. 87. Δρχ. 200. ΦΡΑΝΚ ΑΝΝΑ. Ιστορίες και συμβάντα στο πίσω σπί­ τι. Μετ. Έρση Λάγκε. Κλασική Λογοτεχνία, αριθ. 72. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1983. Σελ. 167. Δρχ. 200.

ΘΕΑΤΡΟ ΕΡΓΑ ΑΛΜΠΥ ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ. Ποιος φοβάται την Βιρτζίνια Γουλφ. Μετ. Τζένη Καρέζη - Σταμάτης Φασουλής. Αθήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 194. Δρχ. 300. ΚΙΡΚΛΑΝΤ ΤΖΑΚ. Καπνοτόπια. (Για ένα κομμάτι γης). Μετ. Γιώργος Σεβαστίκογλου. Παγκόσμιο Θέα­ τρο, αριθ. 81. Αθήνα, Δωδώνη, 1983. Σελ. 102.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΒΟΪΣΚΟΥ ΕΛΕΝΗ. Και αύριο Νίκος Νικολαΐδης. Ένας σταθμός στη λογοτεχνία μας. Αθήνα, 1983. Σελ.

484. Δρχ. 700.

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΖΕΓΚΙΝΗΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ X. Ιστορία της τούρκικης λογοτεχνίας. Θεσσαλονίκη, 1983. Σελ. 198. ΚΑΡΑΝΙΚΟΛΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Δ. Σκιαγραφήσεις. Κρι­ τικά δοκίμια. Αθήνα, Θουκυδίδης, 1983. Σελ. 121. Δρχ. 200.

ΓΕΝΙΚΑ

ΜΟΣΧΟΣ Ε. Ν. Ανθρωπιστική μαρτυρία. Μιχαήλ Δ. Στασινόπουλος. Κριτική θεώρηση έργου και ζωής. Αθήνα, Γνώση, 1983. Σελ. 144. Δρχ. 350.

ΔΙΕΘΝΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ. Η τελευταία φά­ ση της ανατολικής κρίσεως και ο ελληνισμός (18781881). Πρακτικά. Αθήναι, 1983. Σελ. 553. Δρχ. 1500.

ΠΟΛΙΤΗΣ Θ. Μ. Κωστής Παλαμάς - Κ. Χατζόπουλος - Μίλτος Μαλακάσης. Αθήνα, Ραδιοφωνικός Σταθμός I. Π. Μεσολογγίου, 1983. Σελ. 135. ' ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ Π. Ο Καζαντζάκης και οι αρχαίοι. Διδακτορική διατριβή. Αθήνα, 1983. Σελ.

340. Δρχ. 500. ΤΣΑΚΝΙΑΣ ΣΠΥΡΟΣ. Δακτυλικά αποτυπώματα. Κριτικά κείμενα. Αθήνα, Καστάνιώτης, 1983. Σελ.

301. Δρχ. 600. ΚΟΥΠΕΡ ΤΖ. Σ. Ο θαυμαστός κόσμος των παραμυ­ θιών. Μετ. Θύμης Μαλαμόπουλος. Αθήνα, Θυμάρι, 1983. Σελ. 160. ΜΠΑΡΤ ΡΟΛΑΝ. Αποσπάσματα του ερωτικού λόγου. Μετ. Βασίλης Παπαβασιλείου. Αθήνα, Ράππας, 1983. Σελ. 279.

BLANCHOT MAURICE. Ο χώρος της λογοτεχνίας. Εισαγωγή-μετάφραση Δημήτρης Δημητριάδης. Αθήνα, Εξάντας, 1984. Σελ. 378. Δρχ. 500. ΜΠΡΕΤΟΝ ΑΝΤΡΕ. Τι είναι ο σουρρεαλισμός. Μετ. Σπύρος Ηλιόπουλος. Επιμέλεια Άρης Μαραγκόπουλος. Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος, 1983. Σελ. 205. Δρχ.

320.

Breton Andre. Μετ. Γιώργος Σπανός. Αθήνα, Πλέθρον, 1983. Σελ. 170. Δρχ. 280. ΠΑΣ ΟΚΤΑΒΙΟ. Η αναζήτηση της αρχής. Δοκίμια για τον υπερρεαλισμό. Μετ. Μάγια Μαρία Ρούσσου. Αθήνα, Ηριδανός, 1983. Σελ. 115. Δρχ. 300.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΑΜΠΑΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Α. Αναμνήσεις του πο­ λέμου και της ειρήνης. Εισαγωγή και φιλολογική πα­ ρουσίαση Ε. X. Κάσδαγλης. Μαρτυρίες, αριθ. 1. Αθή­ να, Γνώση, 1983. Σελ. 263. Δρχ. 500. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΧΡ. 117 μέρες εκείνο το χειμώνα. (Πολεμικό ημερολόγιο ενός τσο­ λιά). (1940-1941). Αθήνα, 1983. Σελ. 167. Δρχ. 400.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Θ. Πολιτεία και ήθος. Αθήνα, 1983. Σελ. 237. Δρχ. 400. ΣΑΒΒΙΔΗΣ ΑΛΕΞΗΣ Γ. Κ. Τα χρόνια σχηματοποίησης του Βυζαντίου, 284-518 μ.Χ. Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1983. Σελ. 151. Δρχ. 380. ΦΑΜΠΡ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ. Η ιστορία της πολιορκίας του Μεσολογγίου. Μετ. Ακακία Κορδόση. Αθήνα, Πο­ λύπλευρο, 1983. Σελ. 226. Δρχ. 350.

76/δελτίο

ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ. Φύλλο 21.

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ - ΤΑΞΙΔΙΑ

ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Φύλλο 5. Δρχ. 20.

ΕΛΛΑΔΑ

ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1356. Δρχ. 175. ΤΑ ΝΕΑ ΤΩΝ ΓΡΑΦΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ. Μηνιαία έκδο­ ση. Τεύχος 17. Δρχ. 80. ΟΘΟΝΗ. Τρίμηνο κινηματογραφικό περιοδικό θεωρίας/κριτικής. Τεύχος 14. Δρχ. 150. ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. Τεύχος 11. Δρχ.

ΠΑΣΧΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ - ΜΑΝΟΥΣΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Γαλαξίδι. Αθήνα, Γνώση, 1983. Σελ. 27 + φωτογρα­ φίες. Δρχ. 800.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ. Τεύχος 812. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 252. Δρχ. 50. ΑΡΜΟΝΙΚΗ ΖΩΗ. Τεύχος 2. Δρχ. 150. ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΩΝΟΙΚΟ. Φύλλο 12. ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Μηνιαία επιθεώρηση τέ­ χνης, κριτικής και κοινωνικού προβληματισμού. Φύλλς 24. Δρχ. 100. ΓΥΝΑΙΚΑ. Το περιοδικό της ελληνικής οικογένειας. Τεύχος 885. Δρχ. 80. ΔΑΥΛΟΣ. Τεύχος 25. Δρχ. 120. ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 6. Δρχ.

80. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 85. Δρχ. 100. ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. Τεύχος 5. Δρχ. 100. ΔΙΑΦΟΡΑ. Περιοδικό της Εταιρείας Σπαστικών Βο­ ρείου Ελλάδος. Τεύχος 2. ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ. Φύλλο 1. Δρχ. 20. ΕΜΕΙΣ. Διμηνιαία έκδοση «Ασπίς-Πρόνοια». Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1983. ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Τεύχος 130. ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΛΥΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. Τεύχος 84/11. Δρχ. 120. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τεύχος 185. Δρχ.

130. ΚΑΜΑΡΕΣ. Περιοδική έκδοση του Συλλόγου Μοριανών Αττικής. Τεύχος Δ'. Δρχ. 150. ΜΑΝΤΑΤΟΦΟΡΟΣ. Δελτίο νεοελληνικών σπουδών. Τεύχος 22. Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ. Φύλλο 11.

120.

ΟΥΡΑΝΟΙ. Αεροδιαστημική επιθεώρησις. Φύλλα 213, 214. Δρχ. 50. ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχη 792, 793. Δρχ. 60. ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ. Φύλλο 157. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΡΟΥΜΕΛΗ. Τεύχος 23. Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 64-65. Δρχ. 150. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ. Μηνιαία επιθεώρηση τέχνης. Τεύχος 1. Δρχ. 100. ΣΗΜΕΙΟ. Τεύχος 7. Δρχ. 100. Ο ΣΤΡΕΦΗΣ. Μηνιάτικη δημοκρατική εφημερίδα. Φύλλο 7. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 14. Δρχ. 170. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Φύλλο 86. Δρχ. 7. ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ. Τεύχος 35. Δρχ. 250. ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Τεύχος 36-37. Δρχ. 200. ΣΥΛΛΟΓΕΣ. Μηνιαίο περιοδικό για συλλέκτες και φιλότεχνους. Τεύχος 4. Δρχ. 100.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 160. Δρχ. 80. ΤΟΜΕΣ. Διμηνιαίο περιοδικό πνευματικού προβλη­ ματισμού. Τεύχος 88. Δρχ. 100. ΤΟΤΕ. Μηνιαίο περιοδικό για την ελληνική ιστορία. Τεύχος 9. Δρχ. 150. ΤΡΑΠΕΖΙΤΙΚΗ. Φύλλα 449, 450. Δρχ. 1. ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ. Ετήσιο φιλολογικό, ιστορικό, λαογραφικό, λογοτεχνικό, περιοδικό σύγγραμμα. Τόμος 3. Δρχ. 300. ΦΙΛΟΙ ΠΟΛΥΤΕΚΝΩΝ. Φύλλο 20. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΕΓΗ. Τεύχος 30. ΦΙΛΟΤΕΧΝΙΚΟΣ. Τεύχος 7. Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ. Φύλλο 236. Δρχ. 20. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ. Φύλλο 12. Δωρεάν. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ. Τεύχη 266-268. ΧΡΟΝΙΚΑ. Όργανον του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδος. Τεύχος 63. ΧΡΟΝΙΚΟ ’83. Γράμματα-Τέχνες ’84. Τόμος 14. ΤΑ ΨΑΡΑ. Μηνιαίο περιοδικό. Φύλλα 40, 41, 42.

δ ελ τιο /7 7 28 Δεκεμβρίοιι10 Ιανουάριου 1984

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊ­ κό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, κα ι κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό κα ι επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν ο ι συντάκτες τους. Γ ια κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού κα ι ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς κα ι η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν π ρόκειται για περιοδικό έντυπο.

π ο μ ν η μα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΑ: Α. Αργυρίου ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΠ: Ε. Παμπούκη ΕΡ: Έ Ρόζος EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΛ: Κ. Λάμψα ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΡ: Κ. Ρούφου ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου ΟΠ: Ο Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος

ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παγκράτης ΣΔ: Σ. Δρακοπούλου ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ:' Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΜ: Τ. Μενδράκος TP: Κ. Τρίγκου ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΤ: Φ. Τριάρχης XX: X. Χειμώνας ΕΝΤΥΠΑ ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π: Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΓ: Διαγώνιος ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία ΕΠ: Επίκαιρα ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.)

Ημερολόγια Το ημερολόγιο της Εθνικής Τράπεζας (Σ.Β., ΟΤ, 29/12) Το καλαντάρι της γνώσης (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 88)

ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΣ: Νέα Εστία ΟΙ: Οικολογία και Περιβάλλον •ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πορφύρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Τσιμπουκίδης Δ.: Οι κλασικοί του μαρξισμού για την αρχαία Ελλάδα (ΑΘ, ΗΜ, 6/1), (ΚΣ, ΝΕ, 7/1) Uienkof Ε. Β.: Διαλεκτική λογική (ΑΘ, ΗΜ, 30/12) Μαρξ Κ.: Διαφορά της δημοκρίτειας και επικούρειας φυσικής φιλοσοφίας (ΚΣ, ΝΕ, 7/1)

Λεξικά Το λεξιλόγιο του Μακρυγιάννη (X. Καμπουρίδης, ΑΝ, 250)

Φιλοσοφία Δεσποτόπουλος Κ. I.: Φιλοσοφία της ιστορίας κατά Δημόκρι­ το (ΑΦ, ΑΚ, 10/1) Παππά Ε.: Οι αρχαίοι έλληνες συγγραφείς στο Κεφάλαιο του Μαρξ (ΚΣ, ΝΕ, 7/1)

θρησκεία Μωυσής (Μοναχός): Ιερώνυμος Σιμωνοπετρίτης (Θ.Ι.Π., Χρι­ στιανός, 266-268) Όσιος Ευγένιος ο Αιτωλός (Φ.Σ.Τ., Χριστιανός, 266-268) Φλορόφσκυ Γ.: Δημιουργία και απολύτρωση (Φ.Σ.Τ., Χρι­ στιανός, 266-268)

78/δ ελ τίο

Κοινρινιολογία Μητρόπουλος Α.: Εργασιακές σχέσεις και κοινωνικός μετα­ σχηματισμός (Ν. Κοτζιάς, ΕΨ, 15) Μιλένκοβιτς Π.: Η αγροτική αυτοδιαχείριση στη σύγχρονη Γιουγκοσλαβία (Β.Α., Αγωνιστής, 175)

Σημειολογία Μπαρτ Ρ.: Ρ. Μπαρτ από τον Ρ. Μπαρτ. Αποσπάσματα του ερωτικού λόγου. Η επικράτεια των σημείων (ΚΤ, ΕΘ, 11/

Σινίκη-Παπακώστα Ν.: Ήπειρος. Εκκλησίες-Μοναστήρια (ΚΣ, ΝΕ, 31/12), (ΚΤ, ΕΘ, 4/1) Σολδάτος Γ.: Ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου (ΚΤ, ΕΘ, 4/1) Στέρης (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 88) Τλούπας Τ.: Από τη γη των ανθρώπων (ΚΣ, ΝΕ, 31/12) Τσίτουρας Δ.: Σαντορίνη 15ος-19ος αιώνας (ΚΣ, ΝΕ, 31/12) Μπέκ Τ.: Η ζωή του θεάτρου (W., ΟΤ, 29/12) Μπένετ Τ.: Φορμαλισμός και μαρξισμός (ΚΣ, ΝΕ, 7/1) Ρίχτερ X.: Νταντά (ΚΤ, ΕΘ, 21/12)

1)' Πολιτικές επιστήμες Κωστόπουλος Σ.: ΠΑΣΟΚ: 2 χρόνια Λάδης Φ.: Νικαράγουα (Θ.Π., ΡΙ, 8/1) Ο Μαρξ στο τέλος του εικοστού αιώνα (ΚΣ, ΝΕ, 7/1) Πέτρας Τ. - Μόρλεϋ Τ.: Ο νέος ψυχρός πόλεμος (Κ. Θεοδωρής, ΕΨ, 14) Ράλλης Γ. I.: Χωρίς προκατάληψη για το παρόν και το μέλλον (X. Καρανίκας, ΚΑ, 29/12) Ραφαηλίδης Β.: Κείμενα για το Μαρξ (ΚΣ, ΝΕ, 7/1) Ρουσσέας Σ.: Καπιταλισμός και καταστροφή (ΠΑ, ΟΤ, 29/12) Σειρηνίδης Κ.: Η στρατιωτική παρουσία των ΗΠΑ στην Ελλά­ δα (Ε. Τυπάλδου, ΕΨ, 14) Ντρυόν Μ.: Να αναπλάσουμε τη δημοκρατία (ΑΘ, ΗΜ, 6/1) Τσερ;' νι Ο.: Ο Μαρξ και το σύγχρονο δίκαιο (ΚΣ, ΝΕ, 7/1)

Οικονομία Γιαννίτσης Τ.: Ελληνική βιομηχανία (Α. Δ. Παπαγιαννίδης, ΟΤ, 5/1)

Λαογραφία Δραγούμης Μ.: Μια ανέκδοτη συλλογή δημοτικών τραγουδιών του αυλωναρίτη δασκάλου Γιάννη Γκιζελή (Φ. Ανωγειανάκης, Εθνογραφικά, τ. 3) Κάσσης Κ.: Η λαϊκή γλυπτική της Μάνης (ΚΣ, ΝΕ, 31/12) Λουκόπουλος Δ.: Γεωργικά της Ρούμελης (Κ. Ξηραδάκη, ΑΥ, 11/1) Χατζημιχάλη Α.: Η λαϊκή φορεσιά (X. Κισσέ, ΝΕ, 31/12) Χατζόπουλος Γ.: Τα δρώμενα στο Αντρεάντων Πόντου και η σχέση τους με τα αρχαιοελληνικά (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβά­ λας, 15/12)

Εκπαίδευση-Παιδαγωγική Μωραίτης Γ.: Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και φιλο­ λογίας στην ελληνική εκπαίδευση (Μ. Κάτσιου-Ζαφρανά, ΕΨ, 15) Νηλ Α. Σ.: Σάμερχιλ (Γ. Κουτρουγκάλος, ΕΨ, 14) Σνυντέρ Ζ.: Σχολείο, τάξη και πάλη των τάξεων (Γ. Σταύρου, ΕΨ, 14) Χολτ Τ.: Πέρα από το Σάμερχιλ (Γ. Κουτρουγκάλος, ΕΨ, 14)

Τέχνες Ιωάννου Γ.: Ο Ευρωπαίος (ΚΣ, ΝΕ, 31/12) Καλαμάρας Α.: Μην πατάτε το πράσινο (ΚΣ, ΝΕ, 31/12) Καραϊσκάκη Τ.: Λουίς Μπουνιούέλ (ΚΤ, ΕΘ, 4/1) Κουσουμίδης Μ.: Το μιούζικαλ στον κινηματογράφο (ΚΤ, ΕΘ, 4/1) ΚΥΡ: Καστρί. Ενταύθα (ΚΣ, ΝΕ, 31/12), (W., ΟΤ, 5/1) Λάτας Τ.: Παραδοξολογίες (ΚΣ, ΝΕ, 31/12) Μαυρομμάτης Ε.: Η ζωγραφική και η χαρακτική του Δ. Γαλάνη, 1879-1966 (Μ. Στεφανίδης, Ζυγός, 65) Μήτρόπουλος Κ.: Της Πόπης. Της κουλτούρας. Της αλλαγής (ΚΤ, ΕΘ, 1/1), (ΚΣ, ΝΕ, 31/12) Πετρόπουλος Η.: Η αυλή στην Ελλάδα (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 88), (ΚΣ, ΝΕ, 31/12) Ραφαηλίδης Β.: Λεξικό ταινιών (Ε. Παππά, Γυναίκα, 11/1)

Ενασχολήσεις Καρύμπακα-Νεγρεπόντη Α.: Ασπροκεντήματα κοφτά (ΚΣ, ΝΕ, 31/12)

Ποίηση Βρεττάκος Ν.: Ο διακεκριμένος πλανήτης (Σ. Γ. Βαγιανός, Πολιτιστική, 1) Γαλανάκη-Βουρλέκη Α.: Στη μοναξιά υπάρχω (ΦΤ, Ταχυδρό­ μος Καβάλας, 13/12) Γαλάνης Δ.: Λεκανοπέδιο (Σ. Γ. Βαγιανός, Πολιτιστική, 1) Γεροντικός Α.: Υψηλή ποίηση (Φ. Ζαμπαθά-Παγουλάτου, ΡΙ, 8/1) Γκρής Η.: Εχθρικό τοπίο (ΔΣ, ΒΡ, 10/1) Δημούλης Σ.: Οδός Ευθύνης A' (Κ. ΑΒΡ., Πνευματική Ρούμε­ λη, 24) Ελευθερίου Μ.: Το μυστικό πηγάδι (Σ. Γ. Βαγιανός, Πολιτι­ στική, 1) Κακναβάτος Ε.: In perpetuum (Τ. Κόρφης, ΜΕ, 3/1) Καμβύσης Ν. Β.: Οι άλλες λέξεις (Σ. Δημούλης, Πνευματική Ρούμελη, 23) Καναβούρης Κ.: Η διαχωριστική γραμμή του τοπίου (Θ.Δ. Φ., ΜΕ, 3/1), (ΔΣ, ΒΡ, 10/1) Καψάλης Δ.: Βιβλίο πρώτο (Γ. Κεντρωτής, ΑΥ, 11/1) Κεραμέας Γ.: 'Εκτακτη πτήση (ΣΤ, ΕΛ, 5/1) Κοιράνης Λ.: Τρίγραφον (ΔΣ, ΒΡ, 3/1) Κοκκινάκης Σ.: Σ’ εποχή αμφισβητήσεων (Κ. ΑΒΡ., Πνευματι­ κή Ρούμελη, 24) Κουλούρης X.: Ορειχάλκινα (Κ. ΑΒΡ., Πνευματική Ρούμελη, 24) Λαδάς Ν.: Χάι-Κάι (Φ. Ζαμπαθά-Παγουλάτου, ΡΙ, 8/1) Μήλας Σ.: Φωτοσυρμή στον Άδη (Σ. Γ. Βαγιανός, Πολιτιστι­ κή, 1) Μεσολογγίτης Β.: Αναζήτηση σε δύσκολους δρόμους (ΔΣ, ΒΡ, 10/1) Μουτάφης Γ.: Οι κόκκινες ώρες (ΔΣ, ΒΡ, 10/1) Παναγιωτούνης Π.: Φωταγωγημένο Αιγαίο (Σ. Γ. Βαγιανός, Πολιτιστική, 1) Παπαδάκη-Καραμήτσα Κ.: Εσωτερικοί διάλογοι (Κ. ΑΒΡ., Πνευματική Ρούμελη, 23) Παπαρουσσοπούλου Α.: Ανάσες και παλμοί (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλλας, 16/12) Παπασάββα-Ντούσια Α.: Πάνω από τα σύνορα (Κ. ΑΒΡ., Πνευματική Ρούμελη, 24) Παπασωτηρίου Γ.: Τρεις κύκλοι (Φ. Ζαμπαθά-Παγουλάτου, ΡΙ, 8/1) Παπουτσίδης Ν.: Στιγμές αυτοσυγκεντρώσεως (Δ. Γιακουμά­ κης, ΤΟ, 88) Πηγαδιώτης Κ.: Σε ανύποπτο χρόνο (Γ. Παπαστάμος, Πνευ­ ματική Ρούμελη, 24) Πλησής Κ.: Έρωτας του σώματος (Θ.Δ.Φ., ΜΕ, 3/1) Ρούβαλη Τ.: Ανατολή και δύση (Κ. ΑΒΡ., Πνευματική Ρούμε­ λη, 24) Σικελιανός Α.: Ανέκδοτα ποιήματα και γράμματα (Θ. Παπαλιβερίου-Φήμη, Μαζί, 14) Σκανάτοβιτς Τ.: Η ακρόπολη των πηγών (Κ. ΑΒΡ., Πνευματι­ κή Ρούμελη, 23) Σπύρου Δ.: Υποχρεωτική έξοδος εκ της οδού Τοσίτσα (Φ. Ζαμπαθά-Παγουλάτου, ΡΙ, 8/1)

δ ε λ τιο /7 9

Τσίκουλα-Γάίταντζή Μ.: Choix de poemes (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλας, 13/12) Τυπάλδος Ν. Β.: Οι Παναγιές της Κρήτης (Σ. Δημούλης, Πνευματική Ρούμελη, 23) Χουλιαράκης Δ.: Υπέρ Θηλών και Ραμφών (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 88) Μαίτερλινγκ Μ.: Θερμοκήπια (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 88) Ουνγκαρέττι Τ.: Πρώτη επιλογή (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 88)

Πεζογραφία Αλεξίου Ε.: Γ' Χριστιανικό Παρθεναγωγείο (Θ. Παπαλιβερίου-Φήμη, Μαζί, 14) Κάζας Π.: Βασάντα και άλλες ιστορίες (Θ. ΠαπαλιβερίουΦήμη, Μαζί, 14) Καλατζή Κ.: Η ασημόπετρα (Τ.Β., ΑΥ, 8/1) Καραγάτσης Μ.: Σέργιος και Βάκχος (Σ.Β., ΟΤ, 29/12) Κλάρας Μ.: Ο αδελφός μου ο Άρης (Τ.Β., ΑΥ, 8/1) Κοντολέων Μ.: Κι η σιδερώστρα έκοβε την τηλεόραση στα δυο (Ε. Παππά, Γυναίκα, 11/1) Μάτσας Ν.: Τ’ απομνημονεύματα του Διογένη (ΣΤ, ΕΛ, 5/1) Μητροπούλου Κ.: Μεγέθυνση. Ο βυθός (Τ.Β., ΑΥ, 8/1) Παπαδόπουλος Θ.: Δεν αγαπάς δυο φορές τα ίδια πράγματα (W., ΟΤ, 29/12) Παπακυριάκης Γ.: Καβάλα στη χελώνα (ΣΤ, ΕΛ, 5/1) Παπαπέτρου Α.: Συνοριακό επεισόδιο (ΚΤ, ΕΘ, 4/1) Παπαρουσσοπούλου Α.: Δυο γράμματα δυο αποκαλύψεις. Οι τελευταίες τουλίπες (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλας, 16/12) Ρέγκου-Σγουρού Ε.: Ερωτικό χρονικό (Κ. ΑΒΡ., Πνευματική Ρούμελη, 24)

Σαμουηλίδης X.: Εφταπύργιο (ΝΜ, ΡΙ, 8/1) Σκάρος Ζ.: Ο σημερινός κόσμος (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 88) Σκούρολιάκος Π.: Αγκούσα (Γ. Μαρκόπουλος, ΤΟ, 88) Σκούρτης Γ.: Το μυθιστόρημα μιας δολοφονίας (Ε. Πανάγου, ΕΛ, 1/1) Σουρούνης Α.: Τα τύμπανα της κοιλιάς και του πολέμου (ΑΘ, ΗΜ; 6/1), (Κ. Λιόντης, ΑΥ, 11/1) Σταφυλάς Μ.: Ιστορία ανθρωπίνων δικαιωμάτων (Κ. ΑΒΡ., Πνευματική Ρούμελη, 23) Σωτηρίου Δ.: Ματωμένα χώματα (Β.Α., Αγωνιστής, 175), (ΚΤ, ΕΘ, 21/12) Καλβίνο I.: Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης (ΚΤ, ΕΘ, 11/1) Λεμ Σ.: Χειρόγραφα που βρέθηκαν σε μια μπανιέρα (ΚΤ, ΕΘ, 21/12) Ναμπ Τ.: Η μεγάλη κούρσα (ΑΘ, ΗΜ, 30/12) Ουγγαρέζικα διηγήματα (W., ΟΤ, 29/12) Σταντάλ: Αναμνήσεις εγωτισμού (Τ. Β., ΑΥ, 8/1) Σω Μ.: Το μαύρο κορίτσι που αναζητούσε το θεό (ΚΤ, ΕΘ, 1/1) Χάλτερ Μ.: Η αβέβαιη ζωή του Μάρκο Μάλερ (Β.Α., Αγωνι­ στής, 175)

Παιδικά Τσίρος Σ.: Ο Γρηγόρης της βροχής (ΔΣ, ΒΡ, 11/1) Γκοσσινύ Ρ.: Οι διακοπές του μικρού Νικόλα (Θ. Παπαλιβερίου-Φήμη, Μαζί, 14) Κίπλινγκ Ρ.: Απίθανες ιστορίες (ΑΘ, ΗΜ, 6/1)

8 0/δ ελ τίο

Μελέτες-Δοκίμια

μικρές αγγελίες ΠΟΙΗΣΗ για όλους, όχι μόνο για ειδικούς. Γιάννης Κουβαράς, ΟΔΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, πράξη επικοινωνίας. ΕΚΔ. «ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ»

Δρακόπουλος Π.: Θητεία (ΔΣ, ΒΡ, 3/1) Λεοντάρης Β.: Καβάφης ο έγκλειστος (Θ. Δ. Φραγκόπουλος, ΜΕ, 10/1) Λυκιαρδόπουλος Γ.: Η «Ρωμιοσύνη» στον παράδεισο (Λ. Λουλούδης, ΔΕ, 5) Μνήμη Χρυσούλας Καλλία (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλας, 15/12) Παπακωνσταντίνου Δ.: Κριτική του βιβλίου (Θ.Δ.Φ., ΜΕ, 3/1) ΠεράνΘης Μ.: Ο άλλος Κοραής (ΑΘ, ΗΜ, 30/12) Σαλαμάγκας Δ.: Άπαντα (ΚΤ, ΕΘ, 4/1) Φωκάς Ν.: Επιχειρήματα για τη γλώσσα και τη λογοτεχνία (Γ. Αράγης, ΠΟ, 64-65) Χουρμοΰζιος Α.: Ειδωλολάτρες και ειδωλομάχοι (ΑΘ, ΗΜ, Γιουρσενάρ Μ.: Κριτική παρουσίαση του Κ. Καβάφη (Κ, ΚΑ, 29/12) Ιλίνσκαγια Σ.: Κ. Π. Καβάφης (Δ. Καψάλης, ΔΕ, 5)

θεατρικά έργα Μάλαμας Λ.: Ο πρωτοκαπετάνιος (Κ. ΑΒΡ., Πνευματική Ρού­ μελη, 23) Χουτζούμης Π.: Γήταυρος (Κ. ΑΒΡ., Πνευματική Ρούμελη, 23)

ΓΙΑΤΙ μόνον ο Σεγκόβια, άντε και μερικοί άλλοι; Καιρός είναι να δοκιμάσετε κί εσείς. Παραδίδει μαθήματα κλασικής και πρακτικής κιθάρας. Τα τηλέ­ φωνα που μπορείτε να επικοι­ νωνήσετε μαζί της είναι: 86.43.852 και 54.44.517.

4 «ΤΟ μαυροκίτρινο αρνί», Γρηγόρη Γρηγοριάδη. Μας μιλάει για «χοντρή» ποίηση κι όχι για κρατικά βραβεία.

* ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ παρακαλεί να τον βοηθήσετε. Αν διαθέτετε στην προσωπική σας βιβλιοθή­ κη θεατρικά έργα του ελληνι­ κού εργατικού δράματος της περιόδου 1900-1940 επικοινω­ νήστε με το «Διαβάζω», στο 36.26.910, ή στο 0651/30.515.

Ιστορία-Μαρτυρίες Βενιζέλος Ε.: Τα κείμενα (ΚΤ, ΕΘ, 21/12) Βούλτεψης Γ.: Ο συναγωνιστής Ακέλας (Ν. Ντ-ς, ΕΛ, 8/1) Γάτος Γ.: Πολυτεχνείο (ΕΖ, ΡΙ, 8/1) Δεκλερής Μ.: Κυπριακό 1972-1974 (ΑΦ, ΑΚ, 6/1) Δουατζής Γ.: Εθνική Αντίσταση (Ε.Ζ., Ελεύθερη Γνώμη, 8/1) Μακρυγιάννης Γ.: Οράματα και θάματα (Ε. Σπανοπούλου, Αθηνόραμα, 29/12), (ΑΘ, ΗΜ, 30/12) Μαρασλής Α.: Ιστορία της Πάτρας (ΚΤ, ΕΘ, 21/12) Σακελλαρίου X.: Η παιδεία στην αντίσταση (Θ.Δ.Φ., ΜΕ, 3/1) Φάτσης Γ.: Πολυτεχνείο ’73 (ΕΖ, ΡΙ, 8/1) Ματιέ Α.: Ιστορία της γαλλικής επανάστασης (ΣΤ, ΕΛ, 5/1) Bracken C.: Κυνηγοί αρχαιοτήτων στην Ελλάδα 1800-1830 (ΚΤ, ΕΘ, 11/1) Ράιμαν Μ.: Εν ονόματι του Μαρξ (ΚΣ, ΝΕ, 7/1)

Βιογραφίες Μάργαρης Β.: Μεγάλοι νεοέλληνες από το 1400 (ΦΤ, Πανεπι­ στημιακά Νέα Θεσσαλονίκης, Δεκ. 1983, και Ταχυδρόμος Καβάλας, 13/12) Μπιούμπι Φ.: Η τελευταία παράσταση (ΚΣ, ΝΕ, 31/12) ■Ξεφλούδας Σ.: Εσωτερική βιογραφία (ΑΘ, ΗΜ, 6/1) Παπαδάκης Μ.: Ελένη Παπαδάκη (ΚΣ, ΝΕ, 31/12) Μαρσάν Π.: Μαρία Κάλλας (Ε. Σπανοπούλου, Αθηνόραμα, 29/12)

Περιοδικές εκδόσεις (Κάβε λέξη στις «μικρές άγγελίες» στοι­ χίζει ΙΟ μόνο δρχ.)

Βυζαντινά (ΣΤ, ΕΛ, 5/1) Ηλειακές Μελέτες (ΑΦ, ΑΚ, 10/1) Ηπειρωτική Εστία (ΦΤ, Ταχυδρόμος Καβάλας, 10/12) Κιφαλληνιακά Χρονικά (ΑΦ, ΑΚ, 10/1) Φιλολογική Πρωτοχρονιά (ΑΦ, ΑΚ, 10/1)

ΤΑ Α Γ Ν Ω Σ Τ Α Ν Ο Μ Π Ε Λ Τ Η Σ Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ

ΓΕΝΙΚΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ ΔΙΑΘΕΣΕΩΣ ΚΑΙ ΔΙΑΝΟΜΗΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ Α.Ε. ★ Α Ν Α Κ Ο ΙΝ Ω Σ Η

Το «Πρακτορείο» μας βρίσκεται στην ευχάριστη θέση να σας κοι­ νοποιήσει σήμερα τον πρώτο κατάλογο των ήδη συνεργαζομένων εκδοτικών Οίκων. Ο πλήρης κατάλογος θα δημοσιευτεί σε λίγες μέρες.

ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ ΑΙΟΛΟΣ ΑΙΧΜΗ ΑΛΕΒΙΖΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΔΗΣ ΑΠΕΙΡΟΝ ΑΡΤΟΣ ΖΩΗΣ ΒΑΒΕΛ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΑΛΑΞΙΑΣ ΓΛΑΡΟΣ ΓΡΑΜΜΗ ΔΙΟΔΟΣ ΔΙΟΠΤΡΑ ΔΙΠΤΥΧΟ ΔΙΦΡΟΣ ΔΟΜΟΣ ΔΟΥΜΑΝΗΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ 70/ ΠΛΑΝΗΤΗΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΞΑΝΤΑΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ

ΕΡΑΤΩ ΕΡΜΕΙΑΣ ΕΡΜΗΣ ΕΣΤΙΑ ΕΥΘΥΝΗ ΖΑΡΒΑΝΟΣ ΗΡΙΔΑΝΟΣ ΘΕΩΡΙΑ ΙΔΡΥΜΑ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ-ΧΟΡΝ ΙΘΑΚΗ IMAGO ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ ΚΑΛΒΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΡΑΒΙΑΣ Δ. ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ ΚΕΔΡΟΣ ΚΕΙΜΕΝΑ COMTECO ΚΡΥΣΤΑΛΛΟ ΛΕΒΙΑΘΑΝ LIBRO ΛΙΝΟΣ ΜΠΑΫΡΟΝ ΜΠΟΓΙΑΤΗΣ ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ

ΟΥΤΟΠΙΑ ΟΧΗΜΑ ΠΑΛΜΟΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΗΣ ΠΛΕΙΑΣ ΠΟΛΥΠΛΕΥΡΟ ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΗ ΘΗΚΗ ΠΥΛΗ ΡΑΠΠΑΣ ΡΩΝΤΑ ΣΙΔΕΡΗΣ ΣΙΣΥΦΟΣ ΣΠΑΝΟΣ ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ ΣΥΝΑΞΙΣ ΤΑΜΑΣΟΣ ΤΕΚΜΗΡΙΟ ΤΟΛΙΔΗΣ ΥΑΚΙΝΘΟΣ ΥΠΟΔΟΜΗ ΧΑΡΒΕΫ ΧΑΡΤΗΣ ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ ΧΕΛΩΝΑ ΩΚΕΑΝΙΔΑ ΩΡΟΡΑ

Τους π αρα πά νω εκδότες ευχαριστούμε θερμά για τη βοήθεια τους

Γραφεία: Ναναρίνου 22 - ΑΘΗΝΑ - τηλ. 36.44.409 Κέντρο διανομής: Πλάτωνος 135 - ΚΑΑΑ1ΘΕΑ - τηλ. 94.28.433